04/2005 Ruediger Niehl markup
Notes: Greek text only sporadically inserted; errata list at end of file not worked in; new TEI header; typed text - simplified structural tagging - no semantic tagging - no spell check

image: s001

VITAE GERMANORUM THEOLOGORUM, QUI SUPERIORI SECULO ECCLESIAM CHRISTI VOCE SCRIPTISQUE PROPAGARUNT ET PROPUGNARUNT. CONGESTAE et Ad annum usque MDCXVIII. deductae A MELCHIORE ADAMO. Cum Indice triplici, personarum gemino, tertio rerum. [gap: illustration] HAIDELBERGAE, Impensis IONAE ROSAE Librarii Francofurtensis, Excudebat Iohannes Georgius Geyder, Acad. Typogr. ANNO M. DC. XX
image: s002

[note of the editor: Handwritten note: Qui è Melchioris Adami Vitis omnem rei Bibliothecariae Germanicae notitiam metit, ut facit Ludovicus Iacobus, (Carmelita, qui scripsit Tractatus de optimis Bibliothecis, s.) è turri Achivos iudicat. Morhof. Polyhist. p. 192. ]


image: s003

ILLUSTRISSIMIS ET CELSISSIMIS PRINCIPIBUS AC DOMINIS, DOMINO IOANNI CHRISTIANO. DUCI SILESIAE LIGNICENSI ET BREGENSI, NEC NON SUMMO UTRIUSQ SILESIAE PRAESIDI: et DOMINO GEORGIO RODOLPHO, DUCI SILESIAE LIGNICENSI AC BREGENSI: FF. GERMANIS, Dominis meis clementissimis. VITAM et FELICITATEM.

QUEMADMODUM historia universalis, tam ecclesiastica quam politica, summam adfert utilitatem, cum voluptate et iucunditate

image: s004

coniunctam eximia: ita et eius, quae ad singulas descendit personas, antiquitas est ultima, fructus egregii, ac delectatio singularis. Vetustatem eius sacrarum loquumtur literarum monumenta [gap: Greek word] , Veteris inprimis Instrumenti. In eo enim libri historici, tum pentateuchus Mosis, tum aliorum; qui populi Israelitici res gestas sub sacerdotibus, iudicibus, regibus et principibus complectuntur, aliud fere nihil condunt, quam annales et vitarum descriptiones. Recitantur enim inibi Patriarcharum, Regum, Prophetarum, et aliorum sanctitate illustrium hominum natales, parentes, educatio, facinora, tam bona quam mala, tandemque obitus, et annidiesve emortuales. Ad Novum autem si abeamus; reperimus in historia Evangelica, et in actis, ut liber inscribitur, Apostolicis, mandatam literis vitam tum ipsius IESU CHRISTI, unici Salvatoris mundi, tum sanctorum Evangelistarum et Apostolorum. Ac rem sic habere, testantur tam veterum quam recentium auctorum labores: qui ex ipsis sacris Bibliis historias ac vitas divinorum hominum virorumque DEI, Graece Latineque contexuerunt. Horum in numero laudandus venit Dorotheus episcopus Tyri et martyr: qui Prophetarum maiorum et minorum, duodecim Apostolorum, et septuaginta discipulorum vitas synoptice est

image: s005

complexus: hisce annumerandus est Isidorus episcopus Hispalensis: qui de vita et obitu sanctorum utriusque Testamenti scripsit: his accensendus Gennadius presbyter, Epiphanius, Philo, Prochorus, et alii complures, ut recentiores iam omittamus. Fuisse autem et gentilibus extra Ecclesiam curae historiam eiusmodi personalem: non est, cur verbosius demonstremus. Quis enim Plutarchum Chaeroneum, Traiano Imperatori summe aestimatum polyhistora, non audivit; eiusque [gap: Greek words] h. e. monumentorum pulcherrimum opus, Vitas, ur vocat, parallelas, quibus praestantium virorum res gestas et opera comparavit? quis Diogenem Laertium vitarum Philosophorum clarorum scriptorem ignorat? quis Hesychii Milesii, Illustrii cognomenro de eodem argumempto librum? quis Eunapii Sardiani, quis Philostrati Lemnii? Quid dicam de Latinis tum historiae Augustae, ut appellamus, tum aliarum vitarum conditoribus? quorum lectio hodierna etiam tempestate et fructuosa et iucunda ducitur: idque non sine causa. Debetur enim hoc virtuti eorum: quorum, dum in terris vixerunt, prudentia res maximae fuerunt gubernatae et gestae: et quibus rem pub.ac posteritatem omnem sibi obstrinxerunt. Est autem honos hic virtutis

image: s006

praemium ac fructus unicus: nec virtus ipsa quicquam, praeter laudis et gloriae mercedem, amplius desiderat. Hinc Alexander ille Magnus fortunatum praedicavit Achillem, in Sigaeo monumento eius adsistens, qui suae virturis praeconem Homerum invenisset: et Alexander Severus Imperator vel ideo impense amavit fovitque viros literatos: ut essent, qui, quae gessisset, in litoras mitterent. Hinc apud Spartanos ante pugnam rex Musis sacrificabat: ut res gestae ornatam historiam consequerentur: et ab illo ipso magno Alexandro Callisthenes philosophus in castra accitus fuit, ad acta eius memoriae prodenda. Excitantur praeterea commemoratione huiusmodi, et inflammantur animi hominum non degenerum, ad virtutis cultum: et ad nominis decus prensandum expetendumque. Vis enim exemplorum in utramque partem est maxima: et vita omnis magis exemplis, quam rationum momentis ducitur. Matthiam equidem Corvinum, fulmen illud Asiatici hostis, adolescentulum adhuc accepimus, auditis aliorum fortibus et praeclaris facinoribus, adeo accensum fuisse: ut exsultim tripudians, quasi de animi potestate exierit, manuum pedumque applausu virtutis stimulos testatus. Nihil hic dicimus, quod ex historiarum fingularium lectione multa peti possunt, quae faciunt ad formandum

image: s007

iudicium: multa, quae ad vitam regendam et constituendam: multa, quaead confilia recte ineunda, aut aliis danda. Vidit hoc ille idem Severus Imperator: qui in comsilium solitus adhibere maxime eos: historiam qui nossent: vidit et Cyrus Xenophontius; qui iam morti vicinus liberos monuit, ex ante actis exemplis petendam esse saluberrimam atque optimam doctrinam: vidit idem hoc ille, qui [gap: Greek words] principium prudentiae sapientiaeque historiam perhibuit. Et suavissimi sunt versus optimi poetae in panegyrico:

Intereae Musis animus dum mollior instat:
Et quae mox imitere legas: nec desinat unquam
Tecum Graia loqui, tecum Romana vetustas.
Antiquos evolveduces: adsuesce futurae
Militiae: Latium retro te confer in aevum.

His aliisque causis, Principes illustrissimi, Domini clementissimi, adductus et ego, cepi ab annis aliquot virorum in Germania nostra natorum: quosque tum erudita doctrina, tum egregia vel in Ecclesiam DEI, vel in Rem pub. Christianam merita commendarent, sparsim colligere, et in unum quasi corpus coagmentare. Debere mehoc existimavi communi patriae: virtuti variis speciminibus probatae: religioni orthodoxae, ipsorum operaad nos, DEI inprimis beneficio propagatae, et ad posteros etiam

image: s008

propagandae. Nam Germano non immerito, opinor, turpe duxerim; nosse, animoque complecti; quid vel Italus aliquis, vel Gallus, vel alius transmarinus, in sua quisque patria, et suo vitae doctrinaeque genere praeftiterit: de popularibus vero, et in media Germania natis viris, praeclareque de Ecclesia vel Republ. meritis, parum admodum aut nihil scire, sae pe etiam ne nomen quidem, aut natum esse, inaudiisse. Quod quid est aliud; quam [gap: Greek words] in domesticis suisque perpetuo puerum esse? quemadmodum Plato, et cum Platone Cicero, pueros vocant, historiae et ante nostram aetatem gestorum ignaros. Suggerent autem narrationes istae et descriptiones vitarum, praeter exempla illustria, religionis in Germania superiori saeculo reformatae historiam, eius [gap: Greek word] , praedictiones, progressum, eventus et exitus synodorum, colloquiorum, ac consiliorum: adeo ut confirmare ausim: nullius fere Theologi vitam hoc in volumincapparere: in qua non et aliquid appareat singulare. Ostendent insuper aerumnas ecclesiae, et testimonia praesentiae divinae in liberationibus: et exhibebunt exempla multorum certaminum ac controversiarum in doctrina: comprobabuntque illud Apostoli: oportet hoereses inter vos esse: ut qui probati sunt, manifesti fiant inter vos. Sub V. V. autem

image: s009

Celsitud. illustrissimi principes, Domini clementissimi, augusto nomine, Germanis has Theologorum nostratium vitas unum in volumen coniunctas, commendare ac consecrare volui et debui cum aliis, tum his potissimum de causis. Principio, placuit Domino DEO meo; ut primum huius caeli spiritum in Silesia vestra haurirem: peregrinationem atque exilium meum in agro Grotgoviensi ordirer: magistros et ammiparentes in VV. CC. illustri Gymnasio, quod etiamnum Bregae floret, invenirem: et fundamenta prima verorum bonorum iacerem. Patriae itaque carissimae, ac nutrici beneficentissimae, pagellis istis, cum luculentius non suppetat, [gap: Greek word] qualia qualia redditum eo, cum votis ardentissimis ac quottidianis, ad Patrem Domini nostri Iefu Christi; floreat illa! floreant eius principes et coronae! floreant ecclesiae et scholae, quam felicissime, quam diutissime! Movit me secundo loco vestra, principes incliti. pietas, et sincerae religionis adserendae ac provehendae studium: quodut divinitus omnibus principibus regibusque est mandatum. ita VV. CC. a parentibus, ab avis, proavisque ingeneratum ac proprium. Qui ergo veritatis Evangelicae defensores ac vindices estis: eiusdem doctorum vitas, resque stylo et voce in Ecclesia militante gestas, non sine voluptate, spero, cognoscetis.

image: s010

Nec dicam hic de cupiditate vestra legendi historias: communi VV.CC. cum summis principibus, regibus, et Imperatoribus: nec de amore ac prolixo affectu erga bonas literas et literarum propagatores; quem U.V. CC. egregie declarant, in gemino conservando Gymnasio, altero Bregae, Goldbergae altero; utroque non ab una annorum decade iam celebri ac late incolis accolisque frequentato. Hoc vere dicam: regia res est, illustrissimi principes, literas tueri: quibus exstinctis miserabili caligine cuncta confunderentur; hominesque a brutis mhil differremus. Ex Apollinis enim non Delphici, sed Germani, tripode gravissimum hoc prodiit, oraculum: in scholis non solum ecclesiae seminaria sunt: sedetiam ibipraeparantur ingenia adomnem reliquam vitae gubernationem: imo scholae sunt fontes humanitatis intota vita: quibus neglectis necesse est sequimagnas tenebras, confusiones religionum, et superstitiones: legum, literarum, atque artium interitum: oblivionem antiquitatis et historiarum: morum feritatem: denique infinitam barbariem. Haec Germaniae nostrae Phoenix. Postremo, ut extremum etiam aliquid mea habeat compellatio, in hacvitarum silvula occurrent nonnulli Theologi; qui in Silesia et in vestris eriam ditionibus nati, rem Christi aut in patria, aut extra eam egregie gesserunt; patriaeque sua virtute ornamento sunt sempiterno. Solet autem magnorum

image: s011

et eruditorum virorum laus etiam ad principem redundare: sub quo eorum aliquis vel vixit, vel e cuius territorio originem duxit. Accipite ergo, principes clementissimi, et sereno vultu accipite hoc quicquid est chartacei, ad Vestra pulvinaria cum submissa animi devotione depositi: et istas Christi servorum, ecclesiaeque antistitum vitas, vestro pattocinio, sicubr opus, clementer complectimini: meique in patriam affectus qualecumque monumentum fuffragio maximo probate. Ita Deus aeternus Pater Domini nostri Iesu Christi, Vestras Celsitudines, et totam illustrissimam domum florentes aeternum conservet: et tempestates publicarum cladium, quae omni ex parre impendere suavissimae patriae videntur, clementer depellat: suamque ecclesiam, ipsum in omni aeternitate celebraturam, his in terris tueatur et potenter adserat! Data calend. Augusti, Anno cIc Icc XIX.

Vestrar. Celsitud. subiectissimus MELCHIOR ADAMUS.


image: s012

Lectori benevolo S. P.

EXSOLVO tandem promissa mea, Lector benevole; fidemque ante annum non unum datam libero: dum heic uno in volumine tibi exhibeo vitas Theologorum clarissimorum: qui in Germania nostra nati, ecclesiam Christi strenue propugnarunt, et voce scriptisque late propagarunt. Non ingrata erit, spero; bonis et piis mea haec opella, ex animo divinae gratiae dilaudandae, et patriae illustrandae, sincere cupido profecta. Colligendas putavi eiusmodi micas, et in usum ecclesiae patriaeque adservandas: quarum quaedam dispersae diversis in paginis librisve, imo et animis memoriaque latebant: quaedam excusae quidem et in publicum productae; sed nec tanto numero, ut in plures differri regiones possent; nec ea orationis stylive forma: quae historiam decet. Dedit itaque hoc communi patriae, praeclarorum, quod citra invidiam dixerim, ingeniorum matri: dedi excellenti virtuti, quam Deus vult agnosci, cum de ipso sit testimonium, et nulla magna virtus sit, ut sententiosus Seneca ait, sine Deo: quam nolle agnoscere, ingratitudo est, livor est et invidia: dedi denique piae, si qua futura est, posteritati: quae profecto et heic habebit non pauca ad patriae deeus, ad Dei gloriam, ad institutionem et correctionem

image: s013

facientia. Sed antequam te dimitte, quaedam mihi monendus aut rogandus es, mi lector. Primum, ne praeteritos aut omissos non paucos queraris, haud indignos, qui hoc in theatro appareant. In eo mea, milector, culpanulla est: sed penuria fecit historiae: quam nancisci nullam uspiam potui. Malui itaque prorsus tacere de multis praestantibus viris: quam, ut ille de Carthagine, pauca dicere: et trita illa: Natus est: obiit; scribere. Suppleri tamen poterit hic defectus, volente Deo, et mutuas operas tradentibus bonis patriaeque amantibus: si huius Voluminis tomus secundus fuerit adornatus. Quod idem dictum volo. de reliquis vitis Ictorum et Politicorum, Medicorum, ac Philosophorum. Alterum est, quod publice testor: nihil heic meum esse, ne quidem esse velle; nisi collectione, ordine, ac styli elimatione nonnulla, in multis molesta: quippe cum omnia ex variis collecta et digestae fide sint Germana, uti testimonia ubique copiese adducta docent: nec nobis in animo unquam fuerit, cuiquam quicquam admetiri, nedum admentiri. Hoc etiam fortassis deprecandum; ne vitio vertatur; sicubi eadem saepius iisdem recensentur. Ita et narrationis series postulavit: et veritatis id erit argumentum. Praeterea si quid erratum, quod vehementer veremur, omissumve alicubi fuerit: ne rigidior sis censor, sed potius amicus submonitor, oramus. Primum enim aliorum e fide fere omnia narramus: deinde

image: s014

arduum inprimis, aut dicam [gap: Greek word] est, in eiusmodi singularibus nihil hallucinari: ut exempla et veterum et magnorum virorum probant, Denique et hoc fortassis in voculas nonnullorum inturret: vitia, ne dicam convitia in alios, naevasque non adponi. Ita est, mi lector: et ita ferunt mores nostri saeculi. Omnes [gap: Greek word] de se suisque seribi facile patiuntur: erratae ac peccata attingere; esset Camarinam vel festucam movere: esset ozyma cantare: esset caelo terram miscere. Nec tamen his in vitis deerit, ubi id lege bistorica factum et nostra etiam vineta caesa invenies. Convicia autem nec dicere facereve, nec audire volismus. Id quod deprehendes, quisquis adhaec sine praeiudicio, ut oramus, accesseris. Hoc enim qui affert, omne iudicium sibi ipse aufert. Beneitaque vale: et hanc nostr am [gap: Greek word] boni consule: quin et in supplendis iuva, quisquis es nostrorum consecraneus studiorum. Hebr. XIII. V. VII. [gap: Greek section]


image: s015

IN VITAS THEOLOGORUM GERMANORUM A MELCHIORE ADAMO concinnatas IANI GRUTERI.

ERGO sacrae Veritatis vindices tristi a iugo
Liberas, ADAME, mortis? ergo praecones DEI
Erutos oblivionis e specu praeconiis
Cernimus tuis ovantes, cuncta per pomoeria
Huius illiusque mundi? mentis o venam bonae
Pectorisque liberalis! perge, perge istam viam!
Perge, perge! ac deinde porro de tenebris ac situ
Ad iubar solare transfer gratiosis plausibus
Asseclas Dicae ac Themistos, Aesculapiique asseclas,
Nobilesque Consi alumnos, ac Deicui frons duplex,
Alitesque Apollinares, oscinesque Pallados,
Quis [orig: Queis] adhuc superbus est fons Pegasi, ac biverticis
Quos adhuc crebris susurris arbores montis sonant.
Pallor? an hoc est sibi omnem demercri hominum ordinem,
Tam locupletem, quamegenum, tam profanum, quam sacrum?
Fallor? an sic utriusque publicum Orbis fis bonum,
Esque dignus Lauro et Auro? dignus hercle, dignus es
Dono utroque, saeculum istud si foret mentis suae,
Praemiisque non gravaret immerentes, sed probos.
Nunc Gnathones, aut Leonis pelle Asellos obsiros
Liberalitate mactat, mactat et faventia.

image: s016

Hicque rem ac famam meretur; famam at alter et rem habet.
Sic tamen, mi ADAME, dura! dura, Adam, sie tamen!
Necrelinque candidatus conscientiae bonum.
Promove virtutem, obipsam, Gratiasque ob Gratias,
Publicae in que faustitatis fructum et usum, eia, occupe
Temperatam sanitatem mentis at que corporis.
Ulla si futura post nos decta gens estaut pia;
Semperore, corde semper, haec et illa te feret:
Inque Honoris, inque Famae non pudendis arcibus
Stabis, in gemma atque in auro, Literatorum Hercules.

IULII GUILIELMI ZINCGREFII.

ADAME, nate Teutidos nostrae bono.
Adsertor ingens doctiorum nominum:
Quando e tenebr is vindicatos Patriae
Tradis legendos literaturae sacrae
Mystas, et orbis literati ceteros
Ex ordine omnes antesignanos viros:
Quos docta passim protulit Germania:
Cum Patria quid maius ominer tibi?
Tibi quod aetas ista praesens debeat;
Quod et futura, praeter unum hoc, utraque:
Ut prosequatur nominis laudes tui
Pietate eadem; eadem alacritudine:
Qua prosecutus ipse es horum nomina.


image: s017

INDEX THEOLOGORUM, QUORUM VITAE HOC IN VOLUMINE DESCRIBUNTUR, IUXTA ANNORUM EMORTUALIUM SERIEM.

GObelinus Persona 1420. 1.

Ioannes Hilten vixit 1485. 3.

Andreas Proles sub annum 1508. 5.

Ioannes Geilerus 1510. d. 10. Martii 6.

Conradus Summerhard 1511. 12.

Nicolaus Russ sub ann. 1513. 13.

Simon Heinsius aliis Benckius 1522. 14.

Andreas Cnophius flor. 1523. 16.

Ioannes Staupicius 1527. d. 28. Decemb. 17.

Iacobus Wimphelingus 1528. d. 17. Nov. 21.

Huldericus Zuinglius 1531. d.11. Octob. 25.

Ioannes Oecolampadius 1531. d. 1. Decemb. 45.

Bertholdus Haller 1536. d.25. Martii. 60.

Ioannes Schwebel 1540. d. 19. Maii. 62.

Nicolaus Amsdorfius clar. 1541. 68.

Urbanus Regius 1541. d. 23. Maii. 70.

Andreas Carolostadius 1541. d.25. Decemb. 80.

Wolfg. Fabricius Capito 1541. sub finem anni 88.

Gerhard. Geldenhaurius Noviomagus 1542. d. 10. Ianuar. 92.

Leo Iudae 1542. d. 19. Iunii. 94.

Paulus Constantinus Phrygio 1543. d.1. Aug. 97.

Georgius Spalatinus 1545. d. 16. Ianuar. 99.


image: s018

Martinus Lutherus 1546. d.18. Febr. 101.

Fridericus Myconius 1546. d. 7. April. 171.

Ioannes Hessus 1547. d.6. Ianuar. 183.

Caspar Bornerus 1547. d.3. Maii. 187.

Matthias Zellius 1548. d.9. Ianuar. 189.

Caspar Cruciger 1548. d. 16. Novemb. 192.

Vitus Theodorus 1549. d. 29. Martii 199.

Paulus Speratus vixit circa 1550. 200.

Ioannes Spangenberg 1550. d. 13. Iunii 202.

Paulus Fagius 1550. d. 13. Novembr. 204.

Martinus Bucerus 1551. d. 27. Februar. 211.

Oswaldus Myconius 1552. d. 15. Octobr. 223.

Andreas Osiander 1552. d. 17. Octob. 226.

Caspar Hedio 1552. d. 17. Octobr. 240.

Ioannes Aepinus 1553. d. 13. Maii 243.

Georgius princeps Anhalt. 1553. d. 17. Octob. 245.

Ambrosius Moibanus 1554. d. 16. Ianuar. 256.

Iustus Ionas 1554. d.9. Octobr. 258.

Conradus Pellicanus 1556. d. 5. April. 262.

Martinus Frechtus 1556. d. 14. Septemb. 300.

Ioannes Forsterus 1556. d. 8. Decemb. 302.

Henricus Stolo 1557. d. 28. Septemb. 306.

Ioannes Bugenhagen 1558. d. 20. April. 311.

Iustus Menius 1558. d.11. Augusti 319.

Erhardus Snepfius 1558. d. 1. Novemb. 320.

Nicolaus Gallus flor. 1558. 324.

Erasmus Sarcerius 1559. d. 28. Novembr. 325.

Philippus Melanchthon, 1560. d. 19. April. 327.

Conradus Lycosthenes 1561. d. 25. Martii 362.

Iacobus Beurlinus 1561. d. 28. Octobr. 364.

Wolfgangus Musculus 1563. d. 30. August. 367.

Andreas Gerhard. Hyperius 1564. d. 1. Febr. 389.

Thomas Grynaeus 1564. d. 2. August. 398.

Martinus Borrhaus 1564. d. 11. Octobr. 399.

Theodorus Bibliander 1564. d. 26. Novemb. 402.


image: s019

Ioannes Mathesius 1565. d. 7. Octobr. 403.

Ioannes Draconites 1566. d. 18. April. 405.

Wigandus Orthius 1566. d. 28. April. 408.

Ioann. Isleb. Agricola 1566. d. 22. Septembr. 409.

Ioannes Funccius 1566. d. 28. Octobr. 411.

Ambrosius Blaurer 1567. d.... 413.

Ioann. Sebastian. Pfauser 1569. d.26. Iunii. 415.

Victorinus Strigelius 1569. d. 25. Iunii. 417.

Paulus Eberus 1569. d. 10. Decemb. 428.

Ioannes Brentius 1570. d. 11. Septembr. 436.

Ioachimus Morlinus 1571. mens. Ianuar. 455.

Cunmannus Flinsbach 1571. d. 11. Septemb. 458.

Ludovicus Rabus flor. 1572. 462.

Ioannes Pfeffinger 1573. d. 3. Ianuar. 463.

Abdias Praetorius 1573. d. 9. Ianuar. 464.

Benedictus Aretius 1574. d. 22. Aptil. 467.

Georgius Maior 1574. d 28. Novemb. 468.

Matthias Flacius Illyricus 1575. d. 11 Martii. 472.

Henricus Bullingerus 1575. d.17. Septembr. 476.

Iosias Simlerus 1576. d. 2. Iulii. 507.

Hartmannus Beyer 1577. d 11. August. 516.

Conrad. Wolfgang Placius flor 1577. 517.

Paulus Crellius 1579. d. 24. Maii. 518.

Nicolaus Rhodingus 1580. d.23. Septembr. 521.

Ioannes Marbachius 1581. d. 17. Martii 525.

Ioannes Gigas 1581. d. 12. Iulii 528.

Zacharias Ursinus 1583. d. 6. Martii 529.

Lucas Pollio 1583. d. 31. Iulii 542.

Abrahamus Bucholtzerus 1584. d.14. Iunii. 548.

Fridericus Widebramus 1585. d. 2. Maii. 562.

Simon Sulcer. 1585. d. 22 Iunii 568.

Ludovicus Lavaterus 1585. d. 15 Iulii 571.

Martinus Chemnicius 1586. d. 8. April. 572.

Primus Truberus 1586. d. 29. Iunii 574.

Theodoric. Snepfius 1586. d. 9 Novembr. 578.


image: s020

Rodolphus Gualtherus 1586. d. 25. Novembr. 592.

Ioannes Holman 1586. d. 26. Decembr. 593.

Caspar Olevianus 1587. d. 15. Martii 596.

Ioannes Wigandus 1587. d. 21. Octob. 603.

Tilemannus Heshusius 1588. d. 25. Septemb. 621.

Ioannes Parsimonius 1588. d. 24. Decembr. 623.

Georgius Sohnius 1589. d. 23. April. 624.

David Voitus 1589. d. 26. Novemb. 633.

Iacobus Andreae 1590. d. 7. Ianuar. 636.

Matthaeus Vogelius 1591. d. 3. Decembr. 660.

Nicolaus Selneccerus 1592. d. 24. Maii. 663.

Christophorus Cornerus 1594. d. 17. April. 664.

Conradus Lautenbach. 1595. d. 18. April. 665.

Iacobus Heerbrand 1600. d. 22. Maii 668.

David Chytraeus 1600. d. 25. Iunii 681.

Ioann. Conrad. Ulmerus 1600. D: 7: August. 696.

Daniel Tossanus 1602. d. 10. Ianuar. 700.

Aegidius Hunnius 1603. d. 4. April. 723.

Cyriacus Spangenberg. 1604. d. 10. Februar. 731.

Zacharias Schilter 1604. d. 4. Iulii 733.

David Rungius 1604. d. 7. Iulii 735.

Salomon Gesner. 1605. d. 7. Febr. 740.

Wolfgang. Amlingus 1606. d. 18. Maii. 748.

Ioannes Kuchlinus 1606. d. 2. Iulii 756.

Georgius Mylius 1607. d. 28. Maii. 758.

Ioan. Guilielmus Stuckius 1607. d. 3. Septemb. 765.

Henricus Maius 1607. d. 28. Septembr. 775.

Pantaleon Candidus 1608. d.3. Februar. 778.

Lucas Backmeister 1608. d. 9. Iulii 783.

Polycarpus Lyser. 1610. d. 22. Febr. 797.

Ioannes Pappus 1610. d. 13. Iulii 803.

Amandus Polanus 1610. d. 18. Iulii 805.

Adrianus Pauli 1611. d. 30. Martii 808.

Stephanus Gerlach. 1612. d. 30. Ianuar. 813.

Quirinus Reuter. 1613. d. 22. Martii 819.


image: s021

Otho a Grunrad 1613. d. 14. April. 827.

Bartholomaeus Pitiscus 1613. d. 27. Iulii 833.

Conradus Graserus 1613. d. 30. Decemb. 841.

Andreas Baudisius 1615. d. 3. Ianuar. 847.

Philippus Heilbrunner. 1616. d. 17. April. 852.

Urbanus Pierius 1616. d. 12. Maioi 856.

Andreas Osiander 1617. d. 21. April. 860.

Bartholomaeus Coppenius 1617. d. 23. Maii. 863.

Ioann. Iacobus Grynaeus 1617. d. 30. August. 868.

FINIS.


image: s022

ELENCHUS NOMINA THEOLOGORUM, QUORUM HEIC vitae narrantur, secundum Alphabetum recensens.

A.

ABdias Praetorius Pag. 464

Abrahamus Bucholcerus 548

Adrianus Pauli 808

Aegidius Hunnius 723

Amandus Polanus 805

Ambrosius Blaurerus 413

Ambrosius Moibanus 256

Andreas Baudisius 847

Andreas Carolostadius 80

Andreas Cnophius 16

Andreas Gerhard, Hyperius 389

Andreas Osiander maior 226

Andreas Osiander iunior 860

Andreas Proles. 5

B.

Bartholomaeus Coppenius 863


image: s023

Bartholomaeus Pitiscus 833

Benedictus Aretius 467

Bertholdus Hallerus 60.

C.

Caspar Bornerus 187

Caspar Cruciger 192

Caspar Hedio 240

Caspar Olevianus 596

Christophorus Cornerus 664

Conradus Graserus 841

Conradus Lautenbachius 665

Conradus Lycosthenes 362

Conradus Pellicanus 262

Conradus Wolf. Placius 517

Conradus Summerhardi 12

Cunmannus Flinsbach. 458

Cyriacus Spangenberg. 731

D.

Daniel Tossanus 700

David Chytraeus 681

David Rungius 735

David Voitus 633

E.

Erasmus Sarcerius 325

Erhardus Snepfius 320


image: s024

F.

Fridericus Myconius 171

Fridericus Widebramus 562

G.

Georgius Princeps Anhaltinus 245

Georgius Maior 468

Georgius Mylius 758

Georgius Sohnius 624

Georgius Spalatinus 99

Gerhardus Geldenhaurius Noviomagus 92

Gobelinus Persona 1

H.

Hartmannus Beyer 16

Henricus Bullinger 476

Henricus Maius 775

Henricus Stolo 306

Huldericus Zwinglius 25

I.

Iacobus Andreae 636

Iacobus Beurlinus 364

Iacobus Heerbrandus 668

Iacobus Wimphelingus 21

Ioachimus Morlinus 455

Ioannes Aepinus 243

Ioannes Brentius 436


image: s025

Ioannes Bugenhagen Pomeranus 311

Ioannes Draconites 405

Ioannes Forsterus 302

Ioannes Funccius 411

Ioannes Geilerus 6

Ioannes Gigas 528

Ioan. Iacob. Grynaeus 868

Ioannes Hessus 183

Ioannes Hilten 3

Ioannes Holmannus 593

Ioannes Islebius Agricola 409

Ioannes Kuchlinus 756

Ioannes Marbachius 525

Ioannes Mathesius 403

Ioannes Oecolampadius. 45

Ioannes Pappus 803

Ioannes Parsimonius 623

Ioannes Sebast. Pfauser. 415

Ioannes Pfeffinger. 463

Ioannes Schvvebel. 62

Ioannes Spangenberg. 202

Ioannes Staupicius 17

Ioann. Guilielm. Stuckius 765

Ioann. Conrad. Ulmerus 696

Ioannes Wigandus 603

Iosias Simler. 507

Iusius Ionas 258

Iustus Menius 319

L.

Leo Iudae. 94


image: s026

Lucas Backmeister. 783

Lucas Pollio 542

Ludovicus Lavaterus 571

Ludevicus Rabus 462

M.

Martinus Borrhaus 399

Martinus Bucerus 211

Martinus Chemnitius 572

Martinus Frechtus 300

Martinus Lutherus 101

Matthaeus Vogelius 660

Matthias Flacius Illyricus 472

Matthias Zellius. 189

N.

Nicolaus Amsdorf. 68

Nicolaus Gallus 324

Nicolaus Rhodingus 521

Nicolaus Russ. 13

Nicolaus Selneccer. 663

O.

Oswaldus Myconius 223

Otho a Grunrad. 827

P.

Pantaleon Candidus 778

Paulus Crellius 518


image: s027

Paulus Eberus 428

Paulus Fagius 204

Paulus Constantin. Phrygio 97

Paulus Speratus 200

Philippus Heilbrunner. 852

Philippus Melanchthon 327

Polycarpus Lyserus 797

Primus Truber. 574

Q.

Quirinus Reuter. 819

R.

Rodolphus Gualterus 592

S.

Salomon Gesner. 740

Simon Heinsius, aliis Benckius 14

Simon Sulcer. 568

Stephanus Gerlach. 813

T.

Theodorus Bibliander 402

Theodoricus Snepfius 578

Thomas Grynaeus 398

Tilemannus Heshusius 621

V.

Victorinus Strigelius 417


image: s028

Vitus Theodorus 199

Urbanus Pierius 856

Urbanus Regius 70

W.

Wigandus Orthius 408

Wolfgangus Amlingus 748

Wolfgang. Fabricius Capito 88

Wolfgang. Musculus 367

Z.

Zacharias Schilter 733

Zacharias Ursinus 529


image: s029

IN Vitas doctorum Germanorum a MELCHIORE ADAMO conscriptas.

TEUTONIAE quando decus adserit inclitum ADAMUS:
Et facit illi ipsa ut liveat Italia:
Sive is Plutarchus, sive is Laertius alter
In nostro mavult dicier orbe, meret.
Aeterna dignus vita famaque: tot unus
Qui ramam et vitam reddidit ante-viris.

Iul. Guilielm. Zinegref.

Idem

TANTOS labores his ADAMUS in vitis
Fert colligendis: nemini ut sit mirum,
Impendat illis quin suam ipsius vitam.

In easdem IOAN. LEONHARDI WEIDNERI [gap: Greek word] .

GRatorque et doleo de tali hoc, crede, labore;
Dicende o numquam Vir sine honore mihi.

image: s030

Grator; quod nobis perte tot docta virotum
Ingenia in vita cernere posse datur.
Sed doleo, quod te non saecla priora tulerumt:
Ah tot Lethaeis non tegerentur aquis!
Nec doleo; felix quin nostrum praedico saeclum:
Servarunt vitam cui pia fata tuam.
Tu Cleius columen, Germanae lumen et orae,
Prisci hominem praestas moris et ingenii.
Adseris et vitae cinefactos ante sepulcro:
Et prohibes dignos laude perire viros.
Non equidem Ausoniae similes contemno labores,
Laudem rellinquens unicuique suam:
Hoc saltem, Italia nil indignante, fatebor:
SI QUAE ITALO DESUNT; HIC ALEMANNUS HABET.


page 1, image: s031

VITAE GERMANORUM THEOLOGORUM. GOBELINUS PERSONA.

CUM Pontificii hodie in eas, quae a Papatu gravissimis de causis secesserunt, ecclesias hoc ariete identidem insultent: ubinam ecclesia vera fuerit ante saecula duo autplura? visum est quo rundam salrem Germanorum, praeteritis Italis, Hispanis Gallis, Anglis, Boemis, et aliis, ad nostrum in stitutum nunc quidem non facientibus, vitas circumscripte praemittere: qui ante saeculum decimum quintum, quo, Antichristo plene retecto, Evangelii lux clare effulsit, veritatem quasi in crepusculo viderunt: et quorum alii alia Papatus dogmata ac superstitionum commenta improbarunt; aut [gap: Greek word] futuram diserte praedixerunt. Nam vel hinc apparebit; veram Christi ecclesiam semper fuisse etiam in Papatu, inter diras meretricis Babylonicae tempestates: perinde ut in Veteri Testamento fuit verus Israel in mediis Baaliticis cultibus inter tyrannicas idoloat ricorum regum persecutiones. Omissis igitur et extraneis Christi testibus, et ris etiam Germanis, qui supra saeculum decimum quartum, testimonium veritati perhibuerunt, atque [note: * In Martyrologiis. ] alibi laudantur; a Gobelino hoc Persona lubet exordiri: qui quid in Papatu reprehenderit, ipsa narrationis series indicabit.

Natus hic est in antiqua Saxonia, quae numc Westphalia, anno Christi millesimo, trecentesimo, quinquagesimo octavo. Saeculum, quod eum excepit, plane fuit barbarum: comprimis in Germania et Gallia de literis politioribus tunc alrum silentium: Italia sola ad puritatem Latini sermonis, quasi postliminio adspirare visa Floruerumt enim tum temporis Franciscus Petrarcha, et Ioannes Boccatius poetae: qui una cum aliis literarum et linguarum studia, septingentis fere annis tetra barbarie oppressa, ab interitu vindicarunt:


page 2, image: s032

quibus deinde alii aliique successerunt. Atqu etiam artium et linguarum paulatim in lucem usumque revocata etiam apud nos exercitia, praeludia atque instrumenta fuerunt Evangelicae reformationis.

Italiam Gobelinus pene lustravit universam: et in curia Romana diu haesit, tam ipsis Pontificibus, quam aulc proceribus familiaris: quae res ipsi ad beneficia ecclesiastica aditum parefecit. Sacerdos initiatus anno millestmo, trecentesimo, octogesimo sexto, triennio post rector capellae S. Trinitatis in ecclesia Paderbornensi constituitur; cum annum aetatis ageret trigesimum primum. Praefuit deinde Paderbornae templo forensi ecclesiastes: cumque sub annum millesimum, quadringentesimum quintum, consules eius loci statutum quoddam condidissent: quod et Pontificum decretis, et Imperatorum sanctionibus adversari videbatur: pro contione id reprehendere, et ut antiquaretur, monere non destitit. Invidia ergo laborans et odio, loco cessit; episcopi factus vicarius seu officialis Quo in munere itidem odia maleferiatorum, et inprimis monachorum familiae Benedictinae, qui reformari nolebant, in currit, nec citra vitae periculum. Cum enim aperte nocere homini non possent cucullati: ad artes flagitiosis usitats decurrerunt: et veneno cibis insperso e medio eum tollere conati sunt.

Re autem derecta abiit Bibveldiam, comitatus Ravensburgici metropolim: ubi decavatu potitus est. Sed negociroum illorum pertaesum arctior religio incessit. Itaque studiis literarum et precibus vacaturus, cucullum indit: et sexagenario maior e vita excessit.

Otium ignavum toto vitae tempore detestatus est: ac Philosophiae in iuventute; Theologiae et iuri Pontificio in virili aetate operam dedit. Augustinum prae reliquis legit attente, cuius et verba et sententias subinde usurpat in scriptis Isidorus non minus ei familiaris fuit: ex quo integras etiam pagellas exscripsit. In carmineinfelix fuit, prout omnes fere illius aevi. Res quas descripsit, summa fide et dilignetia descripsit: sed Pontifici addictior, sive favore, sive furore ipsius. Legendam de undecim milibus virginum, et de sancta Catharina, in dubium vocare ausus fuit: et rationes [note: * Aetate 6. Cosmodromii. cap. 15. ] adfert non elumbes. Totum autem huiusmodi narratiuncularum genus quale sit, aut quid in Papatu olim fuerit: notius est, quam ut verbose hic debear exponi. Vidit ergo et hic in tenebris aliquid: quemadmodum semper fuerunt etiam in Germania; qui [gap: Greek word] Papatus et agnoverunt et taxarunt. Multi primatum Pontificis, cleri fastum, avaritiam ac libidines detestati sunt: multi idolum Missae oppugnarunt: multi et recte et pie, de gratuita hominis peccatoris coruam Deo iustificatione, de invocatione, de sacramentis, et aliis religionis Christianae capitibus docuerunt: multi


page 3, image: s033

reformationem unice in votis habuerunt: ut ex historiis sequentibus patebit. Et hic non possumus non addere, quod paulo ante Gchelini termpora accidit. Exhibehatur Isenaci coram Friderico Marchione ludus dequinque Virginibus prudentibus et totidem fatuis. Prudentes erant S. Maria, S. Catharina, S. Barbara, S. Dorothia, S. Margaretha. Ad has veniunt fatuae, ut aliquid olei impertiant perentes, hoc est, quemadmodum actor interpretabatur, ut pro se ad Deum intercedant; quo et ipsie ad nuptias, hie regnum caelorum admittantur. Quid fit? prudentes praecise negant, quicquam se communicituras Hic vero triste oriebatur spectaculum: pulsabant, slebant, precibus instabant fatuae: sed ne hilum quidem proficiebant: abire iubebantur, et oleum emere. Quo viso auditoque princeps ille ita fertur consternatus: ut in morbum inciderit gravem et periculosum, Quid est, inquit fides nostra Christiana, si neque Maria, neque alia sancta exorari potest: ut deprecetur pro nobis? qursum tot merira et bona opera: ut sanctorum apua Deum interessionem nobis conciliemus, et gratiam impetremus? Ex hac tristita nata est a poplexia: qua post quatriduum exstinctus est, et sepultus Isenaci. Hinc facile apparet, quid sibi voluerit, qui hoc Drana exhibuit: quamque fuerint inanes cisternae illae, quas sibi fodrunt, relicta vena aquae vivae. Henricus Meibomius in cosmodromo Gobelini anno 1599 edito: matth. Dresserus Isagog. histor. parte quinta. [note of the editor: handwritten notite]

IOANNES HILTENIUS.

THURINGUM hunc fuisse, opinio nostra fert: in Thuringia certe siculo decimo quarto vixit: et primo quidem Erphurdiae, ubi Aeademia et vetus, et olim fiorens, Post invidia nescio quorum pressus, inde secessit: ut de se ipse fatetur in opuseu Io quodam: Ero, inquit, olim iuvenis almae matris Universitatis Erphurdensis aumnus, ardens philosophus: nunc senex exuli solitudini deditus, ib anno Christi millesimo, quadringentesimo, septuagesimo septino, in hunc annum millesimum quadringentesimum, octogesimura quintum, eiusdem Domini Iesu Christi voluntate: qui et me irstigavit ex suo libro cognoscere veritatem, contra vacuos errores de futuro tempore nunc volantes. Quam me solum scire amor DEI et proximi non sinit: sed et aliis piis et benivolis impertiri admonet. Quod cum facio, reviviscit contra me pravorum iniquitas: de qua olim gloriosus Hieronymus sententialiter ait in prologo 2. in Iob sic: Si insudarem his, quae corpori meo sunt necessaria, non reprehenderer. Nunc autem quod saluti omnium praevideo divina decreta: error mihi infigitur. Sic ecce his annis error defuturis sic amatur in Europa signanter: quod veritas divinae scripturae prorsus suppeditetur: sicut et veritas depraesentibus et


page 4, image: s034

praeteritis. Sed contra hanc iniquitatem animat me idem caelicus doctor in prologo in Esdram, sic scribens suis ditectis benivolis: Numquam meum, iuvarite Christo, silebit cloquium: legant, qui volunt: qui nolunt, abiciant. Magis vestra chiritare prosocaebor ad studium: quam malorum detractione et odro deterrebor. Sic et ego, quae divina litera vera intelligo: quae oculis iam adstare video: benivolis ostendo: et utinam pauci, vel duo tantumex meo studio sibi providerent salutem: omnem alversitatem feliciter tolerassem. Haec ibi. Egit itaque Isenaci cum Franciscanis, quo rum familiae nomen dederat: ibique a sodalnio suo in carcerent coniectus propterea fuit: quod eno: mes qusdam abusus reprehendisset. In illo carcere cum vel ob retarem, vel loci squalorem ac fetorem, in morbum incidistet: accei situm ad se Guardianum multis rogavit: ut vel e carcere dimirteretur, vel molestis aliquantum levaretur. Sed cum Guardianus duruer obiurgare hominem, propter doctrinae genus, quod videbitur officere culinae, cepislet: tum ipse, omissa iam mentione valctudinis, ingemiscens; Ego, inquit, istas iniurias aequo animoproper Christum tolero: cum quidem nihilscripserim aut docuerim: quod labefactare statum Monachatus possit: sed tantum notos quosdan abusus reprehenderim. Verum alius quidam veniet, amo Domini [note: * Melanchthon resert vidisse se ipsius Hilteni manu scriptum hoc l. 2. Epist. pag. 81. ] M. D. XVI. qui destruet vos, nec poteritis ei resisle e, aut carcere vinculisve coercere, Et hanc ipsam sententiam di inclinatione regni monachorum, et hunc annorum numerum postea repererunt amicieius perscriptum ab ipso in commemariis inter annotationes, quas teliquit in certos locos Danielis Scripsit enim inter alia commentarios in Apocalypsin et textum Darielis: quantum concordat cum Apocalypsi, vel eam supplet

In iis de vicariatu Papae ita scribit: Plures gloriantur Romanum Papam esse monarcham: quia Iesus omnia dedii Petro et eius successoribus. Fateor, verum quamdiu sunt eius vicorii. Sed legantur revelationes S. Brigittae: et videbitur querela Christi de perversione illius vicariatus. Quapropter Deus dedit gladium Mahometo: quo monarchiam illam a vicario ad eius Dominum Iesum Christum compellit, vicarium et omnes Christimos reformando. Qui plene reformati exurgent: et delebunt sectam Mahometi. Quo facto, ultimus Impeator Romanus resignabit cumeffectu Iesu Christo coronam regalem; et omne ius Imperiale; non recepturus, ut Constantinus. Et alibi de Roma: Roma et eius potestas cassabitur: inde ostendetur Antichristus.

De Imperio Romano: Hodie anno Christi 1485. illi digiti (monarchiae ultimae) valde minorati sunt. Et est proprium Romanae potestatis, ut sit ferreum (quid) et licet digiti minorentur adparvitatem acus: tamen manent ferrei.

De scripturae intellectu hanc praeseribit regulam: Ad recte intelligendum


page 5, image: s035

ea, quae expressa sunt in Biblia, duo principaliter necessario requruntur, quae sunt haec: [note: * Primum dicit esse Hieronymi, alterum Augustini. ] Non fiat vis scripturae: et Fiat collatio scroturae. Ex duobus contrariis omnis haeresis exorta est.

Multus fuit in exquirendo fine mundi, inde alicubi: Ego huius mundi hostis, quaero a te huius mundi amico, et Dei inimico, etsi cappatus sis: an hic mundus sit findibilis? si aliqua ratio in te viget: et dicis, quodsic. Adsignat ultimum mundo annum millesimum, sexcentesimum, quinquagesimum primum a Christo nato De mutatione denique monasteriorum fertur haec praedixisse:

Coenobium Vinariense, fiet armamentarium

Coenobium Magdeburgense, fiet schola,

Coenobium Wittembergense fiet granarium.

Atque de Hiltenio tantum, ex apologia confessionis Augustanae, titulo de votis monasticis: et commentariis M. S. ipsius Hiltenii, e bibliotheca D. Abrahami Scultetis.

ANDREAS PROLES.

LIpsiae in Misuia Andreas proles natus, cum aetas pateretur, in Augustinianorum ordinem fuit adscriptus. Ibi, qua erat diligentia et pietatis zelo, noctes diesque sacris literis, et evolvendis Patrum monumentis, incubuit Itaque cum praeclaram, pro illuius saeculi ratione, doctrinae eruditae copiam sibi comparasset: Lipsiae Augustinianorum Prinor est electus.

Ibi cum sacros publice libros explicaret: inter praelegendum saepe dixit: gratia sumus, quicquid sumus: et gratia habemus, qu icquid habemus: et, res Christiana opus habet magna et forti reformatione; quam quidem iam prope instare video.

Quaerentibus fratribus, quare ipse non inciperet reformatio nem; atque erroribus se opponeret? suam corporis infirmitatem excusavit. Verum brevi venturum, qui negotium reformationis inchoaturus et fortiter peracturus sit Videtis, inquit, fratres, me esse aetate grandaevum, corpore et viribus debilem: et agnosco, me non esse praeditum tanta doctina, industria, et eloquentia, quantam haec res postulat. Sed excitabit Dominus heroem, aetate, viribus, industria. doctrina, ingenio et eloquentia praestantem: qui reformationem ineipiet, errorbusque se opponet. Ei Deus animum addet: ut magnatibus contradicere ausit: et ipsius ministerium salutare DEI beneficio comperietis. Regnum Papae magnam minitatur ruinam: quia nimis alte et nimis cito crevit.

Etsi autem eiusinodi identidem admonitiones inculcaret: tamen totius ordinis etiam provincialis, ob pietatem et doctrinam


page 6, image: s036

electus est. Paulo ante mortem ad Synodum vocatusfuit; quae primo Pisis indicta, post Mediolani acta, et demum, amo millesimo quingentesimo, decimo, in Laterano absoluta fuit. Ili cum ageretur de indicendo novo festo; solus iste Proles conradixit, et usque in finem contradicturum se affirmavit: quod opulus Christianus sanguine Christi liberatus, alioqui nimium triditionibus esset oneratus. Tentavit quidem Papa una cum patibus concilii, Prolem a sua sententia deducere; sed frustra A Papa ideo excommunicatus contempta excommunicatione ad suos confugit. Ea in fuga, ut ipse postea narrare solitus, arcum et sagittas emerat: ut se ab iniuria defenderet; sed post aliquot dies rogitans causam non suam, sed Dei esse, quae nec opprimi totius mundi armis, nec defendi possit, multo minus a decrepito et debili sene: arcum cum pharetra ex curru in itinere abiecit et se Domino commendavit. Assirmavit quoque se eo in itinere saepe in maximis fuisse periculis; quod ei Papa insidiatores subornarat: a quibus, nisi fuisset divinitus protectus, nequaquam evadere potuisset.

Domum reversus, narravit fratribus omnia ordine, quae acta erant: qui pietate et gravitate viri moti, coeperunt primum contemnere excommunicationem. Ac fuit ipse anno toto in excommunicatione, quo tempore etiam gravius errores Papae reprehendit. Tandem [note: * Qui obiit 1513. d. 3. Aug. 49. aetat. ] Ernestus Magdeburgensis Archiepiscopus, Saxoniae dux (qui tum, quod in suo episcopatu ageret Proles, tum quod Lipsiae erat natus, de eo homine et causa erat sollicitus) intercessit: et ut absolveretur effecit; sed ea conditione, ut ipsemet, salvo, ut vocant, conducut accepto, Papam accederet. Profectus eo cum non procul Roma abesset, praemonitus a Cardinale qudam, sui ordinis Monacho, qui ei obviam missus fuit, imminere sibi Romae a Papa certum exitium; denuo in Germaniam redire coepit. Verum in reditu ob extremum senium, parum iactationis patiens, in morbum incidir, ac vix usque Ciclembachium perlatus obiit, et in Augustinianorum monasterio sepultus fuit. Hunc ipsum Prolem, iam decrepitum vidit et audivit Martinus Lutherus, admodum tamen iuvenis, Magdeburgi. [note: * Venit n. Magdeburgum anno 1497. aet. 14. ] De scriptis huius nihil bibliothecae laudant, praeter sermones quosdam. Catalogus testium veritatis lib. 19. Matth. Dresserus in millenario sexto, alii.

IOANNES GEILERUS.

ORtus est IOANNES GEILERUS in urbe Schaffusia, antequam ab Austriae ducatu descivit, anno gratiae millesimo, quadringentesimo, quadragesimo quinto, decima sexta Martii


page 7, image: s037

die, patre Ioanne Geilero, matre autem Anna Zubera.

Pater, cim scribae eius oppidi fuisset a manu, ducta uxore, anno post aoud Amorsvillanos Notarii officium est consecutus. Eo itaque cim fortunis suis, quae iam, recens nato filiolo, auctiores factae erant, commigravit: ubi triennio post in praesentissimum vitaincidit periculum. Cum enium ursum, vineta passim depopulartem, persecuturis se adiunxisset: ab immani illa bestia, cui venbulum incertoictu intentarat, ita in crure altero mordicus appehensus est ac misere lancinatus: ut iam de vita eius actum crederent, conclamatoque fimilis iaceret. A quibus enim opem exspectabat: ab iis penitus est neglectus, fuga saluti suae consule tibus. Sic nocuit interdum forti pectore imminenti se obiecisse discimini. Vulnus eo congressu acceptum non longe post sacro ige correptum virum confecit.

Amisso litur patre cum iam trimatum implesset: a proavo suo cive Caearemontano receptus est educandus. Cuius beneficio ac cura post prima literarum tyrocinia ad Friburgense gymnasium misssliberalibus disciplinis vacavit: magisteriique laurea, promerentilis hoc studiorum progressibus, est ornatus

Exinde mx sacris initiari voluir Et cum Sacerdotem nil magis deceat, quaisacrarum peritia literarum: ne mysteriorum inscius a plebeio nill differret: Basileam venit Theologiae operam daturus. Ubrum fere quinquennium studiis sacris impendisset; doctorale [gap: Greek word] adeprus.

Cum erg Theologiae consultissimus haberetur, et esset; Friburgum estccitus: ubi viri probitas antea omnibus erat cognita: atque Chriianarum literarum publicus interpres constitutus Nec illic ano longius mansit. Nam Herpibolim quorundam ci vium perusione ductus, qubus in thermis Marchionianis e sacro pulpi declamans impendio placuerat, futurus contionator abivit. I in urbe quam gratus cunctis exstiterit; id indicat: quod duntos aureos, donec sacerdorio opulentiori dotaretur, ex condione singulis quibusque annis erat recepturus.

Sed dn Basileam advehendorum, quos illic reliquerat, librorum caa perit: a [note: * De quo in Volumine Philosoph. Germanorum. ] Petro Schotto Argontoratensi Senatore, viro tam grasquam prudenti, rogatus est enixe admodum; ut si uspiam Dninici verbi enarrandi provinciam subire vellet: Argentorati idgeret: se daturum operam, ne digna laborum mercede careret. Id haec hortari hominem, ut suggestum conscenderet, populoe sui periculum faceret: praeterea asseverare: cum patriae secundn parentes omnia debeamus: eo illud maxime faciundum erloco, qui Alsatiae sit caput.

Id aem temporis ex Argentoraten sibus primatibus nonnulli, felibus Petri Schotti auspiciis, contionatorem decreverant constiere: qui solus huic officio praeesset: ne religionsorum fratrum,


page 8, image: s038

qui alternis in aede maiori declamitabant; varietate populus confunderetur potius, quam profectum capesseret. At sacerdotium, quo provideri posset, aliud non occurrebat quam quod facerdoris est Episcopalis ministri: quem vulgus caeellanum Episcopi vocitat. Schottus itaque Roberto antistiti durisimo exactori triginta aureos pro eo sacerdotio, sub condictiore perpetuae deinceps ad id officium proprietatis, de suo quotanns exsolvit: unde fertur quingentos in eam rem aureos impendise. Verum Herbipolenses longam doctoris absentiam aegre ferntes: malique aliquid amantissimo viro accidisse suspicantes: uncium miserunt Argentorarum: qui haud vano consilio tamdiuretentus est; donec alter post hunc morae causam remque omner investigaturus advenisset Sed interim parato Sacerdotio, lecta domo, necessariisque id genus aliis dispositis: contionator isensu Canonicorum accedente constituitur: remissique sunt Firbipolim tabellarii cum literis, non sine iusto neglecti tempori salario.

Ibi omni vita talem se gessit: ut non minus exemplo, quam doctrina esset venerabilis: populum sibi creditum anis triginta tribus fideliter continenterque docuit: nemini unqum adulatus. Quin primores ecclesiasticos, qui dignitatibus magnque plurium Sacerdotiorum cenlibus pollebant, sed his abutebatur, aut meretriculas foventes, aut ventrem pro Deo statuente: graviter insectbatur. Tempus autem omne, cuius sumrus Theophrasto auctore, pretio si ssimus est, apte et avare distribuit. At enim contemplabatur, aut legebat, aut quiescebat. Otium ut nocentissimam animi pestem, usque adeo vitabat: ut somno excitatus e lecto quoque statim exsiliret. Peragebat sacra inde virginum vestalium: quas paenitentes vocant. Has ne luxu et deliciis diffluerent: quibus nec pudicitia tuta satis videretur: in arctiori vivendi regula continuit. Non tamen deerant, qui aut amissione lucri: aut daemoniaco forsan oestro perciti sanctam observationis institutionem praepedire moliti sunt: sed horum conatus, favente Deo, sua prudentia facile superavit. His etiam virginibus Humbertum de virtutibus explicavit quos sermones multo labore eiusdem monasterii sacerdos maxima collegit: viventique adhuc auctori recognoscendos tradidit. Prodierunt illi chureriano praelo excusi.

Antequam morbo eo corriperetur, qui ipsi fatalis fuit: ab Augustana quadam puella, quae nullo tum alimento vescebatur: per literas de imminente sibi morte: certior factus: qua monitione nihil consternatus, dissolvi cupiit, et esse cum Christo. Augescente tandem ob tumorem aegritudine, membraque vitalia sensim enecante, naturae concessit decimo Martii die, paulo post meridiem, anno salutis millesimo, quingentesimo, decimo. Corpus eius sequenti


page 9, image: s039

luce celebri pompa elatum est, atque iuxta suggestum terrae mandatum. Exsequias eius sacerdotes quam plurimi, ut tunc superstitio erat, celebrarunt: multorum civium atque etiam senatus totius praesentia honoraras. Epitaphium in memoriam viri bene meriti composuit Beatus Rhenanus, ut ipse refert, eiusmodi: quod quamvis saxo incisum non fuerit, chartae mandare visum est.

DEO TRINO ET UNI. BENE VALEAS, QUISQUIS ES. IOANNI GEILERO CAESAREMONTANO, THEOLOGIAE CONSULTISSIMO: QUI PERICLE ELOQUENTIOR: SOCRATE CONTINENTIOR: NUMAQUE RELIGIOSIOR: VITAE SANCTIMONIA ET SACRIS CONTIONIBUS ARGENTORAT. OPPULUM ANN. XXXIII. NON SINE MAGNO PROFECTU ERUDIVIT: NEMINI UNOUAM ASSENTATUS: PAUPERES PATRIO AFFECTU FOVIT: BONOS AC DOCTOS MERO STUDIO DILEXIT: AR GENTORAT. INCLYTA RES PUB. AETERNO DECORI ET MONIMENTO POSUIT. VIXIT ANN. LXIV. MEN. XI. D. XXIV. OBIIT TOTIUS ALSATIAE LACRYMIS DEFLETUS: SUB MAXIMILIANO AUG A QUO OB VITAE INTEGRITATEM PLURIMUM AMATUS EST: ANNO GRATIAE M. D. X. SEXT. ID. MARTIAS. PROH QUAM RECTI EXEMPLI HOMO ERAT! SED ORTA CADUNT.

Iacobus autem Wimphelingus amicum vererem huiusmodi epigrammate est prosecutus:

Argentina Deo grates age, plaude, triumpha:

Quod talem morum visa es habere patrem.

Ter denos supra antistes qui maximus annos

Te docuit, simul et scripta probata dedit:

Ad declamandum non impulit hunc sitis auri,

Non favor, aut luxus, aucupiumve novum:

Sed divinus honos, animarum zelus et ingens:

Quas docuit rectam carpere ad astra viam.

Statura fuit procera: capillo crispo: facie macilenta: ac corpore gracili: sed salubri, et, renum dolore excepto, nulli aegritudinibus obnoxio. Bis in die comedbat: vini paulo appetentior: magna tamen est semper abstinentia usus: ut vel qudragesimae tempus quottidiano ieiunio transigeret.


page 10, image: s040

Quoties declamaturus erat; dicenda prius ad verbum domi scribebat: scilicert stylo extemperario, et ob id incultiori: qualem Theologs aetate superiori fere omnes servasse videmus. Bibliothecam habuit omnis generis librorum refertissimam: quam ad successores transire pientissime volut. Ibi neque poetis, neque historicis sua loculamenta deerant: maior tamen eorum numerus erat, qui rem Theologicam suis scriptis illustrarunt. Pauperes atque egenos maxima semper liberalitate fovit. Hinc proiectiriis infantulis quottidie fere aliquid dabat. Vidisses innuineram illi, quacumque transiret, circumfusam multitudinem: quae supplici voce patroni opem imploraret. Neminem unquam sine munere passus est abire. Quicquid enim ex Sacerdotii censu ultra vitae neceslaria supererat, id omne in usus pauperum erogabat. Hospitalitatem quoque in peregre advectos simili studio exercuit. Eruditos ac probitate conspicuos vehementer dilexit: et inter hos unice quidem Iacobum Wimphelingum, Beati Rhenani municipem: quo urbem Selestatinam doctiorem tulisse vix credimus: etsi Hugone, qui in sententias luculenta commentaria edidit: ac Iohanne altero, qui in Ethicen Aristotelicam non spernenda annotamenta conscripsit, insignis exsistat. Huncin oculis tulit: cum hoc de sublimibus rebus dissertare consuevit. Thomam Wolphium iuniorem, cuius morte literae quoque Argentorati sunt intermortuae, muneribus est saepiuscule prosequutus; Sebastianum Brandum iureconsultum, Basileae degemptem, Argentoratum promovit. Cartusios, atque eos coenobitas, qui de familia sunt divi Iohannis Hierosolymitani religionis observantissimi, frequenter visitavit.

Ob summam vero eruditionem cum virae sanctimonia copulatam ab Imperatore Caesare Maximiliano I. benevolentia haud vulgari dilectus est. Hunc interdum ad se accersere: accersitum non tam comiter, quam familiariter compellare solitus erat. Huius etiam in magnis rebus consilium non parvi aestimabat: ei praecepta quaedam collegit: ad quae serex componere debeat: ut suis utilitatem: sibi vero gloriam pariat. Subinde dictitabat, bonae conscientiae esse Maximilianum Aug iustitiae ac pacis literarumque amantissimum. Et revera principes omnes longo post se intervallo Maximilianus reliquit.

Refertur de Geilero et hoc: quod, pro temporum illorum superstitione, adolescentulos quatuor, qui vexilla gestantes sacramentum Eucharistiae comitarentur, ex collectitia pecunia, cui bonam partem adiecerat, primus resituit: cum tamen ab auctore Christo in hunc finem institutum non sit. Vanittatem vitae humanae agnovisse eum serio hinc patet: quodin calendario antiquo, in quo varia diligenter annotarat, ad diem nativitatis suae adscripsit: dies calamitatis. Vere enim natalis cuiusvis est


page 11, image: s041

initium omnis miferiae. Et militia est vita hominis super terram: et sicut dies mercenarii dies eius.

Scripta in usnm posteritatis elucubravitista: orationes varias ad clerum: sermones et tractatus varios: naviculam fatuorum et paenitentium: fragmenta passionis: sermones in orationem Dominicam: scripsit et de communicandis his, qui ult imo supplicio afficiuntur: de amovendis concubinis, etiamsi uterque continere decreverit: de hoc, quod pueri non sunt instigandi ad religiones, in quibus regula non servatur: contra statutum: quo testamentum cives facere prohibentur: de deccm praeceptis: de septem peccatis mortalibus: epistolas etiam complures. magnis item lumtibus et labore diutnrno collegit opera Ioannis Gersonis: quorum multa ex Gallia tandem ad Germanos perduxit, ea in tres partes divisa, et tabula illustrata, typographiae destinavit.

Istis in scriptis suis passim invehitur in corruptissimum praelatorum statum; accusat eos inscitiae et ruditatis: et quod sint causa omnis mali in populo. Dicit pravos fuccessisse prioribus, qui suerint boni ac veluti sepes Ecclesiae Ipsorum culpa disiipari et prodi Ecclesiam. Monachos nigros solitus est appellare diabolos: albos matrem diaboli: mixtos, pullos eius. Itaque parum illos aequos habuit: ut qui Romanam Ecclesiam non segniter arguit. Pro contione fertur quaestionem proponere solitus: qui sunt illi homines, qui rasi incedunt, sicut moriones; tecta facie, sicut infames; fune vincti, sicut fures? cui subiecit ipse: esse Monachos Franciscanos. Nec solum questus est dc religione corrupta, sed etiam praedixit venturum quendam, divinitus excitatum; qui eam instauret. Optavit etiam videre diem illam, et esse discipulus eius viri. Vehementer eidem displicuit condem natio Iohannis de Vesalia, facta Moguntiae anno millesimo, quadringentesimo septuagesimo nono, et una cum Engelino Brunsvvicensi iudicavit; eum invidia monachorum oppressum. Solitus etiam [note: * Tom. 1. postil. Melanchth. p. 166. ] fertur dicere: se libenter revocare nomen episcopi ad etymologiam Germanicam: ut sit Bischof / quasi bey den schaffen. Sed non moveri episcopos, qui tum, sive Graeca, sive Germanica etymologia: ut facere velint officium suum. Ideo se cogi, ut contrariam etymologiam afferat: ut dicatur Bischof / quasi beiss das schaf. Sic enim magis congruere ad praesentes episcopos nomen Germanicum Bischof / cum qui iam habeant nomen episcoporum, non sint vel Inspectores veri ecclesiarum, velpastores et curatores ovium. Sed haec de hoc satis, ex narratione Beati Rhernani de Geilero: catalogo test. veritat. lib. 19 et aliis.


page 12, image: s042

CONRADUS SUMMERHARDT.

COnradus Summerhardtus Calvae in Suevia natus, anno Christiano millesimo quadringentesimo, sexagesimo septimo, mature perceptis literarum rudimentis, ad patriae fuae Academiam, quae Tubingae etiamnum floret, tamquam ad emporium mercium Musicarum publicum, accessit

Ibi, quae fuit ingenii eius felicitas, et doctrinae augendae cupiditas, tantos in Philosophicis brevi progres. us fecit: ut, qua legendo, qua disputando, alios eius loci Professores longe post se reliquerit. Postea animum ad rerum divinarum scientiam applicuit: inque ea insignia, ut vocant, Doctoralia, virtute et doctrina sua obtinuit. Nam quodtum in omnibus Christianis, tum vel maxime in Ecclesiae Doctore requiritur, vitae fuit integerrimae, et non tam verbis, quam factis ipsis alios ad pietatem, et virtutes omnis generis, in vitavit. Quienim bene docet, et male vivit: is sinistra plus de struit, quam exstruit dextra.

Cum ita suo loco ad rei pub literariae utilitatem, et ecclesiae aedificationem plurimum studii operaeque conferret; atque Tubingensem scholam suae eruditionis fama longe lateque illustraret: peste populariter grassante correptus, immatura morte tollitur in monasterio Schuterensi, die tertia Novembris, aetatis suae anno quadragesimo quarto, salutis vero per Christum repararae millesimo, quingentesimo, undecimo, ibidem que in templo honesta sepultura tumulatur. Ad monumentum eius carmen Henrici Bebelii exstat huiusinodi:

Si steteris paulum, hocque leges epigramma, viator:

Nosces, quis gelida hac contumuletur humo.

Suevorum Summrhart iacet hic laus, gloria, fama:

Grande Tubingensis gymnasiique decus.

Cuius non similem novit Germania tota:

Ille Theologiae namque Monarchafuit.

Phoenix Doctorum; sceleris quoque purus iniqui.

Et vitae et morum cum probitate sacer.

Quem quoniam tantum potuit mors improba luce

Exarm are virum, vel rapere ante diem:

Vivere virtutes cuius meruere perenne;

Illius est sedes certa profecto poli:

Solamenque illis, qui nunc moriuntur ubique:

Mortem esse optandam, praecipuumque bonum.

Fuit et hic Summerhardus unus de eorum numero, qui in psis Papatus tenebris Evangelii lucem, e longinquo promicantem,


page 13, image: s043

viderunt: et emendationem Ecclesiae unice exoptarunt. Ioannes Staupicius, qui Tubingae docentem audivit, saepe in memo nam sibi revocare, et ad alios in congressi bus famihan bus sermone usurpare solitus est verba, quae ihe non sineassectu protulit talia: Quis me miserum tandem liberabit ab ista rixosa Theologia! Scholasticorum imelligt, et Sophisiarum. Quae quam vim habeant, nemo non videt.

Scripta posteritati haec reliquit: commentaria in universam Physicam, in qumque tractatus divisa: De contractibus grande opus In Petri Lombardi sententias Conclusiones: Orationem ad patres in capitulo Hirsaugiensi, ordinis S Benedicti, de duodecim abusibus monasicis: Tractarum bipartitum; quod DEUS homo fieri voluerit; quodque Messias in Lege et Propheris promissus, non solum homo, seil etiam Deus esse debuerit et debeat. Procherunt et posthuma eius quaedam, de quibus Bibliothecae Henric. Pantal. l. 3. Prosopogr. Gesner. in biblioth.

NICOLAUS RUS.

INter alios evangelii [gap: Greek word] prodromos nuntiosve, unus hic fuit Nicolaus Rus Germanus. Sacris a puero initiatus operam divinis literis navavit eiusinodi: at eruditione sua tic promerente, Rostochiana in Academia primum Magister, demde Baccalaureus loimatus Theologiae fuerit renumiarus. Ceterum cum Boemorum quorundam consuerudine esset usus: varias eorum ductu animadvertit in ecclesiam irrepsisie superstitiones: quas ipse magno zelo repraehendit: et sacerdotes officii sui graviter commomut. Factum id sub annum Christi millesimum quingentesimum decimum tertium.

Multi autem co tempote suerunt, qui eius admonitiones diligenter expenderunt: plutes, qui eum gravissimo odio perfequuti. Itaque coactus est Rostochio Vismariam socedere; ubi annum cum dimidio vixit, honunum vitia taxando. Inde reversus denuo Rostochium, rursus ob novam persecutionem in Livoniam abiit, ibique diem suum obiit.

Reliquit prolixum scriptum, impressum Saxonica lingua, titulo de Triplici funiculo. Est autem expositio symboli, Decalogi et Dominicae orationis, in qua multa contra Papam disputat, praecipue autem haec: Indulgentias esse meram deceptionem piorum: veras autem contingere a solo Deo gratis propter Chrisrum, omnibus vere paenitentibus: Papam non eam potestatem habere, quam ei multi tribuant, nec audiendum nisi recta praecipiat: sanctorum ossa non esse adoranda, nec sonctos invocandos: spirituales debere dare


page 14, image: s044

censum, et subesse Magistratibus: reprehendit quoque iraditionet humanas, varios abusus, et superstitiones. Imprimis vero gravissime insectatus est spiritualium vitam turpem et officii neglectionem. Itaque cum haec doceret, indulgentiarum inquisitores summo studio illius exemplaria excusserunt. Et ipse quidem arcam plenam illis exemplaribus in terram defoderat, quae ibi ad Lutheri tempora usque manserunt, sed pleraque situ et putredine corrupta. Inde liquet Lutherum magnam suae doctrinae occasionem ab antecessoribus accepisse. Vixerunt diu Rostochii duo pii et docti viri, qui huius Nicolai in humanioribus literis discipuli fuerant, nimirum Conradus Pegollius, et Vitus Ecclesiastes ad S. Ioannem. Ex Chytraei Saxonia: et catalogo testium veritatis.

SIMON HEINSIUS.

REformati apud Wittembergenses Evangelii primus praeco perhibetur Simon Heinsius, qui D. Chytraeo, nisi fallimur, est Benckius; honestis parentibus prognatus in oppido Wittembergae adsito, a [note: * Bruck. ] ponte nomen adepto. Pater ei furt Georgius; qui praecipuum illius oppidi magistratum diu gessit. Hic cum adolescens doctrinarum initia sic satis percepisset: aetate ad senium inchnante, Wittembergam, Lutheri potissimum adsidue audiendi causa commigravit.

Idem cum non tam hereditate et diligentia ac parsimonia oeconomica; quam benedictione divina, quae sola ditat, in re esset satis aucta et lauta: filios omnes, quorum tres habebat, literis erudiendoscuravit, tribusque diversis, uti nominant, Facultatibus consecratos voluit. Sed qui medicinae sese dedidit, Paduae in Italia immatura morte decessit. Alter patri cognominis Ius civile didicit, eique Pontani nomen adhaesit, de quo [note: * In vitis ICto rum et Politicorum Germanorum. ] alibi. Tertius hic Simon de parentis consilio Theologiae studio destinatus primum ad Philosophiam sedulo incubuit; brevique tantum profecit: ut supremo Facultatis eius gradu ornatus, et in professorum numerum suerit cooptatus.

Postea ad Theologiam studium contulit; in qua conatui successus ita respondit: ut Ecclesiastes Wittembergensis primarius fuerit electus. Sed cum ingenium eius male habiraret, et cum adversa valetudine quottidie fere ipsi conflictandum esset: functioni suae difficulter profuit. Itaque cum viribus exhaustis contionandi laborem subire amplius non posset: Lutherus, tunc vir triginta trium annorum, diebus Dominicis Evangelia eius loco pro contione explicavit.

Porro videns in doctrina, illo saeculo usitata, multum inesse


page 15, image: s045

inextricabilium disputationum aliquantisper haesitavit: sed postea agnitam veritatem est amplexus, constanterqueprofessus. Cum ipso Lurhero aliisque erudiris ac piis viris saepe de omnibus controversi arum Tueologicarum capitibus serio contulit: recleque staruit: solam hanc Dei esse Ecclesiam, quae scripta Prophetica et Apostolica sine corruptelis amplecteretur. Ac valde fuit laetatus, cum videret congruere doctrinam Evangelii, cum Ecclesia veteri puriore. et cum Augustini, uti et aliorum seriptis: in quibus signa pietatis et eruditionis apparent.

Et cum diuturno, quemademodum diximus, morboteneretur; ex domesticis con versationibus et amicis colloquiis recreationem aliquam petebat; mensaeque suae adhibebat honestos aliquot, et erudiros iuvenes studiosos. Hieius [gap: Greek words] cum aliquando dieb. illis, quos Bacchanaliorum nomine insignimus, comaediam agerent: id simul ac comperit, facti sui rationem ut redderent, postulavit, verbisque eos graviter castigavit: Vultis, inquit, in ludis imitari Pontisicios, qui ritu personas induendi, non satrorsim causa, sed turpi insaniendi studio, duos continuos menses ante quadragesimae initium, ludunt, inveterataque interim delirandi cosuetudine et licentia plusquam sexcenta flagitia committunt? Si quispiam Graecorum, aut Romanorum illorum antiquissimorum rediret, Iovem lapidem iuraret; sua Bacchanalia et Lupercalia hic agi. Cur non etiam ieiunium servatis? Ad haec cum illi mussitarent, acriter eos obiurgavit, et inter alia: Equidem exercitia, inquit, dramata et comoedias exhibendi, non improbo: modo vitetur obscenitas, lascivia et scurrilitas. Ita enim rerum verborumque supellex comparatur tam ab actoribus, quam a spectatoribus, memoria egregie excolitur, linguae vitia, et mores emendantur, dicendique libertas quaedam acquiritur. Verum hoc fiat insto tempore. Praesens certe Bacchanaliorum tempus, tali negotio destinatum, me et multos Christianos offendit. Considerate, quaeso, quam turpia et nefanda de abominandis Bacchanaliorum sceleribus recitet Livius, ut alios omittam. Peragebantur nempe Bacchanalia vestium mutatione, lar vis crinibusque dissolutis, pellibus cervinis, facibus, campanulis, imagine Priapi: Immolabantur aries et canis. Religionem sequebantur commessationes, et luxus. Cumque vinum animos, ac tenebrae nocturnae securitatem addidissent: mistifeminis mares discurrebant, fiebantque stupra, et omnis generis turpitudines. Nolite igitur aliis bacchandi occasionem praebere. De continentia et castitate praeter Decalogipraeceptum habetis et illud Catonis:

Casta Deus mens est, casta vult mente vocati.

De non mutandis vestibus manifesta exstat prohibitio in lege Dei: non induetur mulier veste virili: nec vir utetur veste feminea. Abominabilis enim apud Dominum est, qui facit haec.

Ceterum cum anno millesimo, quingentesimo, vicesimo, secundo,

occulte gliscerer secta quorundam; qui cum Deo sibi colloquium


page 16, image: s046

esse iactitabant: et in mandatis se habere: ut, impiis internecions occisis, novum instaurent mundum, in quo pii solum viverent ac rerum potirentur: Heinsius lectulo fatali affixus, fanaticos istos, cum publice non posset in contionibus, animo tamen detestatus est: et alios, ut futorem in herba adhuc exstinguerent, animavit armavitque: inter quos principes Melanchthon et Hieronymus Schurffius, qui sese acriter huic malo opposuerunt.

Ipse autem Heinsius Pontanus dictus codem anno, postremum vitae suae diem, sancte, et cum desiderio migrandiad Christum, clausit: cui in pastoratu successit D. Ioannes Bugenhagius Pomeranus: qui triginta sex ipsos annos ei Ecclesiae deinceps praefuit ac profuit; ut in eins vita dicetur. Ex vitis Theologorum Wittenbergensium.

ANDREAS CNOPHIUS.

PRima notitiae Christi semina et Ecclesiarum Livoniae Christianatum fundamenta, a Mcinardo quodam Segebergensi monacho et sacerdote, per Biemenses mercatores in Livoniam ducto, iacta sunt, sub aunum Christi millesimum, centesimum, nonagesimum. Is episcopus Livoniae primus, ad Dunam fluvium sedem collocavit: ubi successor eius Bertholdus urbis Rigae initium secit. Praecipue autem tertius episcopus Albertus, religionem et regionem Christianam inibi propagavit: cui deinde continenter succedentes Episcopi et Archiepiscopi praefuerunt.

Post aliquor saecula, circa annum Domini millesimum, quingentesimum, vicesimum secundum, emendationem doctrmae et rituum Rigae inchoavit Andreas Cnophius, Custrini ad Viadri et VVartae confluentes natus. Primum Treptoae, ad Regum fluvium, in Pomerania orientali, cui [gap: Greek words] , propter omnium ad vitam sustentandam necessariarum rerum abundantiam Ioachimus Nissenus Secretarius illius Reip. nomen inditum autumat: Treptoae igitur primum cum Ioanne Bugenhagio scholam literariam rexit: quorum tantopere in docendo industria, dexteritas, et sides celebrata suerunt: ut non solum ex vicinis oppidis; sed Livonia quoque et VVestphalia exciti scholastici eo confluerent. Eo in oppido cum Pontificii errores in doctrina et abusus rituum publice deregerentur: turbulentius quippiam, non doctorum, dext ra veram doctrinam tradentium, sed vulgi sinistra accipientium culpa, in S. Antonii sacrificulos et idola gestum est. Quae res ad Episcopum delara vehementer eum irritavit, fecitque ut in sacerdotes, in cives et scholasticos acriter animadverterit. Itaque aliis alio diffugientibus, Andreas Cnophius cum Ioachimo


page 17, image: s047

Mollero, abductis scholasticis Livonis, Rigam, ad fratrem Iacobum, canonicum, profectus est. Eo simul ac venit, ad ministerium illius Ecclesiae in aede D. Petri vocatur: ubi exemplo pastoris Treptoviensis, in cuius convictu fuerat, acriter in idolomaniam et mores Pontificiorum invectus, doctrinam de iustitia fidei, et gratuita peccatorum remissione, propter Christum pro nobis passum et resuscitatum, cuivis credenti donanda, praecipue ursit: rirus tamen quosdam aliquantisper toleravit.

Sequenti anno accessit collega turbulentus Silvester Tegetmeierus: qui Rostochio, ubi ecclesiae Iacobaeae minister fuerat, nuper profugerat: et adeundae hereditatis fraternae causa Rigam profectus, exeunte anno millesimo, quingentesimo, vicesimo secundo, in aede D. Iacobi docere cepit: et maiori impetu Pontificiorum sup erstitiones et idola palam coarguit ac detexit: adeo ut vulgo abominationi esse ceperint: et paulo post statuas omnes ex templis eicerent, et lapides sepulcris impositos removerent: ut solent in primis mutationum articulis multa inconsideratius et turbulentius gert. Quare Lutherus ad Rigenses seribens monet eos, pietatem Christianam sitam esse in fide vera, in caritate erga proximum sincera, in spe salutis certa, quaecumque afflictiones fidei confessionem comitentur: non in humanorum et externorum rituum abolitione; quae cetra impietatem et seandalum relinqui possint. Biennio polt idem Lutherus alteram Rigensibus ministris, de ritibus Liturgiae inter se disceptantibus, epistolam misit: in qua de externorum rituum libertate, et vero u su ceremoniarum docet.

Sed quae post varios motus de religione, apud Rigenses consecuta sint: verbose David Chytraetes in Saxonia sua narrat: nos ad Cnophium redimus. Hic igitur, uti dictum, fuit [gap: Greek words] emendationis doctrinae et rituum Rigae Livoniae metropoli: nec solum verbi praeco, sed etiam vates suavis; qui carmina sacra et odas, spiritu et vita plenas, sententiis et rhythmis venustas graveoque, adiunctis numeris Musicis in animos audientium penetrantibus composuit; de quorum numero sunt psalmi Davidis aliquot, Germanico carmine redditi: et oda illa: H Erz Christ der einig Gottes Sohn: 'Item: Hilff uns in deinem namen. D. Chytraus lib. 10. Saxoniae.

IOANNES STAUPICIUS.

PROTULIT Ioannem Staupicium Misnia, familia vere nobili. Sed ne genere et proavis, alienis nempe bonis, gloriaretus: a teneris unguiculis, generoso animi impetu, ad virrutem et eruditam doctrinam contendit. Utque commodius bonis literis atque pietati vacare posset: gratos Musis secessus quaesivit.


page 18, image: s048

In Augustinianorum itaque monachorum familiam cum se contulisset: absoluto feliciter, pro illis temporibus, Philosophico cursu, et degustatis utriusque literaturae primordiis, ad sacras literas accessit: quas adsiduo legendi commentandique studio ita sibi familiares reddidit: ut aliis celeriter ingenii acumine et pietatis laude antecelleret. Videbat enim pius iuvenis, naturalem et Philosophicam rerum considerationem, in tanta nostrae naturae caligine et depravatione, parum ad salutem aeternam conferre.

Porro in Theologia, ut tunc tradebatur, tantum profecit: ut ob raram eruditionem Doctor Theologiae, cum applausu aliorum, fuerit renuntiatus. Neque tamen satis duxit, sacras literas scire et memoria renere: sed praxin quoque accedere oportere recte staruit. Ut enim olim exosi fuerunt viri Philosopha sententia, sed ignava opera: ita et Theologi nomen frivole iactant, qui factis non exprimunt: cum Christianismus non solum recta dogmata; sed et honestam vitam exigat. Itaque cum vitae innocentia eruditam doctrinam ornaret Staupicius: mortuo sui ordmis per Germaniam summo et generali Vicario, in eius locum unanimi suorum consensu fuit surrogatus.

Sub id tempus Fridericus, Elector Saxoniae, princeps sapientissimus, Wittembergae publicam aperire scholam in animum duxit: qua in re Staupicii potissimum, et [note: * De quo in vitis Medicorum. Primus Decanus Theolog. Staupicius. ] Mellerstadii opera atque consilio usus est: quorum hic primus Academiae Rector, ille vero primus in Facultate Theologica Decanus fuit: eximius, ut tum loquebantur, Magister noster, et Augustiniani ordinis Eremitarum generalis per Germaniam Vicarius.

Cum autem Theologiam in Schola illa diligentius doceri cuperet: atque Martini Lutheri, eiusdem ordinis monachi, ingenium perspectum haberet: vocavit eum Wittembergam Erphordia, anno Christi millesimo, quingentesimo, octavo, ut sacras literas publice enarraret. Ibi cum, de voluntate Electoris, vellet Lutherum in Theologiae doctorem promotum: et Lutherus iam valetudinem, iam alia excusaret: Staupicius festivo vultu: Mira, inquit, videtur instare conversio rerum: ubi DEO multi exhibebuntur labores in caelo et terra; ad quos expediendos opus erit strenuis viris doctoribus. Sive ergo vivas, sive moriaris: DEUS in consilio suo tuam operam requirit.

Postea cum Lutherus, anno millesimo, quingentesimo, decimo septimo, indulgentias Pontisicias reprehendisset: atque editis thesibus omnes ad disputationem provocasset: thematum


page 19, image: s049

illorum resolutiones, Pontifici Leoni X. tramittendas Staupicio obtulit. Hic emicanteme tenebris Evangelii lucem statim vidit: ac veritatem suo etiam calculo comprobavit. Memini, in quit Lutherus, initio meae causae D. Staupicium, tunc summum virum. et ordinis Augustinianorum vicarium, ad me dicere: Hoc mihi placet; quod de doctrina, quam praedicas, gloriam et omnia soli Deo attribuis: hominibus nihil. Deo autem, quod luce clarius est, nimium gloriae et bonitatis tribui non potest. Ea vox me vehementer confirma vit et consolata est. Augustae etiam cum esset, ut mox diecmus, cum Luthero, inter alia, quae super negotio religionis contulerunt, ad Lutherum [note: * Tom. 1. epist. Luther. p. 298. ] dixit: Memor esto, fiater, te ista in nomine Domini nostri Iesu Christi incepisse: quod verbufm non quasi a Staupicio, sed per eum d ctum accepit: memorique animo repositum semper tenuit.

Eo quo Lutherus Doctor est Theologiae renuntiatus anno, qui fuit a Christi nativitate, millesimus, quingentesimus, duodecimus, Augustini libros, qui in iis, quae suae erant curae, monasteriis, ad mensam de more praelegebantur, removit: inque corum locum Biblia sacra substituit: ut ea suis fratribus innotescerent. Ut autem sacras literas serio amavit: ita et hberalium artium atque Philosophiae studia principi suo, una cum Georgio Spalatino, frequenter commendavit. Inde cum Lutherus Augustam Vindelicorum ad Cardinalem Caietanum, Pontificis legatum, accersitus esset: ibidem et Staupicius, cum D. Wenceslao Linckio, D. Peutingero, et aliis Electoris Saxonici consiliariis, comparuit: et ne ante causae cognitionem Lutherus damnaretur, rogavit. Ac tantum quidem obtinuit: ut Luthero seriptis causam suam agere liceret. Verum cum Legatus frustra etiam per Staupicmm cum Luthero agi voluisset, ac Staupicio ob id irasceretur: discessit ipse, inscio Cardinale, et in Saxoniam rediit: quem subsecutus paulo post est et Lutherus, literis post se relictis: quibus a Cardinale ad Papam provocavit.

Tandem ad Episcopum Salisburgensem venit Stapicius, eiusque vicarius, quem suffraganeum vocant, factus est. Nam, si Pirnensi fides habenda, numquam existimatat Staupicius: disputationes a Luthero motas, eiusmodi exitum sortiruras. Itaque cum in dies magis ac magis augeri eas videret; alio abiit. Hinc timiditatem ei Lutherus exprobrat epistola [note: * Tom. 1. epist pag. 303. 304. Moritur. ] quadam: ubi inter alia: quantum tu me ad humilitatem exhortaris: tantum ego te ad superbiam exhortor. Tibi adesi nimia humilitas: sicut mihi nimia sisperbia: et reprehendit; quodiudicio Papae se submisisset.

Finem vivendi secit Salisburgi, anno, ut quidam, millesimo.


page 20, image: s050

quingentesimo, vicesimo septimo. Lutherus tamen sub annum vicesimum quintum ad A m sdorfium ita [note: * Tom. 2. epist, pag. 270. ] senbit: Staitpitius excessite vivis, brevi functus potentatu.

Potuisset [note: * V. tom. 1. epist. Lutheri p. 16. Fugit dignitates et honores. De paenitentia quid docucrit. ] hic vir ad summas pervenire dignitates, etiam Episcopatum quantumcumque adipisci; nisi ipie studio omni id fugisset: quod et gentiles in eo ipsi desiderarunt. De paenitentia, contra carnisicinam illam conscientiarum, recte docuit: veram esse paenitentiam eam, quae ab amore insiitiae et Dei inciperet. Quae vox ita alte in animo Lutheri insedit: ut nihil dulcius fuerit deinceps ei paenitentia; cum antea eidem in tota scriptura nihil esset amarius. De praedestinatione disputaturus, dixit idem Staupicins: incipe a Christi vulneribus: et statim diabolus cum suis tentationibus recedet.

Naevos suos ipse agnovit: et imbecillitatem naturae nostrae deploravit: Ego, inquit, plus millies Deo recepi: fore me probiorem: sed numquam praestiti, quod vovi. Posthac non vovebo; quia experientia didici, me praestare non posse. Quod nisi Deus mihi propitius propter Christum sit: ac selicem horulam concesserit, cum ex hac vita migrandum erit: non potero consistere cum votis et benefactis meis.

De sua gubernatione ad Lutherum dixit: ego primo triennio secundum Nemesin volui regere: sed ea via non successit. Altero iuxta leges et consilia maiorum: et ne sic quidem cessit feliciter. Tertio secundum voluntatem Dei, adiuncta invocatione: verum id quoque fuit infelix. Tandem igitur faciebam quod poteram: cum desperassem de his consiliis et rationibus omnibus. Magni fecit eum Lutherus, semper suum Staupicium nominare solitus. Saepe dixit: magnus hic vir erat: et non solum in scholis et templis doctus facundusque: sed etiam in aulis atque apud magnates gratus ac venerandus. Aliquando pro contione voluit genealogiam Christi secundum Matthaeum, ut tum moris erat, memoriter recitare: sed cum genealogiam illam ad principes usque, qui a captivitate Babylonica de tribu Iudae numerantur, perduxisset, haesitare cepit. Ibi ipse, Deus, inquit, superbis resistit: et ad textus explicationem accessit. Intererant contioni duo Saxoniae duces: qui a contione ad prandium eum vocant. Inter prandendum Ioannes dux eum sic affatur: Domine Doctor, quomodo res hodie in Evangelio succedebat? Ibi Staupicius, clementissime princeps, inquit, in textu hodierni Evangelii tria habebam hominum genera: primum Patriarchas, qui erant faciles: deinde reges; et hi de se sermonem haberi patiebantur: cum ad principes pervenissem: erant illi varii, difficiles, et me in recitatione confundebant. Ibi Fridericus Elector, ad tam extemporalem


page 21, image: s051

argutiam arridens: numquid (ad frotrem conversus) inquit, anplius sciscitari quid lubet? Staupicius numquam invenietur mutus. In tomis denique Lucheri sparsim de hoc eodem Staupicio quaedam [gap: Greek word] narrantur: quae partim pie prudenterque fecit, partim sapienter graviterque dixit.

Scripsit libellum vernaculum: de imitanda morte Christi: quem [note: * Tomo 1. epistolarum pag. 164. b] commendat ita Lutherus: Scarto nostro de morte obeinda non inutilis foret vernaculus ille Staupicii libellus: de initanda morte Christi: in quo et melius, pro dote sua, rem tractavit: quam sperem, a me tractari posse, donec otiosior siam.

Tandem hoc saeculo, anno nempe 1605. prodierunt duo eius libelli posthumi Theologici:

1. Von der holdseligen liebe Gottes. Deamore Dei suavissimo.

2. Von unserm heiligen Christlichen glauben / de sancta Christiana fide nostra. In titulo indigitatur: Abbas Salisburgi ad S. Petri.

Haec de Staupicio suggesserunt nobis: Sleidanus: Mathesii contiones de Luthero: Petri Albini chronicon Misniae tit. 25. episiolae Lutheri, alii.

IACOBUS WIMPHELINGUS.

SElestadii in Alsatia, Iacobus Wimphelingus nascitur, anno Christi millesimo, quadringentesimo, undequinquagesimo. A puero optimis literis primum in patria, a Ludovico Dringebergio Westphalo, studiorum scholae Selestadiensis rectore, informatus; postea Friburgum abiit; atque inde Basileam, Erfordiam, ac Haidelbergam: ubi Pontificii iuris cognitionem cum Theologiae scientia feliciter coniunxit. Itaque et bonarum artium Doctor, et S. Theologiae Licentiatus, sollenni Academiarum more, est renuntiatus.

Quod ad eloquentiam attinet; tantum praestitit tum in carmine, tum in oratione soluta; quantum vel a Theologo, vel ab illorum temporum homine, possit requiri. Spiram itaque sub annum millesimum, quadringentesimum, nonagesimum quartum accitus, Ecclesiastae munus non sine laude aliquot annis gestit. Praeter literarum enim eruditionem insigni fuit praeditus pietate.


page 22, image: s052

Ardens ergo amore rerum caelestium, eoque pertaesus saeculi, quod, teste apostolo, totum in malitia positum est, de secessu cogitavit. Eius propositi consortem habuit Christophorum ab Utenheim, doctum pariter, et castissimae integritatis virum. Atque ut nudus ad nudum Christum confugeret; quod erat Ecclesiast ci census, erat autem quod ad vitae mundiciem sufficeret, resignavit. Verum consilium hoc Utenheimius abrupti, ad Episcopi munus Basileam retractus, amicis ita suadentibus; futurum, ut, si ad mentem tam piam accessiss et auctoritas, plures Christo lucrisaceret, quam si se abdidisset.

Wimphelingus tamen sua paupertate laetus, perrexit, quod instituerat, agere: rursusque Haidelbergae sacros auctores enarravit, et in his Hieronymum. Ad haec libellis editis et adolescentiam instituit: atque sacerdotes ad pietatis castimoniaeque studium excitavit.

Nec gravatus ibi est, amore pietatis, agere paedagogum, aliquot magnae spei adolescentum: inter quos Wolfgangus comes a Levenstein, Ludovici filius, cui Adolescentiam dedicavit, Iacobus Sturmius Argentinensis, postea inter nobiles doctrina, consilio, prudentia in toto Imperio clarissimus, cui de Integritate animi et corporis tuenda, libellum inscripsit; et ex sorote Wimphelingi Magdalena nepotes Iacobus Spigelius, qui Lexicon Iuris postea edidit, et Ioannes Maius D D. qui ambo Caroli et Ferdinandi Impp. consiliarii praecipui fuerunt.

Cum talis Wunphelingus tantusque esset; non tamen sancta hominis libertas invidia caruit. Nam Augusiinensium monachorum opera homo, senio et hernia aggravatus, Romam citatus est eo, quod, aliquorum monachorum malitia et ignavia commotus, alicubi scripsisset: sanctum Augustinum non fuisse monachum, aut certe non talem, quales iam habentur Augustinenses: cum illimet exhibeant eum, in tabulis et libellis, promissa barba, nigra cuculla, et zona coriacea. Quod factum reprehendit in ipso Trithemius quadam epistola: eumque monet: promptulus nesit (verba sunt Trithemii) in antea negotiis et robus se occupare claustralium: quia (inquit) quod extra te et conditionem status tui, nihil ad te. Quid enim ad te. Augustinus cucullatus fuerit, an togatus? Defenderunt autem Wimphelingum ad Papam Iulium, et arbitri constituti fuerunt, Conrad, Peutinger Augustanus, et Iacobus Spigelius tandemque incendium Iulii secundi pressit auctoritas, idque bonorum omnium applausu.

Praeter alias adversitates, quibus hominis virtus exercitata fuit, fatale illud totius Ecclesiae dissidium ipsum vehementer afflixit, ac tantum non ad vitae taedium adegit. Nam ex una parte, sacrarum lirerarum veritatem; ex altera, Ecclesiae


page 23, image: s053

auctoritatem; et inveteratam consuetudinem consideravit. Itaque solitudinem ac secessum frustra rentatum, ingravescentibus annis, egit Selestadii in aedibus Magdalenae sororis, ex qua duos reliquit nepotes: quos paterno semper affectu complexus est. moribus ac literis eleganter institutos. Horum, uti diximus, Iacobus Spigelius iuris prudentia clarus, primo Maximiliano Caesari, deinde regi Ferdinando fuit a consiliis: alter vero Ioannes Maius, minor natu, postea in fratris defuncti locum successit.

Annum attigit pene octogesimum, diutius etiam victurus, si corpusculi desicientis rationem ullam habere voluisset: et subductus est saeculo, quo nihil fingi potest inquinatius; anno millesimo, quingentesimo, vicesimo octavo, die decimo septimo Novembris, aetatis suae septuagesimo nono inchoato, Selestadii, ubi et honorisice sepultus cum monumento etusinodi, a Beato Rhenano conscripto:

Iacobo Wimphelingo Sletstadiensi, viro clarissimo, et unico puerilis institutionis ac profectus circa literas amatori, exhortatori, patrono. cuius rei argumentum nobis exhibent, non solum aeditus liber Adolescentiae nomine, et quem [gap: Greek word] inscripsit, ac elegantiarum linguae Latinae compendium, praeter libellos hoc genus alios, verumetiam ipsae scholae eruditis hominibus huius consiliopassim commissae. Qui quam capitaliter luxum, avaritiam, et ambitionem oderit, frugalissime acta vita docet, et splendida saepe fortuna contempta, parvo semper contentus animus, sed et adversus illa vitia graves libelli et ad oppositas virtutes inflammantia scaipta, apud posteros quoque testabuntur. Religionis Christianae pius cultor, quemadmodum theologum et presbyterum inprimis decebat, bonos viros etiam in coenobiis degentes familiariter dilexit. Apud Spiram Nemetum in Regio illo cemplo aliquot annis munere contionatoris functus est, Primus sane inter cives suos, qui carmine et oratione prosa atque aeditorum voluminum numero in omni pene scripti genere apud eruditos laudem meruerit. Nam Hugonis veteris Theologi, prater commentarios rerum sacrarum et alterius Ioannis, praeter Ethicorum Aristotelicorum expositionem, nihilhodie exstat. Iacobus Spigelius Iureconsultus, et Ioannes Maius fratres, Rcgii Secretarii utrique Avunculo. B. M. statuerunt. Vixit annos LXXVIII. Menses III. Dies XXI. obiit anno M. D. XXVIII. decimo quinto Calendarum Decemb. Magdalenam matrem, feminam plane Christianae patientiae, quam difficili morbo oppressa non modico tempore praestitit, eodem sepulcro (id quod viva optaverat ob amorem fratris) iidem filii taulo post collocaverunt.


page 24, image: s054

Ianus autem Cornarius his epigrammatis eum ornavit:

Hic Wimphlinge iaces, longae post tempora vitae,

Felix in patria contumulatus humo.

Inter avos tenerae qui dulcia munera linguae

Ornabas Latio sedulus eloquio.

Addebas morum reverenda exempla piorum:

Quam nihil absque illis lingua diserta valet!

Nomine sic morum, linguae et pro aetate politae

Nullus Teutonico notior orbe fuit.

Ipse senex tandem senibus sua munera mystis

Tradis, quae pietas relligioque docent.

Hunc patrem ereptum genitrix fecunda virorum

Doctorum urbs merito Sletstadiana gemis.

Et hoc:

[gap: Greek Section]

Fuit vir integer vitae, sceleris purus, nulliusque honestae disciplinae rudis. Frequenter repetiit precationem, quam Caspar Hedio in bibliotheca Keisersbergiana, manu Wimphelingi descriptam, reperisse se testatur, quae ita habet: Du miltter Iesus / biss gnadig mir armem sunder/der ich des gemeinen nutzens/ der einigkeit der Christen/ der heiligen geschrifft / und das die Iugendt recht ausserzogen/ ein liebhaber bin / hoc est: Esto, Iesu, propitius mihi licet impio; rei pub. tamen Christianorum, concordiae, sacrarum literarum et probae puerorum institutionis amatori!

Scripsit Philippicam, hoc est, dialogos pro instirutione filiorum Philippi Electoris Palatini: ubi agit de studiis principum, de bello Turcico, de laudibus Philippi Electoris. Eos curavit recitandos in palatio arcis Haidelbergensis septimo Idus Octobris Anno 1498. Philippo Comite Palatino attentissime auscultante, coram nobilissimis siliis, ac Alberto Argentinensi Episcopo, aliisque multis praestantibus viris.

Huic submisit Agatarchiam, hoc est, epitomen conditionum boni principis, ad Ludovicum Philippi primogenitum, qui, cum illi dialogi recitarentur, absuerat, comitatus sororem Elisabetham nuptui elocatam Guilielmo Hassiae Landgravio. Sunt in eo libello sententiae graves, elegantes, ac piae: unde et animus eius aestimandus. Anno quingentesimo edidit Adolescentiam, quo libello ad literas et


page 25, image: s055

omnes virtutes studiose colendas et fugienda vitia ex omni genere seriptorum et Poetarum collectis insignibus sententiis. et exemplis, adolescentes cohortatus est. Eodem anno millesimo quingentesimo orationem de mirando federe duarum in Christo naturarum, die annuntiationis Angelicae habitam, et de Germania libellum ad Senatum Argentinensem emisit. Elucubravit et alia multa prosa et versu, quae in bibliothecis recensentur; inter quae liber est de vita et moribhus Episeoporum aliorumque Praelatorum et Principum: Epistolas idem multas scripsit nomme Palatini Comitis, Episcopi Spirensis et aliorum, quae alibi videantur. Atque haec de Wimphelingo ex Chytraei Saxon. l. 3. Trithemiiepistolis: Erasmi Roterod. epist. lib. 23. ad Ioann. Ulatenum: Casp. Hedionis hist. ecclesiast. l. 13. cap. 19.

HULDERICUS ZVINGLIUS.

ANNO a Messia exhibitio millesimo, quadringentesimo, [note: * Alii 1484. ut Bucholcer. Pantal. adan. 1483. ] octuagesimo septimo, cal. Ianuarii, Huldericus Zvinglius natus est, parentibus probis, in pago Doggiorum, quem vocant ad [note: * vernac. zum Wildebause. Pater Zvingl. Prima eius institutio. ] Domum silvestrem. Patet clarus fuit ob spectatam vitae sanctimoniam, et supremam, ut inter illam gentem, dignitatem: Amannum enim egit. Hic de filio bene ominatus, tenerrimum adhuc ad fratrem sacrifioum adduxit: ut ingenii eius periculum faceret. Placuit mox adeo, ut Ludimagistro formandum commendarit: apud quem brevi tantum profecit: ut quae puer doceretur ad ingenii eius dexteritatem vilia iudicaret omnia.

Quare Basileam tum fere decennis missus, praeceptorem nactus est Gregorium Bintzlium, hominem bonum, doctum, et mi re mansuetum. Hic protinus et moribus et literis ita est auctus; ut in disputatiunculis, quae tum erant inter omnium ludorum pueros, et adolescentes usitatae, victoriam semper reportarit. [note: * Prodit ingenium mature. ] In Musicis equidem supra aetatem excellebat; ut solent, qui natura sunt ad aliquam attem promptiores. Videbantur Bintzlio studia, quibus ipse prae erat, non congruere tam festivae indoli. Itaque domum remittens consulebat, ut alibi pro ingenii facultate curaretur institui.

Missus itaque Bernam ad Henricum Lupulum, virum doctissimum et poetica vena clarum; ab eo in adyta classicorum scriptorum introductus: et verborum comparavit elegantiam et rerum cognitionem atque iudicium. Cognovit tunc carminis quoque componendi rationem: ut et ipse carmina condere, et ab aliis condita iudicare feliciter posset.

Non totum abierat biennium: cum super hoc fundamentum


page 26, image: s056

Philosophiae exstruenda studia viderentur. Viennam igitur Austriae profectus, nihil non quod Philosophia complectitur, et ipse complexus est, et quae prius norat auxit atque ornavit. Aliquor annos ubi duravit; revocatus in patriam, ne diutius ab exercitio literarum feriaretur, Basileam repetiit: et quae didicerat hactenus, alios coepit docere. Nam ludo praefectus Martiniano, non sine magna pueritiae utilitate, literas humaniores professus est: Philosophica rimans interim exactius, et nugas Sophistarum persequens haud indiligenter. Seriis et iocos miscuit et ludos Nam ingenio amoenus, et ore iucundus supra quam dici possit, erat. Deinde Musices omnis generis instrumenta perdidicit at que exercuit: et non solum ipse ita coluit: sed omnibus literarum studiosis, ut eandem artem pari studio colerent, suasit: non ut voluptatis esset administra: sed ut ingenium seriis desatigatum recrearetur, et paratius ad solita studia rediretur. Nihil enim est, quod hominis animum honestius et iucundius exhilaret, quam moderata Musica.

Ubi ergo sat diu, et artium liberalium et philosophiae studiis insudavit: praemium, ut hactenus in more positum fuit scholis, prensavit, hominum potius obtemperans iudicio, quam suo. Ita enim sunt homines, ut splendidis msignitos titulis doctos iudicent: alios, ut sic dicam, [gap: Greek word] contemptim habeant, bardosve ducant.

Post magisterii titulum, cum res ita et ordo postularet, Theologiam illam Scholasticam non per transennam inspexit; statimque vidit, quam omnia in ea confusa, quam pauca sana essent. Mansit tamen in castris, veluti speculator, alienis, tantisper; donec a Glareanis ad pastoris munus fuit vocatus. Ibi tum quod ceptum erat per alios, perficere ipse cogebatur.

Itaque sacerdos factus divinis se studiis totum devovit. Ethnica non magni fecit: praeter unum Valerium Maximum. quem exemplorum causa memoriae mandavit. De reliquo institutum suum persecutus est; Veterique et Novo Testamento evolvendo tempus omne transmisit. Orationis item nervos scrutatus, ita in usum artem produxit: ut nostris hominibus prodesset, tum ad dicendum, tum ad indicandum.

Iam eo progressus, ut doctis et bonis viris iudicaretur scripturam divinam in numerato habere: his quidem satisfaciebat, sibi autem nequaquam, nisi linguarum adiecisset cognitionem: ex qua recte putabat perfici posse, quod deerat. Ad Graecas igitur literas animum adiecit; primo doctoribus usus Lexicis et translationibus. Descripsit Paulinas Epistolas, et memoriae mandavit; illud tandem consecutus, ut Graece facilius, quam Latine, inrelligeret.


page 27, image: s057

Post ad eundem modum egit in his, quae sunt novi Instrumenti omnibus. Ceterum cum ex D Petro didicisset: scripturam non esse privatae interpretationis, in caelum suspexit, doctorem quaerens Spiritum: a quo precibus contendit, largiretur, quo sensa divinae mentis perscutari quam rectissime posset. Et ne vel se ipsum imagine Spiritus falsa, vel alio. deciperet, scripta contulit, et obscura claris explica vit. De orthodoxis scriptoribus sensit, quod ipsi de se volunt: legendos esse cum iudicio et ad scripturam Canonicam, ceu Lydium lapidem, probandos.

Congredi autem statim coepit, iuxta Christi normam, cum flagitiis: anteomnia cum pensionibus: quas exstirpare, et patriam reformare ad sanctitatem pristinam, prorsus habebat in votis. Pensiones autem tum appellabant principum munera, certis hominibus dari solita, militis comparandi et belli causa. Neque id tum primum fecit: sed ante annos viginti septem proprer hoc ipsum: et quod resolutiones Pici Mirandulani super eas quaestiones, quas Romae disputandas, is olim frustra proposuerat, non improbatet, a pinguibus illis aqualiculis clam exprobratam audivit haetesin. Hinc odium et linguarum petulantia contra Zvvinglium coeperunt initium. Interea gtatiam Evangelicam ita promulgabat: ut de Ecclesiae Romanae vitiis, nihil vel admodum parce, commemoraret. Volebat enim veritatem agnitam in cordibus auditorum suum facere officium: cum veris intellectis falsa etiam haud difficulter agnoscantur. Talis ergo Glaronae Zvvinglius fuit. Post data occasione Eremum concessit ad tempus, vocante eum eo D. Theobaldo Gerolzeggio, Barone, administratore tunc Divae Virginis Eremitanae.

Trahcbat virum eo confluxus hominum ab omnibus fere mundi partibut; sicut nomen eius loci tum erat celeberrimum: deinde quod in spem veniebat ipse, Christum et Christianam veritatem n regiones et varias et remotas divulgati tam felici opportunitate: et studiis Graecis, quae coeperat non infeliciter, per otium nanus imponi posse. Nec prorsus eum haecspes fefellit. Nan et Christus cognosci salubrius incepit, et Graecas literas ad perectam urriusque Testamenti provexit intelligentiam.

Interea temporis in eclesia tigurina, primario tunc parocho carente, fuerunt; qui des noctesque huc allaborarent: ut Zvvinglius subrogaretur. Inque ipse rei ignatus, Tigurum venit: ibi, a Canonico quodam interrogatus, possetne Tigurinis in verbo Domini adesse? respondit tosse. Et si autem probe norat, nequaquam se tantundem stipendi inventurum, quantum relinqueret: tamen ita erat animatus, responstrum officium ex voto, se vero nihil unquam petiturum. Vocatur igiur cum gratularione bonorum:


page 28, image: s058

ac paulo post in Canonicorum consilio coram exponit; quid, quaque ratione, populum sit docturus, historiam nempe Iesu Christi Servatoris, secundum Matthaeum, et quidem non sensu humano, ut qui in nullius interpretis verba iurarit; sed mente Spiritus, diligenti collatione et seriis precibus impetrata.

Quod pollicitus cepit ipsis Christi nataliciis, anno millesimo, quingentesimo, undevicesimo; estque cum suecessu felici prosecutus. Dum sic pergit, Martini Lutheri nomen in Helvetia magis magisque innotescit, eiusque scripta passim in manus hominum perveniunt: a quibus ipse sic initio abstinuit: ut suos tamen, etiam pro suggestu, ad emendos, et legendos illius libellos adhortaretur. Volebat scilicet ut populus scripta illa audiens, aut legens, videret spiritus in utroque unitatem ex literis divinis haustam; atque sperabat fore: ut veritatilibentius locum daret, quamvis a consueto videretur abhorrere.

Istis in laboribus docendi, Graecanicam lectionem haud unquam intermisit; sed Homerum, Aristotelem, Platonem, Demosthenem, Thucydidem, et faciliotis notae Lucianum, Theocritum, Hesiodum, Aristophanem, reliquosque sedulo evolvit. Et quia res postulabat, et commodum quidam Hebraicae linguae gnarus Tigurum advenerat ludum aperturus: discipulum eius agebat valde strenuum. Arridebant statim haeliterae: quamobrem posteaquam obtinuerat a Senatu, verorum studiorum et linguarum Latinae, Graecae, et Hebraicae gymnasium; diligentius instabat, ut Iacobus Ceporinus, iuvenis trilinguis, advocaretur; sub hoc, quod attinebat Grammaticen, perfecit. Deindeseptuaginta adsidua collatione et translationis Hieronymi, sociis adhibitis, Leone Iuda, qui iam antea nonnihil in eas literas laboris et studii contulerat, et Felice Mantio, huc penetravit; ut lesaiam et Ieremiam prophetas explanare sit ausus dexterrime.

Venit eo tempore Tigurum Franciscus Lambertus Avenionensis Minorita, relicto monasterio, veste Franciscana nondum exutus. Hic mox cum Zvvinglio congressu de intercessione Divorum, et Missae sacrisicio, disputatione publica cum eo differuit: sed facili opera victuscessit, et gratias egit Deo: quod per organum tam egtegium ad veritatis cognitionen tam claram esset perductus. Secuti sunt non ita longo tempore post, Ioannes Faber, vicarius Constantiensis, et D. Martinus Blansch, Contionator Tubingensis, ab Hugone Episcopo Constantiensi petentibus Tigurinis missi. Nec satis fuit Episcopo praedictos misisse: sed et suffraganeum suum haud longe post Tigurum submisit; persuasurum de sanctorum intercessione, et sacrisicio Missae. Verum ita lusit operam, ut dum vir quidam nobilis et sanguine et spiritu, rogaretur quid egissent? responderit: Vicarius scropham abegit, nosporcellos minamus. Rebusita Dei gratia peractis, Zvvinglius


page 29, image: s059

ad scribendum est compulsus: quo tempore quos libros ediderit constat. Dum haec autem in Germania geruntur: fama de Zvvinglio penetravit ad Romanum usque Pontisicem, qui breve, ut vocant, ad illum misit eiusmodi:

ADRIANUS PAPA SEXTUS.

Dilecte fili salutem, et Apostolicam benedictionem. Remittimus venerabilem fratrem Ennium, Episcopum Verulanum, praelatum domesticum nostrum, et Apostolicae sedis nuntium, hominem prudentia et fide praestantem, ad istam invictam, nobisque et huic sanctae sedi coniunctissimam nationem, ut de maximis rebus nos, et eandem sedem, totamque Christianam Rem publicam concernentibuscum illa agat. Licet autem ei dederimus in mandatis, ut ea communiter cum omnibus et publice tractet: tamen cum de tua egregia virtute specialiter nobis sit cognitum, nosque devotionem tuam arctius amemus ac diligamus, ac peculiarem quandam in te fidem habeamus, mandavimus eidem Episcopo, nuntio nostro, ut tibi separatim nostras literas redderet, nostramque erga te optimam voluntatem declararet. Hortamur itaque de votionem tuam in Domino, ut et illi omnem fidem habeas; et quo nos animo ad honores tuos et commoda tendimus, eodem tu in nostris, et diciae sedis Apostolicae rebus procedas. De quo gratiam apud nos invenies non mediocrem. Datum Romae apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris, die 23. Ianuarii, anno 1523. Pontif. nostri anno primo.

Ex his apparet, si gratiam hominum, quam DEI, maluisset Zvvinglius: quantus esse potuisset. Non autem ad ipsum solum runc scripserat Pontifex; sed etiam ad Franeiscum Zinggium: ut sibi et sedi Apostolicae virum lucrifaceret. Ex quo cum Myconius quaesiisset, ecquid pollicitus pro illo Papa esset? serio respondit: omnia certe, praeter sedem Papalem.

Cum ergo Evangelium a Senatu Tigurino receptum esset, et in dies vires sumeret: coepit Zvvinglius de rerum praesentium statu in meliorem commutando cogitare. Et ut ordine omnia fierent: quae ad in crementum Evangelii facere putabantur, ea primo quoque tempore mutabantur. Numerus sacerdotum et monachorum iam olim visus maior; quam pro religionis usu. Decretum itaque a Senatu, suasore Zvvinglio, ut numerus ille Sacerdotum et monachorum diminueretur ad tot usque personas; quot futurae satis essent officiis Ecclesiasticis. Non quod quispiam eiceretur, aut sacerdotio privaretur: sed hactenus quod datum in singulos annos, possidebat et deinceps, usque dum mors sustulisset. Monachorum tres ordines in locum unum congebantur, cucullis abiectis. Exire poterant ad laborem, ad coniugium,


page 30, image: s060

ad literas, quibuscumque erat anim us. Et cui non arridebat doctrina fidei, ei integrum erat migrare quocumque esset libitum. Reditus Ecclesiastici quoque vel ministris ordina bantur Ecclesiarum, vel bonarum literarum doctoribus, vel reli quiis sacerdorum et monachorum, vel pauperibus. Erant inter illos iuvenes ingeniost non pauci: quibus pietatis magis placebant studia: hi tales retenti, ad usus Ecclesiarum Tigurinae ditionis fovebantur, et occasione oblata emittebantur. Ardebat etiam tum cupiditate incredibili fcholam aperiunch: nec, ut er at literarum amantissimus, a proposito destitisset, nisi id mors immatura intervertisset. Praeter haec Senatum curavit ordinandum: qui de causis decerneret matrimonialibus: docuit abdenda simulacra: tollendam funditus missam: restituendam cenam Domini.

Irrepsit interea tempotis, ut diabolus sua zizania semper interserere consuevit, Catabaptistarum haeresis: qui primo infantes baptizare vetabant, et se ipsos rebaptizabant: postea colluviem omnium, quae unquam fuerunt, haereseon inundabant. Cum his initio, ubi rem sensit, quod auctores et amici erant, et docti, et cives, et oves, familiariter egit: verum ubi coram adnuentes, digressi coeperuntnil msi mentiri, accumulare discipulos, ab Ecclesia discedere, novam instituere: coactus est moliminibus istiusmodi ire obviam totis viribus, et expugnare publice Habitae sunt disputationes cum ipsis seriae: in quibus errorum convicti, blasphemiis et conviciis despumarunt in Antagonistas. Tandem carcere, proscriptionibus, morte, contra periuros, inobedientes, seditiosos, non iam Catabaptistas, Senatus agere coactus, ut malum intestinum averruncaret Alpha corum fuit Balthasar Hubmerus, apostata iterum iterumque factus: qui Zvvinglii beneficio liberatus, gratiam eam retulit: quam mundus solet. Tantis enim conviciis virum bene de se meritum onerare nebulo non dubitavit: ut apologia satisfacere fratrib. habuerit necesse. Sed hec de Cata baptistis sans.

Secuta est disputatio Badensis, anno millesimo, quingentesimo, vicesimo sexto, mense Maio: ad quam et Zvvinglius evocatus non venit: quod Senatus Tigurinus dimittere eum nollet; et nescio quid monstri ab altera parte ali crederetur Interfuerunt disputationi Constantiensis, Basiliensis, Curiensis, et Lausanensis episcoporum legati, cum I Eccio, Ioan. Fabro et Thoma Murnero, Theologis Pontificiis. Etsi autem Zvvinglius coram ipse non comparuit: tamen domi non minus laborum, consulendo, monendo et scribendo exantlavit: quam si disputationi inter medios hostes adfuisset: id quod scripta edita testanrur.

Postea ut dissidium Eucharisticum sopiretur, Landgravius Hassiae Philippus, inito cum Electore Saxoniae consilio, Theologos praecipuos inter se dissidentes ad colloquium placidum invitat. Venerunt igitur Marpurgum anno Christi millesimo, quingentesimo,


page 31, image: s061

vicesimo nono mense Septembri, Martinus Lutherus, Philitpus Melanchthon, Iustus Ionus e Saxonia: Andreas Osiander, Norinberga; Ioannes Brentius, Hala Suevorum, Stephanus Agricola Augusta Vindelicorum: ab Helvetiis Huldericus Zvinglius Tiguro, Ioannes Oecolampadius Basilea, Martinus Bucerus et Caspar Hedio Argentoraro Spectarores et auditores fuerunt et alit viti pii ac docti, Iustus Menius, Fridericus Myconius, et ex Academia Marpurgensi Erhardus Snepfius, aliique Landgravii Theologi: quos ceiebravit, nominatim compellando, Euricius Cordus epigrammate huiusmodi:

Insignes verbiproceres, argute Luthere,

Suavis Oecolampadi,

Magnanime Zvingli, pie Snepfe, diserte Melanchthon,

Fortis Bucere, candide

Hedio, praecellens Osiander, strennue Brenti,

Amice Iona, acer Crato,

E t solida plus mente valens, quam corpore Moeni,

Magne Dionysi, et Myconi;

Acreliqui, bona turba, viri, quos inclitus Heros

Princeps Philippus acciit;

Christicolaeque suos urbes misere Ministros,

Et praesules Episcopos:

Ut nova tollatis divisae schismata sectae,

Veramque monstretis viam:

En cupido supplex vobis Ecclesia voto,

Vestros cadit flens ad pedes;

Atque per intima vos communis viscera Christi.

Adiurat, obsecrat, monet:

Ut sanctis studiis superipro laude Tonantis,

Et omnium fidelium

Quaerenda (haec vobis incumbit cura) salute,

Tractetis hoc negotium:

Unde ratum iudex decretum praedicet orbis,

Sancto profectum Spiritu.

Initio princeps voluit: ut Lutherus cum Oecolampadio, Melanchthon cum Zvinglio seorsim conferret, quod et factum: sed postea solus Lutherus causam disceptavit cum Zvvinglio et Oecolampadio. Sed cum novi morbi genus, quem Anglicum sudorem appellabant, Marpurgum etiam invasisser: abrupta actione iussu Landgravii, sic convenit: quandoquidem inpraecipuis religionis capitibus idem sentirent: abstinendum esse deinceps ab omni contentione, et Deum orandum; ut in hac etiam controversia lumen accendat, et concordiae viam ostendat. Ita amice discessum fuit inirio Octobris. Sed non dubitamus, quin operae pretium facturi fimus, si ipsa verba adscripserimus. Sic igitur habent.


page 32, image: s062

Capita recessus Marpurgensis d. 3. Octob. an. 1529.

I.

Primo, Unanimiter credimus certoque statuimus, quod unus, verus, natura Deus sit, conditor omnium creaturarum, isque Deus unus sit in essentia et natura, et trinus in personis, videlicet Pater, Filius et Spiritus sanctus, plane sicut in Nicaeno concilio decretum est, et in Symbolo Nicaeno canitur et legitur in tota Ecclesia totius orbis terrarum.

II.

Secundo, Credimus quod neque Pater, neque Spiritus sanctus, sed Filius Dei Patris, natura Deus, homo factus sit, efficacia Spiritus sancti, sine virili semine, natus ex Maria virgine corporaliter, et quodperfectus homo sit ex corpore et anima similis nobis, sed sine peccato.

III.

Tertio, Quod hic Dei et Mariae filius, persona una inseparabilis, Iesus Christus, pro nobis crucifixus, mortuus, et sepultus surrexerit a mortuis, ascenderit ad caelos, sedeat ad dextram Dei, et dominetur omnibus creaturis, et venturus sit aliquando ad iudicandum vivos et mortuos.

IV.

Quarto, Credimus, quod peccatum originis ab Adamo in nos propagatum sit, quodque sit peccatum damnans omnes homines, et quod, si Christus nobis opem non tulisset, morte et vita sua, in aeternum propter illud mori nos oportuisset, neque participes regni Dei, et salutis fieri potuissemus.

V.

Quinto, Credimus, quod ita liberemur ab hoc et ab omnibus aliis peccatis, et morte aeterna, si nostram fiduciam collocemus infilium Dei Iesum Christum, pro nobis mortuum: Et quod extra hanc fidem per nullum opus, aut certae vitae genus liberari possimus ab ullo peccato.

VI.

Sexto, Quod fides sit donum Dei eiusmodi, quod nullo praecedente opere acmerito nostro obtinere, neque expropriis viribus consequi possumus: Sed Spiritus sanctus dat et efficit fidem, pro ut vult in cordibus nostris, quando Evangelium sive verbum Christi audimus.

VII.

Septimo, Quod haec fides sit Iustitia nostra coram Deo, utpote. perquam Deus nos iustificat imputata nobis iustitia sine ullo opere,


page 33, image: s063

aut merito nostro. Atque ita a peccato morte et inserno nos liberat, sibique reconciliat, adeoque salvat nos propter filium suum, in quem credimus, cuius iustitia, vita, et omnibus beneficiis donamur ac fruimur. Hac de causa igitur sentimus omnia vota, totum ordinem monasticum, quatenus ad salutem promerendam necessarius putatur, iure ac merito damnari.

DE VERBO EXTERNO. VIII.

Octavo, Credimus, quod Spiritus sanctus (cum de ordinaria actione eius loquimur) nemini hanc fidem vel cetera sua dona largiatur, nisi praecedente verbo vocali aut Evangelio Christi; sed quod per verbum vocale efficiat fidem, qua mensura, et in quibus vult. Rom. 10.

DE BAPTIS MO. IX.

Nono, Quod Baptismus sacrosanctus sit Sacramentum a Deo ad hanc fidem excitandam institutum. Et quod propter mandatum Dei: Ite, baptizate; et propter promissionem Dei, Qui crediderit, Baptismus non sit nudum signum, aut tessera tantum inter Christianos, sed signum et opus Dei, in cuius usu fides nostra excitatur, per quam regeneramur.

X.

Decimo, Quod haec fides efficacia Spiritus sancti, posteaquam iustificati et sanctificati sumus, bona operaper nos exerceat, nempe dilectionem ergaproximum, precationem ad Deum, et patientiam in persecutionibus.

DE CONFESSIONE. XI.

Undecimo, Quod confessio, sive petitio institutionis aut consilii apud pastores seu ministros Verbi, aut apud quemlibet proximum, non coacte, sed libere fieri debeat, et quod tamen contristatis, afflictis, et sentientibus se peccatores esse, aut qui in errorem inciderunt, valde utilis sit, maxime propter absolutionem sive consolationem Evangelii, quae vera est absolutio.

DE MAGISTRATU. XII.

Duodecimo, Quodomnis Magistratus, et politicae leges et iudicia ubicumque locorum sint res bona, et nequaquam prohibita, ut aliqui et Anabaptistis, et Pontificiis docent, sed quod Christianus,


page 34, image: s064

ad hoc munus vocatus velnatus, possit per fidem Christi salvari, non minus quam parentes, et patres familias in vita Oeconomica.

XIII.

Decimo tertio, Quod traditiones humanae in Ecclesiasticis negotiis, modo non pugnent contra expressum Dei mandatum, libere possint retineri, vel omitti, pro ut cum aliis atque aliis hominibus conversamur. Interim vero sentimus prohibitionem coniugii sacerdotum, Daemonum doctrinam esse.

DE SACRAMENTO CORPORIS ET SANGUIN IS CHRISTI. XIV.

Decimo quarto, Credimus, et certo statuimus omnes de cena Domini nostri Iesu Christi, quod utraque parte Cenae secundum institutionem utendum sit. Et quod Missa non sit opus, per quod vivis aut mortuis impetretur gratia: Quod etiam Sacramentum altaris sit sacramentum veri corporis et sanguinis Iesu Christi: Et quod spirituali manducatione illius corporis et sanguinis, singulis Christianis praecipue opus sit. Similiter, quod usus sacramenti, perinde ut verbum, a Deo omnipotente sit ordinatus, ut ad veram fidem et dilectionem conscientiae imbecilles moveantur per Spiritum sanctum.

Et quamquam in eo (An verum corpus et sanguis Christi corporaliter sit inpane et vino) hoc tempore nondum consensimus: tamen utraque pars, quantum omnino ferre potest cuiusque conscientia, caritatem mutuam praestare debet. Utraque etiam pars Deum omnipotentem sedulo invocare debet, ut per Spiritum suum nos in vera sententia confirmare velit. Amen.

Martinus Lutherus.

Philipp. Melanchthon.

Iustus Ionas.

Andreas Osiander.

Ioannes Brentius.

Stephanus Agricola.

Iohannes Oecolampadius.

Huldericus Zvvinglius.

Martinus Bucerus.

Caspar Haedio.

Hactenus ergo de Zvvinglii la boribus: iam de periculis, quibus idem fuit obiectus Sacerdotibus et Monachis de gradu deiectis, et contra pensionarios confecto mandato, decursum est ad insidias, si quo modo tolli posset homo. Venit aliquando post medium noctis quidam rogans; ut hominem morti proximum invisat Diacono pro hero respondente, se quicquid sit laboris obiturum, tam obstinate renuit: ut oriretur de insidiatore suspicio. Diaconus igitur abiens, ceu Domino relaturus omnia, ostio occluso latronem foris manentem delusit. Mane facto cognitum est, navigio captum, ore mox obturato, clam fuisse deportandum. Non multo post et equus ad eundem usum paratus exspectabat. Deinde visus est insidiator in urbe sine pallio, gladio cinctus longissimo


page 35, image: s065

palam vagari, sicubi posset virum, obviam opporrune factum, trucidare. Indicatus capitur, et evanescit. Tigurini duo vino madidi, noctu Zvvinglu domum lapidibus pulsantes, et specularia perforantes, clamore, maledictis, ictibus tam crudeliter, turpiter, inhumaniter egerant: ut vicinorum nullus hiscere vel per fenestellam auderet Nec cessarunt prius, quam et lapides deficerent et verba et vires. Tumultus relatus est ad Consulem, mane clausis portis quaesiti sunt viris armatis per omnes urbis angulos frustra: dum mulierculae male consciae dissimulantes alterum proderent haud voluntarie. Extractus igitur e vase vinario sacerdotis cuiusdam, ab indignabundis pertrahitur in carcerem. Post multa iudicia condemnatur ad custodiam perpetuam, ubi postea quam septimanis aliquot detentus iacuit, demum est precibus donatus Bernensium.

Cenabat Zvvinglius nonnumquam foris apud amicos, vel apud hospites Rediens igitur numquam fere non excipiebatur imprudens a civib bonis, ne quid accideret in via mali Sed et Senatus temporib. periculosis per noctem vigiles circa domum eius comstitun.

Ad hunc modum protecto crimen inuritur pensionarii: quod aliquando peccatum esse nesciens, a Pontifice Romano pecuniam accepisset annuam. Verum hoc flagitium ipse sic ad Germanos suos excusat: Quod mihifuit aliquando negotium cum Papa, ante multos annos desiit. Putaba tunc; licere pecuniam accipere a Pontifice, tuerique viam eius. At cognitopeccato, omnib. renuntiavi. Quamobrem factores, quos appellant, eius de hoc crimine me sugillamtes, obrenuntiationem minus propitii, vitio, quod egi, mihi vertunt: quia persuadet hominibus, pecuniam Pontificis accipiedo, serviri Deo.

Ad Bertholdum Hallerum et Casparum Megandrum de Principum muneribus sic scribit: Ego Christi, et si mavultis, meam quoque gloriam, maioris reputo, quam omnes omnium Principum thesauros, nedum modicam unius Regis munificentiam. Olim didici, quid sint munera: ut iam in senem me non possit horum libido quicquam. Ceterum et furem et haereticum, et adulterum non modo vocabamt eum doctrinae deformandae causa; sed palam asininis clamoribus traducebant. At ubi viderunt miseri et insani nihil se efficere, vel contra Evangelium vel contra Evangelii praeconem: totis vitibus se converterunt in eos, qui verbo erant oboedientes: ut iis nauseam crearent et invidiam conflarent.

Tandem ventum ad foedera est nova, pro defensione doctrinae Christi; veteribus nusquam tamen laesis, haud sine magno Zvvinglii labore et studio. Non equidem quod contra patriam aliquid conaretur: sed quod, pro consilio quondam inito, vitia extirpare, et Evangelicam doctrinam in laudem Dei et utilitatem Helvetiae totius ita plantare constitutum haberet: aut quod sic conaretur divina tueri: nihilque magis desideraret, quam


page 36, image: s066

ut omnes gentes confiterentur Domino, et per amplitudinem foederis, impiorum animis territis, et hi facilius Christo lucrifierent Ventum est tandem etiam ad bellum: quod Zvvinglius ipse ad amicos suos hisce describit: Quod hactenus ad vos scripsi, iterum atque iterum facio; ut constantes sitis, neque bellum metuatis. Nam istapax, quam quidam tantopere urgent, bellum est, non pax. Et bellum, cui nos instamus, pax est, non bellum. Non enim sitimus cuiusquam sanguinem, neque etiam per tumultum hauriemus; sed in hoc sumus: ut Oligarchiae nervi succidantur. Id nisi fiat, neque Evangelii veritas, neque illius minisiri apud nos in tuto erunt. Nihil crudele cogitamus: sed quicquid agimus, amicum et paternum est. Salvare cupimus quosdam, quiper ignorantiam pereunt, servare libertatem satagimus. Vos igitur nolite tantopere abhorrere a consiliis nosiris. Mitiora sunt et aequiora; quam quidam apud vos dictitant. Omnibus, qui nos falso deferunt, prompte creditis: cum hactenus semper experti sitis veritatem nostram; illorum autem inconstantiam: ne dicam mendacia. In hoc igitur estote: ut pro fide in Deum, et in homines, constanter nostris respondeatis. Quid multa? nihil metuite. Nam DEI bonitate et [gap: Greek word] universa sic geremus: ut vos nostri nec pudeat, nec paeniteat. Hactenus Zvinglius.

Itaque ut erat vir fortis ac prudens, libertatis patriae, avitae virtutis, ae inprimis gloriae DEI amans, duobus bellis intestinis interfuit: quorum utrumque a Capella, monasterio in Tigurino agro, Capellanum dicitur. Ad prius sponte profectus est: ut consultationibus interesset, ne quid aberraretur a vero et bono. Felicissime cecidit; et sine sanguine confectum est. De hoc saepe narravit: plus malitiae et pravorum consiliorum ineo comperisse: quam per omnem vitam norit, vel experientia, vel ex libris. Ad secundum electus est, ut Parochus: et quamvis renueret: exiit tamen, cum non ignoraret: quid non mortalia cogat pectora fames et auri et cibi. Causa belli numquam placuit, commeatus videlicet denegatio Die decimo quarto ante profectionem, bis pro suggestu, dum ferverent omnia, dixit: Scio; scio, inquam, quid rei sit, Es ist umb mich zu thun: ut ego tollar, fiunt omnia. Quin cometen tunc visum in aurem amico confirmavit, fatalem esse et sibi et adhuc alteri cuipiam: Oecolampadium designatum eo verbo putarunt.

Tumultuarie igitur egressos Tigurinos contra paratam multitudinem, secutus est inter postremos et Zvvinglius eques, et armatus, promore illius gentis: minime egressus est, ut capitaneus, aut belli dux; sed ut bonus civis, et fidelis pastor: qui suis in extremo periculo deesse noller. Et Tigurinorum ita fert consuetudo, cum in hostem exitur: ut ecclesiae minister


page 37, image: s067

primarius una procedat. Ad haec videbat ipse, si domi resideret, ac proelium commissum esset adversum, magnam sibi invidiam subeundam: ut qui lingua, non animo fortis esset. Tigurini quidem ad suos fines praesidium circitet mille milites et amplius disposuerant: sed tanta fuit hostium [note: * Quinque pagicorum. ] celeritas; ut illi vix subsidio venire potuerint. Isti ergo monte superato, ubi singulis eundum, in valle suos laborantes conspiciunt. Ibi sese ad virtutem cohortati, promiscue decurrunt et concurrunt. Non igiturtam virtute, quam numero victi Tigurini desiderarunt suorum circa trecentos octuaginta tres, inter quos et Zvvinglius. Fuit id die undecimo Octobris, anni millesimi, quingentesimi, trigesimi primi, cum annum ageret aetatis quadragesimum quartum, quadriennio scilicet Luthero iunior, Tiguri docuisset annis duodecim, antea Glaronae et in Eremo, fano divae Virginis celebri, annis undecim. Qui praelio interfuerunt hoc de eo retulerunt: prostratum prementium multitudine, tertium se in pedes erexisse: tandem cuspide sub mento transfixum, et in genua prolapsum dixisse: ecquid hoc infortunii? age, corpus quidem occidere possunt, animam non possunt. Iacuisfe viventem adhuc inter strata undique Tigurinorum cadavera, et manibus precantium more compositis ac in caelum fixis oculis, non clara quidem voce, sed leniter motis labiis orasse. Maxima autem hostilis exercitus parte Tigurinos persequente, quosdam interea per prostratos grassantes, quoscumque semivivos invenissent, de confessione Papistica et divorum invocatione compellasse Zvvinglium itaque ab iisdem interrogatum, moto capite abnuisse; et in caelum sublatis oculis, Dominum in caelis ie invocare significasse. Tum quendam immani gladio irruisse iugulumque penitus hausisse. Post cladem in corpus exanime valdefuit [note: * Ut et in Abbatis Capellen sis et aliorum: vide epist. Oecolampadiilib. 4.p. 800. et p. 979] saevitum; et vix etiam illius morte potuit odii acerbitas exsaturari. Cadaver enim inventum, iudicio condemnatum, in quatuor partes dissectum, et igni in cinerem fuit redactum. Post triduum nonnulli eius amantes ad rogum acces serunt, et mediis e cineribus cor illaesum eruerunt. Id a qui busdam religioni tributum; ab aliis aliter acceptum: ut fit animis odio aut amore turbatis. Annum, mensem, et diem stragis hoc disticho Ioannes Lupulus, praeceptor Zvvinglii, expressit:

HeLVetlae ZvvIngLI DoCtor pastorqVe CeLebrIs

UnDena oCtobrIs passUs In astra VoLas.

Deploraverunt et eius casum alii doctissimi viri, de quibus Conradus Pellicanus Rubeaquensis, qui Hebraicum, et Theodorus


page 38, image: s068

Beza, qui tale Latinum epitaphium scripsit:

Zvvinglius arderet gemino cum sanctus amore;

Nempe DEI inprimis, deinde etiam patriae:

Dicitur in solidum se devovisse duobus:

Nempe DEO inprimis, deinde etiam patriae.

Quam bene persolvit simul istis vota duobus,

Pro patria exanimis, pro pietate cinis!

Fuit Zvvinglio ingenium ad res egregias perquam accommodum, probum, candidum, integrum, ardens quidem ac vehemens; non autem crudele, non sanguinarium, non saevum; sed heroicum et alacre quod res magnas adiret intrepide Falsum autem, ne dicam calumniae plenum pronuntiatum quorundam, qui affirmare non dubitarunt: belli civilis ipsum fuisse tubam: longe autem tetrius, pro facinore tanto poenas tam graves eum DEO dedisse Nec enim bellum illud per Zvvinglium religionis et doctrinae suae propagandae causa fuit suscitatum aut susceptum: sed civiles fuere causae, e quibus malum illud Mavortium exarsit. Interim tamen negandum non est, religionis mutationem multorum animos alienasse et exacerbasse. Quippe semper

Multum relligio potuit suadere malorum.

Quod autem commeatus fuit denegatus; aliorum consiliis effectum est: non quod Tigurmi insontes cum sontibus enecare fame crudeliter cuperent: sed quod existimatent adversae partis animos emollitum citius iri; ubi considerasset, quantum ex agro Tigurino emolumenti, aut detrimenti sperandum sit. Etsi et hoc consilium Zvvinglio, cui mores gentis perspecti, vebementer displicuit: nec destitit ipse ab eo cives suos avocare; verumtamen surdo, quod dicitur, cecinit fabulam In bellum ivit, non ut antesignanus et bellator, sed ut pastor, ut pacis suasor. Nec enim Tigurina urbs florentissima et prudentissima suo Ecclesiaste ad bella abuti voluit; nec pugnam ullam fore quisquam putarat: sed potius rem omnem, ut biennio ante, placide compositum iri, Zvvinglii etiam confiliis, quae semper pacis, non armorum socia fuerunt, omnes sperarunt Sed adversae partis festinatio improvisa et loci iniquitas, infelicis pugnae necessitatem attulit. Verum censores et Zvvingliomastiges illi valde sunt inepti et rigidi; qui ex eventu de doctrina iudicium ferunt Cecidit in praelio Zvvinglius et armatus cecidit; quid tum? num propterea pseudopropheta, et falsae doctrinae auctor? aut Tigurinorum causa Deo exosa? Cecidit ab impio Caino pius A bel: pressi ab idololatris Aegyptiis, victi a flagitiosis Assyriis, electus DEI populus, Israelitae. Sed ne multus fim:


page 39, image: s069

certe et ipsi Ethnici mitiores fuerunt in eiusmodi casibus iudicandis, quin princeps vatum Graecorum.

[gap: Greek words] ,

et hostium non pauci mortem Zvvinglii querelis prosecuti sunt; et innocentiae, pacis, ac concordiae studii testimonium ei perhibuerunt verissimum.

Doctrinam et iudicium eius testantur scripta, vel ringente invidia. Studium verae pietatis et Evangelicae religionis ab An tichristi quisquiliis repurgandae, omnis loquetur postetitas: cu ius sincerius iudicium erit. Ante Lutherum docuit Glaronae in Helvetia Evangelium Christi; ur ipse [note: * In opere Articul. A. 1527. explanat. art. 18. ] de se: Cepi ego Evangelium praedicare anno salutis decimo sexto supra millesimum et quingentesimum, eoscilicet tempore: cum Lutheri nomen in nostris regionibus ne auditum adhuc erat. Docuit et scripsit [note: * Ab anno 1522. ] contra Papistarum humana merita, contra purgatorium, contra missae sacrificium, contra canonem Missae, contra mutilationem Sacramenti, contra transsubstantiationem, aliosque abusus: Sacramentariam autem controversiam ante annum millesimum quingentesimum vigesimum quartum non attigit. Vidit [note: * D. Pareus li. 4 de controv. Eucharist. cap 13. ] initio quid fugeret: quid sequeretur non vidit. Vidit commentum Transubstantiationis sive conversionis substantialis panis et vini in corpus et sanguinem Christi, manentibus tantum accidentibus, quod Papatus tenebat: vidit dogma consubstantiationis sive, ut Guit mundus vocavit, Impanationis, de corporali praesentia Christi in pane et vino, manente horum substantia, quod Lutherus ex Cameracensi amplectebatur, neque cum verbis Domini, neque cum analogia fidei Christianae, neque cum consensu orthodoxae vetustatis convenire. Vidit enima a Christo non fuisse dictum: Hoc sit aut fiat corpus meum; neque etiam: Sub hoc vel in hoc est aut continetur corpus meum. Quid tamen tuto ample cteretur non prius vidit: quam scripturae sacrae locis similibus plurimis diligenter ponderatis; et consulta orthodoxa vetustate, praesertim Tertulliano, Ambrosio, Augustino, Theodoreto, Bertramo, aliis: tandem statuit, in verbis Domini: Hoc est corpus meum, seu hic panis est corpus meum, esse Metonymiam, He braeo sermoni familiarem, et Metonymice, seu per denomina tionem quandam transferri signati nomen ad signum: Panem dici corpus Domini, vinum sanguinem Novi Testamenti; quia sunt symbola corporis et sanguinis Domini, seu quia corpus et sanguinem Domini sacramentaliter significant. Hanc sen tentiam primo epistola ad familiarem praescripsit, [note: * Anno 1524. Epistola Zvinglii ad Matthaeum Alberum. ] Matthaeum Alberum, Rutlingensium Ecclesi sten: ubi inter alia: Nos, inquit, cardinem huius rei in brevissima syllaba versari aerbitramur, videlicet in hoc verbo, Est: cuius significantia non


page 40, image: s070

perpetuo pro esse accipitur, sed etiam pro significare. Quamvis interim, carissime frater, te admonitum volo, ne nobis quicquam fidei habeas, nisi clarissimis verbis scripturae sacrae, quod adsumo, probavero. Respondebat Ioseph ad somnium Pharaonis: Septem boves crassae, sunt septem anni fertiles. Et tamen fieri nequit, ut septem boves sint septem anni. Est ergo clarum istud verbum, sunt, positum esse pro significant, vel portendunt: ut sit sensus: septem boves crassae, quas in somno vidisse videris, significant vel portendunt, septem annos fertiles. Christus dicit Ioannis decimo quinto: Ego sum vitis: nec tamen er at vitis, sed vitis in morem se habebat. Patet ergo istud verbum, Sum, nulla ratione pro Esse accipi posse: sed pro significo vel exprimo, vel eius in morem me habeo. Iterum dicit: Semen est verbum DEI: et tamen semen non erat verbum Dei. Unde neque hic, Est, pro Esse capi poterit: liquet autem pro significat esse positum. Nam Christus his verbis, Apostolis parabolam, quam de sparso semine proposuerat, aperit: Semen, inquiens, de quo loquor, est: id est, significat verbum Dei. Tales consimilesque locutiones passim videre licet in literis sacris: unde non est ut hic pluribus obtundam. Haec ibi.

Deinde hanc sententiam prius, quam publice proponeret, non solum cum amicis fidis contulit; sed curavit etiam, ut omnibus fere, tum in Germania tum in Gallia, eruditione et auctoritate praestantibus viris innotesceret. Providebat enim difficilime opinionem, quae a tot saeculis tam altas in animis hominum radices egisset, evulsum iri. Publice autem propositam et voce et scriptis propugnavit, rectene an perperam, disceptare nostri instituti non est. Buceri epistola pro eo loquatur, quae ita eum excusat: Invenias alicubi in epistolis Zvvinglii de sacramentis: unde videri possit vir ille, sacramentis minus tribuisse, quam Scriptura eis tribuit: cumque nos eas epistolas ediderimus in vulgus; verendum, ne qui idem et de nobis nostrisque per Helvetios Ecclesiis suspicentur. Ne ergo a nobis cuiquam detur offensio, quae in vituperium valeat Christi: voluimus te, optime lector, hic praemonere: nec Zvvinglium inficiatum esse, nec nos inficiari, sacramenta esse symbola gratiae, fideique suo modo opem ferre: nec esse tesseras solum societatis Christianae; tantum ut Christo Domino omnis virtus salvifica transscribatur: et agnoscatur, tum sacramentis nos salutem percipere, cum nobis in illis percipitur opus Christi: quod tum percipimus; cum fide amplectimur, quae Christus in sacramentis pollicetur et offert. Legem spiritui Christi collatam D. Paulus facit literam


page 41, image: s071

occidentem; cum eandem subservientem spiritui Christi testetur erudire ad salutem, et absolvere hominem DEI instructum ad omne opus bonum. Circumcisionem, ut illam Dominus populo suo symbolum benevolentiae suae instituit, foedus a Domino vocatur, usurpatam externe modo sine fide promissionis gratuitae, Paulus scripsit nihil valere. Et de Baptismate D. Petrus scribit, illo nos salvari: complectens scilicet totum donum Christi, quod baptismate offertur: mox tamen subicit, non ablutio sordium carnis, sed foedus conscientiae bene respondentis DEO: distinguens explicando, quae separari tamen non debent, sacramentum sive commendando, sive sumendo. Quod enim praecipuum in hoc sacramento est, Apostolus praecipuum etiam haberi cupiebat, et cavere ne ab externo symbolo ablutionis salus peteretur, mysterio ipso Christi neglecto, quod utique fide cordis recipiendum est. Ad eundem modum et Zvvinglius in iis locis, in quibus videri possit Sacramenta non plene satis praedicasse, fiduciam voluit amoliri operis externi; non evacuare Sacramentum Christi. Erat enim illi res cum iis, qui vulgarem illam impietatem tuebantur, qua homines ab opere eperato, ut illi vocant, hoc est, ab ipsa ceremonia externe modo adhibita, salutem petunt, nihil prorsus solliciti de fide in promissionem, quae sacramentis commendatur. Contra hos itaque dimicans, merito contendit, Christum Dominum nos in gratiam Patris restituere, non Sacramenta: id est, externam actionem sacrificulorum in administratione Sacramentorum. Nam illi eam actionem ad obscurandum meritum Christi vendunt. Hinc in epistola ad Fridolinum Lindoverum, Bremgartensium contionatorem, Vides, disputationem hac de resic concludi: Quid multis opus? Caput hoc esto. Sola gratia Dei nos salvos fieri: id autem, cum ea fidimus. Ocius ergo cum tua ista in gratiam Dei contumeliosa opinione facesse; qua Sacramentis adseverasti admissa deleri, non alia ratione oportere. Sic et alii, qui in nullam unquam suspicionem venerunt, quod Sacramentis minus quam par sit, tribuerent, ubi ipsis certamen fuit cum eiusdem gratiae Christi hostibus, scripserunt. Nec Novi, nec Veteris Testamenti Sacramenta, sed sola fides iustificat. Item: Non Sacramentum, sed fides Sacramenti iustificat. Damnaruntque illud impietatis, quod scholastici pro dogmate habent: Sacramenta novae Legis esse efficacia signa gratiae. Et de baptismate: Baptismus neminem iustificat, nec ulli prodest, sed fides in verbum promissionis, cui additur baptismus: haec enim iustificat, et implet id, quod baptismus significat. Haec illi. Quicquid ergo in his Epistolis leges, quod videbitur Sacramentis non nihil detrahere, id omne de actione in Sacramentis externa, secluso Christi spiritu, dictum accipias, uti nimirum ea prostituuntur a servis superstitionis Papisticae. De nostris vero Ecclesiis ne


page 42, image: s072

patiare tibi persuadere, in eis de sacramentis aliter doceri, quam ipsae tradunt Scripturae, docent S. Patres, et ab initio Christi Ecclesia credidit: Esse nimirum illa symbola gratiae et redemprionis Christi, quae illis ceu visibilibus verbis, ut ea D. Augustinus vocat, offertur et exhibetur: Domini quidem virtute, Ecclesiae vero ministerio, in baptismate regeneratio et in Christum insitio, in sacra Eucharistia vera corporis et sanguinis Christi communicatio: horumque verum usum esse, non ad profitendum modo; sed magis adeo, et praecipue quidem, ad alendam et provehendam fidem; ut quibus communio Christi plenius nobis et commendatur, et (ut dictum) exhibeatur. Sic ubi in tractatione Eucharistiae leges: contendi, Christum reliquisse hunc mundum. et in caelos corpus suum recepisse, nec posse impanari, aut in pane includi: tu ne putes Christum in nostris Ecclesiis sacra cena excludi, solumque panem et vinum, inania symbola administrari. Utinam nosses, optime lector, quam istud abominatus semper sit pater et praeceptor noster Ioannes Oecolampadius: sed sicut transitus Domini nostri Iesu Christi in caelos, hoc tantum infert, iam Dominum hic non agere ratione huius saeculi: ita scito nobis nihil negari, quam Christum non naturaliter et ratione huius saeculi uniri cum pane, vel in pane includi localiter. Ceterum verum corpus, verum sanguinem Domini, ipsum verum Christum, DEUM et hominem, nobis in cena adesse, ipsius verbis et symbolis exhiberi in cibum non periturum carnis, sed sempiternum animae: eoque non sensu aut ratione, sed vera fide percipiendum. Vale. Hactenus Bucerus.

Verum [gap: Greek word] illud de atro vel albo Spiritu monitore, unde natum sit, non videtur hic praetereundum. Res autem ipsa sic habet: Cum anno millesimo, quingentesimo, vicesimo quinto ministri Ecclesiae Tigurinae Zvvinglius, Leo, Engelhardus, Megander et Myconius, ad diem undecimum Aprilis in Senatu ducentorum, de abolenda Missa, ac panis et vini adoratione tractarent: ex aliis scriba quidam in Senatu Zwinglio restitit, hoc potissimum argumenro: quod a perspicua verborum proprietate discederet: nec satis evidenter probaret, [gap: Greek word] Est, in verbis Cenae, accipiendum esse pro significat. Etenim haec exempla: Semen est verbum DEI: Christus est ostium, petra et similia: nihil ad rem facere. Parabolas enim esse, quarum explicatio per verbum Est tradatur: in Cena vero Dominica nihil tale esse. Zwinglius respondit ad scribae sermonem: quae locus et tempus requirebant. Senatus ergo decrevit, ut Senatores quatuor post prandium, cum ministris Ecclesiae convenirent: quo res tanta graviter ventilaretur.


page 43, image: s073

Deliberatum est aliquandiu varie: tandem placuit sequenti die, quae erat duodecima Aprilis, causam hanc iterum ad totum senatum referri. Cum ergo in Senatum ministri Ecclesiae rediissent, atque huc tenderent; ut Missa in universum aboleretur: obstitit denuo scriba ille, qui ater an albus fuerit, non dicitur: cui cum Zwinglius copiose respondisset: una cum aliis e Senatu domum se recepit. Decretum est a Senatu; ut Eucharistia iuxta Christi institutionem ritumque Apostolicum deinceps celebraretur: infirmis vero liceret hac vice veteri more, si vellent, aliis in locis ea uti: ut Missa in universum sit abolita et antiquata: et ne crastino quidem die repeteretur. Mox secuta est publica totius Ecclesiae gratulatio atque laetitia.

Appetente die decimo tertio Aprilis, visus [note: * Zvvingl. l. de subsid. Eucharist. ] est sibi Zwinglius in somnis denuo cum scriba contendere, sicque obmutuisse: ut quod verum sciret proloqui non posset. Ibi [gap: Greek words] visum adesse monitorem (ater an albus fuerit, nihil memini, inquit, somnium enim narro) qui diceret: quin ignave respondes ei, quod in Exodo legitur: Est enim phase, hoc est, transitus Domini: simul expergefactum exiliisse e lecto: locum diligenter inspexisse: ac de eo mox coram tota Ecclesia pro virili disseruisse: illumque sermonem omnibus piis, qui propter parabolae obstaculum adhuc nonnihil haerebant, omnem nebulam discussisse. Celebrata est deinde tribus diebus, nempe die Iovis, die Veneris, et ipso Pascha, cena Domini tanta frequentia: quanta antea ibi loci vix visa.

Hoc igitur est illud, quod varii varie inrerpretati sunt: quotum non nemo scribere non dubitavit: Zvvinglium habuisse cor in errore, Satanae deceptione obfirmatum: suam glossam somniasse suggestione atri Spiritus: quia ipse scripserit, se per somnium didicisse a quodam monitore, qui albus fuerit, an ater, nesciat.

Sed principio Zwinglius non de glossa vel expositione ipsa; sed de exemplo scripturae non parabolico fuit monitus. Deinde proverbium illud omnibus Latinae elegantiae studiosis notum, et Zwinglio etiam alias est usitatum, ac citra calumniae metum usurpatum: uti ex scriptis eius cuivis apparet. Solet enim hoc adagium dici, de re ac homine valde ignoto, uti Erasmus monet, et vel Catulli hoc in Caesarem distichon docet:

Nil nimium studeo, Caesar, tibi velle placere:

Nec scire, utrum sis albus an ater homo.

Denique quis eat inficias, etiamnum hodie piis et sui officii


page 44, image: s074

satagentibus, vel scripturarum caelestium, vel aliorum auctorum loca in somniis saepe occurrere, quae vigilantes effugerant? Candoris certe Christiani fuerat, haec et similia cum grano salis interpretari. Sed de hoc satis multa, vel plura potius, quam necessarium hic fuit.

Porro ritus cenae, a Zuinglio in Missae locum apud Tigurinos institutus, fuit eiusmodi. Finita contione, mensa templo infertur, et munda mappa insternitur. Huic imponitur canistrum pane infermentato plenum, catini et pocula lignea, quae vino implentur. Accedit ad mensam pastor ecclesiae cum diaconis, et totum coetum ad attentionem excitat: mox alter ex diaconis subicit institutionem Cenae Dominicae ex Epistola ad Corinthios: alter vero recitat partem capitis sexti Ioannis, ut ex verbis Domini omnes discant, quomodo Christi carnem edamus vere, et sanguinem eius vere bibamus. Mox recitaro symbolo fidei, pastor admonet, ut quisque se ipsum examinet et exploret, ne indigne accedendo, corporis et sanguinis Domini reus fiat. Postea se in genua omnes demittunt, et Pastore praeeunte, orationem dominicam dicunt. Qua absoluta, pastor panem infermentatum accipit in manus, et spectante fidelium coetu, alta voce, magnaque religione, recitat institutionem Cenae Dominicae: deinde panem ministris distribuit, et poculum porrigit. Qui panem in catinis, et vinum in cyathis cirumferunt, et ecclesiae exhibent. Quisque in manus sumit, quod traditur a ministris; edit, et proxime assidenti offert partem eius, quod accepit: similiter etiam poculum porrigit. Interim vero dum de pane Domini edunt, et de poculo eius bibunt, unus ex Ecclesiae ministris praelegit ex Evangelio Ioannis dulcissima illa colloquia Domini, quae abiturus cum discipulis habuit, a pedum ablutione initium faciens. Si catini et pocula ad mensam redeunt, ecclesia iterum in genua procumbit; et Deo gratias agit, pro beneficio redemptionis Christi. In ecclesiis autem agri Tigurini, minister omnia solus recitat, et ad mensam singuli accedunt. Hunc ritum multae ecclesiae, in Helvetia et Rhetia, postea imitatae sunt.

In contionibus Zwinglius fuit ordinis studiosus, et veritatem perspicue summoque studio docuit: contra vitia nihil eo auditum acrius, praesertim contra Pensionarios illos, contra oppressores pauperum, et luxu diffluentes. Dixit turpem esse atque impiam militiam eam, nihilque foedius et magis invisum Deo, quam sanguinem suum mercede externis principibus addicere. In corripiendo fuit ei auctoritas; et cum verbis ardentioribus detonaret, ne insontes moverentur; adiecit semper: Frommer mann / nim dichs nicht an: Bone vir, haec te non moveant; nihil ad te, quod dico; ne cures igitur. Thematis rem


page 45, image: s075

egerat nonnumquam, maxime dum inciderant, quorum gratia digrediendum erat necessario. Nam ubi res huc venerat, ut veritati cederet longe pars melior et maior populi, digressionibus utebatur nonnumquam in ea, quae minus erant in Ecclesia Dei tolerabilia.

Stando confecit omnia sua studia, certas eis vendicans horas, quas etiam non omisit, nisi seriis coactus A somno mane ad horam decimam lectioni, interpretationi, doctrinae, scriptioni dabat operam, pro ut temporis et rerum postulabat ratio. Post prandium audiebat vel narrantes, vel consilia rogitantes, aut confabulabatur, aut deambulabat cum amicis, usque ad horam secundam. Hinc enim reditus ad labores. Post cenam, ubi paulisper deambulasset, fere literis scribendis vacabat, interdum ad mediam usque noctem nihil agens aliud. Praeterea quotiescumque negotia cogebant, et senatui serviebat.

Monumeuta ingenii et eruditionis suae reliquit Zuinglius multa; quae in quatuor tomos digesta typisque excusa exstant: in quorum primo tomo continentur [gap: Greek words] et [gap: Greek words] : secundus habet [gap: Greek words] , hoc est, pugnas, quae ipsi cum adversariis intercesserunt: tertius [gap: Greek word] Vereris Testamenti: quartus denique complectitur [gap: Greek word] seu explicationes script orum Novi Testamenti. Scripsit praeterea epistolas multas, doctrina et pietate refertas: quae cum Oecolampadii epistolis impressae.

Ex narratione Osvvaldi Myconii de vita et obitu Zvinglii: Rodolphi Gualteri apologia: Chronico Basiliensi: Sleidani et Thuani historia: epistolis Oecolampadii, aliis.

IOANNES OECOLAMPADIUS.

WInspergae, oppidulo Cheruscorum, Ioannes Oecolampadius, vernacula Haussschein / nascitur; anno epochae Christianae, millesimo, quadringentesimo, octogesimo secundo, quo et Georgius Spalatinus Theologus alibi in lucem est editus. Parentes habuit honestos, et ut illic vivitur, abunde divites. Avus ei fuit Basiliensis, ut in praefatione super Iesaiam prophetam ipse annotavit. Mater autem a vitae sanctimoma, et in egenos beneficentia, praeter ingenii laudem, apud cives suos fuit commendata.

Hi tales parentes, cum de pluribus liberis hunc unum superstitem ipsis Deus voluisset; ut primum per aetatem institutionis capax fuit, literis et religione in schola patria erudiendum


page 46, image: s076

curarunt. Adultiorem destinabat pater mercaturae: at materut plusculum temporis et sumptus concederetur literis addiscendis, precibus impetravit. Ibi eiusmodi ingenii specimen in rudimentis literarum percipiendis tunc admodum puer dedit: ut ingeniorum observatoribus et aestimatoribus magnam dese spem praeberet Mature enim ad id eum formare cepit Dominus; in quo opera eius fructuose erat usurus.

Paulo post parens, sive precibus matris victus, quae sicut Monica Augustini, ita haec Oecolampadii curam semper gessit; ut recte institueretur, sive filioli praeclata indole et natura adductus, in eum satis liberaliter sumptum facere cepit. Nam positis Latinae linguae fundamentis, amplius erudiendum Heilbronnam misit, tum temporis bene constituta Schola celebrem. Deinde Haidelbergae eum, ubi tum quoque Academia florebat, aluit. Hic eos fecit progressus; ut annos natus non amplius duodecim, tolerabilem versum scriberet. Bienno post, baccalaurei, ut vocant, gradum obtinuit. Nec minus illa aetate in religione vitaeo; integritate fecit: operae pretium, quam literis: illud cogitans vulgatum: eum, qui proficiat in literis, et deficiat in moribus, non proficere, sed deficere.

Postea Magisterii adeptus titulum, Bononiam, studiorum matrem, de parentis voluntate, se contulu; eximium, nescio quem, illo aevo Iuris Professorem, tum arcem existimationis obtinentem, auditurus. Sed intra semestre partim valetudine caelum Italicum aversante, partim quod mercator, cui parens pecuniam per collybum reddendam crediderat, non satis fideliter egisset; relicta Italia ad suos redire est coactus. Quibus salutatis Haidelbergam repetiit; ibique posthabito iuris studio, cui ex consilio patris operam dare caeperat, totum Theologiae se mancipavit, divinitus ipsum ad hoc studium flectente et vocante Deo, qui eo in domo sua, quae est Ecclesia, pro lampade usurus erat. Qua in re prorsus cum eo actum est, ut cum clarissimis quibusdam Ecclesiae luminibus; qui commutato studiorum civilium cursu ad caelestia sese iura contulerunt. De horum numero olim fuit Iohannes Chrysostomus; et patrum nostraque memoria Martinus Lutherus, Iohannes Calvinus, Petrus Martyr, Theodorus Beza, Lambertus Danaeus, Antonius Sadeel, Georgius Sohnius, ut alios permultos latere patiamur.

Ita igitur vocarus a civilibus controversiis ad caelestium mysteriorum tractationem Oecolampadius; tanto flagrabat cognoscendae Theologiae desiderio: ut quaestionum et sophismatum inanium odiosis taediis non averteretur, quae fere ingenia libetalia a sacris literis vel obiter gustandis deterrent. Exercebant tum Theologorum auditoria Scholastici, quos vocant, Doctores: ex iis noster Thomam Aquinatem, et post eum Richardum


page 47, image: s077

praecipue am plexus est. Gersonem, qui Parisiensis Academiae Cancellarius et in Basiliensi concilio legatus fuit, trivit non indiligenter, quod is ad alendam pietatem comparatior videretur. Scoti [gap: Greek words] subrilitates neglexit: neque aequalium more ad singulas quae se offerebant, argutias attonitus haesit; sed ad utilium doctrinarum summam avidus properabat. Theatralibus disputationibus, qualibus Sorbona, et communiter Antichristiana synagoga delectatur, abstinendum sibi censuit; quod ad superbiam, ad rixas, ad supercilium, adolescentum ingenia iis corrumpi animadverteret. Semper fuit rei literariae, quam parandae opinionis eruditionis appetentior: doctus esse, quam videri malebat, cumque gloriam fugeret ipse, illa eum prosequebatur, ut in versiculis notis dicitur:

Gloria si fugias, crocodili more sequetur:

Sin petis, haec eadem longius acta fugit.

Veram igitur eruditionis et virtutis laudem, apud optimum quenque consecutus, illustrissimo etiam principi Philippo, Electori Palatino, cognomento ingenuo, qui anno Christi millesimo, quingentesimo, octavo, calendis Martii obiit, fuit commendatus. Hic cum de eo praeclare sentiret, filiis eum suis, natu minoribus, praeceptorem praefecit. Horum institutioni cum aliquamdiu praefuisset aulicae vitae valedicens, ad sacra studia quasi postliminio rediit. Haidelbergam vero ipsam hac occasione reliquit. Parentes, ut erant vehementer devoti, consilium inierant, facultates suas omnes DEO consecrandi, et in hunc filium unicum, iam divinis dicatum rebus, conferendi. Itaque ipsomet auctore, cum sobolis ex ipso spes nulla esset, tum ob valetudinem sequiorem, tum ob ordinem sacrum: sacerdotium e facultatibus suis in patrio oppido instituerunt, cui contionandi munus coniunctum esset, ad id praecipuam proventuum partem conferentes: quod quidem obid filio primum optimo iure commissum.

Ei cum sesquimensem praefuisset, et se nondum patem ferendo huic oneri iudicaret, veniam redeundi Haidelbergam impetravit; ut maiore ingenu culru adauctus, et doctrina ampliore excultus, maturior ad sacram hanc provinciam reverteretur. Ceterum mutato consilio prius Tubingam adiit: ac inde Stutgardiam, ubi tunc erat Ioannes Capnio, Reuchlinus dictus, linguae Latinae, Graecae et Hebraicae, peritia celebris. Ab eo gustum qualemcumque Graecarum literarum intra paucos dies percepit, quein assidua et constanti exercitatione, brevi temporis spatio, adeo provexit; ut Heidelbergam reversus, Grammaticam, cui titulum fecit Dragmata, conscripserit, quae postea in lucem est edita. Heidelbergae etiam Hebraea, a quodam Hispano didicit, ersi infelici doctore, et cognitionem sanctae linguae discipulis in vidente.


page 48, image: s078

His praesidiis literarum et linguarum instructus, in patriam rediit ad partes muneris sui obeundas. Annuntiavit igitur Christum primo patriae suae, cum omnium, vere piorum, et eruditorum admiratione; quamquam adhuc multa veteris superstitionis admixta essent. At severus nimium contionator audiebat: quia aures vulgi insanis clamoribus non verberabat; neque inficetis facetiis actionem sacram exhilarabat; quemadmodum tum solebant, atque etiamnum solent mendicabula monachorum et letalis vulneris bestiae sanatores. Modestiam enim et gravitatem dicendi, sacro ministerio convenientem et necessariam semper amavit. Tali vulgi iudicio de se cognito, derisu Paschali libellum scripsit, animum auctoris, ut tum erat feliciter exprimentem.

Cum idem homo paucorum hominum esset, et a multis familiaritatibus, quae optimos etiam quosque ad deteriotem partem applicare solent, abhorreret; cum paucis, iisque bonis amicitiam contraxit, et contractam constanter coluit. De eiusmodi numero Wolfgangus Capito fuit; qui cum tali occasione amicitiam iniit. Cum Oecolampadius Heidelbergae ageret: Capito sacris Bruchsellae praefuit, obnoxius officiis et Episcopo Spirensi; cuius nomine aliquoties adeunda ipsi Heidelberga. Eo tempore in mutuam cognitionem venerunt; et quod inter eos mutua officia non parva intercederent, animi ipsorum tam arcte coaluerunt; ut omnia consilia inter se communicarent. Haec amicitia, absque suspicione alienati animi, in diem usque obitus utriusque continuata fuit.

Tali igitur necessitudine devinctum Oecolampadium cum Capito haberet, et Basileam, ut sacris praeesset, vocatus esset; non destitit omnem movere lapidem; donec hunc studiorum et religionis socium Basileam pertraheret, indignum ratus; ut in angulo patriae tam angusto et obscuro, tam lucida pietatis lampas concluderetur. Effecit igitur tandem: ut per Christophorum ab Utenheim Episcopum Basiliensem, cui eruditionem et pietatem eius vehementer commendaverat, vocaretur. Vocatus Basileam venit, anno partae salutis millesimo, quingentesimo, decimo quinto, et Paroeciae summi templi est praefectus Scribendis in utraque lingua carminibus felix et plurimus fuit. Atrulit igitur secum sex tragoedias Christianas, quas legerunt eruditi, et probarunt. Multa tamen in illis nondum ad regulam fidei emendata continebantur; quod summa cum circumspectione nec praecipitanter a receptis, et per aliquot saecula durante tenebrarum potestate, approbatis dogmatibus discederet; accurato et necessario pietatis iudicio potius, quam temerariis aliorum affectibus morem gerens. Quae etiam causa fuit; cur argumenta illa tragica non fuerint typis divulgata.

Anno deinceps aerae Christianae, millesimo, quingentesimo, decimo


page 49, image: s079

sexto, aetatis vero suae trigesimo quarto, amicorum adsiduis hortationibus victus, Doctoris Theologi titulum sibi in Basiliensi Academia conferri passus est. Sub idem tempus, ut primum magnus ille Erasmus Roterodamus, linguae Latinae instaurator, et veterum Patrum repurgator, in Novum Testamentum annotationes editurus Basileam venisset: ab eo Oecolampadius in partem sanctissim: laboris accitus fuit. Opera enim subsidiaria illius, non solum pietate, verum etiam trium peritia linguarum eminentis, adeoque veri Theologi, se adiutum esse, ingenue ipsemet Erasmus fatetur. Paulo post Oecolampadius Augusiam Vindelicorum a Canonicis primi templi ut contionibus illic sactis populum erudiret, vocatus, Basilea discessit. Adeoque nulla tum ne suspicio quidem esse poterat, eum reformandae illa in urbe religionis aliquando administrum futurum. Augustae igitur contionibus praefuit, sed non diu Nam cum ob lenitatem disserendi, et animi timiditatem quandam minus ad tam sublimem provinciam aptus sibi videretur: consilium caepit de secessu. Cum enim corruptissimi mores passim invalescentes animose taxandi, et veritas, cuius splendor ipsi quoque iam caeperat illucescere, aperte docenda esset: fatetur in quadam ad Bilibaldum Pirckheimerum Pe tritium Norinbergensem responsione; se tum infirmiorem et timidiorem exstitisse: sui officii fuisse: Deo, qui ad hoc se vocasset, firmius confidere: et nequaquam desperare, quin ipse et os et sapientiam esset largiturus. Integri ita et candidi animi est sua etiam [gap: Greek word] ingenue confiteri; sicut ipse fecit.

Ratus igitur magis sibi expedire in loco solitario, et ab hominum oculis remoto, studiis et precibus operam dare: quam tanti ponderis et oneris officio non satisfacere: Monasterium Altonis dictum adiit. Est autem id in vicinia urbis Augustanae, ad secundum lapidem situm: in quo monachi, opinione pietatis et religionis rectioris tum commendati, institutum Divae Brigittae pro titebantur. Quorum mores et vitae consuetudinem cum propius explorasset; studiis suis et fidei libertatem ab illis stipulatus est: id quod his verbis ante contestatus erat: Etiamsi sexcentis; inquit, iuramentis me obstinxero, nequaquam ea servare potero, si quando utilis ministerio verbi sum futurus. Monachi, qui ipsum utpote clarissimum doctrina virum, in contubernium suum libentissime pellexissent, liberaliter omnia, quae expeteret, concedebant, privilegium suum monstrantes, quo ipsis potestas dabatur ad comcionandum e claustro exeundi, sicubi haereses subpullularent. Id vero omne transactum est, Praesule Frisingensi approbante, qui virum praeclara doctrina et pietate conspicuum a multis annis colebat.

Vita ergo monastica ipsi principio aliquot menses arridebat et probabatur ita; ut reliquam aetatis suae hoc pacto quiete et placide


page 50, image: s080

transigere in animum induceret. Sed consilio huic fautores et amici ipsius vehementer, maxime vero inter omnes Capito, reluctabantur: et serio hortabantur; ut monast: cae vitae valediceret Et quod amici suadebant, idem divinae providentiae visum fuisse, eventus postea declaravit. Nam cum postulantibus quibusdam, quid vero consentaneum esset in controversiis religionis, quae tunc agitabantur, aperte et dilucide declarasset: factum est, ut declaratio illa, quam cum amicis tantum communicaverat, ad plures alios dimanaret, et praeter contiones certas, quas in vulgus exire erat passus, de confessione librum ederet, quo magis orthodoxum, hoc minus cerem oniarum nundinatoribus ferendum. Proinde quod cum Pontificiorum doctrina non congrueret, confla bant ipsi apud plurimos et primores quosdam ingens odium. Inde ei nonnulli carcerem, quidam mortem minabantur: quas ipse minas, utpote cui animus magis magisque augeretur, intrepidus comtemnebat. Inprimis Iohannes Glapio Franciscanus, qui tum Imperatori Carolo U a confessionibus erat, ingens vitae periculum creavit in comitiis Wormatiae Vangionum anno millesimo, quingentesimo vicesimoprimo celebratis. Rumor aliquot mensibus ante percrebuerat: fore, ut manus ipfi inicerentur. Nonnulli itaque monachorum contubernalium admonuerunt ipsum; ut periculi vitandi causa alio commigraret: ipse contra hortatus est eos: bono essent animo monachorum, imo omnium Christianorum esse, vel cum vitae periculo, veritatem rotunde profiteri. Quapropter monachi sibi eius causa male metuere, et optare; ut quam longissime abesset. Dum haec ita agerentur, acciditiut illos fraterne argueret, qui plus suis humanis inventis, quam divinis praeceptis tribuerent. Quocirca ei librum, quo ordinis sui instituta continebantur, commiserunt; et conscientiam eius, secundum quam coram tribunali tremendi Iudicis Christi rationem factorum suorum esset redditurus, contestati, rogaverunt; ut illum summa diligentia cognosceret; et si quid verbo Dei adversum offenderet, annotaret: se enim, quicquid id esset, corrigere paratos esse. Ratus eos serio et sincere id postulare, negotium aggressus est: sed cum in libro copiosam sordium sentinam commovisset, ilico ab ipsis, ut bipedum nequissimus, ut apostata, ut haereticus traduci et proclamari caepit: vim tamen apertam inferre non audebant. Tandem triduo ante, quam capi deberet, literis plurium amicorum serio admonitus, propius adesse periculum, quam putaret: cum fratribus super ea re deliberare cepit, ostendens quid et ipsis periculi inde immineret, si inter eos comprehenderetur. Si insons ipsis videretur, decens nequaquam esse, proditores ipsos et fratricidas fieri. Sin autem falsa docere iudicarent, postulare se ex fraternitate dimitti Monachi quid agerent dubitabant ut exiret, iubere nolebant: extrudere multo minus volebant Interim equi ab


page 51, image: s081

amicis missi per hominesfidos, qui sedulo inftare et urgere non desinebant: ut vitae suae celeri fuga consuleret. Nactus dimissionem a fratrib. et viaticum, liber evasit, cum non integrum biennium in Cenebio transegisser Concessit inde ad heroem illum Franciscum a Sickingen, apud quem Missam repurgare cepit: et Chrysosiomi Psegmata convertit. Ubiautem nobililhmus ille vir, infelici fuit bello implicatus: Oecolampadius Basileam comcessit anmo millesimo, quingemptesimo, vicesimo secumdo, in lucem edirurus ea, quae illo in otio elucubrarat.

Basileam reversus ab Andrea Cratandro Typographo fuit su stentatus: cum careretinitio vocatione ordinarial; exspectaretque quorsum Deus esser dncturus. Expetebatipse alicubi vivere, ubi praedicatiom Euamgelii, posthabito mundi odio, incumberet: quod ex epistolis ipsius ad Capitonem aliosqueamicos liquet. Ne vero interea ignavo otio tempus transigeret: Chrysostomi Comentarium super Genesin in Latinum sermonem traduxit: et gratis interea sine stipendio Christum quibusdam annuntiavit. Mox Senatu volente et iubente, professionem Theologicam sortitus, utcunquere clamarent Sophistae, publice Iesaiam Prophetam enarrare cepit, magno auditorum concursu:hinc stipendium annuumipsi constitutum. Enarrationem illam postea publicam fecit: et Senatui Basilien si dedi cavit Paulo post, petente id parocho Martiniano Antonio Zannkero qui podagialecto affixus, contionibus amplius praeesse non poterat, coniungemptibus etiam petitionem suam templi curatonbus: in templo Martiniano functus est vicario contionandi munete, magna Iuidem Papistici gregisinvidia. Factum id anno millesimo, quingentesimo vicenmotertio.

Sie igitur legitime ad contionandi munus vocatus, ei summa fide summoque zolo glomae Dei praefuit. Errores qui in Ecclesiamirrepserant, cepit detegere et multitudini, quae magno numero accurrebat, perfectione et sufficientiam merit, Chr. sti, veram fidei naturam, et vera charitatis opera ita inculcare: ut in plurimorum ani- mis auctoritas Pap sticae religionis labascere inciperet. Nonnulli, quibusipsius eruditio et ingemi promptitudo cognita erat, oblatione dignitatum, ex quibus rem facere posser, ad Pseudocatholicam religionemrevocare conabantur, sed frustra Ioannes Cochlaus scribebat ad ipsum literas Stutgarelia, anno vicesimo quarto: quibus significabat, magnose affici dolore, virum tam excellenter eruditum, inter antesignanos Lutheranoe sectoe numerari, et,deposita cuculla, in mundo degere. Nam licet id bona cum conscientia facere posset: tamem se digniorem ipsitm iudicare, quam qui inter ordinum suorum desertores, et profugos ex monasteriis monachos viveret, et cuiusque digito monstraretur, et diceretur, hic est. Verisimile non esse ipsum pacata consciemiafrui, qui nulla habita voti, quo adstrictus esset, ratione, contrapaternas constitutiones et morem maiorum, Ecclesiasticis et saecularibus offendiculum praberet. Proinde horrabatur: ut in monasterium,


page 52, image: s082

ex quo exiisset, rediret, quod si Prior illius Coenobii displiceret, pollicebatur se curaturum; ut commodiore esset loco. Sin vero in mundo remanere esset animus, suadebat. ut a Papadispensationem impetraret: tum se daturum operam, ut aut Paroeciam, in qua Catholicam religionem auditores edoceret: aut cenonicatum nancisceretur: in quo studiis citra impedimmentum vacare posset. Verum haec et similia Oecolampadius nihili faciebat; utpote cui ex sctipturarum sacrarum canone magis atque magis innotesceret, quid de votis Monasticis sentiendum esset.

Ne vero solus novator religionis audiret, adiunxit ei Deus Doctorem Wolfgangum Weissenburgium Basiliensem, tunc Magistrum, et in Xenodochio Contionatorem: Marcum item Bersium Roschacensem, contionatorem ad Leomhard: Fr. Ioannem Luthartum Praedicatorem apud Franciscanos, et Fr. Thomam Geierfalkiu Augustinianum. Oecolampadius equidem praecipue in odio Papistis erat omnibus: nihil tamen adversus ipsum, metu plebis, quae contionibus ipsius delectabatur, moliri publice avidebant. Hactenus igitur Proparochus tantum ad Martini fuerat, et proinde exiguum inde fructum perceperat. Cum vero alio oblatione honotifici stipendii invitaretur: rogarumt auditores ipsius, ut ne discederet: sed curam Ecclesiae susciperet, rati, Sacerdotum et Diaconorum Decanum furturum. Recusavit id, pollicitus se operam Ecclesiae docendo navaturum, dum modo de alimentis sibi mediocriter prospiciatur, hac duplici tamen conditione adiecta: tum ut liberum sibi esset docere, quicquid canonicae seripturae traderent, et repudiare, quicquid ille damnarent: tum utno cogeretur, Papisticas cetemonias, quas inutiles esse depraehenderet, retinereised unicum saltem saltem Diaconum collegam haberet, qui sibi in Sacramentorum administrationeadiutor esset. Consenserunt rempli Guratores, ordinato mediocri stipendio: et quod illi statuissent, Senatus suo calculo omne probavit: hac tamen lege, ne se inscio quicquam quod maioris momenti esset, novaretur.

Sicigitur vocatione Oecolampadii publica auctoritate approbata, ordinatum est: ut Diaconus vernacula lingua infates baptizaret: sacra cena sub utraque, ut loquuntur, specie, conscio Senatu, administraretur, precibus, lectionibus, et exhortationibus, vernaculis adiunctis. Docebat, Missanon esse sacrificium pro vivis et mortuis, autpro iis, qui in sistitio purgatorio torqueretur: sed passione et morte Servatoris nostri Christi, semelomnibus credentibus perfestam omnibus peccatis satisfastionem partam esse. Abducebat populum ab aqua ut vocant, benedista, a consecratione palmarum, cereorum, placentarum, et similium rerum: ostendebat, gloriae Dei detrahere eos, qui huiusmodi ceremoniis quicquam tribuerent. Hoc doctrinae genus brevi adeo altas in cordibus auditorum radices egit: ut consecrationes illas, missas, ambarvalia, circumgestarionem panis in pompa Persica, et alias superstitiones intermitterent.


page 53, image: s083

Et cum sic satis feliciter iacta futurae reformationis fundamenta viderentur: Draco antiquus, quemadmodum alia opera Dei salutaria Ecclesiae, ita hoc quoque interturbare, aut saltem macula aliqua adspergere est conatus. Excitavit enim hostis ille pietatis ac concordiae funestum illud et adhuc durans dissidium Eucharisticum, quo opus Domini in Ecclesia coeptum impediret. Martinus enim Lutherus, magnanimus ille Antichristi Romani oppugnator, et religionis in Saxonia instaurator, Hulderico Zvvinglio Tigurinae Ecclesiae primo repurgatori, et fideli testi Iesu Christi, de sacra Eucharistia pie et sancte docenti, publicis secriptis contradicere cepit; cui bello Eucharistico etiam Oecolampadius fuit involutus. Non diffitentur pii et prudentes ad unum omnes, fuisse Lutherum a Deo0 multis excellentibus donis et virtutibus, ingenio, luce doctrinae caelestis, eruditione, eloquentia, prudentia et sapientia, zelo gloriae Dei, magnitudine animi adversus omnes impetus invicta, ornatum divinitusque formatum, ad Ecclesiam Christi ab Autichristi tyrannide vindicandam. Haec Dei beneficia si non agnoscamus et celebremus, ingrati simus et impii. Dolent autem, et ex animo dolent, ob accensam illam, inter Helveticas et Saxonicas Ecclesias dissensionem; quae tanto iam tempore cum summo omnium piorum luctu durat. Ad eam igitur etiam pertractus fuit Oecolampadius, postquam petentibus piis quibusdam et veritatis cognoscendae avidis libellum Latinum edidisset anno millesimo, quingentesimo, vicesimo quinto, de vero intellestu verborum Domini: Hoc est corpus meum: in quo pluribus cvincit, tropum illis inesse. Libelli editio, auctoribus Papistis, Pasieae est impedita: at Argentinae procurata. Post a Ludovico Hetzero in Germanicum conversus, etiam Basileae excususfuit: et ab eo tempore Oecolampadius a libris edendis non fuit prohibitus. Interea cum invalesceret veritas Evangelii in Helvetiis; per primores Helvetiorum, auctoribus Ioanne Eccio, Ioanne Fabro, et Thoma Murnero, disputatio publica, de controversis religionis capitibus Badenam indicta fuit. Ad hanc fide quidem publica, sed tamen non sinepericulo Oecolampadius venit. Cumque Zvvinglius tunc adessenec vellet, nec per suos posset: quod longe alia ab hostibus capta consilia crederentur: unus Oecolampadius causam veritatis suscepit, et cum Eccio disputavit: praemissa tamen sollenni protestatione, se solum verbum Dei, Propheticis et Apostolicis libris comprehensum, pro regula et norma iudicii agnoscere: nec se ullos iudices admittere, nisi qui secundum Canonem Scripturoe iudicarent.

Statuit autem Eccius tunc has propositiones:

I. Substantiale corpus et sanguis Christi est in sacramento Altaris.


page 54, image: s084

II. Eaque vere in Missa offeruntur pro vivis et mortuis.

III. Maria et sansti sunt adorandi, ut intercessores.

IV. Imagines Iesu et sanstorum non sunt abolendoe.

V. Post hanc vitam est purgatorium.

VI. Etiam Christianorum liberi in peccato originali nascuntur.

VII. Baptismus Christi, et non Ioannis, tollit originale peccatum.

Et ex his duae postremae non sunt oppugnatae.

Disputat one autem peracta, alii Helvetiorum Eccio: alii Oecolampadio suhscripserunt: eratque etiam inter Basilienses Legatos dissensio, quae post inter populum quoque disseminata, ahis Parochis alia docentibus. Urraque igitur dissentientium pars, Senatus mandato rationem doctrinae suae reddere iussa. Hinc anno 1527. die 27. Octob. religionis libertas civibus concessa.

Sequenti anno Oecolampadius et Bernensi disputationi, quae viginti duravit dies continuas, ac reformationi operam egregie navavit; cuius et ipsa acta a iuratis scribis consignara, toti orbi testunonium praebent. Non diu post Basiliensis secuta est reformatio, tam in urbe, quam in agro: in qua fidelem Oecolampadius Christi ministrum egit; et restiruendae Ecclesiasticae disciplinae, censuraeque excommunicationis antor fuit. Mox accersitus Ulmam cum Ambrosio Blaurero et Martino Bucero, ibi quoque salubri consilio cum collegis Ecclesiae illi adfuit: utque omnia ad Evangelii regulam exigerentur suasit perfecitque.

Anno millesimo quingentesimo, vicesimo nono, cum dissidium Sacramentarum in dies cresceret: illustrissimus Hassiae Landgravius de remedio cogitans, re cum aliis principibus eommunicata, Marpurgi conventum indixit: in quo utriusque partis Colloquium Marpurgense: dequo ipse Oecolampadius epistola ad Bertholdum Hallerum l. 1. epist. pag. 108. et lib. 3. epist.pag. 596. praecipur doctores de causia Eucharistiae placide conferrent. Mox igitur Zvvinglius et Oecolampadius ex Helvetia Argentoratum descenderunt; ubi Zvvinglius contionatus est. Posten cum Bucero et Hedione profecti primi Marpurgum venerunt. Deinde Lutherus, Iustus Ionas, et Melanchrhone Saronia. Tandem Andreas Osiander. Norinberga, Ioann. Brentius, Hala Suevorum, et Stephanus Agricola Augusta Vindelicorum: singuli humian ssime a principe excepti. Prius quam vero publicum colloquium haberetur: iussu principis Lutherus et Oecolampadius, item Philippus et Zvvinglius soli collocuti sunt. Postridie calend. Octobris colloquium fuit publicum, quod triduo duravit. Diutius durasset, nec sine spe uberioris concordiae: nisi morbus horrendus, quem sudorem Angelicum vocant, Marpurgum subito invasisset; et omnium animosterrore perculisset. Convenerunt in capitibus religionis Christianae omnibus, praeterquam in uno, de corporali


page 55, image: s085

praesentia carnis et sanguinis Christi: [note: * Vide vitam Zvvinglii et Lutheri. ] Discessum fuit ita: ut fra remum nomen intet utram que partem retinendum et colendum esse videretur: tametsi id aliqui recusarint De hoc sic [note: * Praefatione in dialogum de Eucharistia. ] Occolampadius: In Marpurgico colloquio potuisset ipsi (Melanchthoni) cum suis satisfieri: si tam purgatis affuissent auribus, quam obstinatis animis sua qualiacumque qualiter cumque defendere statuissent. Porro quandoquidem tum illi nondum pro fratribus nos habendos censebant: tametsi nos illorum infirmitatem aliquantisper tolerare parati essemus: discessum est amicis conditionibus: ut saltem in hoc mutuum gratisicemur: quo ad cavenda ecclesiae offendicula abstineamus ab amaris illis scriptis, quibus hastenus vetitatum: et nos potius amice privatis literis erudiamus.

Post labores tantos domi forisque pro Christi regno amplisicando fortiter obitos, reversus Basileam residuum vitae contionando, praelegendo, scribendo, libros edendo, aegros invisendo, Ecclesias in agro frequenter visitando, et variis per Germaniam Ecclesiis consulendo religiose in sumpsit. Apno tandem Christi millesimo, quingentesimo, trigesimo primo, aetatis ivae, quadragesimo nono, flagtante mfelici bello Helveria, et Zvvinglio immature exstincto, cum valetudine firma numquam totius illius anni decursu fuisset, de solita in faciendo officio diligentiaipse nihil remitteret, ulcere super os sacrum erumpente, (an. hracem fuisse non est dubium) vimorbi victus decumbere coactus est.

Continuo adetant amici, medicus item et chirurgus: tentata omnia, quae ad valetudinem restituendam requiri videbantur. Ille vero numquam non facessere amicorum sedulitatem iussit; et fatalem esse morbum, monuit, et toto animo diemtranseundi in lucem caelestem expetivit: nec ex pectabat consolationem, sed prior ultroque circumstantes consolabatur Sed operae pre- tium est, orationem ipsam commemorare: qua ad Ministros Evangelii verbique et Ecclesiae antistites usus est: uti eam Simon Grynaeus, qui toto morbi tempore adfuit, diligenter, ut alia omnia annotavit. Oratione ergo huiusmodi usus est.

Quid sit, videtis fratres: Adest Dominus, venit, hinc iam nos abducit. Quae quum ita sint, vocare vosprius volui, et hanc animam cum carissimis vera in Domino laetitia, veraconsolatione exiatiare. Quid igitur Servi Christi, quos idem erga Doninum suum amor, studiumidem, dostrina eadem coniunstissime copulavit, in extremo complexu dicemus? Partasalus, parta per Christum omnis nobis regni Dei fiducia est, dostrina certa, pedibus nosiris lux parta: abesse procul omnem tristitiam, omnem vitae mortisque merum, omnem dubitationem et errorem decet. Solum hoc, fratres, est reliquum, hoc solum superest fratres, ut Christi vesiigiis, quae dudum ingressi sumus, constanter sideliterque insistamus, dostrinae puritateprimum intastas, vitadeinde per omnia


page 56, image: s086

vero Dei verbo conformata: catera qui potens est, quique sponte vigelat sua, Christus Dominus curabit, Ecclesiam suam tuebitur, Agite igitur, o fratres, sic lueeat lux nostra: ut in nobis glorisioetur Pater DEUS, illustre Christi nomen conspicuumque luce vitae et sinceritatis vestraefiat. Agite, diligite inter vos vere. vitam hanc inoculis, in conspestu Dei totam traducite. Frustra verbis pietas inculcatur; veritate et luce vitae opus est, veroque et caelesti mentis spiritu, si fundere Satanam, si convertere in Dominum Chrisium, mundum hunc praesertim velimus. Nam quae surgunt, o sratres, nebulae, quae se tempestas ingerit, quae hominum alienatio, quae impietas incumbit? Sed stare, fratres, durareque oportet: prasens ipse suis rebus aderit Dominus. O si pericula una subire, hanc animampro veritate saepe effundere liliceat. Sed licet: indivisus amor est, et indissoluoile in Christo vinculum, communia piis omnia inter sese. Haec ita de pietatis commum causa. De sua sic paucis: eorruptae veritatis scetus, quod nocis imputatur, nil moror. Subeo iam bona per grariam Dei constientia tribunal Christi: hic liquidum erie, Ecclestam per nos non esse sedustam. Cuius sententiae contestationisque nostrae testes vos relinquo, et ipse hoc extremo spiritu confirmo. Sic dixit: Fratres vero operam dare, Ecclesiae curam suscipere dextris datis promittebant.

Testamentum non condidit, quia unde conderet, pauper Christi servus non habebat. Sed postridie, quae iam quindecima dies fuit, ex quo decubuit, liberos in conspectum adduci, coramque sisti iussit, ac dextras primum prehendit, deinde capita singulorum demulsit: ac quamquam nihil horum per aetatem intelligere poterant, quippe trimulns maximus natu erat: Agite, inquit, tu Ensebi, tu Irene, tu Alethea, mea pignora, patrem Deum diligatis. Annuente pro pueris matre, ad ipsam socrumque et cognatos conversus: Vos, inquit, hac contestatione ohstrinxi, vos quod audiunt, quodque esse volui, pii, pacisici, veraces mei liberi ut sint, operam dabitis. Quum rursus annuerent, promitterentque omnes, velut fide accepta, abduci rursus e conspectu iussit.

Erat postrerna ea nox. Aderant fratres et Collegae Verbi omnes, decem numero: ad quos paucula quaedam rursus dixit, cetera quietus.

Redeuntem quendam amicissimum sibi, cum rogaret, quid atrulisset novi? et ille respondisset, nihil: At ego vibi dicam, inquit, nova. Exspectabant quid esset: Brevi, inquit, ero apud Christum Dominum. Paulo post, cum ecquid lumen molestiae afferret? rogarent: pectus tangens, abunde lucis est, inquit. Iam aurora appetebar, et oriri sol incipiebat; cum vito optimo fatalis hora instaret. Postrema


page 57, image: s087

Fuit oratio, quam quidem clare lingua anhela expressit, pro peccatorum remissione, precatio illa Davidis, quinquagesimo primo Psalmo comprehensa; quam integram a principio ad finem, ductis ab imo pectore piis gemitibus palam omnibus recitavit. Paululum deinde intercessit morae, et velut respirario, cum rursus tamquam expergefactus orationemque redintegrans: Salva me Christe Iesu, inquit. Et haec vox fuit ulrma, quam in his terris edidit, Christo se commendans, quem fideliter docuerat. Ibi fratres, qui aderant, in genua circum lectulum devoluti, sublatis in caelum manibus, Deum sunt comprecati. Iam clara dies illuxerat; cum spititum reddidit Creatori Deo, ranta animi lenitate, tam certain Christum Dominum fiducia; ut pii omnes ex obitu et illustri placidae et beatae migrationis exemplo consolationem ceperint, non minus, quam e vita. Sie igitur pie mortuus est, qui pie vixerat. Non enimvero inrulit sibi ipse violentas ex desperatione manus, nec aliorum manibus clam peremptus, aut veneno sublatus est; sicut apud exteros a quibusdam sermone et scriptis fama fuit sparsa; ut veritati caelesti, quam vivus docuerat, invidia conflaretur, vel macula aliqua adspergeretur. Sancte exspiravit et placide, cum quindecendium decubuisset, praesentibus decem fratribus, qui id atrestati, die primo Decembris, anno Christi millesimo, quingentesimo, trigesimo primo, aetatis suae undequinquagesimo. Successit ei in officio pastorali, Osvvaldus Myconius Lucernas, qui Tiguri ludimagistrum aliquot annis egerar: et Zvvinglio propter doctrinam vitaeque integritatem perquam fuerat familiaris: de quo posthac.

Elatus est Oecolampadius funere frequenti, omnium Basiliensis Rei pub. ordinum, atque in templi cathedralis circuitu tumulatus cum eiusinodi epigraphe:

Deo Opt. Max. et Christo sacrum.

D. IOANNES OECOLAMPADIUS, PROFESSIONE THEOLOGUS, TRIUMLINGUARUM PERITISSIMUS, AUCTOR EVANGELIC AE DOCTRINAE IN HAC URBE PRIMUS, ET TEMPLI HUIUS VERUS EPISCOPUS, UT DOCTRINAE, SIC VITAE SANCTIMONIA COLENDISSIMUS, SUB BREVE SAXUM HOC RECONDITUS IACET. MORITUR CAL. DECEMB. Anno M D XXXI. aetatis XLIX.

Deplorarunt huius viti obitum praestantissimi quique: inter quos Sebastianus Munsterus carmine Hebraeo, et Theodorus Beaea eiusinodi Latino Hendecasyllabo:

Oecolampadius serena nuper,

Lampas, aede sacra DEI coruscnans:


page 58, image: s088

Qualis limpidiorve, puriorve

Vix ullis micuit lucerna saeclis:

En mortis iacet obrutus tenebris.

At vobis male sit malae tenebrae,

Lucis munere quae brevi fruentes,

Eheu, nos miseros homunciones

Nocte sic premitis tenebricosa.

Sed bene hoc cecidit, nigrae o tenebrae,

Quod dum ipsam petitis, malae, lucernam;

Laternam tamen obruistis unam:

Laterna ut lateat quidem hic sepulta,

Ipsa sed magis emicat lucerna.

Fuit hic sub initium resormationis alter in Helvetia doctor, ingenio miti et tranquillo: in negotiis obeundis tardior quidem, sed circumspectior: cui suavius nihil accidit, quam lectionibus et com mentationib. tempus transmittere. Nec tamen fuitasper, aut, ut Timon [gap: Greek words] , a commercio hominum prorsus abhorruit. In doctrina de Eucharistia scribit ad Melanchthonem, primum sibi vellicasse aurem D Augustinum: et revocasse a sententia, in qua antea suerat. Antequam vero Dominus eum respexit, ut ipse ad Billicanum, supra modum fuit religiosus, ac plane superstitiosus; adeo ut etiam spiritui in se loquenti contradiceret. Quories enim seriem verobrum institutionis cenae Dominicae apud Evangelistas legebat: aliam in cortice medullam subesse in animum incidebat: quod tamen levi certamine refurans cogitabat, ut plerique alii: num tualiis vis sapientior esse? Credendum est, quod alii credunt. Saepenumero se ipsum accusabat: quid in aliorum pectoribus lateret non cogitans: Tune solus tam abiestus es a facie Domini, ut illic repugnes, ubi fere nemo? Saepe antiquorum Doctorum lectione infirmitatem suam vincere conabatur: sed principio non occurrebat, quo iuvaretur.

Crebro erat obvium, corpus Domini et sanguis Domini: sed qualiter corpus, qualiter sanguis, rarius explicabatur, et valde obscure. Pendens itaque ab aliorum iudicio parum recte sentiebat Tandem semota auctoritate hominum, veritas ei illustrior effulsit: ut Papisticam sententiam inferre opus non esset. Suam vero hinc inde cum amicis contulit. Et annum totum sese continuit prius, quam de reilla quicquam evulgaret. Cum in publicum prodiisset libellus de Eucharistia; Senatus Basiliensis rei insolentia motus, eum tantisper apud se vendi prohibuit: donec a Censoribus examinaretur, et certius quippiam decerneretur. Consuluit itaque Erasmum Roterodamum, Berum praepositum, et Cantiunculam Iurisconsultum, quidnam de scripto illo sentirent.


page 59, image: s089

Erasmus Senatui respondir hisce: S.P. Magnisici Domini, celsitudinis vestrae hortatu, perlegi librum Ioannis Oecolampadii de verbis Cenae Domini, measententia dostum, disertum, et elaboratum; adderem etiampium, si quid pium esse posset, quod pugnat cum sententia consensuque Ecclesiae, a qua dissentire, periculosum esse iudico. Ad amicos autem seripist: Oecolampadium emisisse libellum, tam accurate scriptum, tot machinis argumentorum, totque testimoniis instrustum: ut posset vel elestos in errorem pertrahere. Et quamvis multi eum hortarentur; ut contra scriberet: negavit se factutum: quod id operae pretium sibi non videretur.

Basileae itaque post [gap: Greek word] acerbam, abolitis idolis, superstitiosis ritibus, et Missa: Cena Domini his ceremoniis, Oecoiampadio auctore, fuit celebrata. Pro suggestu ipse legebat, omnia usque ad verba Cenae, quae antemensam recitabat: mox finita oratione et convocatione sequebatur communio. Interim dum communio fiebat, plebs psalmos vernacula lingua canebat. Finita communione coerum cum exhortatiuncula dimitrebat. Aegrotis quoque, qui petebant, Cenam Dominicam non negabat.

Pacis et coneordiae in Ecclesia fuit studiosissimus: id quod tum alias, tum in colloquio Marpurgensi probavit. Ibitum ut ioann. Sturmius [note: * Part. 3. Antipapp 4. ], qui a Bucero se audivisse id scribit; duo in Zvvinglio et comitibus eius, quorum facile princeps Oecolampadius, Landgravium laudasse accepimus: Unum, quod Marpurgum venissent commeatu, tutelae causa, non postulato: cum Saxonici ultra Crucibergum oppidum progredi nollent, antequam a principe diploma mitteretur. Deinde quod cum Lutherus non pateretur ullis sese argumentis abduci, a prae scriptis in mensa verbis [note: * Zuae Lutherus grandiusculis literis in mensa pinxerat. ]: HOC EST CORPUS MEUM: et aliquando illuderet etiam verba Zvinglii: et cum Zvvinglius dixisset; suo argumento Lutheri argumentum iugulatum esse: irriserit verbum illud quasi castrense et cruentum: tamen idpaterentur, quicum Zvvinglio erant, humaniter. Sed haec de Oecolampadio satis: viro obtrilinguem eruditionem, obdoctrinae scientiam et usum, antiquiraris denique Ecelesiasticae exactam cognitionem, sua aetate nulli secundo

Scripta eius multa sunt, et in certas classes digesta: quarum prima continet Exegetica in Genesin, Psamos, Iobum, Iesaiam, Ieremiam, Ezechielem, Danielem, et plerosque omnes prophetas: deinde in libros Novi Testumenti: altera Didaicalica habeti tertia Apologetica: ultima Conversae Graeco, de quibus Bibliothecae. VVolsgangus Capito in vita Qecolampadii: Simon Grynaeus de eiusdem obitu: Lavaterus in historia Sacramentaria: 1. Sturmius in Antipappis: Sleidamis: alii.


page 60, image: s090

BERTHOLDUS HALLERUS.

APud Helvetios Bertholdum Hallerum natum accepimus, sub annum Christi, millesimum, quadringentesimum, nonagesimum secundum. Studiis a puero abditus, tum in aliis Germaniae Academiis, tum Colonie inprimis Agrippinae ad sacras iuxta et humaniores litteras incubuit. Itaque prima Theologiae laurea ibidem fuit ornatus.

In patriam reversus, Berna primum Canonicus, deinde Contionator suo est merito electus. Pietate enim et doctrina alios, suae tempestatis sacerdotes facile anteivit: eoquentia omnes vicit. Iam si in doctore ecclesiae ad [gap: Greek words] accesserit [gap: Greek words] et polita eruditio, ad eruditionem [gap: Greek words] ac facundia: nae hic talis omnibus numeris absolutus videbitur!

Cum autem sub id tempus, in Helvetia Hulderico Zvvinglio Claronae primum, deinde in caenobio Eremitano, paulo post, Tigurievangelium Christi docente, Deus et in ipso Hallero Filium suum retexisser: non coutulit cum carne et spiritu: sed palam Zvvinglio accessit: ac veritatem qua publice, quaprivatim adseruit.

Posteacum anno millesimo, quingentesimo, vicesimo sexto, duodecim Helvetiorum pagi disputationem Badenae indixissent: et Zvvinglio eo venireintegrum non esset: venit, praeter Oecolampadium, et Hallerus: atque cum Ioanne Eccio, Pontisiciorum Theologorum tunc coryphaeo, acriter disputavit. Eo in congressu ridiculum ostentationis exemplum edidit Eccius. Cum enim in Hebraicarum literarum mentionem incidisset: quid, inquit, [note: * Epist. Ecolamp.lib.4. pag.859. ] Hebraicas vocesiastamus? adeo dudum didicimus Hebraicaloqui: ut ferme dedidicerimus: atque cum dicto ex ingenti codice aliquid strider Hebraice: post addit: sivultis dicam et Graece et Latine. Finita oratione, non sine admiratione, librum deponit: quo ab alio aperto, deprensa fraus fuit. Habuit enim exemplum, in quo Hebraeis Graeca et Latina fuere imposita. Abiit igitur in fumum inanis iactantia.

Anno sequenti Bernates, quorum est in Helvetia nomen praecipuum arque potentia, cum et disputationis illius Acta ipsis etiam petentibus, non essent communicata; et dissidia religionis crescerent, nec eadem esset ministrorum Ecclesiae doctrina: disputationem aliam sua in urbe decernunt, edito scripto die Decembris decimo septimo: ad eamque sinitimos convocant episcopos: et ut ipsi veniant, suosque adducant Theologos hortantur: alioqui mulctam denuntiant earum possessionum, quas in


page 61, image: s091

suis finibus haberent. praeterea non solum suae ditionis homines ecclesiasticos conscribunt: sed aliis etiam, undecumque eo venturis, publica fide cavent Leges [note: * Vide Sleidainum lib. 6. comment. ] denique certas disputandi statuunt: et Themara promulgant, a suis ministris, Bertholdo hoc Hallero, et Francisco Colbio Rotelensi, defendenda. Themata autem tum proposita decem fuerunt eiusmodi:

Ecclesiae unicumcaput est Christus, quem unum agnoscit: neque vocem alterius audit.

Ecclesia non condit ullas leges extra verbum DEI: traditionibus igitur hominum nemo obligatur.

Solus Christus pro totius mundipeccatis satisfecit: qui ergo aliam salutis viam, aut expiandi peccata rationem quaerit: is abnegat Christum.

Corpus et sanguis Christi corporaliter in Eucharistia non sumuntur.

Missa, in qua Christus Patri caelesti pro vivis atque mortuis offertur, est blasphemia et abominatio coram Deo.

Solus Christus est intercessor, et humani generis advocatus ad Patrem. Nulliergo aliiexcogitandi aut invocandi.

Post hanc vitam non est purgatorium: precationes igitur et ceremoniae illae omnes, et exsequiae anniversariae, atque id genus alia, vana sunt omnia.

Nullae statuae aut imagines sunt adorandae: proinde si quae eo animo in templis erestae, sunet tollendae.

Matrimonium non est prohibitum ulli hominum ordini: sed fornicatio et. impuritas: quae nulli ordini, quam sacerdorumprobrosior. Mactenus themata.

Habita est disputatio anno vigesimo ostavo, supra millesimum, quingentesimum; a dic septimo Ianuarii ad vicesimum sertum eiusdem mensis.

Exitus hicfuit: ut themata a plurimis fuerint approbata: et tum in Berensium urbe, tum in amplissima eorum ditione, Papatus communi consensu abrogatus: multum reclamantibus Pontisiciis Helvetiorum, et serio ab instituto dehortantibus. Bernates imitati sunt et alii finitimi, inter quos Genevenses.

Cum ita Hallerus ea in ecclesia omnia rite ordinasser: atque auctoritate famaque floreret: immatura morte, anno Christi millesimo, quingencesimo, trigesimo sexto, die vicesimo quinto Martii, aetatis suae anno quadragesimo quarto, sublatus est: magno sui desiderio omnibus relicto.

Quantum ergo illustri Bernensium rei pub aliae ecclesiae Christianae debent: tantumipsa Berna isti Hallero, eiusque collegae, Francisco Colbio, debet: qui mutuas tradentes operas, Papatum verbi divini gladio iugularunt: et evangelii doctrinam incorrupte, ad obitum usque propagarunt, et propugnarunt. Ceterum


page 62, image: s092

Colbius ille, Rotela oriundus, primum Basileae in Martiniana schola, iuventutem aliquandiu docuit. Postea in Sueviam digressus, tranquillioris vitae studiorum excolendorum causa cupidus, monasticen professus est. Sed cognita veritate, Bernam, ob eruditionis ac pietatis famam accitus est: atque Hallero in contionandi munere adiunctus. Cum quo constanter Pontisicios revicit et prosligavit: donec septuagenarius, anno uno ante Hallerum nempe trigesimo quinto, vita excessit. Beza in Iconibus: Sleidanus: Urstisius inchron. Basil.lib.7.cap. 20. Epistolae Zvvinglii et Oecolampadii.

IOANNES SCHWEBELIUS.

IOannes Schwebelius parentibus haud obscuris, familiaeque suae originem Wasserburgo, Boiariae oppido, derivantibus, eaitus est anno Christi millsimo, quadringentesimo, nonagesimo, in oppido amoeno ad Hercyniae silvae radices, quod vulgo Pfortzhemium appellamus. Haec patria conciliavit ipsi amicitram cum viris ceieberrimis, Ioanne Reuchlino, [gap: Greek words] , et Nicolao Gerbelio seniore Icto, popularibus sempiterna memoria dignis.

Iactis utriusque linguae fundamentis, quae tunc a paucis excolebantur, a plerisque negligebantur, marime vero a sacrisicis pertinaci odio depravabantur: animum in ipsa pueritia ad Theologiae studium adiecit. et ordini, qui Spiritui sansto dicatus, adolescens voluitinitiari. Postea, ut alios quoque pieratem doceret, ad sacerdotii adspiravit dignitatem: cuius testimonium ei communicatum legimus eiusimodi:

Nos Conradus, Dei et Apestolicae sedis gratia, episcopus Aurensis, reverendissimique in Christo patris et Domini, Domini Wilhelmi, eadem gratia episcopi Argentinensis, Alsatiaeque Landgravii, vicarius in Pontisicalibus generalis, notum facimus, quod sub anno Domini millesimo quingentesimo XIIII. die sabbatho sansto vigilia Paschae, sacros clericorum ordines Argentinae apud Wilhelmitas celebrantes, dilestum nobis in Christo fratrem Ioannem Schvveblin de Pfortzheim, ordinis sansti Spiritus in Steffansueldt, in sacerdetem promovimus atque ordinavimus, iuxta formam sanstae matris Ecclesiae, cooperante nobis gratia Spiritus Sansti In cums tesiimonium sigillum officii Vicariatus in Pontisicalibus ecclesiae Argentinensis, praeientibsis est appenium. Anno, die. et toco, quibus supra. 10. Grumer Nois.

Cum autem statim post Euangehcae doctrinae radii per Germaniam diffunderetur universam: Schvvehelius iisdem illustratus,


page 63, image: s093

vestirum monasticum mutavit. et cum aliis ecclesiae doctoribus superstitiones abiecit. Pro hoc benesicio, quod Deus errabundam in tenebris Pontificiis oviculam quaesisser, humeris suis gestasset, et ad pascua aeternae salutis recta duxisser: per omnem vitam, et in contionibus, et scriptis precibusque, gratias agit:identidemillud usurpare sancti senis solitus: Nunc dimittis servum tuum Domine: quia oculimei viderunt Salutare tuum. Anno decimo nono, supra millesimum quingentesimum scripsit [note: * Vide epist 11 ad Schvvebelium. ] ad eum Melanchthon: tamquam ad veterem [note: * Vide epist 11 ad Schvvebelium. ] amicum, desolida siudii Theologici institutione: cum eo ipso tempore purius docere verbum DEII fortze. miicepisset. Sed dominante in Marchionatu Badensi tunc Papatu, rehcta patria, Rhenum traiecir ad Franciscum a Sickingen, heroem nobilissimum: qui inter primos veritatem Evangelicam et magno animo est amplexus, et contra hostes cum aliis intrepide propugnavit.

Fovebar ille sub id tempus multos viros, pietate, vittute, et doctrina praestantes, inptimis vero Theologos insignes: qui ad ipsum, tamquam ad asylum, confugiebant. Inter eos tuncin arcibus Sickingii Landstenio et Ebernburgo agebant; Ulricus Huttenus, nobilitatis literarae ornamentum: Caspar Aquila: Martinus Bucerus: loannes Oecolampadius: et hic Schvvebelius. Hic ergo cum sidem erus et pietatem nobilissimus eques perspexisset: testandi amoris, et confirmandae doctrinae crgo, quae tum in ecclesiis Sickinganistradebatur: Schvvebelio sponso, sollemnem nuptiarum festivitatem in arce Landstenio anno Christi, millesimo quingentesimo, vigesimo primo, suo sumptu celebravit.

Sequenm anno prodierunt epistolae Francisci a Sickingen ad Theodorum ab Hendschuschsheim socerum: et Hartmuthi a Cronenburg ad Franciscum a Sickingen: quibus Schvvebelius praefationem ptaefixit: in qua inter alia ait: miram esse rerum conversionem eo tempore: olim a sacerdotibus laicos didicisse legem Domini: nunc sacerdotibus a laicis discendum esse. Olim episcopos gladio verbi usos suisse ad salutem animarum: nunc eosdem urigladio corporali ad opprimendum Dei verbum.

Abeodem Francisco a Sickingen, cui propagatio doctrinae evangelicae unice curae erat, princip pi Ludovico Comiri Palatino Rheni, commendatus est hac occasione Petebatur bello illea Sickingen a Trevirensi et Palatino, Electoribus; quibus se Philippus Hassiae Landgnaurus adiunxit. Itaque, ne domestici sui penculo impliearentur: honest e in receptus tutos eos dimisit Venitergo Oecolampadius Basileam: Bucerus Argentoratum: Aquila lienacum Thurmgiae: Schvvebelius Bipontum, a piissimo principe Ludovico accersitus. Hic primus ecelesias a Pontisiciorum fermento repurgavit et fundamenta doctrinae evangelii cum fructu iecit. Interea autem Fransiscus a Sickingen obsidetur: qui dum in arce sua


page 64, image: s094

Landstenio [note: * Aliistanostai vel Nunstal. ], pro liberrate sua fortiter pugnat, globo tormemptarid in arcem exploso trabs disrupta est: e cuius ictu letale ipsi vulnus inflictum: quo horis viginti quatuor post, anno vicesimo tertio, die secundo [note: * Alii septimo. Occnmbit Sickingisis. ] Maii, aetatis quadragesimo secundo exspiravit. Ante obitum principes eum inviserunt, ac humaniter allocuti sunt. Humatus est sollenni pompa, in templo parochiali, oppidi Landstul: vir bonorum omnium memoria dignus: togae et sagi artibus excellens: literarum ac literatorum magnisicus et munificus fautor: gratus Capnionis discipulus: qui inter primos evangehi et evangelicorum doctorum patrocinium suscepit, et filios nepotesque vere generosos reliquit Symboli loco fertur habuisse in ore axioma Philosophicum: Nihil sine causa: Nichts ohne Ursach quae etiamnum quidam gentilium eius utuntur. Sed ad instirurum redeamus.

Bipontinae itaque ecclesiae initium idem fere est cum Argentoratensi: ac in Bipontinatu quidem Ludovicus Palatinus, Dei solius fretus ope, ac Schvvebelii usus opera, Papatum abrogavit: missisiscosque omnes eliminavit: quam vis episcopi vicim accerime sese opponerent: et a pio instituto averrere manibus pedibusque anniterentur. Hoceiuszelo cognito, matrimonio ipsi iuncta est ex illustriss. Landgraviorum Hassiae stirpe Elisabetha, [note: * Wilhelmi senioris silia: queobiit 1563. ] anno millesimo, quingentesimo vicesimo quinto, mense Septembri. Haec singulari itidem pietateaccensa princeps, Schvvebelium favore et gratia sua semper est prosecuta.

In officio ergo tali cum et laborum patiens, et linguatum perquam studiosus esset: quippe qui praeter linguae Graece peritiam, quae tunc, ut in Papatu, prorsus fere erar ignota, nulloque in pretio, ipsi autem non minus ac Latinafamiliaris, in Hebraicis [note: * U.epist. 25-Schvvebelii. ] ita excelluit: ut ex fontibus ipsis veritatem haurire, aliisque impertiri pofset: tanta de eo fama per Germaniam increbuit: ut apud primarios ecclesiae doctores, obacre in rebus ecclesiasticis iudicium, singularem erga veram religionem zelum, eximiam doctrinam, linguarum screntiam, rerumque experienriam, in admirationem venerit. Itaque in amicitiam Lutheri, Melanchthonis, Gerbelii senioris, Buceri, Capitonis, Hedionis, Zellii, Pellicani, et aliotum celeberrimorum virorum, cooptatus estrid quod epistolae ad ipsum scriptae satis superque demonstrant. Etcum eo tempore Iacobus Sturmius, vir ut nobiliss. ita prudentissimus, gratia atque auctoritate apud Germaniae principes, ipsum que adeo Imperatorem floreret. Schvvebelius auctor suo principi suit; uteundem in negotiis ecclesiasticis consuleret. Quem principis affectum Sturmius laudi sibi ducens, gtatias egit maximas, et vicissim Argentoratensem ecclesiam principi humiliter commendavit: et consilia sua ad ecclesiarum Bipontinatus rationem direxit. ur ex Astis publicis Germanicorum operum Scbvvebelianorum, si lucem aliquando viderint, patebit.


page 65, image: s095

Post intempestivum principis [note: * Ludovicus Palat 1532. d.3.Decemb. at.30 guber.18] sui e vita discessum: totus in eo fuit Schvvebelius, ut vir quispiam egregie doctus, verae reiigionis studiosus, vitaeque inculpatae deligeretur: qui relicti a Ludovico si lii Wolfgangi [note: * Zui natus 1526 obiit 1569. ], tunc iexennis pueri, moderator studiorum et informaroridoneus esset. Iudicavit autem pise idoneum Casparum Glaserum, ex Marchionatu Badenst oriundum; Gemmingae tuc in Graichgoia agentem, et ludum literarium aperientem. Communicato itaque cum aliis consilio, Glaserum illum, quamvis pri mo munus eiusmodi abnuentem, et a suo patrono nobili Gemmingio invite discedentem, principi ephorum praesecit.

Fecit interea et ipse suum officium, sinceram doctrinam fideliter tradendo, et vitae sanctimonia ministerium suum ornando. Quamobrem utomnium ora in ipsum suerunt conversa: ita styli etiam ad versariorum contra ipsum sunt stricti. Nam, praeter Pontificios, cum Anabaptistis et Schvvenckfeldianis, multum ipsi negotiifuit: quorum tamen omnium impetus mansuetudine fre git: patientia vicit: et lenitate in ordinem coegit: ut omnia eius seripta aut respensa, pro libris potlus doctrina et consolatione plenis, quam contentiones ac dissidia reserentibus habenda sint. In colloquiis et disputationib solis sacrarum literatum restimo niis nisus est; nec ullius unquam hominis scripta iis anteposuit. In lectione Patrum, quorum copia eius bibliotheca instrticta erat, multum fuit versatus: ius etiam Canonicum eum in finem diligempter evolvit: ut ipsis Pontificum decretis Pontificios revincere pos set. Hac ratione non solum laudem apud orthodoxos est consecutus: sed terrorem etsam adversariis suis incussir. Quanta autem fide evangelii veritarem propugnarir: et quae ipsius sententia de articulis fuerit: qui in controversiam a contenriosis et ambitiosis quibusdam vocati sunt: ac quam candide dextreque cosdem explicuerit: libri manu eius scripti [note: * Perspicue se explicat epist. 53.quam vid. Dostrina Schvvebellii. ] hodieque restantur: quorum tamen pars non minima post ipsius obitu in alienas manus pervenit. Constanter retinuit fundamentum seripturae, catholicorum doctorum, et veteris ecclesiae Argentoratensis consensum: cuius restimonium est conventus Suinfurti [note: * An. 1532. Confessio civitatum. ] habitus, et consessioilla Civitatum quatuor illustrata; a Luthero admissa: Normbergae ab ab Impern ordimbus approbata Argentorati anno trigesimo tersio repetita: auctoritate magistratus civibuscommendata.

Anno trigesimo quarto Bucerus controversiam inter Ambrosium Blaurerum et Erhardum Snepfium de Cena Domini ortam, rogatu Ulrici Wirtembergici, compositurus consilio Schvvebellii usus est: feliciterque negotium expedivit. Inprimis vero Schvvebelius concordiam [note: * Capita illius vide in vita Buteriinfra. ] illam, Wirtembergae anno trigesimo sexto inter superioris Germaniae quatuorcivitates, et Theologos Saxo niae, suo petito et communicato consilio, initam; est amplexus, et ad extremum usque vitae spiritum approbavit: utque alii ducatus Bipontini


page 66, image: s096

pontini ministri approbarent, suasor atque auctoriis fuit. Concordia enim illa, per quam Augustanae Confessionis articulus decimus de Cena Domini, paulo obscurius positus, explicabatur, non solum in priore Confessione civitatum et Apologia, quam Bipontini quoque amplectebantur, erat fundata: sed ipsa dcclaratio eius ex verbo Dei desumpta: qua utriusque partis consensus mutuus stabilitus est. Hinc ergo patet; genuinum Confessionis Augustae exhibitae, sensum, eriam deipsius Lutheri voluntate, iuxta declarationem Concordiae Wittembergensis accipiendum esse. Sed hoc disceptare, nostrum non est.

Schvvebelius cum ita annos septendecim sememptem in agro Domini ducatus Bipontini, cum fructu fecisset, atque cursum suum feliciter absolvissetad vitam abiit meliorem, anno Christi millesimo, quingentesimo, quadragesimo, die decima nona Maii, aetatis suae anno quinquagesimo circiter: relicto silio Henrico, postea I. U. Licentiato, et cancellario Bipontino Sepultus est in templo Bipontino, cum epitaphio tali, a Iacobo Schorrio ab Hasel, consiliario primum, post cancellario Bipontino, scripto:

Vixit, et hoc templo docuit vir, Lestor, honestus:

Ianus Schvvebelius, dostus amansque DEI.

Fidus erat monitor, facundus, et usque mondestus,

Mansuetus, clemens, mitis, et aquanimus.

Sedatus, conis, facilis, totusque benignus,

Sermoilli lenis, mens pia, mosque probus.

Vitam dostrinae, dostrinam sedulo vitae

Aequabat: nulli non venerandus erat.

Aequales utinam liceat nos semper habere

Pastores! quid enim sanctius, oro, foret?

Dicifelices numquid tum, perque beati

Possemus merito, semidcique viri?

Hic magno tandem oppetiit maerore suorum:

Mens caelo: corpus clauditur hac sub humo.

Successorem habuit ipsum illum Casparum Glaserum, Wolfgangi principis Palatini ephorum: qui doctrinam verbi divini, quam Schvvebelius ibi plantaverat, fideliter servara conformitate adseruit; et ad posteros magno pietatis zelo propagavit.

Hic Schvvebelius primus fuit principis bipontini orthodoxus ecclesiastes: et testimonio gravissimorum Theologorum, acerrimus antagonista omnium [gap: Greek words] : deomni Christiana causa probe institutus: iudicio et dicendi facultate non vulgari. Sed quid de se ipse scribat; [note: * Epistola 95. p. 337. ] silubet, audiamus: Falso me calumniantur: sed rationem reddere paratus sum. Quod missas Germanica lingua lego: non tantum sacinus arbitror: ut huius me pudeat, aut lucem fugiam, sed palam id facio; optans, ut omnes id faciant. Quod sierro: per scripturas sanetas ad viam veritatis me reducite


page 67, image: s097

precor Canonem, quem vocant, Missae, hastenus nefas fuit aliis audientibus legere: proinde sic eum occulto, ne facile quisquam possit conqueri, me illum prodiaisse. At ubi velminuam, vel augea a Christotr aditum cano0nem, benigne moneri cupio. Nam illic deviare non ast animus. Lutheranus vero non sum, sed Christianus. Nonenim pro mepassus Lutherus: nec in nomine Lutheri baptizatus sum. Sin ob hoc Lutheranum vocant: quod aliquot huius libros legi: cur non potius Davidicum a Davide, aut Ioannianum a Ioanne, aut Paulinum a Paulo appellant: quorum libros indies lego, et publice praedico. Non iuravi in verba Lutheri, sed in verba DEI. Ab his ne mors quide, Deopropitio, me avellet. Falso mihi imponunt, sanstorum me prohibere vener ationem. Toties enim publice docui: sanstos venerandos: et qui verus sie sanstorum honor, e scripturis declaravi. Nolvi aute, ut ulla creatura Deo velaequetur, velpraeponatur, dicente Deo: gloriam meam alteri non dabo, et laudem meam sculptilibus. Haec ipse. Culpata in eo fuit modestia. quae in multis eius ordinis desideratur: verum modestia eius adiunctam habuit severitatem. et ut a convitiis abstinuit: ita iudicium et iram Dei incredulis et impaenitentibus serio ac graviter annuntiavit. Haec vero qui facie, peccatoribus minime adulatur. Nec enim contionatoris pro suggestu ira aut maledicentia cogit resipiscere eum. quem ira et iudicium DEI non terret. Convitiis et austerirateintempestiva sepe ab evangeho avertuntur homines: et calamus quassatus confringitur Summa, Spiritus Christi satyricam conviciandi consuetudinem non habet: nec histrionica levitate homines insestatur. De Sacramentis quid sentiret; epistola [note: * Est 43. in epist. Schvvebelianis. ] quadam satis declaratur: signa nimirum esse gratiae; sed quae nos non ex opere operato, verumfide participamus: secundum illud, quo et Lutherus et Melanchthon usi sunt: non sacramentum, sed fides sacramenti iustificat. Peccatum originale, unde torum humanum genus perit, non elevavit; ut tumc et etiamnum multi. Iustificationem omnem tribuit Christo. et tam audibilia, quam visibilia verba (ita vocantur Augustino symbola sacramentorum) agnovit, quarenus a ministro exhibentur, esse plantarionem et rigationem; fructiferam tamen, quando suppeditat incrementum Deus, fidemque in Christum, quae per dilectionem operatur, Spiritus sanctus docet. Vitam autem omnem ita instituit. ut doctrinae responderet, qua sane ratione plurimum utilitatis et emolumenti ecclesiis Ducatus Bipontini, benedicente Domino, attulit. A puero tanto pietatis amore flagravit. ut non tamtum, quemadmodum initio dictum, ordini, qui Spirirui sancto consecratus, nomen dederit. verum etiam universam patrimonii sui, (quod adeo exile non fuit) substantiam eidem ordini destinarit. Particulam tamen eius, postquam Bipontum concessit, curante Ludovico Palatino principe, et permittente Marchione Badensi, recepit. In cursu autem verae pieratis strenue perrexit, nec se


page 68, image: s098

iniquitatehominum aut aliis quibuscumque impedimentis, ab optimis consiliis depelli est passus.

De scriptis post obitum eius publici iuris facta sunt haee:

Parsprimaoperum Theologicorum, de praecipuis sacrae Scripturae locis.

Centuria epistolarum Theologicarum ad Schvvebelium, a Melanchthone, Bucero, Capitone, Hedione, conventu Theologico Argentinensi, Pellicano, Zasio IC. Erasmo, Gerbelio, et aliis; gravislimis de argumentis scriptarum, ab anno Christi millesimo, quingentesimo, decimo nono, ad annum usque quadragesimum: quo ex hae vita Schvvebelius discessit. Plura eius M. S. ut supra attigimus, apud heredes aliosve adservantur.

Ex epistolis Schvvebelii, et vita ipsius iisdempraefixa.

NICOLAUS AMSDORFIUS.

IN Misnia primam huius caeli lucem adspexit nobili familia Nicslaus ab Amsdorf, natus anno Christi millesimo, quadringentesimo, ostogesimo tertio, die tertio Decembris, prope Wurcenam. Ad gentilitiam autem nobilitatem, proposito honestissimo adiunxit a puero, literarum decus. sine quibus naturae bona inchoata aut manca sunt, aut nulli fructuosa.

Anno secundo, saeculidecimi quinti a nativitate Christi, in Saxonia ad Albim Wittenbergae auspiciis Friderici 3. Electotis aperta est schola publica. Hancrecens plantatam et feliciter tunc efflorescentem accessit Amsdorfius: et quod pauci ex nobilitate hodie quidem facere solent, animum ad sanctae Theologiae cognitionem, et divinarum rerum contemplationem adiecit. Incidit aetas eius in ipsam Evangelii [gap: Greek word] , Lutheri potissinaum ac Melanchthonis opera sub extremam mundi senectam, quae Dei est benignitas, Germaniae, imo universo orbi Christiano indultam Ibi anno millesimo quingentesimo quarto, quartum promotionis actum, titulo magistri accepto, illustravit: ac paucis annis post Licentiatus Theologiae est renuntiatus.

Mature autem veritatis lucem ipse vidit, praesertim cum Lutherus prima adversus nundinationes illas indulgentiarum themata evulgasset. Nec cum carne et sanguine diu contulit: sed statim palam ad alios sidei confessionem constanter edidit. Itaque cum anno millesimo, quingentesimo, vicesimo primo, Lutherus ad causam dicendam coram Caesare et Imperio evocatus Wormatiam esset; Amsdorfius eo cum Hieronymo Schurfio Icto et Iusto Iona Theologo ipsum comitatus est. Postea codem anno Luthero in Pathmum, uti vocabat, suam abdito cum Wittembergae Augustiniani omnium primi missas intermisissent: ac Fridericus


page 69, image: s099

Elector, rei novitare motus, metueret: ne quid turbarum maiorum resdaret: Academiae super eo facto sententiam exquirit. Delecti igitur eam ad rem quatuor ab Academia viri Iustus Ionas, Melanchthon, Amsdorfius. et Ioannes Dulcius vel Doltz Hiunanimi comsensu quanta inmissatico sacrificio sit cenae profanatio demonstrant: et ut non solum in uno templo, sed in omnibus aliis eam aboleat, rogant. Anno deinde vicesimo tertio supra millesimum quingentesimum, cum vir quidam pius ad electorem Saxoniae libellum misisset: in quo docebat tres esse Capitales errores: quibus in papatu Christianifuerint sedusti, de libero arbitrio, quodrevera sit servum: de meritis operum, quae sint potius fidei; de traditionibus hominum, cum in verbo Dei sit acquiescendism: Amsdorsius praefationem libello illi praefixit: qua demonstrat e scripturis: Papam esse Antichristum.

Anno vicesimo quarto Magdeburgenses sincerioris doctrinae cupidi, Lutherum Wittemberga evocant. Qui habitis quibusdam ibi contionibus, et paucos dies moratus, cum consilium suum de emendatione religionis onsuli Nicolao Sturmio, et delectis ci vium exposuisset: Amsdorfium seipsis missurum ostendit: cui non secus acsibi ipsi omnib. in reb. considere possent. Amsdorfius ergo, de sententia Lutheri, Magdeburgum profectus, ecclesias ibi, collega sido D. Eberardo Widenseio, doctrinae suae voce et consiliis sa Eberhardus Widenseius collega Amsd. Constituit ecclesiam Goslariensem Amsdorff. lutaribus, totos ostodecim annos rexit. Ibi etiam dum agit, Goslariam per Senatum illius reip evocatus, ordinem ibi rituu et do ctrinae in omnib templis. ad formam ecclesiae Wittembergensis, et Magdepurg. instivit; inspectione ecclesiarum Ioanni Amando comendata: literario autem ludo Michaele Volmetio praesecto. Anno irigesimo primo, dissidia docemptium coram senatuib dem cognovit: acduob. dimissis alios suffecit. Anno deinde quadragesimo primo, mortuo Philippo, comite Palatino, episcopo Naum burgensi, a collegio quidem in eius locum surrogatus est Iulius Pflugius: ab electore autem Saxoniae, qui non licere hoc collegio, nisi suo accedente consensu, contemdit, successor datus est hic Amsdorsius. Itaque die vicesimo Ianuarii anni quadragesimi secundi, presente I. Friderico electore, et I. Ernesto fratrib ducibus Saxoniae, in ipso oppido Naoburgi ad Salam, vir hic nobilis et caelebs episcopus ordinatus est a Luthero; simul manum imponentib. Nicolao Medlero, pastore Naoburgensi, Georgio Spalatino Aldenburgensi, et Wolfgango Steinio Leucopetraeo. Electionis huius et ordinationis defensionem, et causas cur Iulius Pflugius a collegio electus, contra ab ecclesia et ordinib ac patronis ecclesiae reiectus sit, libro publice edito postea Lutherus reddidit [note: * Vide vitam lutheri. ]. Actio autem ista electoris, inprimis Caroli U animum, iam ante alienatum, exacerbavit. Itaque cum in comiriis Spirae postea Iulius de iniuria illa Saxoniae ducis quereretur: Caesar eum ad exigui temporis patientiam hortatus: Tua causa, inquit, erit mea causa.


page 70, image: s100

Sexto itaque anno post, a Carolo victore Pflugius restitutus est: Amsdorfius autem Magdeburgum profugit: quod proxime secutis annis commune fuit asylum multorum: qui Caesaris indignationem, quacumque de causa, incurrissent. Anno quadragesimo ostavo, evulgato libro Augustano, cum res per fines Mauritii electoris Saxonici ad mutationem spectare viderentur, Amsdorfius inter alios Wittembergensibus ac Lipsensibus sese opposuit; in tristi illa de Adiaphoris controversia: quae totum decennium duravit. Cumque anno quinquagesimo mense Octobri Magdeburgum obsidione cincta esser, Amsdorfuis nihilominus ibi substitit; motoque insuper bello Theologico anno quinquagesimo primo, de bonorum operum necessitate ad salutem: quam propositionem Gregorius Maior [note: * In vita eius. Bona opera sunt perniciosa Aetas Amsdor sii. ] defendendam susceperat, Amsdorfius ad contrariam delapsus partem, scripsir: Bona opera sunt ad salutem noxia et perniciosa. Ita in contentionibus saepe calor ingeniorum ab uno extremo in alterum incurrit.

Inter varias istiusmodi Theologorum digladiationes ad senectam pervenit summam: ut qui, si modo recte claculum subduximus, annum ostogesimum attigerit. Edidit quaedam de sacra cena ad quae Bucerus respondit: iudicium epistola quadam tulit de Erasmo, quae inserta operibus Lutheri: epitomen Chronicorum Naucleri de Paparum perfidia in Romanos Imperatores: strenam sive novianni votum, principibus viris oblatum: subscriptionem censurae et sententiae Saxonicarum Ecclesiarum adversus Georgii Maioris doctrinam, de bonis operibus veluti ad salutem necessariis. Polemicum denique aliud scriptum contra Tilemannum Heshusium, anno sexagesimo quinto Magdeburgi excusum. Tantum de Amsdorfio, e Sleidani commentariis; Chytraei Saxonia: Bucholceri chron. et aliis.

URBANUS REGIUS.

AD lacum Brigantinum, in illa agrorum parte, quae Comitum a monte forti imperium agnoscit, Arga longa nomen est oppido, Urbanus Regius, loco honesto natus est. Maiores eius Regum cognomine insignes fuerunt: sed cum id sublime et iocis aptum: ex rege regius factus est: ut ipse dictitare solitus. Urbani nomen infanti hoc casu inditum. Cum puerpera, mater eius, mulierculis baptismatis fonti infantulum oblaturis suggessisset, nomen in fastis natali eius inseriptum imponerent. illae dum abeunt obliviseuntur. Sacerdore postea nomen puerulo imponendum, exquirente, cum illae haesitarent, et ipse Urbani diem haud procul abesse subiceret: arreptum hocfuit infantique inditum.


page 71, image: s101

Pueritiae annos apud parentes exegit, in pietatis et honestatis studio educatus. Ut primum autem literarum capax animus se ostendit: Lindavium in ludum literarium ablegatus est: celebtem tunc et magistrorum doctrina, et diseipulorum frequentia. Hic tenellus animus praeceptorum excultus industria est ita: ut instar arbuseculae fructuum cum temporis incremento percipiendorum spem iucundam de se praeberet. Ubi ex ephebis excessit: Friburgum Brisgoiae venit: et viros in omni doctrinae genere praestantes gum. publice diligenterque audivit.

In Zasii Iurisconsulti etiam familiam receptus: disciplina eius domestica summum ei ad virtutem calcar addidit, adoque currentem, quod aiunt, incitavit. In huius praeterea bibliothecamita se abdidit: ut et libros suis studiis commodos accurate evolveret: et margines praesertim scriptorum studiose observaret: in quibus a Zasio multis ante annis annotata erant multa: quae ipse ad lychnuchum noctu in suos unsus descripsit. Itaque cum insomnia crebra Zasius ex curis diurnis laborarer: et interdum surgerer, ut obambulatiuncula et noctis horas falleret, et somnum conciliaremlucubtantem invenit in describendis illis scholiis, Urbanum: cuius auriculam Zasius blandiuscule vellicans, arte et scietia sua se ab ipso defraudari iocatus est: aut si quando somno ad candelam oppressum et inclinato in mensam capite dormitantem offendisset: iuris volumen grande unum atque alterum humeris im positum reliquit, donec excitaretur. Amavit eum Zasius utfilium: cum propter naturae morumque bonitatem: tum quod in flores propediem se induturum felicis ingenii illud germen praevideret: quam spem de se non fefellit Urbanus.

Friburgo, cum et iudicium informasser, et eruditionis egregiam supellectilem comparasser, Basileam discessit: ut ex artium et linguarum audiendis professoribus accessionem ad politam doctrinam faceret. Erat autem tunc inter alias Germaniae Academias celebris ea, que Ingolstadii a Ioanne Eccio gubernabatur: viro, quod ad philosophiam attinet, aliorum eriam iudicio, eruditissimo. Ad hunc audiendum cum in urbem illam undiquaque conflueret iu ventus: Urbanus quoque fama viri excitus Ingolstadium relicta Basilea abiit. Ibi cum in maxima adolescentum frequentia praeter publicas lectiones eriam privatae haberemptur scholae: Urbanus quoque; domi aliorum exemplo docuit, et quidem frequens auditorium: cuius rei monumenta in schedis eius reperta sunt permulta. Inter alios autem nobiles quidam adolescentes a parentib. ipsius fidei et disciplinae commendati fuerunt: ea lege, ut praeter morum studiosumque gubernationem, quaecumque ad librariam, ad vestimenta et alia requiterentur, sua fide pro ipsis interposita, a bibliopolis, cauponibus, atque opificibus emeret: se perscripta sumptuum ratione creditoribus satisfacturos. Hic Urbanus mediocriter omnia: illi


page 72, image: s102

contra modum in vestitu et victu ubique excedere. Urbanus videns nec admonitionibus locum dari, nec spem frugis superesse: ad parentes omnia [gap: Greek word] perscribit: pecuniam mittant, filiosque domum revocent, rogat. Parentes bono animo esle iubent: sed vana spe credulum nimislactant. Crescente interea debito, cum solutionem creditores importune urgerent: discessus ipse consilium parat. Advenerant iisdem diebus Ingolstadium quidam militum duces, copias adversus Turcam Ungariae tum imminemptem, conscripturi. Quo cognito, Urbanus supellectilem suam librariam et vestiariam quanto liber pretio divendendam civibus credit: ipse in forum armatus prodit, et sacramento cum aliis obligatur. Forte autem fortuna Eccius cum collegis in publicum prodit, copias spectatum: ubi cum Urbanus quoque militari habitu appareret: ille primum defixis in eum oculis haeret: post cominus accedens, nomine com pellat causaque tantae mutationis cognita, bene sperare iubet; sacramento liberat: nobiles ad dissolvenda nomina cum principis sui inclementiae interminatione, hortatur compellitque: atque ita Urbanum in gratiam cum Musis reducit. Postea cum se ipsum exercendo indies in literarum studio longius progrederetur, famaque ingenii et doctrinae floreret: Maximilianus Imperator Ingolstadio transiens, poetam ipsum et oratorem lauru, sua manu imposita, designavit. Post Caesaris discessum, cum et principi Ernesto Bavaro et [note: *De quo in vitis ICtorum. Professor Ingolstad. desisignatur. ] Leonhardo Eccio, viro nobili, aliisque eximiis doctotibus gratus esset; adscitus est in numerum Academiae Ingolstadianae professorum: docuitque publico stipendio poeticen et oratoriam annis aliquor. Inde sub annum millesimum, quingentesimum, decimum sextum, principis sui nomine Erasmum Roterodamum Ingolstadium prolixe invitavit: sed in hoc quidem repulasam, de se autem ab Erasmo hoc elogium [note: *Erasm. l. 2. epistolar. ] tulit: quo virum eum praedicat candidum, prudentem, facundum, cruditum: in summa, omnibus omnium Gratiarum ac Musarum dotibus praeditum.

Ad Theologiam ubi deinde animum adiecit Urbanus: omnia sacris literis posthabuit: totumque mysteriis divinis scrutandis sese dedidit, prosagiens quasi operam suam ecclesiae necessariam utilemque futuram. Quamquam autem inter ipsum et Eccium Theologum Pontificium, magni tunc nominis, amicitia et familiaritas intercedebat summa: adeoque Urbanum obstrictum sibi beneficiis Eccius haberet: tamen orta inter Eccium et Lutherum de religione controversia; cum offendere Urbanus Eccium, ranquam praeceptorem nollet, eo relicto, Augustam abiit. Quo fimul ac venit, Magistratus civiumque precibus adductus, ecclesiae gubernandae curam suscepit: cumque videret impios et idololatricos cultus a Pontificiis stabiliri: ad Lutheri accessit partes, ac saniorem doctrinam per universam Sueviam propagavit.


page 73, image: s103

Docuit autem sacra non solum publice pro suggesto: sed et domi literis mandavit. Veritatem enim ubi vidit, palam eandem adseruit: atque confessus est. ZWinglius equidem sub annum Christi vicesimum sextum ita [note: *Est ea lib. 1. epist. pag. 82. ] epistola quadam ad ipsum: in eucharisiae re gratulor vobis, tenostrum essesactum. Verum gratiam meretur novitas: brevi enim spero omnes, qui adhuc obstrepunt, tropum, qui nullo negotio videri vobis debebat, visuros esse; ac sententiae nostrae simplicitatem ac claritatem. Una est spiritualis manducatio, quo Filio Dei pro nobis delitato fidimus, non duae: quarum alteranescio quod verborum figmentum prodimus, carnaliter, corporaliter, spiritualiter. Contulit eodem anno cum Z Winglio Urbanus super quaestione de peccato originali: ad quam epiltola bene longa respondit Z Winglius: quae [note: *Lib. 1. epist. pag. 251. ] exstat: In calce illius epistolae ita Urbanum hortatur: Nos in hoc oro simus, ut pietatem Christianam et anxie et pure depraedicemus: non simus ante tempus anxii: quo modo Missa aboleatur, aut imagines exautoxentur: sed in hoc sudemus, ut pector a mundo dedita, creatori suo restituantur: iam cecidit Missa; statuae sua, puto, sponte aufugient: frustra enim exterminabimus tam hac, quam alia, nisi publica pietas releget. Itaque visus est cum Zwinglio et aliis facere: adeo ut Lutherus alicubi [note: *Tomo 2. epist. pag. 326 anna 1527. ] scripserit: dolet mihi valde nobilissimum virum Oecolampadium tam ludicris et nihili cogitationibus in hoc barathrum prolapsum; pulsat eum sathanas: Dominus eripiat eum. Urbanus Regius in idem malum vel inclinat, vel iam cecidit: Dominus servet suos. Imo calamum in Lutherum striclurum Luthero relatum fuit: ut in [note: *Tom. 2. epist. p. 330. ] epistola ad Spalatinum: Praeterea, inquit, Urbanus Regius minari dicitur in me scripta, scilicet Oecolampadium et Zvvinglium tantos viros (ut sentie) non vult offendere: sic mutatus est ab illo.

Augustae autem dum egit, etiam Anabaptistarum secta suppullulavit. Magistratu itaque animadvertente in eos, qui contra leges civiles, clandestina celebrarent conventicula, et saera peragerent, compacta fuit in careerem femina quaedam, non infimae sortis, haereseos illius adsecla. Haec cum Urbano causam suam probaturam se, facultate colloquendi concessa, iactaret: a carcere in Senatum frequentem, cui et Urbanus aderat, sicut erat vincta, producitur. Ibi illa variis sacrarum literarum allatis locis, sed perperam applicatis et explicatis, errores suos stabilite conata est: contra Urbanus ita perspicue, ita dextre genuinum eorum sensum demonstra vit: ut vel caeco in proclivi fuerit, videre veritatem. Verum ipsa rantum abest, ut monitis locum dederit: ut pervicaciter ctiam Urbanum hisce fuerit adorta: Egregia enimvero, Urbane frater, haec disputandi ratio est inter me et te. Tu in molli culcitra ad latera Consulum adsidens, quasi ex Apollinis tripode proloqueris:


page 74, image: s104

ego misera humi prostrata, ex duris vinculis causam dicere cogor. Ad haec Urbanus: Nec vero, inquit, iniuria, soror: ut quae semel e servitute diaboli per Chrisium in libertatem adserta, tuae sponte iterum cervicem turpi iugo submisisti; et istis te ornamentis vesanus ostentat genius, aliis in exemplum. Senatus itaque, cum laterem se lavare videret; contagium illud exilio mulctavit, urbeque expulit.

Ipsum autem etiam Urbanum Pontisiciorum ctudelitas aliquoties urbe exegit: cum et purgatorium penu ipsorum locupletiss. destrueret, et indulgentiarum merces elevaret. Vallam itaque Athesinam exul perreptavit: in salinis et Oeniponte oberravit: donec frequentibus civium precibus Augustam ad docendi munus fuit revocatus: ubi ei elocata est in matrimonium Anna, civis Augustana, e Weisbruckerorum familia, tredecim postea liberorum mater.

Augustae ergo dum vixit Urbanus, certamen ei tum cum aliis, tum cum Eccio fuit; qui ipse Augustam excurrit: et coram Urbanum variis adductis rationibus attentavit: sed re infecta domum reversus per literas cum eo egit: quibus intrepide Urbanus respondit. Sed tanti sunt, ut exemplum carum subiciamus memoriae causa. Sic igitur Eccius:

Mentem saniorem.

Significarunt mihi amici, te librum contra me sarcinasse, et verius non contra me, sed contra sacerrimum Missae sacrificium multa blasphema evomuisse. Quod etsi condoluerim aliquando errori tuo, pro antiqua nostra amicitia, qua olim fuimus coniunctissimi, et omnia bona tibi precabar et optabam, et cum multorum etiam indignatione persaepe profectus tuos, et incrementa apud omnes promovebam: attamen quia malitia immutavit intellectum tuum, ut nulla mihi sit spes reliqua salutis tuae, nulla resipiscentiae tuae, sed haereticus homo, iuxta Pauli iussum, mihi vitandus es, quia ad mortem peccasti, non est pro te orandum. Perge igitur, quia ita malignitati tuae visum est, et Missae sacra et praeceptorem impugnare, experieris olim Praeceptoris tui acrimoniam in veritate afferenda: urbi et orbi notum fiat, qua iniquitate et virulentia Reseph vos ter periuros haereticos exagitet, atque victrix veritas speciosos tandem agat triumthos.

Unum praemoneo, exemplar corruptius exiit praelum, unde multa in eo desidero, quae suspicor vel a sciolo, vel a malevolo immutata, nec exemplar scriptum ad manum habeo, ideo noli te miscere contentioni verborum, quod satere assoletis. Paterer te tradi in interitum carnis, ut spiritus salvus fieret,


page 75, image: s105

quod Baldasari olim meo precatus sum, sed timeo et corpus et animam eius una interiisse aeternis cruciatibus. Ingolstadii XXI. Martii. Anno M. D. XXVII.

Ioannes Eccius tam bene ad sidem tuendam animatus, quam

tu impugnandum

Urbano Regio.

Epistola Urbani Regii ad Eccium.

Fidem per charitatem operantem.

Non erat opus, ut me amici tui anteverterent hac parte nimium officiosi, ut qui te ante tempus exasperent, in negotio tibi narrando forsitan minus fidi. Nonne cum tibi colloquebar Augustae, haec abs te impetravi, ut citra virulentiam te responsurum obiectis meis promitteres, si qua haberem contra tuum de Missa libellum? Iam quasi ex insidiis te adoriar, antequam, quid a me scriptum sit, videris, bellum indicis, cum nulla maledicendi libidine, sed te hortante scripserim, idque modestissime, cum libellum tribus aut ad summum quatuor amiculis legendum exhibuerim, eo interim consilio, ut quicquid id est, quod confeceram, in spongiam incumberet. Praesagiebat enim iam ante mens, qua fronte esses libellum innocentem excepturus, nempe fastu Moabitico plena et convitiis acerbissimis. Quod si me ad scribendum animus male adfectus, et omnia sinistre interpretandi impulisset, ante annum prodiissem, quando contumeliarum in me tuarum vulnus a recenti plaga etiamnum hiaret: iam multa dies dolorem penitus ademit. Ceterum et gratias tibi ago nunc, et Domino pro hoc fido amore ago semper, quo tanti haeretici vicem aliquando doluisti. Nam et hodie quoties Eccii mentio incidit: ingenue fateor, neminem in orbe universo esse, qui mibi ob eruditionem et ingenium suerit unquam carior et venerabilior. Quantum enim faveris studiis meis, quam denique tu mihi fueris in delitiis, testatur Gymnasium Friburgense, ubi quondam impatientissimo amore erga Eccium Praeceptorem, patres ac moderatores tam praeclarae Academiae aculeato carmine in me sic concitavi, ut excommunicatus multis diebus propter Eccium, etiam meo iudicio, Diaboli mancipium fuerim. Mox Ingolstadium veni solo tui amore illectus, ibi cum satis amara mibi cum tristi pauperie aliquandiu pugna esset, tu apud virum literis et genere eximie nobilem, et erga me benesicentissimum Leonhard. Eccium, ab Wolffs Ecc, tantum effecisti, ut cratoriae publicitus docendae praefectus, aliquo etiam numero haberer, ut beneficiorum haudquaquam immemor, pro te sim Dominum semper oraturus; quamvis tu de mea resipiscentia haud secus, atque Arii cuiusdam


page 76, image: s106

plane desperaveris. Nam malitia, te iudice, immutavit intellectum meum. Audacter nimium Ecci, sed hominis iudicium audio, et Christi tribunal exspecto. Vitabis me ut haereticum, at vide, ne et scripturas vites, quibus nitor: quod inopis consilium si spreveris, non ages tam tuto, quam tibi polliceris, multis ad hoc perniciosissime blandientibus. Ad mortem peccasse Urbanum, certo definis, neque pro me porro orandum existimas. O infelicem Urbanum, si Eccii calculo caelum datur et negatur! Qui haereticum vitandum esse docuit, idem erudire obsistentes iubet, si quando det illis DEUS paenitentiam ad agnoscendam veritatem, ut resipiscant e Diaboli laqueo. Ad mortem vero peccat qui Christum negat, in eaque impietate perdurat: reicit autem Christum, qut neque suorum pecccatorum paenitentia tangitur, neque misericordia Dei per Christum promissa et exhibita gaudet. Talem me esse, etsi peccator sim, non convicisti. Christo enim nitor, utcumque misera ovicula; hoc autem quisquis fidit, confundi non potest, ne a portis quidem inferorum. Homo videt faciem, at Deus iuxta hominis intuitum non iudicat. Si convitium dixissem in Spiritum sanctum, recte iudicares, me aeterno iudicio obnoxium: cum autem veritatem agnitam non impugnarim unquam pertinaciter, non erat tam temere spes omnis de convertendo Urbano abicienda. Porro simul ac me velut totius Ecclesiae suffragiis bonestatum haereticum proclamasti, impietati scilicet meae calcar addis. Perge (inquis) quia ita malignitatituae visum est. Obsecro, Praeceptor, quae tanta est vel in stoico [gap: Greek word] , quam hac tua acerbitate non commoveas? Sacra Missae non impugno, sed missae abusus, et ostende quae mihi contra haec sacra pugnare videantur. Quae, si minus pugnant, tuum erat monere, praesertim cum id coram promiseris: et antequam libellum vidisti, Urbanum pronuntias haereticum. Ubi hic animus praeceptore dignus? Ego nulla livoris fella in te evomo, sed candide commonstro, quid me impediat, ne statim Eccii de Missa sententiam amplectar, meliora amplexurus, si dacebor: Et tu protinus iudicem agis incognita causa. Minaris autem me experturum praeceptoris acrimoniam in adserenda veritate. Nondum, in veritate docenda de Missae officio, praeceptorem praestitisti, quemadmodum pollicebare: et iam minaris acrimoniam, quasi Christianus metuat acrimoniam maledictorum, dum veritatem quaerit: nullis acrimoniae tuae, quanta fuerit, tonitruis a vero deterrebor. At vera si docueris absque acrimonia, cupidissime tua omnia suscipiam. Tandem urbi et orbi notum fore scribis, qua iniquitate et virulentia Reseph noster periuros haereticos exagitet. Talibus enim titulis nos exornas.


page 77, image: s107

Quam urbem, Ecci, intelligis? Si Romam, quae gloria fuerit me proscindi in ea urbe, cuius quondam fides in toto mundo praedicabatur, iam nihil minus. Si augustam, haec iam pridem et Eccium novit et Urbanum. Quam festivum autem, quodnobis Reseph tam facis familiarem? Tusi a Reseph nihilunquam passus es, age primos in nos lapides proicito. Nam subolet nonnibil, quid velis. Urit enim te matrimonium nostrum, quod et tibi multo foret honestius, quam hoc, quod excusabile tibi suadet idem ille Reseph, qui Euam putatur versutia sua decepisse Quae si viribus integris non restitit male suadenti, sed a simplicitate primaevae rectitudinis corrumpi sensus passa est, quanto idfacilius tibi contigerit, tanto iam concupiscentiae malo, nonminus quam alii sunt, obnoxio? Periuros nos scribis quidem, at probare numquam potes. Et nos iam pridem propter nomen Christi male audire didicimus, gaudentes interim, quod haec non patimur propter scelera, sed honorabiles nuptias, nobis liberas decreto Spiritus sancti, prohibitas tamtum a spiritibus impostoribus. In calce praemones, ne male correcti exemplaris mendus insecter, et verborum contentioni studeam, addisque nos hoc solere facere: adeo non potes non honorisice de te sentire ubique, de nobis pessime. At ego non institui contendere cum Eccio, uter elegantius scribat, sed uter magis pie: de rebus, non verbis mihi certamen est; in hoc uno labor omnis mihi impenditur. Baltassarem coram vehementissime corhortabar, ne sic, ut coepit, pergeret: verum ille monitorem contempsit, at suum iudicium portabit. Ego nihiltale velmolitus sum hactenus, velmoliar unquam, nisi Christus, quod absit, me deseruerit, sed meliora spero. Tu vero penitus me despicis, non sic a me despectus, mihique tantopere despecto et deplorato minaris pugnam. Sed Dominus inter me et te iudicet. Dum recta doceo, nullius, quamlibet invicti et gloriosi disputatoris, minas et acrimoniam timeo: neminem item provocabo: at provocatus, quae vera sunt inexpugnabili constantia tuebor usque ad mortem. Dominumprecor, ne nos sinat rapi affectibus carnis. Nam siiis laxare habenas vetus homo permitteretur, nescio quo tandem prorumperet. At satis conviciorum tum ore, tum libellis tuis omnibus in Urbanum eiaculatus es, par cius post hac obsecro. Theologo enim indecorum est, acrimonias minitari, hoc est plaustra conviciorum Equidem blassphemias omnino nullas contra veram Missam, ut tupraeiudicas, evomui; at si erro, emenda. Nam nullis mundi praesidiis cinctus, scribo de religione Christiana, quodtu de te praedicare non audes. Sivera loquor, cohibe impetum iudiciitui praecipitis. Scio enim me non carnali sapientia, dolo aut impostura, annos iam aliquot Augustanae Ecclesiae praedicasse Evangelium. Tu secus omnia interpretaris. Precor autem te per Christum, ne iudices ante tempus, donec venerit Dominus, qui et illustraturus est occultatenebrarum, et patefaciet consilia cordium, et tunc laus erit unicuique a Deo. Augusta 24 Martii Anno 1528.

Urbanus Rhegiuc tam bene animatus ad tuendam veritatem, sine


page 78, image: s108

huius saeculi praesidiis, ac tu in magnificentia et potentia mundi. Ioanni Eccio Theologo.

Neque sic tamen Eccianum odium sopiri potuit: quin clam multoties subornati Faber et Cochlaeus, homines vafri et astuti: qui dolis et insidiis peterent Regium: suisqueipsum blandiciis in perniciem pellicerent. Verum ipse ita Eccianos conatus elusit: ut illi a proposito desistere, cum animum eius frustra selabefactare intelligerent, necesse habuerint.

Cum ergo omnia arderent in Germania contentionibus: dies dicta est comitiis Augustae habendis anno millesimo, quingentesimo, trigesimo: quibus inter alios Imperii principes interfuit et Ernestus dux Brunsuicensis, princeps pius et prudens. Hicexoravit ibi Urbanum; ut operam suam ecclesiae Lunaeburgensi polliceretur. Itaque eo conventu soluto Urbanum ptaemisit, ipse paulo post cum reliquo comitatu subsecutus. Isto in itinere Lutherum Coburgi invilit Urbanus: cumque eo familiariter de rebus gravissimis contulit: id quod ipse epistola ad amicum quendam Augustanum hisce testatur: Cum Saxoniam peterem (inquit) Coburgi integrum diem solus cum Luthero, viro Dei, transegeram: quo die nullus mihi in vita fuit iucundior. Talis enim ac tantus est Theologus Lutherus, ut nulla saecula habuerint similem. Hoc magis exsecror stultitiam et arrogantiam Carlostadianorum, qui sibi placent, quasi Luthero queant conferri, cuius umbram non assequuntur, cum omnieruditione quamiactant. Semper mihi magnus fuit Lutherus: at iam mihi maximus est. Vidi enim praesens et audivi, quae nullo calamo tradipossunt absentibus. Haec Urbanus: unde apparet ita rem habere, sicut Lutherus ad Wenceslaum Lincum seribit: [note: *Tomo 2. epistolar. pag. 381. Luther. de Urbano. ] Urbanum Regium quoque resipuisse, credo te nosse: et contra hostes Sacramentarios strenue nobiscum certare.

Ceterum princeps Ernestus fecit Urbanum plurimi: eumque ut patrem veneratus est. Itaque cum ex ipso Augusta reverso in nobilium consessu quaereretur: Ecquid novae ac pretiosae mercis, aliorum principum exemplo, secum apportasset? respondit, allatum esse a sethesaurum toti ducatui incomparabilem, quem omnibus anteponat deliciis. Cumque Augusta urbs anno trigesimo quinto Urbanum repeteret: dixit, perinde ut oeulos, ita et Urbanum se amittere nolle. Sutrogatus est ergo in erus locum Ioannes Forsterus civis Austanus, qui diaconum aliquandiu Wittenbergae egerat. Constituit autem Urbanum princeps idque amplo salario, inspectorem, vel si mavis episcopum ecclesiarum totius ducatus et usae sunt ipsius opera ecclesiae et res pub complures.

Nam ut primum in Saxoniam venit, petente Senatu Lunaeburgico, et permittente principe suo, Lunaeburgum venit: ubi cum praeposito ad S. Ioannem viro docto, Ioanne Colero, de missa per literas disputavit: ut et cum Augustino Gotelen, Pontificio plebano.


page 79, image: s109

Elapso biennio Cellam rediit, expetitus etiam ad tempus ab Hamburgensibus, Hannoveram etiam evocatus vicinas Hildesiae et aliarum urbium ecclesias ac scholas constituit; et Mundam usque pertractus est. Sub idem tempus cum Monasierium obsidererur, librum ad Osnabrugenses, Lutheri commendatione ornatum, emisit: in quo praecipuos Anabaptistarum articulos sacrarum lite. rarum reltimoniis saccurate refntavit. Deinde cum Smalcaldiae comventus Theologorum esset institutus, interfuit ei et Regius, uti postea quoque ad conventum Haganoensem cum suo principe venit: Lutherique articulis subscripsit. Acta alibi videantur.

In itinere cum Haganoa Cellam rediret, fluxus in tibiam dextram delapsus subsedit, unde enata pustula cum hiatu: quem medici consulti apertum reliquendum censuerunt. Sed is paucis ante obitum diebusse sponte occlusit: quod plaerumque praesagium mortis putant: ut et ipse Urbanus agnovit, et expertus est. Die enim Dominica, qua ecclesia in memoriam Salvatoris ad confirmationem fidei sacra Eucharistia utebatur, cum et ipse sacramenti istius particeps esset factus, sub vesperam obstructiones in cerebro ac dolores, frontem digito, ut solebar, fricans se sentire signisicavit: laerus tamen et nihil ceteroquin im mutatus. Postridie cum nondum illuxisset, dormiente uxore, de lecto surrecturus repentino morbo in pavimentum prosternitur: adeo graviter; ut lapsu illa excitaretur. Exterrita misera subito adeurrit, conaturque in lectum sublevare: sed cum sola id non posset, amicis et vicinis subvenientibus id factum. Hicipse tristes et casum miserantes, bono esse animo iubet: Deoque totum se commendari. Atque ita inter [gap: Greek word] et suspiria tertia hora post, quam morbus invaserat, animam Salvatori suo reddidit, Cellae Saxonum, anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo primo, die vicesime tertio, vel ut alii, quinto Maii Triduo post sepultus estibidem honorifice in aede Parochiali; et ab Hanoveranis suo in oppido, iter unius diei Cella distanti, epitaphio honoratus

Nactus est genus mortis, quale saepe in votis habuit; citum et placidum; cum semper deprecaretur diuturnos langnores et longas morborum periodos. Theologus fuit ob doctrinam ac pietatem bonis et piis carus, inprimis suo principi Ernesto: qui, uti diximus, in deliciis eum habuit, et ecclesiarum totius ducarus curam ei uni plane concredidit.

Monumenta eiusingenii, quae posteritati elaboravit, filius Ernestus collegit, inque certos tomos tributa Norinbergae in lucem edidit. Exstat inter alia liber eius, in quo annotatae sunt horridiores formae loquendi: et monstrantur propriae ac concinnae, utiles pietati ac concordiae. Has admonitiones scribi princeps Ernestus Lunaeburgicus voluit: quain re sapientiam et pietatem eius agnoscimus.


page 80, image: s110

Ut enim ex dentibus draconis, in Cadmaea historia, nata est soboles armatorum inter se dim icantium: sic ex improprio sermone dissidia opinionum in docentibus et in populo nascuntur. Post obitum eius prodiit et aliud scriptum opera Ioannis Freders Pomerani, cui titulus: loci Theologici ex patribus et scholasticis neotericisque collecti per D. Urbanum Regium. Ernestus Regius in vitapatris: Chytraeus in Saxonia: Crusius in annalibus: Sleidanus: consilia Theolog. Melanchth. alii.

ANDREAS BODENSTEIN CArolostadius.

ANdream Bodensteinium, a patria Carolostadium agnominatum, protulit Francia orientalis, honestis natum parentibus Carolostadii, oppido a Carolo Calvo, paulo post annum Christi actingentesimum, septuagesimum quintum condito. Melanchthon ab elementis initialibus nominis et cognominis, notare eum soitus fuit nomine alphabeti. Ut ad Camerarium [note: *Epist. pag. 2. A. 1522. ] epistola Hic nihil est novi Quae de alphabeto scribis, nonnihil commoverunt. Vereor enim ne vir ille privatam contumeliam, quam putat ulturus, nove scandalo causam evangelicam oneret. Et alibi: [note: *pag. 6 epist. ad Cam. ] Tuas literas longiores [gap: Greek words] , accepi: et ita saepius.

In patriae quali quali ludo, ut tunc erant tempora, prima literarum fundamenta iecisse: postea augende eruditionis causa vatias in regiones scholasque publicas abiisse; nominatim autem Romae Theologiae, qualis tum tradebatur, operam dedisse dicitur.

Ex Italia in Germaniam redux, sedem atque domicilium Wittenbergae fixit: ubi sub initium Academiae gradum in Theologia supremum adeptus, inque Piofessorum primorum ordinem cooptatus fuit: cum ibidem in templo arcis canonicus et archidiaconus antea esset. Sub huius itaque decanatu Martinus Lutherus, Pontificiae idolo maniae oppugnandae [gap: Greek words] , Theologiae Doctor, solenrii Academiarum more renuntiatus est, anno Christi millesimo quingentesimo duodecimo, ipso die S Lucae in fastis adscripto.

Postea cum Lutherus indulgentiarum nundinationes, et Tecelii Dominicani inpudentissimas ampullas impugnare, ac sacris scripturarum testimoniis expugnare cepisset: Carolostadius inter primos fuit Wittenbergae, qui Lutheri doctrinae adstipularetur, eamque scriptis nonnullis tueri non dubitaret. Subid tempus Pontificias partes propugnare aggressus est et [note: *hic quis qualis vefuerit, vitae temo 1. epistol. Lutheri pag, 51. ] Ioannes Eccius: qui obeliscis sententias Lutheri notavit. Ex illis Carolostadius aliquot


page 81, image: s111

in conclusionibus suis, quae exstant, refutavit: refutationi contra Eccius apologia miti respondit. Disputatio itaque Lipsiam componendae controversiae, assentiente Georgio Saxoniae duce, indicirur, [note: Disputatio Lipsica: quam cum audisset processuram Tecelius, dixit: das word der Teusset tom. 1. ep. Luth. p. 162 d. An. 1519. ] anno millesimo, quingentesimo, decimo nono, mense Iunio. Comscribit Eccius tredecim positiones: Lutherus contra toridem: Carolostadius septendecim Cepra est disputatio die vicesimo octavo Iun. et res quidem Eccio cum Carolostadio fuit de libero arbitrio: an omne bonum opus proficiscatur a divina gratia, an vero nonnihil etiam de suo conferat humani arbitrii actio? Priorem sententiam Carolostadius, posteriorem Eccius fuit amplexus. Tum illud iactatum: sitne omnis Christianorum vita paenitentia? unde fluit: hominem in omni opere suo peccare? Adseruit Carolostadius, contra nisus est Eccius.

Exitus huius disputationis et fructus fuit, non veritatis inquisitio (ut Lutherus [note: *Vide tom. 1. operum Luth. Itali ut disputent. ] ad Georgium Spalatinum) sed temporis perditio: ut plures inde, quemadmodum fieri solet, enatae sint disceptationes Eadem in disputatione et hoc accidit. Solebat Carolostadius, in memoriae subsidium, et ut ostenderet, se recte adducere restimonia, libris et scheda uti: id vitio ci ab Eccio versum; et exemplum Italorum, qui memoriter omnia in disputando proponerent, obiectum. Voluit praererea Eccius: nihil ut a notariis exciperetur: neve excepta per eos, ederentur. Sed neutrum potuit obtinere. Edita sunt statim istius disputationis Acta: de quorum fide varie disceptatum: et contentienes ex contentionibus ortae. Rediit Lipsia Carolostadius Wittembergam cum Luthero et Melanchthone, qui comitatus eoserat: et rediit propositionibus suis, testimonio [note: *Tom 1. operum: et tom. 1. epistol. Luth. pag. 181. ] Lutheri, salvis arque inconcussis: ac cum Eccio ultro citroque scripris conflictatus est. Eodem enim statim anno edidit trecentas et settuaginta conclusiones Apologeticas; et defensionem adversus monomachiam D. Ioannis Eccii, cumepitome de impii iustisicatione.

Postea anno vicesimo theses alias Wittembergae adversus Papatum proposirit: de quibus ita Lutherus [note: *Tom. 1. epist. pug. 284. b. ]: Carlstadius et ipse iacta alea, in Pontificem Romanum cornua sumit. Theses hae funt, cum titulo:

Conclusiones decem Christianissimae per Andream Bodenstein de Carolstat, Theologiae et V. I. Doct. Wittembergae disputatae.

CONCLUSIO I.

Meldense concilium perperam erravit.

II.

Idem concilium excommunicationem ipso facto incurrit: quod in tausis spiritualibus canonum statuta velit observari.

III.

Alexander quartus, et omnes post eum Pontifices Romani,


page 82, image: s112

anathemate se per suas decretales percusserunt, ab anno 1296. usque ad annum 1520. nunc praesentem.

IV.

Sequitur ergo, quod Leo decimus excommunicare non potest. Quia iuxta suas constitutiones, excominunicatus non potest excommunicare.

V.

Verba latae sunt sententiae: Anatherna sit, qui praeter id, quod Dominus, praedicaverit aliud. Gal. 1.

VI.

De causis spiritualibus, velut arbiter et iudex admitti non debes.

VII.

Ergo ipso iure excommunicatus est: qui spiritualia negotia humanis traditionibus metitur.

VIII.

Etiamsi legem Dei resipiant.

IX.

Tollendae igitur sunt Pontificis decretales.

X.

Si Romanus Pontifex deiurat, se divinam legem, et Pontificuns decreta custoditurum; difficile a periurio defendi potest.

Anno vicesimo primo, Luthero in Pathmo delitescente, privata Wittembergae missa abrogata est, aliique ritus Carolostadii opera aut consilio mutati. Eiecit enim e templis imagines: sustulit auricularem confessionem, discrimina ciborum, invocationem sanctorume symbola sacra Cenae laicis in manus dedit: in foro no exiure humano, sedex Lege Mosispronuntiandum esse contendit: librum de comiugio sacerdotum, et de votis monasticis rescindendis edidit: vastavit [note: *Buchol in Chron. Dress in millenario sixto. ] etiam scholas: literarum cultum abiecit: et ad labores manuum cunctos hortatus est. Eodem anno primus ministrorum Bartholomae?? Bernhardus Feldkirchius, praepositus Kem bergensis prope Wittembergam frater Ioannis Velcurionis, cuius Physici commentarii exstanr, duxit uxorem: factique [note: *Vide tom. 2. operum Luth. Carlstadius etiam ducit uxorem a. 1522. d. 19. Ian. ] rationem primo Archiepiscopo Magdeburgico, deinde Electori Saxonico publicisliteris reddidit. Hunc secuti sunt lustus Ionas, praepositus Wirtembergae, Ioannes Bugenhagius et Carolostadius: cui quidain facetus epithalamii loco scripsit novae Missae nuptialis formulam. De nuptiis istis Lutherus [note: *Tom. 2. epist. pag 45 b. sub an. 1522. oct. Epiphan. ] ita ad Amsdorfium: Carlstadiinuptia mire placent: novipuellam: confortet eum Dominus in bonum exemplum inhibendae et minuendae Papisticae libidinis, Amen. Munusculum meum ipse feram suo tempere post Pascha.

Mutationibus autem offensus Wittembergam, inconsulto Electore, anno vicesimo secundo, reversus est: et se absente gesta, contionibus aliquot habitis, pleraque improbavit, quafinon ordine


page 83, image: s113

legitimo facta. Carolonstadius itaque, cuius auctoritas absente [note: Et contra Lutherus ipsum: v. epist tom. 2. Luth. pag. 56. Initium belli Sacrametarii. ] Luthero fuerat praecipua, aculeatis illis contionibus offensus, actiones suas publico scripto defendere conatus est. Atque hoc fuit exordium dissensionis, quod in bellum sacramentatium postea erupit. Visus fuit urerque, quod non novum rarumve, cupidiorgloriolae, id quod et scripta ostendunt. In maximis enim animts splendidisque ingeniis exsistunt honoris, potentiae et gloriae cupiditates: et vere Graecorum Philologus: [gap: Greek words] : Non dubitavit certe ipse Lutherus ita scribere [note: *Tom. 2. epist. pag. 56. ] Ille, (Carolstadius) cupiebat fieri subito novus magister: et sieas ordinationes in populo, pressa auctoritate mea, erigere. Contra et Carolostadium superbiaeaccusat passim.

Cum ergo [gap: Greek word] Carolostadii Luthero non probaretur, et contra nonnullis Lutheri ipse offenderetur: Wirtembergam, anno millesimo, quingentesimo, vicesimo quarto reliquit: haud obscure prae se ferens, libi cum Wittembergensibus intercederesimultatem: quam depositurus tamen site si scrupuli sibi eximerentur, in colloquio aliquo cum Luthero et aliis. Recepit autem se Orlamundam Thuringiae oppidum, ad munus pastoris eius Ecclesiae legitime vocatus. Lo in loco, iterum sta tuarum abolitione turbas dedisse iudicatus est. Revocatus Wittembergam, ad pristinum in schola et ecclesia munus obeumdum, stitit se, et reditutum promisit, modo Orlamundani assenti rentur. Sedcum interim res in peius ad Salam ruerent, Lutherus, iussuelectoris primum Ienam, deinde Orlamundam venit Ac Ienae quidem, die vicesimo secundo Augusti, contionem habuit, cui et Carolostad us interfuit. In ca in sanaticum Munceri spiritum invectus, eiusdem spiritus dixit esse [gap: Greek word] et Sacramentarios. Hiccum se pungi Carolostadius existimaret: convenit Lutherum in diversoriotad Ursum atrum: Ubi, in non gravissimo colloquio, Lutherus Carolostadiumiscriptis se cum illo comgressurum dictitantem, aureo Rhenano nummo adversatium sibi, in comtroversia de sacra cena conduxit. Sic ex parvo principio disfidium in ecclesia ortum est maximum: sicut una scintilla, ut Lyricus ait, saeperotam silvam comburit. Ceterum suum illud [gap: Greek word] ita collegit Carolostadius: quia panis discipulis prius sita Christo datus, ab ipsis acceptus et comestus: postea autem dixerit: Hoc est corpus meum. Itaque per Hoc non panem; sed [gap: Greek word] corpus Christi ibi accumbentis, demonstrati. Sed Lutherus recte [note: *Tom. 2. epist. ] panem per [gap: Greek word] denotari et intelligendum esse contendit: modo hic substitisset. Sed nos in narratione progrediamur.

Postea igitur vicesimo quarto Augusti, Orlamundam Lutherus venit: ubi ne salutare quidem Carolostadium pastorem voluit: sed cum auditoribus eius deidolorum abrogatione disceptavit Paulo post


page 84, image: s114

Thuringiae finibus, electoris Saxoniae iussu, Luthero [note: *Lib. contra caelestes Prophetas. ] instigante, excedere iubetur Carolostadius: loco movetur et Martinuc Reinhardus minister ecclesiae Ienensis, qui Acta Ienensia et Orlamundensia ediderat: in exilium pellitur quoque Egranus. Sctipsit Orlamundanis Carolostadius literas: quae publice ad populum, signo campanae convocatum, lectae sunt non sine lacrimis: subscriptio [note: *Tom 2. epist. Lutheri pag. pag. 236. et 237. ] earum fuit: Andreas Bodenstein unverhoret und unuberwundem durch Martin Luthern vertrlib n. h. e. Andreas Bodenstenius, non auditus, non convictus, a Martino Luthero eiectus.

Thuringia relicta Carolostadius petiit Argentoratum, ubi allocutus est Othonem Braunfelsium medicum: inde Basileam, ubi libellos quosdam de cena Domini, a se conscriptos, solis Anabaptistis eius loci consciis, typis exscribendos curavit: qua de causa [note: *Erasmus lib. 19. epist. pag. 604. Lutherus tom. 2. epist. pag. 26] duo typographi in carcerem, iussu Magistratus, fuerunt coniecti. Summa eius doctrinae de Cena Domini fuit: Corpus Christi nonesse in cena aut comedi corporaliter: sed celebrari ibi corporis pro nobis traditi, et sanguinis pro nobis fusi, memoriam. Tropun. igitur inesse verbis institutionis: et [gap: Greek word] non panem, sed corpus Christi denotare: ut sensus sit: accipite, edite panem hunc in mei memoriam. Hic enim sedet corpus meum, quodpro vobis traditur. Ad tropum confugiendum esse: nepanem pronobis crucifixum esse affirmare necesse habeamus. Adsuit et alia; quae in libellis eius leguntur. Quos ne publice apud suos venderentur, prohibuit Senatus Tigurmus, rei novitate commotus: sed Zvvinglius etiam pro suggesto hortatus est: ut legerent, et iudicium postea ferrent. Dixit praeterea, idem Carolostadio accidisse, quod Tyroni: cui arma quidem adpugnandum non desint, sed armorum peritia. Carolostadium veritatem quidem agnoscere: sed quia troporum viam cognitam non habeat, verba non recto ordine collocare.

Interea, dum passim per superiorem Germaniam vagatur Carolostadius: seditio rusticorum oritur: cuius tuba Muncerus. Ipse tandem Rotenburgi, ad Tubarim, consedit, et cum, oppressa illa seditione, passim ad supplicia multi etiam ministri raperentur: Carolostadius in sporta de muro Rotenburgensi demissus, et elapsus est. In summis itaque constitutus angustiis, libellum conscribit; quo sollicite se purgat, ac seditionis crimen a se amovet. Lutherum etiam orat literis, ut libellum illum edendum curet, suam que innocentiam defendat. Lutherus, etsi sciebat dissidere a se vehementer Carolostadium: memor tamen quid officii sit hominis Christiani, rogat magistratum, et in universum omnes: quandoquidem et crimen intentatum a se removeat, et notionem non recuset, et legitimo iudicio parere velit; ut hoc ipsi concedatur. Hoc enim plenum esse aequitatis et


page 85, image: s115

officii. Submittit deinde Carolostadius et alterum libellum: quo prositetur, quae de cena Domini scripserit, non definiendi, sed disputandi, et veritatis eruendae causa scripsisse. Accipit excusarionem Lutherus: monet tamen alios, cum Carolostadius ipsemet testetur, se dubitare, nec certum quid definiat; ut ab eius opinione sibi caveant: aut si forte et ipsi dubitent, eousque differant: donec, quid certo sequantur, appareat. Nam de iis, quae nobis credenda sune, minime esse dubitandum aut vacillandum: verum adeo certam cognitionem esse comparandam: ut potius, quama sententia discedamus, millies mori non recusemus.

Illud autem Carolostadii factum ab aliis alitertunc fuit acceptum. Autenim serio scripsisse, aut simulate iudicarumt. Si serio, improbandam eius in defendenda prius thesi vehernentiam: sin simulate; levitatem ingenii culpandam. Quicquid fuerit, impetravit Lutheri ope ab Electore Saxoniae: ut fide publica in Saxoniam redire sibi liceret: imo antequam elector assensisset: apud Lutherum in monasterio, nemine nisi Wolfgango, Lutheri famulo, conscio, Carolostadium latuisse [note: *Erasm. Alberus contra Carolostad. ]; sunt qui assirmare non dubitent.

Vixit dein de ruri aliquantisper privatus Chembergi, et alibi. Ita enim Lutherus [note: *Tom. 2. epist. pag. 312. ]: Heri Carolstadiofilium baptisavimus, vel Baptisma potius rebaptisavimus. Compatres sunt lonas, Philippus, Kethamea: Egobospes cum aliis fui. Segrenae haec facta sunt trans Albim: ubi Carolostadius est habitans. Et [note: *Tom. 2. epist. pag. 317. ] alibi: Carolstadius apud nos degit in vicinio Wittenbergae, et rusticatur in Berquitz, milliario ab urbe nostra. Hoc impetravi ego vix magnis et assiduisprecibus a principe contra totam aulam: Deus convertat eum tandem perfecte. Sed cum haeteret ibi invitus, nec gratus hospes, Tigurum commigravit [note: *V. tom. 2. Lutheri p. 355. b. Melancht. ad Camerar. epist. pag. 78. ], sub annum trigesimum. Docebat ibi tune Zvvinglius: qui cum Carolostadium vio lentam illam verborum Cenae interpretationem abiecisse sensit; susceptus ab eo atque ecclesiae factus est diaconus: qua re multi existimarunt Lutherum non patum fuisse exacerba tum. Post Zvvinglii obitum Basileam profectus est: ubi annis decem et in templo Petrino et in schola sacras literas docuit. Vivendi finem ibidem fecit, anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo primo, die nativitati Christi sacro. Elatus est postridie funere honorifico, comitantibus multis, praesertim ex Academia.

De hoc vito varia scimus esse variorum iudicia. Fieri potuit, ut aliqua principio, quemadmodum alias ab aliis factum, non recte caverit, nec providerit, aut aggressus sit. Fraudi certe esse ipsi non debet erronea illa verborum sacrae cenae glossa: quam auctor ipse melius edoctus, reiecit. Gaudeat eadem venia, qua non nemo alius: qui primo transsubstantiationem et unam


page 86, image: s116

speciem docuit: rectius edoctus errorem mutavit. Qualis vit visus sit Oecolampadio: ex dialogo ipsius patet: Lutherus etiam ipse, ante istam [gap: Greek word] , quanti Carolostadium fecetit: vel ex hac videre est epistolae cuiusdam parte, anno decimo nono s e culi decimi quinti ad illum scriptae: quam adscribere visum.

Eruditissimo viro [note: *Exsiat tom. 1. epistolar. pag. 158. ] et praestantissimo D. Andreae Bodenstein Carolostadio, sincerioris Theologiae assertorifacile primario, Archidiacono Wittebergensi, Praeceptori ac maiori suo in Christo Iesu.

Salutem. Edidit Eccius noster, inclite vir, schedulam, in qua magnificis ampullis verborum crepat (id autem homini moris est) seseadversus te disputaturum Lipsiae; et ego id nomine tuo cum ipsotractaram Augustae; si qua ratione contentio vestra, coram et amica familiarique congressione componeretur, quod nec tu pro tua dignitate detrectasti. Sed ecce homo, pulchre memor, et sibi constans postquam te foede infamarat, tandem promittit inte, sed vertit in me impetum ranarumne an muscarum suarum nescio. Speraveram ego tractatum futurum de seriis tuis, et de gratia DEI, humana miseria, omninoque de ea re, quae inter vos vertitur. Atmeus Eccius in meas interim nugas debacchatur, aut more istorum dierum larvis tocatur potius, stultas quaesiiones de indulgentiis, pene ex erco tandem revocat, tua velut parerga, et summo (quod aiunt) digito vix attingens. Forte Spiritus sanctus praevidens hoc hominis ludibrium et nugacitatem, dedit in cor egregiorum Dominorum Docterum Lipsensissiudii, ut recusarent vobis hocnegotium apud se gerendum. Sed et ego nolo te, optime Andrea, infrivolam et larvatam hanc disputationem descendere, tum quoa mea et me petit, lauta haec et [gap: Greek word] et, [gap: Greek word] et persona, tum quod ingenium tuum et disputatio tua digniora sint, quam ut inhas Sophistae et meas nugas, indulgentias inquam, seu rectius et vere negligentias humilentur. Hactenus [note: *Lutherus etiam Carolsta. et Petr Lupino dedicavit comm. in Gal. tom. 1. epist. p. 132. ] Lutherus.

De obitu quoque eius cum varia in vulgus sparsa sint: Petri Boquini iuvat narrationem adicere: qui eo tempore, quo Carolostadius obiit Basileae, studiorum gratia vixit. Sic ergo ille [note: *In lib. de causis diuturnit. controversiae de Cena. ] Carolostadii in praesentia patrocinium susciperenolo: sedbellam illam de virograndi, qui ipsi contionanti apparuit, fabellam intactam praeterirenonpossum. Eam primum me audire memini, cum controversia ista moveri cepit in hac [note: *Heidelberg. ] sehola et Ecclesia. Cunaeus quidam, quem Heshusius, cum cogitaret de imperioso suo Archiepiscopatu hic constituendo, et organum adid, quod instituebat, idoneum, obingenii similitudinem, delegerat; et ex Martis tyrocinio ad ministerium Christitraduxerat istam narratiunculampro suggestu, quo utebatur, ut quadam impudentiae arce, occinebat Ecclesiae ad multitudinem


page 87, image: s117

perterrefaciendam et absterrendam a nostra sententia, quae sensim radices agebat atque serpebat. Fabulam hanc eo nomine indignius audiebam, atque ferebam, quod in memoriam veniebat, me Basileae sub finem anni millesimi, quingentesimi, quadragesimi primi egisse, docentibus in schola Miconio, Carolostadio, et Seb, Munstero, quos audiebam. Saeviebat acriter pestis per Germaniam passim et Basileae quoque. Atque inter alios multos diem suum extremum Carolostadius, in die nativitatis Christi sacro clausit: ac postridie elatum honorisice fuit cadaver, comitantibus multis, praesertim ex Academia, inter quos etiam ipse eram. De grandi homine aut atro cane (quem addebaet Cunaeus ille illustrandae narrationis gratia) ne verbulum quidem audiebatur. Quare apparet haec postea concinnata fuisse, astu Sathanae, per vanos homines, ad veritatem odio gravandam. Sunt enim similima illis, quae de Luthero quoque a male feriatis hominibus, in Evangelicae doctrinae odium, ficta sparsaque esse audivimus. Sed haectalia nec nova nec deipso primum excogitata a malevolis facile statuet, qui recordabitur, quid de Georgio Podibracio, rege Boemiae, de Luthero ipso, de Beza, et aliis malevolorum commenta fuerit temeritas.

Evulgavit opuscula complura, praesertim vernacule: de quorum elencho haec nominamus: de utraque specie cena et quia symbola sacra operentur et signisicent; et non esse Boemos aut hareticos, sed evangelicos Christianos, qui sacramentum integrum accipiunt libellum: de iis qui Sacra cena utuntur; de symbolis et promissione illis addita, commert tiuncula: de abusu panis et ealicis Domini minime Christiano tractatus: quo etiam impugnat dogma illud, quo iubentur homines remissionem peccatorum in sacramento quaerere: de aqua benedicta et sale: de efficacia indulgentiarum: de discrimine librorum Biblicorum seu canonicorum et non Biblicorum seu Apocryphorum ad Wolsfgangum Sturcium civem et praefectum rei metallicae in valle Ioachimica anno vigesimo: de Pontisice Romano; in quo probat Pontificem Romanum errare posse et multipliciter errare ac peccare; quique id nec credat, eum pseudochristianum esse: ad Nidhartum a Thungen equitem auratum, anno vicesimo: sermo de statu animae Christiani, Abrahae sinu, et purgatorio: de caelibatu, monachatu et viduitate: de varietate simplicis unicae voluntatis DEI: quid sit peccatum: Item utrum lente procedendum et offendiculo infirmiorum parcendum in causis ad DEI gloriam pertinentibus.

Exstat etiam explicatio ex cap. X. prioris ad Corinth. verborum i llorum: Panis quem frangimus, an non est communio corporis Christi: u bi respomsio Carolostadii ad Lutheri scriptum, et quomodo revocet


page 88, image: s118

Carolostadius. Ioaann. Sturmius etiam [note: *In Antipappo 4. pag. 20. ] meminit: quod Carolostadius adversus Simonem Grynaeum controversiam moverit, circa annum trigesimum octavum: postulans ab ipso, ut, si Theologiam publice docere vellet, Theologum se Doctorem creari pateretur. Ista controversia ut componeretur; missi sunt Basileam a Senatu Argentoratensi Capito, Bucerus, et Sturmius ipse. Lutherus insuper [note: *Tom. 1. epist. pag. 162. ] mentionem facit et currus Catolostadii: mitto, inquit ad Ioannem Langum, Theologiae Magistrum, scribens, currum Carlsladinum: qui Moriam fingit Theologorum, et in quem mira bile grassantur Lipsiae: alius in suggestu publicitus dilacerat manibus: alius adolescentulos in cenfessione explorat: num riserint de curru, aut Martini opuscula tenuerint: confessos male mulctant. Sed quid script: id fuerit, necdum videre nobis eontigit. Et hae satis de Catolostadio: cui quamvis non per omnia subscribamus: penitius tamen inspicientibus apparet; pleraque non frustra monuisse. Carnem enim et sanguinem Christi hoc modo signis assignare, quomodo et olim a quibusdam fuit doctum, et hodie docetur: non solum communi sensui et scripturae repugnat: sed et gloriae Christi officit. Extomo 1. et 2. operum Lutheri: epistolis eiusdem: Chytraei Saxonia: Sleidano: Ludovici Lavateri historia Sacramentaria: Sturmii Antipappo: Camerario in vita Melanchthonis, et aliis.

WOLFGANGUS FABRICIUS CAPITO.

HAgenoae Alsatiae oppido primum huius caeli spiritum hausit Wolfgangus Fabricius Capito, sub annum Christi millesimum, quadringentosimum, septuagesimum octavum, patre natus senatorii ordinis viro, matre vero Agneta, femina nobili. Primis literarum rudimentis perceptis, Basileam petiit: ibique ad liberalium artium atque linguarum, ut tunc tradebantur, studium diligentia fingulari incubuit.

Postea cum Theologiaese dedidisset: ab eius studio per parentem, qui sanctimoniam profitentium sacrificorum minime sanctam vitam detestabatur, avocatus; ad medicinam animum appulit: tantosque in ea progressus fecit: ut cirea annum Christi millesimum quadringentesimum nonagesimum octavum, summis eius scientiae insignibus suerit donatus, doctorque sollenni Academiarum more declaratus.

Defuncto autem patre, ad Theologiam, pio religiosi animi proposito, sese retulit, summum eiusdem [gap: Greek word] consecutus


page 89, image: s119

anno Christi millesimo quingentesimo quarto. Deinde Friburgae in Brisgoia scholasticam Theologiam atque Scoticas subtilitates est professus: sed paulo post earum pertaesus, utpote subrilitatis multum, utilitatis parum continentium, sacris initiatus est. Interea neque iuris studium felix ingenium posthabuit, Zasii per quadriennium auditor. Evangelii vero doctrinam ita est admiratus: ut praecones eius semper summo honore prosequeretur: suggestumque ipsum, ceu sanctum locum, illorum gratia, tantum non adoraret: adeo naturae probitate ad religionem colendam ferebatur. Itaque a Philippo Rosenbergio episcopo Spirensi Bruchsellam, agri Spirensis oppidulum, vocatus, triennium ibi contionatorem egit. Inde cum saepius Heidelbergam, ob episcopi sui negotia, excurrere necesse haberet: in Ioannem Oecolampadium incidit: quocum statim eiusmodi inivit amicitiam: ut per omnem vitam omnia interse consilia communicarint: et coniunctissime semper vixerint. Hebraeam etiam linguam ut condisceret: anno decimo tertio saeculi decimi quinti, Matthaeo cuidam Adriano e Iudaisino converso operam dedit.

Inde Basileam a senatu tertio nuntio invitatus, summo ibi templo aliquot annis praefuit: ac docendo disputandoque prima Ecclesiae Evangelicae in inclita illa urbe fundamenta posuit: id quia et epistole Capitonis et versus auditorio Theologico Basileensi inscripti, testantur. Eadem in Academia Ioannes Oecolampadius, Basileam Evangelii docendi gratia evocatus, ab hoc Capitone Theologiae Doctor renuntiatus est, anno Christi, millesimo, quingentesimo, decimo sexto.

Anno deinde millesimo quingentesimo vicesimo, Mense Aprili, favore Ulrici Hutteni, equitis Franci, ab archiepiscopo Moguntino Alberto Cardinali in aulam vocatus, principis et contionator et consiliarius, sive intra cancellos consiliariorum primas tenens, cancellarius est declaratus. Suscepit eam conditionem libentius ideo: ut Moguntiae quoque Christianismum plantaret. Sic enim ipse epistola ad Huttenum anni superioris mense Novembri: Iuris Pontificii, ut vocant, Doctoratum suscipiam: propter auctoritatem videlicet comparandam: scopum subolescis, prae ceteris multis sacrosanctum. Licet interim sint aliqui, qui vitio vertunt, Theologum esse, et una simul civilem: quasi Theologus necesse habeat omnem exuere humanitatem. Suasu ergo Hutteni amici tertium Doctoris gradum prioribus adiunxit: ob causam indicatam: ut et Christi regnum promovere, et halcyonia ecclesiae facere posset. Eodem anno Moguntia ad Lutherum, qui magno cum fervore evangelii negotium urgebat, literas scripsit: quibus ad moderationem eum est cohortatus. Nam quod alte haeret, non semel evellitur: sensim


page 90, image: s120

est et subinde labefactandum: ut tandem sequatur trahentis manum.

Anno vicesimo primo, cum, post obitum Tecelii, indulgentiarum mangonis, Halae Saxonum iterum iussu Moguntini venialia illa diplomata divenderentur: Lutherus Archiepiscopum, Melanchthon autem Capitonem, eius consiliarium, de omittenda eiusmodi cauponatione hortatur. Capito itaque, qui evangelio clam impense favebat; et Cardinalem suum ad fovendas Lutheri partes pertrahere satagebat; id effecit: ut Moguntinus Luthero amice et demisse responderit. Ipse autem Lutherum [note: *Responsio ad Capitonem est tom. 2. epist. ] monuit: ne nominatim Praelatorum vitia notet. Facturum enim id sine exemplo: et necessario praeter verum multa ficturum. Exasperantur nimirum potius animi insectatione: quam curantur.

Cum ergo Capito Electori Moguntino, ob raram prudentiam cum pietate coniunctam, felicem eloquentiam, et placidam naturam, gratus esiet, variisque legationibus frequenter adhiberetur: Norinbergae, anno millesimo, quingentesimo, vicesimo tertio, die septimo Februarii, nobilitatis insignibus, et ipse, et posteri eius, a Carolo V. Imperatore Augusto, ornati sunt: diplomate authentico, sub Imperii sigillo maiore, Ferdinandi fratris, tum Caesaris in Imperio locum tenentis, nec non sui principis, Imperii Archicancellarii subscciptionibus munito.

Verum haec talia nihil moratus Capito cum videret, se id quod volebat, adfequi apud Moguntinum non posse: relicta Moguntia, Martinum Bucerum, praeter Cardinalis opinionem, multumque stupentibus aulicis, Argentoratum secutus, templo D. Thomae praepositus datus est, anno vicesimo tertio. Qua de re ita [note: *Epist. 22. ad Schvvebelium. ] Gerbelius ad Schwebelium: Hesterna die Capito, praepositus noster, innumerabili conveniente turba, Colossensium epistolam enarrare cepit apud S. Thomam. Interim Papistae in calceos et caligas etc. Non credis quantum auctoritas Capitonis efficiat. Deus incrementum det: ego bene spero. Tanta autem statim [note: *Ioann. Sturmius Antipappo 4. pag. 8. ] Capitonis et Buceri fama fuit: ut Iacobus Faber Stapulensis et Gerardus Rufus, clam e Gallia profecti, Capitonem et Bucerum audierint: atque de omnibus doctrinae praecipuis locis cum ipsis disseruerint, missi a Margaretha, Francisci regis sorore, Navarrae regina. Itaque evangelii initium Gallia tum aliis piis ecclesiae Christi ministris, tum Capitoni et Bucero debet. Erat Capito vir prudens et eloquens, omnium literarum cupidissimus: in Hebraicis diligenter et diu versatus: Theologiae purioris atque pacis studiosissimus. In articulo desacra Domini coeva docebat: mittendas esse contentiones: et cogitandum dae usu ipsius cenae: vel, ut auctoris verbis utamur, fidem nostram


page 91, image: s121

pane et vino Domini, per memoriam carnis et sanguinis illius, puscendam.

Incentata autem ei sunt Argentorati tunc ab adversariis tria crimina: quod adscribi se in civitatem Argemptinensium voluisset: quod publice contionatus: quod in oculis totius urbis cum Pontisiciis disserere cupiisset. Ad haec edita apologia germanica sic respondic: civem se factum, et Praelatorum exemplo, et salvo iure Episcopi: quod omnis anima potestati civili subiecta esse debeat: et aquum sit, ut qui iisdem cum civibus gaudent commodis, onera quoque cum iis portent: et cum sibi insidientur nonnulli e clero: iecre se ad Magistratus urbani patrocinium confugisse. Ad contionandum seprotractum, tum dissidio civium, quorum dlii Matzhiae Cellio, contionatori evangelico, alii Pontificiis dotoribus adhaeserant; tum rogatu multorum: sinistro denique plurimorum de se iudicio, quasi evangelii ipsum suppudeat. Ad disputationem publicam prius non provocasse: quam Cellius haereseos, ipse Capito et haereseos et nequitiae a pastore quodam pagano fuisset damnatus.

Argenrorato in patriam, anno vicesimo quinto, evocatus, fratres in doctrina evangelica erudiit: et Dominica Palmarum Cenam sacram, secundum Christi institutionem, civibus suis distribuit. Idem ipso die, resurrectioni Domini sacro, in maxima hominum, rem insolentem videre cupientium, frequentia, infantem [note: * Wendelini Rihelii: cui noimen inditum Ipsiae. ] masculum, sine sale, sine oleo, sine aliis ceremoniis Papisticis, tinxit.

Et cum in vicina Helvetia multi ad evangelii doctrinam inclinarent: saepius eos accessit Capito: atque infide consirmavit. In disputatione quoque Bernae Helvetiorum, anno vicesimo octavo, publice instituta, idem cum aliis Theologis adfuit: themata orthodoxa contra daversarios defendit: et ut, missa aliisque superstitionibus profligatis, Evangelium pure doceretur, perfecit.

Reliquum deinde tempus omne sacris habendis contionibus Argentorati; et salubribus ecclesiae dandis consiliis consumpsit: id quod vel epistolae eius ad Ioannem Schvvebelium, Bipontinae ecclesiae antistitem, ad oecolampadium, et alios, ultro citroque datae, testantur. Anno autem quadragesimo primo, cum Rarisbonae comitia, religionis potissimum causa, indicta essent: ipse inter alios Theoiogosa Protestantibus eo missus fuit: ac specimen iudicii ingeniique egregium dedit. Verum cum nihil certi statueretur, domum reversus est: ubi peste correptus, sub finem anni quadragesimi primi, aetatis suae sexagesimi terii, vivendi in terris finem fecit.

Fuit vir ingenii et iudicii praeclari: sententiae in religionis capitibus constantis: literarum et scholarum ita amans, ut qui maxime. Monuit [note: * Lib, 4. epist. Oecolamp. ] itaque de reparandis scholis, de titulis etiam scholasticis frequentandis: cum opus


page 92, image: s122

sit discrimine; ut studiosi ab ignavis discernantur; et exercitati tyronibus praeferantur: ac stimulum praeterea habeant gloriae honestissime. Erasmo mussitanti, ad exuendam Nicodemi vestem, perpetuo fuit impulsor. Amicis usus est ea memotia doctis plerisque omnibus, maxtem Theologis: inter quos facile primas tulit Ioannes Oecolampadius: cuius amicitae fundamenta quomodo ac quando iacta fuerint, ante indicavimus. Vita hoc integerrimo amico functo, ipse relictam eius viduam duxit: ex qua liberos aliquot suscepit. Habuit et aliam uxorem Agnetam, feminam literatam.

Ad posteritatem transmisit multa ingenii argumenta, per otium elucubrata, ut sunt:

Insitutionum Hebraicarum libri duo.

Enarrationes in Habacuc, et Hoseam, prophetas.

Vita Ioannis Oecolampadii.

De formando a puero Theologo.

Explicatio doctissima in Hexameron opus DEI.

Exstant eius et Germanica scripta: de quibus bibliothecae et elenchi librorum. Scripsit etiam commentarios in complures sacros libros, quos in schola interpretatus est: qui tamen, quantum scimus, nondum sunt editi.

Pantal. lib. 3. Prosopograph. Vita M. S. Capitaonis: Decas. 1. annal. D. Sculteti: epistolae oecolampadii, Schvvebelii; Sturmius in Antipappis: alii.

GERHARDUS GELDENHAURIUS.

NOviomagi in Sicambris, qui hodie Geldrii, ortus, ab adolescentia ultima literis optimis ita fuit deditus: ut linguarum principum, historiarum, poetices, et Theologiae elegantem sibi cognitionem compararit.

A Philippo itaque Ultraiectino praesule invitatus, a sacris ei fuit: carusque non solum suo principi; sed et eruditis illo saeculo plerisque: de quorum numero Erasmus: uti ex [note: * Lib 3. et 12. epistolar. ] epistolis ultro citroque datis apparet. In superiorem exinde Germaniam progressus, primus ipse scholae Annaeae Augustae, anno millesimo, quingentesimo, tricesimo primo, apertae; fuit praepraefectus. Origo autem illius scholae haec fuit. Ulricus Langemantelus Augustanus patricius, canonicus Mauricianus, stipendrum quinque pauperibus studiosis, civium legitimis filiis, iam


page 93, image: s123

artium baccalureis declaratis, ad scholasticae Theologiae doctrinam adipiscen legarat. Id studium melioribus literis enatis, cum refrixisset: visum est urbisillius Senatui fundationem inmelius mutare;, et scholam illam ad D. Annam ex eolegato aperire: quae ab eo in hodiernum usque diem floret.

Marpurgum postea accitus primus historias, deinde S. Theologiam ab anno trigesimo quarto ad quadragsimum secundum usque docuit. Eo enim ad vitam meliorem evocatus est die decimo Ianuarii, ac ibidem honorifice in templo summo tumulatus, cum epitaphio eiusmodi:

Hic Noviomagi requiescunt membra Gerhardi:

Iuxta hund Andreas conditur Hyperius.

Ut pia doctrinae concordia iunxerat ambos:

Sic idem amborum contegit ossa locus.

Quos sociat tumulus, sociabunt caelica regna:

Ut capiant fidei praemia iusta suae.

Succssit ei, qui hic nominatur, Andreas Hyperius Flancer: et ad annum usque sexagesimum quartum provinciam hanc subiit: mortu usque iuxta ipsum humatus: ut suo loco dicemus. In Geldenhaurium hoc exstat Petri Nigidii epigramma:

Calluit historias noster Neomagus, et idem

Instar Varronis virpolyhistor erat.

Sedulus has docuit facundo praeditus ore,

Plebeiis gratus principibusque viris.

Post vero sera iam succedente senecta,

Explicuit sacros voce valente libros.

Frugalis vitae fuit hic, senioque verrendus,

Geldria quem nobis Marita terra dedit.

Hic Traiectini deserta praesulis aula,

Otia Musarum maluit alma sequi.

Tandem pertaesus longaevae tempora vitae,

Optate coepit mortis inire viam.

Scribit hic de se ista: legisse se Ioannis Wesseli Frisii, cuius magnum tum erat nomen, quique triginta annis ante Eucharisticum inter Lurherum et Zvvinglium certamen diem suum obierat, legisse, inquam, eius libros: e quorum lectione Christus rimas sibi quasdam aperuisset, lueemque veritatis aliquam infudisset. Sed seposuisse librum, magnisicos illos titulos consideranten: Magister noster Wesselus, tot linguarum peritus, omnium facultatum doctor et professor, orator, poeta, et quid non? imo lux mundi (ita enim vulgo salutabatur) hoc dixit, hoc docuit, hoc scripsit: ne praeiudicio aliquo humanae auctoritatis abriperetur: et ante omnia Novi Testamenti libros diligenter volvisse, locaque omnia notasse, quibus vel verbulo corporis et sanguinis Christi mentio fieret. Idem etiam testatur se anno millesimo, quingentesimo, vicesimo, die decimo


page 94, image: s124

ealend. Martii Daventriae in D. Levini templo audiisse ex Ioanne Ostendorpio iam canescente, verba haec: quae ad ipsum Ostendorpium aliquando Iohannes Wesselus senex dixerit: studiose adolescens, ad illum vives diem, quo doctrina recentiorum et contentiosorum istorum Theologorum, Thomae et Bonaventurae, et aliorumeiusdem farinae, ab omnibus vere Christianis Theologis explodetur.

Scripsit historiam Batavicam cum appendice de vetustissima nobilitate: regi bus, ac gestis Germanorum. Germaniae inferioris historias, et loca aliquot declarata; qui libellus cum Pirckheimeri Germania est excusus.

Encomium Noviomagi, patriae suae:

HIstorias et catalogum episcoporum Ultraiectinorium cum vatiis aliis Germaniearum rerum historiis.

Epistolas de haereticis, dere Evangelica, de haereticorum poenis. Chytraeus in Asxonia: Crusius in annalibus Sueugiae: bibliothecae.

LEO IUDAE.

HVius viri natales paulo altius accersemus, o maculam ipsi a non nemine novitiorum Monachorum, per calumniam adspersam: quibus pro cibo est, aliis maledicere. Avum itaque paternum Leonis Iudae civem fuisse Rappolsvillanum in Alsatia accepimus; virum, ob incomparabilem, eoloci et tempris, chirurgiae scientiam ac praxin, existimationis praeclarae, sub annum Christi, mellesimu, quadringentesimum, et septuagesimum: Huic filii fuerunt duo, Ioannes et matthaeus Iudae: quorum utrumque a teneris et bonis literis et moribus imbuendum curavit. Postea Basileam ambo missi, ingenii sui [gap: Greek word] morumque probitatem doctoribus eius scholae ita probarunt: ut prim a et secunda Philosophiae laurea fueriut ornati.

Paulo post gtandior natu Ioannes sacerdos gemerensis in Alsatia designatus est, altero iniore (cum Rodolpho comitu a Werdenberg, Teutonici ordinis magistro, suisset commendatus) in Insulam Rhodum profecto, et ibidem pro nomine Christi pulchram per vulnera mortem merito, circa annum millesimum quadringentesimum, octogesimum octavum, mense octobri.

Illeigirur Ioannes Iudae, plebanus Gemerensis, concubinam sibi de more illorum temporum, cum uxores legitimas habere sacerdotibus non liceret, adscivit, honesto loco natam Elisabetham Hochsengerinam Salodorensam: quam unicam coniugali fiede domi suae aluit. Ex hacsuscepit, sub annum Christi millesimum,


page 95, image: s125

quachringentesimum, octogesimum secundum, filium hunc Leonem Iude. Quem mschola Slestadiana, prima literatum rudimenta doctum, Basileam deinde sub annum quingentesimum secundum, augendae eruditionis causa, miist. Ibi condiscipulum studiorum que socium Ulricum Zvvinglium Helvetium nactus, celebrem Theologiae doctorem Thomam Wittenbachium bielensem, assidue audivit: et ab eodem doctrinae evangelicae de perfecta Christi satisfactione atque [gap: Greek words] et semina prima percepit. Ea etiam industria in disciplinarum liberalium studiisversatus est: ut anno quingentesimo duodecimo, artium et Philosophiae Magister sollenniter renuntiatus perhibeatur.

Ibidem Diaconus templi ad S. Theodorum electus, postea in Eremum Helvetiorum vocatus sacris eo in caenobio praefuit, collega usus illo veteri studiorum socio Zvvinglio. Hic strenuam linguis sactis, lectioni item orthodoxorum patrum, Hieronymi praecipue atque Augustini, maxime vero librorum nuper ab Erasmo, Capnione et Luthero editorum, operam navavit Ex his tantam evangelicae veritatis lucem paulatim adeptus est: uta superstitiosis atque idoloatricis Papatus cultibus erroribusve magis magisque abhorrere ceperit: donec Tigurum Helvetiorum metropolin, evocatus, passtorque a magistratu et caetu ecclesistico illius reip ad D. Petri declaratus, Pontificias superstitiones, qua voce, qua calamo, publice oppugnavit: famamque nominis sui longe lat eque dissemina vit.

Cum autem praeter alias linguas Hebraicae esset peritissimus, ac qupra annos octodecim, quibus vetus Testamentum apud Tigurinos ex veritate Hebraica a viris doctissimis fuerat exalicatum, multa observasset, ac veluti silvulam futuro operi collegisset: instantibus fratri bus, libros veteris Testamenti sincere ad veritatem Hebraicam ransferre est aggressus. In transserendo autem usus est et adiutus plutimum opera et industria virorum tam lingua. rum, quam rerum peritissimorum; tum vero et Hebraico exemplari emendatissimo: quod religiosissime, ceu cynosuram et aeternae veritatis regulam observavit: consultis quoque aliis exemplaribus Hebraeis, in locorum difficilium interpretatione: Graecis item Latinisque editionibus aliis non neglectis: ut penitus ipsi comstaret: quid de genuina lectione et sensu orthodoxi interpretes tradidissent

Verum hic secrae interpretationis labor optimo vito tanti constititiut moleoperis oppresus, corpusculi viribus senio debilitatis, antequam ad finem perduxisset, in letalem inciderit morbum: quo et pie obiit anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo secundo, die decimo nono Iinii, aetatis exeagesimo. Quatriduo antequam ex hac vita oecederet, cum sen tiret [gap: Greek word] suam instare, coram Tigurinae urbis pastoribus et professoribus, brevi et evidenti


page 96, image: s126

oratione vitae suae cursum et fidei confessionem exposuit; de Deo, de sacra Scriptura, de Christi persona et officio, eiusquelytro sufficiente. tandem haec disertis verbis subiecit: Huic Iesu Christo Domino et liberatori meo, spei et saluti meae, me totum anima et corpore dedo et offero. huius misericordiae et gratiae innitor; huius promissionibus et aeternae veritati, meis omnibus diffidens, totus confido et secure immorior, sperans firmiter, ipsius me beatissimo illo et iam diu aliis praedicato, mihique desideratissimo fruiturum consortio, in quo est gaudium plenissimum et laetitia sempiterna.

His addidit gratiarum actionem ad Deum, pro omnibus in se collatis beneficiis: veniae petitionem omnium delictorum atque exhortationem ad fratres: cumque affectu ardentissimo urbem, senatum, populum que Tigurinum, uxorem etiam, viduam mox futuram, cum orphanis Deo commendavit.

Gaeterum quae in translatione illa Bibliorum non absolverat, ut octo postrema capita Ezechielis, Danielem totum, librum Iobi, psalmos quadraginta ultimos, libellos Salomonis duos, Ecclesiasten et cantica canticorum, quae ob rerum et orationis difficultatem ultimo reservarat labori, ea Theodoro Bibliandro, professori Theologiae in schola. Tigurina commendavit: qui et feliciter absolvit: cumque Conradus Pellicanus omnia, uti promiserat Leoni, recognovisset, foras dedit. Ecclesiasticorum autem librorum Veteris Testamenti e Graeco in latinam conversionem pertexuit, Petrus Cholinus Tugiensis, genere patritio ortus, vir pius, quinque linguarum peritus: Cuius mors vitae integre actae respondens, in ipsum diem editionis absolutae incidit. Hanc translationem postea Robertus Stephanus adiecit ad veterem, suppressa eorum, qui n illa laborarant, mentione: Hispani autem Theologi diu post recognitam per Guilielmum Rovillium denuo Lugduni excudendam curaverunt. Nimirum utilitatis multum, ut recte Thumanus, [note: * Lib. 35. histor. Aug. ] velex adversariorum libris et industria, sisemotis odiis, charitatem et aequitatem induamus, ad Dei gloriam capi potest.

Scripsit autem praeterea et ed dit Leo haec: annotationes in Genesin et Exodum, ex ore Zvvinglii exceptas, item in Evangelistas quatuor, passionis Dominicae his oriam, ac in Epistolas Pauli, ad Romanos, Corinthios, Philippenses, Colossense, Thessalonicenses, et S. Iacobi. Praeterea opus conclusionum Zvvinglii e germanico lationum reddidit, atque Catechismum maiorem et minorem conscripsit.

Hoc etiam forte non praetermittendum: prodiisse aliquando, subinitium belli [note: * Anno 1526. Libell. Leonis sub alio nomine. ] sacramentarii, libellum Germanicum, sub nomine Ludovici Leopoldi, de Erasmi Roterodami et M. Luth. sententia circa cenam domini, cuiusipse Leo Ludae auctor fuit. Argumentum autem eius scripti hoc fuit: Erasmum et Lutherum, nondum incalescente contentione, ita orthodoxe sensisse et scripsisse: ut de


page 97, image: s127

spirituali praesentia et manducatione corporis Christi, [gap: Greek word] cum Tigurinis pastoribus docuerint. Et hune libellum ideo scripserat Leo: ut errore cognito, in viam veritatis redirent. Sed Erasmus graviterid molestequetulit; et ad Helvetios, Badenae tunc con gregaros, epistola [note: * Vide histor,. Sacram. Lavateri. ] acerbe conquestus est; iniuriamque sibi fieri protestutus: cui et libellum Apologticum submisir. Contra Leo Iudae edidit libellum: quo se illius scripti auctorem profiterm: acse purgat: non esse novum: ut libri absque auctorum nominibus edantur: sed et apud orthodoxos antiquos usitatum fuisse: deinde se alia quo que antehac in lucem emisisse, quibus non metu, vel fraude ulla; sed modestiae et humilitatis potius, ac cavendi praiudicii causa, nome n suum non praefixerit: in super erasmum eiusdem fraudis, (si fraus dicenda sit,) convinci; qui seditiosum dialogum, Iulii nomine ser iptum non apposito veri auctoris nomine, publicarit: denique nihilse in scripto illo posuisse: quod non de verbo ad verbum in Erasmi libris reperiatur. Itaque non nebulonem, non mendacem se esse, nos addimus, vec apostatam: quod ei Iesuita obiecit. Apostatae enim vete sunt; qui desiciunt a fide: qui atten dunt spiritibus deceptoribus, et doctrinis daemoniorum per hy pocrisin falsiloquorum: quorum conscientia cauterio resecta est: prohibentium contrahere matrimonium: et iubentium ab stmere a cibis quos Deus creavit ad participandum cum gratiarum actione. Haec de Leone Iudae ex pantal. l. 3. prosopograph. ex prasatione bibliis Tigurinis prafixa: Lavateri hiltoria Sacramentaria: vindiciis illorum Bibliorum: Thuano, aliis.

PAULUS CONSTANTINUS PHRYGIO.

PAtriam hic habuit communem cum Beato R henano, aliisque viris doctissimis, Selestadium, Alsatiae nobile oppidum, ad Ellum fluvium. E patria, literis primie mediocriter im butus adolecens Badileam venit: totumque se, iuxta elegantissimum arque iucundissimum historiatum studium, divinis literis et sanctae Theologiae dedidit: in qua [gap: Greek word] quoque summum, virtutis nempe et eruditionis insignia, ab eadem illa Academia faciie impetravit.

Deinde cum serenissima Evangelii, in Germania iterum accensi, lux radiis suis animos civium et magistratus Basiliensis, quae Dei est benignitas, illustrassetr ipse quam ab Oecolampadio et Zvvinglio hauserat doctrinam, tradere aliis pro suggestu sacro ivilus est, ecclesiae ad D. Petri primus Evangelicus pastor designatus. Factum id sub annum millesimum quingentesimum,


page 98, image: s128

vicesimum nonum. Hae in functione ea fide, studio et industria versatus est: quae ab Oeconomo [note: * 1. cor 4 V. 1] mysteriorum divinorum requiritur. Inprimis id curae sibi datum putavit: ut hommes a peccatis ex lege divina ostensis, cordibus que eorum contritis, ad Christum, unicum nostrae salutis fontem, adduceret, omn bus superstirionum impedimentis remotis. Pietate itaque et virrute sua tum aliis Rei pub. illius civibus gratus, tum inprimis Hulderico Wirtembegico, tunc apud basileenses aliquantisper exuli [note: * Sleidan. lib. 9. comment. ], carus fuit.

Is ergo princeps in avitum ducatum, anno millesimo, quingentesimo, trigesimo quarto, restirutus ope inprimis Philippi Hassiae Landgraun, sequenti anno eclesiarum suscepit in sua provincia emendationem: et ad Tubingensem ecclesiam constituendam Phrygionem evocavit. Qui vocantem ducem secutus eo commigravit: et coetum ibidem Evangelii dostrina salvifica collegit: donec absoluto cursu suo, in veta DEI et seria invocatione, caelestem patriam adiit, ipsis Calendis Augusti, anno quadragesimotertio. Corpus eius exsequiis Christianis terrae mandadatum in primario templo, atque huiusmodi elogio epitaphio sepulcrum ornatum est:

D. O. M. SACRUM.

PAULUS CONSTANTINUS PHRYGIO THEOLOGUS, CALENDIS AUGUSTI ANNO MILLESIMO QUINGENTESIMO QUADRAGESIMO TERTIO MORTALIS ESSE DESIIT, IAMOQUE PER SERVATOREM IESUM, CUIUS EVANGELION ILIE IN SCHOLIS ET SACRIS CONGIONIBUS ARDENTISSIMO SEMPER STUDIO DOCUIT, INTER BEATOS VIVIT IMMORTALIS.

Ingenii monumenta haec reliquit: Chronicon regum regnorumque omnium, Catalogum, et perpetuam ab exordio mundi temportum saeculorumque seriem complectens, ex optimis quibusque Hebraeis, Graecis et Latinis auctoribus congestum; Pari studio quoque in Micheam Prophetam: in Exodum et Leviticum commentaria scripsit, in quibus haud pauca mysteria explanavit: ut cuivis doctori ecclesiastico ad aedificationem maximo possint esse usui. Scripsit eriam aliquid decausa Boemica

Pantal. l. 3. Prosopograph Sleidan. in comment. Crusius in annal Gesnerus.


page 99, image: s129

GEORGIUS SPALATINUS.

NOricum hunc fuisse accepimus, natum circa annum Chri sti millesimum, quadringentesimum, octogesimum secundum. Iactis autem sundamentis ab initio diversa videntur studiorum ge nera amplexus. Num prinlum Friderico III. Saxoviae Electoti, a secretis fnit: unde Lurherus [note: * Tom. 1. epist. Lutherip. 80. 100. et 155. ] eum in epistolis primis modo librarium vel bibliothecariu dutale, modo commentariensem Saxoniae ducalem, item qui sic duci Saxoniae a libris vellibellis, appellat; ita tame ut etiam sacerdotem Christi salutet Eo ergo loco, iussu principis sui, Chronicon orsus est, atque historiam rerum a mundi prin cipio, ad sua usque rempora gestarum. nec in parva apud principem suum fuisse gratia; vel hoc argumento sit: quod Leo X. Pontisex, cum Lutheri doctumam statim in ipsa herba opprimere conaretur, Spalatinum ctiam hunc literis [note: Exstanttom. 1 oper. Latin. Luth. Witte. p. 234. A. 1519. Constliu Luth. dediscenda Theol. ] compellavit: de negotio apu principem Electorem urgendo et mature conficiendo.

Theologiae autem studium serio amplexus, sub annum decimum octavum Lutheri consilium, de methodo in discendis sacris lueris, exquisivit. Cui Lutherus tunc Erasmica inprimis commendavit, [note: * Epistola est tom 1. epist. Luth. p. 47. ] iuxtu Hieronymi, Ambrosii, et Augustini scripta. Deinde vult, ut ab oratione seria semper exordiatur Nullus enim, ait, est divinorum verborum magister praeter ipsummet verbisui auctorem. Ad haec suadet, Biblia ordme ab initio ad sinem usque evolvat: cui vult adiungi potissimum Augustinum. Inoipies autem, inquit, si mea tibiplacent studia, Beatum Augustinum de spiritu et litera: quem iam noster Carlstadius, homo studii incompar abilis, explicavit miris explicationibus et edidit. Postea alia ei Augustini nominat, in et Ambrosii.

Ususitaque est eo Saxoniae Elector contionatore aulico: habuitque in comitatu suo tum alias [note: * Augustae an. 1518. ], tum anno vicesimoprimo, in co mitiis Wormatiae Vangionum celebratis: e quibus ad Lutherum scripsit [note: * Tom 1. eipst. Luth p. 303. ]: tantum favoris evangelio, tunoprimum exorienti, esse ibi: ut Lutherum inauditum, et non convistum, damnatum irinon speret. Deinde venit et Augustam, novem annis post; quando con fessio illa Caesari exhibenda, a Melanchthone conscripta: cui et Spalatinus adfuit Ceteroquin in religionis negotio constantet stetit a partibus Lutherit et eodem ut alios etiam adduceret, serio adlabora vit.

Interea tamen et aliquoties de deserendo officio suo cogitavit: nisi Lutherus acriter restitisset. Ita enim alicubi Luth. ad eum vide ut cogitationes fastidii vincas, qut contemnas, quibus de ministerio verbi deserendo satigaris Christus vocavit te: huic ede, servi, et formare, pro sua bona voluntate: quod facis, nescis modo: scies


page 100, image: s130

autem postea. Mera tentatio est: quam quare pateris, non satis agnoscis. Nos qui tui spectatores sumus, melius videmuc. Itaque non tibi, sed nobis potius credere debes; qui in Domino, et coram Domino, imo Dominusper nos, te alloquitur solatur, et hortatur. Neque enim aliud spectamus; quam gloriam et voluntatem Domini, non nostrum commodum, aut quicquam tale in tua vocatione. Certum denique signum, non ingrati Deo ministeriitui, neque infructuosi apud homines: quod de fastidio eius ita tentaris. Sienim Deo ingratum esset: anhelares et ambires potius: sicutifaciunt, qui Deo ingrati, ipsoque invito currunt, cum non mittantur: loquuntur, cum nihil siteis mandatum. Itafit, ut Sathanas eos, quos videt gratos, taedio et fastidio retinendi tentet: quos vero ingratos studio et impetu ambiendi inftammet. Et paulo post iterum: Quod de relinquenda aula et officio consulis, mi Spaslatine, sic sentio. Est sane nonnulla causa tibi: non auditur verbum, sicut Sapiens dicit: ubi non est auditus, ne effundas sermonem: verum si aliqui audiunt, non est cessandum: alioquin et ego iamdudum in tamto contemptu verbitacuissem. Nisi ergo alia subsit causa tibi: quae conscientiam gravet: aliena iniquitas et malitia non est satis: ut propter eam locum deseras, aut quippiam facias. Nam nisi coniugium te isto loco amoverit: ne fingere quidem possem causam: quae te movere deberet Ac qui nunc expertus aulamplane noveris; et multis apud principem prodesse queas: ubisinovitius accesserit: quid faciet, antequam discat aulam istam? Et ut omnia simul praestentur: quando fiet; ut tantam fidem et opinionem coram principe obtineat: atque tu habes, longo usu paratam? Aut ergo mane: aut sidiscedis, uxore cogente discedas Nisifortassis hanc causam metuis allegare: et loco eius aliam praetexere velis: quod quid prosit, non video: cum tandem prodenda sit ipso facto, sifeceris.

Perstitit ergo in sua vocationeilla, ad vitae usque exitum: qui ei comtigit anno Christi, millesimo, quingentesimo, quadragesimo quinto, die decimo sexto Ianuarii, ipsius magno climacterico. Exstictus est autem maerote animi: quem unde conceperit, vix ariolamur. Erexit eum epistola consolatoria, gravissime scripta: quae exstat [note: * Est tom 8. Ien. Germ. op. Luth. p. 191. ]. Sed ita est, quem admodum Henricus Stromerus Aurbachius, qui diu tum alibi, tum Lipsiae, praxin medicam exercuit, saepedixit: Ego quadraginta amplius annis ad aegrotos accessi, et medicinam feci: ac reipsa comperi, plures homines maestitia atque dolore animi mori; quam violentamorte. Floruit autem, ut diximus, Spalatinus, graria et auctoritate, tum apud viros principes, tum apud doctos eius aetatis plerosque omnes. Exstant ad eum aliquot Erasmi epistolae: quibus prositetur ille, se spalatinum non solum inter praecipuos amicos; verum etiam inter patronos observandos scripturum aut scribere, non perinde in chartis, atque in ipso pectore. Sunt et Lutheri sexcentae ad ipsum epistolae: e quibus facile apparet: avanta inter ipos intercesserit amicitia, aut veriusl necessitudo.


page 101, image: s131

Conscripsitillud Chronicon: in quo non solum populi Saxonici vetustates, et dioecesium limites; verum etiam Satrapas et Dynastas, imo urbes omnes, Electori Saxoniae subiectas, ab origine repetivit: vertit e Latino in Getmanicum libellum Erasmi deinslitutione principis, quem Carolo V. recens electo Romanorumregi anno viceiimo dedicavit. Videtur et alia edidisse: sed de quibus no bis certi qui ppiam adhuc non constat.

Sufficiant ergo haec de Spalatino, collecta ex Petri Albini chronic. Misnic. Sleidani commentariis: Dresseri millenario sexto: Lutheriepistolis, et aliis.

MARTINUS LUTHERUS.

VETUS est familia, et late propagata, mediocrium hominum, cognomine Luther, in ditione comitum Mansfelden sium. Parentes Martini Lutheri primum Islebiae [note: * Quo migrarunt Isenaco Lutherust. 1. ep st. pag. 227. Ioan. Luther. pater Martin. Margareta mater. ], comitatus Mansfeldici oppido domicthum habuerunt: inde commigraitumt Mansfeldiam, eiusdem com tatus oppidum: ubi pater Ioannes Lutherus fodinas metallicas posiedit: magistratus gessit: et propterintegritatem omnibus bonis fiut carissimus. In matre Margareta Lindemanna. Ioanms lutheri coniuge, cum ceterae fuerumt virtutes honestae mationae convenientes; tum vero praecipne in ea eluxerunt pudicitia, rimor Di, et iuvocatio inque eam inspexerunt ceterae honestae feminae, ut in exemplar virtuum.

Natus est autem Martinas Lutherus Islebiae annoa Christo nato, ]millesimo, quadringentestmo, octogesimo tertio, die deeimo Nov. nocte post noram undecimam: ac Martini nomenimpositum infanti, quia dies, quo infans in Baptismo ecclesien dei initurus est, Martino in fastis adscriptus. Postquam per aetatem doctrinae capax fuit, parentes eum ad agnitionem et timorem Dei aliarumque virtitum ofsicia, domestica institutione diligenter adsuefecerunt; et ut fundamenta literatum disceret cutarunt: gestavitque in ludum adhuc parvulum Georgii Aemilii pater, qui cum adhuc viveret, saepe solitusid fuit nairate. Eth autem in Papatus tenebris valde obscurata fuit veritas: catecheseos tamen capita Deus conservavit in schlois una cum elementali Grammatices, Cisioano, et cant onibus atque recandrformulis.

Cum ingressus esset annum decimum quartum, una eum Ioanne Reineckio, cuius postea virtus fuit excessens, et virtute parta au ctontas in illis regionibus mgna, Magdeburgum missus est: mamsitque mutna benevolentia inter hos duos, Lutherum et Reineckium, semper eximia, seu ab aliquo naturae consentu, seu ab illa pvertlium studiorum societate orta.

Magdeburgi, ubi mendicato vivere pane, ut et alii multi, honestorum


page 102, image: s132

parentum filii, coactus annum unum saltem consumpsit. Nimirum magnarum rerum tenuia sunt initia et nihilsit altum, nisiprius fuerit humilc Inde de voluutate patentum Isenacum, ubrludus literarius erat celebris, abiit: ibique per quadriennium audivit praeceptorem rectius et dexterius tradentem Grammaticen, quam alibi tradebatur. Nam huius ingenium a Luthera fuit probatum in id autem oppidum missus est: quia mater eo loci honesta et verteri familia nata fuerat. Hic absolvit Grammaticum studium: cumque et vis ingenii acerrima esset, et inprimis ad eloquentiam idonea; celeriter aequalibus suis antecelluit, et verbis et copia sermonis in loquendo, in scribenda soluta oratione, et in versib ceteros adolescentes, qui una discebant, facile vicit.

Degustata igitur literarum dulcedine, natura flagrans cupiditate discendi, A cademiam, tamquam fontem omnium doctrinatum appetivit: quin ad unam omnes artes ordine pereipere tanta vis ingenii potuisset si doctores idoneos invenisset: et fortassis ad leniendam vehementiamnaturae, mitiora studia verae Philosophiae et cura form andae orationis profuissent. Venit ergo Erphordiam, anno millesimo, quingentesimo primo: ubi incidit in eius aetatis Dialecticen satis spinosam; quam, cum sagcitate ingenii praeceprionum causas et fontes melius, quam cateri, perspiceret, cito arripuit.

Cumque mens avida doctrinae plura et meliora requireret, legit ipse pleraq, veterum Latinotum scriptorum monumrenta, Ciceronis, Virgilii, Livii et aliotum Et legebat, non ut pueri verbatantum excerpentes, sed ut humanaevitae doctrinam, autimagines. Quare et consilia horum scriptorum, et sententias propius adspiciebat; et ut eratmemoria fideli et firma, pleraque ei lecta et audita in conspectu et ob oculos erant. Sic igitur in iuventure eminebat; ut toti Academiae Lutheri ingenium admirationi esset. Otnatus Erphordiae gradu magisterii Philosophici, cum natus esset annos viginti, docuit ibi Aristotelis Physicam, Ethicam et alias Philosophiae partes. Post de consilio propinquorum, tantamingenii vim et facumdiam in lucem et ad rem pub. educamdam esse iudicantium, inchoat iuris situdium Sed brevi post cum natus esset annos unum et viginti, subito praeter parentum et propinquorum opinionem, fulmine, ut volunt, et commilitonis violenta noorte, territus; venit ad collegium monachorum Augustinianorum Erphordiae, seque recipi petivit. Prius autem, quam ingrederetur, excepit commilitones hilati comvivio: et mane misit ad eos literas valedictorias, anulum Magisterii, vestem, una cum literis ad parentes: quib consilii sui rationem explicabat Doluit id vehementer suis; qui tam praestans ingenium in vita sermimortua delitescere nolebant: sed intra mensem nemo ad eius colloquium est admissus.

Non autem paupertas, sed studium pietatis eum in illud vitae monasticae genus induxit; in quo etsi doctrinam in scholis usitatam quottidie discebat, et sententiarios legebat, et in disputationib. publicis


page 103, image: s133

labyrinthos aliis inextricabiles, diserte, multis admirantibus, explicabat: tamen quia in eo vitae genere non famam ingenii, sed alimenta pietatis quaerebat; haec studia tamquam parerga tractabat, et facile arripiebat illas scholasticas methodos. Cum aliquando in illius collegii bibliotheca libros ordine evolveret; ut discernere auctores posset: incidit in exemplar Latinorum Bibliorum, quae antea numquam viderat. Ibi cum admiratione animadvertit, loge esse plures textus in Bibliis Evangelicos et Epistolicos; quam quae in templis populo praeleguntur. in veteri Testamento historiam Samuelis et Hannae matris eius, avide percurrit: caepitque optate, ut olim talem librum et ipse nancisci posset: cuius voti Deus ipsum abunde reddidit compotem. Itaque fontes doctrinae caelestis sedulo legit ipse, scripta Prophetica et Apostolica; ut mentem suam de Dei voluntate erudiret, et firmis restimoniis aleret timorem et sidem. Hoc studium ut magis expeteret, suis doloribus et pavoribus movebatur.

Fertur in eodem collegio Lutherus tunc adolescens in gravissimum incidisse morbum, adeo ut de se actum putarit. Venisse ad eum senem quendam sacerdotem, qui his cum verbis consolatus sit: Mibaccalaurie, habe bonum animum. Neque enim hic moybus tibi letalis fuerit: sed Detus eum te virum faciet: qui alios multos iterum consolabitur. Initio etiam durius a fratribus fuit hab: tus, dum custodis, ut vocant, officio fungi, et loca immunda purgare coactus fuit; uti et cum facco per civitatem ambulare: sed ad intercessionem Academiae, cuius erat mem brum, sublevatus istis fuit Saepe etiam senis cuiusdam sermonibus se consirmarum esse narravit: cui cum consternationes suas exposuisset, audivit eum de fide multa disserentem, seque deductum aiebat ad symbolum, in quo legitut: Credo remissionem peccatorum. Hunc articulum sic ille incerpretatus erat: non solum in genere credendum esse, aliquibus remitti; ut et Damones credunt, Davidi aut Petro remitti, sed mandatum Dei esse; ut singuli homines nobis remitti peccata credamus. Et hanc mterpretationem confirmatam dixit Bernhardi dicto; monstratum que locum in contione de annuuciatione, ubi haec sunt verba: sed adde, ut credas et hoc, quod per ipsum peccata tibi donantur. Hoc est testimonium, quod perhibet Spiritus sanctus, in corde tuo, dicens: dimissa sunt tibi peccata tua. Sic enim arbitratur Apostolus; gratis iustificari hominem per fidem. Hac se voce non solum confirmatum esse Lutherus dixir: sed commonefactum de tota Pauli sententia; qui toties inculcat hoc dictum: Fide iustificamur. De quo cum multorum expositiones legisset, tunc ex huius sermonibus et suae mentis consolationem animadvertisse, et interpretationum, quae tunc in manib.


page 104, image: s134

erant, vanitatem. Paularim deindelegenti et conferenti dicta et exempla in Prophetis et Apostolis recitata, et in quottidiana invocatione excitanti fidem, plus lucis accessit.

Tunc et Augustini libros legere coepit; ubi et in Psalmorum enarratione, et in libro, de Spiritu et litera, multas perspicuas sententias reperit; quae confirmabant hancde fide doctrinam et consolationem; quae in ipsius pectore accensa erant. Nectamen prorus reliquit sententiarios Gabrielem et Cameracensem pene ad erbum memoriter recitare poterat. Diu multumque legit scripta Occami: cuius acumen anteferebat Thomae et Scoto: diligenter item Gersonem. Sed omnia Augustini monumenta et saepe legerat, et optime meminerat. Hoc acerrimum studium inchoavit Erphordiae; in cuius urbis collegio comoratus est annos quatuor.

Anno millesimo, quingentesimo, septimo, cucullam induit; atque primam Missam die Maii secunda, quae erat Dominica Cantate, celebravit; anno aetatis suae vigesimo quarto: et postea in decimum quintum usque annum missisicavit, ad annum nempe Christi millesimum, quingentesiumum, vicesimum secundeum. Sub id tempus cum Ioannes Staupicius, qui exordia Academiae Wittembergensis adiuvit, studium Theologicum in recenti Academia excitare cuperet; et ingenium atque eruditionem Lutheri nota haberet: traduxit eum Wittembergam, anno millesimo, quingentesimo, octavo, cum iam ageret annum vicesimum sextum. Hic inter quoudiana exercitia scholae et contionum, magis etiam elucere eiusingenium coepit. Cumqueeum attente audirent viri sapientes, Martinus Mellerstadius, lux mundi vulgo distus, et alii; saepe dixit Mellerstadius; tantam esse vim ingenii in hoc viro: ut plane praesagiat mutaturum esse vulgare doctrine genus; quod tunc in scholis tradebatur, et regnabat. Primum aurem Lutherus Wittembergae Dialecticen et Physicen [note: * In quem invehitur tom. 1. epist. p. 10. ] Aristotelis enarravit; interea tamen suum illud studium legendi scripta Theologica non omittens. Triennio post, anno Christi millesimo, quingentesimo, deoimo, conventus sui nomine in Italiam et romam missus est; ut controversias quasdam Monachotum curaret componendas. Vidit tunc et Pontifice et Pontifcis aulam, et cleri Romani mores: de quibus ita [note: * Tom. 6. Iene. Germ. peg. 88. Missae romanensium quibus verbis celebratae. ] ips: Ego Romae non diu fui: ibi celebravi ipe, et vidi celebrari aliquot missas: sed ita, ut quoties recordor, exsecrer illas. Nam super mensam, inter alia, audivi Curtisanos quosdam ridendo gloriari: nonnuloos in ara super panem et vinum haec verba pronuntiare: Panis es, panis manebis: vinum es, vinum manebis. Addit, missa ab illis sacrificulis ita festinanter ac perfunctorie peractas: ut aute, quam ipse ad evangelium pervenisset, provime sacrisicans desierit. itaque inclamasse Lutherum: passa, passa, absobve, absolve. De nac profectione in colloquiis fami8liaribus saepe sibi est gratulatus: dixitque mille florenis se eam non commutarurum.


page 105, image: s135

Reversus Roma, de consilio Staupicii more scholarum, duce Saxoniae Electore Eriderico praebente sumptus, ornatus est gradu Doctoris Theologi. Audierat enim princeps contionantem, et vim ingenii, nervos orationis, ac rerum bonitatem expositarum in contionibus, fuerat admiratus. Fuit hoc anno aetatis Lutheri trigesimo, cum iam iudicii quandam maturitatem esset consecutus. Ipsemet narravit¨sibi admodum defugienti et recusanti illum honotem, mandat um fuisse a Staupicio; ut hoc gradu ornari se pateretur: enmque per iocum dixisse; multum negotiorum Deo iam in Ecclesia fore: ad quae et ipsius usurus esset opera. Cui voci, ersi ioco tunc emissa est, tamen eventus respondit: ut multa prae cedunt mutationes praesagia.

Mox aggressus est, officii ratione, enarrare spistolam ad Romanos, deinde Psalmos. Haec scripta sic illustravit; ut post longam et obscuram noctem, nova lux oriri videretur, omnium piorum et prudentum iudicio. Hic monstravit Legis et Evangelii discrimen: refutavit errorem, tuncin scholis et contionibus frequentatum: quo docetur, mereri homines remissionem peccatorum operibus, et homines coram Deo iustos esse disciplina, ut pharisaei docuerunt. Revocavit igitur Lutherus hominum mentes ad Filium Dei, et ut Ioannes Baptista, monstravit agnum Dei, qui tollit peccata nostra; ostendit gratis, propter Filium Dei, remitti peccata, et quidem opottere id beneficium fideaccipi. Illustravit et ceteras partes doctrinae Ecclesiasticae. Haec ei exordia magnam auctoritatem circumdederunt: praesertim cum mores congruerent cum oratione docentis; videreturque; oratio non in labris nasci. Verum enim est vetus illud: [gap: Greek words] . Itaque facilie ipsi assensi sunt postea,s cum ritus quosdam mutaret¨quamquam id tunc non fecit; sed disciplinae fuit severus custos, admixtis nonnullis horridioribus. Huius dulccdine doctrinae pii omnes valde capiebantur: et eruditis gratum erat; quasi ex tenebris et carcere, educi Christum, Prophetas, Apostolos; conspici discrimen Legis et Evangelii; Philosophiae et Evangelii; quod cerre non exrabat in Thoma, Scoto, et similibus. Accedebat huc, quod Erasmi sctiptis invitata eraneiuventutis studia, ad latinae et graecae linguae cognitionem. Quare monstrato duciore genere doctrinae, multi bonis et liberisingenlis praediti, abhorrerea barbarica et sophistica doctrina Monachorum incipiebant. Ipse etiam Lutherus Graecae et Hebraeae linguae studlis se dedere coepit; ut cognita sermonis proprietate ac phrasi, et hausta ex fontibus doctrina, dexterius iudicare posset. In hoc cursu cum esset Lutherus circumferuntur venales indulgentiae, in illis Misniae et Saxoniae regionibu, a Ioanne Tecelio, Dominicano quem Caesar Msximitianus aliquando capitis damnaverat, et Oeniponte iusterat in flumen praecipitari: sed Friderici ducis Saxonrae intercessione, qui tum iniis forte


page 106, image: s136

locis erat, periculum evasit. Is, inquam, inter alia docebat; se tantam habere potestatem apontifice; ut, etiam si quis vel virginem matrem vitiasset, condonare crimen ipsiposset, interventu pecuniae: deinde non modo iam commissa, verum etiam futura peccata condonabat: neque multo post exit libellus cum insignibus Alberti Archiepiscopi, quo mandabatur quaestoribus; ut vim indulgentiarum populo diligentissime commendarent. Adhaec et facultatem diebus prohibitis, lacte, caseo, ovis, carne vescendi, pretio vendebat. His impiis contionibus irritatus Lutherus, studio pietatis atdens, edidit propositiones de indulgentiis: et has publice templo, quod arci Wittembergensi contiguum est, affixit pridie [note: * Quem ipse appellat diem et annum indulgentiarum conculcatarum Tom. 2. epistol. Luth. p. 345. Tecelii cum Luth. certamen. ] omnium sanctorum, anno millesimo, quingentesimo decimo septimo. Hie Tecelius, nihil sui dissimilis, ac sperans se etiam gratiam apud Romanum Pontificem initurum, suum senatum convocat, Monachos aliquot et Theologos, sua sophistica utcumque tinctos; hos componere aliquid iubet adversus Lutherum. Ipseintetea ne esset [gap: Greek words] , non iam contiones, sed fulmina in Lutherum torquet; vociferatur ubisque hunc haereticum igni perdendum esse: Propositiones etiam Lutheri et contionem de indulgentiis, publice conicit in flammas. Hifurores Teclii et eius satellitum, imponunt necessitatem Luthero de rebus iisdem copiosius disserendi, et tuendae veritatis. Haec initia fuerunt huius eontroversiae; in qua Lutherus, nihil adhuc suspicans aut somnians de futura mutatione, ne quidem ipsas indulgentias prorsus abiciebat; sed tantum moderationem flagitabat. Imo constat Lutherum silentium promissurum fuisse; modo idem adversariis fuisset indictum. Sed cum videret et defendi et vulgo credi; quod aeruscatores illi iactabant ad Albertum Archiepiscopum Moguntinum, a quo Tecelium ad eiusmodi contiones, pallii redimendi causa, conductum constabat, etsi id Lutherus ignorasse fertur; pridie calendas Novembris, anni decimi septimi supra millesimum, quingentesimum, datis literis de impiis illorum clamoribus quentur: oratque, ut ratione officii libellos editos aboleat, et praedicatoribus veniarum, (verba [note: * Exstat tom. 1. oper. Luth. et t. 1. epist. Luth p. 37. b. ] Lutheri sunt) aliam praedicandi formam imponat. Misit una illi propositiones de paenitentia et indulgentris: quas primum tunc ediderat: quaeque tomo ptimo Luthen exstant. Moguntinus ad epistolam Lutheri nihil respondit: et Tecelius Francofurti ad Viadrum sua themata contraria a Conrado Wimpina aliisque confecta opposuit: et Papam Petro: crucem a Papa erectam cruci Christi comparavit: Theses illas Tecelianas Hala Saxonum allatas, studiosi Wittembergenses in foro cremarunt: qua de re Lutherus ita ad Ioannem [note: * Tom. 1. epist. Luth. p. 54. b. ] Langum: Ut autem sis praemonitus, si qua fama forte ad vos perveneritade conflagratione propositionum Tecellinarum, ne plus ullus addat (ut solet fieri) quam sit rerum gestarum, haec est fabula. Studente;, ut sunt mire pertaesi sophistici huius antiqui


page 107, image: s137

studii, cupidissimi vero sacrae Bibliae, forte et mei favoris studio, cum rescissent, advenisse virum ab Hallis, missum a Tetzel auctore positionum: statim adeunt, et hominem terrentes, quod talia huc auderat afferre, aliquot quidam emerunt, alii vero rapuerunt, et reliquas omnesferme 800. (praemissa intimatione et convocatione, et si quis vellet adesse conflagrationi et funeri positionum Tetzellinarum, veniret ad forum horasecunda) combusserunt: atque haec inscio Principe, Senatu, Rectore, denique omnibus nobis. Certe mihi et omnibus displicet illa gravis iniuria homini a nostris illata. Sum extra noxam: sed timeo, quod totum mihi imputabitur. Fit ex eare ingens undique fabula: sed maior illorum, non iniusta denique indignatio. Quid futurum sit nescio; nisi quod periculum meum eo ipso fitpericulosius.

Cum animadeverteret itaque Lutherus sua themata cum mul torum applausu excipi, et pro adsertis verisque haberi: quae ipse [note: * Ita ipse tomo 1. oper. Lat. Witt p. 99. b. Scribit ad ep. Brand. ] disputandi solum modo causa protulisset, donec Ecclesia definiret, quid sentiendum de indulgentiis esset: ad Hieronymum ecclesiae Brandenburgensis episcopum, cuius erat ditioni subiectus, scribit, sua seripta eius iudicio subicit, rogans; ut quaecumque displicerent vel calamo dispungat vel igni aboleat. Luthero episcopus respondet: et optare se indicat: ut paululum differat editionem probationum suarum: de indulgentiis etiam sermonem vulgarem editum nolle. Ad haec [note: * Tom. 1. epist. Luth. p. 40. ] Lutherus: bene sum contentus: malo obedire; quam miracula facere, etiamsi possem. Scripsit et ad Ioannem Staupicium, Augusti manae famihae vicatium, cui su facti rationem exponit; eique resolutiones disputationum de virtute Indulgentiarum ad Leonem X. Pontificem curandas mittit: cui Pontifici et ipsi indicat; quam temere et avare praecones Indulgentiarum auctoritate eius abusi sint. Protestationem quoque sui muniendi repetir: quae tomo 1. operum Lutheri exstat.

Oppugnavit autem principio Lutheri conclusiones Ioannes Eccius obeliscis editios: quibus asteriscos suos Lutherus opponit. Post Eccium Silvester Priverias, Dominicanus, palatii, quod vocant, sacri magister, prodiit, cum dialogo et praefatione ad Leonem confidenter admondum: ubi themata quaedam, quasi fundamentum suae sententiae ponit. Ei quoque Lutherus respondet: et auctoritati Thomae, qua Silvester pugnabat, sacram scripturaem opponit. Syl vester ad ea rescribit: et placere sibiostendit, quod Lutherus Romani Pontificis arbitrio se submittat, ambitionem a se removet, et Thomam, tamquam Doctorem Angelicum strenue defendit. Huic scripto Lutherus tantum epostola ad lectorem respondet; atque inter alia dicit; si Pontifex et Cardinales idem sentiant: si Romae quoque sic doceatur: iam non esse dubium; quin romasit ipsissima sedes Antichristi: felicem esse Graeciam, Bohemiam, et omnes, qui divortium ab ea fecissent: praeconia Pontificis excogitari quottidie nova; ne concilio


page 108, image: s138

legitimo possit esse locus. Tunc etiam acerbe in Lutherum scripsit. Iacobus Hogostratus Dominicanus, Pontificem ad vim atque flammam exhortatus. Ei paucis respondens Lutherus, animum exptobrat crudelem; ac salse hominis imperitiam ridet; monetque, ut ita pergat laureolam in mustaceo quaerere. Anno millesimo, quingentesimo, decimo octavo, Lutherus omnib dissuadentibus, obeedientiae tamen satisfacturus, ad capitulum Haidelbergense proficiscitur, maximam itineris partem pedes. Herbipoli benigne fuit ab episcopo exceptus; ut et Haidelbergae a comite Palatino Wolffgango. Habuit [note: * Ad d. 6. cal. Maii. ] tum disputationem in claustro Augustinianorum, quod hodie Sapientiae collegium, de [note: * Thes. exstant tom. 1. op. Lat. Luth. p. 141. b. Bucer. ei interest. ] iustificatione fidei. Interfuit ei et Bucerus: quaque fuit manus celeritate, excepit; quae intet disputandum a Luthero dicta: eaque cum Beato Rhenano communicavit, non sine egregio Lutheri elogio. De disputatione autem ipse Lutherus ita: Disputationem meam Domini Doctores et libenter admiserunt: et ea modestia mecum disceptarunt: ut eo nomine mihi sint commendatissimi. Quamquam enim peregrina illis videbatur Theologia: nihilominus tamen et argute et pulchre adversus eam velit abantur; excepto uno, qui er at quintus et iunior Doctor: qui risum toti movebat auditorio, quando dicebat: sirustici haec audirent; certe lapidibus vos obruerent et interficerent. In reditu scripsit [note: * Quae exstat tom. 1. epist. pag. 60. ] epistolam ad Iudocum Ispenacensem Theologum et Philosophum, suum praeceptorem: ubi inter alia ita: omnes constanter (in doctrina gratiae et operum) Doctores Wittembergae mecum sentiunt; imo tota Universitas excepto uno ferme Licentiato Sebastiano: sed et princeps, et episcopus ordinarius noster: deinde multialii praelati, et quotquot sunt ingeniosi cives, iam uno ore dicunt: sese prius non novisse, nec audivisse Christum et Evangelium.

Haidelberga domum reversus, edidit illas propositionum suarum de indulgentiis resolutiones et declarationes: quas Pontifici, ut diximus antea, Leoni X. dedicavit. Causas editionis adfert: ut adversarios mitiget: desideria multorum expleat: et ne errare sinat eos, qui putent: omnia esse adserta. Fatetur enim multa esse, de quibus ipse dubitet: nonnulla quae ignoret: aliqua se negare, sed nulla pertinaciter adserere: Pontificisque adeo pedibus totum [note: * Vide epist ad Leon. X. tom. 1. oper. Lat. p. 234. A. 1518. ] se humiliter prosternit Maximilianus itaque Imperator, de eventu disputationum talium sollicitus, Pontificem monet: auctoritatem suam interponat. Pontifex per Thomam Caietanum Cardinalem Lutherum Romam evocat: idemque a Friderico Saxoniae Electore epistola petit. Lutherus ubi hoc intellexit, unice id egit: ut in germania idoneis comstiutis iudicibus, causa congnoscoretur: tandemqueres eo deducta est, intercedente pro Luthero ad Pontisicem et Carolum Miltitium germanum, Iontificis cubicularium, [note: *Lxsiat tom. 1. op. Luth. p. 206. ] Wittembergensi Academia; et ad Caietanum legatum


page 109, image: s139

ipso Electore: ut coram illo legato Augustae causam diceret. Venit Augustam Luthevus pede, sub initium [note: Die S. Marei. Tom. 1. epist. p. 83. ] Octobris de via fessus in cuculla a Wenceslao Linckio commodato sumpta: et ad Caietanum, accepta side publica admissus, de tribus his fuit compella tus: primum ut ad samitatem rediret, et quos divulgasser errores revocaret, deinde ut promitteret, seimposterum talia non doctorum: denique ut et ab aliis, queecclesiqe tranquillitatem perturbent, abstineret. Obiectum Luth. fuit: quod negasset meritum Christi esse thesaurum indulgent arum: et quod docuisset, accessuris ad sacramentum, necessariam esse fidem. Probavit Caietanus suam sententiam Clementis VI. decreto, mul tisque Romae sedis auctoritatem extulit: ut quae omnibus et scripturis et contiliis anteponendasit. A multa disceptatione Luthertus deliberandi spatium petit; postridie redit; et praesentibus aliquot testibus atque scriba, consiliariis quoque Caesaris quaruor adhibitis, ecclesiam Romanam a se observari profitertur: si quid alienum ab ea dixerit; nolle id ratum habere: errorem autem, cuius nullius ex scriptura convictus sit, revocare non posse, ac iudicium ecclesiae permittere. Dimisso Luthero cum obiurgatione, legatus cum Staupicio egit; ut Lutherum ad revocationem impelleret. Sed perstitit Lutherus in sententia cum restimoniis scripturae non convinceretur; tandemque metuens ne Cardinalis remomenem magis im perio; quam disputatione definiret; cum ad Pontificem provocasset, Augusta discessit, (quia Cardinalis dixerat, ne in suum conspectum rediret, si revocare noliet) vigesimo Octobris, relicta ad Caictanum epistola: et appellatione ad Papam publice affigen da.

Post abitum Lutheri Caietanus, qui aegre id fercbat, ad Saxonem dat literas, [note: * Tom 1. epistolar Luth. p. 106. ] quibus eum monet: ut Lutherum aut Romam mittat; aut finibus suis eiciat: oratque ne Lutheri defensoribus fidem habeat: nevemaculam illustrissimae familiae suae adspergat. Cui Elector respondet; id sibi integrum nonesse, cum nullius erroris convictus sit, et Academiae utilem navet operam: et Lutherus se ad cognitionem causae atque disputationem offerat. Confirmavit hunc principis animum, et epistola Ersami, et intercessio ac restimonium Witten bergensis scholae. Id etiam praetereundum hic non videtur, quod heroici in Luthero est animi argumentum insigne: cum Lutherus Augustam venisset, et de consilio suorum, quibus a suo Principe erat commendatus, in tertium usque diem exspectassersidem publicam: misit Cardinalis quendam, qui Lu herum ad se vocaret. Ibi cum Lutherus negaret, se venturum citra impertratam fidem Caesaris; commotus ille, quid? inquit, putas principem Fridericum propter te arma sumpturum? respondente Luthero, hoc seprorsus nolle, tum ille; et ubi manebis? cui Lutherus, sub caelo, respondit: pergit Italus: si tu Papam et Cardinales in potestate tua haberes, quid esses facturus? Omnem, inquit Lutherus, reverentiam et honorem


page 110, image: s140

essem exhibiturus. Hic ille, more Italico morsicans digitum, Hem, inquit, et cum dicto abit.

Haec dum geruntur; Lutherus, etsi animum minime despondebat: tamen ne aliis damno esset, aut periculo, aut principem in suspicionem duceret: et ut liberius agere contra Papatum posser; abitum molitus est, in Galliam vel alio: contra amici sua serunt: ut se Saxoni captivum quasi sisteret: idque Pontificis legato scriberetur, adservari Lutherum sistendum in loco tuto ad respondendum. Sed Lutherus, cum plane animum induxisset abeundi; principi suo per epistolam [note: * Tom 1. epistolar. Luth. pag. 120. ] valedicit, die vicesimanona Novembris, et pro benesiciis in se collocatis gratias agit. Epistolam illam princeps Elector Saxo, Legato Pontificis misit; Lutherum autem Wittenbergae manere iussit; qua dere Lutherus ita: Princeps voluit omnino, ut manerem: quid nunc cogitet editis actis (Augustanis) et appellatione (ad concilium) nescio.

Nam cum e Caierani literis intellexisset; fore, ut contra se Romae iudicaretur; novam interiecit appellationem: qua adductum se extrema necessitate dicit; ut a Pontifice provocaret ad futurum [note: * Tom 1. operum Latin. Witenb. pag. 231. ] concilium; quod Pontifici sit modis omnibus praeferendum. Sub idem tempus, anno decimo octavo, exeunte, Pontifex misit in Germaniam Carolum Miltitium Misnicum equitem, et Fridericum aurea rosa, a Romanis Pontificibus quarta Dominica Quadragesimae consecrari solita, donavit: ut in fide maiorum suorum perseveret, hortatus. Egit is cum Luthero multis: ut Papae reconciliarerut: et habuit septuaginta brevia, ut vocant, Apostolica, ut si Princeps Fridericus eum traderet; in quod Papa per rosam quaerebat, singulis in oppidis affigeret fingula; et ita tutum perduceret Romam, Prodidit autem coram consilium cordis sui cum dixit: o Martine, ego credebam te esse senem aliquem Theologum; qui post fornacem sedens, ita secum disputasset. Nunc video te esse adhuc integrum aetatate et validum. Si haberem viginti quinque ar matorum milia, non confiderem re posse a me Romamperduci. Exploravi enim per totum iter animos hominum, quid dete sentirent. Ecce, ubi unum pro Papa stare in veni, trespro te contra Papam stabant. Illud vero in Miltitio ridiculum fuit: exploraverat eriam mulierculas et virgines in diversoriis; quidnam de sede Romana sentirent? Illae, ut ignarae huius vocabuli, et sellam domesticam cogitantes, responderunt: Quid nos scire possumus, quales vos Romae habeatis sellas, ligneas ne an lapideas? Lutherus autem rogavit: ut consuleret quae pacis essent: se omnem daturum operam; ut Papa idem faceret. Ille prolixe promisit: omnia, quae ullo modo salva conscientia veritatis posset, promptissime se factutum: se quoque esse pacis cupidum et studiosum qui pervim tractusin illas turbas, necessitate adectus fecisier omnia, quae fecisset: culpam non esse suam. Vocavit idem Miltitius ad se Tecelium, principem eius tragoediae auctorem: et


page 111, image: s141

verbis minisque ita fregit [note: * Tom. 1. epistol. Lutheripag. 152. ] hominem. hactenus terribilem cunctis, et imperterritum stentorem; ut inde contabescens tandem ae gritudme animi fuerit confectus. Lutherus, ante obitum literis benigne scriptis, hominem consolatus est, ac bono animo esse iussit: sed ille metu forte indignationis Papae, vitam reliquit. Fri dericus autem Eiector, princeps pius et sapiens, nec Pontificiorum admisit voculas, nec rosam [note: * Tom.1. epistolar. Luthe p. 280. ] ipsam ullo est honore dignatus: quamquam Miltitius mire triumpharit ob eam et Dresdae dixerit: Doctor Martinus ist in meinen eanden/hoc est, Doctor Martinus est in mea manu. Sub id tempus et Boemi Lutherum hortati sunt, missis li teris et libello quodam Hussi, ad constantiam et patientiam: ac confessi sunt theologiam, quam doceret Lutherus, esse puram.

Rebus hunc in modum exacerbatis, et multis in Lutherum excitatis adversariis; Lipsiae, Misniae oppido, tunc Georgii Saxoniae ducis, qui erit Friderici patruelis, disputatio anno decimo nono fuit instituta. Venerunt eo Andreas Carolostadius, Luthero et Melanchthone et Barnimo Pomeraniae duce, qui ea aestate magistratum scholasticum Wittenbergae gerebat, comitatus: et Ioannes Eccius Theologus Pontificius Ingolstadio. Die itaque vigesima septima Iunii congressi, [note: I. Eccius cum Andr. Corolostad. congressus. ] Eccius et Carolostadius de libero arbitrio primum disputarunt, an sit aliquod nobis [gap: Greek word] bonum opus, hoc est, ut ipsi dicunt; an de congruo mereamur gratiam, cum facimus quod in nobis est. Dedit Eccius in voluntate nostra non esse vim genuinam, quae opus bonum producat, sed adscititiam tantum. Atque ita totum octiduum [gap: Greek words] fuit transactum. Lutherus, cum nullis literis potuisset im petrare fidem a duce Georgio, non ut disputator, sed spectator, sub fide Carolostadio data Lipsiam est ingressu. Accessit igitur ad eum Eccius in hospitio, dicens se audisse Lutherum detrectare disputationem: cui Lutherus, quomdo, in. quit, disputare possum, cum nequeam impetrare fidem a duce Georgio? tum Eccius, si tecum non licet disputare, neque cum Carolostadio volo. Propter te enim huc veni. Quidsi ego fidem tibi impetraro, numquid disputabis mecum? Ad id annuente Luthero, ab it, et mox data est Luthero quoquefides publica, et facta copia disputandi. Fecit Eccius hoc ideo, quia certam sibi victoriam et gloriam pro miserat ex propositione una: qua Lutherus negarat: Papam esse iure Olivino caput Ecclesiae. Hic latissimus ei paruit campus, et occasio srmma plausibiliter adulandi, et gratiam Pontificis eme rendi; Luthreum autem contra odio et invidia obruendi. Fecit hoc antagonista per totam disputationem [note: * Quae describi tur tom. 1. operum Latin. Luther. et t. 1. epistol. p. 161. 180. ] strenue: sed nec satis firmavit: nec Lutherum confutavit Eccii argumenta praecipua fuerunr: nonposse Ecclesiam esse [gap: Greek word] , cumsit civile torpus: deinde locum Matthaei protulit: Tu es Petrus: produxit et quaedam ex Hieronymo et Cypriano: et denique auctoritatem concilii


page 112, image: s142

Constantiensis, ubi contra articulos Hussitarum pronuntiatum est: de necessitate salutis esse; credere, Romanum Pontificem oecumenicum esse. Postea de purgatorio agi ceptum, de indulgentiis non multum, depaenitentia, de remissione culpae et poenae, de sacerdotumpotestate. Duo postremi dies dati sunt Carolostadio: et decimoquarto Iulii disputatio fuit soluta: quam deinde Lutherus omnem evulgavit Largitus est ibi Lutberus Eccio: Pontificem iure humano esse cpaut ecclesiae. Itaque cum Georgius princeps Saxoniae, eos ad mensam vocasset, inter prandendum, humeros Lutheri et Eccii mulcens, dixit; sive iure divino, sive humano sit Papa, est tamen Papa. Sed Lutherus postea longe aliter sensit. Ante disputationem Lipsicam evocarus fuerat Lutherus Comfluentiam, a Carolo Miltitio, Apostolico commissario, ad dicendam causam: sed Lutherus multis se argumentis [note: * Epistolatom. 1. pag. 176. b. A. 1 520 Iterum scribit ad Papam Luther. ] excusavit: cur eo nec possit, nec debeat ire.

Anno vicesimo supra millesimum quingentesimum, Miltitii monitu Lutherus ad Pontificem scribit, [note: * Tem. 1. epistolar. Luther. p. 255. et tom. 2. oper. Latin. Witt. ] iilique librum delibertate Christiana recens a se conscriptum, et pacis conditionis offert Cepit sub idem tempus graviter aegrotare princeps Fridericus Elector. Itaque rogatu quorundam Lutherus, ex officio charitatis Christianae, dolorem sublevare est conatus, scripto libello, quem Tesser adecadem vocat. Edidit et tumc scriptum de ratione confitendi peccata: in quo aliquid de votis adicit, et carnificinam animorum deplorat Sed cum in alio scripto quodam dixisset: utile sibi videri, siquidem auctoritate concilii permitteretur, ut integra Cena Dominiomnibus daretur: dictum hoc, eo quod decreto Lateranensis concilii novissimi adversaretur, multi graviter tulerunt: inter quos Ioannes Episcopus Misenus, qui suae ditionis Ecclesiasticis interdixit; ut libello suppresso suos docerent, sub utralibet specie totam Domini Cenam repraesentari. Lutherus huic mandato respondet, et causam suam tuetur Interea Theologi Lovanienses consilio cum Adriano Cardinali Derthusensi in Hispaniis tum agente, communicato, et Colonienses Lutheri aliquot libros, facto decreto, damnant ut impios et igni dignos: et auctorem ad revocationem cogendum scribunt. Quo facto cognito: Lutherus ad singula capita respondet: cumque tot et tantos haberet adversarios, epistolam ad Carolum V. nuper creatum Caesarem, scribit, qua veniam compellationis deprecatus supplex rogat: ut tantisper defendat, dum reddit a ratione aut vicerit aut victus fuerit. Id enim Imperatorium decree thronum, non pati ut iusti deprimantur et ab impiis conculcentur. In eandem fere sententiam ad omnes Imperii ordines dat literas, paucis repetitis, quomodo ad hanc causam pertractus sit. Nec multo post idem ad Albertum Archiepiscopum Moguntinum Cardinalem valde submisse scribit: et a duobus hominum generibus se damnari dicit quorum alterum sua scripta numquam


page 113, image: s143

legerit, alterum legerit quidem, sed animo odii pleno et amarulento. Moguntinus Luthero inter alia rescribit ita: ex animo velimus res sacras, cum a te, tum a quibusvis, qui hanc professionem sibi suscipiunt, reverenter acreligiose, modesteque sine tumultu, sine inrvidia, ac contumelia, atque convenit, tractare. Dicit etiam non sine dolore se audire, a magnis quibusdam disputari: de Pontisicis Romani primatu, de libero arbitrio, et similibus nugamentis, ut vocat, non admodum ad vere Christianum pertinentibus: net sine magno inobedientiae incit amento, temer arias ad imperitum vulgus opiniones disseminari: de synaxi sacra sub utraque specie indiscriminatim percipienda: denique de conciliorum etiam auctoritate. Claudit tandem literas illa admonitione Gamalielis: Si opus tuum ex Deo; erit firmum et indissolubile: sin ex invidia fastuve, fatile dissolvetur In eundem modum Lutherus ad Adolphum episcopum Mersburgensem datliteras: a quo etiam idem fere tulit responsum, cum admonitione: ut Christi, pacis auctoris, amore calamum temperet.

Accidit sub idem tempus: ut aliquid negotii esset Friderico, Electori Saxoniae duci, Romae: quod Valentino a Dithleben Germano commendavit. Hic nuntiat, Electorem Romanensibus esset invisum propter Lutherum: quem ille nova dogmata spargentem ferat. Princeps igitur sepurgans scribit [note: * Tom. 2 oper. Lat. Wit. p. 50 Qui se purgat. ] se numquam doctrinam aut scripta Lutheri defendisse: et ne nunc quidem eius esse animi. Quamquam audiat: multis doctis Lutheri doctrinam probari: verum se nihilpronuntiare: demde paratum esse Lutherum coram Legato Pontificio, modo idonee caveatur rationem doctrinae reddere: et si demonstretur error, sententiam mutare. Imo Lutherum antea sua sponte e terris illis cessurum fuisse: nisi Miltitius suasisset retinendum potius: quam alio demittendum, ubi liberius et tutius maior a aggrediposset. Non itaque esse causam, cur male de se aliqui suspicentur.

Huic epistolae Pontifex respondit, missoque exemplo bullae, quam Eccius [note: * De quo scribit t. 1. epist p. 249. Eccius Romam abiit, impetraturus contra me abyssos abyssorum. ] interea impetrarat, petit: primum ut Lutherum cogat revocare, velsi hocrecuset, custodiae mandet, captumque ad Pontificis instantiam adservet. Ibi cum aula Saxonica [note: * Tom. 1. epist. Luth. p. 286. b. Luth. abitum molitur. ] nonnihil terreretur: Lutherus de angulo aliquo, in quem se abdat, cogitare cepit Id cum rescivissent nobiles quidam Germani, iam Lutheri doctrina imbuti: et hospitium et patrocinium ipsi obtulerunt, de quibus fuerunt Francisus a Sickingen, Huldericus Huttenus, Silvester det Schavenburg: Et hic quidem per literas Lutherum rogavit: ut ne vel in Boemiam vel alio, sed ad se confugeret, diris scilicet Papae praevalentibus, policitus tutelam vel centum nobilium equitum Franciae. Itaque Lutherus animosior factus Spalatinum monet: ut literis Friderici Electoris, ad Cardinalem S. Georgii hoc subindicetur: verba Lutheri [note: * Tom. 1. epist. ] haec sunt: Mitto literas Francici equitis Silvestri Scbavenbergen, et nisi molestum esset, vellem in literis Principis idsubindicari Card. S. Georgii: ut scirent, etiamsi me pellerent diris


page 114, image: s144

suis e Wittemberga, nihil cffecturos: nisi ut rem peiorem e mala reddant: quandoquidem iam non in Boemia, sed media quoque Germania sint, qui expulsum tueri possint et velint, invitis ipsis, contra omnia sua fulmina. Ubipericulum est, ne iis quidem protectoribus tutus, saevius in Romanenses sim grassaturus: quam si sub Principis imperio publicis militarem officiis docendi: id quod sine dubio, nisi Deus obsistat, futurum est: Principem vero, ut hactenus in multis suspexi, etiam irritatus, tunc certe non necesse erit suspicere. Itaque quae illis a me nomdum sunt illata, nec meae modestiae, nec suae tyrannidt aut meritis, sed Principtis nomini et auctoritati, cum communi studiosorum Wittembergens. causae, sciant deberi. A me quidem, iacta mihi alea, contemptus est Romanus furor et favor: nolo eis reconciliarinec communic are in perpetuum, damnent exurantque mea. Ego vicissim, nisi ignem habere nequeam, damnabo, publiceque concremabo ius pontificium totum, id est, lernam illam haereseum, et finem habebit humilitatis exhibitae hactenusque frustratae observatia, qua nolo amplius inflari hostes Evangelii. Edidit autem Lutherus ante, quam bullam vidisset, librum de captivitate Babylonica: in quo optat, ut abloitis que de indulgentiis evulgarat, haec propositio substituatur: Indulgentiae sunt adulatorum Romanorum nequitiae: et iis, quae de Papatu disseruerat, haec: Papatus est robusta venatio Romani episcopi. Agit deinde de sacramentis, quorum tria agnoscit. Scripsit et adversus exsecrabilem Antichristi bullam: Papam vocat Antichristum: et articulos per bullam damnatos adserit.

Eodem anno Caesar Carolus Aquisgrano, ubi sollenni pompa inauguratus erat, Coloniam Agrippinam, sub calendas Novembris, descendit, et cum eo Elector Saconiae Fridericus. Ferventibus ergo tom maxime religionis controversiis, [gap: Greek word] in re tanta noluit; sed multorum sapientum et doctorum, atque in his etiam Erasmi consilium, quem Lovanio Coloniam evocarat, sciscitatus [note: Frideric. elect. Sax. Erasmum consulit de Lutheri doctrina. Tom. 2. op. Lat. Witt. Sleidan. ] est. In primo congressu, cum Erasmiiudicium de causa Lutheri princeps peteret; et inter cetera se mirari diceret, tantam odii acerbitatem adversus Lutherum, cuius ipse vitam ac mores integros, et doctrinam non impiam esse doceretur, a quibusdam monachis et Pontificeipso exerceri. Erasmus a iodo exorsus, non mirari debere principem, ait; cum monachorum ventres, et Papae coronam Lutherus suis disputationibus attigisset. Postea setio et graviter de illorum temporum controversus sententiam exponens ostendit; iuste a Luthero indulgentiarium, et alios abusus et superstitiones taxari, earumque emendationem esse Ecclesiae necessariam, ae summam doctrinae veram: sedin contetionibus nimis vehemente et violentum videri. Evangelii negotium Evangelica consuetudinet tractandum esse. Hoc iudicio senili confirmatus Fridericus Elect. acquievit: et de acerbitate in disputando gravissime Lutherum monuit. Venerunt tunc Coloniam Marinus Carocciulus et Hieronymius


page 115, image: s145

Aleander, qui denuo Pontificis nomine sollicitarunt Fridericum Electorem. Sed cum Elector non ex voto responderet: illi ex formula decreti sibi agendum dicenter, Lutheri lucubrationes exurunt Idem Pontificis oratores feruntur tunc Erasmo pinguissimum episcopatum promisisse: si calamum in Lutherum ltringeret: quibus ille responderit: maior est Lutherus, quam ut in illum scribam: imo tantus, ut ex Lutheri unicapagella perlecta plus erudiar, quam ex Thoma toto. Aiunt et Margaritam [note: *Tom. 2. oper. Lat. Wittem. pag. 123. ] Caeaiis amita, quae tunc Belgio roti praeerat, cum magistri nostri Lovanienses con queretentur, Lutherum suis scriptis Rem pub. evertere Christan am universam, quaesivisse: quid esset hominis Lutherus? illis respondentibus: indoctum monachum esse: excepisse eam: scribite ergo vos multi docti adversus unum indoctum: et procul dubioplus erbis fidei est habiturus doctis multis, quam indocto uni.

Lucherus, cognito quid de sctipris suis factum, anno vicesimo [note: * Luth. t. 1. ep. pag. 294. et t. 2. op Lat. Wittp. 125. ] die decima Decembris, convocata omni multitudine scholastica Wittenbergae, et magna doctorum caterva comitante, ante portam Elisti post psochodocheum, in rogum a quodam magistro accensum, ius Pontificium et bullam Leonis, cum quibusdam scriptis Eccii, Empseri, et aliorum, hisce verbis coniecit: quia tu conturbusti sanctum Domini, conturbet te ignis aeternus. Postridie, in explicatione Psalterii; auditoroes vehementer monuit: ut, quam cara ipsis salus animae esset, a Pontificiis statutis caverent: et scripto edito facti rationem reddidit: atque ex infinitis Pontificti iuris erroribus triginta hos excerptos proposuit:

I.

Papa et sui non tenenturpraeceptis DEI subiecti et oboedientes esse.

II.

Non est praeceptum, sed consilium S. Petri: quando docuit; ut omnes homines regibus essent subiecti.

III.

Sole signeficari Papalem, luna Imperialem, sive saecularempotestatem in Christiana repub.

IV.

Papam et eius sedem non teneri subiectos esse concillis et decretis.

V.

Papam habere in scriniopectoris sui omnia iura, et plenam potestatem super omnia iura.

VI.

Ex quo sequitur: Papam habere potestatem omnia concilia et omnes constitutiones et ordinationes con vellendi, mutandi, et statuendi: sicut et quottidie facit.

VII.

Pont fici Romano ius esse postulandi iuramentum et obligationem ab episcopis pro eorum palliis.

VIII.

Si Papa suae et sraternae solutis ita sis negligens, ita inutilis et remissus: ut innumerabiles populos dutas secum primo mancipio


page 116, image: s146

gehennae in aeternum plagis vapulaturus: huius culpa a nemine mortalium redarguendas esse.

IX,

Salutem universitatis fidelium, post Deum, ex Papae incolumitatependere.

X.

Neque Papam, neque eius sententiam quisquam in terris iudicare potest: ip se vero Papa omnes homines iudicat.

XI.

Romana sedes concedit auctoritatem omnibus iuribus et legibus; sed ipsanullis eorum subiecta est.

XII.

Petra, super quam Christus Matth 16. ecclesiam suam aedificat, appellatur [note: * Distinct. 19. ] Romana sedes, cumproximis suis.

XIII.

Claves soli S. Petro traditas esse.

XIV.

Christi sacerdotium ab eo in S. Petrum esse translatum: De constit. c. Translato.

XV.

Papam habere potestatem condendi iura et leges ecclesiae catholicae. XXV. q. 1. Ideo permittente.

XVI.

Quod hanc sententiam: quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis; eo trahit: quod habeat potestatem, totam ecclesiam catholicam onerandilegibus suis temerariis.

XVII.

Quod sub excommunicatione et peccato praecipit, certis diebus carne quadrupedum, ovis, butyro, et aliis lacticiniis, non esse vescendum.

XVIII.

Quodtoti sacerdotio interdixit matrimonio, prohibens sacerdotes ducere uxores.

XIX.

Quod Papa Nicolaus sive 111. sive 1 v. in sua Antichristiana decretali, inter multa mala ponit: Christum clavium traditione, potestarem dedisse caelestis simu! et terreni regni.

XX.

Quod Papa, magnum illud et impium mendacium: Constantinum Imperatorem ipsi Romanas provincias, regiones, et potestatem dedisse in terra et mundo hoc inferiore: pro vero iudic at et postulat.

XXI.

Quod Papa iactat: se sacri Romani Imperii heredem esse: De senitnt. et re iudic. c. Pastoralis.


page 117, image: s147

XXII.

Quod Papa docet: iustum et licitum esse: ut Christianus vim virepellat.

XXIII.

Quod Papa docet: inferiores et subiectos, posse suis superioribus inobedientes et contumaces esse: et quod Papa possit reges deponere.

XXIV.

Quod Papa etiam nititur potestatem habere, convellendi et disfolvendi omnia iuramenta, federa, et obligationes, inter superiores et inferiores status erectas.

XXV.

Papam habere potestatem, vota Deo facta dissolvendi et commutandi. De vot. et vot. red.

XXVI.

Quod Papa docet: eum, qui differt suum votum solvere ex praecepto Dei, non teneri culpa rupti voti: ibid.

XXVII.

Quod Papa docet: nullum posse Deo servire maritum vel coniugem.

XXVIII.

Quod Papa inutiles suas leges comparat Evangeliis et sanctae scripturae.

XXIX.

Papam habere potestatem sacram scripturam pro suo arbitrio et voluntate interpretandi et docendi, et nullipermittere, eandem aliter, quam ipse Papa velit, interpretari.

XXX.

Quod non Papa a scriptura sed scriptura a Papa auctoritatem, vigorem, robur et dignitatem habeat.

Summa summarum totius iuris Canonici haec est: Papa est Deus in terris, superior omnibus caelestibus, terrenis, spiritualibus et saecularibus: Et omnia Papa sunt proprta: cui nemo audet dicere: quidfacis?

Interea Fridericus Elector Saconiae effecit: ut Caesar Lutherum ad comitia Wormatiensia, data fide publica, evocaret, mense Martio, anni vicesimi primi Lutherus, Caesaris acceptis literis Wittemberga abit, deductus ab ipsius caduceatore Casparo Sturmio, comitatus Iusto Iona, Hieronymo Schurfio et Nicolao Amsdorfio. Ex scholasticis unum sibi comitem adiunxit, Petrum Suavenium Danum: qui postea in aulam regis Daniae Christiani accitus, studia literarum et ecclesiae mulrum iuvit Haidelbergam ubi venit: ad disputationem publicam, si qui vellent, sese obtulit. Ibi tum, cum multi eum dehortarentur: ne Wormatiam iret: et alii exustione librorum ipsius iam damnatum Pontificiorum calculodicerent: alii exemplum Hussi, alii Savonarolae proponerent: Lutherus magno animi robore id contempsit, et terrorem hunc a Sathana sibi dixit adferri. qni confessione veritatis, praesertim in loco tam illustri, regnum suum labefactatum iri videret. Imo in


page 118, image: s148

haec prorupisse verba dicitur: Si scirem tot Wormatiae esse diabolo: quot tegulae intectis: tamen essem ingressurus. Franciscus ctiama Sickingen a Caesaris intimis rogatus, pet Bucerum ad se invitavit in arcem Ebernburgam: ubi commodius causa sua posset disceptari: sed Lutherus non Ebernburgam, verum Wormatiam a Caesare se vocatum respondit: eo etiam iturum. Ita porgressus Wormatiam venit, die decimo sexto Aprilis: quae fuit feria tertia, post Misericordias Domini. Ferunt ingredienti ducis Bavariae histrionem aulicum, sive ab aliis subornatum, sive fatidico spiritu instinctum, obviam cum cruce, ut in funeribus, venisse: altaque voce cecinisse: Advenisti desiderabilus, quem exspectabamus in tenebris. Erant tum statim quidam Caesari auctores: perinde cum Luthero, ve cum Hussoagendum: sed Caesar fidem datam servandam censuit: et inprimis Ludovicus Elector Paltatinus id ut ne fieret resititi: et cordate dixit: si id fieret quod adversarii volebant, ad labem id Germanici nominies et dedecuspertinere sempiternum.

Postridie decimo septimo Aprilis sub pomeridianam quartam, vocatus coram Caesare et frequenti principum consessu sese stitit. Ibi Ioannes Eccius Iureconsultus, Caesaris orator, et officialis Trevirensis, mandatu Caesris Latine et Germanice clara voce: Duae sunt, inquit, causa cur Caesar de consensu principum et ordinum, te iusserit accersi, Martine Luthere, de quibus ut ex te cognoscam. mihi mandacit: primum an hos lobros (fascem hic oftendebat librorum Lutheri Germanice et Latine scriptorum) abs te consriptos fatearis, et pro tuis agnoscas? alterum, an retractare quicquam in iis, aut vero quae scripsisti, tueri velis? Adera Luthero Hironymus Schurffius Iureconfultus, is librorum inscriptionem recitari [note: * Intitulentur Libri. ] et edi petit: quod ubi factum, Lutherus breviter repetens quod propositum erat: quantum ad libros nominatos, inquit, pertinet: meos esse profiteor et agnosco: sed an propugnare velim, quae scripsi; ut ad id legitime respondeam; cum res sit maximi mementi, ne quid praecipitanter ac contra conscientiam a me fiat, deliberandi spatium posco. Re communicata, Eccius iterum: quamquam, ait, de scripto Casaris facile tibi fuit causam cur evocatus sis, intelligere: atque idciroo non liceret tibi moram interponere: quo minus iam responderes: tamen Caesar, quae est eius clementia, diem tibi unum ad cogitandum largitur, et ut cras, circa hoc ipsum tempus te sistas, et quid tui sit propositi, non scripto, sed oratione exponas, iubet. Quod moram Lutherus peteret, pleumque putarunt non fore constantem: sed falsi illi opinione sua sunt. Hocloco silentio involvendum non est: quod cum ad Caesaris solium accederet Lutherus, multi e concilio principum monuerint: fortiter rem ageret, neve animum desponderet: aut timeret illos, qui corpus solum occidere possent, animam non possent: alii illud subiciebant: cogitaret, cum steteritis coram regib. ac principib. ne estote solliciti quomodo aut quid loquamini. Dabitur enim vobis illo momento, quodloquamini.


page 119, image: s149

Sequenti itaque die, cum ad horam dictam adesset Lutherus, ab Eccio iterum interrogatus, ecquid tandem animi ei esset? ipse ad Caesarem atque principes conversa oratione, et audientia benevola suppliciter petita, argumenta librorum suorum distinxit. Ex iis, inquit, quos scripsi, libris, quidam ad fidei et pietatis doctrinam pertinent, quibus etiam adversarii praeclarum dant testimonium. Hos si abiurarem, officium viri boni neglexisse iure queam accusari. Sunt alii quibus Pontificatum Romanum, et Pontificiorum doctrinam refello, qui maximis incommodis Rem pub. Christianam affixerunt, et etiamnum affligunt. Hos si aboleam, tyrannidem illorum confirmaro. Tertium genus est eorum, qui scripti sunt in quosdam privatim: qui Romanam nequitiam defendere volunt, mihique calumnisose multa impingunt. In his equidem fateor, me alicubi fuisse vehementiorem: sed nec me [gap: Greek word] esse agnosco: et hos ipsos etiam retractare mihi integrum non erit, nisi velim fenestram insolentiae multorum aperire. Sed tamen quia homo sum, errarepossum: et cupio scripturae testimoniis melius erudiri a quovis. Haec et plura eo locuto, Eccius torviori vultu: non respondes, inquit, ad rem, neque tuum est conciliorum auctoritatem in dubium vocare. Planum et simples abs te responsum requiritur: an velis tua scripta esse rata. Tum Lutherus: quando ergo Caesar ac principes, iubetis, plane ut respondeam, obtemperabo. Haec est mea sententia: nisi scripturae testimoniis vel evidenti ratione convictus fuero, non possum quicquam eorum, quae vel scripsi vel docui, revocare. Nam ut conscrientiam meam vulnerem, non committam: Pontifici autem Romano et solis conciliis non credo: quae et errarunt saepius, et contraria sibi ipsi tradiderunt, capta et conscientiae in verbis Dei neque possum neque volo quicquam, cum contra conscientiam agere neque tutum sit. neque integrum: Htesteheich/ich txn nit mders/Gott belss mir/ Amen. Hoc est, hic sto: aliter non possum: Deus me iuvet, Amen. Ac cum denuo urgeretur; ipse tamen in dato responso perstitit: et ita tunc est discessum.

Postridie Caesar epistolam in concilium principum mittit, eius haec summa: Maiores nostri et ipsi Christiani principes, fuerunt nihilominus Ecclesiae Romanae audientes, quam nunc Doctor Martinus Lutherus impugnat; et quia ne latum quidem unguem ab erroribus discedere in animum induxit, non possumus nos cum decore a Maiorum exemplo descisere, in antiqua fide tuenda, et Romanae sedi auxilium ferendo. Ipsum autem Martinum Lutherum et adhaerentes, excommunicatione persequemur, et sie quae aliae patent ad exstinguendum viae. Datam tamen et adscriptam fidem violare nolumus, imo daturis operam, ut salvus eo redeat, unde est accitus. Ea Caesaris epistola diu multumque fuit in senatu principum diceptata: neque deerant, uti fertur, qui


page 120, image: s150

Constantiensis concilii decretum, et vestigia secuti, fidem ei minime servandam esse dicerent: sed huic sententiae tum alios, tum Ludovicum Palatinum Electorem, uti dictum, restitisse vehementer aiunt. Quapropter, non modo servandam ei fidem, sed neque temere damnandum esse plerique censebant, eo quod magni res esset futura momenti, quicquid demum Caesar decrevisset; quem in hac aetate positum, a pontificiis administris impelli videbant adverlus Lutherum et exacui.

Diebus aliquot interiectis, Trevirensis praesul, die vicesimo [note: Trevirensis et aliorum delectorum cum Luthero actio.Sleid, l. 3. comment. Scripta sua Caesaris iudicioac principum subicit Luth. Consilium Luth. ] quarto Aprilis, Lutherum ad se, et ad alios principes, qui permissu Caesaris aderant, vocavit: ibique amice, ut de proposito desisteret, cum eo egit. Verum Lutherus, gratiis pro eorum sollicitudine actis, in doctrina nihil concessit: scripta autem sua Caesaris et principum subiecit cognitioni; modo id scriptura duce et verbo divino fiat. Rogante Trevirensi, ecquid remedii sciret, aut daret? respondit Lutherus: nisllum aliud, quam quod Gamaliel in Actis Apostolicis dedisse legitur: si ex hominibus consilium aut opus hoc est, dissolvetur: sin ex Deo, dissolvere non poteritis: atque idem petivit ad Pontificem ut perscriberetur. Cum Trevirensis pergeret: quid si articuli decerperentur concilio submittendi? ibi Lutherus, modo, inquit, non sint illi, quos concilium Constantinense damnavit: Trevirensi subiciente, se metuere eosdem futuros; animose Lutherus: eos tueri volo, etiam cum vitae praesentissimo discrimine. Itaque a Trevirensi placide dimissus rogavit Lutherus eundem: ut potestatem redeundi ad suos, sub fide publica, sibi a Caesare impetraret: id quod et promisit et praestitit. Misso enim Eccio, illo officiali, paulo post significavit Luthero; integrum ei esse; ut discedat sub turela Caesaris intra unum et viginti dies: addita hac commonefactione; necubi in itinere contionem ullam habeat, aut scribendo quicquam turbarum excitet. Hoc audito Lutherus: sicut Domino, inquit, placuit, ita factum est: sit nomen Domini benedictum. Deinde Caesari ac principibus gratias egit humanissime, seque eis commendavit.

Die ergo Aprilis vicesima sexta, quae erat feria sexta, post Iubilate, salutatis suis, Wormatia abiit: quem Caspar Sturm caduceator, aliquot horis post subsecutus, Oppenheimii offendit. Ex irinere Lutherus literas dedit, tam ad Caesarem, quam ad principes Electores ac Imperii ordines: quibus se et causem suam commendat: et ad omnia separatum, praererquam ad revocationem eorum, que sciat sacris literis contineri dicit. Cesar autem, die octavo Maii, Lutherum proscribit: quem Leo Pontifex, die vicesimo octavo Martii, die conae Domini, iterato excommunicarat. Farant omnium animi tum arrecti: ecquid illa fulmina essenr effectura.

Fridericus autem Elector, vir produens, cum Lutherum odia omnium incurrisse viderer: vitandi periculi causa, negotium dat


page 121, image: s151

fidis quibusdam e nobilitate; ut in locum quendam tutum, ac ab hominum frequentia remotum, Lutherum abducerent: donec Caesar e Germania abiisset. Illi quod mandatum fideliter exsequuntur; ac in silva qudam currum, quo Lutherus vehebatur, cum impetu invadunt: atque in arcem Wartenburgum, prope Isenacum, quam ipse Pathmum postea nominavit, occulte dedu cunt. Consilii illius octo duntaxat conscii fuerunt: idque tanta taciturnitate; ut nemo extra ipsos, ubi esset Lutherus, [note: *Tandem enim innotuit Luth. t 1. epi p. 356. b. Chytraeus in Saxon. ] resciscere diu potuerit. Ferunt Magos passim a Pontificiis consultos tunc, de loco in quo Lutherus latitaret: verum nihil hic illos certi po tuisse indicare. Mansit in eremo illa Lutherus decem circiter menses, ac in otio illo tum alios Ecclesiae utiles labores, Evangeliorum etiam et epistolarum enarrationes, Alberto Mansfeldico dicatas, uti et contra latomum, de peccato in renatis reliquo, edidit: tum vero duos nervos regni Pontificii missas privatas et vota monastica incidit. Quos libros Augustinianis fratribus, qui absente illo missas privatas abrogare, et de laxandis votis monasticis disputare ceperant; et patri suo inscripsit. Facti autem illius etiam ad Electorem Wittembergenses rationem reddiderunt: et in quem finem, tam templa, quam collegia primum instituta essent, docuerunt: nempe non propter missas; sed ut iuventus in iis ad pietatem erudiretur: et possessiones donatas in usum docentum discentumque et papuperum. Postea, ab annis quadringentis circiter, natam illam missarum nundinationen.

Habitus est Lutherus in illa eremo suaviter, tractatusque liberaliter: quemadmodum in multis epistolis hospitis sui depraedicat humanitatem: cui ipse diebus Domnicis ac festis, in ecclesia domestica, est contionatus. Interdum etiam egrossus est valetudinis causa in loca vicina arci: ubi fraga legit: interdum exspaciatus logius in monasteria adsita, adsumpto nomine Georgii cuiusdam nobilis (Iuncker Gorg) cum ministro quodam aulico, fido et taciturno: qui Lutherum monuit: ne in diversoriis ensem statim deponeret, atque ad libros accurreret, sicubi adessent: alias iri proditum. Aliquando exivit etiam cum suis venatum, qua de re ipse ita: Fui [note: * Tom. 1. epist. Luth p. 350 b. ] proxime in venatione duobus diebus, visurus surus voluptatem illam heroum [gap: Greek word] . Cepimus duos lepores, et aliquot perdiculas miseras. Dignam profecto occupationem hominum otiosorum. Theologisabar etiam ibi inter reta et canes. Ac quantum voluptatis attulit species illarerum: tantum misericordiae et doloris miscuit mysterium. Quid enim ista imago nisi diabolum significat, per insidias suas et impios magistros, canes suos, scilicet theologos, venantem innoxias istas bestiolas? nimis praesens erat mysterium hoc tristissimum de animabus simplicibus et fidelibus. Accessit et atrocius mysterium. Cum mea opera lepusculum servassemus vivum; et intra manicam meae tunicae involuvissem,


page 122, image: s152

volvissem, ac paulum discessissem: interim canes inventum miserum leporem per tunicam, fracto eius crure dextro, et suffocato gutture extinxerunt. Scilicet, sic saevit Papa et Sathan; ut servatas etiam animas perdat, nihil moratus meam operam. Denique satur sum eius venationis: dulciorem arbitror, qua iaculis et sagittis, ursi, lupi, apri, vulpes et id genus magistrorum impiorum confodiuntur. Solatur tamen me, quod proximum salutis est mysterium, lepores et innoxias bestias ab homine capi, quam ab ursis, lupis, et rapacibus accipitribus, et similibus episcopis et theologis, quod hic ad infernum, illic ad caelum devorari significentur.

Wittembergam etiam excurrit ex sua Pathmo, paucis consciis, hospitio usus Amsdorffii, posuitque aliquot dies ibi iucunde apud amicos, clam electore. Laboravit autem in solitudine et otio alvi duricie tanta: ut vix quarto quintove die semel exonerare potuerit: accesserunt et tentationes diaboli: qui etiam strepitu ei molestus fuit. Morbum illum leniit et evicit tandem exercitationibus et medicamentis a Spalatino missis. Legit et tunc Biblia Graeca et Hebraea: scripsitque praeter illos libros literas ad amicos. quae in publicum editae.

Tandem impatiens morae et innovationum [note: * De quibus antea in vita Carolostadii. Redit Witt. Luth. et cur. ], Wittembergam, inscio Electore, ex eremo sua rediit, die sexto Martii, feria quinta post Esto mihi, anno vicesimo secundo. Causas reditus sui ad Electorem exponit [note: * Tom. 2. epist. pag. 47. ] has: primo quod vocatus sum literis ecclesiae atque populi Wittenbergensis, idqueprecibus ac sollicitationibus sane multis: deinde Wittembergae me absente, Sathanas irruit in gregem meum: et tantum excitavit turbarum: ut mihi scriptis duntaxat hos tumultus reprimere et sedare non sit integrum: sed necesse est me vivum, praesentem, loquentem et audientem ibi agere, adesse, praeesse, et prodesse. Denique admodum vereor, ne qua magna et horribilis seditio oriatur in Germania: qua natio Germanica graves poenas det contemptus et ingratitudinis. Necessarium ergo duxit, hac de re cum meis communi consilio et studio, docendo, monendo, hortando, omnia agere: quae possumus et debemus: ut iram et iudicium Dei, aut avertamus: aut certe aliquandiu differamus. Ibi atiam inter alia: certo scio, inquit, et firmissimepersuasum habeo: meum verbum seu initium mei Evangelii non a me, sed a Deo profectum esse. Nec ullum genus mortis aut persecutionis, Deo iuvante, hoc mihi excutiet, aut diversum docebit. Et videor mihi recte divinare: nullis terroribus aut saevitia hanc lucem aboleri posse. Et alia [note: * Tom. 2. oper. Luth. Inens. p. 7. ] epistola: Redeo Wittembergam munitus praesidie multo sublimiore et firmiore, quam ab Electore Saxoniae mihi praestari possit. Neque in animum unquam induxi, a C. V. defensionem petere. Imo iudico C. V. plus a mepraesidii et tutelae habituram esse, quam mihipraestare. Praetereasi scirem; C. V. velle et posse me tueri;


page 123, image: s153

plane non redirem. Huic causae nullus gladius consulere, aut opem ferre potest. Solum Deum hic gubernare et agere oportet, sine ulla sollicitudine et auxilio humano. Itaque in hac causa, qui firmissime Deo fidit; is fortissime se et alios defendit. Cum igitur videam C. V. adhuc valde imbecilla fide praeditam esse: nullo modo tantum tribuere C. V. possum; ut ab illa me defendi aut liberari ex periculis posse statuam. Ego C. V. animam, corpus, et fortunas, omnis damni et periculi expertes in hac mea causa servabo, sive id credat C. V. sive non credat, Sciat etiam C. V. et nihil dubitet; loge aliter in caelo, quam Noribuergae de hoc negotio conclusum esse: videbimus enim, eos qui se iam putant Evangelion totum devoralle, et extinxisse, nondum Benedicite absolvisse. Longe alius, et potentior Princeps est, quam Dux N. cum quo mihi negotium est. Is me, et ego ipsum mediocriter novi. Si crederet Illustrissima C. V. tum magnalia et gloriam Dei videret. Cum autem nonaum credat C. V. nihil etiam eorum vidit. Deo gloria et laus in aeternum. Haec et alia plura ibi, plena [gap: Greek word] dovomae. et fidei [gap: Greek word] et [gap: Greek word] admirabilis. Praeter istas causas reditus sui et hanc ad Melanchthonem [note: * tom. 2. epist. pag. 44. ] perscribit: Para mihi hospitium: quia translatio me urgebit ad vos reverti: et ora Dominum; ut fiat cum sua voluntate. Opto autem latere, quantum fieri potest: interim procedam, quo institui. Idem scribit ad Amsdorfium: propter translationem Bibliorum cogi se; ut redeat Wittembergam, aliorum ea in re consilio et auxilio usurus.

Reversus ergo Lutherus a Dominica Invocavit ad Reminiscere usque, singulis diebus singulas contiones, quae [note: * Tom. 7. oper. Luth. Witt. ] exstant, habuit: quibus quid probaret, aut improbaret, in mutationibus se absente factis, ostendit. Repraehendit autem factum illorum; qui missam privatam, et idola abrogarant; cenam sub utraque specie celebrarant; confessionem auricularem, discrimina ciborum, sanctorum invoeationem, et alia sustulerant, non quod impie fecissent: sed quod non ordine. Damnare se dicit [note: * Tom. 2. epist. p. 49. ] missam Papisticam, imagines, quae colantur, leges Papae de confessione, oratione, ieiunio: sed damnare solo verbo, non violenta abrogatione. Istis contionibus quid effecerit, ipse indicat [note: * Tom 2. epist. p. 56. ]: Ego, inquit, Carolostadium offendi, quod ordinationes suas cassavi: lieet doctrinam non damnarim: nisi quod displicet in solis ceremoniis et externis faciebus laboraesse eum, neglecta interim vera doctrina Christiana, hoc est, fide et charitate. Nam sua inepta docendi ratione, eo populum perduxerat: ut sese Christianum arbitraretur, per has res nibili: siutraque specie communicaret: si tangeret: si non confiteretur: si imagines frangeret. Et hoc fuit initium dissidii inter Carolostadium ac Lutherum.

Hoc anno vicesimo secundo, prodiit primum N. Testamentum,


page 124, image: s154

in eremo illa Germanice a Luthero redditum, et postea sua atque [note: * Tom. 2. epist. p. 55. b. et epist. 1. ad Camer. ] Melanchthonis opera elimatum. Eius lectione Pontificii quidam principes et episcopi suis intredixerunt. Scripsit et tunc ad Boemos [note: * Est ea t. 2. ep. p. 85. et tom. 2. op. lut. Witt. p. 328. ] epistolam gravissimam: qua eos ad constantiam hortatur in agnita veritate: et ne vena spe pacis ad Antichristum deficiant: dehortatur, nereos se faciant innocentis sanguinis Ioannis Hussi et Hieronymi Pragensis. Quod autem sectae. illis exprobrentur: longe plures esse inter ipsos Papistas: docetque quomodo malo huic occurrendumsit. Sub idem tempus [note: * Exstat. t. 2. operum Luth. Witt. p. 330. In episc. scriptum Luth. ] librum evulgavit: adversus falso nominatum ordinem episcoporum: in quo invehitur gtaviter in episeopos: quod evangelii doctrinam damnent et persequantur: cum toties provocati numquam eam refutarint, aut suam defenderint. Tyrannide nihil ipsos effecturos: neque se vel Papae anathemate, vel Caesaris proscriptione moveri: imo evangelii doctrinam subinde latius se propagaturum, idque eo animosius, quo vehementius illi resistant: nec exstinctum iri evangelium etiamsi ipsum occidant. Deum autem ipsos, si insanire pergant, gravissime puniturum. Hoc libro episcopos, abbates, monachos, et totam faecem Antichristi ita irritavit: ut igni deletum libros Lutheri ire constituerint, cum ipsum auctorem non possent.

Conflixit eodem tempore cum fanaticis hominibus Lutherus, Nicolao Storck, Thoma Muncero, et aliis novorum Prophetarum antesignanis: qui iactabant arcanas revelationes angelicas, et colloquia cum Deo: baptismum quoque parvulorum impugnabant. Haec fuerunt semina doctrinae Anabaptistarum, sparsa per illos propheras: qui ex urbe Cycnea Wittembergam, absente Luthero, venerant: et nonsolum Carolostadium: sed etiam Melanchthonem nonnihil [note: * Camerar. in vit a Melanch. Resp. Angliae regi durius Luth. ] turbarunt. Respondit tunc Lutherus etiam Henrico VIII. Angliae regi, qui illum libro edito, inter alios adversarios, oppugnarat: atque a Papa Leone defensoris ecclesiae titulum eo obtinuerat: sed respondit calamo asperiore: cuius vehementiam ne omnes quidem amici Lutheri probatunt. Ea de re Erasmus ta: si Lutherus collaudato pio regis studio rem solidis argumentis fortiter peregisset, non violata regia dignitate: rectius opinor consuluisset suae causae. Idem: Quid invitabat Lutherum, ut diceret in libello adversus regem Angliae: veniatis, Domine Henrice, ego docebo vos? Certe regis libellus Latine loquebatur nec inerudite. Sed Lutherus ita se [note: * Tom. 2. oper. Latin. Witt. p. 355. ] excusat: Si quem offenderit mea in Regem asperitas: hoc sibi responsum habeat. Cum insensatis monsiris me hoc libro agere, qui omnia mea optima et modesta scripta, tum humillimam meam submissione contempserunt, et magis ex mea modestia induruerumt. Deinde a virulentia et mendaciis abstinui, quibus liber Regis refertissimus est, nec magnum est, si ego Regem terrae ontemno et mordeo, quando ipse nihil veritus est, Regem caeli in suis


page 125, image: s155

sermonibus blasphemare et virulentissimis mendaciis profanare. Dominus iudic at populos inaequitate. Inscripsit eum librum Lutherus Sebastiano comiti a Schlick: cuius laudat singulare picratis studium ac zelum: vultque id scriptum initium esse fugae suae ad Boemos. Nam eius et rex et alii ipsum insimularant: ut possent triumphare et gloriari: Vicimus, haereticus fugit ad haereticos.

Anno vicesimo tertio in comitiis Norinbergae, absente Caesare, celebratis, edicto Wormatiensi fuit derogatum: Comque legatus Pontificius conqueretur: poenam de Luthero, ex edicto Caefaris, non esse sumptam: responderunt principes, plerosque conqueri de curia Romana, et plerosque in Germania ita Lutheri contionibus et scriptis esse eruditos: ut si ex illo decreto ageretur, maxima sit oritura inde seditio: et fore ut ita interpretentur: quasi oppressa veritate exstinctaque eramgelii luce; manifesta vitia, quae tolerari aut dissimulari diutius non possint, defendantur Comsilium autem hoc est datum: ut concilium in Germania liberum quam primum, vel Moguntiae, vel Argentorati, vel Meti, vel Coloniae, celebretur: interea Lutherus et alii nihil emittant librorum: contionatores nihil praeter evangelium doceant, idque pure et modeste, iuxtaprobatas et ab ecclesia receptas interpretationes contionatores exorbitantes leniter castigamdos, per comstitutos ab episcopis idoneos homines; ne suspicio oriatur, velle evamgelii curfumeos impedire: Typographinihil excudamt, aut divendant, nisiper viros doctos et bonos iudicatum, et approbatum: sacerdotes qui uxores duxerint, expreascripto iuris Pontifirii [note: Centum gravamina nationis Germanica Sleid. l. 4. p. 29. Luth. decreta interpretatur. Sleid. l. 4 p 83] multentur. Gravamina insuper centum tunc legato sunt exhibita nationis Germanicae: de quibus alibi.

Hoc decretum cum alii aliter acciperent: Lutherus pro se est interpretatus, literis ad principes datis. Ac primum, quod evangelium doceri iubeant secundum interpretationes ab ecclesia receptas, se non de Thomae aut Scoti, sed de Hilarii, Ambrosii, Augustini, et horum similium accipere. Alterum ut Episcopi deligant homines idoneos, qui contionibus adsint et leniter moneant, sicubiopus; recte quidem decretum, sed numquam id futurum, cum viris doctis careant: delibris non recusare, modo non intelligatur de libris sacrae scripturae, quorum editio prohibeda non sit. Postremum de multandis sacerdotibus qui vel uxores ducunt, velordinem suum deserunt, nimis esse durum, et, si evangelium pure docendumsit, omnino mitigandum. Hoc principum dcreto Caesar fuit offensus, ac per legatum prorsus id infringere annisus: sed frustra. Lenge enim aliter in caelo, quam Norinbergae hoc de negotio erat conclusum, ut scripserat Lutherus. Certatim enim principes et civitates Imperii doctrinam repurgatam introduxerunt: ut et in Bania, Borussia, Livonia, Silesia, et alibi factum.

Hoc anno Lutherus inter alia edidit librum de dignitate et officio


page 126, image: s156

magistratus politici: cuius lectione inprimis delectatum ferunt Fridericum electorem. Scripsit et ad Waldenses; quos Picardos vocantk de sacramenti ador atione: quo in libro primum meminic opinionis Berengarii, de cena Domini, antequam cum Helvetiis certamen ihivit. Evulgavit et Pentateuchum in Germanicam linguam traductum, post tria annorum milia a morte Mosis elapsa. Emisit etiam librum ad senatum Pragensem, de instituendis Ecclesiae ministris: et alium de doctrinis hominum vitandis. Livonos eodem anno epistola salutavit [note: * Est eat. 2. ep. p. 122. ]: qua gratulatur illis patefactam evamgelii Christi doctrinam; cuius oppressionem plerosque in Germania tyrannos pertinaciter moliri queritur; eiusdeque generis persecutiones atrocissimas ipsis quoque exspectandas praemonet: ad quas sustinendas ut sesepraeparent, antmumque obfirmatum habeant, atque in agnitam veritate Evangelica fortiter perseverent, graviter acpie cohortatur; de fide iustificante, et tandem de vera ratione bonorum operum breviter et perspicue eos erudiens.

Formulam quoque missae et communionis hoc demum anno cdidit: in qua omnes ritus usitatos, qui non palam verbo Dei repugnant, introitum ex Psalmis, Kyrie, collectam, epistolam, sequentiam, Evangelion, symbolum, contionem, preces, praefationem, sanctus, precationem Dominicam, verba cenae, elevationem, agnus Dei, gratiarum actionem, retinet. Canonem vero Missae, transformantem Cenam Domini in sacrisicium pro vivis et defunctis, prorsus omittir. Haec fuit prima reformatio rituum: etsi Carolostadius tale quid antea tentaret. Revocata etiam fuit in usum cenfessio auricularis et absolutio privata quam Carolostadius aboleverat. Cumque Bruxellis duo professionis Augustinianae monachi inquisitore, calendis Iulii exusti essent; ac primi pro doctrina fidei repurgata sanguinem fudissent: Lutherus eorum constantiam cantico [note: * Germanico cuius initium ein newes lied wir heben an/etc. Est t. 8 Ien p. 371. ] celebravit: et ut sui remporis primos martyres canonizavit: qua de historia etiam Erasmus [note: * Lih 21. epist. 7. et 24 ep. 4. ]. Misit etiam eo tempore Lutherus ad Augustanos epistolam consolatoriam; quae exstat [note: * Tom. 2. op. Ie!. Tom. 2. ep p. 137 b. ]; Idem fecit ad Miltebergenses, propter evangelium tunc in periculo constitutos. Primus eorum doctor fuerat Ioannes Draco Carolostadius. Consolatus itidem est epistola Lutherus tres nobiles virgines Misnicas: quae ob lectionem librotum Lutheri ex aula Friburgensi ducis Saxoniae Henrici fuerant aiectae. Valedixerunt etiam claustris moniales aliae alibi: unde Lutherus ita ad Spalatinum: ad me venerunt ex Nimpschen monasterio novem istae apostatae moniales. Vulgus miserabile, sed per honestes cives Torgavienses advectae, nempe per Leonhardum Coppe et fratruelem suum, et Wolffium Tomitzch, ut nihilibi sit suspicionis iniquae. Miseret me illarum valde, maxime autem et aliarum, quae ubique in tanto numero pereunt maledicta et incesta illa castitate. Sexiis iste per sese longe infirmissimus, et ad virumnatura, imo divinitus, coniunctus; tanta crudelitate separatus perditur. Inter eas fuit


page 127, image: s157

Catharina de Bora, postea uxor Luthrei. idem ad eundem Spalatinum de aliis monialibus alibi [note: * Tom. 2. epist. p. 139. ]: Exivere moniales sedecim e monasterio Widderstetten, sub comitibus Mansfcldensibus, quarum undecim ad Quaestorem Alstetensem venerunt. Unde recepit quinque Albertus. Agitur igitur inter eos, an sint servandae vel eiciendae. Nomdum autem finis, fertilissimus hic annus [note: * 1523. ] rernm novarum est et erit, ut video. Saepius tum etiam Lutherus ad Electorem Saxoniae per Spalatinum institit [note: * Tom. 2. epist. p. 134. ]: ut Bethavem Wittenbergensem demoliatur, hoc est, collegium canonicorum omnium sanctorum. Causam addit [note: * Tom. 2. Epist. p. 111. ]: quod ferme omnes ibi sacrificuli non modo impie vivamt: sedpraefracto corde Dei, et hominum contemptores, singulis noctibus pene scortentur: et impudenti, indurataque fronte mane missas celebrent. Testem allegat Amsaorfium: et, exceptis forte tribus, caetreos omnes esse palam scortatores affirmat. Non igitur tales fovedos: quin potius magistratus esse, scortationes prohibere, et illos ad matrimonium cogere. Etsi enim ad fidem coginemo possit: scelera tamen publica tollenda. Missas denique saltem omittendas, pro quibus e principis fisco sumptus suppeditentur, impie et sine fructu. Princeps quoque Anhaltinus Ioannes per doctorem Hieronymum et Franciscanum quendam Lutherum monuit [note: * Tom. 2. epist. p. 121. b. ]: ut purgaret se ab ignominia: quod Ferdinandus Norinbergaepalam eum arguisset novo quodam articulo, nempe Christum esse semen Abrahae, ab ipso doceri. Id Lutherus primum ioco accepit: sed postea serio adserentibus, credere necesse habuit: serio se accusari.

Oppugnatum est tunc evangelium et a Papa Adriano, qui bulla, ut vocant, Frideriscum Saxomae electorem graviter accusavit neglacti officii, in puniendo vel eiciendo Luthreo. Monuit deinde principem obsecravitque: vel tandem id facceret: ni pareat, gladium Pontificium ac Caesareum, esse experturum. Idem petiverunt Henricus. VIII. Angliae, et Ludovicus Ungariae atque Boemiae rex. His abelectore nihil aliud est responsum: quam Lutherum in concilioprius audiendum, quam damnandum. Lutherum autem ipsum legatus Pontificius ad conventum Noricum accusavit: mahometo eum esse similimum. Nam ut Turcaeperpolygamiam; ita Lutherum per dissolutionem votorum castitatis, frena laxare cupidit at ibus: ecclestae statum convellere; ideoque non auditum esse damnandum: denique ut in ecclesiqsticosaunc, ita postea et inpoliticos saeviturum. Eodem anno Christiernus Daniae rex, propter impotentem dominatum regno pulsus, cum Elisabetha [note: * Vel Isabella] coniuge, Caroli V. sorore, apud avunculum Fridericum Saxoniae electorem, exulavit: et Lutherum contionantem diu audivit.

Anno vicesimo quarto, Clemens VII. Pontifex in locum Adriani surrogatus, legacum in Germaniam Norinbergam misit, Laurentium Campegium cardinalem: qui ad Fridericum electorem prolixe scripsit: Papae egregiam voluntatem multis dilaudavit:


page 128, image: s158

et de concilio quoque habendo recepit. Tunc etiam Caesare et plerique Imperii principes edictum Wormatiense urserunt: quod ubi Lutherus cognovit; Germaniae statum deploravit, deque hominum caecitate est conquestus. Eodem anno Erasmus Roterodamus calamum in Lutherum strinxit, persuasus a rege Angliae, et Thoma Volsio, cardinale Eboracensi Edidit autem fere invitus, ut ipse ad Melanchthonem sctibit, [note: * Lib. 18. ep. et l. 19. ep. 1. 2. 3. 4. ] diatriben de libero arbitrio. De quo scripto quid Lutherus senserit, ex hisce ipsius ad Spalatinum [note: * T. 2. ep. 230. Iudicium Luth. de Eras. diatribe. ] verbis videre est: incredibile est, quam fastidiam libellum de libero arbitrio: necdum ultra duos quaterniones eius legi. Molestum est tam erudito libro respondere tam eruditi viri Respondit autem Lutherus demum anno vicesimo sexto, animis interea eruditorum suspensis, non secus atque

Cum duo conversis inimica in proelia tauri

Frontibus incurrunt. ------

Famosus itidem hic est annus infausto illo bello Sacramentario: cuius exordium progressumque cum in antagonista [note: * Vita Carolostad. Zvving OEcolamp. ] eius, et alibi retulerimus; non lubet hic

Narrando infandum rursus renovare dolorem.

Prodierunt aedem tempestate fanatica scripta Thomae Munceri Stolbergensis, et contionatoris Alstettensis: quibus in Lutheranos meram erfudit rabiem. Liber adversus Lutherum ab eo scriptus, dedicatus estChristo, principi, ut ipse loquitur, illustrissimo Lutherum flagellat; quod enthusiastico spiritu careat: et nihil, nisi carnalia, sapiat. Ad Melanchthonem idem epistolam scripfit [note: * De eo Luth. t. 2. ep. 2. p. 223. ad Frid. El. ] qua fanaticum spiritum satis prodidit.

Edidit Lutherus inter alia psalterium Davidis vernacule: librum adversus seditiosostepistolam ad principes Saxoniae Fridericum et Ioannem, adversus iconomachos atque enthusiastas, iactantes suas illuminationes et colloquia com Deo: item librum de exaltatione Bennonis, episcopi olim Misnensis: cuius ossa hoc anno die decimo sexto Maii, Misnae effossa, exaltata, atque in tumbam marmoream fuerant collocata. Quaeres aliis religioni, aliis ioco et risui fuit. Eodem anno, mense Octobri Lutherus cucullum monasticum deposuit: et iudicium suum de synodo ceremoniarum causa cogenda [note: * Eius particulam habet chronol. Bucholc. hoc anno. ] exposuit hisce: mihi non satis tutum videtur, concicilium ex nostris cogi pro unitate ceremoniarum statuenda. Est enim res mali exempli, quantumvis bono zelo tentata, ut probantomnia ecclesiae concilia ab initio. Ita ut et in Apostolico concilio ferme de operibus et traditionibus magis, quam de fide sit tractatum: in posterioribus vero numquam de fide, sed semper de opinionibus et quaestionibus disputatum: ut mihi conciliorum nomen pene tam suspectum et invisum sit: quam nomen liberi arbitrii. Si una ecclesia alteram spote nen vult imitari externis isiis: quid opus est, conciliorum decretis cogi: quae mox in leges et animarum laqueos vertuntur? Imitetur


page 129, image: s159

ergo altera alteram libere; aut suis moribus sinatur frui: modo unitas spiritus salva sit in fide et verbo: quantumvis sit diversitas et varietas in carne et elemento mundi. Sub id tempus canomci wittembergenses, tandem evicti, in templo cathedrali reformationem ecclesiae suae instituerunt, abrogatis missis privatis, sub exitum anni. Urserat hoc diu Lutherus, et hoc anno, forte paulo an teita ad Spalatinum scripserat [note: * Tom. 2. epist. p. 246. ]: Ego, si Dominus volet, istas missas abrogabo, vel aliud tentabo.

Qui hunc excepit vicesimus quintus annus, memorabilis est rusticano illo tumultu: in quo, gliscente adhuc dissidio, antequam ad armafuror plebeius veniret, dehortatus est Lutherus omnes a seditione tamquam scelere flagitiosissimo: examinavit etiam articulos rusticorum, quorum plerosque cum verbo Dei pugnare ostendit. Ad principes item et nobilitatem scripsit, sui eos officii commonefaciens. Sed rusticis nihilominus progredientibus, et non Pontificiis solum, verum et nbilitati bellum facientibus, Lutherus alio edito scripto hortatus est omnes: ut velut ad commune incendium restinguendum: sie ad istos consceleratos latrones trucidandos accurrant. Libellus iste, ut nimis acer, a multis est vituperatus; sed a Luthero verbose defensus.

Sub initium statim huius anni respondit Lutherus ad libellos Carolostadii libro eo, quem inscripsit contra caelestes prophetas. Prophetas autem tunc Wittembergae nominabant Anabaptistarum primitias, de revelatiombus arcanis et spiritu prophetico gloriantes, Muncerum, Citoniam, Cellarium, et his familiarem Carol, stadium. Librum illum Lutherus in duas secat partes: prima de imaginibus, Carolostadio, et Missa agit, affirmatque imagines in veteri Testamento prohibitas esse, non in novo: Carolostadium a se non fugatum: Missae nomen etiam ab Apostolis, facramento tributum, et alia: Alterius materies est Eucharistia: ubi primum exaggerat expositionem Carolostadianam pronominis [gap: Greek word] , Hoc: deinde respondet ad Carolostadii argumenta: aitque verba,quod pro vobis traditur: hunc habere sensum, corpus quod in pane editis, paulo post, quando non edetur, pro vobis tradetur. Et sicut non scriptum est: accipite corpus et edite: ita nec scriptum esse accipite panem et edite. Dictum Christi, caro non prodect quicquam, non de carne Christi, sed de sensu carnis, qui mors est, Rom. 8. esse intelligendum, Fractionem esse diestributionem corporis: sanguinem Christi, qui pro nobis effusus, nunc sedere addextram Dei: sed efficaciam illius effusionis esse perpetui temporis. Denique nesciri, quomodo panis fiat et sit corpus Christi: Verbis Christi inhaerendum. Contra scripserunt Zvinglius et Oecolampadius, ut suo loco dictum. Instauravit hoc anno et in ecclesiam reduxit Lutherus ordinationem ministrorum evangelii, cum primus ordinandus esset Georgius Rorarius. Primum etiam lingua vernacula celebrata est missa Wittembergae: prodiit etiam in


page 130, image: s160

lucem cantionum Germanicarum libellus, anno superiore a Luthero et aliis compositus: et liber de abominatione missae, quo ulcus Pomtificiorum tetigit: et adversarios plurimos in se excitavit. Scripsit et epistolam [note: * Tom. 2. epist. p. 247. b. et 302 Scribit ad Argentorat. de Carolost. vitando. ] ad Argentor atenses, apud quos Carolostadium haerere audierat, eosque a veneno illius dehortatus est. Argentoratenses comtra misso Georgio Caselio, Hebreae linguae professore, rogarumt Lutherum: ne unionem ecclesiae propter controversiam eucharisticam violet: Zvinglium et Oecolampadium, viros doctos et integros pro fratribus agnoscat: de cena scribat et edoceat, quae vera esse credat.

Quibus Lutherus per Caselium respondet: pace nihil esse optabilius: silere autem perpetuo, non esse integrum: responderi non posse, si damnari non liceat: et damnadi verbum pro convitio rapiatur: se a modestissimis illis, ut carnivoram, et esculenti Dei, impanatique cultorem traduci: consilium Argentinensium sibi non probari, quod fideles avocandisint a quaestione corporis et sanguinis praesentis, et solo verbo et fide sint exercendi: alterutros esse Satanae ministros, velipsos, vel se: ideo hic nulli consilio aut medio locum esse: rationes quae pro tropo adferantur nullas esse. Probamdum, verbum EST, non alicubi in scripturis, sed in isto loco, pro significat accipiendum. In illo, Petra erat Christus, Paulum non de corporali, sed de spiritualiloqui: siquide addatur: bibebamt de spirituali petra. Manifestum etiam lap sum esse in illo: agnus est transitus Domini. Hamc enim phrasin nusquamin scriptura haberi. Per Christum igitur serogare fratres; ut ab hoc errore abstineamt.

Eodem hoc anno Lutherus, aetatis suae agens annum quadragesimum secundum, ex improviso [note: * Camerar. invita Melanch. Occasio illius. ] uxorem duxit, Catharinam a Bora, virginem nobilem, antea monialem, hac occasione. Deliberaverat Lutherus de illa Catharina D. Glacio, pastori Orlamundano elocanda. Quo inaudito consilio, venit ipsa ad Amsdorfium, Lutheri familiarissimum, rogatque;: Lutherum ad quaevis alia consilia avocet Paratam se matrimonium inire honestum cum quovis alio, praetrequam cum D. Glacio. Hoc ubi Lutherus intellexit: audisserque ex Hieronymo Schursfio haec verba: si monachus iste uxorem duceret: risuros mundum universum et diabolum ipsum, facturumque eum irritas actiones sitas universas: ut aegre faceret mundo et diabolo, parenti quoque hoc suadenti gratificaretur; Catharinam illam uxorem sibi ducendam existimavit. Die itaque decimo tertio Iunii, invitatis ad cenam Pomerano, Apello Icto, et Luca pictore, sponsalia peregit, posteque nuptias [note: * d. 27; Iunii Tom. 2. epist. p. 296. ]. Factum hoc et inimici et amici perinde improbarunt: non quod hi nuptias ipsas damnarent: sed quod alio tempore celebratas vellent Ita enim Camerarius [note: * In vita Phil. p. 107. ]: evenit vix sedatis illis tam turbulentis et periculosis motibus, ut Mart. Luth. uxorem duceret, paulo etiam ante mortuo Friderico, principe Septemviro, creandis Impp. Romanis. Ex quo facto maximum dolorem cepit Philippus; non quod illud damnaet, sedquod occasionem daricerneret inimicis et malevolis, quos habebat Lutherus et numero complures, et opib. potentiaquepraestantes, acerbius in sectandi et liberius maledicendi ipsi, cum


page 131, image: s161

praesertim, quicumque hoc facere voluissent, adiuvari atque instrui tempore anismadverteret: in quoplurimum adomnium rerum mometa situm esse constat. Verum cum et Lutherum ipsum iisdem eogitationib. nonnihil conturbari intellexisset: non modo suum est dolorem moderatus; sed illum quoque comsolando erexit, et tristitiam molestiasque eius hilaritate colloquiorum levavit, et ad pristinam eum alacritatem reduxit.

Adversarii equidem eius non solum tempus decantati hymenaei notarunt: sed nuptias ipsas esse incestas proclamarunt: quib monahus cum Vestali copularetar. Itaque et Angliae rex in respomso ad epistolam Lutheri, inter alia exprobravit ei incestum matrimonium: quo vix flagitium aliud turpius designari possit. Conradus quoque Collinus Prior Coloniensis contra hoc matrimonium librum peculiarem edidit, cui titulus: eversio Lutherani epithalamii: Hieronymus Empsenus, tunt Pontiflciorum Theologorum facile primus, ducique Sax. Georgio a sacris, virulentum mordaxque eprthalmoium in illas nuptias lusit. Imo inventi sunt quidam quib fidem et Erasmus habuit, qui Lutherum eius criminis insimularunt, a quo eum chro nologia nativitatis liberorum absolvit: Lutherus contra se ererit [note: * Tom. 2. p. 300 epist. ad Mich, Stifel. ], seque ita est consolarus: Si mum coniugium est opus Dei, quid mirum si in illocaro offendatur, offenditur etiam in carne ipsius divinitatis et oreatoris, quam ipsepro salute mundi in pretium et cibum dedit: si non offenderetur mundus in nobis, ego offenderer in mundo, metuens ne non esset divinum quod gerimus. Nunc illo offenso et impatiente in me ego aedificor et consolor in ipso; ita fac et tu. Causam aurem coniugii ibidem hanc subiungit: Monasterii census Principi resignavimus: vivo ego iam privatus Patersamilias, manens in monasterio donec Christus volet Nam non duxi uxorem, ut diu viverem, sed (quod nunc propiorem finem meum suspicarer, cum iam etiam populos cum Principibus in mefurere videam) ut meam doctrinam forte moxpost meam mortem conculcandam iterum proprio exemplo relinquerem confirmatam pro infirmis.

Hoc etiam anno Anabaptistae pervagati sunt Helvetiam, et as lias Germaniae pre vincias: tandemque Antverpiam progressi, etiam ibi sua iactare somnia coeperunt. Lutherus itaque epistola [note: * Tom. epist. p. 281. ] ad Antverpianos scripta monuit, ut ab erroneis spiritibus, multum negotii piis facessentibus sibi diligenter caverent: et recensuit imposturas spirtuum sub Papatu, ac novoium spirituum huius saeculi seductio. nes. Enumerat ibidem erroneos articulos rumultuantis cuiusdam spiritus apud Antverpianos, eiusque spiritus inconflantiam, mendacia, petulantiam et vanae gloriae cupiditatem accusat, denique orat, ut quaestionem de occulta Dei voluntate devitent, et necessaria 20 a Deo praecepta amplectantur et discant. Articuli autem praecipui sunt hi.

1. Omnem hominem habere Spiritum sanctum.

2. Spiritum S. nihil aliud esse, quam noslram rationem et inrelligentiam.


page 132, image: s162

3. Omnem hominem credere.

4. Non esse inferos, aut condemnationem sed solum corpus damnari

5. Omnem animam vitam aeternam possessuram.

6. Ductu naturae docerinos illud proximo facere, quod ab illo nobis fieri velimus; et hanc voluntatem esse fidem.

7. Adversus legem non peccari concupiscentiis, quatenus concupiscentiis voluntate non consenserimus

8. Spiritum S non habentem nec peccatum habere, eo quod ratione careat, quam Spiritum S vocat.

Scripsit etiam hoc anno Lutherus ad regem Angliae, suasu inprimis Christierni regis profugi; et scripsit admodum demisse epistolam: quae exstat [note: * Tom. 2 epist. p. 290. ], ut et ad Georgium Saxoniae [note: * Est tom. 2. op. Lat. Wit. pag. 533. b. ] ducem; ut in gratiam cum illis rediret. Sed rex acerbe respondit, inconstantiam ac levitatem ei obiciens: defendit etiam cardinalem Eboracensem Thomam Volsaeum: cui Lutherus respondit: ut quanto Lutheri flagraret odio, facile posset animadverti. Lutherus ubi regis Angliae responsum typis evulgatum legit: magnopere facti eum paenituit, et doluit, quod tantum amicis esset gratificatus. Idem sibi in cardinale Caietano, Georgio Saxoniae duce et Erasino Roterod. accidisse: qui sua lenirate efferati potius, quam placari essent. In posterum ram stulte non facturum. Exagitavit autem Lutheri humilitatem miris modis Cochlaeus, quemadmodum et Eccius. Lutherus comtra emisit scriptum adversus maledicum, ut appellat, et contumeliosum regis Angliae libellum.

Anno vicesimo sexto edidit refutationem libelli Erasmici, cui opposuit scriptum de servo arbitrio. Causam dilati responsi indicat [note: * Tom. 2. epist. p. 270. ] epistola ad Amsdorfium: Erasino nondum respondebo, donec Carolostadium absolvero, qui miras turbas suscitavit et suscitat in superiori Germania. Erasmus irritatus, ed dit hyperaspisten, de quo sic Lutherus: Praeterea vipera illa irritata iterum in me scribit Erasmus Roterod. quam exercebit ibi eloquentiam, in sternendo Luthero, gloriae istud animal vanissimum? Sub idem termpus et varia moliti in ipsum sunt dux Georgius et episcopi: unde ipse ad Fridercum Myconium [note: * Tom. 2. Epist. p. 314. b. ]: conspirant impii Pontifices (ut dicitur) et bellum etiam minari scribit mihi e Iena Philippus. Quare curabis tu, ut monitus populus strenue pugnet, fide et oratione assidua ad Dominum, ut spiritu victi et prohibiti, pacem etiam carnis servare cogantur. Certe ex seriptis et dictis intelligo multorum summum opus, summae necessitatis esse serio orare; nam Sathan consilia cogitat. Quare te oro, ut pupulo hamc rem seriam et necessariam persuadeas: ut in mediis gladiis et furorib. Sathanae posito et periclitanti. Divisos etiam dicit tunc esse in sectas sex Sacramentarios: qua de re ita: habet sacramentaria secta iam ni fallor sex capita uno anno nata: mirus spiritus, qui sic dissentiat sibi. Carolostadi Tuto fuit una quae cecidit, Zvinglii est altera quae cadit, Oecolampadii figuratum tertia, quae cadet, cecidit, et quarta Carolostadii, qui


page 133, image: s163

offensus scilicet sic verba disposuit: quod pro vobis traditur, est corius meum. Quinta surgit iam et stat in Silesia auctore Valentino Oautvaldo et Casparo Schvenckfeld, quae invertit verba hoc modo: Corpus meum, quod pro vobis traditur, est hoc, scil. spiritualis cib. Hinos mire vexant scriptis, suntque molestissimi et garruli, optoeis nostram caculum fortes sibi visis. Sexta est Coloniae Petri Flori, quam Philippus habet, nondum vidi nisi epistolam. Vah quam ille Lutherum reprobrat: scio, inquit, Lutherum esse derelictum a Domino. Hi omnes spiritus invicem diversi argutis dimicant argumentis; omnes iactamt revelariones precibus et lacrimis impetratas, et in summa tamen conveniumt. Pene nobis per Christum: qui pro nobis illosfacit sibi pisis pugnare.

Episton quoque consolatus est Ioannem Hessum Vratislaviae docentem evangelium, contra scandalum haereticorum, undique insurgentium, et tunc articulos fidei impugnantium, praesertim contra Schvvenckfeidrum, et Crautvvaldum, Verum [note: * Tom. 2. epist. p. 315. b. ] dicis, inquit, mi Hesse, dass bssbere ter faule Teufel gewesin sind Quia pugnatum est hactenus in causis profanis extra scripturam; ut de Papa, purgatorio, aliisque nugis, nunc ad seria ventum est, et ad victam pugnam de rebus intra scripturam positis. Hic iam Dracone pugnantem videbimus, vel congrediemur potius ipis, Duce Michaele in caelestibus, ubi tertiam partem stellarum trahet sua cauda in terram, hic iam vires in Christo requiret res ipsa. Hic Sathanas quis sit, quantus sit cognosces, quem hactenus non satis vidisti, nque satis cognovisti. Schvvenckfeldius servatus est ad haec mala cum suo Crautvaldo, quod doleo mirum in modum; sed fundamentum Dei stat firmius, habens signaculum hoc: Novit Dominus qui sunt eius Haec nostra esto consolatio et insultatio adversus istas portas inferorum.

Praeter alias operas praelegit ecclesiasten tunc Lutherus: sed mire, ut ipse scribit [note: * Tom. 2. epist. p. 3. 8. ], invitum et impatiente lectionis Tantum est, inquit, ibi Hebraismi et ignotae linguae obstaculorum. Perrumpo tamen gratia DEI. Scripsit etiam hoc anno formulam missae Germanicae: ubi ce remonias multas permitrit liberas. Inter alia haec [note: * Op. Ien. Ger. tom. 3. p. 277. ]: Wir lassen Messgea and/Alter/lichter noch ble ben biss sie alt nerden/ oder uns geselt zn enderm. Wer aber die anders will sahren lassen wir geichehen. Aber in der rechten Mess unter eitel Christen/musie der altar nicht so bleiben: und der Priesier sich immer zum voick kehren / wie ohn zweiffel Christus im Abendmal gethanhet. Nun dass erharreseine zeit / hoc est, Missatica illa vestimenta, altaria et cereos nuc quidem retinemus: donec vel veterescant, vel nobis mutare ea placeat. Si quis aliter faciendum hic censet: per nos facere potest. Sed in vera Missa inter meros Christianos, non oporteret ita manere altare: sed oporteret ministrum ad populum se convertere: quemadmodum proculdubio Christus in prima cena fecit. Sed etiam hoc suum exspectet tempus. Consolatorios itidem psalmos quatuor scripsit ad Mariam Ungariae reginam, su per miserabili interitu regis Ludovici [note: * Qui in patude suffocatus periit. 1526. d. 29. Aug aet. 20], illius mariti, Evulgavit et alia, quae in voluminibus eius laudantur.


page 134, image: s164

Anno vicesimo septimo viguit novum illud doctrine genus eorum, qui dicuntur Anabaptistae: qui parvulorum damnant baptismum: rebaptisantur ipsi: et bonorum docent communionem. In hos et fcri psit Lutherus ac Zvinglius: et passim animadvertit magistratus Scripsit tunc etiam Lutherus super quaestione hac: an homines militares in vitae genere beato vivant: ob kriegeleute auch in seligem stand seyn können: ubi multa erudite et pie de belto et belligerandi ratione. Ivit et in sacramentarios, quos vocat, edito libro: quod verba Christi, Hoc est corpus meum, adhuc firmiter stent. De hoc libro Litherus ita ad Spalatinum: Non dubito, quin vehementer commoverim Sacramentarios: videor enim et mihi, quamvis verbosus et modica eruditionis liber sit, me eos tetigisse. Bucerus autem et antea virulentissimas in me scripsit literas ad nostrum Ionam: prorsus Sathan est Lutherus apud illos, quid putas faciet libello isto stimulasi? Sed Christus vivit et regnat, Amen. Consolatus etiam est Hallenses super caede Georgii Winckleri sui pastoris, per insidias occisi [note: * Portentum quod eius mortem praecessit, narrat tom. 2. epist. p. 327. ]: respondit et Ioanni Hesso ad quaestionem: an homini Christiano tempore pestis fugere liceat? et alii: utrum quando cvangelium praedicatur, liceat metu tyrannorum utriusque speciei in cena usum intermittere? id quod negavit Lutherus contra Priscillanistas.

Sub intium huius anni subita Lutherum invasit aegritudo, coagulo sangninis circa praecotdia, quae fere ipsum exanimasset: nisi ropente aqua cardui benedicti hausta subvenisset: cuius virtus tunc non ita in vulgus nota. Sed longe graviorem agona depugnavit postea, sabbatho post visitationis Mariae, de quo exstat [note: * Tom. 2 epist. p. 325. et to. 3. oper. Luth. Ien. Aegritudo alia corpor. et spiritual. Lutheri. ] narratio Ioae. Bugenhagii et Iusti Ionae: qui tunc luctanti adfuerunt Fuit autem non solum corporis aegritudo; sed et spiritualis tentatio: quam Lutherus appellavit colaphum Sathanae. Visum est ipsi, quasi tumentes fluctus maris magna tempestate resonarent ad aurem sinistram, et totam sinistram capitis partem: nontamen intra caput adhuc, sed extra: tanta quidem cum vehementia, ut iamiam exspiraturus videretur, nisi mox cessaret. Postea ubi interiorem capitis parte sinistram occupavit: syncope subita ipse corruit: corpus vero totum frigore correptum ita fuit: ut nec calor nec sanguis, nec sensus, nec vox superesset. Frigida autem, ut ante iusserat, a D. Iona perfusus, collegit sese aliquantulum: cepitque ardentissime orare: fidei suae confessionem edere: et se indignum martyrio esse, quod toties optasset, quiritari. Testamentum etiam uxori gravidae et filiolo hisce condidit: Domine Deus, gratias ago tibi: quod volueris me esse pauperem super terram et mendicum. Non habeo domum, agrum, possessiones, pecuniam: quae relinquam. Tu dedisti mihi uxorem et filios: tibi reddo: nutri, doce, serva, ut hactenus me. O Pater pupillorum, et iudex viduarum Adhibitis autem et precibus et fomentis adsiduis, ubi largiter sudavit, dolor paulatim abiit ita, ut ad vesperam eiusdem diei surrexerit, atque cum amicis caenarit. Et faslus est ipse, longe fuisse graviorem tentationem spiritualem, quam corporis aegritudinem. Inde postero die ad D. Ionam: hesternam, inquit,


page 135, image: s165

diem ego observabo: qua periculum, quasi in ludo, profectus meifeci, et in sudatorio calidissimo seai: Ich bin gestern in der schule gewest/und in einem heissen schwitzbade gesessen. Dominus deducit ad inferos, et reducit. Huius tentationis saepius postea in literis ad amicos meminit: et fidem, absolutione a ministro petita, usuque Eucharistiae confirmavit.

Eodem anno edidit historiam Leonhardi Caesaris, amici sui, ob evangelium iussu Guilielmi Bavariae ducis, exusti: de cuius martyrio ita [note: * In epist. t. 2. p. 354. b. ] Lutherus: accepi, mi Michael, de leonhardo Keiser historias [note: * Exstat hist. tom. 3. op. Ien. p. 410. Sleid. l. 6. ]: sed interim ab ipsius patruele etiam omnia ipsius manuscripta. Dabo igitur in lucem propediem: Christus adspiret. Catervm tupro me ora: qui satis a Sathanae angelo colaphisor: ne Christus me deserat. O me miserum! qui Leonhardo tam sum impar: verbosus praedicator, illitam potenti verbi operatori. Quis me dignum faciet: ut non duplo; sed dimido eius spiritu Sathanam vincam, et hac vita cedam? Benedictus Deus, qui inter tot monstra, saltem hoc unum gloriosum spectaculum suae gratiae, nobis indignis ostendit: ne in totum nos deseruisse videatur.

Instituta itein sub id tempus visitatio ecclesiarum in Saxonia, monitu Lutheri, iussuque electoris Ioannis. Ei negotio Ioannes a Plaunitz nobilis eques, Hieronymus Schurfius ICtus, Asmus Haubicius, et Melanchthon fuerunt praefecti. Plurima ibi comperta sunt, ad quae respectu maturo opus: multa deprehensa vitia, quorum emendatio necessaria esset: nec dici potest; quantum illa inspectionis opera commodi et emolumenri artulerit. Peccata enim multorum annorum fuerunt correcta, labefactatae multis in locis ecclesiae instauratae: et saluti earum in posterum prospectum. Peracta autem est anno vicesimo octavo, quo et Lutherus institutionem visitatorum et confessionem magnam de Cena edidit: qui illis fuit additus; unde ita ad [note: * Tom. 2. epist. p. 394. ] Amsdorsium: nos visitatores, hoc est, Episcopi sumus, et invenimus paupertatem et penuriam ubique; Dominus mittat operarios in messem suam, Amen. Et alibi ad [note: * Ibid. p. 394. b. ] Spalatinum: Visitatio nostra procedit, quas ibi miserias videmus? Et quam saepe tui recordamur, inventuri similes vel maiores in ista dura gente Voytlandia. Oremus quaeso Dominum; ut nobis omnib. assit, et promoveat ipse miserrimos Episcopos, ipse optimus et fidelissimus Episcopus noster, adversus mones artes et vim Sathanae. Amen. Et iterum: In nostra visitatione in orbe Witenb. invenimus adhuc omnes pastores cum suis rusticis comcordes; sed segnes populos ad verbum et sacramentum.

Edita est eodem anno a Luthero magna confessio de cena Domini, in cuius prima parte Zvvinglium, in secunda, Oecolampadium exagitat atque reprehendit. In tertia, fidei suae confessionem edit, quam pro certa suae mentis sententia, tam in vita, quam post mortem liaberi iubet. Ad hanc confessionem prolixe responderunt Oecolampadius et Zvvinglius, qui suum librum principi Saxoniae


page 136, image: s166

et Hassiae Landgravio dedicavit. Bucerus quoque dialogo, in quo Sebaldum et Arbogastum loquentes introducit; Luthero Germanice respondit. Sunt autem hi postremi libri, qui a b illis viris, nominatim contra Lutherum conscripti sunt.

Misit hoc anno Carolostadius quoque ad Gregorium Pontanum, Saxonis cancellarium [note: * Est ea in tom. 4. op. Ien. ] epistolam: in qua fundamenta suae opinionis ac sententiam de cena exponit. Ei respondit Lutherus, epistola itidem ad Pontanum; monetque ab eo esse cavendum; ne quid maculae ipsi electori adspergatur: cuius indultu impune ille somnia sua et haeresin disseminet. Dedit et ad ipsum Carolostadium literas, quibus eius argumenta refutat: ac sub finem illarum concedit, Christum solum dare suum corpus: sed negat inde sequi; ministros non dare, Domini mandato.

Ineunte anno vicesimo nono evulgavit Lutherus Catechesin maiorem, ac minorem in gratiam rudiorum: monuitque serio sui officii pastores et ministros, praesertim in pagis docentes: ut eadem de iisdem semper dicant, atque Christiano populo inculcent. Edidit et libellum contra Turcam, vernacule vom krreg wider den Turcken: idque partim ideo; quia tunc imminere Ungariae et Germaniae ferebatur, uti fatis Viennae obsidio docuit: partim quia nonulli pastorum conabantur persuadere vulgo: non esse contra Turcam bellum gerendum: imo eo dementiae quidam venerant: ut adventum Turcae eiusque iugum sibi optarent. Cumque eo tempore conventus spirae, ubi primum Protestantium nomen natum, in religionis negotio agitaretur; atuqe collegae Lutheri, quorum opera in vertendis tunc Prophetis utebatur, distracti essent: ipse interea aegrotus, ne otiosus esset, absente melanchthone, Sapientiae librum transtulit: quem a Melanchthone castigatum postea edidit, ut et alia.

Eiusdem anni mense Octobri Philippus Hassiae Landgravius pio consilio perfecit: ut Marpurgi primarii doctores ecclesiarum Saxonicarum et Helveticarum convenirent. Lutherus itaque eodem a Landgravio evocatus rescripsit: nihil fructus ex colloquio pserandum; nisi pars adversa accedat animo cedendi. Se quidem cedere ipsis non posse; qui certus sit de vera sententia. Est autem eo in congressu de praecipuis doctrinae ecclesiasticae capitibus tractrum: et de plerisque plane conclusum: de nullo sane iracunde litigatum; aut in controversia alienatis odio animis discessum: ut fusius alibi [note: * In vita Zvv. Oecolamp. aliorum. ] dictum.

Anno praecedente, fama fuerat sparsa de foedere a Pontificiis quibusdam principibus inito, adversus Saxonem praecipue et Hessum: de quo Lutherus ita ad Wenceslaum [note: * Tom. 2. epist. pag. 386. b. ] Lincum: Foedus istud impium principum impiorum, quod ipsi negant, vides quantos motus moverit: sed ego ducis Georgii frigidissimam excusationem, fere pro confessione interpretor. Sed negent, excusent, fingant: ego sciens scio, non esse foedus istud merum nihil, aut Chimaeram, licet monstrum sit


page 137, image: s167

monstrosum satis. Deinde orbis novit illos animo, facto, edicto, studio pertinacissimo, hactenus talia publice tentasse et fecisse; et adhuc facere. Exstinctum enim volunt evangelium: quod negare nemo potest: sed quid haec ad te? qui absque dubio certus de his omnibus es: tantum ut scias, neque nos istis credere impiis, licet pacem offeramus, optemus, demus: Deus confundet istum [note: * Georg. ducem Saxon. ] morotaton moron: qui, sicut Moab, plus audet; quam possit: et non secundum vires suas superbit: sicut semper fecit: orabimus contra istos homicidas. Atque hactenus eis sit indultum: si denuo aliquid moliti fuerint: orabimus Deum; deinde monebimus principes: ut absque misericordia perdantur: quandoquidem sanguisugae insatiabiles quieseere nolunt: nisi Germaniam sanguine madere sentiant. Haec epistola intercepta, et ad Georgium Saxoniae ducem delata, occasionem praebuit maximi dissidii inter ducem et Lutherum: ut scripta ultro citroque emissa testantur. Lutherus enim edidit tractatum de literis arcanis ac furtim interceptis: contra dux Georgius praefationem, in versionem novi Testamenti ab Empsero adornatam, atro felle perspersam. Lutherus de eo [note: * Epist. tom. 2. pag. 389. 390. ] ita: Accepi literas tuas, quibus significas; quid tentarit apud vos dux ille Georgius, mi Wenceslae. Postulaverat paulo ante idem a me, et deinde a duce nostro: ubi nihil promovit: tandem edidit exemplar, cum invectiva in me, pro insigni sua stultitia et furia maledica. Octo milia exemplarium feruntur excusa: quae sub suo sigillo mittet in omnem locum. Sic opprimetur tandem Lutherus: et triumphabit dux gloriosissimus Georgius. Adnundinas emittet. Ego vero furtim exemplari accepto, respondi: quod simul, non sperante illo, evulgabitur. Forte furia rumpetur: et morietur miserrimus moros. Optarim, furem illum Miricionum manum meam a te accepisse. Ita nihil eum Sathanam metuo: quamquam Scheurlerum miror, non quodtradiderit; sed quod hostibus nostris pessimis sic familiaris est. Te quaeso, ut cum ecclesia tua ores, contra furiosum istum homicidam, sanguinariumque latronem, ut plane non ab uno daemone obsessum, nihil nisi caedes et minas spirantem: ut Christus vel servet eum, sicuti Paulum: vel de medio tollat. Ut quid enim divexat caelum et terram organum hoc sathanae, noxium et inquietum?

Anni trigesimi memoria celebrabitur dum homines erunt, a comitiis illis ibi agitatis, sollennibus maxime et frequentib. et confessione coram Caesare ordinibusque Imperit edita, in literis relara, omnibusque per Europam populis nota. Historia ipsa legatur prolixe [note: * Ut tom. 5. Ien. Germ. Chytr. lib. 13. Saxon. Sleid lib. 7. ] alibi: nos de Luthero agemus. Is antequam iter Augustanum ingrederentur Theologi Saxonis, composuit septendecim articulos: quibus Christianae fidei et doctrinae, publice in ecclesiis populo proponendae, et praecipue ad animarum salutem, et veram pietatem, utilis ac necessarie summam, omissis disputationibus scholasticis,


page 138, image: s168

et populo erudiendo non necessariis, est complexus. Iusserant et ceteri principes ac civitates, Lutheri doctrinam amplexi, xinguli suos theologos, summam doctrinae, in ecclesiis suarum regionum sonantis, scripto comprehendere: sed hos septendecim articulos, a Luthero delineatos, praecipue Philippo in scribenda confessione propositos fuisse, testantur eadem verba et phrases in aliquot articulis retentae, et ordo ac series articulorum fere similis; et epistola Ioannis electoris, Augusta ad Lutherum ante Caesarrs adventum data. Venit enim Augustam Ioannes elector Saxoniae, praeter multorum opinionem et exspectationem, et primus omnium principum urbem ingressus est, adiunctis comitatui suo Ioanne Friderico filio, Francisco duce Lunaeburgensi sororis filio, et Wolffgango principe Anhaldino, coniugis fratre: et theologis, Iona, Philippo, Spalatino et Islebio. Lutherum enim, qui a PP. et Imperatore proscriptus, et in acerbissimo Pontisiciorum odio erat, Coburga discedens in arce reliquerat; ut loco viciniore facilius ac expeditius consuli omnibus de rebus, ad religionis negotium spectantibus, posset.

Ut autem absens etiam aliquid in commune conferret, librum ad episcopos, et idgenus alios proceres, eo in conventu conscripsit: in quo cuiusmodi fuerit sub Pontificatu Romano status ecclesiae depingit graphice: crudelitatem exprobrat: neiam sanandi mali occasionem praetermittant, hortatur: et suam doctrinam esse Prophetarum atque Aostolorum consentaneam ostendit: denique adversus Deum frustra omnia iniri consilia docet. In hoc Pontificiorum fremitu, ac Caesaris comminationibus Melanchthon animo fuit admodum sollicito et anxio; non quidem sua, sed ipsius exitus et posteritatis causa: seque tantum non maerori, suspiriis, et lacrimis totum dedit. Lutherus igitur, ubi id congovit; crebris eum literis erexit et consolatus est. Inter alia cuiusdam [note: * Editae peculiari libello A. 1549. ] epistolae haec sunt verba Lutheri: In privatis luctis infirmior ego, tu autem fortior; contra in publicis tu talis, qualis ego in privatis. Et ego in publicis talis: qualis tu in privatis: si privatum dici debet, quod geritur inter me et Sathanam. Nam tu vitam tuam contemnis, publicae causae metuis; ego vero de publica causa satis magno et otioso animo sum, qui scio certo ipsam esse iustam et veram, denique ipsius Christi et Dei, quae non sic pallet rea peccati, sicut ego privatus sanctulus pallere et tremere eogor. Proinde pene securus spectator sum, et istos minaces et feroces papistas non huius facio, si nos ruemus, ruet Christus una, scilicet ille regnator mundi, Et esto ruat; malo ego cum Christo ruere, quam cum Caesare stare. Neque vos soli hanc causam sustinetis, certe fideliter adsum vobis gemitibus et precibus, utinam et carne liceret. Nam et mea est causa, atque adeo plus mea, quam omnium vestrum; neque ulla temeritate, aut cupiditate velgloriae vel lucri tentata: quod testatur mihi spiritus ipse: ut hactenus res satis declara vit: declarabitque


page 139, image: s169

latius, usque in finem. Quare te per Christum oro; ne ita negligas promissa, et solatia divina, ubi dicit: Iacta super Dominum curam tuam: exspecta Dominum, viriliter age, et confortetur cor tuum. Et quorum plenus est liber psalmorum et evangeliorum: Confidite, ego vici mundum. Es wird ia nicht fassch seyn/das weiss ich furwar: quod Christus sit victor mundi. Quid ergo victum mundum sic formindamus, quasi victorem? solte einer doch einen solchen spruch auff seinen knien / von Rom und Ierusalem holen. Et postea: Tu secundum philosophiam tuam has res ratione regere, hoc est, ut ille ait, cum ratione insanire pergis, et occidis teipsum: nec vides prorsus extra manum tuam et consilium positam causam: et quod Christus prohibeat, ne in tuum consilium aut manum, quod tamen pertinaciter velles, veniat. Tum vero publice, et pulchre, et subito perierimus. Et alia epistola: Gratiam et pacem in Christo! in Christo, inquam, et non in mundo, Amen. De apologia silentii vestri alias, mi Philippe. Ego tuas maximas curas, quibus te scribis consumi, vehementer odi. Quodsic regnent in corde tuo, non est magnitudo causae; sed magnitudo incredulitatis nostrae. Nam eadem causa maior fuit sub Ioanne Hus et multis aliis, quam sub nobis. Deinde ut sit magna; magnus est actor et auctor eius, neque enim nostra est. Cur igitur sic perpetuo, et sine respiratione te maceras? Si est causa falsa, revocemus: sin vera est, cur facimus illum in tantis promissis mendacem: qui iubet nos esse animo otioso et dormiente? Iacta, inquit, curam tuam super Dominum. His qui tribulato sunt corde prope est Dominus omnibus, qui invocant eum. Num ista in ventum loquitur, aut ad bestias proicit? Ego etiam saepius concutior, sed non perpetuo. Philosophia tua ita te vexat, non Theologia, ea quae et Ioachimum tuum, qui mihi simili cura rodi videtur. Quasi vero ista inutili cura quicquam efficere possitis. Was kan der Teuffel mehr thun / denn dasier uns todte? Obsecro te qui in onenibus aliis pugnax es, luctare contra te ipsum maximum hostem tuum qui Sathanae tantum armorum contra te ministras. Christus pro peccatis mortuus est semel; at pro iustitia et veritate non morietur, sed vivit et regnat. Si hoc verum est, quis metus est pro veritate, si ille regnat? At prosternetur per iram Dei, prosternamur et nos simul, sed non per nos. Qui pater noster factus est, erit etiam liberorum nostrorum. Ego certe pro te oro diligenter, et doleo, te pertinacissimam curarum hirudinem meas preces sic irritas facere. Ego quidem quod ad causam attinet, stupor ne sit an spiritus viderit Christus, non valde turbatus sum, imo spe meliere, quam speraveram fore. Potens est Deus mortuos suscitare, potens est et causam suam labentem servare, lapsam erigere, stantem promovere, si nos digni non erimus, siat per alios. Si enim nos illius promissis non erigimur, obsecro, qui sunt iam alii in mundo, ad quos ea pertineant? Sed alias plura, nisi quod in mare aquam porto. Christus spiritu


page 140, image: s170

suo vos omnes soltur, roboret, et doceat Amen. Si audiero rem male affectam apud vos fore, et pericitari, vix continebo quin advolem, visurus gyrum istum dentium Sathanae formidabilem, ut scriptura dicit. Ex Eremo nostraferia secunda Ioannis. 1530.

Lutheri itaque consilio et consensu a Melanchthone conscripta confessio, exhibita est Latine et Germanice in palatio Caesaris, die vicesima quinta Iunii, hora secunda post meridiem; et a cancellario Saxonis coram Carolo V. adsidentibus Ferinando, electori bus omnibus ac principibus, praelecta voce adeo grandi et sonora: ut non tantum in amplissima illa aula; sed et in area inferiori et vicinis locis exaudiri potuerit. Subscripserunt illi Ioannes dux Saxoniae Elector, cum filio Ioann. Friderico, Georgius marchio Brandeburgicus, Ernestus et F, anciscus, fratres duces Brunsuicenses et Lunaeburgenses, Philippus Hassiae Landgravius, Wolffgangus princeps Anhaltinus, et Imperii civitates duae Norinberga et Reutlinga. Ea praelecta triplex fuit sententia principum: una eorum, qui Wormatiense decretum urgendum, et armis inobedientes cogendos statuerent: altera confessionem a viris doctis et bonis examinandam: postea Gaesari pronuntiandum: tertia confutationem Protestantibus exhibendam, et totam causam Caesaris iudiciod permittendam: et in hanc plerique inclinarunt. Mandatum ergo Pontificiis Theologis, inter quos principes Ioannes Faber et Eccius; ut refutationem exhibitae confessionis adornarent. Hi acerbe multa in Protestantes scripserunt; et convicia potius, quam argumenta congesserunt. Iussi ergo retexere, in sextam usque hebdomadam ab exhibita confessione, publicatio refutationis Pontificiae dilata est.

Interea Melanchthon et Lutherus de multis controversae doctrinae partibus, et quid concedi adversariis bona conscientia possit, ac inprimis de traditionibus humanis ac cultib. proprio arbitrio electis, per literas inter se contulerunt. Lutherus etiam multis gravissime scriptis epistolis, et spiritu ac vita plenis cohortationibus, quae thesaurus sunt salutarium et efficacissimarum consolationum, principis electoris et Cancellarii illius Pontani, et collegarum praecipue animos, de communi ecclesiae et Rei publicae ac posteritatis salute et pace, et sanandis vulnerbus publicis, et avertendis ecclesiae distractionibus, ac dogmatum confusionibus, confirmavit. Ad Albertum quoque Moguntinum cardinalem, cuius praecipua tum in Imperio erat auctoritas, [note: * Est eat. 5. op. Ien. p. 72 b. ] epistolam typis excusam, in ipsis comitiis misit: qua persuadere ipsi conatur; ut, quando de concordia in religione stabilienda parum spei sit, politicam saltem pacem ab Imperatore imptret. Et eiusdem argumenti literas etiam Erasmus usdem diebus ad Campegium miserat.

Tandem confessionis Protestantium refuratio recocta et reficta, mense [note: * die tertio. ] Augusto, in Cesaris palatio, coram Imperii ordinib. publice


page 141, image: s171

est praelecta, in qua Gaesar se mansurum professus, ut idem Saxo eique coniuncti facerent, petivit. Hi cum aegre exemplum confutationis obitnuissent; et quidem sub conditione, ne ederetur, ne transscriberetur, ne quid amplius opponeretur, deprecantibus illis principibus has conditiones, Moguntinus archiepiscopus, et frater eius Marchio Brandeburgicus, atque Henricus Brunsuicensis, a Caesare petiverunt: ut sibi amicam componendi negotii rationem inire liceret. Id ubi a ca sare concessum; delecti sunt ex utraque parte primum septeni, deinde terni: qui concordiae rationes inirent. Ibi cum Saxones aliquanro plus Pontificiis viderentur largiti: lutherus ita melanchthonem monuit: De oboedientia episcopis reddita, ut iurisdictione, ac ceremoniis communibus, ut soribis: seyer ench dennech wor fur/und gebet nicht mehr/dann ihr haber ne cogamini denuo ad difficilius et periculosius bellum pro evangelio defendendo. Scio vos evangelium semper excipere in istis pactis: sed metuo, ne nos postea perfidos aut inconsiantes insimulent: si non servemus, quae voluerint. Ipsi enim nostras concessiones large, largius, largissme accipient: suas vero stricte, strictius, et strict ssime dabunt. Summa, mihi in totum displicet tractatus de doctrinae concordia: ut quae plane sit impossibilis; nisi Papa velit papatum suum aboleri. De illa confutatione id addendum: fuisse illam valde frigidam: unde Lutherus ita ad Melan chthonem: gratiam et pacem in Christo, Dominoetiam hostium suorum frisch dindurch Laudo Deum, qui adversariorum confutationem sic ineptam paravit. Christus venit et regnat, fiant sane daemones, si ita volunt, Monachi vel Nonnae quoque. Nec forma melior eos decet, quam qua sese hactenus mundo vendiderunt ador andos. Et postea: nonne egopraedixi, frustra te cruciaride traditonibus, qudo eares nimie superet captum Sophistarum. Aeterna fuit disputatio de legibus etiam apud summos viros. Et plane Apostolicum est de eis pure et certe iudicare. Nullus enim exstat auctor praeter unum Paulum, qui plene et perfecte de hac re scripserit. Quia mors totius rationis est legem iudicare, solus spiritus hic iudex est. Quid igitur Sophistae hic possent etiam ratione privatis? Welan wir haben ihm genug gethan. Tempus nunc est faciendi soli Domino, qui regat et servet vos, Amen.

In amica illa compositione delectorum, cum de invocatone etiam sanctorum ageretur: et Eccius protulisset dictum Iacobi: Invocetur nomen meum super istos pueros: Melanchthon primum respondit: postea Brentius dixit, nihil in scriptura de sanctorum invocatione exstare. Cochlaeus autem, ut causae patrocinium subiret excusavit ita: quod in Veteri Testamento sancti non legantur invocati, id ideo factum: quia tum adhuc in lymbo fuerint, non in caelis. Ibi I. Fridericus dux Saxoniae conclusit: et ad Eccium: en tibi D. Ecci dictum titum, quod ex veteri Instrumento adducebas, egregie defensum. Confessio nostratium, quam attente Caesar, Ferdinandus


page 142, image: s172

frater, principes Bavariae, ac eipiscopi quidam audiverunt, alii autem aegerrime tulerunt, translata est in linguas varias, Italicam pro Pontifice, qui Latine non adeo doctus, Hispanicam, Gallicam, Anglicam, Boemicam, Ungaricam. Apologia autem recepta non est.

Exitus tandem comitiorum iste fuit: ut cum saepius protestantes pacem a Caesare et deliberandi spatium petiissent, nihil impetrarint: confessio ipsa damnata: omnesque illi adhaerentes, nisi in integrum omnia restituerentur, in discrimen vitae ac fortunarum sint vocati: constituti etiam, ut dicebatur, exsecutores decreti a Caesara. Cum ergo Protestantibus bellum in singula momenta a Pontificiis exspectandum esset: Lutherus statim post comitia edidit, magno animo ac heroico spiritu ad suos Germanos libellum, cui ritulus: Warnung an seine liebe den eschen: quo eos hortarus est; ut pacem colerent: nec impio edicto, in persecutione verae Evangelii doctrinae, et innocentum prineipum ac ecclesiarum, armis suis iuvanda, obedirent: nec pro idolis, libidinibus, et aliis abominationibus Pontificiis propugnarent. Suae etiam partis homines, si a Pontificiis bellum ipsis nomine Imperatoris inferatur, non quidem ad arma capienda incitat: verum si armis resistant, et vim vi repellant, non velut seditiosos traduci vult et condemnari: sed velut neressariam sui et suorum defensionem suscipientes, excusat. Verum antequam ex etemo ista Coburgica cum Luthero migremus: indicandi sunt et labores eius. qui duum fuerunt generum, soriptionum vel commentationum, et precationum. Quae tune soripserit; partim supra a nobis commemoratum est: partim ipsead melanchthonem epistola indicat: Ego, inquit, taedio queque, non tantum capitis morbo, Ezechielem posui: interim minores Prophetas verto: et in hehdomada isia absolvam, Deo volente. Superest enim Aggaeus tantum et Malachias. Solatii gratia sic exerceo me in illis potius, quam laboris. De precandi autem eius ser vore haec Vitus Theodorus, qui tunc illi adiunctus Coburgi, ad eundem Melanchthonem: nullus abit dies: quin ut minimum tres horas, easque studiis aptissimas, in orationem ponat. Semel mihi contigit; ut orantem eum audirem. Bone Deus, quantus spiritus quanta fides in ipsis verbis inest! Tantareverentia aliquid petit; ut cum DEO: tanta spe et fide; ut cum patre et amico se loqui sentiat. Scio, aiebat, te patrem et Deum nostrum esse: certus igitur sum, quod filiorum tuorum persecutores sis perditurus. Quod si non facies: tuum periculum cum nostro est coniunctum: tuum hoc negotium est totum: nos adid coacti accessimus. Tu igitur desendes. In haec fere verba dum orantem clara voce procul stans audirem: ardebat mihi quoque animus singulari quodam impetu: cum sic amice, sic graviter, sic reverenter cu Deo loqueretur et inter orandum, promissiones expsalmis sic urgeret ut qui certus esset omnia oventura esse, quae peteret. Non igitur dubito: quin preces


page 143, image: s173

eius magnum momentum ad desper atam hanc causam comitiorum sint allaturae. Cumque in iis comitiis de cena Domini potissimum ac fere solum inter Lutherum, et quosdam alios esset dissensio, grara illa Pontificiis, molesta orthodoxis: Bucerus, de Saxonis et sui magistratus consensu, Augusta Coburgum excurrit ad Lutherum conciliatronis causa: nec responsum tulit incommodum: sed varie res fuit turbata. Venit eodem et Urbanus Regius, consilii exquirendi causa, ut ante [note: * In vita Regii. A. 1531. ] dictum.

Anno trigesimoprimo, submisit etiam Lutherus glossam seu interpretationem edicti Caesarei, non contra Imperatorem; sed contra principes et episcopos, belli civilis tubas: defendit ibidem egregie praecipua religionis Christianae capita: de Cenae integritate: de Ecclesia quod errarepossit: de Missa: de libero arbitrio: de iustificatione fidei absque operibus: de qua memorabile est hoc eius pronuntiatum: Ich [note: * est f. 298. 8. 5. Ieneus. ] Doctor Martinus Luther/unsers Herin Iesu Chrisrs Unwurdiger Evangelisi/ sage/ dass diesen artickes (der Glaub allein/ ohn alle Werck inacht gerecht fur Gote) soll lassen stehn und bleiben/ der Romische Keiser/ der Turckische Keiser/ der Tarterische Keiser / der Perser Keiser/ der Bapst/alle Cardinal/ Bischoffe/ Pfaffen/Monche/ Nonnen/ Konige/ Fursten/ Herin/alle Welt/ sampt alten Teufein/und sollen das hellische fes wer dazu haben auff ihren Kopff/unnd keinen danck darzu / das sey mein Doctor Luthers Einsprechung vom Heiligen Geist / und das rechte hellis ge Evangelium. Dann da stehck der artickel / den die Kinder beten: Ich glaube an Iesum Christum / gecrentziget/gestorben. Es ist ianiemands fur Onser Sunde gestorben / dann allein Iesus Christus Gottes Sohn/ allein Iesus Gortes Sohn / noch einmal sage ich / allein Iesus Gottes Sohn hatt uns von Sunden erloset / das ist gewissich war und die gantze Schrifft/ und sollen alle Teufel und Wett sich zerreissen und bersten/so ists ia war. Ist ers aber allein/so sunde weg nimpt/so konnen wire midunsern Wercken nicht sein/so ists ia unmeglich/ dass ich solchen einlgen und allein Erloser von Sunden/ Iesum / anders denn mit dem Glauben fassen unnd erlangeu moge / mit Wercken ist und bleibt er unergrissen/ weilaber allein der glaube/ fur und ehe die Werck folgen/solchen Erloser ergreiffet/so muss es war sein / das allein der glaube/fur und ohn Werck/solche Erlosung fest se/welches niches anders sein kan/dann gerecht werden/dann von Sunden erlosi/oder sunde vergeben haben muss nicht anders seyn/ dann gerecht seyn oder werden. Aber nach solchem glayben oder empfangener erlosunge oder sunde Vergebung / oder Gerechtigteit / kelgen alsdann gute Werck / als solches glaubens fruchte. Das ist unser lehre/ unnd also lehret der helligs Geist/und die gantze H Christenheyt/dabey wir dieiben in Gottes namen. Amen. hoc est, ego Martinus Lutherus, indignus Domini nostri Iesu Christievangelista, sic aio, sic sentio: hunc articulum, quod fides sola absque operibus, coram Deo iustificet, non subversum iri nec a Romano Caesare, nec a Turcico, nec a Tartarico, nec a Persico, nec a Papa omnibus Cardinalibus, episcopis, sacrificulis, monachis, monialibus, regibus, principibus, dynastis mundi, et diabolis omnibus: hune articulum inconcussum mihi relinquent nolentes volentes, et insuper ignem infernipoemium habebunt, gratiam vero nullam. Haec mihi Luthero spiritus sanctus dictat; hoc est verum evangelium. Nam


page 144, image: s174

ita habet articulus, quem iuventus Christiana pronuntiat: Gredo in Iesum Christum, crucifixum, mortuum. Iam nemo pro nostris peccatis mortuus est; nisi unus Iesus Christus Dei filius, solus et unus Iesus Dei filius, iterum iterumque dico, solus et unus Iesus filius Dei a peccatis nos redemit. Hoc est firmissimum; certissimumque, hoc clamat tota scriptura, ut ringantur et rumpantur omnes diaboli ac mumdus. Si autem ipse solus est, qui peccata aufert: nos utique non erimus tum operibus nostris: et impossibile est, ut Christum aliter, quam sola fide amplectar: operibus numquam apprehenditur. Cum autem fides sola antequam opera subsequantur redemptorem hunc apprehendat: verissimum manet: quod sola fides ante opera et fine operibus hoc faciat: quod nihil est aliud, quam iustificari, quam a peccatis liberari. Fidem deinde sequuntur bona opera, tamquam fructus. Haec est nostra doctrina: hanc tradit Spiritus sanctus, atuqe tota ecclesia Chrisliana. In hac manebimus, Amen.

Duobus illis scriptis, nempe commonefactione ad suos Germanos, et interpretatione edicti Caesarei, valdeirritavit Lutherus crabrones Pontificios: qui proinde libellum anonymum adversus ipsum ediderunt: cui acriter respondit, sub titulo: Weder den Menchser zu Oresen: et a se crimina, quorum insimulabatur, graviter removit: quod oboedientiam Caesaripraestandam negaret: quod tuba sit rebellionis ac seditionis: quod omnia, quae de moliminibus Papae scripsisset, ficta et ementita. Haec comtra vera esse evincit, multis memorabilibus Pontificiorum dictis factisque: quae in operibus [note: * T. 5. op. Ienens p. 304. 305. ] eius Germanicis: cum aliis hoc anno editis scriptis, reperiuntur. Qui secutus est annus trigesimus secundus, pacem, Dei beneficio et Moguntini atque Palatini Electorum intercessione, ecclesiis Evangelicis a Caesare impetravit, certis quidem [note: * Refert eas Sleidan. l. 8 p. 205. sub. ann. 1532. ] conditionibus Electori inprimis Saxoniae propositis. Quas ut hic ambabus, quod dicitur, amplecteretur; Lutherus literis [note: * Exstantt. 5. Ien p. 483. 495. Ioan elect. Sax. moritur. ] et ad Electorem, et ad filium I. Fridericum, qui paulo post patri successit, scriptis, serio suasit. Nam hoc eodem anno die decimo sexto Augusti rebus humanis exemptus est, pius ille Elector, et eonstanrissimus doctirinae evangelcae confessor: cuius memoriae Lutherus contionem funebrem habuit geminam: Melanchthon autem oratione parentavit: quae ideam boni principis complectitur. Anno trigesimo tertio ineunte, Lutherus per literas consolarus est cives Oschatienses, ob evangelii confessionem eiectos: ubi inter alia inquit: Oer reusiel ist der wirch in der welt/un die Welt ist seyn Hauss. Darumb wo man hinkomt/da findet man den scheutzlichen wirth deheime Respondit et electori Saxoniae super quaestione: quatenus vim virepellere liceat. Inprimis autem gravis ei intercessit controversia cum Georgio duce Saxoniae: qui iam olim et Lutherum et doctrinam eius cane peius et angue oderat. Itaque ne e sua ditione ei acceslio fieret; iuramento subditos suos voluit obligari,


page 145, image: s175

numquam se Lutheri doctrinam amplexuros: Lipsiae etiam civibus, qui iuxta Pontificium morem confessi, et cena usi essent symbo la danda curavit: quae senatui redderent. Deprehensi fuerunt sine symbolis circiter septuaginta Hi enim Lutherum consuluerunt, quid facto opus esset? Lutherus respondit: nihil agerent contra comscientiam: et quicerto crederent: integram sumendam cenam: extrema quaeque adeamt. inter alia epistolae [note: * Tom. 6. Ien. p. 4. b. ] haec sunt verba: Nun aber Hertzog Georg auch sich untersiehet/die hernil greit dess gewissens zuerforechin/were en wol werth/das man syn betroege/als einen teufels Apostel. Dux ergo Georgius, datis ad Electorem Saxoniae patruelem literis: Lurherum accusat, non solum de convicio sibi facto: sed quod suae ditionis homines ad rebellionem inflammaret. Elector ad Lutherum id perscribir: ac nisi se purget, vindicandum id in ipsum ait. Hac occasione Lutherus criminationem illam refellit: negatque se consuluisse: ut principi resisierent: sed ut patienter, etiam exilium ferrent. Tantum abesse a se; ut magistratus auctoritatem infringat; ut nemo se uno fortius eam adseruerit, aut magis illustrarit. Apostolum diaboli appellatum propter subditos: ne putent magistratus legitimi, sed diaboli esse edictos. Huic libello subiunxit epistolam, qua cives Lipsenses exules, consolatur et monet; ut praesentem fortunam moderate ferant: et simul Deo gratias agant; quivim istam mentis, atque constantiam sit ipsis largitus: non fore perpetuum hoc neque solidum gaudium adversariis evangelii; sed omnium opinione citius interiturum, et adhuc quidem omneis illorum conatus irritos fuisse: ac singulari Dei benesicio concidisse demonstrat. Submisit et minorem apologiam: in qua le purgat de his criminibus quod sit mendax, quod persidus, quod apostata: ac ceteris negatis fatetur se esse apostatam, sed beatum et sanctum, qui fidem diabolo datam non servarit: non secus ac sie Mammeluca aliquis ad Christianismum, aut magus e diaboli federe ad Christum redeat: ubi plura de monachatu. Oppugnavit et novo libello missas privatas et sacerdotum consecrationem: in qua disputationem suam cum diabolo habitam narrat: quae a Pontisiciis et sesuitis varie est exagirata: sed ipse se explicat ibidem. Ad senatum denique et populum Francofurdiensem misit epistolam: qua eos hortatur: ut caveantsibi a Zvinglii doctrina, atque instruit de confessione.

Anno trigesimo quarto Elector Saxoniae cum Ferdinando rege transegit: quam pacificationem Petrus Paulus Vergerius permoleste tulit: atque nomine Clementis Pontificis, de eo cum Ferdinando expostula vit. Hoc autem anno Lutherus docendo, scribendeo, et commentando fuit occupatus: quemdmodum bilia Germanica; ab ipso translata, et in unum corpus redacta, hocipsoanno exsucdi ceperunt; ut docet privilegium vetus, ab Electore bibliopolis datum. Prodierunt anno sequenti, tricesimo quinto: quo cepit iterum gliscere in Westphalia Anabaptistarum delirium, atque in incedium maximum erupit. Eodern trigesimo quinto anno


page 146, image: s176

rediit a pontificem in Germaniam missus Vergerius: qui Saxonem, de concilio Mantuae celebrando, interpella vit: lutherum quoque Wittenbergae convenit; deque negotio religionis cum eo egit. Scripsit Lutherus tunc contiones varias et epistolas: inter alia de modo precandi libellum popularem: praefationem in librum Urbani Regii contra Monasterienses novos Valentinianos et Donatistas. Er cum Pontifex concilium Mantuam indixisset: conscripsit aliquot dicta vel themata contra Constantiense (ipse Obstantiense vocat) concilium: consolatus est et Christianos Mittvveidenses, evangelii causa expulsos: et epistolam ad Cardinalem Moguntinum, ut ait, ultimam: sed submisit et alias. Hoc denique anno cepit Lutherus explicare publice Genesin Mosis: quem laborem una cum vita, uti ominatus sibi erat, finiit, exacto decennio.

Anno trigesimo sexto, formula concordiae inter Lutherum et Bucerum, aliosque ecclesiarum in superiori Germania doctores, de cena Domini, a Melanchthone Wittenbergae est conscripta, exeunte Maio: cuius alibi [note: * In vita Buce ri. Video consil. Theol. Melanchth. ] quoque meminimus; ut et nomina eorum, qui subscripserunt, retulimus. Hoc etiam anno Philippus Pomeraniae dux, Mariam Ioannis Saxoniae electoris, et Margaritae Anhaltinae filiam, Torgae in matrimonium duxit, benedicente novis coniugibus Luthero. Qui peractis ritibus, manum illi porrigente Philippo duce, stans aliquandiu tacitus, tenensque manum ducis, clara voce: Dominus Deus, inquit, sit tecum: et semen tuum non deficiat! Cum autem patruus Philippi Barnimus, liberos mares non susciperet: et Philippi coniguium primo quadriennio prorsus sterile esset: plane interitura ducum Pomeraniae stirps mascula est visa: sed Dei beneficio, ex voto Lutheri, dux Philippus septem ex ea coniuge filios suscepit: ac familiam illustrissimam egregie propagavir.

Sequenti anno, mense Februario, dux Saxoniae elector, cum federatis religionis nomine principib. et civitatibus, eorumque Theologis Smalcaldiae convenrum egit: principes, ut de synodo Mantuae indicta, deliberarent: Theologi, ut de doctrina conferrent. Evocatus itaque eodem fuit cum Melanchthone Lutherus: qui articulos de praecipuis controversis doctrinae Christianae capiribus conscripsit, a ceteris Theologis approbatos, in concilio, si quod futurum esset, nomine docentium in Saxonicis et coniunctis ecclesiis exhibendos. Vulgo Smalcaldicos nominant: et adiuncti sunt Augustanae confessioni, eius Apologiae atque Catechismis Lutheri.

Eo in conventu gravi periculosoque morbo correptus est Lutherus ut fere de eius vita desperaretur. Calculi id malum fuit: e quo in drem usque undecimum vesicae obstructione laboravit. Ipse tamen, improbantibus et adversantibus plerisque avehendum se inde curavit: nec consilio aut eventu infelici. Comitem se illi itineris adiunxit Georgius Stitrciades medicus, Erphordia Evocatus. Lutherus in curru testamentum fecit, in quo amicis et pastoribus legavit


page 147, image: s177

odium Papae: quemadmodum antea in aedibus Spalatini anno trigesimo hoc carmen fecit:

Pestis eram vivus, moriens ero morstua Papa.

Sed nocte, quae discessus eius diem secuta, melius habere Lutherus cepit, Tambachii; et apertis urinae meatibus, ipse Lutherus scripsit cantharos undecim se excepisse. Vicum illum locum benedictionis suae appellavit in literis. Haec valetudinis illius recuperatio, magnum artulit gaudium piis, ac Lutheri amantibus: tum inprimis Melanchthoni: quod hec epistola [note: * Est l. 1. ep. Me lancht. pag. 28. Melancht. gais dium ex Luther. valetudine. ] indicat: Toto pectore ago gratias Deopatri misericordiarum, et Domino nostro Iesu Christo, Pontifici nostro interpellanti pronobis, [gap: Greek words] , quod morbi nimii periculum levare coepit Gaudeo enim ex animo, cum tuo, tum Rei publicae nomine, te reviviscere, et hanc laetitiam auget, quod iuvat exemplum vidisse, quo manifeste testatus est Deus, se hac nostram Ecclesiam respicere. Hic omniumprincipum et aliorum bonorum virorum vultus, atque congressus fuerunt hilariores, postquam allatae sunt literae tuae spem vitae ostendentes. Agnosrunt tuo ministerio lucem Evangelii rursus patefactam esse, seque id debere tibi intelligunt simuletiam prospiciunt, quantum detrimentum acciperet Ecclesia, si nobis eripereris. Ideo oprant communibus votis; ut diu sis superstes, agunt Deo gratias, quod te velut e mediu morte revocavit in vitam. Ac spero, gratam esse Deo hanc laetitiam, et gratiarum actionem. Precor Deum per Dominum nostrum Iesum Christum; ut te prorsus reftituat, ac sanet. Hic nonaum finitae sunt deliberationes de responso dando Caesaris Oratori, ad ipsius disputationem, quam de priore responso duriorem habuit, Itaque; nondum etiam Pontificio nuntioresponsum est. Duae Wirtenbergensis laudat magnitudinem animi tui, quod anstis sis in tali morbo te committtere itineri, et ex hoc antro evaseris. Ait se tuum exemplum imitaturum esse; iam enim amplius octiduum aegrotat, et cras abire constituit. Christus faciar, sit brevite videam incolumem, et restitutum bonae valetudini. Fui in maximis doloribus, et hos augebat indignitas, quod nihil opis afferrc tibi hoc locopoteramus. Excruciabant me etiam errata quaedam [gap: Greek word] , quibus animadverti morbum augeri. Itaque dici non potest, quantis doloribus conflictatus sim. Sollicitudine nondum prorsus liberatus sum. Sedsi fuit [gap: Greek word] ex oppilatione, iam depulsum spero omne periculum: sin ex calculi mole; tamen levius fore spero, et habebis medicum Dei beneficio prudentem et fidum, quem ut Deus adiuvet opto. Vale Smalcaldiae. 1537.

Interea Pontifex concilium a calendis Novembris ad calendas usque Maias anni sequentis producit: et Vincentiae locum adsi gnat, urbe Venetorum ampla atque copiosa, praemissis eo aliquot cardinalibus, qui initium facerent. Prae se ferebat autem seriam consultationem depurgando illo Augiae stabulo: iamque cerris quibusdam delectis id negotii dederat, remissa etiam surisiurandi


page 148, image: s178

religone et eonsilium reformationis sciri a nemine volebar. Sed diu non latuir: et simul arque in Germaniam emanavit: Lutherus lingua populari: Ioannes Sturmius aurem Latine respondet, ad emendatores ipsos oratione conversa. Lutheri libello praefixa pictura statim denotat argumentum. Nam Pontificem in sublimi solio sedentem circumlistunt aliquot cardinales; qui caudis vulpinis, ad longurios alligatis, veluri scopis, omnia sursum deorsum repurganr Et tandem reformatio illa omnis in fumum abiit; quorum artificio aut technis, satis notum est. Lutherus autem evulgavir in grariam Pontificiorum, unum de summis Pontificiae fidei articulis, nempe de donatione Constantini, cum notis et refuratione. Edidit etiam aliquot Ioannis Hussi epistolas: ad Boemos e carcere Constantiensi anno millesimo, quadringentesimo, decimo sexto missas: quibus praefationem ad spirituales, qui forte concilio sint interfuturi, prae fixit. Misit insuper ad Papam et Cardinales aliquosque praelatos, legendam de Ioanne Chrysostomo: cum praefatione et scholiis. De concordia denique illa inter Helvetiss et Lutherum epistolam misit, amice scripram, ad federatos evangelicos: in qua consensum suum declarat, et quid desacra cena credar.

Interea, quasi parum certaminum in ecclesia esset, enata est secta Antinamorum, auctore porissimum Ieanne Agricola Islebio: qui cum Luthero antea vixerat familiarissine. Dicebant illi, paenitentiam ex decalogo non docendam: et impugnabant illos; qui evangelium non praedicundum tradunt, nisi primum quassatis animis fractisque per legem. Ipsi vero statuebant, quaecumque tandem sit hominis vita et quantum vis impura, iustificari tamen eum, modo promissionib. evangelii credat. Luthero itaque rursus negotium facessitum: qui et copiose illa refutavir: docuitqi legem non datam ut iustificet: sed ut peccatum ostendat, et conscientiam rerritet. Itaque primum illam docendam: deinde evangelium: quod Mediatorem monstrat. Islebius a Luthero monitus errorem tandem agnovit, et publico scripro confessus est.

Sub idem tempus, anno trigesimo octuvo, festo Pentecostes, rectore Academiae per semestre aestivum Melanchthone, quidamm Simo Lemnius libellum edidit epigrammarum: quibus multorum et virorum et feminarum famam laesam esse iudicatum est Lutherus igitur, osor eiusmodi famosorum libellrum summus, in auctorem epistola adfratres et sorores ecclesiae Wittembergensis edita [note: * Tom. 6. Ien. p. 533. ], acerrime invectusest, factum illud poetastri unice sibi displicere testatus. Sed auctor elapsus postea impudentissime mentiendo tam foeda atque impura scripta emisit; ut neque priorum veniam dandam ei, et quicquid accidisset, id lenius, quam nefaria ipsius vesania mereretur, omnes boni statuerent. Prodierunt hoc anno et tria symbola Oecumenica, cum Lutheri expositione: ut et alia, de quibus tomi ipsius.


page 149, image: s179

Annus trigesimus nous rursum deliberationes sollicitas et arduas de republica attulit: cum incertum esset, quid de pace apud Caesarem obtineri posset: et multi conatus iniustae oppressionis timerent. Lutherus itaque cum collegis Wittemb. scriptum composuit et edidit: de legitima, concessa, et voluntati divinae non contraria defensione. Cumque ram frequens esset in omnium ore concilii nomen et ecclesiae: lutherus de utroque librum emisit vulgari lingua: in cuius praefatione Papam dicit eodem modo ludere ecclesiam Christi indictione concilii: quo ludisicari solent canes: quibus cultri cuspide exhibeatur frustum panis, quod illi captantes manubrio percutiuntur, non sine risu spectantium. Probat in eo primum, ecclesiam non posse secundum patres et concilia reformarit deinde agit de scripturae auctoritate: de Apostolorum cocilio primo: de concilio Niceno, Constantinopolitano, Ephesino, Chalcedonensi, explicat quid sit concilium, et quae eius potestas: denique de ecclesia tractat: quid sit, et quae sit vera: quae eius signa et notae: Christianas scholas postremo affirmat esse perpetua comncilia: ac proinde diligenter conservandas: ut quae unice prosint triplici in terris hierarchiae, ecclesiasticae, politicae, et oeconomicae.

Sub exitum Smalcaldici conventus, die vicesimo quarto Aprilis, discessit e vita Georgius dux Saxoniae, nullis relictis liberis. Heres igitur fuit Henricus frater cum filiis Mauritio et Augusto institutus, sed cum conditione: ne religionis forma mutetur: sin minus, Ferdinando regi ditionem totam tribuit: donec conditio impleatur. Sed dum legati cum Henrico ea de re agunt splendidis propositis rationibus, imo aureis montibus promissis: constanter [note: * Vide vitam Frid. Myconii. ] ille se id facturum negavit; et moritur Georgius ante, quam legati redirent. Itaque praeter voluntatem suam Georgius heredem habuit: ac tanta est facta in Misnia mutatio subito: ut cum in Paschalibus feriis Lipsiae docuissent Pontificii: festo Pentecostes ibidem in sug gesto starent et docerent, Lutherus aetatis suae anno quinquagesimo sexto, et discipuli eius. Fecit Lutherus tum initium reformationis, colophonem alii addiderunt.

Anno quadragesimo decretum erat: ut Haganoae ad Rhenum convenirent Theologi: deque controversis doctrinae capitibus placide colloquerentur. Eo quoque proficiscens Melanchthon, Vinariae in morbum incidit gravissimum: adeo ut subsistere ibi cogeretur, et ad emigrationem ex hac vita, condito etiam testamento, totum se praepararit. Accurrit itaque ad eum Lutherus cum Crucigero, iussu Electoris, itinerib maximis, qua die, qua noctu. Ut primum aurem ad melanchthonem venit, misereque vi morbi absumptum vidit: cum gemitu et lacrimis, Heu, exclamat, quam pretiosum et utile ecclesiae organum, quam misere nobis est affectum, et pene interiit! et cum saltem salutasser, in genua procumbens, ardemptissime oravit: ac deinceps omne officium decum benti praestiti,


page 150, image: s180

consolando, monendo, et quandoque etiam obiurgando. Inde ipse Melanchthon ad Carmerarium [note: * Consil. Theol. p. 393. ]: Nulla oratione explicare possum, quam horribiles dolores suslinuerim, qui interdum recrudescunt. Sensi et Doctorem Lutherum excruciari animo; sed ille suum dolorem repressit, ne meum augeret. Meque erigere conatus est summa animi magnitudine, non solum consolando, sed saepe duriter obiurgando. Qui nisi ad mevenisset, mortuus essem.

Hoc eodem anno Robertus Barnus, Theologiae doctor, Londini secundo cal. Iulii, ob evangelium crematus est. Erat is Luthero notus etiam in domestica familiaritate, cum Wittembergam in legatione divortii regis causa venislet. Amici itaque sui et maityris constantis confessionem, quam dum ad rogum fuit ductus publice dixerat, cumpraefatione sua Lutherus typis ex cribendam cura vit: pastores in super peculiari scripto iterum monuit: ut mascule in usurarios ac usuras inveherentur.

Ineunte anno quadragesimoprimo, Fridericum Myconium, phthisi gravissime artenuatum, epistola [note: * Tom. 7. Ien. Consolatur Myconium. ] est consolatus: qua acerbam sibi fore vitam scribit, illo exstincto; ac prinde optat: ut sibi prius tabernaculum corpusculi exhausti deponendum sit: certoque persuasum se confirmat, treces suas exauditum iri: ut et factum. Supervixit enim Myconius postea ipsum sexennium: et Lutheri precibus acceptum id retulit. Post Pascha Dessaviae baptisatus est infanrulus masculus bernhardus Ioannis Anhaltini. Ibi super baptismo duas Lutherus habuit contiones coram aula, et fratre Anhaltini et episcopo Brandeburgico: quae exstant. Respondit etiam libello maledici ciiusdam; quem ipse nominat Hans Wurst/in quo iterum et se et doctrinam, quam prositeretur, defendit: contra Pontificios, et Pontificiorum errores refellit. Edidit quoque cobortationem ad preces adversus Turcam: et respondit viris principibus de quaestionibus Theologicis variis; ut de transsubstantiatione, de libero arbitrio, de tustific atione fidei, et aliis.

Sub id tenipus, cum Necburgi ad Salam episcopalis sedes vacaret, iussu Electoris Saxoniae, dioeceseos illius advocati et patroni, a Luthero inauguratus est Nicolaus Amsdorfius, familia natus nobili Theologus, repudiato Iulio Pfiugio, quem collegium ibi canonicorum elegerat. Introduxit illum Lutherus in episcopalem sedem dievicesimo Ianuarii, anni quadragesimi secundi. Haec res, ut multorum fuit opinio, occasionem alus motibus praebuit: et Caesarem, cui Iulius non uno nomine carus, haud leviter offendite ut alibi [note: * Vita Amsdorfii. ] dictum. Lutherus postea librum vulgari lingua edidir, cui titulus: Exemplum inaugurandi veri episcopi Christiani.

Evulgavit tunc et Alcoranum Richardi cuiusdam fratris Dominicani, verancule versum: item admonitionem fidelem de fugienda Turcarum doctrina: et, non Turcam, sed Papam esse antichristum.


page 151, image: s181

Cumque dissidium periculosum inter electorem Saxo. et Mauritium de finibus et oppidulo Wurcena, ortum esset: iamque res ad arma certo spectaret: Lutherus a proposito gravissimis rationibus principes avocavit, scriptis literis Explicuit etiam sententiam suam super themate quodam: quo ante multos annos affirmarat: belligerari cum Turca, nihil aliud esse: quam repugnare Deo, qui nos eo, tamquam flagello, verberet. Consolatus inter alia etiam est mulieres: quae abortum passae, vel fetum mortuum enixae.

Annus quadragesimus tertius ut et sequens fecundus fuit malorum causis et certaminibus. Tuncenim recruduit bellum sacramentarium, magno cum dolore Melanchthonis: quem etiam cum Luthero committere quidam conatisunt. Fuerumt enim multi [note: *Inter eos Amsdorff. ], qui frigidam Luthero suffunderent: ac de Rhenanis ecclesiis nihilo mitius loquerentur: quam de Turcis. Itaque cum typographus Tigurinus Christophorus Froschoverus exemplum Bibliorum Tigurinorum a se excusorum Luthero misisset: monuit eum epistola; nequid posthac mitteret, a Tigurinae ecclesiae ministris profectum. Se enim nullum cum iis commercium habere: nec libros eorum vel recepturum vel lecturum. Ecclesias Dei communicare cum eis nonposse: qui iam et ipsi damnati sint, et in damnationem atque infernum alios abripiant. Se igitur, dum vivat, precibus ac libris eos oppugnaturum. Ivit autem primum in Iudaeos scriptis suis Lutherus: et eorum refutavit mendacia, praesertim blasphemum illud Shemhamphoras. Deinde iudicium et breve responsum dedit ad Caspari Schvvenckfeldii literas et librum: quem iubet ut se missum suis scriptis faciat: a choc cum responso dimittit: Increpet Dominus in te Sathan, et sit spiritus tuus, qui vocavit te, et cursus tuus, quo curris, et omnes qui participant tibi, Sacramentarii et Eutychiani tecum, et cum vestris blasphemiis in perditionem. Sicut scriptum est: Currebant et non mittebam eos: Loquebantur, et nihil mandavi eis. Rescripsit etiam ad alios, quid sibi de ceremoniis, et de excommunicatione videretur: illarum vult esse paucas et ad aedificationem: hanc vero, ut disciplinam ecclesiae utilem revocari quidem optat, sed vix sperat. Gravi insuper adhortatione iuventutem, Wittembergaetunc discentem, monuit: ut sibi a scortorum pollutione caverent: qua multi tunc infecti: imo ipse discessurum sec ecolluvione talium hominum est interminatus: ac manfit aliquandiu Mersburgae, apud principem Anhaltinum: sed ab Academia honorifica legatione revocatus, ad ordinarias operas rediit. Commentarium inprimis egregium scripsit tunc super ultima verba Davidis: in quo articulus de Trinitate, de discrimine personarum, de Christi Deitate atque humanitate

nei vosissime et planissime declaratur.


page 152, image: s182

Anno quadragesimo quarto primam partem suorum commentatariorum in Genesin finiit: in quibus passim in facramentarios inuchitur: ac vaticinatur, futurum, ut se mortuo, catervatim erumpentes Lutheranam doctrinam sint oppugnaturi. Deinde mense Septembri, brevem ultimamque suam Confessionem de Cena Domini edidit: ubi diserte exponit, quid a dignis et indignis in Goenasumatur, tum perfidem, tum praeter fidem: Zvvinglium, Oecolampadium, eorumque. discipulos, Tiguri et alibi aperte haereticos, sacramentorum hostes, aeternumque damnatos scribit. Tignrinis, ersi alii aliter faciendum statuebant, visum est respondere: id quod sequentis anni initio edita Apologia fecerunt: de qua [note: *Vita Bulling. et Lavat. hist. sacrament. ] alibi.

Illo eodem anno, die decimo septimo Novembris Geneseos enarrationem Lutherus absolvit: quae fuit postrema eius in Academia illa publica lectio: quam hisce ad auditores de cathedra conclusit: das ist nun der liebe Genesto: un er Herre Gott gebe / das andere nach mir besser machen. Ich kan nicht mehr / Ich bin schwach: orate Deum pro me, dass er mir ein guteo seltges stundtem verleyhe / h. e. haec est ergo Geneseos nostra enarratio: faxit Deus, ut alii post merectius meliusve explicent. Egoplura non possumi: vires me deficiunt: oraete Deum pro me, ut horam mortis placidam mihi largiatur.

Hoc anno in Italia sparsum fuit impudentissimum, de Lutheri obitu, plane tragico et horrendo, mendacium. Verba ex Italico [note: *Tom. 8. oper. Ien. p. 206. ] translata sunt haec:

Horrendum, adeoque inauditum miraculum, quod in aeternum laudandus Deus, in foeda morte Martini Lutheri, et corpore et anima damnati, exhibuit, in gloriam Iesu Christi, atque in emendationem et consolationem piorum.

Cum in morbum incidisset Martinus Lutherus, corpus Domini nostri Iesu Christi sibi communicari petiit; quod ubi accepit, brevi post exstinctus est. Vitae suae terminum instare ubi animadvertit; petiit, ut altari imponeretur corpus suum, divinisque honoribus affectum adoraretur. Verum horrendis erroribus finem tandem impositurus Deus, ingenti miraculo populum monuit: ut ab impietate, quam Lutherus invexisset, absisteret. Imposito enim corpore eius in sepulcrum, tantus subito tumultus et terror exortus est, ac si terrae fundamenta concuterentur. Unde qui funeri intererant, cohorrescentes obstupuere, moxque sublatis oculis, sacram hostiam in aere pendentem conspicati sunt Quare magna cum animi devotione sanctissimam illam hostiam in sacro loco reposuere. Quod ubi factum, Tartareus iste fragor audiri desiit. Sub insequentem vero noctem, strepitus et fragor priore multo impotuosior, circa sepulcrum Lutheri auditus est; qui omnes per totam civitatem trepidos, pavoreque tantum non enectos e somno excitavit. Quare cum illuxisset, sopulchrum, in quod


page 153, image: s183

detestandum Lutheri corpus repositum fuerat, aperuerunt, ubi nec corpus, nec ossa, nec ullas vestes offenderunt; sed foetor sulpureus e sepulcro exiens, circumstantes fere extinxit. Quo miraculo complures territi vitam suam emendarunt, in honorem Christianae fidei, et gloriam Iesu Christi. Hoc mendacium cum in Germaniam ad Lutherum fuisset perlatum: ipse haec ei verba sua manu subscripsit: Fateor et testor hac mea manu, ego Martinus Lutherus, me vicesimo primo Martii figmentum hoc iracundiae et furoris plenum, de morte mea accepisse, laetaque mente et hilari vultu legisse; sed detestatum istam blasphemiam, qua impudens mendacium divinae maiestati adscribitur, in ceteris me non posse non gratulabundum ridere Sathanae, eiusque squamarum Papae et complicum eius odium, quo me insectantur. Convertat eos Deus a diabolica ista malitia. Sin autem decretum est, preces meas pro peccato in mortem irritas esse; tum faxit Deus; ut mensuram peccatorum compleant, et libellis huiusmodi mendaciis scatentibus se ipsos invicem ad satietatem usque oblectent.

Edidit tunc Lutherus librum, cui titulus, contra Papatum a diabolo institutum: wider das Bapstthumb vom teuffel gestifftet: in quo de concilio a Papa indicto, et toties sublato, aliove translato: deque aliis Pontificiorum molitionibus. Ibidem Campapanum refert [note: Tom. 8. p. 211. Germani Italis bestiae et barbari. ], cum ex Germania ad fines Italiae venisset, inclinatum obvertisse podicem et dixisse:

Adspice nundatas barbara terra nates.

Evulgavit et alia ut explicationem dicti: scrutamini scripturas: et de mundi caecitate atque ingratitudine in querelam Christi super urbem Hierosolymam. De consilio quoque Lutheri imprimis Georgius Anhaltinus passus est sibi hoc anno demandari gubernationem ecclesiae Mersburgensis, qua de re verbosius [note: Vita dutis Georgii. An. 1546. ] alibi.

Hoc tempore, quod inchoaret annum Christi millesimum, quingentesimum, quadragesimum sextum Lutherus abiit, comite inter alios Melanchthone, in patriam suam: et incolumis cum eodem reversus est. Paulo post, cum iam concilium Tridenti esset inchoatum, et consessus unus atque alter habitus, iterum eodem evocatus est a comitibus Mansfeldicis, dissidii componendi causa: quod inter ipsos erat de finibus et hereditate. Non solebat Lutherus quidem eiusmodi negoscia tractare: ut qui per omnem vitam nihil nisi sacra studia curasset: sed quia Islebii natus erat, ditionis Mansfeldicae oppido, patriae voluit hanc operam prastare. Wittembergae itaque ultima contione habita die decimo septimo Ianuarii, in viam vicesimo terrio se dedit: ac [note: *Quo vernit d. 24. Ianuarii. Vide vitam Iusti Ionae. ] Halae Saxonum hospitio Iusti Ionae usus, triduum ibi, propter aquarum eluvionem, substitit; et concioem, vicesimo sexto Ianuarii, de Pauli conversione habuit. Vicesimo octavo, qui fuit dies Iovis, Hala navigio traiecit praeterfluentem ipse cum


page 154, image: s184

D. Iona, ac tribus filiis, non sine periculo submersionis: adeo ut ad D. Ionam diceret: nonne periucundum, putas, foret diabolo, si ego tecum et cum tribus meis filiis, in aquis suffocarer? Ad fines Mansfeldicorum comitum ubi venit: ab aula centum amplius equitum comitatu exceptus; inque oppidum Islebium honorifice introductus est, valetudine admodum imbecilli et tantum non desperata: quod sibi accidere semper, cum magni quippiam aggrederetur, dixit. Sed adhibitis fomentis, mensae in cena adsedit: et a vicesimo nono Ianuarii, ad decimum usque septimum Februarii, et causam propter quam evocatus erat, egit; et in teplo aliquoties docuit, cena Domini bis usus, quin et duos sacro ministerio publice initiavit. Domi vero super mensam colloquia habuit, pietatis plena; precesque quottidie devote dixit.

Vespera illius diei, quamvis erat imbecillior, prandit tamen cum reliquis atque caenavit. Inter cenandum variis de rebus locutus, hoc etiam inter alia interrogavit: num in illa sempiterna vita simus alter alterum cognituri? cumque alii averent ex ipso scire: quid, inquit, accidit Adamo? numquam ille viderat Evam; sed cum eam formaret Deus, altissima quiete sopitus dormiebat: expergefactus autem, cum illam videret, non rogat: quae sit, aut unde veniat: sed carnem esse de sua carne dicit, et os de suis ossibus. Qui vero sciebat istud? nimirum Spiritu sancto plenus, et vera Dei cognitione praeditus, ita pronuntiabat. Ad eundem modum, nos etiam in altera vita renovabimur per Christum: et parentes, uxores, liberos, et quicquid est, multo perfectius agnoscemus: quam tunc Evam Adamus cognovit. A cena, cum divertisset precandi causa, sicuti consueverat, cepit augeri dolor pectoris. Ibi monitu quorundam usus est cornu monocerotis ex vino: post in minori lectulo hypocausti per unam et alteram horam suaviter dormit; cum evigilasset, in cubiculum ingreditur, et ad quietem iterum sese componit, salutatisque amicis, qui aderant, orate, inquit, Deum; ut Evangelii doctrinam nobis conservet. Pontifex enim et concilium Tridentinum mira moliuntur. Haec ubi dixit, facto silentio dormit liquandiu, sed urgente vi morbi, post mediam noctem exitatus, queritur de pectoris augustia, et praesentiens iam instare vitae finem, his omnino Deum verbis implorat: Pater mi caelestis, Deus et pater Domini nostri Iesu Christi, Deus omnnis consolationis, ago tibi gratias, quod filium tuum Iesum Christum nihi revelasti, cui credidi, quem sum professus, quem amavi, quem celebravi, quem Pontifex Romanus et reliqua impiorum turba persequitur, et afficit contumelia: rogo te, mi Domine Iesu Christe, suscipe animulam meam: mi pater caelestis, etiamsi divellor ex hac vita, licet corpus hoc mihi sit iam deponendum: certo tamen scio, me


page 155, image: s185

tecum esse permansurum in sempiternum, neque posse me tuis ex manibus a quoquam avelli. Addidit et dicta: Sic Deus dilexit mundum: ut unigenitum suum filium daret; ut omnis, qui credit in cum, non pereat, sed habeat vitam aeternam. Et ex Psalmo sexagesimo octavo: Deus noster Deus salvos faciendi, et Dominus, est Dominus educendi exmorte: postea medicamento quodam exhibito, cum id absorbuisset; ego, inquit, hinc abeo, spiritum meum iam reddam Deo: et cum dicto celeriter tertium: pater in manus tuas commendo spiritum meum: redemistime Deus veritatis. Hic tamquam dormiturus e vita discedit, nullo cum corporis, qui quidem animadverti potuit, cruciatu. Cumque D. Ionas ac Caelius inclamarent: reverende pater, morierisne per Christum in confessione eius doctrinae, quam hactenus annuntiasti, constanter? Respondit ita, ut exaudiri posset, Ia: quae vox postrema eius fuit. Sic in patria sua, quam multis annis non viderat, obiit cum gemitu multorum, die decimo octavo Februarii; qui Concordiae in Fastis adscribitur, sub horam terriam matutinam, anno aetatis suae climacterico magno. Islaebii postero die exsuviae loculo stanneo impositae funebri pompa in templum delatae sunt; ubi contionem habuit Iustus Ionas. Et quamvis Mansfeldici comites cupiissent in sua ditione sepultum corpus: tamen postulante ita Electore Saxon. Wittembergam id remiserunt. Ibi quacumque deductum funus fuit, et honorifice est exceptum, et cum luctu comitatum ad fines territorii: donec vicesimo secundo Febrarii post meridiem Wittembergam delatum; et tanta cum frequentia, principum, comitum, nobilium, studiorum gratia ibi agentium, et plebis, quantam oppidum illud vix aut raro vidit, in templum arci contiguum deportatum. Ibi finitis usitatis funebribus, Pomeranus contionem habuit coram non paucis hominum milibus: a qua Melanchthon cum singultu et lacrimis plurimorum perora vit. His peractis Magistri aliquot, viri docti, in tumulum sandapilam demiserunt, prope suggestum; e quo tot praeclaras et sanctas contiones coram principibus, electoribus, et ecclesia Christi habuerat In tabula supra laminam aeneam in qua eius effigies viva, haec leguntur carmina:

Continet hic tumulus Martinimembra Lutheri:

Nosse sat hoc fuerat: sed tamen ista lege.

Iuxta effigiem haec sunt.

HIc prope Martini rursui victura Lutheri,

Inparvo tumulo molliter ossa cubant.

Quae prius horrendis errorum pressa tencbris;

Atque operum obscura nube sepulta fuit,

Hoc monstrante iterum patefacta est gratia Christi;

Quaeque Deo acceptos nos facit esse, fides.

amque superstitio cum regnum caeca teneret:

Et premeret longo dogmata vera situ:


page 156, image: s186

Ille Dei afflatu monitus, verboque vocatus,

Lucem evangelii sparsit in orbe novam.

Instructusque tuba Paulinae et fulmine linguae,

Exploso, cepit vera docere, dolo.

Utque agnum in media Baptista ostendit eremo,

Qui pia pro populi victima labe foret:

Sic quoque monstravit te, maxime Chrsite, Lutherus;

Cum totus tenebris obrutus orbis erat.

Et Legis tabulae, quas in Sinaide Moses

Allisas fregit rupe, propheta Dei;

Quid distent Evangelio: quod pectora sanet;

Conscia quae culpae terruit ira Dei:

Hoc prius amissum discrimen reddidit orbi;

Essent ut Christi munera nota magis.

Arguit Ausonii fraudes atque impia regna

Pontisicis, poulo quae nocuere Dei.

Pollutasque monens vitare idola per aras,

Ad verum adduxit corda levata Deum.

Magnanimusque, Deo, cursum, servante, peregit:

Infidias contra multiplicesque minas.

Tandem ex hac vita tranquilla morte vocatus:

Ardua propitio venit ad astra Deo.

Sen??it ubi coram felicia gaudia Christo:

Veraque post obitum praemia vivus habet.

Grata Deo tanto sit pro doctore futura

Aetas; quae Christi dogmata vera sciet:

Atque oret precibus, Deus hanc, quam praebuit orbi,

Lucem evangelii servet ut ipse sui.

Decessit in patria sua Isleben,

anno a natali Christi MD XLVI.

die Februaroi XVIII.

anno aetatis suae LXIII.

Academia Witteberg. ut filia patria dilecto F. C.

In lapide.

MARTINI LUTHERI S. THEOLOGIAE D. CORPUS H. L. S. E. QUI ANNO CHRISTI M. D. XLVI. XII. CAL. MARTII EISLEBII IN PATRIA S. M. O. C. V. ANN. LXIII. M. III. D. X.

Exstant et aliorum epicedia in eum atque epigrammata: de quibus haec adiungimus.


page 157, image: s187

PHILIPP. MELANCHTH.

Occidit omnigena venerandus laude Lutherus,

Qui Chrisium docuit non disbitante fide.

Ereptum defiet vero hunc ecclesia luctu:

Cuius erat doctor, verius imo pater.

Occidit Israel praestans auriga Lutherus:

Quem mecum sanus lugeat omnis homo.

Nunc luctumque suum lacrimoso carmine prodeit:

Hoc etenim orbatos; fiere, dolore decet.

Theod. Beza.

Roma orbem domuit; Romam sibi Papa subegit:

Viribus illa suis, fraudibus iste suis.

Quanto isto maior Lutherus, maior et illa:

Isium, illamque uno qui domuit calamo!

Inunc! Alciden memorato Graecia mendax:

Lutheri ad calamum fer rea clava nihil.

Ioann. Maior

Lutherus decimum confecit strage Leonem:

De clava noli quaerere; penna fuit.

Ioachim. a Beust.

Insua concessit quo tempore fata Lutherus;

Mortuus est purae relligionis apex.

Mens it ad astra, die cui dat Concordia nomen:

Lutherum in caelum quae comitata redit.

Huit quia successit lacera Discordia veste;

Da populo Eliae pallia, Christe, tuo.

Hic ergo cursus fuit, atque haec meta laborum Lutheri: cuius obitus cum Melanchthoni nuntiatus esset, haec repetiisse e sacris verba dicitur: occidit currus et auriga Israelis! fuitque Melanchthoni eius mors inprimis luctuosa Nam cum eo annis vigintiocto coniunctissime vixerat: cum ob eximias virtutes vere edilexerat: atque in illustranda evangelii doctrina fidelem se ipsi socium et adiutorem praestirerat. Etsi enim rempora fuerunt tunc ad distractiones proclivia, hominumque levitas dissidiorum cupida: tamen, cum alter alterius vitia nosset; numquam inter eos simultas exstitit; ex qua animorum alienatio, aut divulsio consuetudinis subsecuta sit. Quae aurem quantaevereip. procellae in Germania post obitum Lutheri ortae sint: prohdolor in vulgus notum est! et constat ipsum Lutherum saepe dixisse: se vivente, propitio Deo, bellum in Germania non futurum: se autem mortuo videret posteritas. De doctrina item Evangelii hoc oraculum edidit: Haec inquit, perdent Christianam religionem: primum oblivio beneficiorum ab evangelio acceptorum: deinde securitas, quae iam passim et ubique regnat:


page 158, image: s188

postremo sapientia mundi, quae vult omnia redigere in oraenem, et publicae tranquillitati impiis consiliis mederi.

Fuit sane summi huius viri ingenium acre et sagax; animus ingens et excelsus: in veritate agnita constans: a cuius confessione nec minis nec pollicitationibus ullis potuit dimoveri. Ferunt aliquando Pontificiorum quendam exalio quaesiisse: cur hominios non ostruitis auro argentove: quo minus ita invehatur in Remanenses? respondisse alterum: Hem Germana haec bestia pecuniam non curat. Fortitudinis etiam singulare argumentum ac specimen reliquit in illo, de quo ante, conventu Augustano: quando ex sua eremo ita ad Spalatinum: Furere isthic et fremere reges, principes, populos, adversus Christum Domini, felix omentputo, ac multo muelius, quam si blandirentur. Sequitur enim; Qui habit at in caelis ridebit eos. Hoc autem principe nostro illos ridente: non video cus nobis flendum sit a facie eorum. Ridet enim non sui, sed nostra gratia; ut et nos postius fidentes, rideamus inania eorum consilia, in tantum est opus fide, ne causa fidei sit sine fide. Sed qui coepit hoc opus, is coepis certe absque consilio et studio nostro. Idem hactenus protexit; et gubernabit supra et praeter nostra consilia et studia, ille ipse est, qui perficiet eabsolvet idem, extra et ultra nostra consilia et studia, de quo nihil dubito Scio et certus sum, cui credo, qui potens est facere supra quam nos petimus et intellgimus. Etiamsi Philippus cogitet et cupiat cum facere infra et intra suum consilium, ut liceret ei gloriari. Certe sic oportuit fieri, sic fecissem ego, Nem es mus nicht heissen/sic ego Philippus, das Ego ist zu germg/es heist sic, Ego ero qui ero, hoc est nomen eius, Qui ero, Man sihet nit wer er ist/aber er wirde sem/so werden wirs schen. Sed haec verbose satis, tu esto fortis in Domino, et Philippum meo nomine exhortare saepe, ne fiat Deus; sed pugnet contra illam innatam, et a Diabolo in paradiso implantatam nobis ambitionem divinitatis, ea enim non expedit nobis Evam et Adam divinitas exparadiso exstrusit, nosque ipsa sola exturbat et textra pacenm trudit.. Wir sollen menschen und nacht Gott seyn/das ist die summe/Es wird doch nicht ant ers oder ist ewige Unruhe und hertzenteidt unter lehn, Martyrium non semel sibi exoptavit: ut cum Augustam iret anno decimo octvo, ad Melanchthonem suum dulcissimumque ita scrseit [note: *T. 1. ep. p. 85. A. 1518. ]: Tu agevirum, sicut et agis, et adolescdntes rectadocet ego pro illis et vobis vado immolari: si Deo placet: Malo enim perire; et quod unum mihi gravissimum est, vestra dulcissima conversatione carere in aeternum, quam utrevocem bene dicta, et sudiis optimis perdendis occasio fiam. Et alibi [note: *T. 1. ep. p. 297. A. 1 520. Vide T. 2. ep p. 340. ] ad Spalatinum: Mallem me, quod saepius dixi, in solis Romanistarum manibus periore: ne Carolus cum suis in hanc causam involveretur. Scio quae miseria Sigismundum Imperatorem post occisum Huss consecutasit: ut nihil deinde prosperum habuerit; sine prole obierit: et filius etiam filiae, postea Ladistaus perierit: et in generatione una deletum sit nomen eius: uxor vero


page 159, image: s189

Barbara infamia reginarum evaserit: et alia quae te nosse credo. Si tamen ita fieri oportet; ut et ego non modo pontificibus, sed et gentibus tradar: fiat voluntas Domini, Amen: et iterum ad Lampertum Thorn captivum: Tibitoto corde congaudeo et gratulor gratias agens fidelissimo Salvatori nostro domino Iesu Christo, qui mihi non modo verbum suum et spiritum nosse, sed et incrementum gratiae tam opulentum et magnisicum in vobis videre donavit. Me miserum, qui primus ista docuisse iactor, et novissimus et forte numquam vestrorum vinculorum et ignium particeps esse dignus sum. Vindicabo tamen hanc meam miseriam et consolabor me, quod vestra vincula mea sunt, vestri carceres et ignes mei sunt, sunt vero dum et ea confiteor et praedico, vobisque simul compatior et congratulor.

Patefecit Deus per Lutherum et reliquos [gap: Greek words] atque illustravit doctrinam ecclesie necessariam, de Mediatore, de iustificatione hominis, de discrimine legis et evangelii, de cultu Deo placente, de invocatione et aliis. Saepe deplorans impias compellationes mortuorum, dixit: multas esse causas, propter quas exsecranda sit illa invocatio, praecipuam tamen hant: quod profana illa consuetudine obscuratum sit testimonium de divinitate Christi: cui scriptura Prophetica et Apostolica iubet tribui honorem in vocationis. Ista idola sunt; quae Barbarum Turcae acinacem in nostras cervices acuunt: nec desinet is fundere nostrum sanguinem, nisi pia fuerit susceptaemendatio. Quam enim impia sint haec quis non agnoscat? quae Pontificii in suis templis sonant:

Maria, mater gratiae,
Tu nos ub hoste protege,
In hora mortis su scipe.

Et:

Sancta Dorothea, cor mundum in me crea:

sancta Catharina ab aestu mundi transfer nos ad amoenae

Paradisi: aperi ianuas Paradisi.

Ut autem caelestis doctrina ad posteritatem quoque propagaretur: transtulit magno et longo cum labore et studio e fontibus suis in Germanicam linguam scripta Prophetica, et Apostolica plane et perspicue: ut interpretatio quandoque commentarii vice esse possit. Huius laboris et difficultatis ipse passim meminit, ut ad Wenceslaum Lincum: Nos iam in Prophetis vernacula donandis sudamus. Deus, quam molestum et quantum opus. Hebraicos scriptores cogere Germanice loqui, qui resistunt, quam Hebraicitatem suam relinquere volunt, et barbariem Germanicam imitari. Tamquam si Philomela cuculum sogatur, deserta eleg antissima melodia, unisonam illam vocem detestans, imitari. Et iterum ad Spalatinum [note: *Tom. 2. ep. p. 183. b. ]: In transferendo Hiob tantum est nobis negotii ob styli grandissimi granditatem, ut videatur multo impatientior translationis nostrae esse, quam fuit consolationis amicorum, aut certe perpetuo vuit


page 160, image: s190

sedere in sterquilinio. Nisi forte id voluit auctor librieius, ne unquet transferatur: ea res moratur praela in hac tertia parte Bibliae. Usus autem est in isto labore opera et consilio collegarum, quos alibi nomina vimus: ut iudices in obscuris et restes suae fidei haberet. A Spalatino petiit [note: *T. 2. ep. 171. Matth. conc. 13. de vita Lutherip. 153. ] ut er aula mitterentur gemmae: utque ipse nomina et discrimina indicaret bestiarum quarundam et avium rapacium, item reptilium et insectorum. Curavit domi suae mactandas pecudes, vitulos, vervecesque; atque partium nomina ac proprias appellationes a lanionibus didicit: saepe ut ipsemet fassus, cum Philippo, Aurogallo, aliis, totos quatuordecim dies in interpretatione unius vocusae aut lineolae haesit. Conventus autem illius ratio haec fuit: praesidebat Lutherus in monasterio cum Bibliis Latinae translationis veteris, et sioa nova, cui semper habebat adiuncta Hebraeica: Melanchthon afferebat textum Graecum: Cruciger cum Hebraeo Chaldaicum: alii Professores habebant Rabinos: et accedebat quilibet praemeditatus. De loco vertendo fiebat sententiarum exploratio et collatio: tandem concludebatur. Sed correxit ipse Lutherus ante obitum primam editioem: quem ad modum dies diem docet: Pro hoc labore deberur perpetua gratia, cum et ecclesiae profit: et fontium ignaros erudiat: imo ipsos eruditos delectet collatio. Reprehensus tamen est hic labora Vicelio, a Staphylo apostara et aliis Romani praesulis mancipiis.

Ad hunc laborem adiunxit et ipse multas enarrationes eruditas: de quibus Erasmus scripsit: in uno folio commentariorum Lutheriplus solidae Theologiae contineri: quam in multis prolixis scholasticorum et aliorum similium scriptis. Germanicam certe linguam exornavit plurimum et locupletavit: vertit e Latino, quae verti non posse putabantur: ac signi ficantissimis usus est verbis, maximeque propriis: ut unica voce rem non numquam ob oculos ponat. De Pontifice scribit: quem ad modum missam etiam pro mortuis applicari iusserit: et ait cum penetrasse cum sua missa non solumper omnes orbis angulos, verum in ipsum eriam pargatorium: ibi utitur verbo, quod strepitum significat: ist hinnunter gerampele in die helle Item beutel rescher vocat indulgentiarum mangones, et talia sexcenta in Germanicis eius scriptis. Verissimo igitur elogio a magno Sturmio ornatus est, quo ita de eo: Lutherus quasi magister exstitit nostri sermonis: sive puritatem consideres: sive copiam. Principum consilia: civitatum iudicia: scribae omnes: omnes legati: ac iureconsulti Germanici hanc laudem homini tribuunt Theologo. Causam certe ipse defendit et iustam et necessariam: quae per se meretur victoriam: sed certe oratoriis lacertis sua misit tela argumentorum. Si haec religionis restitutio non esset: si nullae contiones eius exstitissent: si nihil scripsisset aliud: quam ea, qua in vetere et novo Testameto translata divulgavit: tamen summa eius et perpetua in hoc labore deberet exstare gloria. Si enim huius Germanicae translationi ceterae Graecorum,


page 161, image: s191

Latinorum, aliorumque comparentur: cedere cogentur: perspicuitate, puritate, proprietate: similitudine Hebraicae originis. Crede ut Appellem nemo legitur pictorum superasse: ita ne scriptorum quidem quisquam Lutheri conversionem poterit vincere.

Rem aggressus est humanis viribus, ut omnibus [note: * Vide vitam Crantzii. ] videbatur maiorem: nec line periculo: Sed non est consilium, non vis ulla contra Dominum: qui adversus hostes omnes et vivum et mortuum mirabiliter defendit. Vivus adversarios liabuit potentissimos, vaferrimos; et verbo dicam, totum Antichristi regnum: nec solum palam et bullis et scriptis cum oppugnatunt Pontifex episcopi, Academiae, aliique sophistae, sed etiam clam veneno, sica, sclopetis, atque aliis modis deletum ipsumiverunt De insidus vitae eius structis notum est: et ipsemet his confirmat [note: *Tom. 2. epist. p. 270. ]: Est hic apud nos Iudaeus Polonus missus sub pretio bis mille aureorum; ut me veneno perdat, ab amicis per literas mihi proditus. Doctor est medicinae, et nihil non audere, et facere paratus incredibili astutia et agilitate, quem hac hora iussi capi, nescio quid adhuc suturum sit. Haec nova. Ad Spalatimum scribit [note: * Tom. 2. epist. p. 271. ], plutes fuisse: quos noluerit tor queri: cum sponte prodere nollent: a quibus essent submissi: sed egisse, ut liberi dimitterentur. Addit tamen: quam vis persuasissimus sim ipsum fuisse quem mihi prodiderant, adeo omnia symbola consentiunt. Et quid mosliti sint Pontificii, indicant verba Aleandri Pontificii legati: de quibus Lutherus: Scribit Spalatinus, Aleandrum fuisse ausum dicere; etiam si vos Germani, qui minimum omnium dependitis aeris romano Pontifici, iugum servitutis Romanae excusseritis, tamen curabimus, ut mutuis cadib. abiumti vestro cruore pereatis Iam de fabulis et mendaciis ipso vivo sparsis, quid dicam aut scribam? De patria primum ac parentibus: fuisse eum Boemum, haereticis, quos ipsi vocant parentibus natum Deinde reprehenderunt promotionem eius Wittembergae factam, ac variis deformarunt men daciis: exemplo sit, quod scribit ad Spalatinum: Ferdinandisive legatus, sive quid aliud, apud me fuit, visurus quid hominis essem, et quid agerem. Aiebat apud Dominum suum mihi famam esse paratam; quod armatus stipatusque procederem, scortis, aleis, tabernis vacarem: ac nescio quibus aliis honoribus in aula eadem fulgerem. Sed ego mendaciis satis sum adsuetus. Quoties dictus fuit ad Boemosfugisse? quoties obiecta ei scandala ex scriptis orta? quoties audiit principum adulator? quoties seditionum tuba? De [gap: Greek word] autem ipsius et vehementia vertus est cantilena: unde ipse [note: *Tom. 2. ep. p. 6. ]: Omnes ferme in medamnant mordacitatem: sed mihi idem sensus est, qui tibi; scilicet Deum forte hoc modo revelare hominum figmenta. Video enim ea, quae nostro saeculo quiete tractantur, mox cadere in oblivionem, nemine ea curante. Et alibi [note: *Tom. 1. epist. p. 292. ]:


page 162, image: s192

Non tamen negare possum; me esse vehementiorem, quam oporteat: quod cum illi non ignorent, canem irritare non debuerunt. Quam sit dissicile calamo et stylo temperare: vel ex te ipso discere potes. Hoc enim est, cur in publico versari semper indignatus sum: quoque magis indignor; magis contra votum involvor: idque non nisi atrocissimis criminibus, in me et verbum Dei grassantibus: quibus sit, ut si nec calore nec stylo raperer: tamen indignitate rei ad arma queat move ri vel saxeus animus: quanto magis ego, qui et calidus sum, et stylum habeo non penitus obtusum. His monstris ultra modestiae decorum feror. Allegat ibidem et exemplum Christi, qui Iudaeos vocet generationem adulteram et perversam, progeniem viperarum, hypocritas, silios diaboli: deinde Pauli, qui canes, vaniloquos, seductores, indoctos: imo qui Act. 13. sic invehatur in pseudoprophetam; ut videri possit insanus. Haec ipse: sed et Erasmus saepe dixit: Deus dedit huic postremae aetatipropter morborum magnitudinem acrem medicum: et Carolus Imper. Wann die pfaffen from weren/so dursftenste keines Luthers/h. e. si sacrificulifrugi essent, nullo indigerent Luthero. Ad ista omnia accesserunt et rentationes spirituales, atque Sathanae colaphi et terriculamenta. Coburgi cum subsiteret: apparuerunt ipsi aliquoties faces ardentes: a quarum conspectu pessime habuit: adeo ut fere deliquium animae fuerit passus. Sed adhibitis tum medicamentis, tum lectione epistolae ad Galatas, malum levavit: et ad eos, qui aderant; venite, inquit, in contemptum diabolipsalmum de profundis quatuor vocibus cantemus. In horto eriam domi sne apparuit ei diabolus apri nigri forma: sed ipseneglexit.

Post obitum, in bello illo Germaniae fatali, parum abfuit: quin et in cadaver eius saevitum sit. Nam cum Wittemberga Carolo victori se dedidisset: Caesarque visendi causa oppidum ingressus esset: Hisqpani in templo arcis in sepulcrum Lutheri insultarunt; et effodere voluerunt: sed ausi id non sunt. Nam cum Caesar sepulcro Lutheri insisteret: et Hispani corporis effossionem atque concremationem impense urgerent: Carolus V. side dignis restibus id referentibus, dixit: Sinite ipsum quiescere, usque ad diem resurrectionis, et iudicii omnium.

Ceterum initio quidem ne ipsi Luthero in mentem venit facere, quod fecit: imo quid anno vicesimo adhuc in animo habuerit ex istis [note: *Tom. 1. epist. Luth. p. 230. b. ] liquet: quam possum humilime offeram silentium, modo ceteri quoque sileant, ut nihil videar omittere, quod in me adpacem quoque modo facere possit, desiderandum: id quod semper facere paratus fui. Parabo itaque haec [note: *Libellum et epistolam deprecatoriam ad Pontificem. ] ante omnia propediem: si eveniet, quod speramus; bene factum est: sin aliud erit, id quoque bonum erit, quia Domino placitum erit. De abitu etiam ut supra attigimus, saepe cogitavit: quemad modum ad eundem Spalatinum scribit: nisi venissent heri literae tuae, iam parabam recessum, mi Spalatine: sed et adhuc sum in utram vis partem paratus: et postea: ego si hic mansero; multa dicendi


page 163, image: s193

scribendique libertate carebo: si iero, totum effundam, et vitam offeram Christo. Profecit autem magis magisque in veritate; ut ut ex quibusdam non statim potuerit se extricare. Nam, de invocatione sanctorum anno decimo octavo ita sensit [note: *Tom. 1. ep. P* 130. b. ]: mi Spalatine, non suit mens mea unquam: vener ationem sanctorum esse superstitiosam: neque invocationes eorundem, pro oausis vel corporalissimis. Hoc enim sapiunt haeretici illi, vicini nastri, Pighardi in Boemia Melius enim a Deoper sanctos eius impetramus, quaecumque tandem bona (quippe cum sint omnia utique dona Dei) quam quod per Magos et maleficos apud diabolum quarantur, sicut plurimi solent Sed id volui scil, superstiriosum, imo et impium, atque perversum esse: apud Deum et sanctos implerare tantum ea, quae corporis sunt: nihil prorsus curare ea, quae animae et salutis, imo voluntatis Dei sunt: quasi obliti, aut increduli simus verbi eius, qui dicit: primum quaerite regnum Dei, et haec omnia adicientur vobis: imo ubique Christus corpora, et ea, quae corporis sunt, ut vilissima contenere docet. De adoratione in sacramento ita scribit [note: *T 2. ep. p. 72. ]: Dico liberum esse Christum adorari et invocari sub sacramento. Neque enim peccat, qui non adorat: neque peccat, qui adorat, De coe na vernacule administramda haec scribit [note: *T. 2. ep p. 243. ]: Missam vernaculam opto enagis, quam promitto: quod impar sim huic operi, quod musicam simul et spiritum desiderat. Interim permitto quoslibet in suo sensit abumdare, donec alia Christus dederit. Celebravit tamen vernacule prmum anno 25. ut ipse ad I Langum [note: *Tom. 2. epist. p. 301. b. ] et ministros Erphord. Numc iam principis mandato elaboratur, crastina Dominica [note: *Fuit. 20. Trinit. ] publico experimento tentabitur in nomine Christi Erit autem missa vernaculapro laicis: quottidianus vero cultus latinus erit, coiunctis lectionib. vernac ulis: ut haec bre vipublic is exemplarib perspiciet is. Psalmos quoque vernaculos introduxit: qua de reita ad Spalatinum [note: *T. 2. ep. p. 239], anno vicesimo quarto: consilium est, exemplo Prophetarum et priscorum Patrum etclesiae, psalmos vernaculos condere pro vulgo, id est spirituales cantilenas: quo verbum Dei vel cantu inter populos maneat. Quaerimus itaque undique poetas. Cum vero tibidata sit et copia et elegantia linguae Germanicae, ac multousu exculta: oro ut nobiscum in hac relabores; et tentes aliquem Psalmorum in camilenam transferre; sicut hic habes meum exemplum. Velim autem novas et aulicas voculas omitti: quopro captis vulgi, quam simplicissima, vulgatissimaque: tamen munda simul et apta verba canerentur. Deinde sentetia perspicua, et psalmis quam proxima, redderetur. Libere itaque hic agedum: et accepto sensu, verbis verlictis, per alia verba commoda vertendum. Ego non habeo tantum gratiae: ut tale quid possem, quale vellem. Itaque temptabo, situ vel Heman, vel Assaph, vel Iedithum sis. Multa etiam vere et gravirer dixit docuitve: ut de sacra scriptura et eius auctoritate: solis canonicis libris debetur sides, ceteris omnib, iudicium. De bonis operibus: ut fructus non faciumt unquam arborem. ita opera numquam faciumt bonum virum. Sed e comtra facta arbore scquumtur necessario fructuseita facto primum bono viro, sequuntur


page 164, image: s194

bona opera, non ut bonum faciant; sed ut bonum esse testentur. De verbo sacramentis, et ministris: nos plant atores et rigatores sumus, verbum vitae et sacramentum salutis ministrantes: sed incrementi datores non sumus. De iustitia nostra: Tu domine Iesu es iuslitia mea, ego autem sum peccatum tuum: tu adsumpsitimeum, et dedisti mihituum: adsumpsisti, quod non eras et dedisti mihi, que non eram De ceremoniis: ego sane nullas ceremonias damno, nisi quae pugnant cum evangelio. De Mose: quemadmodum mundi sapientes dibcunt: Homerum esse patrem omnium poetarum, fontem, imo Oceanum, omnis eruditionis, et sapientiae, et eloquentiae: sic noster Moses fons et pater est omnium propherarum et librorum sacrorum, id est sapietiae et eloquentiae caelestis. De literarum studiis: Egopersuasus sum, sine libterarum peritia prorsus stare non posse sinceram Theologiam: sicut hactenus ruentibus et iacentibus literis, miserrime et cecidit et iacuit. Quin video, numquam fuisse insignem factam verbi Dei revelationem. nisi primo, velut praecur soribus Baptistis, viam pararit surgentibus et fiorentibus linguis et literis. Er alibi: vehementer et toto caelo errare censeo: qui Philosophiam et naturae cognitionem inutilem putant Theologiae. De tentationibus ita monet: Tentatos fide et spe hoc modo solarer, primum ut solitudinem caveant, sed semper comversentur cum alis, de Psalmis et scripturis consabulando. Deinde quamquam est difficillimum facere tamen praesentissimum est remedium, sisibi persuadere possent, certo esse cogitationes has non suas, sed Sathanae, ideo annitendum summo conatu, ut ad alia cor vertatur et tales cogitationes illi relinquant. Nam eis immorari, vel cum eis pugnare, ac velle superare, autfinem earum exspectare, est eas irritare et roborare, usque adperditionem, absque ullo remedio. Das beste ist/ fallen sie eyn/so lasse sie wider auss fallen/vud nicht lange nachdencken oder disputiren, wer das nit thut/dem ist nit zurathen. De phreneticis et morionibus hoc eius fuit iudicium. Dephreneticis sic sentio, omnes moriones et quicumque usu rationis privantur, a daemonibus vexari veloccupari, non quod damnati sint ideo sed quod variis modis Sathan homines tentat, alios gravius alios levius, alios brevius alios longius. Nam quod Medici multa eiusmodi tribuunt naturalibus causis, et remediis aliquando mitigant, sit quod ignorent quanta sit potentia et vis daemonum. De Augustanis com tiis, quorum recordatione se non delectari scripsit [note: *Tom. 1. epist. Melanch. pag. 408. ad I. Obernburgerum Tom. 5. op. Ien. pag. 280. ] Melanchthon, cum ibi tristi et atroci sententia damnati fuerint evangelici a Carolo V. cui subscripserunt quinque Electores, principes ecclesiastici triginta, saeculates viginti tres: Abbares viginti duo: Comites et Barones triginta tres: civitates liberae triginta novem: de illis ergo comitiis ita sensit Lutherus: etsi multis sumptibus nihil videtur Augustae actum, sic tamenego sentio, etiamsi duplo plures essent facti sumptus, satis tamen responderet illis confutatio illa publica Sophistarum et in vidorum: qui ita nostram doctrinam deformarunt


page 165, image: s195

mendaciis, quasi nulla tetrior unquam audita esset. Br ntius item statuit: omnium comitiorum, quae illa memoria celebrata, sumptus non esse satis dignum pretium pro tanto confessionis et eius Apologiae thesauro.

De S Cenae negotio haec scribit: Hoc diffiteri non possum nec volo, quod si Carolostadius aut alius quispiam ante quinquennium mihi persuandere potuisset, in sacramento praeter panem et vinum esse nihil, ille magno beneficio me sibi devinctum reddidisset. Gravibus enim curis anxius in hac excutienda materia multum desudabam, omnibus nervis extensis me extricare et expedire conatus sum, cum probe perspiciebam hac re Papatui cum primis me valde incommodare posse. Praeterea duos habui, multo dexterius et acutius hac de re ad me scribentes, quam Carolostadius, nec ita proprii ingenii captu verba detorquentes; verum ego me captum video, nulla elabendi via relicta. Textus enim Evangelii nimium apertus est et potens, qui facile convelli non potest, multo minus verbis aut glossis e capite vertiginoso consictis subverti. De eadem quaestione tum alibi tum epistola prolix a probare nititur, non tatum spiritualiter: sed et corporaliter comedi Christi carnem. Praeter id autem quod alibi aliter viderut de eo capite loqui: sunt qui affirmant paulo ante mortem sese explicasse. Nam ad Melanchthonem eum dixisse, cum Islebiano itineri esset accinctus, die vicesimo tertio Ianuarii, anno quadragesimo sexto: facteri se longius in controversia Sacramentaria progressum: tum Melanchthonem suasisse, ut leni scripto edito sese explicaret: ad id respondisse Lutherum: hoc modo totam doctrinam se suspectam redditurum: faceret Melachthon posi mortenm, quod videretur. Et laud antur testes huius collquii ipse Melanchthon, Herbertus de Langen, Daniel Burenius Col Bremensis, et alii.

Cum Antonius Musa pastor Rochlicensis aliquando apud eum conquereretur: se ipsum credere non posse: quae alios doceret: Deo sit gratia, inquit, Lutherus, quod audio alios experiri idem quod ego. Contionatori dicebat tres caniculas in suggestum non adducendas: superbiam, avaritiam, invidiam: et regulam de moderandis conciombus hanc dedit: cum vides attentissime audire populum, conclude: eo alaeriores redbunt. In aulis summos labores sustinere censuit eos: qui tantum exhaurire potando coguntur: ut nec die, nec noctu quiescant. Cum ei afferretur lapis fissilis, in quo imago Papae tricoronigeri, ex Mansfeldicis fodinis: Hem, inquit, oportet Papam revelari, etiam per metalla et metallicos. Tria faciunt Theologum, dixit: medit atio, oratio, tentatio: et tria verbi ministro facienda evolvere biblia, orare serio; et semper discipulum manere. Optimi ad vulgus hi sunt contionatores: qui pueriliter, trivialiter, populariter et simplicissime docent. In visitatione Saxonica, cum in pago rusticus symboli verba haec recitaret


page 166, image: s196

dialecto sua: Ich glove in Gatt den almachteigen: credo in Deum patrem omnipotentem: quaesivit ex eo quid allmachteigen omnipotens significet? respondente rustico: Ick wess nicht/ ignoro: imo inquit Lutherus, et ego et omnes eruditi id ignoramus: tu id saltem crede, Deum esse tuum patrem, qui potest et vult te, tuosque servare. Rhythmis etiam delectatus fertus vernaculis: de quibus sunt isti:

Iss was gar ist/
Trinck was klar ist/
Redt was wahr ist.

Item

Weistu was so schweig/
Ist dir wolso bleib/
Hastu was so halt/
Ungluck mit seinem breiten fuss kompe balt.

Item

Schweig/ leid/ meid/ und vertrag/
Dein noth niemand klag/
An Gott nicht verzag/
Dein hulff kompt alletag.

Vita eius privata plena fuit exemplis virtutum. Inter prandendum aut cenandum non raro contiones aliis dictavit: saepe paginas a vitiis typographicis expurgavit: interdum musica sese et comvictores suos recreavit. Fuit natura, quod Melanchthon saepe miratum senarrat, in corpore non parvo, nec imbecilli, valde modici cibi et potus: viditque continuis quatuor diebus, cum quidem recte valeret, protsus nihil edentem, aut bibentem: vidit saepe alias multis diebus, quottidie exiguo pane et halece contentum esse. Nihil hic dicimus, quomodo in claustro vigiliis inedia, laboribus, aliis sese macerarit. Saepe ad convivia invitatus non venit; ne tempus perderet: unde ipse ita [note: *Tom. 1. epist. p. 265. ]: Ego per civitatem invitatiunculis satis multum tempus perdo: nescio quis Sathan id curat: ves nogare non liceat: et tamen fecisse noceat. In congreslibus familiaribus fuit suavis, ac humanus, cum gravirate ramen, virum eiusmodi decente: fuit [gap: Greek words]

De precationibus eius ardentissimis confirmat idem Melanchthon saepe se intervenisse, quando lacrimans preces pro tota ecclesia dixit. Sumpsit enim sibi fere quottidie certum tempus ad psalmos aliquot recitandos: quibus sua vota gemens et lacrimams miscruit; ac saepe dixit, se succensere illis, qui aut propter ignaviam, aut propter occupatienes dicunt satis esse solo gemitu precari. Ideo formae nobis divino consilio praescriptae sunt, inquit, ut lectio mentes ac


page 167, image: s197

tendat: imo ut vox etiam profiteatur, quem Deum invocemus. A studiis quando remittteret, delectatus est lusu latrunculorum, quem calluit ingeniose: exercuit et artem tornandi cum suo ministro Wolffgango: ut, inquit ipse, si omnino mundus nos noluerit alere propter verbum: discamus manu victum parare: interdum testudine lusit; interdum ad scopum iaculatus est. Hortum etiam excoluit: in quo varii generis semina ab amicis sibi mitti petivit. Adeo fere numquam quiescere potuit: et de suis occupationibus ita [note: *Tom. 1. epist. p. 222. b. ] scribit: ego sum oneratissimus: psalterium exigit integrum virum: totum eundem concio in populum, per Evangelium et Genesin laborans: tertio totum ipsum preculae et instituti mei cultus: quarto totum hoc enarrandi munus, ut taceam epistolarum scribedarum, deinde negotiorum alienorum occupationem: inter quae et congressus familiarium, quem pene comessationem nomino, plurimum mihi temporum pessime furatur: et postea semper sollenne suum obtinuit: ut vel meditaretur, vel contiones, vel lectiones haberet, vel consultationibus adesset: verbo, numquam otiosus esset. Liberalis erga pauperes pene supra modum. Accidit aliquando ut studiosus viaticum peteret: quod uxori ut daret iussit: illa autem penuriam pecuniae excusante, ipse poculum quod forte astabat arreptum manu compressit: ac scholastico dedit: ut aurifabro venderet, pretiumque sibi retineret. Ita cum quidam e fodinis metallcis ei misisset ducentos aureos: omnes in egenos literarum studiosos distribuit. Et cum ei a Ioanne Electore nova vestis donara esset: rescripsit plus nimio fieri. Sienim hic omnium laborum merces accipienda sit, nullam fore vitae alterius sperandam: wenn esihm hie alles tezahlt wurde/was wolle er in ienem leben zugewarten habin? Idem elector ei venam metallicam Snebergae obtulit: quam recusavit, ne diabolum thesaurorum subterraneorum dominum tentaret. A typographis etiam nihil se accepisse scribit [note: *Tom. 2. epist. pag. 342. ]: pecunia et ipsi pauperes sumus valde, sed iure quodam licet modico utor in Typographos, ut cum nihil ab iis pro vario labore meo accipiam, aliquando cum libet exemplar tollam. Hoc credo mihi deberi, cum alii scriptores imo translatores pro quaternione aureum accipiant. De pecunia aliquando sibi donata ita scribit [note: * Tom. 1. epist. Luth. p. 333. ]: centenarium aureorum mihi delgatum accepi per Taubenheimum: sed et Scharttus quinquaginta dedit: ut ego metuere incipiam, ne Deus hic praemiet. Sed protestatus sum, me nolle sic satiari ab eo: aut statim reddam et profundam. Quidenim nihi et tantae pecuniae? P. Priori dedi medium: et hominem laetum feci. Fuit [gap: Greek word] erga suos: quos tenerrime amavit; et honeste educavit, praeceptorem alens domesticum; qui pietatis et literarum elementa inculcaret. Cum videret domi filiam natu maximam Magda lenam morientem praelegit ei locum Iesaiae: vivent mortui tui et resurget: expergiscimini et laudate habitatores pulveris: quia ut ros olerum ros tuus, et terra mortuos proiciet. Vade popule mi, ingredere cubilia tua:


page 168, image: s198

et claude ostium tuum post te: absconde te ipsum paululum ad momentum, donec transeat ira. Mea, inquit, filia, ingredere etiam tu in cubile tuum cum pace: ego mox aedero tibi: nec enim permittet Deus ut videam poenas Germaniae imminentes: et fle vit tunc effusissime: sed in publico cum prodiret in funus repressit se: ut ne guttula quidem lacrimarum in ipso conspiceretur. Ut autem magni viri habent ardentem iram: ita et Lutheruys fuit natura ardens; sed placabilis. Itaque cum aliquando ad eum venisset Melanchthon vehementer commotum: subiecit ei, ceteris altum silentib. hunc versum:

Vince animos, iramque tuam, qui cetera vincis: tum ille arridens, non volumus amplius, inquit, de his rebus disputare, et placide collocutus est de aliis. Praesagiit muita et praedixit: ut de tumultu in Getmania: Vehementer metuo, sipergant principes audire stoldium illud cerebrum ducis Georgii, futurum esse tumultum: qui tota Germania principes et magistratus perdat: et simulclerum universum involvat [note: *Addit ibidem et causas. ]. De obitu Friderici electoris Saxoniae haec [note: *Tom. 3. epist. p. 10. b. ] scribit: Quod si omnino definita est ira in caelo, ut nec orationibus, nec consiliis, impediripossit: impetrabimus, ut Iosias noster in pace dormiat: et mundus sibi relinquatur in suam Babylonem. De avaritia Germanorum et annonae caritate: Famem pertimescrimus: same quoque laborabimus: cuius mali medendi nullum dabitur remedium Et cum citra necessitatem, tamquam gentiles impii et increduli, cura distorqueamur, solliciti ne nobis fame sit periclitandum, verbum et opus Dei negligentibus: suboriri tempus per mittet brevi: quod tota ourarum plaustra adducturum est secum: quas nulla nobis deponendi dabitur facultas aut occasio. Et ita de aliis mulitis praedixit.

Valetudine usus est sat firma; nisi quod capitis dolore, praesertim annis extremis, fuit saepe vexatus: unde patoxysimum apoplecticum metuit, saepehis verbis in vertigine actinnitu aurium usus: Feri, Domine Iesu, feri clementer: ego paratus sum: quia verbo tuo a peccatis absolutus et corpore ac sanguine tuo pastus: etiam Apostolus tuus Ioannes et noster Elector hoc mortis genere exstincti sunt. Ad haec accesserunt rentariones creberrireae; unde ipse: valemus omnes praeter Lutherum ipsum, quicorpore sanus: foris a toto mundo, intus a Diabolo patitur, et omnibus angelis eius.

Statura fuit iusta: corpore robusto: oculorum seconina vivacitate tanta: ut eorum intentionem rectas aspiciendo non omnes ferre possent. Submissum quendam narrant: qui specie privati colloquit domi e cubiculo evocatum sclopeto transverberaret. Eum a Luthero hum anissime acceptum, acie oculorum eius territum, obstupuisse nec quicquam prius habuisse, quam ur fuga sibi consuleret. Vocem habuit lonem, nec adeo clatam: unde cum aliquando mentio fierer super mensam Paulinae vocis, quae non adeo fuisset plena: dixit, ego itidem depressae utor pronuntiaetione ac voce; cui


page 169, image: s199

Melanchthon subiecit: sed exilis ista vox, valde late ac procul exauditur. In coniugto vixit caste et pie annis viginti amplius: ac moriens orphanos reliquit filios tres et viduam illam Catharinam de Borae; quae supervixit annis fere septem. Doluit illa inprimis, quod maritus peregre esset mortuus: ubi aegrotanti adesse, atque extrema sidei coniugalis officia praestare non potuisset Mox subsecuto bello circumerravit cum orphanis in exilio maximis cum difficultatib. et periculis: ac praeter viduitatis incommoda, quae multiplicia sunt, experta est etiam magnam ingratitudinem multorum: a quibus sperans beneficia ob ingentia mariti in ecclesiam merita, saepe turpiter frustrata est. Tandem cum Wittembergae lue grassante etiam ipsius domus infecta esset: ut liberos ex periculo eriperet, quod piam matrem decet; Torgam sese, ubi et Academia erat, recepit. Sed in itinere cum equi consternati currum per avia raptaturi viderentur, territa misera non tam sua, quam liberorum causa, e curru desiliit: ubi corpus humi graviter allisit, ac in lacunam frigidae aquae lapsa, morbum contraxit. Eo amplius trimestri decumbens in exilio paulatim contabuit, ac placide exstincta est exeunte anno quinquagesimo secundo.

Scripta Lutheri certis tomis distincta Wittembergae et Ienae Latine et vernacule prodierunt, partim exegetica, partim divactica, partim polemica; de quibus tale iudicium ipse tulit: Ante omnia oro pium Lectorem, et oro propter ipsum Dominum nostrum Iesum Christum; ut ista legat cum iudicio, imo cum multa miser atione. Et sciat, me fuisse aliquando Monachum et papistam insanissimum, cum istam causam aggressus sum, ita ebrium, imo submersum in dogmatibus Papae; ut paratissimus fuerim, omnes, si potuissem, occidere, aut occidentibus cooperari et consentire, qui Papae vel una syllaba oboedientiam detrectaretn. Tantus eram Saulus, ut sunt adhuc multi: non eram ita glacies et frigus in defendendo Papatu: ut fuit Eckius et sui similes: qui mihi verius propter suum ventrem Papatum defendere videbantur: quam quod serio rem agerent: imo ridere mihi Papam adhuc hodie videntur, velut Epicuraei. Ego serio rem agebam: ut qui diem extremum horribiliter timui: et tamen salvus fieri ex intimis medullis cupiebam. Hactenus Lutherus: qui alibi [note: *Tom. 7. Ien. Germ. p. 288. Optat libros suos abolitos. ] libros suos etiam abolitos optat: Ach ich solte ia billich fur den meinen friede haben/es were an den Papisteu gnug. Es mochre einer schier mit Hiob vud Ieremiasagen: Ich welt das ich nie gibohren were/so mocht ich auch schter sagen: Ich wole dass ich mit meinen buchern nicht temes were/fragt auch nichts darnach/ mochte leyben/dass sie alle schon wesen usnergangen/und solcher hoher [note: *Antinomos ibi intelligit. ] geister schriffe feht sichden in allen buchladen/wie sie gern wolren. Noluit [note: *Tom. 2. Ien. Germ. p. 69. ] idem Lutherus; ut quis quam se de suo nomine appellaret: quia doctrina non sit sua: quia ipse pro nemine sit mortuus: quia S. Paulus, 1. Cor. 3 id noluerit in


page 170, image: s200

sua persona ferre: ubi addit: wie keme denn ich armer stincken der Madensack dazu/dass man die kinder Christi solte mit meinem heillosen namen neimen? Praeterea, quia Christiani sumus, Christi doctrinam prositemur: et denique quia Papistae id faciunt, vocantes se Pontificios. Eos nos imitari minime decet. Delibris autem Lutheri ita [note: *Lib. de exsere. Rhetoricis. ] scribit Sturmius: Memini, me ante aliquot annos in quadam:Lutheri epistola legere, quae est in bibliotheca Conradi Huberti, ad Wolffgangum Capitonem: nihil sibi suorum scriptorum placere: prater catechismum suum, et librum de servo arbitrio.

Coronidis loco luber addere de Lutheri et aliorum donis Melachthonis iudicium: Pomeranus, inquit, est Grammaticus, et verborum vim explanat: ego sum logicus, monstro contextum rerum et argumenta: Iustus Ionas est orator, copiose et ornate disserit: sed Lutherus est omnia in omnibus, est mir aculum inter homines: quicquid dicit, quicquid scribit, id in animos penetrat, et mirisicos relinquit aculeos in cordibus hominum De existimatione autem Lutheri haec Camerarius: Apud quosdam Martini Lutheri nomen adeo odiosum est; ut auditum exsecrentur; contra nonnulli in illius dictis aut factis aliquid argui omnino pati nequeunt, et si quis hoc facere audeat, eum statim impietatis reum declamitanedo peragunt. Qui quidem Martini Lutheri auctoritatem et nomen ita celebrant: ut supra conditionem et modum generis humani non dubitent extollere; iis videndum, nepraestantissimi atque summi viri bonam existimationem, tribuendo nimium diminuere, et suae audaciae ab illa excellentia praesidium quaerere videantur. At isti insectatores, quinon modo omnia scripta illius damnant, ut impia et turbulenta: sed nomen etiam auditum, tamquam ominis mali detestantur, nunc etiam si quid cordis haberent, poterant reminiscendo considerare, quid acerbitate adii et contumacia pervicaciaque adversandi et clamoribus vesanis esfsectum sit.

Wolffgangus Siverus, praeceptor quondam Ferdinandi Austriaci, postea Imperatoris, eiusmodi de Luthero distichon encomiasticum scriptum reliquit:

Iapeti de gente prior maiorque Luthero

Nemo fuit: sed noc credo futurus erit:

quod rhythmis vernaculis sic est expressum:

Auss Iaphets blut und Heydenstam/

Kein grosser liecht auff erden kam/

Denn Doctor Tuthr der grosse Mann/

Damit wil Sott beschlossen han.

Insigne eius fuit rosa cum cruce: cuius explicatio haec:

Crux coniuncta rosae mens est invicta Luthero:

Laetitiam notat haec: illa iugum Domini.

Et haec de Luthero, desumpta atque collecta ex scriptis ipsius, et aliorum: uti indices ad matginem passim notant.


page 171, image: s201

FRIDERICUS MYCONIUS.

LIchtenfelsii, in Franconia ad Maenum oppido, natus est Fridericus Myconius, parentibus piis et honestis, anno Christi millesimo, quadringentesimo, nonagesimo primo, die vicesimo sexto Decembris, Stephano protomartyri dicato. Anno aetatis decimo tertio, primis literarum elementis in partia haustis, missus est in scholam Annaebergicam, uberioris ingenii cultus ergo. Ibi cum sexennium amplius vixisset, iamque vicesimum aetatis annum attigisset: ingressus est monasterium ordinis Franciscanorum, quod tunc Annaebergae de novo excitabatur. Fecit autem id non otii, non ventris ac voluptatum causa: sed ut DEO serviret: ut pro suorum et aliorum peccatorum remissione oraret: ut sanctam et innocentem vicam viveret. Ita enim tunc hominibus persuasum erat: monachatum aequipollere baptismo: esse statum perfectionis: statuta et regulas monasticas verbo DEI multis parasangis anteire: habitum monasticum sanctitate praestare aliis vestibus: et qui in cuculla sepeliatur, eum remissionem tertiae partis peccatorum suorum consequi: ac huiusmodi sexcenta alia.

Prima autem nocte, qua inconsultis parentibus ipse filius unicus monasterium ingressus erat, quod factum anno decimo supra sesquimillesimum, die decimo quarto Iulii, somnium habuit eiusmodi. Visus est sibi ingredi vastissimam eremum; et in locis asperis, praeruptisque oberrare, nunc adscendendo, nunc descendendo adeo defatigari: ut fere animam ageret. Interea dum ita haeret; accedit vir staturae mediocris, fronte serena, sed calva, capillo et barba promissa, chlamyde rubra amictus, cum nodo in sinistra scapula; qualem viderat Paulum Apostolum pingi. Hic blande eum compellans, surge, inquit, et me sequere: res tuae meliore erunt loco. Quem dum per tesqua viarum subsequitur; vallis amoenissima, et in ea pratum viridissimum, in prato rivuli leni susurro decurrentes, apparent, sed ex iis aquam haurire ductor prohibet. Mox ad fontem marmoreum perveniunt; e quo aqua copiose manabat. Hic dum geniculando haurire aquam cupit, imaginem Christi in cruce pendentis conspicatur: e cuius vulneribus vis illa aquarum omnis scaturiebat. Eum in fontem dux viae Myconium sitibundum inicit: ita ut capite Christi pectus contingeret: et potu suavissime reficeretur. Extractus inde cum duce suo pergit.


page 172, image: s202

Hic paululum progressis campus se aperit latissimus, maturis frugibus plenus, quas dux demetere iubet. Myconius se excusare, laboribusque eiusmodi numquam adsuetum dicere: cui ille, quod nescis, docebere. Propius ubi accesserunt: videt messorem unum, tanto conatu fruges demetentem, quasi solus totum agrum demetere vellet. Huic dux viae iubet se adiungere: et simul falcem arripit: qua ubi manipulum unum atque aelterum resecuisset, sic et tibi, (inquit ad Myconium) faciendum. Aggreditur ergo opus; ubi cum ductor ille vidisset, non solum culmos, sed etiam inferiorem partem praescindentem: Domino meo, inquit, non opus est stramine; modo aristae in horrea colligantur. Inde cum ad colliculum devenisset Myconius, circumlustrat campum: et eius latitudinem miratus, quaerit: quantum temporis requiratur ad fruges omnes demetendas, in tanta operariorum paucitate? Cui ductor: ante brumam ultima manus imponenda est: tu ut cepisti, perge strenue: Dominus messis, plures mittet operarios: et statim adsunt plures: qui et ipsi manus admovent. Postea fessi labore pone rivulum consident: panes, pisces, assasque carnes promunt; quibus illi suaviter vescuntur Interea dux se subducit; Myconius viribus exhaustus, in cubiculum infertur: cui subito liberator adstat, et cum eo alius, habitu et vultu fere Apostolico: uti Andreas et Philippus pingi solent: hi cum Myconio placide colloquuntur. Quibus dum attente auscultat: iterum imaginem crucifixi conspicit, macie plane extenuatam. Hic liberator ille pectus Myconii tangens: Huic oportet, inquit, te conformem fieri: e tactu Myconius evigilat, quid somnium portendat multum sollicitus:quod tamen fratricellis suis indicare ausus non fuit: sed eventus deinde perspicue explicavit.

In caenobio ergo, dum se ipsum vigiliis, ieiuniis, preculis aliisque operibus ab hominibus excogitatis tantum non enecat, adsci vit sibi insuper patronos, Apostolos, martyres, confessores, tamquam mediatores. Lectionibus etiam se maceravit adsiduis: ac noctu, aliis monachis dormientibus, legit Petrum Lombardum, Alexandrum de Ales, Bonaventuram, Gabrielem Biel, Augustinum, et alios. Constitutus a monachis in refectorio, ut vocant, lector, Biblia cum interpretatione Lyrae, sub prandium ac cenam, toto fere septennio praelegit: totiesque evolvit: ut pene memoriter tota tenuerit: sed sine intellectu, sine iudicio, historiis tamen sacris retentis.

Tandem, sub eiusmodi praeceptoribus, de studiis suis desperavit: omnemque hbrorum atque literarum amorem abiecit: et ad arres mechanicas animum appulit: modo libros compingendo, modo tornando et ligna dolabia laevigando, modo alia faciendo. Sub id tempus venit in Germaniam Ieannes ille Tecelius: quem Myconius Annabergae


page 173, image: s203

ipsum biennium docentem audivit; nil nisi indulgentiarum virtutem crepantem, et affirmantem: nullam esse aliam viam consequendae remissionis peccatorum et vitae aternae, praeter satisfactionem per opera: quae quidem homini sit impossibilis; sed hanc unicam restare viam, illam satisfactionis vim et efficaciam, si nummis redimatur a Romano Pontifice; et emantur indulgentiae Papales; quas definie bat esse remissionem peccatorum, et certissimam viam ingrediendi vitam aeternam. Minabatur praeterea, se depositurum Crucem; clausurum ianuam caeli iam latissime patentem; exstincturum radios et splendorem solarem; futurum brevi: ut restam pretiosae non am plius tam vili pretio extarent venales, nec in posterum sperandum, unquam in Germaniam, donec hic mumdus staret, tantam liberalitatem Romanae sedis redituram esse Hortabatur etiam serio: ut singuli suoe, et suorum mortuorum, et vivorum amicorum animae salutis rationem haberent: adesse enim diem salutis: adesse tempus acceptabile, occasionem praesen. tem arripiendam. Nisi enim quis habeat literas indulgentiales, non posse eum a quoquam absolvi a suis peccatis. Clamitabat etiam hic Stentor Pontificius: si Anna: bergenses cives largiter darent nummos, fore: ut fingularum fodinarum venae circa S. Annae oppidum argento puro puto abuodarent.

His clamotibus effecit in dulgentiarum caupo: ut literae indulgendales in tanto haberentur honore et pretio: ut, si quando Tecelius urbem aliquam ingrederetur: Bulla Pontificia holoserico vel etiam linteolo anreo involnta praeferretur, processione tam longa et pomposa: ut vix sit credibile, si Deus ipse alicubi ad Pontificium visibili forma ingrediatur, tanto cum splendore et honorificentia exceptum iri. Nimitum Deus omnem potentiam Papae tunc resignarat in caelo et terra.

Cum autem literae indulgentiarum papalium annexam haberent appendicem: Pauperibus dentur gratis propter Deum: inter Myconium et Tecelium orta est disputatio. Didicerat domi puer Myconius Decalogum, Symbolum Apostolicum, Orationem Dominicam, et admonitus erat: ut frequenter oraret: quod a solo Deo nobis gratis omnia dentur, et ille nos gubernet, si serio oremus. Et sanguinem Chrisli esse unicum pretium propec catis totius mundi, et hanc fidem cuilibet Christiano esse necessariam: omninoque sibiper suasum, animoque suo insixum haberet [gap: Greek word] Theologicum: si tantum tres homines essent salvandiper sanguinem Christi, certo statueret, unum se esse ex tribus illis: et contumeliam esse in sanguinem Christi, de hac redubitare. Indulgentias Romanas esse retia, quibus venarentur pecuniam, et deciperent simpliciores: Remissionem peccatorum et vitam aeternam non posse emi pecunia. Haec domi didicerat ex patte: quem apparer recte sensisse de iustificatione, de vera ac non dubitante fide, qua omnia a Deo im petremus: de invocando solo Deo,


page 174, image: s204

et de indulgentiarum vanitate. Fuit haud dubie aut Waldensium discipulus, aut alioqui [gap: Greek word] mira bili modo a Deo veritatem edoctus: quales multi omnibus temporibus in densissimis Papatus tenebris fuerunt. Et idem postea docuit Myconius monachus: sed tamen non sine fremitu et indignatione fratrum. Cum ergo in contionibus publicis nihil praetet indulgentiarum laudes audiret populo inculcari: et gratiae Christi ac satis factionis eius, pro peccatis mundi, nullam fieri mentionem: aut si fieret: ita exponi, eos fieri mortis Christi participes, qui vel bonis operibus merits essent, velemissent pecunia: ancipiti ac dubio in tenebris istis oberrabat animo, utri parti magis, parentibus ne an Sacerdotibus, esset credendum: tamen hoc unum non admittebat, remissionem peccatorum im petrari sine pcunia non posse, maxime qui essen: pauperes Adeo mirifice ipsi placebat clausula in fine literarum Papalium: pauperibus gratis propter Deum. Quare spiritu Dei incensus, non tamen intelligens quid ageret, adiit commissarium Pontificium; petivitque exemplum diplomatis Papalis, addens, sepeccatorem esse apuperem et indigere gratuita remissione et participatione meriti Christi. Audiebat Tecelius orationem Myconii latinam, admirabatur hominis ingenium, cum in illa barbarie nemo esset inter clericos, qui unum aut alterum verbum latine pronuntiare posset: deliberabat hac de re cum collegis, qui pro eo deprecabantur. Sed respondebatur post longam deliberationem; petitioni eius locum dari non posse. Literas enim Papales dispensationem non admittere, et eos solum capaces et participes fieri indulgentiarum et thesaurorum Ecclesiae, adeoque meritorum Christi; qui manus porrigerent auxiliatrices, hoc est, qui num mos darent Instabat Myconius et obiciebat literas, publice valvis et parietibus templorum affixas? Sanctissimum patrem Papam mandasse: ut pauperibus gratis darentur propter Deum; et adsctipta esse haec verba, quae simpliciter et significanter hoc vellent; nimirum Ad mandatum Domini Papae proprium. Ita improbe urgente Myconio, collegae denuo intercedebant pro illo apud Tecelium, ut satis faceret petitioni, daret literas; dimitteret; esse adole scentem ingeniosum et facundum; et omnino dignum, in quem prae ceteris aliquid beneficii collocaretur; ne iniunus fieret in paupetem, quem nec Deus nec Pontifex exclusum vellent a gratia, nec teii ceret propter pauculos nummos. Sed Monacho abnuente: insu surtabamt Myconio in aurem; ut saltem aliquid num mulorum daret: contra Myconius diserte negare: vel nummum se additurum. hic alii metuentes ne vel subornatus ab aliis esset Myconius: vel turbae ab agmine scholasticorum, aut pauperum orirentur: suaserunt illi mangoni cucullato non dimittendum Myconium sine literis: et ut eo facilius impetrarent; offert quidam eorum Myconio sex nummos, pro redimendis illis literis: et nedestructor aedis Petrinae, aut osor Papae haberetur.


page 175, image: s205

Sed Myconius aperte respondet: nolle se emptas indulgentias, si vellet emptas, posse libro divendito emere; se gratuitas cupere indulgentias, propter solum Deum; quas si non impetraret; redderent ipsi rationem Deo ob neglectam animae salutem, propter solos sex nummos: siquidem et Deus et Papa remissionem peccatorum gratis dari velint petentibus, pro meritis quidem singulorum, sed pauperibus gratis. Quae rebatur tandem, a quo esset missus? a quo in structus, hancrem tam pert inaciter urgeret? Respondebat Myconius; se a nullo prorsus homine, ut et erat, subornatum: sed sola fiducia gratuitae remissionis in literis promissae fretum, rem illam egisse, nec sibi unquam cum tantis viris suisse colloquium; natura se esse verecundum: siti gratiae divinae ac remissionis peccatorum exstimulatum. Et cum videret, se expumice poscere aquam: discessit: partim dolens se voti comporem non factum, partim vero gaudens; quod adhuc esset Deus in caelo, qui peccata remitteret paenitentibus sine pecunia et pretio, propter solius Christi filii sui lytron, iuxta consolationis plenissimam promissionem: Vivo ego inquit Dominus: nolo mortem peccatoris: sed ut convert atur et vivat. Et haec cum Tecclio.

Ordinem ergo fratrum minorum sectatus Myconias Annaebergas, Lipsiae et Vinariae, tandem Vinariae sacris fuit initiatus; et, ut vo cant, primam missam cecinit, die pentecostes, anno Christi millesimo, quingentesimo, decimo sexto, anno aetatis suae vigesimo quinto. Huic actioni interfuerunt duo Saxoniae Duces, Ioannes, et Ioannes Fridericus; qui etiam sumptus suppeditarunt. Legit tunc, cum Ioanne Voito in angulum abditus, libellos Lutheri: et veritati, quam Dei beneficio videbat, adsensum praebuit: ringentibus et dita minitantibus fratricellis Anno subsecuto, quo Lutherus Wittenbergae primum coepit impugnare errores et blasphemias Papisticas: et lux Evangelii oriri: vocatus est Myconius a Vinariensibus ad ministerium: ac eius contiones quidem sub initium Papismum redolebant interdum, cum pauca de passionibus et legendis sancto. rum im misceret: sed spititu Dei magis magisque illum inatus, et Lutheri scriptis confirmatus, primus in Thuringiacis Ecclesiis Papatui contradixit: et Evangelii semina sparsit; quod tam celeri vo latu ferebatur, et quidem spatio menstruo, per universam Germaniam et aliquot regiones exteras, actanto cum applausu accipiebatur; ut ipsi Angeli cursores et huius doctrivae praecones fuisse viderentur. Wittenbergam itaque, atque adeo ipsum eriam sacellum, in quo publice docebat Lutherus, in monasterio Augustinianorum nominare solebat Myconius Sepulcrum Domini, custoditum et muntum a militibus Papae, ne Christus resurgeret, neve discipulorum quisquam eum raperet. Id sacellum, iuxta vetustam quandam prophetiam, de qua in [note: * T. 2. Wittenb. pag. 268. ] tomis Lutheri, redimi debuit, per Fridericum Imp. qui fuit Fridericus ille Saxoniae Elector, sapiens, olim ab ordini bus Imp. designatus Imperator. Existimat autem Lutherus, divinitus fa


page 176, image: s206

ctum esse, ut quem admodum praedictum fuit a prophetis [note: * Iesa. 2 v. 3. Mich. 4: v. 2. ]: De Sion exibit Lex, et verbum Domini de Hierusalem: Evangelium quod est verbum Dei, divulgandum ab Hierosolymis in totum orbem terrarum, et suo suavissimo odore allecturum multas gentes ad agnitionem Christ: sic etiam in isto abiecto angulo terrarum, Wittenberga, Deus voluerit suscitare suum verbum: et quod praeter Indaicam terram nulli parti terrarum acciderit; ut oppida et pagi, quin et cives Hebraicis nominibus vocentur: ut Ephrata, Hebron, Resen, Pannec, Globoc, Zidon, Iesse, Damascus, Dibon, et multa similia. Ipsa etiam Wittenberga a candore montis dicta, quid est nisi mons Libanus? Libanus enim candidum sonat. Cum vero hoc sacellum multo esset angustius; quam ut caperet ingentem illam hominem multitudinem, confluentium crebro turmatim, ad audiendum evangelium: iussus fuit Lutherus publice docere in templo parochiali. Et hoc pacto puer Iesus denuo introductus est in termplum Hierosolymae: ut olim in festo [gap: Greek word] exceptionis ab Imp. Iustiniano dicto; quod Simeon Christum, diu a patribus magao cum desiderio exspectatum, in ulnas suas susceperit, referente Nicephoro.

Anno Christ. millesimo, quingentesimo decimo octavo, cum Lutherus iter suscepisset Augustam, et pedes venisset Vinariam; pernocta vit eo in monasterio, missamque decantavit. Ibi Myconius primum vidit Lutherum: sed ab accessu et colloquio eius tum est prohibitus. Monachorum vero tunc temporis [gap: Greek word] vel [gap: Greek words] vicarius et administrator Ioannes Kestnerus, solus Lutherum compellavit, et de religionis negotio inulta cum eo contulit: atque vel ex pia quadam [gap: Greek word] vel portius [gap: Greek word] et humana im beciilitate: Mifrater, inquit, habebis Augustae Italos homines doctissimos et acutissmos, Antagonistas acerrimos, qui plurimum tibi facessent negotii. Valde metuo, ut ne in hac religionis controversia causa excidas: profecto in ignem te conicient, et flammis exurent. Cui Lutherus periocum respondit: si urticis me usserint, aliquo modo toler abile erit, sin igne, nimium grave et prosus intolerabile: addens hanc patheticam et spirtu plenain adhortationem: Interpone, quaeso, tuas preces apud Deum pro me, et ora Christum filium eius, cuius est causa haec, ut mihi adsit, quam si obtinuerit, mihi obtenta erit: sin vero causa exciderit, nec ego eam obtinere potero, atque ita ipse solus ignominiam reportabit. In novella etiam tum Ecclesia apud Cycneos nata, caepit exaudiri cyguea cantio et caelestis tuba renascentis Evangelii: quo ex oppido [gap: Greek word] Myconius ad Remp. et cives Annaemontanos epistolam misit lingua vernacula, zelo maximo et ardentissimo spiritu scriptam. In ea Deo peculiariter gratias agit, quod liberatus sit divinitus ex Pharaonica captivitate, Aegyptiaco carcere, et nido fucorum ignavorum; et ex anime laetatur, quod Dominica Palmarum una cum laetissima turba Christum


page 177, image: s207

descendentem de monte oliveti, et ingredientem Hierosolymae spiritualem sit comitatus. Deinde adhortatur Annaemontanos; ne metuant Pontificios animarum devoratores, et verbi divini hostes: et ut in libertate Christiana constanter permaneant, nec patiantur sibi. et conscientiis suis laqueos inici, prohibitione ciborum arege Babylonis Romanae, habit ante in Aegypto vere tenebricosa. Quin etiam instruit atque informat, quid porro faciendum, si magistratus eos ob violatas leges mulcta pecuniaria afficere vellet: aut aliud supplicium decerneret; ne expavescant, nec patiantur Christum sibi e cordibus eripi: sed cum centurione coram cruce Christi edant confessionem suam: Hic vere est Filius Dei. Idem remittit eosdem ad aureas verbi divini fodinas, et aperit venas quasdam metalli spiritualis et caelestis, deducens ad eloquia Dei pura; quod sint desiderabilia super aurum et obryzum multum, et dulciora super mel et favum.

Vocatus exinde Gotham ad munus docendi et gubernandi ecclesias Thuringiacas; quod accidit anno vigesimo quaerto, circa festum assumptionis Mariae virginis, vixit cum collegis annos viginti duos in summa pace et concordia: quomodo ea de re ipsius Myconii verba sonant: Cucurrimus, certavimus, laboravimus, pugnavimus, vicimus et viximus semper coniunctissime: ut admiratione afficerentur plurimi super illa rara fratrum [gap: Greek words] et coniunctione: quae eadem repetit in quadam ad electorales consiliarios epistola.

Floruerunt autem eo tempore in Thuringia et ecclesiae et scholae, et politiae; quae ecclesiis ac scholis hospitium praebebant; et claruerunt in ecclesiis reforma??is illustria lumina, viri excellentissimi, Wittembergae Lutherus, Melanchthon, Pomeranus: Magdeburgae Amsdorfius; Augustae Urbanus Regius; Tubingae Erhardus Snepfius; Halae Suevorum Ioannes Brentius; Noribergae Vitus Theodorus; Hamburgi Ioannes Alpinus; Lubecae Hermannus Bonnus, Uratislaviae Ioannes Hessus, Ambrosius Moibanus; in Borussia Ioannes Brismannus; Paulus Speratus, Ioannes Poliander; Stetini in Pomerania Paulus Rhodius, Gygnaeae Hausmannus, Numburgi Nicolaus Medlerus, Vinariae Ioannes Caesius: Erfordiae Ioannes Langus, et alii alibi: adeo ut magno cum exercitu evangelistarum Dominus dederit verbum suum.

Postea evocato ex hac vita Friderico, Duce Saxoniae Electore, ilico subsecutus est rusticorum tumultus, anno millesimo quingentesimo vicesimo quinto: in quo sedando Myconius plurimum posuit operae. Gotham oppidum et totam [gap: Greek word] cum ubique saeviret animis ignobile vulgus, pacificam et tranquillam precibus, obtestationibus et hortationibus conservavit, ne quid ibi turbarum


page 178, image: s208

moverotur; et prohibuit, ne se cum seditiosis rusticis coniumgerent. Agmen rusticorum, qui convenerant Ichtershusii, ad diruendas et demoliendas arces Gleichenam, Mulbergam, Vuachseburgum, et ad delendas familias nobiles, oratione unica sic compescuit et dissipa vit; ut a malo proposito desisterent. Sapientissime enim consideravit, quem tandem eiusmodi perniciosae machinationes habiturae essent eventum, iuxta illud Pindaricum [note: * Pythior. hym. 4. ]: Facile est urbem movere, etiam paucioribus facile est: at pristino restituere statui grave est, e vestigio nisi ipse Deus etiam ductoribus gubernator factus fuerit Fuit igitur Myconius vere ille [gap: Greek words] quem Maro [note: * Pythior. hym. 4. ] in AEneide describit significantissime:

Ac veluti magno in populo cum saepe coorta est

Seditio: saevitque animis ignobile vulgus:

Iamque faces et saxa volant; furor arma ministrat:

Tum pietate gravem, ac meritis, si forte virum quem

Conspexere: silent, arrectisque auribus astant.

Ille regit dictis animos, et pectora mulcet.

Eodem anno uxorem duxit Myconius, Margaritam, honesti civis Gothani filiam, ex qua sobolem Dei benedictione suscepit numerosam. Filia Barbara post obitum patentis matrimonio iuncta fuit M. Cyriaco Lindemanno, celebri olim scholae Gothanae Rectori. Fridericus filius patri [gap: Greek word] in Academiis Germaniae praecipuis, Lipsensi, Wittenbergensi, Ienensi, morte nimis immatura praereptus, triste sui desiderium amicis reliquit.

Ceterum Myconius ipse, etsi divinitus vocatus esset ad gubernationem Ecclesiae Gothanae: ab illustrissimo tamen Saxoniae Electore ad alia multa negotia adhibitus fuit. Cum Friderico enim electore, terin Belgium profectus est, Coloniam Agrippinam, et Ubiorum terram, Ducatum Iuliacensem, et Clivensem apprime perlustravit. Dusseldorpii Christum in publicis contionibus publice confessus est, non sine vitae discrimine: et cum monachis Coloniensibus disputatione publica congredi minime dubitavit; quae paulo post praelo subiecta prodiit: ad quam respondit Franciscanus quidam Coloniensis, frater Ioannes Corbachius: sed vicit, et palmam reportavit Christus, benedictus in saecula. Simili constantia et fide Myconius puram Evangelii doctrinam professus est Brunsuigae, Cellae Saxonum, Susati et alibi in Westphalia. In conventibus item et comitiis publicis, Smalcaldiae, Francofordia, Noribergae, adhibitus in consilium, magno spiritu et zelo, religionis negotia tractavit, gloriam Dei, Ecclesiarum salutem, et emolumentum; pro sua virili promovendo; adeo ut nihil prius faciendum puraret, quam ut Deo serviret. Eo fine missus est in Angliam, cum Franeisco Burcardo, viro in omni disciplinarum genere summo.


page 179, image: s209

Iter hoc Anglicum Myconio non parum utilitatis attulit; cum quem ad modum Baptista in aula Herodis, observavit mores, ingenium et naturam hypocritarum. Sub initium renascentis Evangelii acerrime se opposuit Luthero Anglorum Rex, datis literis [note: * Vide tom. 2?? op. Luth. Lat. p. 273. ] ad Saxoniae duces, Fridericum, eiusque fratrem Ioan nem, offensus libello Lutheri de captivitate Babylonica, et indi cavit; quantum ab eius doctrina periculum ipsis immineat, totique Germaniae: nec esse; quod contemnant aut parvi faciant; sed nascenti malo statim occurrendum. Cum autem repudia ta coniuge Catharina Hispanica, pontifex Romanus, cuius implorabatur auxilium, divortium a Rege factum non probaret [note: * Vide vitam Thomae Cram. Decretum de Papa in Angl. Sleid. lib. 4. 9. 12. 13. ]; quod Carolus V. Caesar Catharinae filius esset e sorore, cuius potentiam Papa metuebat: indignatus Rex gravissimum odium in pontificem concepit, decretum promulgans, ne quis Episcopo Romano supremam potestatem tribuat, neve tributum annuum solvat; sed singuli ipsum Regem per Angliam Ecclesiae caput agnoscant. Abiecta itaque religione Papistica, misit ad Prote stantes legatos, per quos maxime captabat benevolentiam Saxoniae principum, significans, in Angliae regno factam religionis mutattonem, abolita magna parte errorum, de communi omnium consensu, Papatus imposturas e regni finibus exterminiatas non secus atque per Saxoniam. Et eum in finem, omnia Regis consilia et actiones dirigi; ut deinceps cum Germaniae principibus coniungeret omnes suas vires et copias, siquid Antichristus adversus reformatas Ecclesias moliatur. His dictis et promissis regis in optimam spem erigebantur Angli; fore ut Christus etiam apud ipsos deinceps haberet hospitium; et se cum Ecclesiis Germanicis reformatis amplexuros confessionem Augustanam. Contulit Myconius cum tribus episcopis, et quatuor Theologiae doctoribus, de singulis capitibus doctrinae Christianae, in confessione Augustana, et eius apologia comprehensis. Tractata praeterea est causa matrimonialis, petente Rege uxorem sibi dari Annam, principis Clivensis Guiliemi et Sibyllae Saxonicae sororem, eleganti forma virginem; quam tamen ille paulo post repudiatam a se dimisit. Eodem modo religionis negotium non serio, sed astu tractavit. De relgione enim decreta fecit; sub forma panis et vini verum esse et naturale corpus atque sanguinem Christi, et a consecratione non amplius manere substantiam panis et vini: perceptionem integrae cenae non esse necessariam ad salutem, sed sub utralibet specie contineri totum Christum: Sacerdotibus non licere contrahere matrimonium: vota castitatis esse servanda: missas privatas retinendas: auricularem et arcanam confessionem delictorium esse utilem et necessariam. Edidit eriam paulo post


page 180, image: s210

non obscura suae hypocriseos signa. Nam Hugonem Latimerum et Salisbeviensem episcopum religionis causa diu captivos detinuit, Thomam Cromelium. quem ex infimo loco ad summam evexerat dignitatem, plecti capite iulsit [note: * Sleid. l. 13. p. 339 sub An. 1??40. ] Robertum Barnum Theologum, virum sanctum et eruditissimum, Londini igne concremavit Thomae Bequeti, olim Archiepiscopi Cantuariensis, exempta e theca, gemmis et auro exornata, ossa combussit; Ecclesiis bona eripuit; et in fiscum regium intulit, aliaque plura designavit.

Reversus ex Anglia Myconius, ab Henrico Saxoniae Duce vocatus est, ad visitandas et reformandas Ecclesias Misnicas, una cum Luthero, Iusto Iona, Casparo Crucigero, Ioanne pfeffingero, Iusto Menio, et aliis. Visitatio hac occasione accidit. Anno undequadragesimo, vicesimo quarrto Aprilis Georgius Saxoniae Dux vitam cum morte commutavit: ei in gubernatione Henricus frater succedebat, siquidem Georgii filii ante patris obitum decesserant. Caverat quidem Georgius testamento: ne forma religionis mutaretur: et miserat legationem ad Henricum; ut assentiret: additis magnis magnorum thesaurorum et vere aureorum montium pollicitationibus. Sed Henricus constanter respondit; se nequaquam opum causa ab agnita veritate discessurum: ac subdidit haec verba memoria digna: Vestra haec legatio plane mihi repraesentat illud, de quo proditum est in sacris literis, cum Satanas Christo pollicertur totius mundi regna, modo procumbens ad pedes ipsum adoraret. Interea vita excedit Georgius legatis nondum reversis; et frater Henricus occupata tota provincia, invitis omnibus pontificiis, Ecclesiarum reformationem suscipit. Nactus Georgius est successorem et heredem; quem numquam optaverat; et is, quem cane peius et angue per omnem vitam oderat, Lutherus, Lipsiam acersitus a novo principe, docuit publice, ac reformationis fecit initium. Quem secuti ceteri symmystae, singuli suo loco officium fecerunt: inter quos et Myconius: nec id fine fructu. Quomodo enim descendit imber et nix de caelo, et illuc non revertitur; sed inebriat terram, et germinare eam facit: Sic verbum, quod egreditur de ore Dei, non revertitur vacuum.

Finita ista visitatione obivit omnes ecclesias Thuringiacas, et constituit scholas adiu us a Melanchthone, Iusto Menio, duob. nobilibus Plaunicio et Wangenhemio, et I. Cotta. In hac visitatione deputata sunt, docentib. in ecclesiis et scholis, certa stipendia, et huius viri pio studio et opera Dei beneficiohoc etiamnum tempore in Thuringia florent Ecclefiae et Scholae, fiorent artes et lingue. Reliquum vitae curriculum quod ei natura exiguum circumscripsit, docendo, orando, et scribendis literis consumpsit;


page 181, image: s211

quo labore occupatus erat quottidie: cum summi viri in Academia, et ecclesiis praecipuis, crebro ad ipsum scriptitarent; de quibus Lutherus, Melanchthon, Cruciger, Menius, Basilius Monnerus, primus instaurator scholae Gothanae, Ioannes Langus, AEgidius Mechlerus, Ioannes Marcellus, Matthaeus Ratzenbergerus, et alii.

Biennio ante obitum edidit scriptum, cuius supra mentio iniecta, ad consiliarios electorales de bene-olente ac pretioso unguento, quo Maria soror Lazari ac Marthae Dominum Bethaniae mense accumbenrem inunxit; et quod Iudas proditor aegre tulit. Historia illa allegorice taxavit quorundam invidorum et malevolorum avaritiam. Cum enim Elector Saxoniae, pia quadam munificentia in animum induxisset, ministrorum in ecclesiis et scholis stipendia augere; quidam eo vehementer sunt offensi et longo tempore plumbeas iras gesserunt. Quare necesse habuit Myconius Iudam avarum increpare; Electorem vero ut domus Bethanicae custodem et curatorem, hortari; quo trecentos illos denarios, Deo semel a maioribus dicatos, accurate observaret; nec ad alios usus transferri pateretur. Hac gravi et seria adhortatione quid profecerit apud optimum Principem, statim subiungit; nempe ex illa hora a discipulo matrem Domini in cruce pendentis susceptam fuisse.

Anno Domini millesimo quingentesimo quadragesimo primo graviter decumbere, et tabe, quam [gap: Greek word] appellant, paulatim absumi cepit. Eo de morbo cum ad Lutherum scriberet; decumbere, inquit, se quidem, non autem letaliter, sed vitaliter aegrotare; adeo placuit Luthero hec recta et sancta interpretatio; et quod perspiceret ipsum plane impertetritum contra mortem in somnum istum communem omnibus piis, et cupidum solvi, et esse cum Christo; ut responderet, ipsum iam non moriturum, sed diutius in hac vita fore superstitem, adderetque haec verba: Ego oro et peto Dominum Iesum vitam nostram, salutem et sanitatem nostram; ne hoc mihi addi sinat malum: ut me superstite videam te aut aliquot nostrum perrumpere et irrumpere, per velum adquietem, et me sinatis foris relictum inter Daemones, et vos pracedere. Peto ut loco tuo me faciat Dominus aegrotum, et iubeat deponere tabernaculum meum hoc inutile, emeritum et exhaustum. Et in calceliterarum: Vale mi Friderice, et Dominus non sinat me audire tuum transitum me vivo: sed te superstitem faciat mihi: hoc peto et volo et fiat mea voluntas, Amen. Quia haec voluntas gloriam nominis Dei, certe non meam voluptatem nec copiam quaerit. Iterum vale. Prote or amus ex aenimo, et vehementer tua aegritudine perturbati sumus. Ab hisce precibus paulo post convaluit Myconius, et ex ipsa velut morte excitatus est, quomodo eriam de Theopompo Phthisico proditum est, quod


page 182, image: s212

ab Asclepiade sit sanatus. Et hanc historiam ipse postea Myconius paulo ante felicem ex hac vita emigrationem prolixe et copiose descripsit in duabus epistolis ad M. Georgium Rorarium, tum temporis Ecclesiae Wittenbergensis ministrum, in quibus miris modis praedicat beneficium Dei, et Deo gratias agit, quod Lutheri precibus fuerit conservatus, et pristinae valetudini in morbo desperato restitutus; ita ut legens Lutheri epistolam, plane sibi visus sit audire vocem Christi: Lazare, veni foras. Et agnoscit et palam fatetur, Lutherum fuisse verum Prophetam, per quem Deus in hisce postremis mundi temporibus veram Evangelii lucem iterum accenderit; et qui etiam miraculorum dono fuerit praeditus, adeo ut morbo plane letali liberatus, sexennium superstes esset, et eiusdem ardentissimis precibus dimissionem ex huius vitae ergastulo impetraret.

Quod ergo Lutherus optavit ac voluit, eventu postea fuit comprobarum. Nam sexennio post, cum Lutherus diem suum obiisset: ipse Myconius eodem anno, Aprilis die septimo est subsecutus, atque carnis suae fragilis ac mortalis sarcinam deposuit, et hoc celebris illa vox Iusti Ionae confirmata est: Iste vir potuit. quod voluit. Antevertit eum Lutherus et superstes ipsi fuit septies septem dies, [gap: Greek word] septem, ut annotavit Paulus Eberus. Ceterum, cum morbi prioris, phihiscos recidiva accidisset: valedixit Myconius principi suo Electori Saxoniae Ioanni Friderico epistola admodum graphice, pie et pathetice scripta, quam vere [gap: Greek words] dicere possumus: de quo Epigrammatographus:

Dulcia defecta modulatur carmina lingua,

Cantator Cycnus funer is ipse sui.

In illis postremis literis, quibus calamum deponebat, gratias egit Deo, qui excitasset tres Electores in domo Saxonica, Fridericum, Ioannem, et Ioannem Fridericum; ut causae Lutheranae patrocinium susciperent. Ibidem longa serie recensuit, quae beneficia Deus Ecclesiae suae per salutare organum Lutherum contulisset: ut cuius ministerio revelatus sit Antichristus, atque ex agro et finibus Ecclesiae exterminatus: Christus in regnum suum restitutus, et scriptis infinitis praecipue Bibliorum versione multis regnis ac provinciis annuntiatus. Consolatur denique Electorem obitu Lutheri vehementer perturbatum; quod Lutherus nequaquam sit mortuus, sed nunc demum incipiat vivere spiritus eius. Et quemadmodum Deus post Christum in caelum sublatum, dederit Apostolos, doctores et tandem hunc etiam postremum Heliam: ita in toto Christianorum orbe excitaverit multos praestantes et excellentes doctores, huius (ut ipse loquitur) magni prophetae discipulos: quorum salutari ministerio conservaturus sit verbum et ecclesiam: modo ea Dominum


page 183, image: s213

messis oret: ut et verbum pure conservet, et operarios in messem suam extrudat. Hac epistola scripta pedum pastorale deposuit: inque invocatione Filii Dei spiritum Deo reddidit: cum vixisset annos quinquaginta quinque, menses tres, dies septendecim. Elatus est funere frequenti: habita a rectore quidem scholae Gothanae oratiuncula brevi: a Iusto autem Menio, pastore Isenacensi, contione vernacula. Ioannes Stigelius tumulum eius hoc epitaphio ornavit:

Quo duce Gotha tibi monstrata est gratia Christi;

Hic pia Myconii contegit ossa lapis.

Doctrina et vitae tibi moribus ille reliquit

Exemplum: hoc ingens, Gotha, tuere decus.

Fuit hic vir pietate excellenti, eruditione solida, iudicii dexteritate, animi candore, zelo ardenti, auctoritate et gravitate singulari. Agrumento esse potest iudicium eius: quod de Lutheri super epistolam ad Galatas commentariis tulit. Cum Ioannes Elector Saxoniae ecclesias suae ditionis inspici iussisset: idoneos ministros praesici: ac reditus egentibus ecclesiis attribui: petiverunt Gothani et Isenacenses; ut donationem ecclesiis factam princeps confirmaret. Ib cum Myconius et Menius in literis ad Electorem dictum Iesaiae [note: * Ies. 49. v. 23. ]: reges erunt nutritores tui, et faminae principes nutrices; recitassent, inque explicassent: sententia ea, tunc nondum saepe citata, ita delectatus est princeps: ut iusserit mox locum sibi monstrari: et donationem benigne confirmarit. Et hactenus de Friderico Myconio.

Antonius Probus Tehol. D. in oratione de vita et obitu eius.

IOANNES HESSUS.

IOannes Hessus Norinbergensis fuit Uratislaviae canonicus, Theologiae doctor, vitae inculpatae, doctrinae eruditae, eloquentiae rarae. Itaque cum anno millesimo, quingentesimo, vicesimo tertio, ab obitu Osvvaldi Wimleri, pastoratus ad D. Mariae Magdalenae, quadriennium vacasset; nonnullis de eo obtinendo coram politicio magistratu, pro more illorum temporum, contendentibus: Senatus morae pertaesus, consentiente populo, probante Iacobo a Salza, episcopo Uratislaviensi, Hesso isti vocatione sollenni ecclesiae Magdalenanae gubernationem commodavit, pactus salarium ducentarum marcarum et victum, sicut et Moibano. Factum id anno [note: * Luth. ei gratulatus est ann. 1522. d. annunc. Mariae. T. 2 ep p. 57. ] millesimo, quingentesimo, vicesimo tertio, die vicesimo non o Iunii. Hessus primam contionem, in maxima populi frequentia habuit, die 25. Octobris; qui tum Docminica 21. post Trinitatis.


page 184, image: s214

Id ubi Papa Adrianus audivit, aegerrime tulit: datisque ad Senatum literis, avocare eum a proposito est conatus. Sed Senatus, edita Apologia, causas reddidit sui facti gravissimas: ubi inter alia sic scribit: aliquot iam annis non aeque evangelium hic annuntiatum est: quippe aliipro Christi Evangelio Thomam, Scotum, Aristotclem, Christianis auribus, summa cum indignitate instillarunt: alii loculis et marsupio consuluerunt, praedicando non gratuitam fidei, sed pronundinam fiduciaum operum: alii item in operculum suae carnis et impietatis sacras literas detorserunt: quo factum est, ut multi nesciant, quam viam sequantur, atque ita dubii errent: ut navis in medio mari gubernatore destituta. Quod malum ne indulgentia nimia aut irritando tamquam excetra illa Lernaea vires acquireret, aut latius serperet, summa cum diligentia e nostrorum animis tollere, et ad usque vivam radicem averruncare studuimus: quaerendo scilicet nobis et ecclesiae nostrae eum pastorem, qui incredibili fiducia et alacritate verbum Domini, et imper vestigabiles ab humana prudentia divitias eius et communionem mysterii, quod erat absconditum a saeculo, ideo nobis decantabit secundum spem nostram, quam in illum habemus repositam in Domino, qui omnibus innocentia vitae et modestia carus est, qui antea a Reverendissimo D. Episcopo nostro ad evangelizandi munus, et nunc quoque a nobis unanimi consensu vocatus et accensus est, ac electus in Domino iuxta consuetudinem ab Apostolis vulgatam, et Ecclesia, quae in Christo est, receptam. Siquidem Ecclesiae, est vocare et eligere pastorem: Episcopi autem sive presbyteri, manus imponere. Et paulo post: iuste igitur vere pium et Christianum hominem D. Ioannem Hessum, Theologiae Doctorem in parochum nobis elegimus, ad ministerium verbi ante vocatum ab Episcopo, commissimusque ei curam et vivorum et mortuorum: ut vivos immarcescibili fructu verbi Dominipascat ac nutriat: defunctos vero in Domino pie sepeliat, non, ut praedecessores parochi, quibus una opera erat inhiare lucro. Nam sive nasceretur, sive moreretur aliquis, omnes erant tributarii et vectigales parocho, ut etiam multa milia gratiarum ac indulgentiarum nomina, remissionem peccatorum prae se ferentia, atque id genus alia pastorum commenta taceamus. Quod vero omnium miserrimum, mortus plus vivis censebantur: ut credibile sit, poeticum illum Charonta in transportandis multis mitiorem fuisse, quam nostros parochos in sepeliendo. Cum autem sine iis nundinationibus cum suis Diaconis et hypodiaconis verus pastor sese de nudis Ecclesiae reditibus sustentare non possit; ut saepe nostris auribus inter contionandum inculcavit sinceriter nobis in Christo dilectus, eximius vir, D. Magister Ioachimus, qui aliquot iam annis sive per locationem, sive per aliam rem quampiam dictae parochiae praefuit, atque ita inter contionandum nos admonuit; ut augeremus censum


page 185, image: s215

Ecclesiae, ne cogeretur eam egestate et penuria rerum deserere: consilium quasivimus, ne ita perpetuum, et vivi et mortui vectigales et in praedam essemus: et ut sine hoc censis pastorem quoque nostrum honeste ac liberaliter, pro persona et dignitate sacerdotii alere possimus, quo is modo in salutem nostram occupatus sit, non autem turpibus illis rationibus: tot hodie, tot heri, tot nudius tertius funera, atque utinam etiam aliquid in crastinum, perendie, et sic deinceps.

Sequenti anno vicesimo quarto, die vicesimo Aprilis, theses, ad disputationem publicam, hasce proposuit: quibus comprobaturum se promisit:

Soli Deo esse inhaerendum.

Missam non esse sacrificium, sed solum meritum Christi.

Blasphemos esse in Deum, qui coniugio inter dicant sacerdotibus.

Disputavit, adiuncto sibi Trocedorfio, in templo S. Dorotheae ipsum octiduum, et interrogantibus quibusvis respondit. Ea de disputatione Lutherus [note: * Tom. 2. epist., pag. 205. ] ita ad Spalatinum: Vratislaviae disputatio Ioannis Hessi processit feliciter, frustra resistentibus tot legatis Regum et technis Episcopi. Eodem anno vicesimo quarto epistola [note: * Est eat. 2. ep. p. 240. ] Lutherus eum confirmavit: animum paratum ut haberet, ad sustinendas varias afflictiones, propter doctrinam verbi. Adscendisti, inquit, in navem cum Christo, quid exspectabis? serenum? imo ventum et procellas, et fluctus navem operientes; ut mergi incipiat. Sed hoc baptismo baptisandus prius es: tum sequetur serenum, exciato et implorato Christo, qui saltem dormiet aliquando. Adiunctus deinde ipsi est anno vicesimo quinto collega Ambrosius Moibanus, Pastor rempli Elisabethani, vir pius, doctus et modestus. Hi itaque duo primi fuerunt Vratislaviensium Evangelistae, qui magna dexteritate et prudentia abusus Pontificios populo detexerunt; ad oboedientiam erga superiores subditos, ad vitae innocentiam singulos invitarunt: idque tanto cum fructu: ut sine ullo tumultu cultus imaginum, processiones, vigiliae anniversariae, fraternitates, peregrinationes ad sanctos, leges de cibis vetitis, de monachis, monialibus, et id genus alia Papatus [gap: Greek words] uno quasi labefactata motu corruerent, et paulo post Evangelium in novem templis, quorum septem extra, duo intra urbis moenia, praedicaretur.

Eodem anno vicesimo quinto uxorem duxit Hessus die octavo Septembris, Stephani Spigleri, senatoris Uratislaviensis filiam: ex qua suscepit silium Paulum medicum et professorem Wirtembergensem: qui Patavii edito scripro Melchiorem Guilndinum Borussum contra Petrum Matthaeolum Senensem defendit. Ex filiabus una nupsit Butnero Med. D. altera Nunharto civi Uratislaviensi: tertia Frid. Staphylo, qui pro concubina se habero dixit, cum ad Pontificios defecisset: quae apud Lutheranos uxor fuisset.


page 186, image: s216

Functus est Hessus ministerio Uratislaviae annos vigint quinque: et ad meliorem vitam abiit, anno Christi millesimo, quingentesimo, quadragesimo septimo, die sexto Ianuarii, aetatis suae anno sex agesimo. Sepultus est in aede Magdalenaea, cum epitaphio tali a Melanchthone scripto:

[gap: Greek words]

Successit in munere pastoratus Ioannes Aurifaber Uratislaviensis: qui tam literarum, quam religionis doctrinae peritissimus, mirifico studio ac fide doctrinam veram propagavit: et vitae sanctimonia commemorabili ornavit. Periochen vitae eius complactitur epitaphium, memoriae ipsius positum:

Iustificantes multos ut stellae in sempiterna saecula erunt.

IOAN. AURIF ABRO URATISL. S. TH. DOCT. ET EC CLESIAE HUIUS PASTORI: ACADEM. WITEBERG. ET ROSTOCH. QUONDAM PROFESSORI: ANTE REDITUM VERO IN PATRIAM SAMLANDIAE POMES SANI AEQUE IN BORUS SIA PER PLURES ANN. PRAESIDI: VIRO PURAE RELIGIONIS STUDIO ET TOTIUS PHILOSOPH. INPRIMIS VERO MATHES. AC LINGG. PRAECIPP: COGNITIONE CL. VITA IN HIS TERRIS ANN. LI. m. VII. d. XVII. HONESTE ET LAUDABILITER ACTA: ANNO


page 187, image: s217

VERO M. D. LXVIII. DIE m. OCTOBR. XIX. SUPERSTITE CONIUGE SARA, IOANN. HESSI THEOL. DOCT. FILIA: QUAE QUADRIENN. POST RELICTIS QUATUOR FILIIS ET DUAB. FILIAB. DIEM SUUM OBIIT; FELICITER ET SANCTE MORTUO:

LAURENTIUS SCHOLTZIUS URATISL. PHIL. ET MED. D. SOCERO ET SOCRUI OPTT. HIC CONDITIS OFFICIOSAE PIETAT. ERGO P. MN. D. XC.

In memoria aeterna erit iustus.

Haec de I. Hesso ex Mel. Laubani M. S. Dresseri chron. D. Sculteti annalib, ecclesiast. Luth. epistolis, aliis. Moibanus et I. Crato orationes de ipso scripsisse perhibentur: Sed nobis eas videre necdum contigit. Exstant aliquot epistolae Hessi ad Camerar. lib. 3. epistol. Eobani: et epistola Bugenhagii ad Hessum contra novum errorem de sacramento [gap: Greek word] Item consilium Lutheri Germanicum: an peste ingruente fugere liceat.

CASPAR BORNERUS.

HIc patriam nactus est bene moratam Misniam, territorii

Saxonici regionem, et in ea oppidum Hainam, non ignotum. Adolescens literaria suscepta, magnorum Philosophorum exemplo, peregrinatione, et Italiam, et Italiae iam, non orbis, caput, Romam perustravit: inprimisque in Mathematum cognitione non vulgari comparanda, industriam, laborem ac studium diuturnum impendit.

Postea Lipsianae scholae sive ludo literario ad D. Thomae operam suam addixit: cui ipsos octodecim annos praefuit. Inde ad sanctae Theologiae studium animum adiecit: Doctoralibusque in sublimi illa scientia insignibus ornatus, publice sacra, una cum Alexandro Alesio Scoto, explicavit. Id autem uncium sibi datum negotii credidit: Academiae ut augeret commodum. Itaque suo labore et intercessione esffecit: ut Paulinae aedes Academiae accederent: et in collegium id converterentur: in quo et Theologi


page 188, image: s218

et Philosophi docerent. In iisdem aedib. instituta est Oeconomia, et instructa bibliotheca, translatis eo libris tum ex aliis, tum ex Cellae caenobio veteri: et coemptis novis quam plurimis. Atque ita Bornerus, quemadmodum de eo Georgius Fabricius alicubi scripsit, solus fere Academiae onus et spem literarum ea in urbe sustinuit: maximoque animo et constanti voluntate contra senatus iniquitatem pugnavit,

Hoc eodem etiam Bornero potissimum auctore Petrus Schadus Mosellanus dictus, anno Christi decimo quarto, supra millesimum quingentesimum, Lipsiam vocatus, doctrinam Graecarum literarum mirifice ibi excoluit. Sed exiguum [note: * Vide vitas Philosophor. Germanor. ] Mosellano vitae curriculum natura, vel potius auctor naturae Deus circumscripserat: quippe qui in ipso aetatis flore, anno trigesimo primo, e vita discessit; fama tamen nominis relicta, numquam intermoritura.

Ardente autem in Germania bello, anno quadragesimo sexto, Lipsensi urbe obsessa, Bornerus prae senti fortique animo, toto oppugnationis tempore in urbe mansit: ac scholasticas aedes pro virili sua tueri, et publicam privatamque aliorum supellectilem conservare annisus est. Defatigatus tandem nocturnis diurnisque laboribus, curis ac vigiliis, contagione ex promiscui vulgi e suburbiis confluxu, in aedes illas fere vacuas enata, correptus, cum iam aliquantulum animo acquiesceret, et metum periculi posuisset; mortem obiit cum bonorum omnium deploratione et maerore ingenti, anno salutis millesimo, quingentesimo, quadragesimo septimo, die tertio [note: * Cam. 3. Non. Maii. ] Maii, annis nondum gravis nec aetate efffetus. Monumentum eius memoriae sacrum in Paulino legitur eiusmodi:

CASPARUS BORNERUS BENE DE STUDIIS, OPTIME DE ACADEMIA MERITUS, HIC CONDITUR: VIR GRAVIS, DILIGENS, MALIS NIHIL LARGIENS, IN MATHEMATICIS EXCELLENS SCIENTIIS, ET THEOLOGIAE DOCTOR. HIC MOSELLANUM IN HOC GYMNASIUM PRIMUS ADDUXIT; D. THOMAE LUDUM MODERATUS EST ANNOS OCTO ET DECEM, QUEM SUIS SUMTIBUS, COLLABENTEM, IN MELIOREM FORMAM RESTITUIT: PAULINUM COLLEGIUM PRINCIPIS BENEFICIO ACCEPTUM, AEDIFICIIS, BIBLIOTHECA AUXIT: SEMPER PUBLICAE QUAM PRIVATAE REI SER VIENS MAGIS. IN GRAVISSIMA URBIS OBSIDIONE, DOLORE ANIMI ET LUE CONFECTUS, VITAM CADUCAM DEPOSUIT, IMMORTALI DIGNISSIMUS.


page 189, image: s219

Plangite Pierides, lugubria carmina cantet

Parnassus quicquid, quitquid et orbis habet:

Occidit, huesatum! Bornerus vester alumnus.

Bornerus, Clarii glria summa chori.

Is parat exilio sedem dum tectaque vestro,

Heu non perfectum concidit inter opus!

Fuit vir hic omnino egregius, et multis magnis verisque virtutibus ornatus: quoque vix unquam exstitit alius, sui commodi et utilitatis minus studiosus: dum rem scholasticam publice stabilivit, amplificavit, et ornavit. Doctrina fuit in omni disciplinarum genere eximta, praesertim in Mathematicis. Nam ante illa tempora nemo Bornero exquisitius aur industria maiore situs, loca, figuras, ortus, obitusque siderum et signorum caelestium observarat: neque istius contemplationis iter planius ostenderat. Itaque cum Melanchthone verus ei et singularis necessitudo intercessit: qui et obitum amici gravissime tulit: et saepe in rebus dubiis et negotiis impeditis consiliorum actionum que focium aut ducem requisivit.

Posteritati autem scripta religuit haec: primum Analogiam, saepius apud suos recusam, cui praefationem praefixit Georgius Fabricious Chemnicensis: deinde libellum de stellis: denique indices in Ptolemaei Geographiam et in Sabellici historiam copiosissimos collegit. Inchoasse etiam dicitur historiam; sed quam mors interrupit, et qualem Ioannes Sleidanus postea edidit.

Haec de Bornero suggesserunt Petrus Albinus in Chronico Misniae: Ioachim. Camerar. in vita Melanchthonis: Matthaeus Dresserus in Isagoge historica.

MATTHIAS ZELLIUS.

IN oppido Alsatiae, cui Caesaris mons, vulgo Reisersberg nomen, Matthiam Zellium natum literae nostratium produnt, sub annum a Messia exhibito, millesimum, quadringetesimum, septuagesimum septimum. Primis linguarum et artium rudimentis perceptis, ad publica Gymnasia, ut tunc in Germania erant, sese contulit: inque iis Magisterii philosophici gradum, non vulgari, illo saeculo, exemplo, promeruit. A Philosophicis ad divinarum literarum studium progressus, assidua earum lectione tantum profecit: ut mibnime in iis nospes esset.

Postea Argentoratum venit, et sacerdos factus, in aede D. Laurentii parochus est constitutus, anno millesimo, quingentesimo, vicesimo socundo. Cum autem eo tempore Lutheri doctrina passim increbesceret: Zellius eam cum adversariorum religione contulit, collatamque approbavit. Itaque publice pro suggestu eam defeudere et commendare Argentorati coepit.


page 190, image: s220

Id cum Episcopus cognovisset, ei diem dixit, et per Gervasium Sopherum, qui postea Evangelicis accessit, et anno millesimo, quingentesimo vicesimo quinto obiit, Fiscalem accusavit, viginti quatuor articulis obiectis: inter quos erant de iustificatione per fidem, de Lutheri defensione, de Missa, de Matrimonio sacerdotum, deprimatu Romani Pontificis, et de traditionibus humanis. Itaque Zellius libro, anno millesimo quingentesimo, vicesimo tertio edito, ad omnes articulos respondit, et se excusavit. Ab eo tempore cum magna cleri invidia, et magno discrimine constanter perrexit profligare ex ecclesia superstitiones, tandemque cum aliis effecit: ut Argentorati, anno millesimo quingentesimo vigesimo nono religionis fieret instauratio.

Primus ergo Argentorati in concioib. ecclesiae fuit Zellius: cui sese non longo intervallo Symphorianus adiunxit, praesbyter aetate grandis, pastor in aede Martini, quae illo tempore in foro piscario, cui tum adhuc firma et recenti memoria liberior fuerat initio vivendi ratio, in vonciviis hilaris, in rebus periculosis omnium primus. Ubi Rhenus erat altissimus, ibi pede sinistro dimidio extra marginem pontis posito, dextro toto praeposito, absque ulla vertigine stabat. In aede primarii templi supra primum fornicem cursu in transennam insiliit, et stans atque erectus, subiectas plateas intuebatur, absque ulla non solum vertigine, sed etiam vertiginis metu. Hic vir ex primis fuit, qui doctrinam Evangelii amplexus, non absque multorum, propter vitae mutationem, admiratione: ita, ut quibus primis annis fuerat familiaris, ad se plerosque attraxerit: quos huius exemplo motos, paenitere vitae anteactae statim coeperat. Populares hi magis contionatores erant, quam literati: sed insignis in Zellio probitas: quibus sese paulo post adlunxit Antonius Firnius, pastor tum ad D Thomam: qui primus in urbe ista sacerdos uxorem duxit. Neque longe ab hoc initio abfuerunt Mariinus Bucerus, Capito, qui apud Cardinalem Moguntinensem intra cancellos Consiliariorum primas tenebat, et Doctor Caspar Hedio, summi templi Moguntini pastor, qui, simul ac Argentoratum anno vicesimo tertio venerunt, firmiora coeperunt fundamenta poini Evangelicae ecclesiae. Docuit Zellius Argentorati annos circiter viginti sex: tandemque ex ecclesia militanti ad triumphantem evocatus est anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo octavo, die nono Ianuarii, vitae suae anno septuagesimo primo. Successit ei in rnunere contionatoris summi templi M. Ludovicus Rabus, alias Gyncer, Memmingensis: qui vehementer in Interimisticam doctrinam, ut Papisticam, fuit invectus. Viduam Zellius reliquit Catharinam, piam matronam, apud quam aliquantisper latuerunt Bucerus et Fagius, Theolog solum vertere iusii.


page 191, image: s221

Nicolaus Gerbelius iureconsultus tale Zellio epitaphium posuit:

Sex et viginti Christum docet impiger annis,

Primus et insuetum Zellius urget opus.

Infensus Papae, scelerumque acerrimus hostis,

Nec minus et molles saevus in [note: * artolatrac. ] hypocritas.

Parte alia numquam, quos dura premebat egestas,

Auxiliatrices deseruere manus.

Moribus et vita doctrinam expressit, et ipsi

Mors fuit haud aliud, quam sopor esse solet.

Est in ipsum et hoc anonymi epigramma:

Exegit decies septenos Zellius annos:

Triginta hic summa [note: * doctor in] parrochus aede fuit.

Quinque Evangelium docuit per lustra renatum:

Hostis hypocriseos, Pontificumque gravis.

Censor erat scelerum vehemens: quaeque oreprofessus

Expressit vita: pauperum ubique pater.

Lingua loquebatur: quae corde animoque sedebant:

Nec quicquam inflata mente superbus erat.

Omnium obit tandem luctu, (mirabile visu)

Dum sedet: et sanctas fundit ad astrapreces.

Fuit homo non doctrina tantum, sed etiam Christianis virtutibus, ac praesertim modestia, temperantia, et caritate insignis; temperati ingenii, vitae innocentis, doctrinae purae, vir ab omni fastu alienus. Non theoreticus tantum, sed et practicus Theologus: ea, quae docebat, lipse primus fecit, et inprimis pauperum rationem habuit. Aliquando a symmysta quodam ad cenam invitatus, cum nulli alii hospites adessent, atque ille deaurata et argentea pocula protulisset: Zellius pompam, et in concronatore divitias admiratus, imo indignatus, discessit incaenatus. Postea quoque eundem fratrem solus officii graviter admonuit: et ut superfluis poculis divenditis, erga egenos liberaliorem sese praeberet, effecit.

Scripsit multa; sed quae, ut gloriae minime cupidus, in vulgus exire pasius non est. Publico tamen bono haec evulgavit: catethesin Germanicam: explicationem quorundam capitum religionis ad episcopum Argentinensem: et defensionem Christianam ad articulos ei ab episcopi Fiscali oppositos, et in litem traditos, germanice anno millesimo, quingentesimo, vicesimo tertio. Scripsit etiam orationem, in qua coniugium sacerdotum defendit: explicationem item decalogi, orationis Dominicae, atque articulorum fidei. AEterna gratia sit viro, de ecclesia optime merito! Ceterum cum mentio facta ante sit Antonii Firnii, qui parochus Argentorati primus uxorem duxit: lubet heic mantissae loco addere Nicolai Gerbelii, ad I. Sch Webelium [note: * Cent, epistol. Theol. p. 36. 37. ] narratiunculam ea dere.


page 192, image: s222

Hodie, inquit, apud nos mira et inaudita res acta, mi Iohannes. Nam quae Christiana sunt, rara apud nos hactenus fuere. M. Antonius Parochus olim S. Stephani, nunc S. Thomae, aliquot annis scortillum apud se habuit, elegans sane et non vulgari forma. Hanc diebus superioribus uxorem duxit, ductamque e suggestu palam populo vulgavit. Hodie vero cum haec scribimus, subque hanc horam, in templi foribus apud Divum Laurentium, per M. Matthaeum habita contione ad plebem in matrimonii commendationem, publice introducitur ducentibus sponsam duabus honestissimis matribusfamilias: sequentibus vero omnis generis hominibus mirificeque applaudentibus. Est autem hora diei octava, qua ingens hominum multitudo, ad rem novam inauditamque accurrit: fremunt Papistae: exsultant Christiani. E mediaplebe acclamat unus: Er hat rhm recht gethan, Gott gebshmtausend guter sahr. Tu, crede, multos hunc secuturos esse, qui ante menses aliquot virgines duxere.

Et haec de Zellio ex l. 3. Prosopograph. Pantal. Crusii annal. Suev. l. 9. part. 3. c. 22. Gesneri bibliotheca: Sturmii 4. Antipappo: centur. epist. Schvvebelii.

CASPAR CRUCIGER.

PAtria Casparo Crucigero obvenit inclitum Misniae emporium Lipsia, anno Christi millesimo, quingentesimo, quarto, die primo Ianuarii, sub horam primam matutinam, post medium noctis. Pater eifuit Georgius, cum aliis civilibus virtutibus praeditus, tum vero hoc praecipue nomine laudandus: quod et doctrinam caelestem coluit ipse, et filiistudia, non sine periculo, ut tuncibi tempora, ad Ecclesiae utilitatem fovit. Abiit hic e vivis quarto ante filium anno, die vicesimo octavo Iunii, Wittembergae sepultus. In matre eriam eius virturem fuisse eximiam scribitur.

De positu siderum, si qui id curant, Gauricus ita iudicavit: ingenii excellentem in eo significatam vim, sed fimul etiam varios morbos. Nam duo tantum sunt in eius genesi domicilia planetarum, Sol, Venus, et Mercurius in Capricorno, tertium locum ab horoscopo occupantes: ceteri omnes in cancro volvuntur, in nono loco: exstarque tantum supra finitorem spica virginis, quantum infra absunt a linca horizontis duae lucentes in utraque chele, quae quidem nobis simul oriuntur. De toto asterismo et congressu stellarum eruditis iudicium relinquitur. Etsi autem ingenii fuerit significatio illustris: tamen gubernatorem ipse habuit longe potentiorem Spiritum sanctum: qui arrhabo nostrae est salutis. Nunc ad pueritiae studia accedimus. Etsi itaque nihil in eo


page 193, image: s223

torvum, aut asperum, aut immite; tamen temperamentum fuit melancholicum, et ut ita dicam, fere Socraticum. Itaque et pauciloquus erat, et cogitabundus, et saepe in mediis sodalitiis quasi peregrinante animo. Visus inde est initio parentibus hebetior, et segnior. Sed cum celeriter percepisset Grammaticen apud virum integerrimum Georgium Heltum, postea commendatus est Casparo Bornero. Qui cum animadverteret, nequaquam esse tardam aut ignavam naturam, ut videbatur; sed et avidam doctrinae, et celeriter arripientem omnia, quae proponebantur, et vel inter ludos, cum aliud agere existimabatur, cogitatione intentam in ea, quae discebat, ac sanitatem iudicii, et facilitatem et perspicuitatem in explicandis cogitationibus eximiam: bene sperare parentes de ingenio filii iussit, et fuit hortator, ut apud Petrum Mosellanum in utraque lingua exerceretur. Antea Graece docentem paulisper audivit Richardum Crocum Britannum, ubi commilitonem habuit Ioachimum Camerarium; qui illa primae aetatis studia commemorans, de Crucigero dixit: tunc quoque in speciem visum esse ceteris segniorem; et tamen plus didictsse, quam alios commilitones. Postea cum apud Petrum Mosellanum formare Latinam orationem didicisset, et in Graeca lingua multum proficeret, et in moribus nihil esset arrogantiae, nihil insolentiae, nihil fuci, nihil perversitaris; sed natura recta, candida, modesta, disciplinae patiens, amans veritatem, pietatem erga Deum et castitatem; Mosellanus eum, ut erat sagax ingeniorum censor, ita ut filium complexus est. Et laudavit indolem, studia, et mores adolescentis universa Academia.

Ita utilissimis utriusque linguae exercitiis apud Mosellanum quadriennio amplius excultus, cum propter luem Lipsiae grassantem paulisper secedendum esset: una cum Bornero venit in vicinam Academiam Wittenbergensem, praecipue ut doctrina de Deo recte cognita, veris officiis Deum coleret, et Ecclesiae postea usui esse posset. Nam ad hos fines studia et vitam referebat, Deo, ut postea eventus ostendit, quasi per gradus eum ducente in eam stationem, in qua postea operam Ecclesiae utilem navavit. Ad priora exercitia lingue Latinae et Graecae, adiunxit studium linguae Hebraeae, ac omnes ita didicit: ut adeo familiariter ei notae essent, ac si nativae ipsi, non insititiae fuissent. Audiebat studiose et doctrinam Ecclesiae, ac universae antiquitatis certamina, et patrum iudicia cum sacris literis conferebat, ac veros omnium dogmatum fontes quaerebat.

Aliquanto post ad scholae Magdeburgensis regimen est vocatus, reformatis cum religione itidem scholis. Nam qui prius in ludo ibi literario docendi sustinuerant provinciam, partim iam contionatores designati erant populares; partim aeditui, partim vero etiam senes iam opificio cuipiam manuario sese dediderant,


page 194, image: s224

partim denique ad alias quascumque negotiationes animum applicarant. In templis ipsi auditores cantiones Lutheri Germanicas cecinerunt; ut tunc recens natae. In funerum deductionibus pastor saepenumero solus cum solo aedituo prodibat: donec anno vicesimo quarto supra mille quingentosiacto emendationis feliciter fundamento, scholas instaurare eos, qui vel ad Ecclesiastica vel politica gubernacula sedebant, extrema cogeret necessitas. Collecta est igitur ex multis in Urbe Magdeburgica scholis una in parochia D. Ioannis cuius regimen primum Gregorio Willichio et Sebastiano Wernero, collegis pristinis adiuvantibus, fuit demandatum.

Sed primis illis ad altiora progressis, crescente numero discentum, et schola rectorem exquisitae doctrinae flagitante, vocatus fuit hic Cruciger. Qui in schola Ioannitana, et aede D. Stephani tanta cum doctrinae existimatione docuit: ut ad eum audiendum etiam provectioris aetatis et nonnulli Clerici convenerint: et schola oppidana vere quafi ex profundo torpore revixerit caputque extulerit.

Docuit ibi Cruciger ad annum usque millesimum quingentesimum vicesimum septimum, et ita docuit, ut propter discipulorum frequentiam necesle fuerit caetum scholasticum ex angustiori in patentius deduci phrontisterium, ad D. Augustinum.

Wittenbergam deinde revocato mandatum est munus et interpretandi Prophetica et Apostolica monumenta et in templo arci vicino contionandi. Hoc in officio cum gnaviter pergeret, testimonium ei de more Academiarum publicarum, quod Docturae nomine indigitant, fuit perhibitum. Coniunxit tunc cum Theologiae studio et artis medicae doctrinam: quam postea sic amavit; ut numquam eius curam deposuerit. Nec solum nosse didicit herbas et frutices: remedia itidem praecipua morborum: sed et hortos duos sua ipsius manu magna stirpium varietate adornavit: et medicamenta multa ipse singulari industria apparavit.

Ob eruditionem itaque et vitae integritatem cum Luthero carissimus esset: in transferendis in sermonem Germanicum libris Propheticis [gap: Greek word] adscivit, eiusque dexteritate et adsiduitate non parum adiutus fuit. Singulis enim diebus cum vernacule redderet Lutherus Biblia sacra, aliquot viros linguarum peritos, e quibus et Cruciger hic, coegit: qui et versionem ipsam examinarent, et in obscuris indices, in omnibus iudices essent. Et ita opus totum, Dei gratia, absolutum perfectumque prodiit.

Erat autem et in scribendo mira Crucigeri celeritas: ut de ipso illud epigram matographi usurpari potuerit:

Currant verba licet manus est velocior illis:

Nondum lingua suum, dextraperegit opus.

Itaque cum anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo colloloquium inter dissidentes in religione institutum esset Wormatiae


page 195, image: s225

Vangionum: ipse notarii loco fuit adhibitus. Ibi non solum tam Melanchthonis quam Eccii verba incredibili pene manus volubilitate excepit: sed et Melanchthonem submonuit saepe, quid in Eccii subrilitatibus refurandum rehquum esset. Itaque Granveltanum, qui loco Caesaris colloquie illi praefuit, dixisse accepimus: Lutherani scribam habent omnibus Pontificiis doctiorem.

Praeterea studio indefesso inagnam enarrationum et contionum Lutheri partem in scholis et tem plis excepit: quas et brevibus notis velocissime scribere, et postea rursus integris syllabis ac dietionibus redditas edere; magnae industriae et magm laboris opus fuit, qua in re fidem ipsius probavit ipse Lutherus. Et, teste Georgio Rorario, a quo in hoclabore semper adiutus est, etiam post Lutheri mortem fidem praestitit. Edidit et proprias lucubrationes, in quibus Psalmos et Evangelium a Ioanne scriptum enarrat, in quibus eruditus et sapiens lector non ambitiose eum ludere fingendis peregrinis interpretationibus videt; nec offundere caliginem lectotibus ambiguo et improprio sermone; sed propriis verbis, et perspicue unicam nativam sententiam evolutam illustrare. Ut moresita oratio, fuit placida, recta et casta: sed tamen copiosa, et quadam parsimonia ornatus et luminum, quae magno delectu miscebat, Atticam illam formam referens. Semper ab omnibus furoribus fanaticorum hominum abhorruit, et custos fuit incorruptae doctrinae, quae in Lutheri confessionibus expressa est. Affirmavit saepissime se toto pectore amplecti consensum doctrinae in omnibus articulis, quem una voce cum Luthero et Pastore Wittembergensis Ecclesiae, sonare solicus sit; seque hunc consensum ad Deum et Filium Dei, et ad Prophetarum et Apostolorum consuetudinem constanter allaturum esle: nec dubitare se; hanc perpetuam esse sententiam Catholicae Ecclesiae Dei, quam professus esset. Inchoata est ab eo enarratio symboli Niceni, in qua initio affirmat se symbolum illud ampllecti, deinde illustrat doctrinam de tribus personis, diligenter universa antiquitate Ecclesiae considerata. In sermonibus suis omnia Ecclesiae tempora repetebat, et errores taxabat. Serio oderat cothurnos et ambigua dicta; quib. saepe turbatae sunt Ecclesiae Nec tantum vox in docendo congrue bat cum Ecclesia Dei, sed etiam pectus, in vocatio, mores celebrabant Deum. Vestigia Dei in natura libenter considerabat, ac saepe dictum Platonis repetebat; Gratam de Deo famam in artibus sparsam esse: et illud Paulinum: tam prope adesse Deum, fere ut manibus contrectari possit: cernere se dixit praesentiam Dei in natura; qui prortus ut artifex certo consilio singulis membris sua auxilia attribuit, et adversus singula morborum genera peculiaria remedia condidit. Ad ceteras artes adiungebat Mathematum studia: quorum initia degustarar apud Bornerum. Et decennio postre mo tantum eis operae tribuit; ut inter artifices numerari potuerit.


page 196, image: s226

Erat in eo et aviditas discendi, et celeritas in percipiendo, et iudicii rectitudo, et laboris tolerantia et constantia animi; qua immorari inchoatis laboribus in numeris, et Geometrica subtilitate poterat. Assiduus erat in Euclidis demonstrationibus investigandis et eruendis. Saepe cum magna pars diei consumpta esset aliis lectionibus aut Rei pub. curis: tamen in prandiis et cenis Eucliden collocabat in mensam, et in eum oculis et mente intuens, pingebat inter edendum numerosaut figuras demonstrationi necessarias. Iamque in [gap: Greek words] Ptolemaei versabatur; ubi cum animadverteret Alphonsinas tabulas, conditas ex certis observationibus, ante annos tunc fere trecentos, discrepare a Ptolemaicis, nec illas tamen cum nostri temporis observationibus congruere: valde optare cepit emendationem tabularum.

Belli tempore, cum non impediretur lectionibus; ut maestitiam leniret, plus temporis tribuit observationibus, in quibus non solum machinis maioribus: sed etiam aliis minoribus utebatur, quas fabricari curaverat. Instrumentum enim parallacticum Ptolemaei construxit: cuius duo sunt aequalia latera pedum denorum et ternorum. Item quadrantem circuli, cuius semidiameter non minor esset tribus cubitis. Deprehendit igitur cum Ioanne Rhetico Wittembergensis oppidi veram latitudinem graduum unius et quinquaginta, et scrupulorum quatuor et quinquaginta. Deinde et motum solis et tempora aequinoctiorum: ubi apparuit, vernum aequinoctium sedecim pene integris horis fieri tardius: quam ostendunt usitatae computationes: sed autumni aequinoctium parum a calculo discrepare. Loca insuper stellarum fixarum multarum observavit; quae ipsius manu annotata sunt. Opticen probe intellexit, et Rhetici lucubrationem et Albasen sua manu descripsit; ubi multa [gap: Greek word] , quae deerant, addidit.

Hac ratione et de Ecclesia Dei et Repub. literaria egregie est meritus, nec solum pacis tempore; sed etiam belli, Germaniam tunc misere divexantis. Incidit in fatalem eam calamitatem Crucigeri rectoratus: quo a festo [note: * Anni 1546. ] S. Lucae Evangelistae per totum belli tempus ad diem usque Philippi [note: * Anni 1548. ], Iacobi, Apostolorum, totum biennium functus est: solusque fere publica scholae negotia singulari prudentia, diligentia, et magnitudine animi sustinuit.

Adsiduitate autem sua, pertinaci studio, atque lucubrationibus procul dubio mortem sibi acceleravit. Ventriculi enim viribus exstinctis nutrimentum in humorem melancholicum fuit versum: quem copiose eiecit. Ita paulatim contabuit: cum quidem cerebri vires usque ad extremum halitum integrae essent.

Decubuit amplius tribus mensibus sine spe recuperandae valetudinis;


page 197, image: s227

quo toto tempore praeclara edidit fidei, patientiae, et pietatis specimina. Nulli fuerunt fremitus, nulla indignatio: sed quia mens obedire Deo decreverat, summa patientia et [gap: Greek word] felicem [gap: Greek word] exspectabat. Nec tamen etiam tum studia prorsus omisit. Dies ita ei distributae erant, quantum in illa morbi saevitia fieri potuit. Mane filiolas duas ad se vocabat; ac iubebat recitare precationes; ipse suam invocationem, suos gemitus et lacrimas pro Ecclesia, pro se ipso, pro natis miscebat: saepe haec verba repetens: Invoco te, omnipotens Deus, aeterne et unice pater Domini nostri Iesu Christi, conditor caeli et terrae, et hominum et Ecclesiae tuae, una cum Filio tuo coaeterno Domino nostro Iesu Christo, et Spiritu sancto, sapiens, bone, iuste, verax, misericors, caste, liberrime, custos Ecclesiae: miserere mei, et remitte mihi omnia mea peccata propter Iesum Christum filium tuum, crucifixum pro nobis et resuscitatum, [gap: Greek words] , quem voluisti pro nobis esse victimam, [gap: Greek words] mirando et inenarrabili consilio, sanctifica me Spiritu sancto tuo, serva in his regionibus Ecclesiae reliquias, non sinas exstingui lucem Evangelii tui. Fac etiam meos orphanos vasamisericordiae Invoco te quamquam languida et imbecilla fide, sed fide tamen. Credo Fili Dei Domine Iesu Christe, promissionituae, quam sanguine tuo et resurrectione obsignasti. Adiuva me, erige pectus meum fide. Has voces saepe auditus est repetere, deinde filias aliqua doctrinae parte incnlcata dimisit.

Illis dimissis redibat ad operas institutas, et morbi tempore absolvit versionem libri Lutheri de ultimis verbis Davidis. Reliquum tempus tribuebat alias lectioni psalmorum, alias Ptolemaeo, Theoni, Euclidi, epitomae Regiomontani. Et cum diu foris contemplatus esset caelum: tandem rursus velut ingressus caelum, Filium Dei Dominum nostrum compellabat, et usitatam invocationem ac confessionem repetebat. Sermones cum amicis erant, quales antea fuerant, de omnibus doctrinae partibus, de miranda Ecclesiae gubernatione, de immortalitate, de spe nostrae consuetudinis in Ecclesia caelesti. Die sexto Novembris Chalma in caelo valde conspicuum fulsit, ab ortu aestivo, versus brumalem occasum sparsum; quod late conspectum est, et flammae alicubi in terram delapsae rursus in aerem evolarunt. Id ipse etiam noctu viderat, ita cubans; ut eam caeli partem intueri posset. Eo motus prodigio cum quidern vires eius valde languefactae essent, deploravit Ecclesiae dissipationes, et venturos motus praedixit, ac reliquos dies quibus superstes fuit, consumpsit in invocatione et confessione.

Tandem inter vota, tranquillo animo, die decimo sexto Novembr. anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo octavo, aetatis anno quadragesimo quinto, ex hac vita morte immatura quidem,


page 198, image: s228

sed beata decessit Wittembergae, ibidesnque in templo honorifice sepultus die decimo octavo Novembris, illustrem illam Filli Dei [gap: Greek word] corpore exipectat. Obitum optimi et doctissimi viri inter alios deflevit Petrus Letichius epicedio, quod inter carmina edita exstat, et in eiusdem vivam imaginem tale epigramma lusit:

Ore tribusque potens linguis et pectore Caspar

Talis, adhuc vita cum frueretur, erat.

Caspar, ovile Dei qui rexit, vimque luporum

Reppulit, et iuvit relligionis opus.

Lustra sui nondum bis quinque peregerat aevi;

Funere sublatus cum suit ante diem.

Lucida nunc coram, caelesti sede receptus,

Quae prius ingenium calluit, astra videt.

Est et in tumulum eius hoc Georgii Fabricii

epigramma [gap: Greek word]

Cui sacer est tumulus? Christo: quis condita servat

Ossa chorus? Spes et cum Pietate Fides

Qutscubat hic? Cruciger: quaenam monumenta reliquit?

Plurima praestanti non renuendaviro.

Qualis vita fuit? divini plena timoris:

Quod munus? populum Chrisie docere tuum.

Quaestudia? in sacris omnesperferre labores:

Quae mens? digna bono, digna pioque viro.

Fuit vere in hoc viroingenium excellens, cuius labores assidui atque indefessi, non solum Academiae Wittembergensi, sed exteris quoque plurimum ad doctrinae illustrationem et propagationem profuerunt, Nam caelestis doctrinae cognitionem habuie uberrimam, quam in eo primum ardens ipsius pietas et Spiritus ille aeternus, omnis sapientiae unicus fons et donaror accendit et auxit: deinde ipse quoque multarum aliarum terum scientia egregie provexit et aluit. Ita enim linguarum peritia instructus fuit: ut in Hebraicis facile vinceret reliquos sacrorum librorum interpretes iudicii dexteritate et ingenii celeritate.

In dicendo vis eius et elegantia et iudicii rectitudo fuit summa, cum in aliis linguis omnibus necessariis Reip. et Ecclesiae aliquid explicandum vel voce vel scriptis susciperet. Magnitudinem etiam ingenii in eo declaravit, summa et propemodum perfecta Mathematicarum disciplinarum cognitio, in qua ita excelluit: ut doctissimorum hominum iudicio inter artifices huius generis iure haberetur. Haec summa dona ornavit multis egregiis virtutibus, gravitate, constantia, moderatione summa in omnibus rebus, beneficentia in alios et eximia [gap: Greek word] in suos.

Ingenii autem viribus nequaquam corporis vires responderunt.


page 199, image: s229

Multis enim annis morbo graviter fuit excruciatus: in quo, exemplis etiam aliorum hominum, fragilitate et miseriis commonesactum, crebro usurpare illud solitum accepimus:

Omnia praetereunt, praeter amare Deum.

Edita sunt ab ipso in Theologicis commentaria: in evangelium secundum Ioannem: in epistolam Pauli ad Timotheum priorem: in Psalmos Davidis: enarrationes in duos articulos symboli Niceni. Habuit orationem de ordine discendi, quae Melanchchonianis est addita. Idem et in scholis et in templis, cum esset [gap: Greek word] et, magnam partem enarrationum et Contionum Lutheri, ut diximus, excepit, et eiusdem multa in Latinam ex Germanica, aut contra convertit.

Desumpta haec sunt ex oratione de Crucigero habita ab Erasme Reinboldo, quae exstat tomo 3. orat. Melanchthonis: item ex funebri programmate tom. 1. scriptorum Wittembergae publice propositorum: Petri Albini chronico Misniae: aliis.

[note of the editor: Handwritten notite]

VITUS THEODORUS.

PAtria Viti Theodori sive Diterici fuit Norinberga, urbs totius Germaniae clarissima Primis literarum elementis imbutus, postea Wittembergensis Academiae alumnus non paucis annis fuit: ac humaniorum artium et doctrinarum studium, sub praeceptoribus, viris undiquaque doctissimis, amplexus, Magister Philosophiae publica sollennitate ibidem est renuntiatus: in Theologia autem, si non doctoris insignia, doctrinam certe atque merita est consecutus.

Carus itaque ob insignes animi dotes vitaeque sanctimoniam Luthero, atque fido eius laborum socio Melanchthoni, non solum summa discendi cupiditate utrumque audivit: sed ne a latere quidem eorum discessit. Adfuit enim Luthero cum alias, tum anno trigesimo: quo Augustae comitiis durantibus, Lutherus Coburgi, ad Franconiae fines agebat, non sine animi fortitudine singulari. quam ipse Vitus [note: * Exstat. tom. 9. operum Luth. Adestisynodis. ] epistola quadam ad Melanchthonem depraedicavit. Interfuit deinde aliquoties in Imperii comitiis religionis causa indictis colloquiis; et super controversis capitibus cum adversariis placide contulit.

Docuit autem evangelium Christi multis annis in patria sua magna eloquentiae vi, et auditorum fructu, in aede Sebaldina: donec a Brabeuta laborum nostrorum evocatus est; anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo nono, die vicesimo sexto Martii.


page 200, image: s230

Illustravit doctrinam caelestem aliquot lucubrationibus, de quibus bibliothecae: scripsit annotationes breves in tota Biblia Germanica. Inprimis autem utilem ecclesiae operam navavit Lutheri colligendis expoliendisque commentariis in prophetam Micheam, in priora undecim Geneseos capita: quam totam ab ipso ita absolutam cum aliis [note: * Epistola ad apsum Vitum. Elogium eius a Melanchth. ] optavit Calvinus. Philippus Melanchthon eiusinodi elogio fidelem Christi servum ornavit, ad effigiem ipsius adseripto:

Effigiem Viti pictura haec monstrat inanem:

Conveniens nomen cui Theodorus erat.

Clara pios dedit huic urbs Noricaberga parentes:

Addidit ingenio sed sua dona Deus.

Ipsius mores casti et sine labe fuerunt:

Iustifica coluit te quoque, Christe, fide.

Sparsit et in patria, constanti robore mentis,

Pura Evangelii semina voce sua.

Ingenii monimenta sui, sed plura Lutheri

Edidit: his poterunt saecla futura frui.

Refert [note: * Part. 4. enarrat. evangelic. pag. 582. ] idem Melanchthon saepe per literas Vitum hunc fuisse conquestum: quod suggillaretur pro contione ab Osiandro: et consuluisse, quidnam faciendum existimaret. Melanchthonem aliquoties per Deum obtestatum, ut taceret: et se ita gereret, quasi non audiret. Rescripsisse ad haec Vitum, se obtemperaturum: quamvis valde sibi grave accideret. Id ubi factum; nemo fere rescivit, nisi pauci docti, simultates inter Osiandrum et Vitum esse. Populus etiam libenter audivit Vitum, et probe intellexit eius contiones: Osiandrum autem nemo ferme intelligere poterat propter grandiloquentiam. Bonum factum. Vere enim beati sunt, Deoque cari, omnes [gap: Greek word] pacifici et mites: ac in communi vita multae iniuriae, quemadmodum pillulae medicorum, deglutiendae statim sunt; non mandendae.

Camerar in vita Melanchthonis: Pantal. lib. 3. Prosopographiae; Calvini epistolae: alii.

PAULUS SPERATUS.

PAulus Speratus [note: * Vel Beatus Paulus. ] nobili Sprettorum familia Suevica, sub annum Christi millesimum, quadringentesimum, octuagesimum quartum die decimo tertio Decembr. dimid. octava anterrierid natus, Lutetiae et in Italicis Academiis diu versatus, singularique zelo domus Deiaccensus, vindicandae contionibus sacris verae agnitioni et invocationi Dei, ac cultibus Deo gratis, totum sese dedidit.

Augustae igitur, Herbipoli, Saltzburgae, ac Viennae Austriae, eirca annum vicesimum secumdum, supra millesimum, quingentesimum,


page 201, image: s231

constanter atque intrepide abusus et superstitiones omnis generis taxavit. Tandem in Moraviam venit: et Iglaviae aliquantisper substitit: unde episcopus Olomucensis, ad causam dicendam evo catum, in carcerem tetrum compegit.

Divina autem ope ex eo elapsus Wittembergam, sub annum millesimum quingentesimum, vicesimum quartum, ad Lutherum venit: a quo statim in Borussiam missus, et principi Alberto Bo russiae duci, ac Ioanni Brismanno Theologiae Doctori in Regiomontana ecclesia commendatus, post paucos annos Pomezanensi ecclesiae vocanti a principe episcopus est praefectus.

Excelluit ingenio et eloquentia admirabili: et perpetuus ac constans Augustanae confessionis adversus Anabaptistas ac sacramentorum profanatores, defensor et propugnator fuit. Ac nominatim Eccelium quendam et Zanckerum, qui initio emendationis Ecclesiarum irrepserant, et multos etiam ex proceribus seduxerant, Rasteburgi colloquio instituto refutavit.

Pietatis ac doctrinae Theologicae, non vulgaris aut hypocriticae, sed spiritualis et sublimis et naturae musicae ac poeticae, indices sunt Odae sacrae ab ipso compositae: quibus summam doctrinae Evangelii complexus est: ut sunt: Es ist das heiluns kommen her/von gnad und lauter gute: In Gott glaubich: Hilff Gott/wie ist der menschen noht. Certavit cum Sperato talibus poematis sacris pangendis, velut alter Borussiae Orpheus, Ioannes Poliander: cuius Odae sunt: Nun lob mein feel den HErren: Frolich wollen wir singen: Hic anno post Speratum proximo in Borussiam primum appulit: et tum in ecclesiae gubernatione, coniunctissimis studiis et officiis, Speratum, et ceteros collegas adiuvit: tum vero in Schola docens, plerosque Veteris et Novi Testamenti libros interpretatus est, ad annum usque millesimum, quingentesimum, quadragesimum: quo [gap: Greek word] aliquot menses decubuit; donec tandem ad caelestis Ecclesiae consuetudinem emigravit: quem sexennio post Brismannus subsecutus est.

Speratus paulo longius producto vitae spatio, in ipsa Osiandricae tragoediae epitasi, doloribus, curis, la boribus fractus, ex statione huius vitae evocatus est. Et hi tres Speratus, Poliander, atque Brismannus, fuerunt primi ducatus Borussiae evangelistae, et ecclesiarum [gap: Greek word] . Brismannus autem Cothusii in Lusatia natus, Lutheri familiaris, cum Sperato ac Poliandro annis amplius viginti ecclesias illas rexit et conservavit. Chytraeus in Saxonia: Rabus lib 4. martyrologii: Dresserus.


page 202, image: s232

IOANNES SPANGENBERGIUS.

IOannes Spangenbergius Herdessianus, lucem hanc primum adspexit anno Christi millesimo, quadringentesimo, octuagesimo quarto, Northusii Thuringiae oppido: quae et patria fuit Ioannis Gigantis [note: * De quo postea. ] Theologi.

Et quamvis Spangenbergii adolescentia incidit in saeculum nostrae Germaniae adhuc barbarum: tamen in illo ipso crepusculo matutino exorientium literarum, qua fuit ingenii bonitate, atquestudiorum adsiduitate, eo pervenit eruditionis; ut et Philosophus elegans, et Theologus haud indoctus tunc audiret. Humaniorum enim, ut vocant, artium et literarum studium cum divinis, non inepte ab adolescentia ultima coniunxit.

Itaque Northusium ad munus ecclesiasticum vocatus, patriae primum ac civibus suis prodesse voluit: sicut revera profuit, tum sacris habendis ad populum contionibus, tum ad iuventutem scriptis eruditis emittendis, de quibus mox dicetur,

Gubernavit deinde etiam ecclesias in comitatu Mansfeldensi: egitque pastorem et vicinarum ecclesiarum episcopum, vel si Latine mavis, Inspectorem, annis compluribus, in oppido Iflebio, ubi et vivendi finem fecit anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesimo, die decimo tertio Iunii, aetatis suae sexagesimo sexto anno, relicto filio haud obscuri nominis Theologo Cyriaco, de quo in sequentibus suo loco.

Fuit et hic Theologus Melanchthonis iudicio vir eruditione, pietate et virtute praestans: quem ipse Melanchthon, et proprer ipsius multa ornamenta, et quia fidelis ac salutaris ecclesie doctor fuit, dilexit et veneratus est. Exstant eius monumenta: et memoriam ipsius in ecclesia posteritas retinebit.

Sunt autem, quae scripsit, Theologica alia, alia Philosophica.

Theologica sunt haec:

Psalterium elegiaco redditum:

Catechismus Lutheri maior per quaestiones explicatus, et postilla

Latina:

Margarita Theologica praecipuos doctrinae Christianae locos

per quaestiones ordine explicans.

Sermones de tempore et sanctis per circuitum totius anni.

Expositio in epistolas Dominicales per erotemata.

Contiones funehres.

Themata sexaginta V. T. quibus contiones applicari possunt.

Explicatio evangeliorum et epistolarum Dominicalium.


page 203, image: s233

Liber de Matrimonio.

Postilla Germanica.

Philosophica vero, quae posteritati elucubravit, sunthaec:

Quaestiones Musicae.

Erotemata trivii Grammaticae, Rhetoricae, Dialecticae.

Artificiosae memoriae libellus.

Computus ecclesiasticus, in pueriles quaestiones redactus, ac scalis, rotuhs, et figuris illustratus, studiosis utilis.

Scripsit et alia plura Germanice, quae nunc memoriae non sunt.

Coionidis loco, quando a laudatis laudari magnum est, optimi Melanchthonis epistolam addimus, tamquam emblema insigne narratiunculae nostrae. Sic igitur ille:

Ecclesiae Dei in comitatu Mansfeldensi

Philippus Melanchthon S. D.

Ecclesiae inde usque ab initio memoriam tradidit et eorum, qui praecipui doctores fuerunt, et generis doctrinae, ut sciret posteritas, quam doctrinam, per quos traditam, quibus confirmatam testimoniis veliudiciis accepisset: et normam certam haberet, ad quam conferret sententias sequentium doctorum. Ita Irenaeus Polycarpum citat, quifuit auditor Ioannis: et Basilius nutricis testimonium celebrat, quae audierat Gregorium Neocaesariensem, de trib. personis divinitatis. Et cum in Ecclesia Antiochena, quae a Petro Apostolo doctrinam acceperat, et fuerat praecipua schola, Samosatenus audacissime corrumperet dictum in Ioanne, [gap: Greek words] et: opposuerumt Malchion et Dionysius (alter Antiochenae ecclesiae, alter Alexandrinae) testimonia traditaper Apostolos et eorum ateditores. Hanc diligentiam conser vandae memoriae veterum, qui recte docuerut, et eorumonumenta custodiendi utilem esse posteritati, nequaquam dubium est: quae etsi longo tempore intermissa est, cum nec una voxdoctrinae certa esset, et pastores mutiessent, ac nequissimis summum gradum, videlicet munus docendi, cessissent, quifabellas ad quaestum accommodatas circumferebant: tamem nunc magna cura revocamda erat. Inpublicis monumetis Ecclesiae et Res pub. annotare debebamt, per quos viros emendata sit quolibet loco vox doctrinae, et quorum iudicio singuli approbatisint. Habuit aute Ecclesia vesira grave et honestissimum senem Gutelium, qui initiopur am doctrinam vobis tradidit. Postea de Luth. iudicio senex venerandus Ioannes Spangenbergius Ecclesiis vestris praefuit cuius exstantlibri: acfuisse eum probatum reverendo domina Luthero, D. Langiv Erford. D. Pomerano, et ceteris in tota Saxonia docentib. meministis. Ut igiturposteri sciant vos habuisse hunc testem verae sentetiae, et custodiant doctrinam ab ipso acceptam. ut iubet Paulus depositum fideliter custodire: hortor vos, ut eius nomem et administrationictempus in monumemptis vestris annotetis, et scriptacomservaricuretis. Valde metuemdum est in his ruinis imperiorum, maiores Ecclesiae dilacerationes secuturas esse, inquib poterit videri, quorum fuerit eadem sentemptia: et probamdidoctores tanque normasequemdierumt. Iussi igitur et hos carmem


page 204, image: s234

edi, ut memoria Spangenberg. diutur nior sit, et ut doctrinam eius magis amplectamtur iuniores. Est autem laudanda pietas Mencelii, quod hane historiam recitavit, at suam erga fidelem pastorem observantiam declararet: et ut ceteris ostenderet concordiam in Ecclesia et schola vestra, et mutuam omnium docentium benevolentiam et fuisse et esse. Id exemplum et ceteris utile est. Etsi autem praecipue Dei beneficium est, quod habetis multos viros honestos et concordes in Ecclesiis et scholis vestris: tamen et Spangenbergii modestia multum ad comcordiam proderat, Hic cum eruditione et multis virtutibus excelleret: tamen ad ambitione alienissimus erat. Et candor in eo erat eximius. Mencelium vero scitis et antea bene meritum esse de vestra Ecclesia: Huius officium in hac historia etiam candide probare vos decet. Bene et felicer valete. idibus Decembris, 1550.

PAULUS FAGIUS.

PAulus Fagius, vernacule Buchlin/patriam habuit Tabernas Rhenanas, oppidum Palatinatus non procula Bretta, vulgo Retuzadern. Pater ei fuit Petrus Buchlin, dicti oppidi ludimoderator et grammateus: mater Margaretha Hirnin Heidelbergensis, cuius parenti Henrico Iager/Fridericus Palatinus, propter virtutes bellicas, cognomen Hien dedit. His parentibus, non ditissimis, natus est, anno Christi millesimo, quingentesimo, quarto, ipso tempore belli Bavariti.

Primis literarum fundamentis in patria schola iactis, cum annum ageret circiter undecimum, a patre, pro more illius saeculi, instructus octo baciorum viatico, Heidelbergam ablegatur: ubi sub Ioanne Brentio et Martino Frechto, aliisque praeceptoribus operam literis haud indiligentem dedit.

Adolescens iam factus annorum circiter octodecim, excolendi ulterius ingenii gratia, Argentinam se contulit, ibique annos aliquot permansit, paedagogi munus obiens: quo inopiam subievaret. Sub hoc tem pus studium linguarum in Germania emergere caeperat, et Wolfgangus Capito, quatuor linguarum peritus, iam Institutionum Hebraicarum libros duos, ratissimo eius tem poris exempllo, in lucem ediderat: Iudaei etiam aliquot hinc inde vagabanturr, et suam linguam alios utcumque docebant. Occasionem hanc Fagius arripiens, Hebraicae linguae studio se mancipavit fere totum, atque in familiaritatem Capitonis, Hedionis, Buceri, Zellii, aliorumque Doctorum, qui Christi ibi Ecclesiam primi plantarunt, sefeliciter insinuavit.

Anno deinde millesimo, quingentesimo, vicesimo septimo, iam literis et linguis mechocriter instructus, paupertate ipsa et hominum


page 205, image: s235

doctiorum maximo neglectu quasi coactus, Isnae, quod Algaviae oppidum est, ludimagistri, amicorum et fautorum suasu ac promotione, officium suscepit. In quo diligentia et virtutibus se omnibus approbans, uxorem duxit: liberos procreavit: et patremfamilias haud indiligentem egit. Inclarescens autem magis magisque, ex pistrino scholastico ad ministerium sacrum destinatur: et ut ad id se magis instruat, subsidia ei splendida suppeditantur. Florebant tum tempotis lingua Graeca et Hebraica cumprimis Argentinae: et permulti viri doctissimi, etiam exules, ibi degebant. Eam igitur eligens urbem, suo instituto prae multis aliis accom modam, studiosis aliquot rudimenta linguae Hebrai cae magnafelicitate tradidit. Neque destitit in studio Theologiae atque declainationibus Theologicis se na exercere: ut biennio ipsius progressinus praescripto iamque revoluto, melius ad suos, cum familia, redire posset, instructus atque ornatus.

Anno itaque millesimo quingentesimo trigesimo septimo, a senatu Isnensi ad ministerium pastorale suscipiendum domumrevocatur: quod munus magna fidelitatis et einquentiae laude annis circiter quinque procuravit. Interea vero oc??li nonnihil nactus una cum libris necessariis ad studium linguae sanstae, quae potissimum ipsi adlubescebat, setotum fere impendit, atque in hac brevi tempore ad mitaculum usque profecit: adeo utseculis abhinc aliquot Hebraice doctiotem Fagio creditum sit fursse neminem. Usus etiam est opera Eliae Levitae Iudaei doctissmi, Venetiis ad se accersiti. Praeter permultos alios viros doctos, et ex senatorio ordine a micos, praecipuum Isnae habuit Petrum Buflerum, qui sumptu suo officinam Typographicam Isnae instituit: ut Fagius, non docendae plebi solum, sed edendis in publicum libris utilibus vacaret. Cum autem initia votis, praesertim eo loci, non satis responderempt: et damnis suis Fagius moveretur: Buflerus ipsum securum pergere iussit: sibi ista curae futura: nec longe post, quam ei reliquam debebat sum mam, aureorum plus mille, totam condonavit. Edo ctus igitur experientia, ad suum institutum Isnam multis de causis parum aptam: de mutanda sede cogitavit: quam in migra tionem tandem Isnenses, oblato Ioanne Marbachio Lindaviensi successore, consenserunt.

Interim Isnae, anno quadragesimoprimo, pestis grassari coeperat: quo tempore, cum sciret plurimos locupletiores cives, nulla hahita pauperum egrorantium ratione, oppidum relinquere consuevisse; deinde domos infectas a Magistratu occludi: sui officii esse iudica vit, de utroque homines e verbo Dei admonere. Et ut erat in dicendo copiosus et vehemens, persuasir: ut plerique cives aut manerent, aut ante abitum eleemosynas liberaliter darent. Effecit etiam, ut Senatus homines idoneos sumru publico constituetet; qui omnibus laborantibus adessent; torumque diligemptissimam


page 206, image: s236

euram gererent: Ipse autem Fagius intrepidus omnes laborantes adire nemini suum officium denegare: dies noctesque omnibus adesse: ut plane divino miraculo in tam saeva lue, omnium testimonio, conservatus fuisse non dubitaretur.

Eodem tempore pestis etiam Argentinae inclementius grassabatur; et praeter alios Wolfgangum [note: * De quo ante. ] Capitonem abripuerat. Huius in locum cum sub autumnum anni quadragesimi secundi, anno integro a morte Capitonis, vocaretur; ex im proviso Resp, Constantiensis, tum religionis socia, scriptis et precibus enixis effecit; ut Senatus Argentinensis ipsi ad hiennium, hocque exacto, alterum insuper biennium concesserit: cum et antea Philippus, Hassiae princeps, operam eius Marpurgensi in Academia, navandam, expetivisset. Mutato itaque rursus domicilio, sub autumnum anni quadragesimi quarti, Argentoratum tandem venit: ubihonorifice exceptus ministerium sacrum obiit.

Subinitium belli Germanici Fridericus secundus Elector Palatinus, cum de constituendis suae ditionis Ecclesiis cogitaret; Fagium, iamdudum facundia et doctrina clarum, Argentorato Haidelbergam evocavit: ut Evangelii doctrina ceteris praeiret.

Verum cum Caesar fortuna prospera uteretur; et in Germania triumpharet: quod inchoatum in Palatinatu fuit, totum intercidit.

Interea tem poris libcos non paucos parturiebat; quos doctis et linguae Hebraeae studiosis uriles futuros iudicabat. Unde paulo post Bucero, Martyri, et Hedioni, ordinatiis Theologiae professoribus visum; ut septimanis alternis Theologiam extraordinarie doceret. atque, illis vel occupatis vel aegris, vicariam operam subiret.

Dum ista fiunt; moritur Fagii pater sub autumnum anni millesimi, quingentesimi, quadragesimi octavi: coque tempore Ecclesiis Christi Interimistica sphinx tyrannice obtrudebatur: exilium fidis ministris passim intentabatur; iisque maxime; qui iam usu rerum Ecclesiasticarum praestabant; et Antichristo se instar muri opponebant. Inter eos, post Bucerum, haud postremus Fagius fuit: qui tamen nihil quicquam veritus Pontificiorum minas, perpetuo constans in professione mansit. Ceterum tot piorum in Germania pericula nationes exteras latete diutius haud poterant: undefactum; ut et Bucerus et Fagius, DEO sic providente, ab Archiepiscopo Cantuariensi, Angliae primate, Thoma Crammero in Angliam, quasi in tutum receptum iterum iterum que serio vocarentur Dimissi [note: * Fagio interdi ctum est contion. d. 2. Martii 2549. ] itaque a Magistratu Argentinensi, licet invito et temporum necessitatibus adacto, anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo nono, calendis Aprilis


page 207, image: s237

[note: * Vel ut Crup die 4. April. ] iter ingressi, in Angliam, ringentibus hostibus, salvi atque incolumes pervenerunt. In Archiepiscopi illius aula novi et diu expetiti hospites Germani, honorifice excipiebantur, multisque diebus ibi, non absque pietatis incremento, detinebantur.

Sub id vero tempus subingressi sunt dies, quibus in Academiis istius regionis, anni fere quartam partem professores a praelectionibus feriabantur. Ea fuit causa, cum Bucerus et Fagius suis ministeriis tem pestivins non destinarentur. Interim auctore Crammero im praeclarum opus erant intenti: ut integra Biblia non tantum proprietate sermonis, sed brevi interpretatione, locorumque pugnantium aut difficilium enodatione illustrata ederentur. Ac Bucerus quidem in explicatione Novi Testamenti, Fagius in Vetcris elucidatione elaborabant. Sed pro gressum huius laboris morbus utriusque mox intercepit: et Fegu mors insperata prorsus evertit. Nam cum avide expererentscire, ubi sibi docendum: atque designata ipsis tandem Cantabrigia esset: paucis post diebus uterque morbo corripitur. Fagius sub finem canicularium acutissima febri Londini correptus, mutandi aeris ergo, Cantabrigiam omnino deportari voluit. Secutus eum Bucertis ante nonas demum Novembr. cum eo ultimos dies decem variis sanctissimisque consolationibus transinisit. Tandem ex morbi vehementia viribus naturalibus plane destitutus Idibus, hoc est, die decimo tertio Novembris, anni millesimi quingentesimi quinquagesimi, vitam hanc caducam cum sein piterna commutans, anno aetatis quadragesimo quinto, placide in Christo obdormivit, non sine veneni suspicrone: et poltridie in aede D Michaelis honorifice sepultus est.

Quomodo autem postea, anno quinquagesimo sexto supra fesquimillesinium, haereseos, temporibus Marianis, damnatus: cadaver eius effossum: inque cineres redactum: tandem Elisabetha, ad regium solium evecta, in integrum restitutus ipse sit: in vita Buceri, fidelis eius [gap: Greek word] , dicetur. Ex carminibus epitaphiis unum subicere placet Guilielmi Daii, quod sic habet:

Bucero primas dedimus, tibi, Paule, secundas

Et damus, Hebraeae gloria prima scholae.

Hoc uno inferior Bucero, Paule, fuisti,

Quod prior extremum cernis adesse diem.

Verum illo maior Bucero, Paule, fuisti,

Quod prior aeterno iussus adesse Deo.

In reliquo similem duxisti tempore vitam,

Ambo salutiferi buccina fida Dei.


page 208, image: s238

Ambo stelliferi sparsistis semina regni:

Semina, pro ventu non caritura suo.

Unde utrumque Deus magno dignatus honore,

Utrumque ad superi tr anstulit astra poli.

Et ne vestra que ant communia fata putari,

Qualia sunt quae nos, vulgus inane, ferunt:

Morspostquam e vita, solita Vos lege tulisset,

Restituit sacris ossa cremanda focis.

Non ut confessi tantum sed ut ultima passi,

Scandatis celsi sidera summa poli.

Felices animae, superas licet iistis ad oras,

A nobis vestrum nomen abire nequit.

Eximia semper vivetis laude perennes:

Quam canet Aoniis nostra Thalia modis.

Ex Hebraica lingua, quae impressa sunt, translata a Fagio haec: Thisbites Heliae, qui liber ab auctore Thisbi vocatus est, a numero vocum D. C. C. XII. quae in hoc opere explicantur Capitula aut Apophthegmata Patrum, quae veterum Hebraeorum sapientum pias utilesque sententias continent, cum scholiis a se additis: Sententiae Morales ordine Alphabeti Ben Syrae nepotis, ut Iudaei credunt, Hieremiae Propherae, cum commentario. Tobias Hebraicus ex urbe Constantinopolitana tunc recens transmissus: Precationes Hebraicae, quibus in sollemnioribus festis utuntur Iudaei: ex quo videre licer vestigia quaedam ritus veteris populi, quem et Christus in cena sua, ut eam Evangelistae, praesertim Lucas, describunt, in quibusdam observavit: parvus tractatulus ex libro fidei Iudaei cutusdam ad Christianismum conversi ante annos ducentos. Expositio dictionum Hebraicarum, literalis et simplex, in quatuor capita Geneseos, pro studiosis linguae Hebraeae: cui adicitur Paraphrasis Chaldaica [note: * Targum vocant. ] Onkeli in ea dem capita cum versione Fagii. Liber fidei veritatis, quem doctus quidam Israelites ante annos multos edidit ad comprobandam fidem Christianorum perfectam esse: Prima qu atuor capita Geneseos Hebraice cum versione Germanica, Hebraicis tamen characteribus, cum scholiis, et ratione legendi Hebraeo. Germanica: commentarii R. David Kimhi in decem primos Psalmos: Eliae Levitae praefatio Hebraica in Lexicon eius Cha daicum: Targum, hoc est, paraphrasis Onkeli Chaldaica, in quinque libros Mosisex Chaldaeo versa; quibus adiecit breve sdoctasque annotationes. Scripsit etiam collationem praecipuarum, quae in usu sunt, translationum in Genesin: et compeudiariamisag ogen in linguam Hebraeam: et si quae alia.

Statura fuit pro. era, facie subnigra, sub specie severa humanissimus: in concio sando eloquens et [gap: Greek word] et. Cum er et Bucero die sec indo Martii Argentorati contionibus interdictum esset: postric lie ulrimo ibi contionati sunt: ac Fagius


page 209, image: s239

quidem gravissimam, [gap: Greek words] contionem ex 7. Matthae: habuit; cui Crusius, cuius verba haec sunt, interfuit: Verbum DEI non tantum audiendum; sed et faciendum esse. Addidit deinde haec:

1. Ich bin ordentlich gen Costentz unnd hieher beruffen worden/h.e. Egolegitime Constantiam et huc vocatus sum.

2. Hab gelert nach der Augsporgischen confession im 30. Iahr geschehen/h.e.Docui iuxta Augustanam confessionem, anno 30. exhibitam.

3. Ihr unterthantn solt ruhig sein/nichts furnemen mit gewalt/das predigampt zurrhalten: h. e. Vos cives et subditi quieti estote, nec quicquam vi molimini, ut ministerium conservetis.

4. Die Obrigkeit ist nicht an der sache schuldig: sie hat allesversucht/ob sie das Evangelium mocht erhalten/ h. e. Magistratus hac in re culpa est nulla, quippe qui nihil reliquit intentatum, quo Evangelii doctrina retineretur.

5. Leset des Luthers Bibel flussig daheim: vermahnet einander: bleiber in der bekanten lehr bestendig: haltet ewere kinder zum Kinderbericht. hoc est. Vos domi vestrae diligenter legite Lutheri Biblia: alii alios exhortamini: persevevate in doctrina, quam semel veram agnovistis et confessi estis: liberos autem vestros adsuefacite ad institutionem Catecheticam.

6. Ihr sungen bittet Gott. Er mocht euch bass erhoren/dann die alten/die da mehr gesundiget haben/h. e. Vos iuniores orate Deum. Forte enim vos facilius exaudiet, quam aetate grandiores, qui plus peccatorum admiserunt

7. Haltet ewere prediger / so lange sie leben / in ehren. Gedencket nicht/dass sie des bauchs halden bleiben. Es wil ihr keiner die falsche lehr annemen. Iacobus mocht zu Ierusalem bleiben / da Paulus weichen must. Des Teuffel setzt denen all reg am meisten zu/die ihm mehr schaden thun konnen/hoc est. Honorate vestros, dum vivunt, Ecclesiastas. Nolite putare, ventris causa eos hic manere. Nemo eerum falsam doctrinam amplectetur. Iacobo Hierosolymis manere integrum erat, Paulo non item. Diabolus eos potissimum appetit; a quibus plurimum sibipericuli.

8. Die ursachen des gegenwertigen ub Is. a. Wo GOtt eine Kirchen bawet: da richtet der Teufsel sein Capell darneben auff. b Wir sind heilloss gewesen. Darumb der feind unkraut gesaet hat. c. Wir sind gegen dem wort Gottis undanckbar gewesen. d. Gott probiret die frommen. Der wind unnd die versuchung wehet die


page 210, image: s240

sprewer von dem korne. h. e. Causae praesentis malisunt. 1. ubi Deus templum excitat: ibi Diabolus sacellum iuxta erigit. 2. nos socordes fuimus ac securi. Itaque inimicus zizania sevit. 3. ingrati suimus erga verbum divinum. 4. Deus explorat sues. Ventus et tentatio paleas a tritico separant.

9. Man har vas nie uberwunden/dass wir ein e falsche lehr hetten/auss der schrifft: aber dass man mit gewalt mit uns handelt/mussen wir Gott befehlen h. e. Nullius unquam erroris ex scriptura convicti sumus: quod autem vi nobiscum agitur, oportet DEO commendemus.

10. Ihr andere aber/die shr bissher alles verlacht habt/seid Gottloss grwesen / unnd lacht auch setzt in die faust/bessert euch. Ihr habt eine falsche lehr / unnd lebt argerlich. So Gott dem grunen holtz nicht verschonet: Viel minder dem durecn. Gott schencket einen becher des zorns eyn. Die seinen mussen das oberst trincken: die gottlosen aber die grundsuppen. h. e. Reliqui vero, qui hactenus omnia derisistis, impii fuistis, et etiamnum in sinu gaudetis, redite ad frugem. Falsam fovetis doctrinam, et vitam agitis mali exempli. Si Deus viridi ligno non parcit; multo minus arido. Deus infundit poculum irae, e quo superna ebibunt pii, faeces autem impii.

11. Man helt mich fur einen auffruhrischen prediger. Aber ich hab niemands angehetzt. Man kans mit der wahrheit nicht von mir sagen. Aber ich bekenne/dass ich auch hinlessig bin gewesen im lehren. Bitte verzeihung von Gott. Ich muss rechenschafft fur cuch geben/ hoc est. Audio tuba seditionis: sed neminem instigavi: hoc me fecisse vere dici non potest. Fateor remissiorem in docendo me fuisse: veniam eius a Deo peto. Mihi pro vobis reddenda est ratio.

12. Ich bedanck mich gegen sederman/ was mir se gutes geschehen ist: Vund bin willig euch alle wege wider zudienen/ wils Gott: Ich sey die/ oder andersswo/hoc est. Gratias vobis omnibus et singulis ago, pro quibuscumque beneficiis. Paratus sum vobis iterum gratificari, volente Deo, sive hic, sive alibi agam.

13. Bittet GOtt fur mich/dass ich bestendig bleib in allem creutz: Ich bin ein mensch. Petrus ist auch gefallen. h. e. Orate Deumpro me, ut constans maneam, in omni afflictione. Homo sum; etiam Petrus lapsus est.

14. Bittett das die Christliche zucht erhalten werde/die


page 211, image: s241

die Excommunicatio. h. e. Orate, ut disciplina Christiana conservetur, excommunicationem dico.

15. Ihr Obern/ straffct die eusserlichen groben laster. hoc est. Vos superiores, animadvertite in enormia et manifesta peccata.

16. Leset das 7. cap. Daviels. Das 15. cap. 1. epist-Corinth das 20. Accor die pistel Fudae/ h. e. Legite capue septimum Danielis: capue decemum quintum prioris ad Corinthios: caput vigesimum Actor. et epist. Iudae.

Hactenus Crusius e valedictoria Fagii. Cetera desumptae sunt ex narratione ministrosum ecclesiae Argent lib. 3. Prosopograph-Pantaleonis: Sleidani commentariis: Crusii annalibus lib. 1 l. p. 3 cap 23 aliis. [note of the editor: Handwritten note]

MARTINUS BUCERUS.

PAtriam Martini Buceri Selestadium, Alsatiae oppidum, praestantibus ingeniis fecundum, fuisse accepimus: ubi anno Christi mellesimo, quadringentesimo, nonagesimoprimo, lucem hanc primum adspexit. Iactis artium et literarum in patria fundamentis; ut liberius pietati ac studiis operam dare posset; de amicorum consilio, puer etiamdum Dominicanorum sodalitio Selestadii seseaddixit, sub annum millesimum, quingentesimum, sextum: Ibi cum singulare industriae specimen deposuisset: prudentiorib. monachis spem de se praeclaram excitavit.

Itaque de Prioris, quem vocant, voluntate, Haidelbergam sese contulit: ubi primum artes dicendiac Philosophiam gnaviter didicit: deinde animum ad Theologiamn convertit. Cum autem linguarum cognitio tum aliis, tum inprimis Theologiae studioso apprime sit necessaria: Bucerus Hebreae etiam linguse et Graecae diligentem et utilem navavit operam.

Prodibant sub id tempus, erasmi scripta non pauca: ea Bucero unice arriserunt: ac ex iisdem prlmum Evangelicae doctrinae fontes hausit. Accedentibus deinde et Lutheri variis libellis: Bucerus, cum doctrinam in iis traditam, cum sacris literis contulisset, quaedam in Pontificia religione suspecta habere cepit. Cum ergo esset facundia et humanitate singulari, vocesonora ac grandi, lingua libera in vitiis hominum taxandis: a Friderico Palatino evocatus est, ut a sacris sibi esset, commendante eum Francisco a Sickingen. Docuititaque


page 212, image: s242

tum alibi, tum Haidelbergae: ubi Lutheri disputatione de libero arbitrio, primam lucem purioris sententiae de instificatione in suo pectore accendi sensit. Inde Lutherus de Bucero ad Spalatinum ita: Habes epistolam Bucerianam, fratris vel solius in ista secta candidi et optimoe spei iuvenis: qui me Haidelbergae et avide et simpliciter excepit atque conversatus fuit: dignus amore et fide, sed et spe.

In Belgium deinde eum Palatino profectus, superstitionum impietatem, ut solebat, libere in contionibus taxavit: imo et consilia de ordine suo deserendo agiravit. Id cum monachi inaudiissent: hominis vitae insidias moliti dicuntur. Verum Bucerus fuga elapsus, Rheno adverso adscendit: atque ad illum Franeiscum a Sickingen equitem, tunc non e multis praestantissimum, sese contulit: qui eum haud invitus ad se recepit, ac patrocinium est pollicitus, donec totum religionis negotium legitime cognoscerecur. Apud hunc ergo in arce Nanstallensi vixit, otioque litetato usus, sacta inprimis studiose tractavit. Paulo post, an no millesimo, quingentesimo, vicesimoprimo, cum ad comitia Wormatiam Vangionum Lutherus evocatus esset: Bucerus eodem venit, cumque Luthero complusculos dies familiariter transmisit: sententiamque eius amplexus, aperte eandem postea est professus.

Bello [note: * De quo in vita Schvvebel. Wittemb. excurrere cupit. Detinetur Wissenburgi. Pellitur inde cum pastore. Henr. Mother. ] deindeinter Sickingensem et Treviren sem orto, cum videret Bucerus, sein literis tranquille posthac vivere non posse: venia ab illo Sickingensi imperrata, aliquantisper Wittembergam secedendi, donec flamma belli exstincta esser, eo consilio ex arce Nanstal abiit. Verum a vicino patsore Wissenburgico ad Rhenum invitarus, semestre ibi substitit, contionesque ad D. Ioannem habuit: donec a vicario Spirensi cum Pastore suo, Henrico Motherero pulsus, iamque Sickingensi infelici casu, anno vicesimo tertio oppresso, summis implicatus periculis fuit.

Ceperant iam Argentorati Matthias Zellius, Caspar Hedio, et alii semina purioris doctrinae, connivente Sigismundo, comite Hohenloensi, collegii decano, spargere: ad quos cum Bucerus accessisset: amanter susceptus, et facra publice, et in templo et post in schola docere iussus est, anno millesime, quingentesimo, vicesimo tertio Hi itaque sym mystae, ingenio et elequentia praestantes, zeloque ferventes, puram Evangelii doctrinam ea in urbe late propagarunt: et consirmarunt: atque anno vicesimo quarto, fundamenta ac causas, snsceptae a se mutationis, ritunm Missae seu Cenae Domini, baptismi, dierum festorum, imaginum, cantionum, in publicis Erclesiae csngressionibus ex sacris literis edito libro, quem Friderico Palauno dicarunt, exposuerunt. Subscripserunt libro illi Wolfgangus Capito, Caspar Hedio,


page 213, image: s243

Matthoeus Sell, Symphorianus Pollio, Theobaldus Niger, Ioann. Latomus, Antonius Firn, Martinus Hag, Martinus Bucerus. Tandem res eo deducta est: ut conscientibus votis Argentorati missa abrogata, et doctrinae ac rituum reformatio fueritsnscepra. Cum aurem Evangelicos inter ipsos non in omnibus convenirer: Marpurgi Cattorum, anno millesimo quingentesimo, vicesimo nono, colloquium [note: * De quo in vita Zvvinglii, Oecolam. Lut. et aliorum. ] institutum est. Ad id teipub. Argentinensis nomine Bucerus cum Hedione missus, cum Luthero et Zvvinglio multa est collocutus. Ac convenit tunc quidem in capitibus religionis omnibus, uno excepto de Cena Domini. Discessum est tamen amice, initio Octobris, et conclusum: ab omni contentione inposterum abstinendum utrinque esse: Deumque orandum: ut Spiritu suo erudiat ducatque. Secuta sunt anno trigesimo comitia augustana, ad quae et Bucerus venit, in religionis negotio: ibi, qua erat doctrina, adversariis sese opposuit: ut et ante Bernae ac Basileae apud Helvetios fecerat: magnamque eruditionis et modestiae laudem reportavit. Eoenim erat ingenio: ut adversarios patienter audiret: leniter responderet: et veritatis potiorem, quam victoriae curam haberet. Id quod Erasmus Roterodamus, qui cum Bucero magna intercessitfamiliaritas, multoties de ipso praedicavit. Cum autem, ut non semel diximus, de Cena Domini fere solum inter Lutherum et alios esset dissensio, Pontisiciis pergrata, aliis contra unice dolenda: Bucerus tunc, de voluntate Saxonis Electoris, et sui magistratus, Augusta ad Lurherum tunc Coburgi commorantem profe ctus est reconciliationis causa, et responsum tulit non incom modum: ita quidem, ut illinc ad Zvvinglium et Helvetios iret, quo propius iungerentur animis atque sententia. Vidit enim et praevidit vir prudens, et pacis perquam studiosus, quantum in Ecclesia DEI damnorum dissidium illud sacramentarium, nisi mature sopiretur, daturum esset: quod vel hodierna die cum dolore experimur.

Interea anno trigesimo primo, supra millesimum quingentesimum, Ulmenses quoque suas ecclesias reformare aggressi sunt. Itaque eam in rem ab Argentinen si Senatu flagitarunt: ut Buce ms eo profectus, ipsorum ditionis ecclesias constitueret: et Evangelicae doctrinae initium faceret. Venit bucerus, et fideliter, und cum Oecolampadio, quod petebatur, praestitit, praescripta religionis formula. Cum autem videret verbi cursum passim impediri dissidio illo eucharistico; dum libellis editis sese invicem proscindebant: iterum de ineunda concordia serio consilium cepit: suisque, ut idem agerent, auctor et suasor fuit. De voluntate itaque Senatus, Bucerus et Capito, cum praecipuarum Imperii in Germania superiori civitatum doctoribus, in Saxoniam, anno trigesimo sexto, ad Lutherum primo Isenacum, inde Wittembergam


page 214, image: s244

profecti, de concordia tractarunt. Tandem multis ultro citroque habitis colloquiis, conscripta sunt capita concordiae a Melanchthone et Bucero, intet Wittenbergenses et superioris Germaniae Theologos, quae ita habent:

I.

Confitentur, iuxta verba Irenaei, constare Eucharistiam duabus sebus, terrene et caelesti. Itaque sentiunt et docent, cum pane et vino vere et substantialiter adesse, exhiberi, et sumi corpus Christi et sanguinem.

II.

Et quamquam negant fieri transsubstantiationem, nec sentiuns fieri localem inclusionem inpane, aut durabilem aliquam coniunctionem extra usum Sacramenti: tamen concedunt sacramentali unione panem esse corpus Christi, hoc est, sentiunt porrecto pane simuladesse, et vere exhiberi corposs Christi: Nam extra usum, cum asservatur in pyxide, aut osienditur in processionibus, ut fit a Papistis, sentiunt non adesse corpus Christi.

III.

Deinde hanc institutionem Sacramenti sentiunt, valere in Ecclesia, nec pendere ex dignittate ministri aut sumentis. Quare, sicut Paulus ait, etiam indignos manducare: ita sentiunt, porrigi vere corpus et sanguinem Domini indignis, et indignos sumere, ubi servantur verba et institutio Christi. Sed tales sumunt ad iudicitsm, ut Paulus ait, quia abutuntur Sacramento, cum sine paenitentios et sine fide eo utantur. Ideo enim propositum est, ut testetur, illis applicari beneficia Christi, et ablui sanguine Christi, qui agunt paenitentiam, et erigunt se fide in Christum. Cum autem pauci convenerimus, et opus sit utrinque hanc rem ad alios contionatores et superiores referre, nondum licet nobis de concordia pacisci, priusquam ad alios vetulerimus. Cum autem omnes profiteantur, se iuxta confessionem et Apologiam Principum Evangelium profitentium, in omnibus articulis sentire et docere velle: maxime cupimus sanciri et constitui concordiam. Et spes est nobis, si reliqui utrinque ita consenserint, solidam susuram esse consordiam:

Subscripserunt.

D. Wolfgangus Capito, minister Ecclesiae Argentinensis.

M. Martinus Bucerus, minister Ecclesiae Argent.

Lic. marrinus Frechtus, Ecclesiae Ulmensis in verb. minist.

Lic. Iacobus Ottherus, minister Ecclesiae Eslingensis.

M Bonifacius Lycosthenes, Ecclesiae Augustanae minister in verbo.

Wolgangus Musculus, Eccl. Augustanae minist in verbo.

M. Gervasius Scholasticus, Mem mingensis Ecclesiae Pastor.

M. Iohan. Bernhardi, Francofurtensis Ecclesiae minister.


page 215, image: s245

Martinus Germani, Furfeldensis Ecclesiae minister.

M. Matthoeus Aulbertus, Pastor Eccleiae Reutlingensis.

Iohannes Schradinus, Diaconus Reutlingensis.

Martinus Lutherus D. Wittebergensis.

Iustus Ionas D.

Caspar Cruciger D.

Iohannes Bugenhagius Pomer. D.

Philippus Melanchthon.

Iustus Menius Isenacensis.

Fridericus Myconius Gothensis.

Post hanc transactionem Bucerus quaedam in sententia sua de cena Domini retractavit, in enarratione quatuor Evangehstarum: seripsitque, se non satis intellexisse mentem Lutheri. Eo in itinere cum Numburgum venissent: Landgravius Hassiae Bucerum et Capitonem detinuit: ut Homburgi et Marpurgi Heslorum, cum primariis Theologis de concordiae quoque negotio tractarent. Tandem Francofurti, quae inter ipsos et Lutherum acta fuerunt, in scriptum quoddam retulerunt.

Domum reversi capita concordiae Basileam miserunt: quae cum recitata essent in senatu, et doctorum iudicio subiecta: obscura esse dicta sunt. Visum itaque est Carolostadium et Grynoeum Argentoratum mittere: ut coram cum Bucero et Capitone colloquentes, plenius intelligerent: quid Wittembergae actum esset. Illi Argentoratum profecti, dibus aliquot cum eis contulerunt: et tandem scriptum quoddam Basileam retulerunt, quod continebat: quidnam cum Luthero actum esset: et quomodo capita comcordiae intelligenda. Iussus deinde declarationem illorum capitum conscribere Bucerus: in qua ersi Helvetii nihil reperirent, adversum suae confessioni: non tamen placuit subscribere; sed scripto suam sententiam complecti, et Luthero transmittere. Anno millesimo quingentesimo trigesimo septimo, princi pes et ordines imperii Evangelicae confessionis Smalcaldiae con ventum egerunt, quo et Theologos adduxerunt; ut de concilio, a Paulo III. Mantuae indicto, deliberarent. Eo venit et Bucerus, qui Lutherum ex calculi doloribus gravissime decumbentem, securus, responsum ad Helvetiorum literas petiit, quod postea misit. Ceterum cum Helvetiis plerisque Bucerus ambigua loquendi forma solidam concordiam moliri videretur: et comment in Evangelium Matthaei ac Ioannis, doctri nam de coeva ante defenfam, in gratiam, ut dicebant, Lutheri retractasset: non parum abalienasse a se Tigurinos visus est: quos ante et amarat plurimum, et singulari quadam pietate coluerat: Quidam etiam viri docti dixerunt: ei conciliandoe pacis et concordioe cum Luthero studio, idem accidisse: quod illis, qui prae nimia vini aviditate, etiam seces haurirent.

Eadem tempestate Argentorati schola, consilio saluberrimo,


page 216, image: s246

Senatus liberalitate, est aperta: in ea Bucerus minime postremas tulit: sed et contionando et docendo; tam Ecclesiam illam, quam scholam, plurimum illustravit. Interea aliquoties ad Protestantium conventusivit: cumque iis de magni momenti negotiis, qua erat prudentia, deliberavit. Comitiis quoque Imperii aliquoties, sui Magistratus iussu, interfuit: et cum Pontificiis Haganoae, Spirae, atque Wormatiae congressus, placide contulit.

Interea Carolus Augustus in Germaniam reversus, anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo primo, conventum ratisbanoe, religionis potissimum causa, egit. Ibi Caesar per Fridericum Palatmum cum consensu Protestantium et aliorum principum, ad colloquium designavit, Iulium Pflugium, Ioannem Eccium, Ioannem Gropperum e Pontificiis; I hilippum Melanchthonem, Martinum Bucerum, Ioannem Pistorium ex Evangelicis. Deindead se vocatos graviter monuit ipse Caesar: uti in causae tam arduae tractatione sepositis affectibus ad solam veriratem et Dei gloriam respiciant. Ad eam orationem cum omnes summisse sese excusarent: ac onus suis humeris impar deprecarentur: solus Eccius prompto animo accepit: seque instructum esse dixit. Daris igitur praesidibus et testibus colloquii, aliquot dies Theologi de controversis religionis capitibus inter se collocuti sunt ita: ut non esset nulla spes pacificationis et concordiae. Exhibitus est tunc liber nomine Coesaris Protestantium Theologis, quem perlectum et correctum Caesari reddiderunt: Dux Bavariae Guilielmus librum oblatum prorfus reiecit, nec quiequam concedendum adversariis contendit, cui accesserunt episcoporum plerique: affudit etiam frigidam Eccius, literis ad principes scriptis; Caesarem que eo ad duxit importunitare sua: ut scripto testaretur, se de reconciliatione nihil propositurum nec probaturum, sed iudvicum integrum Romano Pontisici relicturum: Idem Eccius Pflugium et Gropperum, complices suos, non dubitavit insimulare quasi proditae cuasae Pontificiae: cum quosdam abusus corrigendos esse sensissent. Itaque cum non congruerent voluntates; et grave inprimis Germaniae periculum a Turcis impenderet: conventus ille solutus est.

Innotuit eo in colloquio Groppero Bucerus: fuitque illi huius lenitas, gravitate decenti mixta, plurimum probata. Itaque domum reversus, Bucerum hermano, Coloniensi archiepiscopo, qui iam tum Ecclesiarum emendationem moliebatur, mirifice commendavit, et inter omnes idoneum essedixit, cui religionis reformatio recte commiti posser. Nam esle comprimis doctum, et pacis amantem, et integrae vitae. Episcopus ergo, qui iam ante novisset Bucerum, et ipsius opera cogitarat uti, significat, cupere se cum eo loqui. Profectus eo Bucerus, ani quadragesimi secundi mense


page 217, image: s247

Februario, perhumaniter fuit exceptus; inprimis a Groppero: qui

precibus ab eo contenderat: ut Bonna Coloniam ad se veniret. Itaque

tum ita dimislus est ab Episcopo: ut suo tempore vocatus, rediret.

Principio ergo anni quadragesimi tertii revocatus iufsu Archiepiscopi,

Bonnae oppido ad Rhenum, circiter quinque supra Coloniam milliaribus,

cepit docere. Habita deinde deliberatione in conventu; Bucero hoc

munus committitur: ut una cum Melanchthone, Wittem berga accersito,

doctrinae Christianae capita seu formam instaurandarum Ecclesiarum

conscribat. Quem librum cum Bucerus et Melanchthon absolvissent;

Archiepiscopo exhibuerunt. Hic attente perlectum ac emendatum princeps

in alio conventu legendum ordinibus dedit. Tum comites, ordo equester,

et legari civitatum, magno consensu librum approbarunt; et polliciti

sunt: se ad eam formam Ecclesias instauraturos. Sed in collegio

Coloniensi, ut ut quidam recte sentiebant; tamen [gap: Greek words]

in alia omnia iverunt: et edito libro, cui titulus iudicium

cleri et Academiae Coloniensis, petulanter conviciati sunt illi

doctrinae: adeo ut affirmarint: sub imperio Turcico malle se vivere,

quam submagistratu, qui reformationem illam sequatur. Praeterea unice

id urserunt, ut Bucerus, cuius etiam nomen erat exosum, et alii

novitii doctores, loco moverentur. Inter adversarios facile primas

tenuit, ille ipse Gropperus: qui se postea rotum a Bucero avertit.

Oppugnarunt etiam Bucerum vehementer Theologi Colonienses: et

gravissimis lacerarunt conviciis. Bucerus contra velle se doctrinam

illam tueri professus est, ubi ubi placeret. Defendit item Bucerum

Melanchthon libello in publicum emisso: et clerum ad modestiam et

studium veritatis hortatus est. Exitus totius negotii, post multas

difficiles que actiones, tandem hic fuit: ut a Pontifice

Archiepiscopus excommunicatus, a Caesare gubernatione terrarum et omni

functione privatus; optimus et piissimus senex populi sui rationem

habens, alii cesserit: arque per toram eam regionem religionis facta

immutatio fuerit; et quicquid Bucerus instituisset, abolitum. Anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo sexto, iterum colloquium Ratisbonoe a Caelare fuit institutum: quo et Bucerus denuo vocatus, atque inter collocutores cum Ioanne Brentio et Erhardo Snepfio fuit nominatus. E pontificiis autem Petrus Malvenda Hispanus, Eberardus Billicus Carmelita, Ioannes Hofmeisterus Augustinensis, et Ioannes Cochlaeus. Ibi Bucerus cum Malvenda potissimum contulit, de capite iustificationis hominis peccatoris coram Dec. Sed cum varia inciderent impedimenta, et dissensio esset de Praesidibus: actio tota soluta, et bellum Smalcaldicum inchoatum fuit. Cum ergo Saxoniae Dux suos revocasset: illis discedennbus Bucerus erram, ut acta Landgravio Hassiae referret; vicesima Martii abit.


page 218, image: s248

Ferunt eo in colloquio Hispanum illum solitum esse longa declamatione

negotium suum tractare: Bucerum interea literas huc illuc scripsisse:

cumque alter finem orationis fecisset, in pauca omnia contraxisse: et

ex Malvenda, nonne hoc fuit argumentum tuum? quaesivisse: illo

annuente, statim brevi et acuta solutioneid diluisse. Id cum saepius

fecisset Bucerus: homo promptissimi et acerrimi ingenii, quidam ad

nomen eius alludens dixit: Er heist wol Butzer/ ich meyn er hat ihn

anssgebutzt. Id eriam non omittendum, ad hoc colloquium cum Bucero

permissu senatus Argentoratensis profectum esse Ioannem Diazium

Hispannum: qui ad partes Prorestantium accesserat. Hic postea, opera

fratris Alfonsi, Cainico plane exemplo, Neoburgi in superiori

Palatinatu trucidatus est. Historia vel ex Sleidani commentariis est

nota.

Annon quadragesimo octavo, post bellum Germanicum, cum iussu Caesaris

Iulius Pflugius episcopus Numburgicus, Michael Heldingus Sidonius et

Ioannes Agricola, cui a patria, quae ipsi cum Luthero communis,

Islebio nomen; doctrinae, ceremoniarum, et ecclesiasticae emendationis

formulam conscripsissent: Brandeburgicus Septemvir, ut erat et rerum

Caesaris, et pacis supra modum studiosus, cum serio rem agi crederet;

communicato cum Iacobo Sturmio consilio, ad Argentinenses scribit; et

ut Bucerum ad se mittant, rogat. Caesarem enim postquam Pontificem

concilium detrectare videat, aliam viam institisse: ac demum aliquam

spem emendationis in ecclesia bonis affulgere. Bucerus cum Augustam

venisset, ad septemvitum divertit: qui ab Islebio persuasus, librum de

religione a delectis confectum ferri posse; quem moderatione summa

scriptum esse dicebat. Eum propterea Bucero evolvendum dat: ut ei

subseriberet. Ille, quod in eo Pontificiam doctrinam constitui

diceret: probare se non posse respondit: et quantumvis graviter ei

succensenre septemviro; et uti subscriberet, omni ope per internuntios

contendente, et si probaret, amplissima dona promittente, a sententia

dimoveri non potuit: magnoque vitae cum discrimine per Wirtembergicum

agrum, qui tunc ab Hispanis passim insidebatur, sese Argentinam

recepit.

Liber autem ille qui a nonnullis Interreligio, ab aliis decretum

religionis, Germanice Religions ordnung et in constitutionibus

Imperialibus declaration der Religion indigitatur, capita

complectebatur omnia Pontificiae religioni consenrientia, nisi quod

sacerdotum coniugium non penitus damnabat, nec carnis et sanguinis

Christi sub utraque specie communionem omnino reiciebat: sed utrumque

tolerandum esse proponebat: donec de tota re ex concilii sententia

decerneretur.


page 219, image: s249

Quo factum est: ut is liber, quamvis Caesar gravissimis verbis id

veruisset, contrariis editis scriptis, ab utraque parte impugnatus

sit: inde quidem a Bucero, Calvino, Casparo Aquila, et aliis: hinc a

Poncifieiis Roberto Cenali Abrinearum episcopo, Romae a quodam ordinis

Dominicani, ut vocant, Generali. Postea male fabricatum Interim

saepius incudi est redditum: sed numquam utrique parti usquequaque

placuit.

Cum ergo iste liber Argentinensibus etiam obtruderetur: et

Protestantium Theologi passim in magno periculo versarentur; aliique

carcere, exilio alii multarentur: commodum accidit: ut fama de Buceri,

et collegarum fortuna, in Angliam perferretur: ubi iam sub Eduardo

sexto rege doctrinae religionis mutatio facta fuerat. Thomas itaque

Crammerus, Cantuariensis archiepiscopus et Angliae primas, Buceri fama

incitatus, ipsum una cum Paulo Fagio, in Angliam literis honorifice

scriptis invitat. Cum itaque nulla spes melior in Germania affulgeret:

Bucerus et Fagius, magistratus Argentinensis voluntate, anno

quadragesimo nono, supra millesimum quingentesimum [note: * Imo 4. April. ut infra. ]

calendis Aprilibus Argentorato, ubi vicennium totum Bucerus

docuerat, discedunt, et per hostium fines in Angliam contendunt: quo

etiam media aestate incolumes appulerunt. Excepti ibi sunt Germani

hospites perhumaniter, praesertim ab Archiepiscopo: inque

Cantabrigiensi Academia utrique domicilium constitutum: ut ibi

sacrarum arcana literarum explicarent. Stipendium etiam Theologicum

octoginta Anglicorum coronatorum Bucero est triplo auctum: ut honeste

cum familia inter peregrinos degere posset. Et Fagio quidem Vetus

instrumentum legis, Bucero autem novum explicandum fuit designatum.

Itaque Fagius a Iesaia Propheta, Bucerus a Ioanne Apostolo et

evangelista exorsi et aliquousque uterque progressi sunt. Ut autem

commodius et cum dignitate actionibus seholasticis et disputationibus,

pro more scholarum, interesse posser Bucerus: concessum est ei

privilegium totius Academiae maximo plausu, id quod ante cum nemini:

ut absque ullo publico ritu et usitata ceremonia, quoniam id

postularat? inauguraretur. Postea cum Iungo Theologo disputavit, et

eum admiratione auditorum scripturae locos, in speciem inter se

pugnantes, dextre conciliavit. Praeter eruditionem autem Angli quoque

in ipso mirati sunt vitae integritatem, vestitum simplicem et modestam

victus sobrietatem, laborum tolerantiam, et in variis morbis

patientiam.

Paulo post, ut fieri solet, ob caeli intemperiem et diaetae

musationem, uterque in gravissimum incidit morbum: quo etiam


page 220, image: s250

Fagius cum summo Buceri dolore in autumno, ut diximus, sublatus est.

Erat Fagius tum Londini aeger, quem Cantabrigiam deportatum subsecutus

est bucerus: ac Londino suum morbum extulit. Morbus autem erat

intestinorum dolor, calculus, fastidium ciborum, alvi siccitas,

catarrhi copiosi capitis; iacuit aliquot menses; numquam tamen

oriosus, adeo ut quando per valetudinem publice non licebat, domi suae

scholam aperiret. Ad quintum Id. Ianuarii, nondum recuperata

valerudine, prodiit in publicum et praelegit. Magna eius in docendo

fuit auctoritas, doctrina excellens, integritas vitae, magna prudentia,

vox grandis et canora cum orationis forma congruens. Accedebat quoque

eius in notandis hominum moribus modesta libertas, diligentia tanta;

ut dubium, uttum magis ornandus sit, quod ipse sem per occupatus esse

voluit; aut quod alios otiosos esse non permisit. Sed triginta fere

dies hoc in curriculo studiorum versatus, relabitur in eundem morbum,

e quo se paululum recreaverat. Ex hoc quoque cum respitasset,

concessum est ei; ut sine omni publico ritu, quod postularat, in

numerum doctorum theologiae cooptaretur: ut modo dictum. idibus

Februarii in eum morbum incidit: qui mortem paucis post diebus

attulit: in quo sanctis occupatus cogitationibus assidue caelum

suspirabar, monitus a medicis: ut cibum caperet, renuit. Sed illis

instantibus; ut cogitaret; non sibi se, sed multorum utilitati esse

natum: Geramus igitur morem, inquit. Subinde precatus Deum; ne

pateretur Angliam in ea vitia prolabi; quae Germaniae cladem

attulissent: optavitque; ut quae ad regem de disciplina Ecciesiae

scripserat, locum in regno reperirent. Cum M. Ioan. Bradfordus

contionatum iret; seque dixisset velle in precibus eius meminisse;

collacrymans, Ne, inquit, adicias me Domine in tempore senectutis

meoe, cum defecerit virtus mea: tum addidit: cstiget fortiter,

abiciet autem numquam, numquam abiciet. Monitus, ut se armaret

contta diaboli impetum: nihil habeo, inquit, cum diabolo commune: in

Christo solummodo sum. Et, absit, absit; ut nunc consolationes

dulcissimas non experirer. Cum Bradfordus ad eum venisset: et

medicorum amicorumque timorem; ne scilicet deficiente luna, vires

quoque prorsus deficerent, et morbi vi opprimerctur, indicasset:

porrexisse dicitur tres digitos, et oculis in caelum elatis: ille,

ille, inque, regit et moderatur omnia. Tandem inter pia vota animam

Deo reddidit, die vicesimo septimo Februarii, anno Christi millesimo,

quingentesimo, quinquagesimo primo, Cantabrigiae: cum haberet annos

unum et sexaginta. Elatus est funere frequentissimo omnium ordinum:

quippe quod vel duo vel tria hominum milia deduxerunt. Nam et a

Procancellatio mandarum fuit: ut omnia collegia adessent: et dies

selectus est sepulturae is, quo maxime populus vacaret. Locus

sepulturae


page 221, image: s251

datus est in maiori urbis templo, quod D. Mariae vocant. Concio

funebris habita est a Gualtero Haddono, ante humationem: humato vero

corpore D. Parckerus est contionatus. Hic cum perorasset, disceslum

est: et reliqua celebritas in posterum diem dilata: quo cum de more

sacra peracta essent, nec dignae satis laudes Bucero tribui potuisse

viderentur; D. Redmanno partes demandarae sunt; ut pro contione

aliquid de Bucero loqueretur. Carminibus item epiraphiis celebratus a

multis est, ac prae cipue a duobus Suffolciis frarribus: quorum mater

semper aegrotanti adsedit, et omnia humanitatis officia praestitit.

Henrici, ducis Suffolciensis, Heroicum est huiusmodi:

Vita suavis erat multis, vivente Bucero;

Vita peracris erit multis, moriente Bucero.

Voce Dei docuit delectavitque Bucerus:

Morte docet, vita docuit, Christum esse sequendum:

Talia discenti, nec mors nec vita nocebit.

Hac pius hic docuit vitaque et morte Bucerus.

Plangite tam carum patrem, vitamque sequendo

Fingite: sie caelum capiet, quos terra tenebat.

Verum exuvias fidelis Dei, servi hostilis rabies quiescere passa non

est. Eduardo enim rege exstincto, cum Maria soror regnum adepta esset,

atque Pontificiam doctrinam restiruisset: Reginaldus Polus Cardinalis,

Pontificis legatus, ut Angliam haeresi et haereticis expurgaret,

primum inquisitores delegit quinque, qui Academiam Cantabrigiensem

reformarent. Hi cum sacris interdixissent: a procancellario et

collegiorum praefectis, eam in sententiam est itum: a legatis

Academiae nomine petendum: ut cadavera Buceri et Fagii effodiantur.

Libello exhibito ac deliberatione habita, edictum publice affigitur:

quo ad diem decimum octavum Ianuarii, qui Buceri et Fagii patrocinium

suscipere vellent, adesse iubentur: fore, ut quantum satis,

audirentur. Interea restes conquiruntur; qui de haeresibus ipsorum

testimonium dicant. Constituta die 26. Ianuarii legati in aede D.

Virginis locum eminentiorem conscendunt: bi considenribus collegis

surrexit Cestrensis; et habita ad populum circumfusum oratione,

sententiam de scripto recitavit: Bucerum et Fagium haereseos damnavit:

cadavera effodi, et magistratui tradi iussit. Promulgara sententia

Pernus qui dam multa in Bucerum dixit quo perorante valvae templi

versibus, in reos salse seriptis, fuerunt oppletae. His peractis

legati sententiam condem nationis descriptam, et sigillo Cestrensis

episcopi obsignatam Londinum, adiunctis quibusdam versiculis famosis,

mittunt; una cum literis, quibus quid actum sit, Cardinalem edocent;

peruntque ut Breve de comburendo haeretico ad Smithum praetorem

oppidanum mittat. Hie enim negavit quicquam se facturum: nisi prius

sibi cautum de


page 222, image: s252

indemnitate esset. Interim nuntio in itinere haerente, libros

haereticos perquirunt, una cum cadaveribus comburendos. Reverso

Londino nuntio cum mandaro de comburendis reis, dies sextus Februarii

negotio illi definitur. Hic ubi illuxit, Pernus adscito notario

publico ad D. Michaelis pergit, ubi Fagius humatus: et evocatos ad se

parochianos iuramento adstringit, de effodiendis Fagii ossibus, inque

locum supplicii deducendis. Item de Bucero, qui in aede Virginis,

faciendum imperavit. Tum praetor ille oppidanus quosdam cum armis

adesse iussit; quibus stipata cadavera circumligatis funibus baiulorum

humeris imposita (novis enim erant capulis inclusa) in medium oppidi

forum deportant: ubi truncus in terram defixus exstabat. Huc ut

ventum, eriguntur capuli cum cadaveribus, et ex uttaque parte lignis

circumdati longa catena ferrea palo alligantur. Ibi igni supposito cum

flamma se diffudisser, magnus librorum numerus in eam coniectus est.

Haec dum fiunt, Watsonus suggestum in aede D. Virginis eonscendit:

multisque doctrinam Buceri ac Fagii traduxit. Quarto post rursus [note: *1560. Restituti ambo. ]

anno, cum Mariae mortuae Elisaberha soror

successisset; et Evangelii doctrina Anglis, mirabili rerum

vicissitudine, reddita essetiregina iubente, Bucerus et Fagius per

legatos regios, et omnes Academiae ordines, iudicio adversus

innocentes publice rescisso, in integrum restituti sunt: adeo quidem;

ut omnis generis laudibus eos celebrarint: martyribus annumerarint:

multisque epitaphi is vitam, mortem, sepulturam, martyrium, et

restitutionem descripserint, atque posteritati commendarint. Sed haec,

ut et scripta urriusque alibi. Nos colophonem Bezae epigtammate

imponemus: quod tale:

Natales, Bucere, tuos Germania iactat

Natalibus felix tuis:

Quis vero et quantus fueris, tuaseripta loquuntur.

Ad littus orbis ultimum.

De vita si quis rogitet, Germania dicet:

Invita Bucerum expuli.

Ast ego sicpulsum (pia dixerit Anglia) fovi,

Tandemque texi mortuum.

Verum mox eadem (factum o immane!) sepulere

Flammis cremavit erutum.

Fallor ego, totus terrenoe faecis an expers,

Bucere, sic caelum tenes?

Argentina antequam discederet Bucerus die 23. Martii, auditoribus

suis, de quibus Martin. Crusius, in lectione Theologica valedixit:

rogavitque; boni consulerent, quod tot negotiis occupatus, saepe

turbate docuisset. Magnifaciendos eiusmodi scholasticos conventus. Nam

etsi domi possint sacra legere: tamen vivam vocem plusprodesse. Hunc

interpretandi morem semper in schola antiquitus


page 223, image: s253

fuisse, teste historia Ecclesiastica. Sequenti hebdomade pro [note: * Bueero et Fagio. ]

ipsis docere ceperunt Doctores Theologiae Caspar Hedio, et

Ioannes Marbachius. Discesserunt demum 4 die Aprilis in Angliam, non

autem calendis Aprilis: sicut putatum fuit. Interea namque latuerant

domi Catharinae viduae Zellii. Abiit cum eis Ulnaensis Matthaeus

Negelinus in Angliam: atque inde ipsis mortuis reversus, plurimos

postea annos Argentinae contionator templi Wilhelmitani fuit.

In ceteris virtutibus istud quoque habuit laudabile bucerus, quod

imitandum est. Res quas ad disputandum proposuit, in duas dividebat

partes: et propositiones necessarias separabat a probabilibus: et hac

ratione condocefaciebat [gap: Greek words] a probabilibus

distinguere adolescentes: ut scitent, quae retinenda et defendenda

essent fortiter in Ecclesia et Repub. et in quibus largiendum aliquid

temporibus necessariis. Si vero aliquid pro necessario posuisset: et

demonstrabatur ab altera parte, probabile esse: ira confitebatur; ut

ignoraretur, bonitatene naturae concederet; an tentandi caufa

posuisset. Solidae certe eruditionis laudem, sicut virrus vel in hoste

probanda, etiam abinimicis tulit. Cum enim cardinalis Contarenus a

Petro Martyre, in Germaniam proficiscente, e conventu illo

Ratisbonensi rediens, interrogarus esset de doctis Germanorum viris;

respondit [note: * Ideapii reg. et principis Ursini p. 148. ] ille: nihil

attinet de Philippo, qui notus, dicere: habent Germani et Martinum

Bucerum: qui ea ubertate doctrinae Theologicae et Philosophicae, ea

etiam in disputando subtilitate felicitateque est instructus: ut unus

ille omnibus nostris doctoribus possit opponi. Macte tua ingenuitate

Contarene! macte et tu tua laude hac o Bucere!

Desumpta haec sunt ex epistola Nicolai Carri ad Checum: Saxonioe

chrenico Chytraei: Sleidani commentariis: Crusii annalibus Suevicis:

consiliis Theolog. Melanch. Thuani historia: et aliis.

OSWALDUS MYCONIUS.

LUcernae, Helvetiorum oppido haud ignobili, Osvvaldus Myconius,

Germanice Geissheuser [note: * Lib 8 Chrom. Basil, c. 14. ] Wurstisii indicio,

nomtitatus, editus est sub annum Christi millesimum,

quadringentesimum, octogesimum octavum. Prima literarum tyrocinia in

patria fecit: inde Basileam venit: ibique artium ac linguarum

cognitioni diligentem impendit operam, studiosissimus inter alios

magni illius Erasmi, deinde et Henrici Glareani popularis sui: quorum

urrique contra ipse, ob


page 224, image: s254

ingenii praestantiam, egregiamque eruditionem, fuit carissimus.

Factum hoc circa annum Christi millesimum, quingentesimum, decimum

quarrum.

Cognita itaque eruditione eius Basileae primo ludo literario ad S.

Theodorum, postea quoque ad S. Petrum praefectus: in utroque non

vulgatis industriae opinione iuventutem erudivit. Basilea interiectis

annis aliquor, Tigurum vocatus est: ut ibi quoque scholam moderaretur:

Hic cum triennium adolescentiam literas bonas docuisset; amicorum

opera in patriam suam Lucernam vocatus, atque primariae eius loci

scholae praefectus est. Sub id tempus doctrina evangelii passim

inclarescebat: quam cum et ipse non solum am ptrcteretur; sed etiam ex

mandato divino, iuventuti, quam ea in schola frequenrem habebat,

instillare conaretur: a Lucernatibus Pontisici adhaerentibus dimissus

est, anno Christi millesimo, quingentesimo, vigesimo tertio.

Tigurum ergo reversus hospirium invenit, ac denuo ibi ludi moderatorem

egit. Postea cum Zwinglius in acie occubuisset, atque literarum

cultores a plerisque civium, ut solent, neglectim haberentur: sub

initrum anni millesimi quingentesimitrigesimi secundi, Basileam

repetiit: ubi molestiis Ludimoderatorum liberatus, Diaconus ad S.

Albanum fuit declaratus. Ibi contionibus habendis officio suo functus

est: cumque Ioannes Oecolampadius diem suum obiisser, Myconius

Theologicam illius lectioncm absolvit, et evangelium secundum Marcum

magno cum auditorum applausu explicavit.

Interea de surregando in locum Oecolampadii pastore deliberatum. Ibi

tum Myconius praeter suam exspectationem a superioribus nominatus, et

primarius Pastor Basileensis fuit designatus, cum per semestre

duntaxat Diaconi munus subiisset. Hac in vocatione annos ipsos viginti

cum fide et industria versatus est, ac docendo et contionando cunctis

exstitit gratissimus. Insignis quippe in eo fuit humanitas, eruditio

non vulgaris; facundia vere popularis.

Cum autem certamen illud Eucharisticum, de praesentia corporis Christi

in cena, passim effervesceret: Myconius in sententiam Lutheri haud

obscure inclinavit, atque saepius eius rei causas amicis ex verbo Dei

explicavit. Inde cum gradu Academico ornatus esset nullo, nec forte

ornari vellet; cum Academia Basiliensi nonnihil simultatis ei

intercessit. Tandem ultro professione abdicata, sua serte contentus,

ad vitae usque exitum vixit: qui ei, iam senio gravi, contigit, anno

millesimo quingentesimo, quinquagesimo secundo, die decimo quinto

Octobris: cum vixisser annos sexitginta quatuor; et ecclesiae

praefuisser annis viginti, praeco evangelii fidelis, atque gravitare

morum conspicuus. Sepultus est Basileae in templo cathedrali,

succedente ipsi in Pastoratum


page 225, image: s255

Simone Sulcero, Theologo celebri: de quo suoloco. Scripta eius quae

edidit duum sunt genrum. Primum est Theologicorum, ut sunt: expositio

in evangelium Marci docta et pia: Enarrationes in psoelmum centesimum

primum: I. Oecloampadii Catechismus e Germanico in Latinum translatus.

Habuit quoque expesitiones in evangelium secundum Matthoeum, Lucam et

loannem: commentaria in Iesaiam, Ieremiam et Ionam prophetas, cum

aliis Theologicis: sed an edita sint omnia nec ne, ignoramus. Alterum

est Philologicorum: ut commentarii in Glareani poema de situ

Helvetiae: suasoria ad sacerdotes Helvetioe, qui Tigurmis male

loquantur, ut male loqui desinant: narratio de vita et obitu Huldarici

Zvvinglii: proefatio in enarrationes Oecolampadii in Matthoeum et

Marcum: tractatus vel sermo de liberis recte et ingenue educandis; de

crapula et ebrietate; de foenore et usura et alia multa.

Coronidis et em blematis cuiusdam quasi loco adicimus carmen

Glareani: cuius lectionis benevolum Philologum forte non paenitebit.

Id est eiusmodi:

Candide, pars ingens nostrorum, Osvvalde, laborum,

Sets qualem Alcides, Pirithousve petat.

Surgit Amazonio, pharetrata caterva, flagello:

Et mihi Centauri bella cruenta parant.

Huc ades o Theseu: tua ope est opus: accipe tela,

Tela cataphractis obicienda malis.

Omnia in hoc mundo vincit patientia longa:

Et labor et probitas, ingeniumque sagax.

Laudo tuum ingenium, quod et ipse probavit Erasmus,

Pallades ille pater, Maeoniique chori.

Socraticis se temporibus Plato gaudet Athenis

natum, atque exuvias ille triumphus habet.

Dictus Alexander felix cognomine Magnus:

Cui nasci obtigerit tempore Aristotelis.

Laetor ego, quod temporibus sum natus Erasmi,

Gaudeo, et exsultans bella tropaea fero.

Ah quoties agro comites affatus amice est,

Pabula quanta animae contulie ille meae!

Is docuit mores, meliusque insudit Iesum;

is docuit caelum perpetuasque domos.

Er docuit penirus stultum contemnere mundum,

Vexit et ad superos mentem animumque meum.

Quid dare plus posset Croesusve Cyrusve roganti?

Quid Calaber dives, quid Sybarisve potens?

Ille hinc digrediens, docta sciotericon umbra

Dona dedit, dextroe, munera eburna, meae.


page 226, image: s256

Accipe, ait, nosiri monumentum et gluten amoris.

Accipe Phidiaca dona polita manu.

Umbra tibi vitam notat, et vaga gaudia mundi:

Circulus aethereo sidera clara polo.

Elige utrum malis: utinam tibisidera cordi,

Et, qui sideribus proesidet, orbis herus.

Accepi lacrimans, nomenque incidere iussi,

Osculaque insculpto terque quaterque dedi.

Sed redeo, gratare tuis, Osvvalde, Camenis.

Est aliquid, tanto complacuisse viro.

Plus certe, quam si gelidis mea Musuta metrioe

Strideat, atque oneret, teque, tuumque caput.

Gratulor et patrioe; ventura gaudeo vita,

Quae Graios fonteis, Romuleosque refert.

Helvetios priscos gentem in fera proelia natam;

Comperimus Graio verba notasse stilo.

Atque utinam positis etiam nunc refluat armis;

Quicquid apud Graios, Romultdasque fuit.

Ecce Camillus adest, pius ac facundus Erasmus:

Quo nil candidius Romula terra tulit.

Miles ego, quamvis imbellis, inutilis, aeger,

Aere tamen mereo; teque merere velim.

Nec timeas vulgus nebulonum, et inutile mundo;

Nec Chrysippeas, fulsnina caeca, faces.

Chare vale, pharetrata fugit tua tela caterva,

Chare vale Theseu, quo duce tela dedi.

Henric. Pantal. l. 3. Prosopograph. Wurstisius in Chron. Basil. l. 8.

c. 14. Erasmi epistolae l. 1. p. 56.

ANDREAS OSIANDER.

ANdream [note: * Vernacule, ut ferunt, Hossmaun. ] Osiandrum Bavaria dedit,

die decimo nono Decembris, hora prima, minutis duodecim post meridiem,

sub altitudine poli graduum quadraginta novem, anno Christi,

millesimo, quadringentesimo, nonagesimo octavo. Nomen familiae, paene [note: * Parens enim fuit Hosen-Enderle dictus. I. Sturm. Antipappo. 4. Wittembergae dat Theologiae operam. ]

ridiculum, mutavit in Osiandri;

unde sonus non longissime recederet.

Hic cum ingenium nactus esset acre; facile et linguas et liberales

disciplinas, adeoque Mathemata ipsa arripuit: ac Wittembergae inprimis

in discenda Theologia operae pretium fecit. E Bavaris venit

Norinbergam: ubi cum Hebraicae linguae cognitionem profiteretur; in

Augustiniano caenobio doctrinae suae prim um mercedes quasdam accepit:

carus ob ingenii acrimoniam ac studium industriamque eruditis,

praecipue Bilibaldo Pircamero: dignitate, honoribiis,


page 227, image: s257

sapientia et doctrina praestanti viro: quos tamen deinde rusticitate

morum et praefracta animi elationea se plerosque alienavit Commendatus

deinde primoribus civitatis facundia sua potissimum: contionibus in

aede Lauventiana Norinbergae habendis est praefectus: ac quidem primam

contionem Evangelicam habuit, anno millesimo, quingentesimo, vicesimo

secundo, die vicesimo tertio Februarii de semine.

Primis itaque contentionibus de religione, cum monachis,

superstitiones iam corruentes rerinere cupienribus, vehementer

restitisset, anctoritatem est consecutus, praesertim quando coram

Antistite Papebergensi de illis controversiis copiose, cum plurimerum

admiratione et applansu, disputavit.

Intersuit deinde et aliquot Theologorum colloquiis, et annoquidem

millesimo, quingentesimo vicesimo neno, a suis ad colloquium Marpurgi

inter Lutherum et Halvetios institutum missus est. Ibi cum pecente

Landgravio, singuli Theologi contionem habuissent: ac Lutherus de

iuslicia coram Deo disseruisset: osiander eundem textum, quem Lutherus

explicarat, sibi tractandum sumpsir: ac de iustitia tam sublimia, tam

subtilia, philosophatus est: ut plerique offensi grandiloquentia

eiusmodi, monstri aliquid alere Osiandostm dicantur praesensisse:

Lutherum quoque ferunt testatum else: sefastu sum spiritum improbare.

Haesit hoc in memoria multis: donec monitrum illud, ut mox dicemus,

infelict partu in Borussia produr.

Fuit deinde de in Augustanis illis comitiis, quando Carolo V. Augusto

principes et ordines Imperii fidei suae confessionem exhibuerunt:

cumque aliis de comroversis religionis capitibus adversus Pontisicios

suumiudicium contulit: et a nostratibus sterit. In Borussiam autem hac

occasione pervenit. Norinbergae anno millesimo, quingentesimo,

vicesimo secundo in comitiis eum Albertus Marchio brandeburgicus,

summus Borussiae Magister, contionantem audiens, et privatim

familiariter cum eo de doctrina religionis colloquens, primam

sincerioris doctrinae lucem in suo pectore ipsius ministerio accensam

fuisse est fassus. Postea igitur proraulgato a Caesare Carolo V.

Religionis libro, quem Interrm nominabant, cum sum mo in periculo

passim in Germania pii Doctores versarentur: et Bucerus, Brentius,

Snepfius, Sarcerius, et alii, a magistratibus suis, quibus anre

servierant, dimitterentut: Osiander etiam Noribergam, ubi et

dignitatem, et aliquid facultatum erat adeptus, occasionem relinquendi

arripuit: contulitque sesein Borussiam, a vetere catechumeno suo,

Alberto, illo Borussiae duce, invitatus Regium montem, ubi Academiam

quinquennio ante dux ille instiruerat, in qua Theologiam eo tempore

docebant, Fridericus Staphylus Osnaburgensis, viringeniosus, qui

sedecim annos Lutherum et Philippum Wittenbergoe audier at: et


page 228, image: s258

summum gratiae locum apud principem aliquantisper tenebat: Petrus

Hegemon Francus Ioannes Tezelius contionator in aula ducis Borussae;

Melchior Isinderus Suidnicensis, cuius menrem melancholia gravi et

diuturna disputationes securae turbarunt: quibus accedebant

flagrantibus iam dissidiis, Georgius Venetus, Ioachimus Morlinus,

Franciscus Stancarus.

Osiander etsi gradu nullo in scholis ornatus, tamen ingenio ac

eloquentia excellens: et non solum in Theologia et Hebraea lingua, sed

Mathematicis etiam disciplinis om nibus, prae clare excultus, et iam

recens ac novus hospes, a Principe ceteris omnibus dignitate et

gratia praeferebatur: nec solum pastor veteris oppidi et post obitum

D. Georgii a Polentis, Sambiensis Episcopi, praesul Sambiensis; verum

etiam primarius Academiae profeslor constitutus, quatuor prima

Geneseos capita sibi enarran da sumpsitecumque de ereatione hominis ad

imaginem Dei disserens, hanc imaginem corpoream Filii Dei, seu verbi

incarnati substantiam, interpretaretur: Visibilem enim Christum

imaginem esse invisibilis Dei: ad cuius similitudinem homo conditus

sit: addidit loco de imagine Dei, diligenter tractato, effulfurum:

quod, etiamsi peccatum non introivisset in mundum tamen Filius Dei

humanam naturam adsumpturus fuisset: sicut Alexander de Ales, Thomas,

Bonaventura, Gabriel Biel, ac Picus Mirandula olim dispuratant. Haec

cum variis reprehensionibus et obtrectationibus collegarum exagitari

didicisset: peculiari libello rypis descripto sententiam deimagine Dei

suam exponit, et Filium Dei, etiamsi Adam non peccasset, nihilominus

incarnandum; sed non crucifigendum fuisse; decem argumentis ordine

explicatis contendit.

Interea vero gravior multo de iustificatione controversia exarserat:

quae priorem obruit Hane bevibus ad disputandum sententiis primum

Osian der comprehensam publice in schola proponit, adserens: nos sola

essentiali Dei iustitia iuslos esse: essentiali eius vita vivere, et

vicsuros esse: essentiali ipsius gloria glorificari: essentiali illius

charitate ad diligendum Deum et proximum propter ipsum inflammari: et

gravissime errare omnes: quiputent aliare, quam solo uno et vivo Deo

Patre, Filio, et Spiritu sancto nos posse iustisicari, vivisicari,

glorificari: et glacie frigidiora docere; qui doceant, nostantum

propter remissionem peccatorum reputari iustos: et non etiam propter

iustitiam Christi, essentialem et divinam, per fidem in nobis

habitantis.

Cumque status controversiae esset, de definitione, seu causa formali:

quae res sit nostra iustitia coram Deo: et hactenus in Lutheri et

Philippi seriptis, Iustitia hominis peccatoris coram Deo, diverso

causarum respectu, et dissimilibus verborum formis; re autemipsa eodem

redeuntibus definita esset: Remissio peccatorum propter Christum; seu

imputatio iustitioe, seu non imputatio peccati, leu acceptatio


page 229, image: s259

personae, seu reconciliatioper Christum Mediatorem, seu oboedientia,

passio, et mors Christi: seu fides in Christum: Osiander contra

pertmacissime adsermt: iustitiam nostram coram Deo, protrie nihil

horum esse: sed essentialem iustitiam Dei, sive divinoe in Christo

naturoe, communem Patri, Filio, et Spiritui sancto: quae, cum per

verbum Christi corpori inserimur, in nos influat, et in nobis habitet:

qua sola iusti vivamus; et ad diligendum Deum et proximum impellamur;

sicur scriptum sit: Iehova iustitia nostra; et Rom. 3 Iustitia Dei in

omnes et super omnes, qui credunt.

In libro contra Melanchrhonem: cum quaeritur, quid sit nostrae

iustitia? respondendum est: Chrisius per fidem in nobis habitans, est

nostra iustitia, secundum suam divinitatem; et remissio peccatcrum,

quoe non est Christus ipse, sed per Christum impetrata est non est

iustitia nostra sed praeparatio et causa est, quod Deus suam

iustitiam, quae est ipse Deus, nobis exhibet. Hanc doctrinam de

iustificatione, Osiander se ab initio repurgatae Evangelii doctrinae,

constanter uno eodemque modo sonuisse adfirmavit: et in comitiis

Augustanis, anni 1530 hortatorem Philippo, praesente Brentio et Urbano

Regio, fuisse; ut articulus de iustisicatione, in hanc sententiam,

inserto restim onso, Ieremiae, Iehova iustitia nostra, in confessione

augustana conciperetur. Postea etiam Smalcaldiae, cum Lutherus Ioannis

d ctum: Omnis Spiritus, qui confitetur Iesum Christum in carnem

venisse, ex Deo est: pro contione tractasset: se postridie eandem

sententiam, in praecipuorum Germaniae Theologorum frequenti conventu,

explicasse: quomodo Iesus Christus, seu [gap: Greek word] Deus

incarnatus, per verbum Evangehi fide acceptum et sacramenta in nostram

quoque carnem veniat, et nos sibi uniat; atque ita in nobis habitantis

ipsius essentiali iustitia et vita, nos iustos censeri; et peripsum

vivisicari, et glorificari. Quod non falso iactitatum ab ipso esse, ex

Philippo Melanchthone Chytraeus audivit: cum adderet, Bucerum forte

tum sibi astantem, cum audivisset; Osiandrum proponere, se aphorismum

Ioannis, de quo heri non satis dictum esset, reperere, ac nervosius

explicare velle: impudentiam hominis summopere miratum fuisse: sed

haec tum, vel nondum fatis intellecta; vel alioquin pacis causa

dissimulata sunt: cum Lutheri magnanimitatem veritus Osiander,

publicis scriptis communem doctrinam nondum oppugnaret. In Borussiam

vero proficiscens, Uratislaviae apud D. Moibanum, amicum veterem,

iactarat; Leonem mortuum esse: vulpes a se floc cipendi: sed has ipsas

praecipue metuendas sibi fuisse, exitus ostendit. Verum animus elatus

et sui confidens, vehemens etiam ac iracumdus, in suma, Pelidoe

stomachus cedere nescii, tum ex ceteris ipsius scriptis et actionib.

tum vero ex epistola ad Ioachimum Morlinum, Theologiae Doctorem data,

elucet. Regium montem Morlinus, ab Erico iuniore duce Brunsuicensi

Gottinga eiectus, paulo ante Osiandri disputationem venerat, et

cathedrali


page 230, image: s260

Ecelesiae a duce Borussiae praefecus, rogabatur: ut dissidia inter

Osiandrum et ceteros Theologos, quaepost disputationem, ut fieri

folet, velut ventorum procelhs inflammatum et auctum incendium, multo

gravius et atrocius exarserant, sedare et componere anniteretur,

Videri enim principi ceteros, odio et invidia magis, quam iustis et

necessariis causis, adversus Osiandrum incituri. Morlinus, vir doctus

et eloquens, nulli operae et labori, in sedando et exstinguendo

incendio parcit: et aliquot hebdoniadis, medium se inter partes

gerens, tandem accepta principis commissione, cum Rectore Academiae,

Theologos omnes, Osiandrum, Venetum, Staphylum, D. Petrum et funccium,

Idib. Februarii convocatos, ad Christianam pacem et concordiam

fraternam hortatur, et media pacis, de statu controversiae, thesibus

comprehensa, proponit: quas cum omnes probarent: Morlinus candem

prorsus utriusque partis sententiam esse iudicabat: eriamsi Osiander

loquendi formis minus propriis aut usitatis uteretur Id vero Staphylus

pernegabat. Mandatum igitu: Staphylo et ceteris Theologie; ut, quae

in Osiandri doctrina desiderarent, seripto complecterentur. Hi

antilogias, seu contrariam Lutheri et disputationis Osiandri

doctrinam, quinque antithesibus demonstrant: ad quas respondens

Osiander, articulo quarto inquit; se confictas ab adversariis

comtradictiones, inter Lutherum et ipsum, non videre. Etsi enim ira

Dei et severitas, puniens aeternis cruciatibus omnes impios, sustineri

a nobisnequeat: tamen gratiam, bonitatem, misericordiam, benignitatem

et lenitatem, erga credentes, per verbum et Spiritum ipuns, in

credentes, quos Christus inhabitat, influere et implantari posserita

ut ipsis ad iustitiam imputentur: et ipsi de die in diem magis

magisque his virtutibus Deo similes reddantur: arque ita Dei iustitia

et probitas, etiam nostra iustitia et probitas exsistar. Petir etiam a

Theologis, ut respondeamt: An Christus in uteromatris vere et persecte

instus fuerit? ac ut ipsisuis verbis: quoerss sit nbstra iustitia

ceram Deo, diserte indicent. Theologisub specierolloquii se

multipliciterpro contione et libris editis desormari et damnari

queruntur et haec gravamina colli petunt: quibus sublatis ad publicam

disputationem, vel colloquium se offerunt; et ad iudicium Ecclesiae

provocant: cumque nihil imper: arent; tandem huic actioni renuntiant.

Cum autem Morlinus Osiandrum ipsum audite enarrantem Psal. 7 1

sententiam: Memorabor iustitioe tuoe solius: a principe iuberetur: ac

si quid verbo Dei minus consentaneum sentirer, Osiandrum per literas

monere: audito ipso, sequenrem epistolam de rotius causae staru et

contro versiae momentis, ad Osiandrum scripsit: quam etsi

longiusculam, tamen hocloco inserere operae pretium duximus. Stcigitur

Morlinus:

Gratiam et pacem per Christum.

Meministi hand dubie, vir reverende, quam pie et amanter tecum


page 231, image: s261

contulerim, statim ab initio adventus mei, de iustificatione hominis

peccatoris, ubisine Sophistica, sine ullis verborumportentis et

praestigiis, quid sentiam, candide et sincere explicavi. Totus enim

eram tui amore accensus, sicut in hunc diem, magnum virum suspicio, et

cum admiratione in oculis fero. Scio enim quae ingentia dona Dominus

pro sua bona voluntate in hoc tuum vasculum contulerit. Interim coepit

agitari inter nos hoc negotium diligentius, iussu et mandata

illustrissimi principis. Eram ego totus in ea sententia, tantum esse

inanes [gap: Greek word] et verborum contentiones magis, quam

rerum: donec ex magnis viris fide dignis audio, revocari in dubium

confessionem Augustanam. Perculit hoc animum meum, et affecit ingenti

dolore. Neque enim ex suspicionibus, quae sunt caecae, nequo ex vulgi

rumoribus hauseram haec: sedex summi ordinis viris praestantissimis

audieram ipse. Et tamen cum adhuc spes esset de concilianda pace:

sperabam omnia, donec tuum scriptum, seu responsum ad Theologorum [gap: Greek word]

accepi. in eo videris propositione 4. Iustitiam

nostram facere, coram Deo, novitatem ipsam, infusam nobis bonitatem,

lenitatem, mansuetudinem, misericordiam: ut sicut Deus his virtutibus

positive iustus est: ita eandem suam iustitiam nobis inserat, et

infundat, atque ita iustitia nostra sit eadem, quae et iustitia Dei.

Haec propositio, ut ingenue et candide fatear veritatem, fecit mihi

rem totam suspectam magis. Sed tamen cum propter suspiciones

nihilomnino in Ecclesia sit movendum: volui audire te ipsum. Accessi

igitur lectiones tuas hoc bidavo: in quibus hoc primum sum miratus:

quod cum fere per integras duas horas, de iustitia hominis Christiani,

qua peccator coram Deo iustificatur, multa dixeris: numquam tamen

memineris Christi meriti: sed illud transieris fortiter, et reliqueris

tamquam otiosam et mutam personam in theatro. Vulnus cordis mei, mi

clarissime D. Osiander, tibi ingenue et candide aperio: ut possis non

mihi solum, verum muiti aliis etiam haesitantibus, de te, pro tuo

officio mederi. Tam non cupio te tantum virum perditum, quam me ipsum,

salva tamen per omnia veritate verbi.

Secundo, negas duplicem in Christo iustitiam, quod non ego solus,

verum universa asserit scriptura. Certum est enim, Christum a iusto

Patre ab aeterno, iustum Filium natum etiam ante incarnationem, et

sine incarnatione. Postea in forma servi, omnem vitam eiusdem usque ad

mortem crucis, fuisse oboedientiam Filii erga Patrem: sic vocat Paulus

Rom. 5. Philipp 2. et Christus ipse Ioann. 6 et 10. item Hebr. 10.

Psalm. 40 Hanc oboedienriam filii esse iustitiam et legis

consummationem, nemo negare potest aut debet.

Tertio, ne igitur de mea sententia haesites, si forte me non ante

satis intellexisti: statuo fortiter, fortius, fortissime, et sum


page 232, image: s262

super omnia certus: iustitiam hominis peccatoris, non esse illam

iustitiam, qua Pater, Filius, et Spiritus sanctus, absolute, extra

incarnaitiomem, positive, sunt iusti; quia est hoc simpliciter facere

beneficium et meritum Christi in incarnatione merum nihil. Deinde non

esse, novitatem, aut ullas qualitates divinitus infusas, vel

acquisitas: sed esse iustitiam Filii incarnati: qui Deus et homo natus

ex Maria virgine, mortuus propter peccatanostra, et resurrexit propter

iustificationem nostram, nobis credentibus in sua persona hoc meritum,

cum omnibus suis virtutibus tribuens per imputationem: extra hanc

mediatricem, quae ab incarnatione incipit, non tempore, sed forma,

nullam aliam audiemus. Quia ad hanc unam et solam remittit nos

scriptura: cum de iustificatione peccatoris loquitur: Genes. 3. Semen

mulieris conteret caput serpentis. Hic non remittit Deus Adamum ad

iustitiam essentialem Filii, in qua tum quoque erat iustus ab

aeternosed ad semen mulieris, hoc est, ad Christum incarnatum. Glat.

4. Factum ex muliere, factum sub lege: ut eos, qui sub lege erant,

'redimeret. Sic Genes. 22. In semine tuo benedicentur omnes nationes

terrae. Ioann. 8. Abraham vidit diem meum. Iere. 23. et 33. Et hoc

est, quod vocabunt eam, scilicet virgulam ex David: Ichova iustitia

nostra. Sic Esai. 53. Livore ipsius sanati sumus. 1. Per 1. Ipsius

vibice sanati fuistis. Rom. 3. Interveniente ipsius sanguine: cap. 4.

Mortuus est propter peccata nostra, et resur exit propter

iustificationem nostram. Rom. 5. Quemadmodum per inobedientiam unius

hominis peccatores constituti sunt multi: ita per oboedientiam unius

iusti constirvumtur multi: loquitur hic de iustitia formali, qua iusti

constituuntur: Ea non est essentialis iustitia Patris, nec oboedientia

nostra; qua incipimus legem aliquo modopraestare: sed oboedientia Filii

incarnati, in forma servi, Philipp 2. sic 1. Cor. 1. Nos praedicamus

Christum crucifixum: et paulo post; ex eodem vos estis in Christo

Iesu, qui factus est nobis sapientia a Deo, iustitia et sanctificatio.

Gal. 3. redemit nos a maledicto factus pro nobis maledictum. colosi.

1. Pacificati per sanguinem. Item, reconciliavit in corpore carnis

etc. Heb. 10. in qua voluntate sanctificati fuimus per oblationem

corporis. Item: una oblatione consummavit in sempiternum

sanctificatos. Desinam recitare alia quae tibi suntnotiora, quam ut

opus sit in memoriam: evocare. Tantum haec testimonia ideo adieci: ut

audias me, non otiosis speculationibus et aliorum calumniis et

detrectationibus: sed gravibus et iustis argumentis moveri. Acpeto,

vir clarissime propter sanguiniem Christi, ut ad haec mihi respondeas

amice et candide. Ego vermis, pulvis et umbra, te tantum virum

admoneo, sed ex animo candido et sincero. Spiritus Domini gubernet te

totum, et rapiat ex tuis in sua, ex humanis in divina. Nostra sisnt

caro, foenum, et stipula: Dei omnia sunt, verbum, veritas et vira, qui

te custodiat et gubernet: Amen. 18. Aprilis, anno 1551. Huic igitur

epistolae,


page 233, image: s263

sequentibus Osiander respondit: ex quibus, quantumvis brevibus, de

ingenio illius vehementi iudicium sumi potest.

Clarissimo et ornatissimo viro D. Ioachimo Morlin, Theologiae Doctori,

Pastori Ecclesiae Kneiphovianae, suo in ministerio verbi Dei Collegae.

Inflixisti mihi hodie in contione tua non modo acerbum, verum etiam

sceleratum vulnus. Nemo enim aliter intellexit: accedunt literae tuae,

nescio an indoctiores, an furiosiores. Verum ut intelligas quam me

terrueris, audi. Ego mihi vehementer gratulor, quod te inimicum habeam

apertum potius, quam amicum incertum. Agerem aliter tecum, sed literae

tuae adimunt mihi spem amicitiae, concordiae, et tuae resipiscentiae

Itaque respondebo tibi, non ut tu vis, neque quomodo tu vis, sed

quando, et ut mihi commodum videbitur: et ostendam tibi, Deo

adiuvante, coram totius Europae Ecclesia, aliud esse doctum, aliud

Doctorem Wittebergensem, qui oblitus Filii Dei, iuravit se non

discessurum a confessione Augustana, cum omnis homo sit mendax, nec

excipitatur Philippus. Haec memori mente reponito. 19. April. 1551.

Haec cum legisset Princeps, iubet nihilominus pergere Morlinum, et

literis ad eum, modeste et sine ulla iracundiae significatione

scriptis, responsum urgere: sed cum nihilo moderatius ille

rescriberet: et iam in contionibus, lectionibus, et secriptis editis,

alii alios haereseos, aliorumque criminum arguerent: Princeps aliam

restituendae concordiae viam ingressus, mandat, ne quis ante

cognitionem causae alterum condemnet: sed singuli suae opinionis, et

sententiae summam et nominatim de hoc capite: Quae sit nostra iustitia

coram Deo? seorsim propriis verbis conceptam, principi offerant, et

iudicium deillis legitimum exspectent.

Osiander, iustitiam Dei essentialem, quae est Deus Pater, Filius et

Spiritus sanctus nostram quoque iustitiam esse affirmat: cum per

verbum Dei in nos credentes influit, et in nobis habitat, et efficax

est, et prolixo libro, qui editus est, confessionem suam exponit.

Staphylus contra asserit, aliam esse iustitiam, qua Deus iustus est,

aliam qua miserum peccatorem induit, et iustum reputat. Hamc, esse

opus Dei in Christo Iesu: illam creatorem ipsum: Morlinus, nihil aliud

esse iustitiam nostram seu fidei, quam acerbissimam mortem, innocentem

sanguinem, et resurrectionem Servatoris nostri, Iesu Christi, citatis

testimoniis Rom. 5. Iohan. 16. esa 53. Ephes. 1. Coloss. 1. Rom. 3.

asseverat. Georgius Venetus, iustitiam Christi, quae sit oboedientia

Iesu Christi veri Dei et hominis, inpassione, in morte, quairam Dei

adversus nostrapeccata, placavit, vere esse nostram iustitiam coram

Deo, cum firma fide eam apprehendimus; et nobis applicamus. Petrus

Hegemon, transitum Christi ad Patrem, ex Ioh. 16. Luc. 24.


page 234, image: s264

Haec scripta cum exhibita essent: princeps, etsi dissimilitudine

offendebatur; tamen Osiandri confessionem de Mediatore Christo, et

Iustificatione fidei, prolixe explicatam, praelo subici voluit: ut

commodius exempla illius Theologis Regiomontanis, et aliis, ab eo

dissidentibus, de illius doctrina iudicium laturis, communicari

possent. Morlinus igitur et ceteri Theologi se quoque suas

refutationes typis descriptas edituros esse, nec privatim amlius cum

Osiandro, ut volebat princeps, scripta commutatutos, ostendunt.

Interea Fridericus Staphylus, qui inter primos se Osiandro opposuerat,

cum Wittembergenses praeceptores se languidius Osiandro opponerent; et

aliter, quam existimarat, rem geri videret: Utatislaviam secessit, ac

prorsus ad Pontificios defecit Franciscus autem Stancarus Mantuanus

Francofordiam ad Oderam migravit: aliudque bellum Theologicum movit

Morlinus in acie immotus comstitit; et lingua calamoque bellum

adversus Osiandrum gessit.

Confessio autem Osiandri, qua doctrinae suaee de iustificatione

explicationem prolixe et accurate evolverat, statim ubi typis

descripta fuit, publice omnibus veniit: et a duce Borussiae ad

praecipuos ordines, principes, et civitates Augustanae confessioni

addictas viginti quatuor, missa, et Theologorum iudicio subiecta est.

Hi omnes Osiandri [gap: Greek word] unanimiter improbarunt:

solo Brentio et Wittembergensibus exceptis, qui non iudicum, sed

medicorum munus sibi sumentes, conciliare potius partes inter se

dissidentes, quam alterutram damuare voluerunt.

Moderatissima vero omnium et lenissima fuit Melanchthenis responsio:

erudiendis potius piorum mentibus, quam adversarii obiectionibus et

calumniis retundendis, occupata. Huius auctoritate et nomine

clarissimo, cum inprimis se premi Osiander videret: refutationem

illius Sophisticae plenam, insertis de verbo ad verbum censurae

Melanchthonis verbis, edidit: exorsus a claumniosa depravatione

promissionis; qua inrenuntiationibus testimoniorum publicis

Wittembergae ostendunt Candidati: se amplecti incorruptam Evangelii

doctrinam, et tueri symbola ac confessionem Augustanam: et siforte

controversiae incidant, deliberaturos cum seniorib in Ecclesia

Wittembergensi. Hoc iuramento tyrannidem et seditiosam coniurationem

institui calumniatur ut omnes ex solius Melamchthonis, auctoris illius

Confessionis praescripto atque interpretatione pendere cogantur.

Itaque in controversia, cum adversariis suis, Philippo iuratis,

nullius ponderis Melanchthonis sententiam esse. Deinde nullis illum

scripturae testimoniis doctrinam Osiandricam tefutare sed ambiguis

verbis idem fere, quod ipse, dicere iactat: imo non audere sententiam

suam disertis verbis aperire: quod sciat, eam verbo DEI non posse

probari. Prodiit tumc et Ioachimi Morlini, et [gap: Greek word]

Theologotumliber daversus Osiandrum: cuius titulum duntaxat,


page 235, image: s265

taxat, quasi septem mendaciis scatentem, Osiander statim refutavit.

Hortatus est Morlinus cum collegis principem: ut propter gloriam DEI

et subditorum salutem, iudicia Ecclesiarum, a se requisua publicari

sinat, tandemque exsequatur; et cognitas iam atque indicatas Osiandri

blasphemias ulterius spargi non patiatur: sibi etiam defensionem

comtra Osiandri invectivas comcedat. Princeps Dantisco demum, quo ad

Sigismund. II. Poloniae regem profectus erat, respondit: Ante

iudiciorum publicationem Osiandrum etiam audiri oportere; an recte eum

omnes intellexerint: et an sufficienter suaprobent, verisque

fundamentis scripturae Osiandrica refutent. Videri, neminem ex illis

sibi comstare, et certo constituere posse: quae sit nostra iustitia:

non multitudinem, sed verbum Deispectandum; sicut saepe antea

veritatem, plerisque erramtibus, unus aliquis Paphnut. Athan. Luth.

conservarint. Ideo non properandum esse. Melancht. iudicium magis pro

Osiandri sententia, quam contraintelligi posse: tametsi non aequivocis

illis et ambiguis scriptis; sed sacra scriptura sola tenerivelit. Eam

cum solam Osiander alleget: et suam dectrinam inde confirmet:

prohibere se ipsi contiones et praelum non debere: cum nec ipsum

Morlinum, modeste se defendentem, impedire; sed utrmque partem audire

constituerit.

Antequam autem princeps Dantiscum abiret: Osiander excerpens ex

singulis ceterorum Theologotum iudiciis, quae in speciem po terat

depravare, multis simul, quorum nomina primae paginae inscripserat,

tespondit uno libto: cui titulum Schmeckbier fecit.

Reversus Dantisco princeps, sepositis omnibus ceteratum Ecclesiarum

iudiciis, solumm Wittenbergense scriptum quod Osiandrum minus, quam

cetera, praegravare videbatur, velut medium concordiae porposuit. Id

cum utraque pars pro se interpretaretut: atrocius et perniciosius

incendium exarsit bi cum in acie novanculae Osiandti adversarii essent

constituti; quos tamquam turbatores Reip. inquieros, petulantes,

seditiosos, a magistratu e medio tollendos iactitabamt: praeter omnem

exspectationem Osiander paroxysmoe pileptico prostratus, post paucos

dies ex hac vita discessit: priusquam tristiores tragaedias in

Borussia, et aliis Augustanae confessioni comiunctis Ecclesiis,

excitaret. De obitu autem eius cum varia a variis sparsa fuerint

adscribemus narrationem deeo ex Funccii Chronologia, quae ita habet:

Anno post natum Christum 1552, d. 2. Octob. decumbere cepit

reverendus, ac in omni doctrinarum genere excellentissimus vir Andreas

Osiander. Qui cum multis pseudodoctorum atque theologastrorum

mendaciis atque calumniis, multisque aliorum hominum insidiis, longo

iam tempore ob unicam Christi iustitiam esset impetitus: nihil magis

optavit, quam ut Dominus miseriarum ipsi faceret finem. Quandoquidem

non tam innocentiam vitae eius, quam puritatem doctrine Evangelicae,

quam ipse est professus, omnibus ita esse propositam confideret: ut ex

scriptis a se editis sine magno labore possent cognosci.


page 236, image: s266

Deinde et adversariis suis, qui scriptis ipsum impugnarunt, magna

exparte sic responsum arbitrabatur; ut quivis verum scire volens,

facilime iudicare posset, quanta iniuria, non dicam, quam

impudentissimis mendaciis et calumniis bonum virum, contra suam

ipsorum conscientiam oneraverunt: quae tamen propediem magis in lucem

venient; cum et ea quae restant eius scripta, cum descriptione totius

vitae eius inpublicum prodibunt. Decubuit ad decimum quartum diem

nihil moleste ferens aegritudinem. Spes omnibus erat, eum brevinobis

sanum atque incolumem restitutum iri: quamvis ipse aliter sentiret.

Sed nihilneque nobis, neque uxori suae, quae sensit, aperiebat, donec

manifestissima mortis signa adessent. Tunc convocatis ad se uxore et

liberis, aliisque pietatis atque verioris Christi doctrinae studiosis

viris, animam suam Domino nostro Iesu Christo commendavit; atque ex

hac vit a decessit, die decima septima Octobris, circa horam quartam,

post meridiem. Vulgata eius rei fama per urbem, adversarii eius,

spiritus sui impulsu, qui eos regit, mendaciis et mortuum

proscindebant: nescio quae de ipsius corporis dilaceratione

mentientes. Qua impulsus fama illustrissimus atque pientissimus

Prussiae princeps, dux Albertus senior, publico iudicio corpus iam

humandum diligenter inspici, eiusque conditiones libris iudicialibus

inscribi mandavit: praesertim ut mendaces adversarii haberent suorum

mendaciorum fructum, nempe pudorem, alii vero veritatis testimonium.

Qua pompa funus sit celebratum in vitam eius referemus, his paucis hoc

loco indicatis: quod sepultus est ad XIX. Octobris, in magna hominum

frequentia, praes nte illustrissimo principe ac Domino, Domino Alberto

seniore, Marchione Brandeburgensi, primoque Prussiae duce: quem

comitabatur totum Gynaecium cum ducissa Prussiae, Domina Anna Maria,

atque ducis filia Anna Sophia, etc. Corpus humandum ultra unam horam

omnibus conspiciendum adstabat in Ecclesia paro parochiali, in qua et

docuit, et sepultus est. Quae mortem eius porro consequentur: dies

docebit. Hactenus Ioannes Funccius comment in suam chronologiam lib x.

sub finem commentariorm.

Mortuo itaque Osiandro non statim etiam dogma eius mortuum et

exstinctum est. Nam Funccius, Sciurus, et alii [gap: Greek word] ,

id deinceps defenderunt: et princeps edito mandato, iuxta

Wittenbergensem censuram doceri iussit. Huic cum pro contione Morlinus

esset adversatus: ac auditores, ne parerent, adhortatus: a principe

dimissus fuit. Quo vix digresso, illustrissimi principis Ioannis

Friderici, Saxoniae ducis, legati, ac in his Theolog Iustus Menius et

Ioannes Stolsius advenerunt. Cupiebat enim optimus ille princeps pro

amicitia et necessitudine fraterna, quae utrisque a teneris

intercesserat, amicum Borussiae ducem, ab Osiandro seductum,

monstratis per Theologos suos Osiandri erroribus, in viam veritatis

reduci. Coguius igitur legatorum


page 237, image: s267

mandatis, Dux borussiae Theologos suos, Ioannem Funccium et Ioannem

Sciurum, adhibitis aliis, Osiandri sententiae addictis, confessionem

fidei suae scribere iussit: quae Saxonicis Theologis proponeretur. De

qua cum utrinque scripta prolixa Theologi commutassent: et praesidente

Poppone comite Hennebergensi, et iam collocuti essent: tandem ulira

trimestre Regiomonte commorati, cum desumma rei non conveniret,

scnptis iudicio Ecclesiae subiectis, reinfecta, discesserunt.

Anno deinde quinquagesimo quarto, dux Borussiae evocatis Tubingensibus

Theologis, a Christophoro duce, petenti missi, aliam de pace

Ecclesiarum restiruenda actionem suscipit: novam confessionem suo

nomine scriptam, et exteris et suis e toto ducatu Reg omontem coactis,

proponit. Subscripserunt utrinque: nisi quod Ventus [note: * De quibus supra. ]

Hegemon, et alii pactores petivetunt: untinsuper Osiandri

dogma damnaretur: et sententia Ecclesiarum exsecutioni mandaretur. Hic

iussi formam exsecutionis praescribere; cum deliberatio in aula

protrahereutur, abitum Theologis parantibus: princeps praeter ex

pectationem decretum promulgat: quo de iustisicatione ita doceri

praecipit: Iustitiam miseri peccatoris in DEI iudicio, esse

remissionem peccatorum, passione et morte Filii Dei partam, fideque

apprehen, sam. Reconciliatos autem fide, renovarietiam oportere per

inhabitantem in eis Deum Patrem, Filium, et Spirium sanctum, qui novam

iustitiam et vitam in eis inchoet, perficiendam in omni aeternitate.

Hanc doctrinam, ut maiori cum fructu propagene: mandat ut ab omnibus

insectationibus personarum abstineatur: et charitas Christiana cum

omnibus colatur. De forma exsecutionis, auditurum se ecclesiarum

iudicia, indicat. Sic paulatim princeps reduous, postea anno

quinquagesimo quinto mandatum id repetit; atque, exploratis

ecclesiatum de exsecutione sententiis, [gap: Greek word] et

oblivionem omnium offensionum sancit: in qua ipse dux, etsi alii ut

pallium Osiandrismi, eam traducerent, constanter deinde acquievit.

Post etiam, cum duae in ducatu Borussiae episcopae Sambiensis, et

Pomezanensis, restitutae; et reditibus auctae essent: revocati sunt et

risdem praefecti, Sambiensi quidem Ioachimus Morlinus ex Brunsuicensi

ecclesia re vocatus: Pomezanensi vero Georgius Venetus, nobili familia

Prutenica natus, ex Pomeraniae oppido Colberga, ubi e Borussia exul,

superintendentis munere erat functus.

Factum hoc anno millesimo, quingentesimo, sexagesimo sexto: atqueita

tandem bellum id Theologicum sopitum est, sublatis etiam quibusdam

pacis turbatoribus, de quibus Chronica consulenda.

Fuit Osiander sane ingenio naturaque excellente, et doctrina [note: * Camerar in vita Melanch. ]

multiplice, facultate insuper praeclara in

pronuntiando, quae cogitasset, instructus: tamen non cavisse apparet:

ne oppugnando


page 238, image: s268

aios, et suspectam formam doctrinae callide introducendo 3 novas quasi

secures impingeret rei Ecclesiasticae. Certe suo exemplo id, quod

Poeta ait, verum esse ostendit:

Qui velit ingenio cedere, rarus erit.

Optimum Melanchthonem atrocibus comtumeliis et conviciis appetivit [note: * Inter alia edidit lib. cum tit. Adarlasseu Philippi. ]

: quae tulit

omnia placidissimus senex animo ae quissimo: etiam tam inhumaniter

acceptus postea honorificam eius fecit mentionem Narrat alicubi [note: * In enarrat. evangelior. part. 4. p. 206. Diaeta Osiand. ]

de diaeta ipsius

et haec: Osiander ita sibi abrupit vitam. Solebat incumbere studiis

circa horam nonam noctis; et continuabat ea ad primam vel secundam

usque. Saepe eum conveni, cum essemus Augustae in conventu. Mane

surgebat, quando erat cibus appositus ad mensam: descendebat de

scalis, et gestabat caligas repositas in brachiis. Solebam dicere

adeum: Domine Andrea, Ihr hettet die suppen schir verschlaffen:

respondebat: Ich weiss die zeit wol zutressen: et hilariter prandebat

ac bibebat: ut Melancholici sunt voraces. Postea ibat deambulatum unam

vel alteram horam: tertia velquarta hora legebat vel scribebat

aliquid: postea cenabat: et circa horam noctis nonam iterium ad

studia redibat. Fasctus est tandem hydropicus: id tribuo illi

consutudini. Quando venit in Prussiam, voluit etiam certare cum

aulicis b ibendo: sicut poterat largiter bibere: erat enim robustus

vir. Haec Melanchthon Et cum usum auri etiam in medicinis esse, non

ignotent eruditi: Osiander hic auteam catenam collo gestasse

scribitur [note: * Georg. Fabr. in observ. de reb. metallic. Levitas Osiandro exprobrata]

: nelepra inficeretur.

Animus autem in eo fuit admodum confidens, et mores nequaquam moderati

ac suaves. Calvinus leviatevi etiam ei exprobrat epistola quadam ad

Melanchthonem: qui quoties vinum suave et generosum laudare voluit:

has in ore labuit voces: Ego sum, qui sum. Item. Hic est Filius DEI

vivi quae manifesta prodiderunt ludibria. Praeter illa portentosa

dogmata, etiam hoc invexit: quod de pane Eucharistico dicere solitam

Melanchthon scribit: Hic panis est Deus. Quod quam sit scripturae et

analogiae fidei consentaneum, et quae paradoxa inde sequantur: eruditi

vident.

Cardanus etiam hocde ipso narrat [note: * De subtil. lib. de Mirabilib. ].

Adolescens cum esset, et quartana laboraret: sub ipsius accessionis

tempus visus est sibi in nemore esse, atque a diversi generis feris ac

serpentibus appeti. Accedento autempatre suo, ilico menti pristinae

est restitutus, agnovitque domum, cubicula, et amicos adstantes absque

ulla formidine. Recedente vero patro, denuo species illae animo ob

versatae sunt, et redierunt imagines omnes. Perseveravit hoc malum

tantisper, dum febris illa. Editus fuit aliquando liber diversis in

locis, de Magistratu politico, sine nomine quidem auctoris; sed quem

arrogantia facile prodidit. Eius exordium fuit hoc: Quotquot hactenus

scripserunt de magistratu, omnes aut nihil intellexisse, aut turpiter

assentatos esseprincipibus.

Coronidis loco lubet adscribere verba Melanchthonis, de inhabitatione


page 239, image: s269

DEI in sanctis, ad ipsum Osiandrum: Evangelium, inquit [note: * In consilii Theol. part. 2. p. 155. ]

, sanctificationem tribuit Spiritui sancto: et

saepissime dicitur: Fideaccipi Spiritum sanctum ut ad Galatas: Ut

accipiamus Spiritum per fidem. Certum est tamen simul esse, Patrem, et

Filium, Spiritum spirantes sanctum in corda nostra sicut Filius afflat

Apostolos, et halitu largitur Apostolis Spiritum sanctum, Iohan. 20.

Ita dicitur Ioan. 14. Veniemus ad eum: Haec certissima et verissima

sunt. Nec eodem modo intelligantur haepropositiones: Deust est ubique,

et Deus habitat in sanctis. Nam hoc inhabitare sic intelligitur, quod

ibi Pater, et Filius spirent Spiritum S. in corda sanctorum, et luce

ac iustitia nova sanctificent eos. Ideo Augustin scripsit: Fatendum

est, Deum esse ubique per divinitatis praesentiam, sed non ubique per

inhabitationis gratiam.

Hinc iam aliae quaestiones oriuntur. tota antiquitas declarans hamc

propositionem, Chustus est ubique, sic declarat, Christus est ubique

personaliter. Et verissimum est, Filium Dei, Deum et hominiem habitare

in sanctis. Sed antiquitas hanc propositionem pricit: Christus

corporaliter est ubique. Qura natura quaelibet retinet sua

[gap: Greek word] . Unde Augustinus et aliidicunt: Christi corpus

esse in certo loco. Sic Augustinus eniminquit: Sic Christus venturus

est, angelica voce testante quemadmodum visus est ire in caelum, id

est, in eadem carnis forma, atque substantia, cui profecto im

mortalitatem dedit, naturam non abstulit. Secundum hanc formam non est

putandus ubique diffusus Cavendum est enim, neita divinitatem astrumus

hominis Christi, ut veritatem corporis auferamus.

Lutherus a me interogatus de loco ad Rom 8. Si Christus in vobis est:

dicebat se intelligere, ut ante scrittum est; Si Spiritus Christi in

vobis est. nec tamen Augustini dictum, et similia (corpus Christi est

in certo loco) pugnant cum his dictis, Christus est ad dexteram

Patris, Christus est ubique. Quia illa arcana exaltatio in regno et

sacerdotio non est physica localitas: de qua physica localitate

Augustinus loquitur, et bene dicunt veteres: Christus est ubique

personaliter Sed declarationes sententiariorum frigidiores sunt. Cum

sit unapersona Christus, et sit unum [gap: Greek word] ,

liberrime in sanctis habitat, iuxta illam arcanam exaltationem, qua

est ad dexteram patris. De his tantis materiis oro, ut tuas

cogitationes nobis imperitias. Vellem a te declarari propositionem:

sedet ad dexteram Patris.

Cum dicis, Essentiali iustitia Christi sumus iusti, procedis in

deelaratione ad effectionem: Essentiali Christi iust tia efficitur in

nobis novitas, ut si dicas, essentiali vita Christi vivificamur. At

nostrae Ecclesie non tantum de essectione loquuntur, sed ubique vox

divina clamitat sanguine et morte filu Dei placatam esse iram Dei. Et

Paulus inquit: Quem posuit propitiatorem per sidem in sanguine ipsius

Quarepropter hoc meritum dicimus: nos habere remissionem peccatorum,

et reputari iustos, et simul essentialem iustitiam in nobis efficacem

esse.


page 240, image: s270

De eadem inhabitatione Dei in sanctis, Philippus haec scripsit manu

sua in pagella.

Praesentia universalis cum creaturis, quae est conservatio

substantiarum, non nominanda est inhabitatio. Sed inhabitatio

intelligatur proprie de Ecclesia in hac vita, et post hunc vitam, ut

Paulus loquitur Eph. 3. [gap: Greek words] . Et fatendum est,

Deum habitare in cordibus, non tantum sic, quod ibi ist efficax, et

non adsit sua ipsius essentia, sed quod adsit, et sit efficax. Nec

tamen fit unio per sonalis in nobis: sed Deus separabiliter adest

nobis ut in domicilio separabili. Velim et ordinem exponi, quomodo per

sonae sint in nobis. Duae personae missae sunt, Filius

[gap: Greek word] , et Spiritus sanctus. Filius proferens verbum

ostendit Patrem in mente, ut scias hanc esse voluntatem aeterni

Patris, iuxta dictum: nemo novit Pattem, nisi Filius, et cui Filius

volet revelare. Cum hac notitia intus adest [gap: Greek word]

filius, et tunc pater per Filium dat Spiritum sanctum: qui immediate

efficit laetitiam, qua cor laetatur in Deo. Sic

[gap: Greek word] ad Adam loquitur immeditate, et foris sonat verbum vocale,

intus accendit notitiam, et monstrat patrem, et per

[gap: Greek word] datur Spiritus sanctus in cor Adae, quo laetificatur, et

reviviscere se sentit, et scit se ex morte liberatum esse, et

confirmatur, ut sequentis vitae miserias perferrepossit. Hoc exemplum

est illustre.

Et haec sufficiant de Osiandro. Chytraeus in Saxonia: Crusius in

annalibus: Thuanus in historia Augusta: Consilia Theologica

Melanchthonis: Camerius in vita Melanchth. Funccius in chronologia.

CASPARUS HEDIO.

OPpidum est Marchionatus Badensis Etlinga, aliis Posidonopolis, a

Neptuno: cui Phorcys Troianus, ut volunt [note: *Irenic. exeg. Ger. c. 4. et 11. Neptuni simulacrum. ]

, delubrum in vertice montis adsiti condidit:

quemque incolae olim inter alios deastros coluetunt. Idolum sane

Neptuni, lapideae tabulae insculptum, superiori saeculo per eluvionem

Rheni erutum constat: quod supra oppidi portam collocatum, cum

epigrammate huius Hea ionis, publice fuit visum; postea de voluntate

Maximiliani In peratoris ablatum Hoc oppidum praeter Franciscum

Irenicun et alios protulit Casparum Heionem honestis natum parentib

is: ac primum Friburgi Brisgoiae, postea Basileae Rautacorum, literis

humanioribus excultum. Et Friburgi quidem Philosophiaem gister:

Basileae autem Theologiae doctor renuntiatus est; idque sub annum

vicesimum, saeculi decimi quinti.


page 241, image: s271

Sub idem tempus, vix dum renata in Germania evangelii luce, qua et

ipse ia erat collustratus: summo apud Moguntinos tem plo est

praefectus. Sed cum teneris ibi et delicatis quorundam auribus minus

placerer; gravesque sustineret a clero persecuriones: Argentoratum

abiit, anno vicesimo tertio: ubi cum Wolfgango Fabricio Capitone, et

Maritino Bucero, evangelii rem mirifice iuvit; frustra frendentibus et

ringentibus Pontificiis. Ita enim Nicolaus [note: *Epist. 21. ad I. Schvveb. p. 59. ]

Gerblius: Evangelio mirisice prodest Hedio. Nam sinceritate

vitae, et gravitate docendi, reliquorum sententias corroborat. Neque

hactenus atrocioribus odiis res acta: five quod accesserit Hedio, sive

quod actum esse de rebus suis timeant, nescio. Certe acerrime ferunt;

scorta, quae adeo delicate amant, tanta invidia degravari: utpote cum

tantopere pro contionibus commendetur coniugii sanctitudo: contra

nihil detestabilius esse omnis generis depravatissima libidinandi

consuetudine. Statim igitur eodem anno ad exitum eurgente, senatus

mandvait contionatoribus: ut Ev angelium libere et publice docerent:

et auditoribus, Dei ac proximi amorem instillarent, omissis tamen

scommatis, et quae vel scamdalo, vel commovendo populo esse possent.

Eodem anno trigesimo tertio uxorem duxit Hedio et publice nuptias

tricesima Maii ce lebravit, de quibus ita idem Nicolaus Gerbeliusi [note: * Ep. 23. p. 68. ]

: proxima die Lunae Hedio publice ante horam octavam

nuptias suas celebravit: vidisses innumeras turbas per omnia

compitastantes, cum ingrederentur et egrederentur ad nuptias invitati.

Quam vis autem non solum Moguntiae, sed et Argentinae, acerrimas a

Papae mancipiis sustinuit persecutiones: infracto tamen ipseanimo

perstitit, palam Evangelii veritatem, contra missas, indulgentias et

allas Monachorum cauponationes confessus. Idque non solum voce, sed et

scriptis fecit. Nam cum anno vicesimo quarto, Theologi Argentinenses

causas [note: * Vide supra vit. Buceri. Scribit centra Pontifici s. Sleid. l. 15. com. Evocatur a Colon. Hedio. ]

susceptae a se mutationis, ex

sacris literis, libro edito, reddidissent: Hedio non solum ei cum suis

symmystis subscripsit: sed et Theses aliquot Conradi Tregeri paradoxis

opposuit: et doctrinam, immoto caelestium literarum fundamento nixam,

fortiter defendit.

Anno quadragesimo tertio, cum Archiepsicopus Coloniensis

reformantionem animo agitaret, praeter Bucerum etiam Hedionem

accersivit: ut qui vit esset et ingenii valde sedati, et ad docendum

populum inptimis idoneus. Sed cum Caesar secumdo flumine Bonnam

venisset: non in nullo discrimine ambo fuerunt, maxime praesentibus

Hispanis: et tandem, sic urgente Caesare, dimissi.

Nec vero tantum in templo sacta Hedio docuit: aut in schola explicuit:

sed et quicquid otii subsecivis horis suffurari potuit;

commentationibus piis, ac historarum monumentis illustrandis impendit:

quorum bona pars foras data, uti mox dicemus. Praeclare itaque de

Ecclesia Christi meritus, Argentorati finem


page 242, image: s272

vivendi fecit, anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesimo

secundo, die decimo septimo Octobris: non solum praecipuus tunc

ecclesiae illius pastor fidelis iuxta ac diligens, sed egregius etiam

philistor et polyhistor.

Testamentum manu eius scriptum, repertum est tale: GOtt hat mich ohn

mein sorg leben lassen/biss off diese siund/dazu mir seinen lieben

sohn Iesum Christum zum gewissen thewren pfand des ewigen lebens

geschencket. Darumb fahr nun hin meine liebe seele/du hast einen

trewen Heyland/ der dich zu seinen handen auffgenommen hat:

Successit ei in professione Hieronymus [note: *Dequo in Theologis extraneis. ]

Zanchius Italus: Ludovicus autem Rabus in curatione pauperum

studiosorum, quorum quadraginta amplius, pia senatus munificentia in

Wilhelmitarum collegio Argentorati aluntur. Notum est epigramma in

Hedionem Nicolai Reusneri, quod exstat eiusmodi:

Seu vis historicus, fidei seu Doctor haberi,

Magne Hedio, recte nomen utrumque geris:

Tefidei sanctae vocat Argentina fidelem

Mysten; et vocem laudat amatque tuam.

Te legit historicum Germania tota fidelem:

Quum legit historiam Laudat amatque tuam.

Mortuus ut sis ergo superstes vivis inorbe,

In doctis, haeres aetheris ipse, libris.

Amicitiam, quae vitae condimentum est unicum, coluit sincere, cum

sinceris eius aetatis doctoribus doctiscve; inprimis cum collefgis: et

praeter eos cum I. Oecolampadio, uti epistolae testantur: et cum

Nicolao Gerbelio IC. quod ipse de se hisce confirmat [note: * Epist. 21. ad I. Schvvebel. ]

: Mira mihi est cum Hedione familiaritas: Hebratica et

Graeca studia communia: ingeniorum rara quaedam aequalitas. Deus

faxit, ne malus aliquis discordiam interserat. Scis enim nihiliniquius

ferre Daemonem; quam sinceras amicitias.

Scripta Hedionis partim Theologica sunt, parrim Philologica.

Ex illorum numero sunt, quae aut ipse scripsit, aut ab aliis scripta

emendavit; ut

Sermo de decimis, Moguntiae habitus:

Samaragdi Abbatis commentarii in evangelia et epistolas per totum

annum, ex Patribus collecti: quos Hedio e M. S. restituit.

Historica ab eodem edita sunt:

Historica synopsis, qua Sabellici institutum prosequitur, ab auno

1504. quo Sabellicus pervenit, ad annum usque 1538.

Chronico Abbatis Urspergensis correctum:

Paralipomenailli addita rerum menmorabilium, ab anno 1230. ad annum

1537.


page 243, image: s273

Chronicon Germanicum.

Transtulit praeterea in Germanicam linguam libros historicos et alios

ut

Eusebii, Egesppi, Iosephi:

Chronicon Abbatis Urspergensis:

Cuspiniani Caesares:

Chrysostomi homil in Matthaeum et Ioannem:

Augustini quaedam opuscula:

Ambrosii libros officiorum:

Samargadi Abbatis postillam:

Demogcrias Oecolampadii in Epistolam Ioannis:

Ludovici Vivis de elecmosyna:

Philippi Cominei historias:

Erasmi Roterodami de praeparatione ad mortem:

Hermanni Bodii unionem dissidentium:

Lutheri commentarios in psalmos gtaduum, et si quae alia.

Ex his autem breviter ita repetitis apparet: fuisse vitum bonum, ac

memoria posteritatis dignum: uti et Candidi illius vere candidi

Chrirti servi, epigramma monet:

Argentina, tuis Hedio, pia dog mata templis,

Sincera dccuit relligione Dei.

Cumque tibi pietas sit priscaque gloria cordi:

Non poteris tanti non meminisse viri.

Suggesserunt nobis haec de Casparo Hedione Pantal. l. 3. Perosopogr

Chytraeus in Saxonia: Crusius in annalibus Suevicis: Selidanus in

comment. Epistolae ad I. Schvvebelium: Pantaleonis Candidi epitaphiae.

IOANNES AEPINUS.

IOannem AEpinum nobile Germaniae in litore Baltico emporium Hamburga

edidit, sub annum Christi millesimum, quadringentesimum, nonagesimum

nonum: atque ab iis, quibus ateas prima imbui debet, sic satis

instructum, Wittembergam exstrusit: ubi Luthero inprimis praeceptore

usus, ad Theologiam omni animi conatu incubuit, linguarum atque

humanrorum literarum studio minime neglecto. Haec enim

[gap: Greek words] sunt, quodcumque doctrinae genus capessas.

Anne millesimo, quingentesimo, vicesimo secundo, cum I. Bugenhagius

Wittemberga evocatus, doctnnae, rituum, et vocationis ministrorum

Ecclesiae Hamburgensis formam descripsisset; et scholam in coenobio S.

Ioannis constituisset: AEpinus


page 244, image: s274

pastor ad D. Petri, ac biennio post, totius Ecclesiae Hamburgensis

superintendens, ut appellamus, pridie Pentecostes est constitutus.

Deinde anno trigesimo idem Aepinus, ut testimonium etiam ab exteris

haberet, una cum cum Casparo Crucigero, et de quo modo diximus,

Bugenhagio, primus ex Evangelicis sanctae Theologiae doctor salutatus

est; panegyrin Academicam ipso Electore illustrante.

Anno quarto post cum Henricus VIII. Angliae rex, Papatu abdicaro,

coniunctionem et auxilia ab urbibus maritimis, quae Pontificis

Romanityrannidem abiecerant, interque eas ab Hamburgensibus quoque

petiisset: miserunt isti in Angliam cum senaroribus, etiam Aepinum,

ita rege petente. Domum reversus ecclesiam suae fide concreditam

docuit: et cum a fatali illa Germamae clade, liber Caesarianus in

publicum exiisset; quo novadoctrinae atque rituum forma fanciebatur:

Aepinus et scriptum ipsum refutavit, et Lipsensium atque

Wittembergensium dissimulationem animique molliciem aperte,

[gap: Greek word] Flacio Illyrico, notavit. Sed hoc dissidium alibi

attigimus.

Ad caelestem triumphantis ecclesiae consuetudinem abit Aepinus, anno

Christi millesimo, quingentesimo quinquagesimo tertio, decimo tertio

Maii; cum militasset in terris annos quinquaginta quatuor: et

ecclesiae praefuisset annos circiter viginti. Fuit et hic vir ingenio,

varia linguarum, artium et rerum Theologicarum scientia magnus:

quamvis eruditio eius, ipso vivente, latuit fere: et demum innotuit

sub interreligionis forma. Itaque cum Melanchthon vidisset: quae

Aepinus contra illam formulam scripserat: huius pluris, quam suas

solutiones fecisse perhibetur, auctore Chemnitio in locis communibus.

Idem Melanchthon amicum epigramate eiusmodi ornavit, ad effigiem

Aepini apposito:

Haec est Aepini Doctoris imago Ioannis,

Qui docuit caste dogmata pura DEI.

Saxonicoque pios coetus in littore rexit,

Fulsit et exemplis integra vita bonis.

Urbis ubi Hamburgae stant ardua moenia clarae:

Massiliae veteris quae decus omne tenet.

Et superat meliore bono: quodpraebet honestum,

Et fidum hospitium maxime Christe, tibi.

Inde etiam Aepinus vigilans et pectore firmo

Errorum fucos depulit atque dolos.

Ergo Deo grates tanto pro munere dico:

Utque regat semper pectora nostra peto.

Et faciatsemper nos unum ut simus in ipso,

Aeterni gnatus quod petit ipse Patris.


page 245, image: s275

Plurimis in religionis negotio libris scriptis optime de Repub.

Christiana meritus est: quorum e censu sunt, Commentarius in Psalmum

quendam Davidis, in quo de iustificatione, de rita Christiani hominis,

de votis et iuramentis, de consuerudine impiorum vitanda, de usuris,

de contractibus, de reditibus; de corruptelis in iudicio agitur:

aliique nonnulli loci diligenter explicantur. Praeterea libellus de

sacris contionibus formandis, cum aliis eiusdem argumenti: Liber de

iustificatione hominis, de operibus legis, de fidei iustitia, et

origine; de fidei discrimine et virtute: De notis et signis

iustificationis fidei et hominum iustisicatorum, de imbecillitate et

peccatis Sanctorum, de discrimine peccatorum: De praemiis fidei et

bonorum operum: cum confutationibus argumentorum, quae ab adversatiis

adduci possunt. Eiusdem est enarratio in Psalmum sexagesimum nonum, in

qua haec continentur: Descriptio Messiae et regni eius: quibus armis

mundus Christiano expugnandus et subiciendus sit: quomodo colligenda

catholica Christi ecclesia; quod eius regimen: et quae eius defensio

ac propagatio: quae virtus et efficacia ministerii: Brevis explicatio

art culi De descensu Christi ad inferna: Item cur afflictionibus

ecclesia Dei exerceatur: congressus ecclesiasticos sedulo custodiendos

et tuendos esse: Epitome historiae de exeidio Iudaici regni: Prophetia

de Iudaeorum abiectione et Gentium electione.

Pantal. l. 3. Prosop. Chytraeus in Saxonia: Gesnerus.

GEORGIUS PRINCEPS ANHALTINUS

CUm Lotharius Saxo, Imperator [note: *Praepositus Magdeburgensis et Misnensis, canonicus Merspurgesis. Albertus Ursus. ]

sapiens et

magnanimus, exercitum in Italiam mitteret, ad intestinas sed tiones op

primendas, et ad expellendos Sarracenos: praefecit exercitui Albertum,

cognomento Ursum, natum in familia comitum de Ballenstet atque

Ascania. Ascania autem arx fuit dicta haud pro cul Halberstadio ad

silvam Hereyniam, ideo quod petrae tota in cisa, sine materiae

adminiculo, quasi ohn hoit, Saxonum idiomate. Illius Alberti Ascanii

tanta fuit sapientia et virtus: ut in Italia partim consiliis dandis,

partim proeliando, et domesticos tum ultus sedarit; et Sarracenos

represserit.

Postea secutus Lotharius, in Italia expulsis Sarracenis, pacem

legibus, iudiciis, et praesidiis sapienter munivit. Cum autem tunc,

circa annum millesimum, centesimum, quadragesimum secundum vetus

familia Marchionum Brandenburgensium Electorum ex


page 246, image: s276

tincta esset; Lotharius Imperator tantum tribuit virtuti Alberti

Ascanii: ut et Marchiam et pulcherrimum [gap: Greek word]

Electorum ei traderet. Nec aliud honorisicentius iudicium de Alberto

ab Imperatore, cuius fuit excellens sapientia, fieri potuit: quam quod

auxit eius potentiam ditione tanta; et ornavit dignitate, qua non alia

pulchrior est in genere humano.

Huic Alberto Asceanio filii fuerunt cum alii tum et Bernardus; qui

duxit exercitum Friderici Barbarossae in Italia. Cum autem Henricus

Guelfus cognomento superbus, Dux Saxoniae et Bavariae Imperatorem in

Italia seditioso consilio deseruisset, et Dux Henricus postea

proscriptus in Angliam fugisset; in tanto Germaniae periculo,

prudentiam, virtutem, et fidem tantam esse in Bernardo Aseanio

Fridericus iudicavit; ut ei et ditionem Saxonicam ad Albim, et

Electoris [gap: Greek word] tradiderit. Ita attributae sunt

duae praecipuae ditiones ad Albim, et quarum summa est dignitas et

auctoritas, Ascaniae et Anhaltivae familiae, quas quidem amplius

ducentis annis magna cum gloria retinuit; ac posteri Alberti et

Bernardi magna virtute defenderunt illam Germaniae oram adversus

Henetos, Bohemos, Polonos et Tartaros. Aliqui etiam in Syriam duxerunt

Friderici secundi exercitus.

Certum est autem continua serie ab Alberto Aseanio, et a Bernardo Duce

Saxoniae, Alberti filio, ortos esse pricipes Anhaltinos, qui veterem

patriam Dei benesicio adhuc possident. Fuitque patrum memoria

praecipue clarus natus in ea familia Rodolphus Anhaltinus; qui

Imperatoris Maximiliani primi exercitus in Italiam duxit, et saepe

feliciter cum Venetis et Iulii Pontificis copiis dimicavit. Vetustam

nobilitatem, et nomen vetustissimae arcis et familiae Ascaniae

indicat. Tuiscones enim ab Ascane dictos, multorum scriptorum opinio

est; qui vocabuli vicinitate moventur; ac delectatus Melanchthon est

nomine Ascanis, quia a religione existimavit inditam esse

appellationem illi nepoti Iaphet. Nam Esch Cohen significat sacerdotem

ignis. Fuit igitur ille nepos Iaphet custos sacri ignis, videlicet

religionis et doctrinae. Sed haec vetera mittimus. Exstat in historiis

non solum conrinua series principum Anhaltinorum seu Ascaniorum: sed

etiam rerum honestissimarum commemoratio, quas gesserunt; quam hoc

loco recitare nimis longum esset.

In hac nobilissima familia natus est hic princeps Georgius, anno

salutis hurmanae millesimo quingentesimo septimo die decimo quarto

Augusti, patre principe Ernesto et matre.... nata in familia Ducum

Munsterbergensium. Fuerunt autem in parentibus cum aliae virtnes, tum

vero studium magnum cognosceudae doctrinae de Deo, et vera invocatio

Dei. Quare


page 247, image: s277

et filios ipsi domi ad agnitionem Dei et ad omnia honesta officia

adsuefecerunt; et doctores eis idoneos quaesiverunt. Erat tunc in

Academia Lipsica Georgius Heltus Forchemius; cuius fuit in formandis

ingeniis fides et felicitas eximia, et laudabatur integtitas et

gravitas in moribus. Hic enim initio erudiit Ioachimum Camerarium,

Casparum Crucigerium, et alios: qui postea propter eruditionem in

Ecclesia et in gubernatione utiliter vitae communi fervierunt. Huic

Georgio Forchemio commendatus est adolescens Princeps Georgius

Anhaltinus, apud quem cum natura esset et doctrinae avida, et capax,

celeriter Grammaticen, linguam Latinam, Dialecticen et Catechesin

doctrinae christianae didicit, et ad exercitia invocationis studiose

adsuefactus est.

Postea de consilio gravissimi senis, episcopi Mersburgensis, Adolphi

Principis Anhaltini, iussus est initia doctrinae iuris consultorum

discere, quo in genere tantam praestitit assiduitatem, ut fontes recte

cognosceret. Atque hic adiuvabatur non soium a doctoribus, sed etiam

naturae generositate, quae amabat veritatem, et erat fugitans

cavillationum. Videbat, ut in arte, exordia, progressiones, et metas,

et intelligebat veritatem lucem divinam esse, monstratam geneeri

humano: ut teneatur discrimen inter honesta et turpia, inter bona et

mala, et agnoscarur Deus, et sciatur qualis sit, videlicet sapiens,

verax, bonus, iustus, beneficus, castus, vindex scelerum. Dicebat Deum

velle nos sibi adsentiri agnita veritate, praestigias cavillationum et

sophismatum illudere Deo. Et saepe illud Salomonis repetebat: Non

decet Principem labium mendax. Fontes igitut iuris quaerebat, ac

praecipue Panormitanum legebat.

In hoc tyrocinio cum annos aliquot praeparasset ingenium: et iam

egressus esset annum vicesimum secundum, Cardinalis Albertus Elector

Moguntinus, et episcopus Magdeburgensis, natus in familia Marchionum

Brandenburgensium, adiungit cum consiliatiis in aula, ubi iam non in

umbia, ut in ocademia, sed in iudiciis, et in deliberationibus

gubernationis, usum doctrinae iuris consideravit. Etcum natura esset

facundus, saepe iussit eius voce Cardinalis exponi causas: quae erant

in deliberatione aut iudiciis proponendae. Ita et industria augebatur

et confirmabatur iudicium. Iam autem certamina de doctrina Ecclesiae

mota erant, et Tecelius, qui scurrili impudentia venales in dulgentias

pontificias circumtulerat, et eius satellites Eccius et alii, Lutherum

assiduis scriptis et fulminibus Pontificiis cogebant, de fontibus

doctrinae Christianae multa dicere. Extabant etiam Lutheri

explicationes, de discrimine legis et evangelii, de vera paenitentia,

de gratia, de fide, de vera invocatione, de usu Sacramentorum, de

discrimine legum divinarum et humanarum,


page 248, image: s278

de discrimine ministerii Evangelici, et politicae potestatis, Haec

scripta erant in manibus doctorum et indoctorum, ac studia

accendebantur; quia superstitiosi canones diu fuerant conscientiarum

carnificinae: et Pontifices et Monachi regno suo immoderate abusi

fuerant. Desidera batur etiam Theologia pura et perspicua, quia

labyrinthi Scotistarum, et similium, etant inextricabiles. Multi

igitur docti et pii adsentiebantur Luthero; et gratulabantur Ecclesiae

illucescentem veritatem, alii profani laetabantur laxatione vinculorum

quorundam, ut fieri solet.

Etsi autem legebat et Princeps Georgius haec scripta; qui Deum recte

colere cupiebat: et multis piis sententiis adsentiebatur: tamen, quia

verebatur, neaetatis insirmitate alicubi laberetur; non starim de toto

genere doctrinae pronuntiavit Interea vero simul ardentibus ac

adsiduis votis a Deo petivit, flecti pectus suum ad veritatem, ac

lacrimans saepe haec verba repetivit: Fac cum servo tuo secundum

misericordiam tuam, et iustificationes tuas doce me; et studiose legit

scripta Prophetica et Apostolica; et his adiumxit historitam veteris

Ecclesiae; scripta Augustini, Hieronymi et Petri Longobardi; ac

laboris huius hortatorem et socium habebat Georgium Forchemium. Et

quia fontes in scriptis Propheticis et Apostolicis coguoscere

cupiebat, addidit linguae Graecae et Hebreae studium; tantumque in

Hebraea profecit: ut par esset in ea doctis interpretibus. Saepe etiam

de omnibus controversiis cum eruditis et sapientibus disserebat.

Tandem igitur diu cogitatis omnium sententiis; cum iudicaret

ecclesiarum Evangelicarum confessionem, consensum esse veteris

Ecclesiae Catholicae Dei, traditum in Propheticis et Apostolicis

scriptis, ersi odia et pericula prospiciebat; tamen ostendir palam se

amplecti reformatarum Ecclesiatum confessionem; et ab adversanorum

consiliis et sacrificiis discessit: seque totum dedidit precationi et

lectioni; et fratres, optimos Principes, cum quibus in tota vita sic

vixit: ut nulla res unquam eorum concordiam labefacta verit; in

laboribus gubernationis sedulo adiuvit. Ac primum communi consilio cum

fratribus instauravit Ecclesias in patria; praefecit idoneos pastores;

iussit recte doceri populum: abolevit ritus vitiosos: constituit

scholas; attribuit stipendia. Ita facta est emendatio sine

dissensionibus, et sineullo tumultu. Et iudiciis ac exemplis piorum

Principum, multi ad agnitionem veritatis invitati sunt; multi

confirmati. Postea et in aliis partibus gubernationis fideliter et

uriliter patriae servivit. Deinde vocatus est ad ecclesias regendas in

Mersburgensi Dioecesi anno Christ millesimo quingentesimo,

quadragesimo quinto: cuius ordinationis testimonium operae pretium

facturi videmur si adscribamus. Id vero est tale nomine omnium in

Ecclesiis vicinis Inspectorum a Melanchthone conscriptum.


page 249, image: s279

Gratias agimus Deo, aeterno patri, Demini nostri Iesu Christi, quod

immensa bonitate, et instituit inde usque a conditione et restitutione

generis humani, et servat omnibus saeculis usque ad resurrectionem

mortuorum, ministerium Evangelii, et excitat subinde idoneos Doctores,

ac mandata dedit ecclesiae suae, ut vocet idoneos ministros, et

promittit se per eorum vocem daturum remissionem peccatorum, Spiritum

sanctum, vitam, et iustitiam aeternam, et oramus eum, ut lucem

Evangelii sui non sinat exstingui; sed nunc quoque excitet purae et

salutaris doctrinae Evangelii propugnatores et fideles custodes, et

colligat sibi etiam nunc in his regionibus Ecclesiam, a qua in omni

aeternitate celebretur. Cum autem ad hoc ministerium Evangelii

Reverendiss. et Illustriss. Princeps Dominus Georgius, Prineeps in

Anhalt, Comes Ascaniae, et Dominus in Bernburg etc. praepositus

Ecclesiae Magdeburgensis, rite ac pie vocatus fuisset ad functionem

muneris Ecclesiastici adiuvandam in Episcopatu Merspurgensi, accersiti

sunt veteri primarum Ecclesiarum more, viri docti et graves, qui

vicinas Ecclesias gubernant, quorum nomina infra ascripta sunt: ut in

ipsa Ecclesia Merspurgensi ad hanc vocationem adderetur publicum

testimonium ordinationis. Nos igitur convocati, quia certo sciebamus,

hunc Illustriss. Principem Georgium recte intelligere, et constanter

amplecti puram Evangelii doctrinam, quam Ecclesiae harum regionum una

voce, et uno spiritu cum catholica Ecclesia Deiprofitentur, et eximiam

eius esse virtutem et sanctitatem: Testimonium nostrum de eo, ritu

Apostolico, impositione manuum, declaravimus, Cumque Paulus Tito

praeceperit, ut presbyteros ad docendas et gubernandas Ecclesias

passim constitueret, sciat hic ordinatus, voce Apostolica sibi

praecipi in hac functione; ut sacerdotes ad docendas, et regendas

Ecclesias ordinet, et eorum doctrinam et mores inspiciat, et meminerit

sibi quoque praecipi a filio Dei: Et tu conversus consirma fratres

tuos. Et cum Filius Dei sedeat ad dexteram aeterni Patris, ut sit

efficax per hoc ministerium: preoamur, ut in tota gubernatione regat,

et adiuvet hunc ordinatum, sicut promisit inquiens: si quis diligit

me, sermones meos servabit, et Pater meus diliget eum, et veniemus ad

eum et mansionem apud eum faciemus. Et ut hac se consolatione

sustentet ordinatus ipse, hortamur. Etsi enim multa et magna sunt in

gubernatione pericula: nec ulla est sapientia humana par tanto oneri:

tamen sciat, Deum vere adesse, et in Ecclesia habitare, ubi vox

Evangelii sonat, eamque defendis et servari a Deo. Hac fiducia

suscipiendi et perferendi sunt tantiministerii labores. Datae die

tertia Augusti; anno 1545. in oppido Mersburg.

In ista igitur episcope quoque recte doceti populum curavit, et

praefuit ecclesiis universae regionis Mysorum, fuitque hic ei vitae

cursus; donec ex hac mortali vita ad caelestis ecclesiae societatem

vocatus est. Vixit caste in vita caelibe, sine ulla contaminatione;


page 250, image: s280

cubienlum eius erat templum, academia, et curia. Nam ibi haec fiebant

quottidie, precatio, lectio, scriptio, et deliberationes de

gubernatione. Acut Esdras, utraque in re patriae profuit, docuit et

confirmavit multos contionibus et editis scriptis: et rexit consilia

gubernationis. Neminem sciens unquam laesit: benefecit privatim et

publice multis: fuit suasor pacis inter principes; multotum diremit

controversias: abhorruit ab omnibus seditiosis, turbulentis,

Alcibiadaeis consiliis: ab ambitione alienissimus fuit. Numquam ira,

vel odium, vel vindictae cupidias eum impulit; ut contra iustitiam

faceret; aut tranquillitatem communem turbaret. Iniurias multas et

magnas excelso animo condonavit tranquillitati communi; dolores etriam

alios ea animi moderatione tulit; ut satis intelligi posset, eum

sustentari invocatione Dei, et acquiescere in Deo. Norat, ut vir

doctus, discrimina consolationum humanarum et divinarum; et saepe haec

dicta repetebat: Subditus esto Deo, et ora eum; prope est Dominus his,

qui tribulato sunt corde, et humiles spiritu salvabit. Studia,

dolores, adsiduitas in gubernatione, precatio, abducebant eum ab

omnibus voluptatibus corporis. Ac post consolationes, quas ei

cogitatio divinatum promissionu, et invocatio adferebant, dicebat: se

non habere aliam levationem maesticiae, nisi colloquia optimorum

fratrum, et aliorum honestorum ac doctissimorum virorum, ac

delectabatur hoc versu:

[gap: Greek section]

De forensibus controversiis disserebat cum viris clarissimis

Iurisconsultis, sapientia et virtute praestantibus, Hieronymo

Schurfio, et Ludovico Fachio. De corporis humani natura, de morborum

causis et remediis, cum peritissimis medicis, Sebastiano Aurbachio,

Augustino Schurfio, et Iacobo Milichio. De doctrina Ecclesiae cum

Luthero, Iusto Iona, et Ioanne Bugenhagio Pomerano: ac multae eorum

disputationes, plenae eruditionis et pietatis, auditae sunt.

Interrogavit aliquando Lutherum; quomodo invocatio in Ecclesia

discernenda sit ab Ethnica invocatione, cum et Ethnici non furiosi

cogitarint esse mentem architectarricem mundi? Ibi Lutherus respondit:

semper in invocatione cogitandum esse, quid alloquamur, et seiungendam

esse nostram invocationem ab Ethnica, ac praecipua esse duo

discrimina; alterum de essentia Dei, alterum de volumtate; ac de

utroque discrimine, mente intuendas esse patefactiones divinas in

Baptismo Filii et alias, ac promissiones divinitus traditas. Hanc

ipsam ob causam prodiisse Deum ex arcana sede; ut in his

patefactionibus agnoscatur, et a commenticiis numinibus procul

seiungatur. Ac in cogitatione essentiae hunc Deum, qui Pater est

aeternus Domini nostri Iesu Christi, et cum Filio et Spiritu sancto

omnia condidit, et


page 251, image: s281

promissionem reconciliationis tradidit, eamque sanguine et

resurrectione Filii obsignavit, compellandum esse; sicut inquit

Christus: quime videt, videt patrem. De voluntate eriam cogitare

oportere Mediatorem et promissiones. Huic verae invocationi

dissimilima est Ethnica seu Turcica; quae negat hunc vere Deum,

conditorem rerum esse, qui est Pater Domini nostri Iesu Christi: et

ignorat Mediatorem et promissiones: sed dubitat, an et cur nos

indignos Deus exaudiat. Taxabat et doctrinam Monachorum, quae iubet

adferre dubitationem ad Deum, sicut adferunt Ethnici. Iubebat saepe

recitare, et semper in invocatione cogitare promissiones, quia earum

cogitatione fides accendenda sit, et damnabat Enthusiastarum furores;

qui abducunt homines a cogitatione scriptae promissionis. Dicebat

autem hanc doctrinam quottidie in ardenti invocatione exercendam esse.

Hic cum rursus interrogaret Ascanius de discrimine personarum, cur

Filius [gap: Greek word] nominetur, tertia persona Spiritus?

graviter ingemiscens Lutherus deplorare calamitates Ecclesiae coepit,

veteres controversias repetivit, et exsecratus est diabolicos furores

Samosateni, Arri, et similium, ex quibus orta est deinde blasphemia

Mahometica. Deinde et querelam addidit, de negligentia scriptorum

recentium, in quorum disputationibus vere hoc accidit: ut plura sint

[gap: Greek word] quam [gap: Greek word] . Est, inquit,

Filius integra imago aeterni patris et [gap: Greek words] autem

dicitur non solum, quia Patris sese intuentis cogitatione genitus est;

sed etiam quia per eum decretum, de toto ordine creationis, et

restitutionis humani generis dictum est. Hic estangelus magni

consilii, proferens admirandum et arcanum decretum, de humana salute,

ex sinu anterni Patris; sonat vocem Evangelii ad Adamum et Evam:

servat nunc quoque ministerium evangelii; et voce evangelii dicit

consolationem in cordibus; monstrat patrem; reddit nobis vitam: et dat

Spiritum sanctum; qui in cordibus laetitiam, invocationem, et alios

tales motus accendit: qualis est pise; unde et Spiritus appellatio

est, quia tertia persona sie nobis patefacta est; quod divinos motus

in corde accendit.

In hanc commemorationem ingressus Lutherus multa dicta enarravit: ut

[gap: Greek words] . Et in Salomone de Sapientia; Fui cum eo

artifex, ludens in orbe terrae suae, et delectationes meae cum filiis

hominum. Quid dulcius est, inquit, hac sententia? de Filio enim

dicitur, in quo fulget idea opificii mundi, et qui se patefecit generi

humano edita voce: ludit mirandis operibus in creatione et in

colligenda Ecclesia. Quale enim spectaulum est hominis formatio?

qualia spectacula sunt adsumptio naturae humanae? liberatio Nohae in

diluvio? populi in Aegypto? resurrectionis mortuorum, et alia miranda

facta? Iam hoc dulcissimum


page 252, image: s282

est, quod ait: se hominum consuerudine delectari. Nobiscum adest,

colligit et servat ecclesiam voce Evangelii.

Talia erant argumenta familiarium sermonum; quoties hi viri

conveniebant, quorum erat Ascanius tamquam [gap: Greek word] ;

nec erat [gap: Greek words] ; sed suum iudicium erudite de

controversiis et de enarrationibus addebat; miscebat et pia vota, ac

Deo gratias agebat cum pro aliis beneficiis, tum etiam pto hoc: quod

depulsis tenebris Papisticis, quae sunt Ethnicarum similes, reddidit

nobis evangelii lucem. Ionae, viro erudito in doctrina Ecclesiae et in

iure, dixerat; videri sibi [gap: Greek words] esse in latina

interpretatione inconcinnam et obscuram; in prima epistola Ioannis, in

capite tertio Peccatum est iniquitas Respondit Ionas interpretis

negligentia eruditissimam definitionem obscuratam esse. Ut enim

privationes definiuntur collatione; ut cum dicimus; tenebras esse

privationem lucis: ita Ioannem rectissime definire; peccatum esse,

quicquid est contrarium legi, [gap: Greek words] . Norma est

iustitiae, lex Dei; quae est sapientia in Deo aeterna et immota, cuius

radii transfusi sunt in rationales creaturas, et quae in promulgatione

Decalogi repetita est. Contraria huic normae et sapientiae suae Deus

damnat, et peccata nominat, ac propterea sontibus irascitur, et eos

destruit. Ac apparet Ioannem notum esse licentia eorum; qui ex

gentibus ad ecclesiam conversi erant, quibus ostendenda fuit norma:

unde iudicarent, quae mala sint a Deo damnata. Deducit igitur nos ad

legem; quam recte vult intelligi. Delectabatur et similitu line, quam

recitabat D. Pomeranus. Ut annulus magno aestimatur, et amatur propter

gemmam, adamantem, aut smaragdum, non propter aurum: sic dicitur, fide

iustificari homines propter gemmam Filium Dei. Hanc autem gemmam fide

amplectimur. Cum Ioachimo Camerario disserebat de omnium aetatum

historiis, de Imperiorum mutationibus et periodis, et earum causis, de

motibus caelestibus, et de siderum effectione.

Multa et de phrasi in libris Apostolicis sciscitabatur. Ac ut aiunt

Platonem sic amasse [gap: Greek word] scriptum, cui titulus

fuit Sophron; ut sub culcitram collocarit; ut in lecto etiam ad manum

esset: sic Ascanius amabat Salomonem et Syracidem; et saepe dicebat

genomas esse eximium [gap: Greek word] in vita, etutiles

commonefactiones in multis deliberationibus. Quia vero Syracidae

lectio passim corrupta est; fuit hortator Camerario: ut ederet

emendatam. Saepe et de sententiis obscuris cum eo disputabat: ut, cum

in capite quadragesimo primo dicitur, [gap: Greek words] ,

aenigmata inquit lego, et petebat enarrationem. Hic Camerarius ait;

factum esse verbum ab adagio [gap: Greek word] ; et iubere

cavendam esse expulsionem seu delectionem dati et accepti;

id est, iustae compensationis in contractibus, et in referenda


page 253, image: s283

gratia: velle Deum hanc compensationem non aboleri; quae et ordo est

sapientiae et iustitiae in Deo, et nervus humanae consociatioms, et

significa Deo nos gratitudinem debere. Ersi alii alias intrpretationes

quaerebant; tamen Ascanius, amans iustitiam et gratitudinem, hanc

Camerarii anteferebat.

Postremus etiam actus vitae Principis Georgii, pietatem eius et Dei

praesentiam ostendit. Cum toto semestri conflictaretur cum morbo

molestissimo: tamen quottidie piis precibus sese, ecclesiam, optimum

fratrem, et ceteros Principes Anhaltinos, Patriam et Germaniam Deo

commendavit: deinde lectionem audivit ex Propheticis et Apostolieis

libris; quantum potuit etiam consilia gubernation sadhuc rexit.

Testamentum pie condidit, in quo et confessionem suam repetivit, et

ecclesiarum defensionem frain commendavit. Addidit eriam singulis

pastoribus ecclesiarum suae ditionis ad annuos reditus frumenti

medimnos duodenos Tandem languefactam naturam superante morbo mensis

octobris die decimo septimo, anima eius ex hac mortali vita ad

caelestis ecclesiae societatem evocata est; cum quidem sese vivens

quottidie Filio Dei commendasset; et assidue commemorasset divinas

promissiones: Sic Deus dilexit mundum, ut Filium nnigenitum dederit,

ut omnis qui credit in eum, nonpereat: item, Nemo rapietoves meas ex

manibus meis: Venite ad me omnes, qui laboratis, et onerati estis; et

ego reficiam vos. Et tatum tunc animi in eo robur fuit; ut satis

appareret: in eo lucere fidem ac fiduciam Filii Dei, divinitus

accensam. Quottidie enim cum fratre et aliis de beneficiis Filii Dei,

de spe vitae aeternae, de miranda collectione Ecclesiae ex genere

humano, dulcissime collocutus est Obiit itapie Dessaviae anno Christi

millesimo, quingentesimo, quinquagesime tertio, die decimo septimo

Octobris, cum incoasset annum aetatis quadragesimum septimum.

Colebrarunt mortuum Principen et ecclesiae antistitem optimum,

clarissimi Germaniae

Poetae, de quibus et melanchthon his epigrammatis:

Principis Ascania nati de stirpe Georgii

Quem cernis, tumulus proximus ossa tegit,

Huic fuit Ernestus genitor, qui pacis amore

Promeruit patriae totius esse pater.

Matris eratcastae Monsterbergensis origo,

Sincera cduit quae pietate Deum.

Ascaniae gentis virtus est clara triumphis,

Ordine quosnumerant saecula longapatrum,

Sed fuit huic fontes doctrinae discere cura;

Quam nobis Gnatus tradidit ipse Dei.

Hoc ad maiorum decus addidit inclita facta;

Praebuit et Patiriae commoda magna suae.


page 254, image: s284

Esdras ceu quondam populo ius dixit, et idem

Interpres Solyma legis in urbe fuit.

Principis hic munus simul et pastoris obivit.

Ipsius et mentem rexit et ora Deus:

Iustificaquefide capiens tua munera Christe:

Solius est cuius parta cruore salus:

Vera luce Deum agnovit, precibusque vocavit:

Numinibus fictis mens inimica fuit:

Nec virtutum umbras habuit, sed pectora rexi:

Ipsa Dei vivens adsimilata [gap: Greek word] .

Urbibus in multis, flavus quas alluit Albis,

Et quas caerulei praeterit unda Salae,

Agmina collegit Christum celebrantia: spargens

Pura Evangelii semina voce sua.

Fidus et aetati venienti testis ut esset

De Christo: patriae publica scripta dedit.

Heic frater lacrimans Ioachimus condidit ossa:

Vivit in aspectu mens, fruiturque Dei.

O Deus, Ascaniam stirpem rege, numine serva:

Nulla venit nobis, te nisi dante, salus.

Aliud eiusdam Melanchthonis.

Ascaniae stirpis virtus est clara triumphis:

Ordine quos numerant saecula longapatrum.

Caesar in Adriaco quum gessit littore bellum:

Et fregit Venetas maxmilianus opes:

Duxerat Ascania natus de stirpe Rodolphus:

Fixit et in Veneto multa tropaea solo.

Nunc ad maiorum decora, haec laus magna, Georgi,

Accedit, vere principe digna viro:

Quod sie doctrinam reliquis virtutibus addis:

Ut verum celebres pectore et ore Deum:

Et Christi illustres ingentia munera scriptis

Iustifica supplex quae capis ipse sidet:

Exemploque Esdrae populum dum iure gubirnas:

Doctrinae spargis semina pura simul.

Summe Deus, solus qui das felicia regna,

Ascanios fratres, te precor, ipse rega!

Fuit hic princeps rarissimum a multis serulis exemplum, et vere

[gap: Greek word] ut Apostolus nominat, misericordiae, et organum

Deo placens: in quo praesentia Dei tum in ipsius confessione et

virtutibus, tum vero in gubrenatione conspecta est: quam Deus

evidenter adiuvit. Inter ceteras ecclesasticae admin strationis

partes, singulis annis synodos pastorum suae dioe ceseos binas, et in

illis latinas orationes graves et utiles habuit a Melanchthone


page 255, image: s285

praescriptas: quae in ipsius Anhaltini et Melanchthonis operibus,

omnium piorum lectione dignissimae, exstant. Commendata autem ipsi

ecclesiarum illarum cura et inspectio fuit, ab Augusto duce Saxoniae,

Mauritii fratre, cum adolescens octodecim annorum Mersburgensem

dicecesin post Sigismundi Lindenaii obitum administrandum suscepislet

anno quadragesimo quarto supra mille quingentos: ita ut Augustus in

politica, Anhaltinus in ecclesiastica gubernatione comiunctis operis

praeessent.

Scripta ipsius Anhaltini quae exstant, et eruditionem ipsius et

confessionem ostendunt, oum communi ecclesiarum Evangelicarum

confessione congruentem; quam pio et gravissimo iudicio amplexus,

numquam ab ea difcessit, et fanaticis dogmatibus pugnantibus cum ea

confessione acerrime adversatus est. Laudanda est et haec eius

prudentia et diligentia: quod genere sermonis proptio et perspicuo

usus est, ne ambiguitas, ut saepe sit, gigneret diversas opiniones et

dissidia. Erat autem constantiae vitae et morum talis: ut vere de eo

dici possit, quod de integerrimo Imperatore Marco Antonino scripsit

Dion: [gap: Greek words] : In omnivita sui similis, nec ulla

unquam in remutatus fuit. Itaque vere fuit vir bonus, nec fictum aut

simulatum quicquam habuit. Haec summa esse bona tum in viris

principibus, tum in privatis, sani omnes intelligunt. Elenchus autem

librorum est hic: Oratio consolatoria de dicto Christo: Nemo rapiet

oves meas ex manibus meis, in synodo dioeceseos suae recitata: coneio

[gap: Greek word] Torgae habita in nuptiis Augusti ducis

Saxoniae, et Annae filiae regis Daniae, Contiones quatuor de utraque

specie Scramenti: in quibus gravissimis argumentis adversariorum

obiecta diluuntur: Consolatio ad Wolfgangum fratrem in morbo:

Contiones duae de falsis prophetis, t vero usu doctrinae Christianae,

in quibus errores Mersburgensis episcopi Sidonii refeilit. Contiones

eiusdem et scriptaomnia, complectentia summam ureae doctrinae, quae

traditur in ecclesiis reformatis, e Germanico in Latinum conversa, et

utilibus scriptis ante non editis aucta: Tractatus de ritu Apostolico

ordinationis usitatae in ecclesiis purioribus, additus ad confessionem

augustanam. Sententiae eiusdem de controversis articulis editae opera

Selnecceri. Hoc etiam forre non omittendum, cum vere sit ex raro

conting ntibus Cum anno millesimo quingentesimo, quadragesimo octavo,

mensis Octobr. d. XIV Augustus Saxoniae Elector, tacra nuptialia

pararet, cum Anna filia Christianiregis Daniae: ipse hic Anhaltinus

princeps, et praepositus Magdebutgensis, matrimonit vinculo principes

copulavit: atque coucionem illam [gap: Greek word] , cuius modo

meminimus, habuit. Hoc nihil visum est multis magniticentius, in tota

illa pompa nuptiali: et regina mater sponsae, filiae suae mirifice de

eo fertur gratulata.


page 256, image: s286

Ex praefatione Melanchthonis in V. tomum Lutheri: Chytraei Saxonia:

epigrammatis Melanchthonis.

AMBROSIUS MOIBANUS.

VRatislaviae Ambrosius Moibanus nascitur, subannum Christi millesimum,

quadringentesimum, nonagesimum quartum. Patrem habuit clacearium,

civem Uratislaviensem. Puer cum esset ingenio hebetiori; nihilominus

indefesso studio atque improbo labore, eruditionem sibi comparavit non

proletariam: adeo uretiamfacultate extemporali fundendi carmen

valeret.

Cracoviae quidem, quo se uberioris ingenii cultus causa contulerat,

lucubrariones quottidie in multam noctem produxit: ita ut famulo

lucernam observate iusso, ipse a hbris non surrexerit, sed ad eos

obdormierit. Itaque cum in omni disciplinarum genere esset

exercitatus; Viennae Austriae artium magister: Wittembergae postea,

ubi et Philosophiae Professorem aliquantisper egisse dicitur, S.

Theologiae Doctor est renuntiatus, anno supra millesimum,

quingentesimum, vicesimo quinto: id quod Lutherus epistola quadam ad

Ioannem Hessum hisce [note: * Tom. 2. epist. Luth. p. 296. Reformat. religion. Vratisl. ]

innuit: vivit, et redit ad vos D. Moibanus, mi

Hesse, a nobis creatus gentilis cum gentibus, in obsequium fratrum et

evangelii. Eodem anno, Vratislaviae templum Elisabethanum, opeta

Moibani, qui Hessi consilio Wittemberga ad ministerium Uratislaviam

evocatus erat, a fermento Pontificio repurgatum est; subiitque munus

docendi Moibanus Senatus populique Uratislaviensis voluntate, licet ab

episcopo nondum initiatus, anno aetatis suae trigesimo primo. Cum

autem episcopo Uratisla viensi Iacobo a Salza se sisteret, audiit ab

eo haecverba; ito, et doceto evangelium Domini nostri Iesu Christi, in

nomine Patris, Filii, et Spiritus sancti. [note: Eius ad Moibanum verba. Primi evang. doctor. Vratisl. Hess. et Motb. Reformatio uti suscepta. ]

Moibanus itaque cum Ioanne Hesso, una mente operaque coniuncta, primus

ibi ecclesiae doctrinam emendavit: abusus sustulit: idololatriam et

superstitionem abrogavit: atque ordinem ecclesiasticum utilem

instituit Hanc uro ad rem moderatione magna opus fuit: ne vel

doctrinae novitate animi populi offenderentur: vel rituum

ecclesiasticorum muratione Pontificii exasperarentur: vel regem

Ludovicum iuvenem in semetipsi concitarent. Quocirca ante omnia

doctrinae fundamenta ex verbo Dei ambo illi, Moibanus et Hessus,

iecerunt: evangelii ac politicae potestatis discrimen inculcarunt. et

quaecumque ceremoniae ecclesiasticae, inviolata religione, servari

porerant, cas retinuerunt.


page 257, image: s287

Adiuvit emendationis opus episcopi quoque moderatio: qui, tametsi

sacerdorum voculis ad vim fac endam sollicitaretur: a violentia tamen

abstinuit; ne motus maiores suscitarentur. Ferdinandi etiam regis, qui

Ludovico in praelio misere [note: * An. 1526. d. 29. Augaetat. 20. ]

interempto, successit, menrem Deus sic flexit: ut contra mulrorum

incitationes, incoatam emendationem non solum non impediret: sed usum

eius ad legitimam usque diiudicationem permitteret. Demandata est

etiam Moibano una cum Ioanne Morenbergio, scholarum cura et inspectio:

quam cum fide et industria obivit: et ipse in schola docuit.

Uxorem duxit anno vicesimo quinto, quo et Hessus, ut dictum, proxima

die Lunae post Cantate, quae tunc dies decima quinta Maii: et nuptias

celebravit Suidnicii cum Anna virgine ex Bonicorum familia oriunda. Ex

hac filium natu maximum Ioannem medicum doctissimum, pictorem etiam

peritum, reliquit: qui multos Galeni locos dextre emendavit, et

erudite explicavit. Augustae, cum magna rei literariae iactura, mors

immatura eum eripuit; ut [note: * In vitis med. Germanor. ] alibi dicemus.

Vixit Moibanus eo in officio annis undetriginta, cum fide, ac

diligentiae et industiiae fama: obntque diem suum Vratislavia, anno

Christi, inillesimo, quingentesimo, quinquagesimo quarto, die decimo

sexto Ianuarii, aetatis suae anno sexagesimo, ibidem in aede

Elisabethana honorifice sepultus: cum sffigie sau ad parietem et

insignibus. Orationem de ipso habuit M. Ioann. Scultetus: qui ei

successit. Fuit vir insignis pietate, doctrina, et in genii

moderatione: carus Luthero, Melanchthoni, Camerario, et aliis eius

aetatis viris piis ac doctis. Contiones eius Dialecticae fuerunt et

methodicae; cum Hessi magis essent Rhetoricae et oratoriae. De his est

Carchesit epigramma tale:

Moibani cum Hesso comparatio.

Nascitur in lingua Graiis facundia: quidam

Dixerat; ast Itali corda diserta gerunt.

Sic mihi iudicium si fas est edere nostrum:

Hessum lingua iuvat: cor Moibanus habet.

Cum aliquando in convivio (licer ipse conviviis rarissime interesset)

Georgius Logus canonicus Uratislaviensis, genere nobilis, genus suum

ab ipso Achille deduceret: Moibanus, hominis absuda arrogantia

offensus, cum alioqui mordere alios non soleret: Est sane, inquit, ut

dicis, Logorum familia vetusta: nam et Terentio logi noti sunt.

Exstant ab eo elucubrata haec: liber Germanicus, an communio infantum,

quae apud quosdam servatur, probetur ecclesiae: adiunctus ei est

libelius Melanchthonis de officio principus: cui Moibanus hos

praescripsit versiculos, ad pium lectorem:


page 258, image: s288

Principis officium depingere nemo Philippi

Crede potest melius, quam bene docta manus.

Principis est verum cultum defendere Christi,

Et servare scholas, atque alere ingenia.

Catechismi capita decem, primuin quibusdam thematis, deinde ctiam

colloquiis puerilibus illustrata, ad Ioannem F. una cum oratiuncula

Latina puellae cuiusdam, de nativitate Iesu Christi publice dicta cui

praefationem Melanchthon praefixit. Epistola gratulatoria ad

Balthasarum a Promnitz episcopum Vratislaviensem: cum epistola

Melanchthonis ad eundem. Enarratio Germanica psalmi vicesimi noni de

voce Dei, cum praefatione [note: * Tom. 6. operum Luth. Ienens. ] Lutheri anno

trigesimo sexto. Inserta est illi contioni historia ruinae tecti

turris Elisabethanae: et adiecta alia, de horrenda tempestate

Olsnensi, anno trigesimo quinto. Ceterum ut hoc

[gap: Greek word] addamus, fastigium illud turris, altum cubitos centum et

novendecium, cotruit in vigliia Matthiae apostoli, hora secunda

noctis, citra damnum civium circumcirca habitantium, anno Christi

millesimo, quingentesimo, vicesimo nono. Depicta visitur historia in

illa aede cum hac subscriptione:

Mirabilis in altis Dominus.

Collapsa est turris Syloe madefacta cruore:

Pyramide hac nostra, nemo, cadente, perit.

Nam iussu Domini exceptam: cui gloria soli:

Angelicae molem deposuere manus.

Scripta est etiam a Moibano explicatio mandati Christi Marci 16. Ite

in mundum universum: cui itidem praefationem Lutherus praemisit. Atque

haec de Moibano ex Dresseri chron. Curaei annalibus: D. Sculteti

decade 1. annal. ecclesiasticorum: Mel. Laubani M. S. collect. Gesneri

bibliotheca, aliis.

IUSTUS IONAS.

NOrthusae [note: * Chytr. l. 18. Sax. Mulhusia numfacit. ], imperiali

Cheruscorum oppido, Iustus Ionas in lucem editus est, anno Christi,

millesimo, quadringentesimo, nonqgesimotertio, die quinto Iunii,

triente hore post quintam matutinam. Pater ei fuit vir honestus,

consul eius oppidi: qui cum peste esset corretus: et cepe abscessui

impositum [note: * Georg. Weinrich. geistlicher bisenknopf p. 51. ]

removisser; idque in scamno deposuisset: supervenit hic Iustus

filiolus, admodum puer, et cepe totum avide devoravit; citra tamen

ullam contagionem. Ita servatus primis literarum elementis in patriae

ludo imbutus est: exinde ad scholam publicam missus iuri civili se

dedidit: in quo et progressus fecit non paenitendos. Verum consilio

postea mutato, ex eonsulto humani iuris, factus est sacrae Theologiae,

quae divini iuris magistra, doctor clarissimus.


page 259, image: s289

Inciderunt autem studia eius Theologica in ipsa initia mutatae

religionis: fuitque Ionas hic non tantum auditor et spectator; sed

etiam actor approbatorve eorum, quae in religionis negotio tune gesta.

Sub annum Christi millesimum quingentesimum, vicesimum primum, mortuo

Henningo Goeden ICto celeberrimo, reique ecclesiasticae in collegio

omnium sanctorum Wittembergae praeposito, Ionas, in locum eius est

surrogatu, doctorque Theologiae die decimo quatto Octobris eiusdem

anni renuntiatus. Ubi, cum variae exorirentur quaestiones, praesertim

super missaprivata, et eius abrogatione, ac princeps elector Saxoniae,

ne ea res motus excitaret maiores, metueret: ipse cum collegis ac

delectis electori sationem eius rei reddidit: utque in ipsorum facto,

quamvis runc insolenti et periculoso, princeps acquiesceret, effecit.

Interfuit eriam postea plerisque omnibus, qui religionis causa

instituti, conventibus, suoque loco, et veritatem tueri, et pacem

stabilire, si qua posset, prudenter annisus est. Nam cum sacrarum

literarum peritus, et iuris etiam civilis non plane hospes esset:

negotia ecclesiastica, quibus politica saepe immixta, dexterius aliis

administfavit. Itaque anno undetrigesimo, cum Luthero et Melanchthone

ad colloquium Marpurgiindictum venit: et anno sequenti in celeberrimis

illis comitiis Augustae celebratis cum eodem Melanchthone adfuit: et

negotium religionis adiuvit.

Ceterum cum non solum Wittembergae ecclesiae pastor; sed in Academia

ibidem professor esset ordinatus: sacras literas publice docuit, ac

magistratus scholasticos, ut moris. gessit. Itaque ipso Decano ac prom

otore anno trigesimo tertio, supra millesimum quin gentesimum, die

decimo ectavo Iunii Doctoratus Theologiae honores contulit

celeberrimis viris, et bene de ecclesia meritus, Casparo Crucigero

Academiae tunc rectori, Ioanni Bugenhagio Pomerano, et Ioanni Aepino

ecclesiae Hamburgensis pastori. Fuit panegyris ista vere augusta, quam

et ipse elector Saxoniae Ioannes Fridericus, praesentia sua ornavit:

et non sine voluptare Iustum Ionam [note: * Oratio exstastom. 1. Declam, Melanchth. ]

perorantem audivit. Anno deinde millesimo quingentefimo

trigesimo nono, cum Henricus dux Saxoniae; qui puriorem evangelii

doctrinam amplexus, etin fedus Smalcaldicum receptus crat;

gubernationem ditionum Georgii in Misnta et Thuringa adiisset: statim

Ecclesias de Lutheri et collegarum ipsius consilio emendavit. Ac

initium quidem emendationis Lutherus ipse, habita die Pentercostes

Lipsiae contione prima, fcit: visitationem autem ecclesiarum,

theologis a I. Friderico electore missis, Georgio Spalatino, Iusto

Ionae, Nicolao Amsdorfio commendavit: qui doctrinae normam esse librum

verbi divini, et inde deductos Augustanae confessionis articulos

voluerunt. Ritus vero veteres omnes, qui sine manifesta impietate

tolerari putaerumt, ac in his usitatas ecclesie in missa camtiones,

Introitus, Kyrie, gloria in excelsis,


page 260, image: s290

collectas, lectiones epistolarum et evangeliorum, symbolum, praes

fationem, sanctus, solo canone excepto, elevationem etiam et ceteros,

vestitum etiam sacerdotum retinuerunt.

Eodem anno Albertus, archiepiscopus Magdeburgensis, subditis,

civitatibus, et nobilitati, publicum verae Evangelu doctrine

exercitium in Magdeburgensi et Halberstadiensi dioecesi libere

permisit: collegiis tamen canonicorum et coenobiis in pristino statu

relictis. Archiepiscopo autem Mogunriam migrante, senatus in salinis

Saxonicis, ubi aulae sedem hactenus habuerat: Iustum Ionam ecclesiarum

urbis suae inspectioni praefecit. Wittemberga itaque relicta Halae

Saxonum Evangelii doctrinam adseruit ac propagavit.

Ibi etgo dum agit, non solum illi ecclesiae praefuit profuitque: sed

etiam in consilium adhibitus ab allis est: quibus vir publici commodi

amantissimus numquam defuit. Usus est etiam Ionae ibi hospitio

Lutherus, et tum alias, tum postremo suo itinere, anno millesimo,

quingentesimo, quadragesimo sexto ad eum divertit: et comitem Islebium

usque sibi Ionam adscivit non sine periculo in flumine. Tandem Deo ad

exitum vitae Lutherum Islebii vocante, Lutherus in Ionae veluti sinu

animam Deo commendatam reddidit. Postea aliquantisper etiam in aula

ducum Saxonie commoratus est: atque in acerrimis tempestatibus comes

constantissimus fuit filiorum, magni illius principis, electoris

Ioannis Friderici. Praefectus denique ecclesiae in oppidio Eisfeldiae,

in Thuringiae et Franconiae finibus, Francicarum ecclefsirum in

principatu Coburgensi inspector constitutus: curriculum ibi vitae suae

placide absoluti, anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesimo

quinto, quinto, die nono Octobris, cum annos haberet sexaginta tres.

Mortem eius graviter tulerunt viri docti ac pii, de quibus Philippus

Melanchthon, amicus eius praecipuus, Ioannes Stigelius, Camerarius,

Adamus Siberus: qui tale ei monumentum posuit:

Sepulcri venerare marmor huius,

Quo Ionas cubat ille Iustus: ingens

Musarum decus: eruditioris

Sincerus pietatis et magister.

Hunc Northusa dedit: docentis ora

Est mir atus et approbavit ipse

Lutherus: dolet ac gemit paterque

Albis, Sala paterque: flent ademptum

Omnes iudicii elegantioris, [note: To. 2. ep. Luth. p. 246. Ionas vir is est: quem oportuit multo pretio emptum, et servatum in serra. ]

Et bonique viri, piique: caelo

Ille, colloquio Dei, receptus,

Et Christi fruitur beatus ore.

Vir hic fuit summi ingenii, summae industriae, summa cum pietate

vitaeque innocentia: Luthari, dum vixit, [gap: Greek words]


page 261, image: s291

fidelissimus eique carissimus. In agone accidit eloquentissimo et

piissimo viro: ut animo esset admodum pusillo, et solatii fere nullius

capaci. Itaque famulus partim consolando partim increpando eum erexit

et animavit. Atque ita in lucta ista tan. dem vicit Spiritus sancti

auxilio.

Amicos habuit viros sua aetate claros plerosque omnes: et exstant ad

ipsum aliquot Erasmi Roterodamiepistolae, nomine Iodoci Coci et Iodoci

Ionae: inprimis autem intima ei cum Luthero intercessit familiaritas,

Itaque ut diximus, hospitio eius usus est Lutherus, quoties Halae

Saxonum transirer. Aliquando ergo, cum eo venisset: et hospitio a Iona

exceptu, esset: Lutherus sub mensam ex legenati vitro ei propinavit,

addito hoc ex tempore disticho:

Dat vitrum vitreo Ionae vitrum ipse Lutherus:

Ut vitrofragili similem se noscat uterque.

Edita a Iusto Iona sunt haec: Defensio pro coniugio sacerdotali,

adversus Ioannem Fabrum, scortationis patronum: Oratio de studiis

Theologicis: Annotationes in acta Apostolorum: Demissa privata et

unctione sacerdotum Martini Lutheri libellus ab ipso e Germanico in

Latinum traslatus: Enarrationes item Lutheri in Ionam Prophetam ab

eodem translatae. Sic Lutheri librum de Iudaeis et eorum mendaciis

Latinum fecit: De morte Lutheri etiam scripsit contra Wicelium.

Curriculum denique vitae eius Ioannes Stigelius hisce elegis

circumscripte delineavit:

Nomen erat Iusto: cognomen nobile Ionae:

Cura evangelium grata docere mihi.

Urbs Hierae primum musas me fovit amantem:

Mox clarum eloquii viribus Albis amat:

Addictum celebri dum me videt ille Luthero:

Ingenio merui nomen habere meo.

Hinc iusta ad celebres egit me causa Salinas:

Doctorem excepit Francia lata senem.

Et docui, et vixi, monuit velut ante Lutherus:

Pectore salvificam fassus et ore fidem.

Grata meos legit cineres Esueldia: mortem

Ante homines obii: vivo sed ante Deum.

Atque haec de Iusto Iona collecta ex Sleidani commentariis: Chytraei

Saxonia: vita Melanchthonis a Camerario descripta: consiliis

Theologicis Melanchthonis: Reusneri iconibus.


page 262, image: s292

CONRADUS PELLICANUS.

PIis et honestis parentibus Rubeaci, natus est Conradus Pellicanus,

anno Christi millesimo, quadringentesimo, septuagesimo octavo, die

Ianuarii octavo, aut circirer. Pater ei fuit Conradus Kursiner,

oriundus ex oppido Sueyiae imperiali, ad Hercyniam aut nigram, ut

vocant, silvam, Wyl dicto: mater Elisabethas Galla, civis Rubeacensis,

municipii ecclesiae et episcopatus Atgentinensis, in superiori

Mundato. Avas paternus etiam fuir dictus Conradus Kursiner, ab

opificio et gente. Avus maternus Ioannes Gallus, plusium liberorum

pareus; qui ad num omnes peste exstincti, praeter filiam Elisabetham,

matrem Pellicani; et Iodocum Gallum eiusdem avunculum.

Istum Iodocum sub annum millesimum, quadringentesimum, quinquagesimum

nonum, natum, circa annum aetatis suae decimum tertium, cum magnae

spei esset, Minores, in suo monasterio Rubeaci custodierunt

pestilenti a lue. Post discipulus Wimphelingi et Ludovici Frisii, sub

iis Selestadii non parum profecit. postea missus est a Franciscanis

Basileam: ut studia sua prosequeretur; sequentibus annis Haidelbergam

promorus per eosdem, et commendatus est honesto et opulento viro

Regenspurgero, Franciscanorum procuratori. Ibi sic profecit studio

hberahum disciplinatum deditus: ut una cum duobus filiis hospitis sui

aequalibus magisterii laurea fuerit ornatus. Mox cooptatus in

collegium Universitatis, praefectus est officio regendi Bursam, ut

vocabant novam. Homo laboriosus, diligens, cloequentiae dedit operam

sub Rodolpho Agricola: qui tunc Haidelbergae agebat, ubi et mortuus

apud Minoritas sepultus visitur. Promotus est iste Gallus successu

temporis in Theologia Baccalaureum et Licentiatum: atque aliquoties

Rector Univetsitatis creatus. Causa vero cognominis Pellicani mutati

haec fuit. Cum eo tempore, quo matriculae, Academiae Haidelbergensis,

a Doctore Pallante Rectore inscribendus cognomen adicere deberet

familiae Kursiner: adfuit Iodocus ille Gallus avunculus, ac dixit: tu

non pellio es; neque pellionis fllius; non igitur pellio

cognominaberis, sed potius Pellicanus: atque sic inscriptum invenitur

illic, anno millesimo, quadringentesimo, nonagesimo primo, in

principio Maii. Hic Doctor Pallas, in exsequiis D. Margarethae uxoris

Philippi Palatini, orationem habuit funebrem, postea typis mandatam,

cum carmine quodam eiusdem ducissae, matris multorum ducum, composit o

a fratre Pellicani Leonhardo, Cuius tetrastichon ctiam


page 263, image: s293

exstat inter Wimphelingii discipulos, in libello de instituendas

iuventute, aliquoties exsuso. Doctor Pallas Spangel obiit anno

millesimo, quingentesimo duodecimo, die decimo septimo Iulii, ad

Spiritus sancti spultus, cum tali epitaphio Latino et Germanico:

Consiliopollens, largusrerum, ore disertus,

Doctor erat Pallas, hac tumulatus humo.

Du Pallas wast geschuckht und wert/

Trew/ form / gerecht/ und hoch gelehrt/

Aigener nutz dich nye hat genehrt/

Die Rirech und Hochschul hast gemehrt/

Dyn hab und gut all dran gekehrt/

Sie wahren beyd din wohll geehrt/

O Here hilff dass er sey gewert/

Und shm miltiglichen wert beschert/

Dyn reich/ dass er hertzlich begert.

Leonhardus autem ille Pellicanus, natu minor, anno millesimo,

quingentesimo, primo cum patre, et aliis fratribus, et sororibus eius,

peste exstinctus est. Mater vidua vixit viginti septem annis, cum

unica filia, sorore eiusdem Elisabetha, quae nupsit Theobaldo

Wolffharto, qui consul et quaestor multis annis Rubeaci fuit, et ex ea

duos filios sustulit, Conradum Lycosthenem ex scriptis notum, et

theobaldum.

Conradus autem Pellicanus anno millesimo quadringentesimo octuagesimo

quarto cepit scholam frequentare, sub modesto et fideli magistro

Stephano Klegero Tigurino, qui primus ei praeceptor obvenit, humaniter

eum tractavit, et fecit ut amaret literas et studia. Sed cum paucos

post annos Basileam vocaretur, succe sit ei Michael Klet Suevus,

Baccalaureus Tubingensis, ex primis ibidem post institutum Gymnasium

promotus, homo avarus, iracundus, morosus: sed in instituendis pueris

valde diligens. Sub eo dedit operam Donato, Alexandro Gallo et Petro

Hispano in primo et quarto tractatu, et in suppositionibus et

appellationibus Marsilianis, in quibus prae aliis quidem supparibus

profecit; sed magnis laboribus et terroribus. Cogebatur scribere omnia

quae audiebat: codices enim illi, nondum typis evulgati extabant.

Eodem anno peste decubuit aliquot septimanis: quo et eclipsis solis

fuit totalis: quam pauci quidam prpraesciverant ex Calendario Ioannis

de monte Regio, et quos dam praemonuerant: alii vero vehementer

perturbati sunt, existimantes mundi finem advenisse, quia fimile mihil

antea vide rant. Illo ipso tempote milites ex Falndria reversi, multa

nova introduxerunt, nempe variegatas caligas, obtusos calceos, qui

antea acuti gestabantur, a viris et mulieribus, simul quoque novum

sandaliorum genus


page 264, image: s294

obtusum, quod vocabant Pantofflen/quibus suos etiam parentes uti

conspexit, omissis paulatim calopodiis, Holtzschuh dictis: quae quidem

novitates interim immensum creverunt. Nemo antea viderat picturatas et

tessellatas vestes: sarctores tum artem sarciendi huiusmodi discere

fuerunt coacti.

Anno Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo primo, cum pestis

remisilet, quae Haidelbergae grassata studiosos Bursae novae ad

oppidum Heidesheim eiecerat, cum iam annos tredecim complevisset,

vocatus a Iodoco Gallo avunculo, venit Haidelbergam, comitante ipsum

patre. Ibi praeter ordinarias lectiones, etiam audivit a Doctore

Ioanne Vigilio, dicto wackher/ Rhetoricam ad Herennium, ab Adamo

Wernero Themarensi poeta, Iuvenalem, Horatium, Statii Achilleidem, et

Ovidium de nuce: a Magistro Ioanne Stocker, Ioannem de Magistris in

Aristotelis Logicam, et Versorem in Petrum Hispanum in Bursa cum aliis

audivit, idque ad menses sedecim: quibus finitis, avunculus forsitan

ob expensas, quas tum non paucas sustinebat, remisit eum in patriam

mense Septembri, anno millesimo, quadringentesimo nonagesimo secundo.

Spiram ibi tum transiens, aliquot diebus iacobi Wimphelingi hospitio

usus fuit.

Domum reversus apud pauperes parentes vixit, et Ludimagistro dudum

suo, in schola gratis auxilio fuit: saepenumero monafterium ingressus

commodaro libros accepit. Agens iam annum decimum quintum sollicitatus

est a fratribus, ut ordinem assumeret: quibus tandem anno decimo sexto

aetatis est assensus, parentibus ignorantibus, vel dissimulantibus,

vel institutum non audentibus improbare, ob superstitionem; quae tum

erat maxima, et quia non habebant, unde ipsum alerent.

Ineunte igitur anno millesimo, quadringentesimo nonagesimo tertio,

assumptus in ordinem Minorum, volens quidem: quia aliud vivendi genus

non offerebatur, ob parentum pauperiem; ipso die conversionis Pauli,

habitu est indutus cum magna fratrum laetitia: qui eum humaniter

tractarunt, et religiose instituerumt, pro more religionis suae, in

his quae ceremonias et disciplinam monasticam attinebant. Hoc anno

Iodocus Gallus Heidelberga Rubeacum venit, aegre ferens Pellicanum

monachum factum, cuius sesciebat fuisse occasionem: rogabat, ut si non

valde placeret hoc institutum, exiret denuo, adhuc novitius; id

recusavit ille, eo quod erubesceret famam exuti monachismi. Velle se,

dicebat, Deo servire in eo statu, quem arbitraretur ipsi placere, in

quo et ipse speraret salvari. Respondit avunculus; permitto lubens pro

me monachus ut sis, sed non ut pro me beatificeris in caelis. Postea

rediens Haidelbergam, translatus Steinacum oppidum, parochus ibi fuit

et delectus a consiliis Philippo Palatino, et nobilibus ibidem.


page 265, image: s295

Circa finem anni probationis, correptus est peste: quod cum Gardianus

intellexisset, statim ei sanguinem minuendum curavit: ita praeter

omnium spem ex morbo recreatus, professionem fecit in manus

honestissimi patris Casparis Bruni pro more ordinis. Anno millesimo,

quadringentesimo, nonagesimo quarto contigit ei statim novus

Paeceptor, Ioannes Alzingerus Landshutensis, qui ipsi et condiscipulis

praelegit textum tertii sententiarum P. Lombardi, et centilogium

Bonaventurae. Eodem anno ordinatus est Acoluthus Basilea mense

Septembri, a suffraganeo seniore Tripolitano: post Luciae angariam

itidem subdiaconus salutatus ab eodem Anno nonagesimo quinto supra

millesimum quadringentesimum congregatio Ulmae celebrata est, cui

Caspar Walerus provincialis vicarius praefuit. Is Haidelbergae multis

annis praeco eximius fuit: singularis Iodoci Galli amicus, a quo

rogatus est: ut Pellicanum suum ad Tubingensem Academiam transferret,

quae celebris erat: id quod ille se prima occasione facturum promisit.

Proinde anno millesimo, quadringentesimo nonagesimo sexto mense

Martio, Tubingam eum studiorum causa misit, Guardiano, et lectori viro

doctissimo probissimoque Paulo Scriptoris commendavit, qui Wilae

Suevorum et ipse natus fuit. Hic suo Marte didicerat artes liberales

omnes: ut eas quoque praelegeret doctioribus de Universitate, quibus

erat miraculo ob ingenium. Erat acutissimus Scotista, auditor olim

Stephani Bruliferi Parisiensis Doctoris. habebat quottidie auditores,

non solum ex saecularibus magistris multos, inter quos ingeniosissimus

erat Thomas Vuitenbach Helvetius Bielensis, postea Doctor: et

Evangelii praeco, tunc Suicerus dictus, et Paulus Wolfius monachus

Schutteranus, qui exuto cucullo, Argentorati Evangelium docuit;

Ioannes Mantel Augustinianus, mox Doctor plurima passus, tandem

Evangelicus praedicator in ditione Tigurina obiit Elegovviae anno

millesimo quingentesimo trigesimo. Quin et totius monasterii

Augustiniani fratres docti, quottidie Tubingae veniebant ad audiendum

Scotum a Paulo, quibus praeerat prior Ioannes Stupitius, postea

doctor, et Lutheri Moecenas. Sed et Cosmographiam Ptolemaei

praelegens, omnes fere doctores et ceteros magistros habuit

auditores, et fratres doctos multos, cum quibus non parum Pellicanus

profecit. Docuit quoque Monachos Bebenhusii compositionem Astrolabii,

Pellicano socio assumpto: tu ipse quoque prae aliis hac in patte

profecerit. Postea tamen Magistros et Fratres omnes, usum illius

Astrolabii docuit. Anno millesimo quadringentesimo nonagesimo septimo

praelegit quoque familiariter quatuor vel quinque libros Euclidis.

Scripsit tum quoque explicationem Scoti in primum sententiarum, quae

postea impressa fuit: exempla scripsit Pellicanus sua


page 266, image: s296

manu, ipso dictante. Erat is vir dextro ingenio et liberali, et satis

audaci ad veritatis confessionem, eximiuspraedicator, non tamen

ordinarius, quia Guardianus: verum evocabatur crebro a doctis

sacerdotibus, qui tunc erant in Rutlingen, ubi in magnis

sollennitatibus praedicabat, sic quoque in oppide Horvva; ubi

vehementer pro istis temporibus praedicans, quosdam articulos

asseverabat, et scripturis firmiter probabat, veluti de sacramentis,

indulgentiis, votis et aliis, qui postea dicti sunt Lutherani, propter

quod et fama perveniens ad Theologos Tubingenses, tam invisum eum

reddidit Universitati; ut deliberarent de inquisitore haereticae

pravitatis accersendo contra eum, unde et accusatus apus provincialem,

et fratribus subditis exosus, tandem ab officio remotus est Lectoratus

et Guardionatus. Dum haec geruntar per annos fere sex, contigit, ut

anno millesimo quadringentesimo nonagesimo nono, Paulus ille

evocaretur ad generalem Vicarium ordinis, Franciscum Sagarram,

Hispanum, virum doctum, in Alsatiam. Assumpto igitur more suo comite

Pellicano, qui erat laborum tolerans et in victu frugalis, mense

Augusto perlustratis aliquammultis monasteriis, ad Tabernas

descenderunt. Inde non invento ibi generali illo ordinis, Basileam

abierunt: ubi intellexerunt ipsum Friburgum Brisgoiae contendisse ad

Imperatorem Maximilianum, tractantem de pace firmanda cum Helvetiis,

quibus bellum intulerat. Indixerat ille generalis Oppenheimii

quorundam patrum conventum, inter quos Paulus Scriptoris, quoque

evocatus erat. lgitur cum Gardiano Basiliensi descendentes pervenerunt

Wyssenburgum, et in alia opida. Comitum autem in itinere permutatione,

quia multi erant, factum est; ut iungeretur ipse comes cuidam patri

Paulo Pfedersheimero insigni praedicatori, qui ex Iudaeis conversus

Moguntiae dudum et Magister in artibus promotus, Minorita postea

factus, et celebris erat, vocatus et ipse ad conventum Oppenheimensem:

illi in itinere significavit, flagrasse se a puero desiderio discendae

Hebraicae linguae, idque hac occasione: cum puer undecim annorum inter

pueros audisset quendam Doctorem Theologum disputantem cum Iudaeo de

Christiana fide, confusum fuisse respondendo, non solum a Iudaeo: sed

et a Iudaea: vehementer obstupuisse et doluisse, non sine quodam

conscientiae scandalo, quod fides Christiana non solidioribus

argumentis fulciretur, sed talibus, quae possent a Iudaeis contra

doctos Theologos convelli. Minoritam factum, cum quottidie audiret et

legeret sacra in choro et mensa, coniungens interpretationem Lyranam;

didicisse non tam clara esse mysteria scripturae, nec omnibus tans

certa: quin multi super ea multa inferrent et varia: quando Lyranum

audisset alicubi dissentire a divo Hieronymo, probare


page 267, image: s297

alicubi expositionem R. Salomonis contra Augustinum et Paulum

Burgensem Neophytum improbare Lyranum. Haec audientem et Prophetarum

oracula nondum intelligentem et saepius allegatam Hebraicam veritatem,

contra translationem vulgatam, alicubi quoque translationem Chaldaicam

Onkeli vel Ionathae, intelligentem nostrati consentire, vel ab ea

discrepare, simul quoque legentem Pauli Burgensis scrutinium contra

Iudaeos, et Petrum Nigrum plurima adducentem ex Hebraeonum scriptis,

in libro quem stellam Messiae inscripsit: haec, inquam, omnia audita,

visa, lecta, puerum se et deindet adolescentem ad discenda Hebraea

sollicitasse, si quae occurrissenet velmembranae, quibus codices

compingebantur. Nec tamensibi usque in eum diem occurrisse aliquam

opportunitatem discendi Hebraea, ex quibus desumenda tamen esset

dubiorum in veteri Testamento intelligentia, sicut ex Graecis in novo.

Tale corum fuit colloquium, cum iter facerent, inter Dutcken et

wormatiam, Ad quae Paulus ille respenderit: iam nunc accedimus

Moguntiam, ubi olim codices Hebraicos patri meo sublatos, cum

Christianus fierens relictos, tibi transmittam, si volueris desiderio

tuo tam sancto satisfacere; et huic studio te consecrare: cui

Pellicanus, si mihi, inquit, libros illos sacros tradideris, scio ego

modum, quo meo Marte, ut spero, ees legere et interpretari possim.

Cogitavit enim de libro, qui stella Messiae inscribitur, quem in

Bibliotheca Rubeaquensi viderat. Promisit ergo vir bonus librum ubi

Moguntiam pervenissent traditurum.

Primum autem Oppenheimium ingressi, ubi coacti fuerunt praecipui

provinciae patres in tractu Rhenano et Sueviae: confilio habito

praelati inter se, Moguntiam descenderunt, inter quos Pellicani

Gardianus et Praeceptor Paulus Scriptoris. cum altero illo Paulo

converso Iudaeo. Ceteri fratres illorum comites, aliquot diebus

substiterunt Oppenheimii et retrogressi bini ad loca propinqua, ne

gravaretur conventus, se contulerunt. Sie ergo cum comite quodam ipse

Haidelberga rediit Pfortzhemium, ibi exspectaturus suum praeceptorem:

qui subsecuturus erat expeditis rebus Moguntiae cum Gardiano

Pfortzensi Commendarat autem diligenter abeunti Moguntiam illi patri:

ut commonefaceret Paulum Neophytum, de transmittendohbro Hebraico.

Post aliquot dies venit Paulus Scriptoris afferens magnum codicem,

quem gestarat bumeris Moguntia Pfortzemium usque; ut studiis eius

gratisicaretur, quae valde probabat. Nam ipse quoque iam anrea

rudimenta linguae Graecae didicerat a Reuchlino; tantosque in illa

progressus fecerat: ut epistolam Graecam mediocriter scriberet. Nihil

in eum usque diem Pellicano acciderat gratius; quam


page 268, image: s298

ubi illum codicem satis grandem Hebraicum accepit. Fuit autc volumen

membrana perscriptum, elegantissimo charactere, cum Mossereth tantae

magnitudinis; ut pelli vitulinae par esset: habuitque ternas columnas

a facie una, non tantum duas; ut vulgo scribuntur libri. Inscriptus

autem textus Iesaiae prophetae, Ezechielis quoque, et duodecim prophet

arum minorum; additus ab initio fuerat et Ieremias, more occidentalium

codicum, sed direptus a manu infideli. Ideo autem praemissus fuerat

Germanorum more, Iesaiae prophetae, quod stylo facilior esset, quam

Iesaias. Illum ergo codicem suis humeris etiam Tubingam usque bonus

ille vir baiulavit; ut eum in via expeditius sequi Pellicanus posset.

Reversus Tubingam sub initium Septembris, statim adiit Conradum

Sumerhartum, Academiae Tubingensi tunc Rectorem, principem Doctorum,

ordinarium Theologorum, eumque rogavit: ut Perri Nigri stellam Messiae

commodato daret; quod cum facile ab illo impetrasset, cepit conferre

primum et secundum caput Iesaiae, quod praemisit totius libri

disputationi. Ibi legens Hebraica verba Latinis literis expressa,

Hazon Ieschaeiahu ben Amotz; eum haberent singulae dictiones

subscriptam interpretationem Latinam, puta, visio Iesaiae, filii

Amotz: intellexit Hebraico codice applicato et collato, in dictione

Hazon primam literam esse H, subiectum punctum esse a, sequentem

literam Z vel S, tertiam o, ultimam n, et sic deinceps. Accedebat

etiam usui et votis eius in fine adiectus modus legendi Hebraea, cum

literis et punctis, earumque potestatibus. Hoc ergo modo profecit in

lectione Hebraica nonnihil: statimque processit ad intelligentiae

studium hoc modo; assignavit in charta Hebraicorum nominum

interpretationes, nem pe Hazon significare visionem, ben filium, hasa

vidit: deinde nominum et ureborum characteres depinxit; simul

asscriben do significationem. Absolutis duobus capitibus, aliqua cum

interpretatione Hieronymi contulit: postea idem fecit in aliis

prophetis.

Interea oblata ei est tertia pars Psalterii, a primo usque ad

quinquagesimi primi fragmentum, ereptum Iudais, Ibi dictionarium

conficere cepit, conferendo ad Hebraicam veritatem intrepretationem

Hieronymi ad Sophronium. Ad Aleph scripsit aschre, beatus, haisch ad

he, quam literam arbitratus tunc fuit ad thema pertinere, Ascher, qui

ad Aleph, et sic deinceps per totum primum Psalmum. Et quidem in

nominibus et adverbiis facilis fuit opera; sed valde ei doluit: non

inveniri in verbis, nisi raro, primam personam praesentis indicativi:

ut est apud Latinos thema, amo, doceo, lego, audio; tamen perrexit

nocturno maxime tempore: interdiu enim erant ei audiendae lectiones in

Scoto, Occam, Tartareto; talia enim legebantur, et disputationes

eiusmodi habebantur. Interim nihil remissum alicui fuit, nisi

praelectori


page 269, image: s299

de choro frequentando, die noctuque per septem horas diurnas

aliquando, raro sex. Erant et alia ipsis agenda; legendum et

serviendum ad mensam: scutellae lavandae, binis semper, ut eos ordo

tamgebat; ut non nisi suffuratus aliquid temporis, suo privato studio

vacare posset. Quanto autem minus temporis ei suppetiir: tanto

diligentius cavit: ne vel tantillum temporis ei frustra elaberetur. Et

sic satis feliciter quidem, sed improbo labore profecit per hiemem

illam, et partem aestatis sequentis, millesimi quingentesini anni.

Tunc circa medium Iulii Capnio, qui hactenus iudicem egerat in Camera

imperiali Wormatiensi, Tubingam venit, vocatus a duce Wurtembergico.

Exceptus est hospitio a Doctore Sommerharto, qui id Pellicano

significavit; ut si Capnionem cuperet alloqui, veniret ocius. Et sane

nullus ei optabilior tunc nuntius afferri potuisset: cum aqua ipsi

haereret in verbis Hebraeis, et quo modo ea adnotaret, eo usque

ignorasset Proinde venit interrogavitque D Reuchlium, qui subridens

dixit: apud Hebraeos thema verborum non esse primampersonam, nec

indicativi nec imperativi: sed tertiam singulare praeteritiperfecti.

Hac regula accepta, exsultavit ammo Pellicanus, sciens huiusmodi verbis

plena esse Biblia. Siquidem in Psalmi primi primo versu occurrerant,

abiit, stetit, sedit, et alia. Hoc ergo unum oraculo Capnionis

didicit: cetera omnia ex mutis magistris, et collatione interpretum,

perpetuo labore est assecutus.

Contigit eodem anno mense Augusto, ut ascenderet cum Paulo praeceptore

Ulmam, ubi audierat esse sacerdotem virum bonum, Ioannem Beham

cantorem, qui a Iudaeis Ulmensibus antequam expellerentur, didicerat

Hebraea: et multa habebat multo aere redempta, a paupere quodam Iudaeo

elegantissimo scriptore, inter alia fragmentum Grammaticae de

coniugationibus verborum, et literarum transmut ationibus, incerti

auctoris, et aliud quoddam. Utrumque curaverat ille multo aere

transferendum in Germanicam linguam a Iudaeo, nihil prorsus de

Hebraica Grammatica intelligente. Nec enim Pellicanus eo usque

invenerat inter omnes Iudaeos quemquam, nec in Alsatia, nec Wormatiae,

nec Francofurdiae, nec Ratisbonae vel alibi, qui vel unam ei

Grammaticalem quaestionem solvere potuisset Optimus ergo ille vir

rogatus, copiam ei fecit describendi utramque Grammaticam, cum

interpretatione Germanica Is ergo plurimum ei profuit, et praeceptoris

locum apud eum meruit. Quin et postero tempore, videns eius studium

indefessum, alia quoque permisit describenda. Eodem anno providentia

Dei, Bibliopola Tubingensia attulit Biblia Hebraica integra, minima

forma impressa Pisauri in Italia, quae nemo curabat. Pellicanus id

audiens, rogavit vitum, sineret opus aliquot diebus inspicere:

concessit libraris,


page 270, image: s300

dicens floreno cum dimidio posse emi. Audito tam parvo posse

comparari; exsultavit Pellicanus: adiit suum Gardianum Paulum, orans

pro se fide-iuberet. Quod ubi fecisset; Craesi divitias se adeptum

putavit, statimque Spiram ad avunculum seripsit, orans ut duorum

florenorum munere vel eleemosyna dignaretur, quibus pro liris

comparandis pauper egeret. Statim misit ea conditione, ne se emacem ad

alienam crumenam exhiberet. Satis ergo tunc ditatus, postea nil unquam

ab eo perivit. Reuchlinus vero iterum reversus, cum inaudiisset, eum

perlegendis Bibliis Dictionarium cpncinnare, et semel annotatis postea

non nisi capitis numerum adscribere, si ex concordantia translationis

intelligeret, certum esse vocabuli adnotati significatum: retulit, se

quoque idem opus moliri, et perfecisse fere verba incipientia ab

Aleph: hortatus Pellicanum, ut strenue pergeret, se quoque idem

facturum: id factum medio Iulii mensis. Ad finem Octobris tota Biblia

hoc nodo perlegit, colligens radices, et loca adsignans plurima,

verbis rarioribus, et non prorsus communibus. Ad initium Novembris

Stutgardiam descendens, attulit Capnioni specimen laborum: ubi videns

ille diligentiam, et admiratus operis tanti ram breve tempus, quo

fuerat exantlatum, dixit, se nondum absolvisse partem incipientium a

Beth. Videns autem Pellicanum singulis dictiombus adiecisse capitum

numeros; rogabat sibi commodaret librum, quo in suo sublevari posset:

ne cogeretur propter unicum vocabulum totum semper volumen evolvere.

Pellicanus libenter illi gratificatus est: contra ille eidem commodato

dedit exemplar manusecriptum Grammaticae R. Mose Kimhi, quod ab eodem

Iudaeo Germanice trans;atum habebat, qui Ulmensi sacetdoti alia

fragmenta transtulerat. Rogabat etiam Pellicanum: ut quae iam

scripserat tumultuarie, de dictionibus ab Aleph incipientibus,

transscriberet: ut aliquando typugraphis posset tradi.

Rediit itaque laetissimus Pellicanus Tubingam, et intra mensam omnia

descripsit. Nemo enim tum inveniebatur, qui cum Latinis et Hebraicis,

Graeca quoque scribere pariter posset. Eodem quoque anno

sesquimillesimo primo confecit Hebraicam Grammaticam ex tribus illis

fragmentis, de quibus diximus in Germanicam linguam translatis, multo

labore et meditatione: Dictionario suo adiecit ex Graeco, Graecas

Hebraicorum verborum interpretationes. Occasionem scribendae

Grammaticae ipsi praebuit Martinus Obermuller; quem Gregorius Ressius

auctor margaritae Philosophicae Carthusianus Friburgensis, vir

doctissimus, Friburgo ad


page 271, image: s301

ipsum miserat: ut eum Hebraea doceret: Grammaticam vero suam aliis non

concessit, quod sentiret dubia multa: quorum nullam inveniebat apud

alios tunc resolutionem. Exspectabat autem eam, quam Capnio

Dictionario addendam promiserat: quod tardius factum est, anno

quingentesimo sexto. Sub idem tempus profectus erat cum Praeceptore

suo ad Iustingensem villam; ubi tunc paroecianum agebat Ioannes

Iustingen, doctissimus Astronomus, qui in manibus tunc habebat opus

egregium Sphaerae signorum, quod moliebatur elegantissimo artificio

Episcopo Wormatiensi Ioanni Dalburgio, aureis insertis stellis et

circulis faberrime exaratis. ut erat homo ingenio, industria et

manibus subrilissimus. Similen iam antea confecerat suffraganco

Episcopo Constantiensi Danieli Tigurino, qui Pellicanum ordinaverat,

quae fuit asservata Cdonstantiae, tamquam thesaurus in ipsorum

bibliotheca. Sub idem tempus primo eiusdem auctoris Ephemerides

prodierunt Ulmae, quas tunc primum ibidem vidit.

Anno millesimo quingentesimo primo celebratum fuit capitulum

Minoritarum provinciale Pfortzemii, ubi Oliverus Maylardi generalis,

ordinavit eum, natum annos viginti tres, sacerdotem. Provincialis vero

ad consolationem parenrum adhuc superstirum, transtulit eum in

monasterium Rubeacense: ut ibi caneret primitias: simulque Paulus

Scriptoris absolutus a Gardinatu Tubingensi, translarus est ad

Basiliensem conventum; ut scriberet, non legeret vel praedicaret:

praecextus esse videbatur, ut amicis destituerecur, quos habebat in

Suevia. Sic itaque in autumnali angaria ordinatus sacerdos, a

Telamonio Episcopo Tripolipano Suffraganeo Basiliensi, missam primam

cecinit in die Sanct. Francisci, cui sollennitati aderat Senatus et

Pater cum fratre Leonardo adhuc vientibus et sanis. Aderat eriam

honirs ergo Paulus Scirptoris, qui contionatus sub missa praesente

Senaru, tractabatque quinque mures Palaesiinorum aureos, allegoria

nescio qua, ad ipsius studia commendanda. Consueverat enim alias

quoque dicere; instare tempus mutandae Theologiae, et deserendae

scholasticae disputationis. Resumendos quoque priscos sanctos doctores

omissis Parisiensibus: item tempus appetere mutandarum legum

plurimarum.

Hic vir anno sequenti, qui erat post quingentesimum secundus, dum

carcerem ab aliis submonitus timeret, ob dogmata, quae nunc Lutherana

dicuntur, vocatus Tabernas


page 272, image: s302

Argentoratum pervenit, ubi praemonitus ne illuc pergeret, abiit

Viennam Pannoniae, in aliam provinciam turiorem, deinde Romam

profectus, triennio elapso rediit, Heilbrunnam sine poena: Sed a

generali vicario Gallo, qui virum notat et duigebat, vocatus est ut

doceret Theologiam Tolosae: ad quod se praeparans, cum Basileam

venisset, vocatus a Basiliensi Episcopo Christophoro, rogatusque est:

ut ante ab tum in Galliam, legatus suo nomine iret ad Abbatem

Schutteranum pro Monachis honestioribus transferendis in monasterium

S. Albini, reformandum aliquantisper. Cum in via morbo correprus

eslet; divertit ad keisersbergensem conventum et ad Alenspacenses

moniales, quarum quaedam negotia quoque tractarat, cum Episcopoiibidem

nescio quo morbo invalescente, diem obvit, sepultus in ambitu

monasterii Keisersbergensis. Rumor tamen falsus per Sueviam a suis

fautoribus disleminatus est: quasi Monachi eum, verbum est Pellicani,

sacrificaverint.

Itaque Reuchlinus fraudatus est Pellicani auxilio, Sueviam eo petente:

quo factum; ut opus rudimentorum tardius fuerit absolutum. Anno

millesimo quingentesimo primo, cepit pestis grassari Rubeaci et ahbi,

quae, ut diximus, patrem Pellicani una cum liberis sustulit, ipso et

unica sorore superstite. Tume ut mortis metum excuteret, conscripsit

septem Psalmos paenitentiales, quos vocant, tribus columnis Hebraice,

Graece et Latine, versibus sibi respondetibus, additis aliis Psalmis

laudatoriis, et precationibus quibusdam, quottidie dicendis ad Dominum,

et ad patronos; qui erant, Paulus, Agnes, Franciscus; et Hieronymus,

divi.

Anno millesimo quingentesimo secundo ordinatus est lector Theologiae

pro fratribus studiosis, in conventu Basiliensi, quo pervenit in fine

Augusti. Praelegit autem in Theologia scriptum quoddam Guilermi

Vorilong. in sententias recens impressum multo labore ob

impeditissimum et affectatum stylum, curiosi magis, quam docti viri

scholastici Scotistae. In Philosophia Nicolaum de Orbellis. His

absolutis, Breviloquium Bonaventurae fere brennio praelegit et

Margaritam Philosophicam. Item tertium et quartum sententiarum Scoti,

cum compositione et usu Astrolabii: quale consici curavit manu

cuiusdam fratris Friderici Krafft Nerobergensis, ingeniosissimi

artificis, qui post Astrolabium elevationum omnium, etiam opus motuum

omnium planetarum confecit. Eodem anno cepit Ioannes Amerbachius

senior imprimere omnia opera D. Augustini, ad quam editionem contulit

operam suam Augustinus Dodo Canonicus ad D. Leonardum. Coeperat enim

scribere argumenta in singulos D. Augustini libros: sed cum peste

deceslisset: typographus opera Francisci Wyler Basiliensis Minoritae

usus est; qui multos libros in


page 273, image: s303

capita distinxir, et singulis argumentis praemisit. Hic cum sequenti

anno loco esset motus, Pellicanus rogatu sidelissimi typographi,

residuos centum quinquaginta libros absolvit. Ex eo teinpore summus ei

amicus fuit vir ille; et cum eo Ioannes Frobenius, qui fratribus

Minoritis ob ipsius labores, plurima beneficia contulerunt; et ipsum

Pellicanum nullo libro utili carere passi sunt.

Aliis quoque typographis toto sexennio pro virili fuit subsidio;

maxime Iacobo a Pfortzen, qui primus Basileae impressit opera

Chrysosiomi et Stephanum Brulifer.

Anno millesimo quingentesimo quarto circa Maium advenit Raymundus

Gallus Xantonensis patria, Cardinalis S. Mariae novae, legatus a

latere Alexandri Papae U I. Is voluit hono ratiores reddere Minoritas

de observantia dictos, qui doctos quidem haberent fratres, sed nulla

graduum praerogativa celebres; iamque in con ventibus tractus Rhenani,

aliquos titulo doctoratus ornaverat. Hic instigatus a Iodoco Gallo

avuneulo, saepius nominato, cum Basileam venislet; Pellicanum

examinavit aliquot horis per duos doctores Theologos; quos in comitatu

suo habebat, Ioannem Ammanum Argentinensem praedicatorii ordinis et

Ioann. Capet Minoritam Gallum. Interim legatus incumbit translatroni

sanctarum Virginum trium in Eichsel, et sanctae Christianae. Erat enim

ut alter Ambrosius, in his rebus superstitiosior: et reliquiarum

corrasor per totam Germaniam ex monasteriis; ut particulas ad Gallias

transferret, et huiusmodi rebus, et bullis indulgenriarum, Academiam

Parisiensem ornaret. Abitum parans Romam versus, iterum Pellicanum

vocavit legatus, convocataque doctorum suorum familia titulo eum

doctoratus ornare voluit. Adfuit vir doctus et magnae auctoritatis ex

familia Cardinalis, qui dixit: Reverendissime Domine, aegre fert

Gardianus ipsum doctorem oreari, consentit in Baccalaureatum:

inveniatur medium, ut Licentiatus creetur. Cardinalis respondit:

placet illud hac conditione, ut nunc fiat Licentiatus, ubi autem annum

trigesimum aetatis expleverit, sine alia promotione Doctor sit et

habeatur. Consentiebant omnes. Pellicanus eadem hora iuramentum

praestirit: et mox Bulla fuit expedira super his. Verum Pellicanus

annis quadraginta amplius numquam vel Licenriati vel Doctoris ritulo

est usus. Abiturus postea Cardinalis Raymundus rogavit provinciae

Patres; ut Pellicanum sibi familia rem permitrerent loco Capetis secum

Romam proficisci cum socio. Quibus annuentibus ipse desiderio videndi

Italiam et Romam, non invite sese illi adiunxit: iam annos viginti sex

narus Pedibus ergo, de more illorum, iter facientes Pellicanus et

Iacobus Schenck nobilis genere frater, per Zofingam Luoernam


page 274, image: s304

pervenerunt, ubi quatuordecim diebus manserunt. Aderant legati,

proceres helvetiorum ex quinque pagis, qui navigio, Cardinalem usque

ad Brunn comitati sunt, decimo octavo die Iulii. Deinde in vicum Suiz,

qui Kirchgassen vocatur ingressi; mox ad diem Iulii trigesimum

convocati sunt omnes ex tota valle, ad Cardinalis missam sollennem.

Inter missarum sollennia, contionatus est Episcopus Tripolitanus ad

populum confertissimum. Cardinalis instituit; ut quotannis eodem die

populus conveniens, omnibus futuris tempribus haberet remissionem

pecatorum septem annorum; quae post plenariam, dicta est fuisse

maxima; quam pontifex dat et legatus a latere dare porest. Sequenti

die navigio pervenerunt Uranium. In Altorff aliquot diebus commorati,

Pellicanus et alter quidam, helvetiorum historiam, e Germanico in

Latinam linguam transtulerunt: ut a Cardinali intelligi poslet. Ibidem

ipse Cardinalis multas epistolas Romam perferendas diversi argumenti,

pariter multis dictavit; ita erat ingeniosus senex, iam tum maior

sexagenario. Triduo vel quatriduo post, Episcopus Tripolitanus, et

alii Basilienses atque Helutii, domum impetrata venia redierunt, cum

iam ascendendus esser mons S. Gothardi. Voluisset etiam Pellicanus cum

suo fratre redire propter tarditatem itineris Cardinalis; sed cum illo

vallem ingressi pulchram inter horridissimos montes sub vespcram

pervenerunt Wassenium: ibi pernoctantes in media crepidine montium in

horrendis montanis, mane altius ascendendo pervenerunt in pulcherrimam

planitiem; ubi cacumen montis e longinquo cernebatur et villae erant

aliquot, nempe Urselen, et remotius adhuc in pede montis Gothardi,

villa non parva, Hospital dicta: ibi pransi ascenderunt multo labore

ad verticem montis publico itinere, utrinque montibus altioribus

surgentibus, tandem venerunt ad Capellam et hospitium S. Gothardi: ubi

aliquandiu in magnis et inconsuetis frigoribus consistentes, monre

descendere ceperunt per semitam pedites, equites vero per viam regiam.

Verum Cardinalis lectica est deportatus ab sedecim robustis Helvetiis,

pro non parva mercede. Unde pervenientes ad villam Orlienz

Mediolanensis dioecesis, iterum scribendis epistolis fuerunt occupati,

de pecunia legato transmirtenda. Eo peracto descenderunt iuxra vallem

pulchram et praecipitem, usque ad locum Closterlin dictum, sequenti die

Bellizonam pervenerunt. Postea iter facientes per planitiem, versus

lacum maiorem, et lacus initia transfretarunt ad oppidum Lucarnum

ornatum munitissima arce, invento illic monasterio irreformato: ibi

octiduum substiterunt.


page 275, image: s305

Inde ad monasterium reformatum Sancti Bernhardi conrenderunt: ubi cum

febris Pellicanum corripuislet, et medici Cardinalis opera frustra

uteretur: bona venia Cardinalis Germaniam repetiit: dixit enim ad

Pellicanum: volui deducere te mecum Romam, et tua opera studiisque

oblectari, sed quia video aerem tibi adversum, malo ego scire te

Basileae vivum, quam cernere Romae mortuum: moxque illis assignato

ductore Lucernano, redierunt magno et difficili labore ad Altorff. Hic

conducta navi, coacti sunt ipsorum quinque viri, nauta uti femina.

Corripuit tum Pellicanum iterum febris, et venrus impetuosus

insurrexit contriarius; ut compellerentur divertere in Sisicken

villulam, mediam inter Altorff et Brunn.

Mox coacti ascendere montem altissimum, reptando per prata manibus et

pedibus, per magnum milliare: Pellicanus propter febrilem paroxysmum

post alios tardior ascendebar. Delati autem sunt ad planitiem

iucundissimam, ubi villa pulchra, pratapingurssima, et fonres

lympidissimi: nomen villae est Morse, antiquissimam habens parochiam.

Ut autem multo labore ascenderunt: sie graviore incommodo tibiatum

descendere altissimum moutem fuere coacti. Excedit altitudo illius

villae omnes montes Basiteam versus: adeo ut viderint tunc montes

Alsatiae, adeoque eos qui sunt prope Rapolsteinium. Igitur descen

denres magnum milliare, pervenerunt ad villam Brunn, ubi pernoctarunt.

Postero die Lucernam perlatus est, tandem Basileain, sebri diu

multumque vexatus.

Basileam reversus, audirores suos in Theologia et liberalibus

disciplinis exercere perrexit. Illo tempore Ludovicus Berus Parisiis

adeptus Doctoratum in Theologia, in patriam suam Basiqeam venir, et

prirna fundamenta linguae Hebraeae satis feliciter aliquot seprimanis

Pellicano Praeceptore, didicir. Rogatus autem ab Episcopo Basiliensi

Christophoro ab Vienheim, summam brevem ei descripsit Catholicae

doctrinae, quae populo sibi commisso, ad salutem necessaria esset. In

hoc opere alicubi secutus est non tam suam conscientiam, quam

scholasticos quosdam doctores mendicantium ordinum, unde non omnia ibi

scripta, solidae fuerunt veritatis, sed eius, quae tunc veritas

habebatur. Quae vero de indulgentiis, purgatorio, confessione,

eucharistia, et Papistica potestate scripra invenit: iam ceperat

suspecta habere, ex lectionibus antiquorum, maxime Augustini et

Origenis: in quibus talia dogmata non in venerat. Deprehenderat enim

librum de vera et falsa paenitentia, non esse Augustini, sicut nec

librum de Sacramentis Ambrosii, et Hieronymo quaedam de talibus

loquentia, falso fuisse asscripta: id quod postea Eras. quoque Roterod

confirmavit, et probavit luculentius. Et platuit uqidem tunc


page 276, image: s306

labor ille Pellicani episcopp, qui propediem synodum provincialem se

coacturum promisit: in qua liber sua auctorirate, parochis suis

commendartur, ut secundum illum docerent: sed postea id non est

factum. Causas ipse retulit, quod Sacerdores Austriaci dominii et

Helvetii, impatientes disciplinae, nollent a se quoquo modo reformari:

et Canonici Ecclesiae suae maioris, exempti essent a sua auctoritate,

immediate sub Papa et suo decano, quibus non reformatia, primis

scilicet, nihil de minori clero posset tentari per se, quamvis multa

displicerent. Cum hoc opus episcopo offerret Pellicanus, nova ei per

horam et amplius retulit, de quatuor praedicatoribus monachis

Bernensibus; idque Latine, et eleganter: qui anno millesimo

quingentesimo nono, ultimo die Maii cremati sunt. Historiam de gestis

ipsorum scripserunt Sebastianus Franck, Thomas Murner, et multi alii.

Ipsi quoque monachi praedicatores eam describere ceperant: sed non

poruerunt absolvere.

Postquam sex annis Basileae studiosis legerat Pellicanus, vocarus est

Basilea Rubeacum, cum quibusdam iunioribus fratribus: alii quoque

illuc ad ipsum missi sunt aliunde, inter quos Sebastianus Munsterus

Ingelheimensis, octodecim tunc annorum adolescens, homo laboriosus et

probus. Ceperat Pellicanus in operibus D. Hieronymi adicere Hebraicis

literis, quicquid ex sacris Bibliis citar, rogatu Amerbachii, quem

laborem absolvit Rubeaci Librariorum enim inscitia omnia fuerunt

corruptissima.

Ab anno itaque millesimo; quingentesimo octavo usque ad undecimum,

praelegit denuo suis auditoribus Margaritam philosophicam totam,

Nicolaum de Orbellis, super libros sententirum, et libros Aristotelis;

com municavit cum Munstero, quaecumque habebat, Hebraica et

Astronomica, quibus multa adiecit sua quoque diligentia: ut in istis

disciplinis doctissimus evaserit. Ursit eum Pellicamus pro virili ad

philosophiam divinam et humanam, quam eslet aliquando fratribus quoque

aliis praelecturus, id quod contigit tandem, tam Basileae, quam

Tubingoe, ubi reliquum quod in astronomia deerat, Ioanne Iustingensi

praeceptore didicit.

Anno domini millesimo, quingentesimo septimo, dum adhuc lector

Basileae esset, de voluntate patrum in capitulo provinciali

Rubeacensi, pro more contionem Latinam memoriter in honorem Patriae de

charirate habuit. Anno millesimo quingentesimo decimo iussusp

raeparare se ad orationem Latinam coram doctis Academiae Tubingensis

habendam, ubi erat celebrandum capitulum provinciale Minoritarum post

pascha. Argumentum fuit de studiis emendandis; sed meruens Poetarum

dentes: impetravit, ut iam mandatam memoriae non recitaret. Fuit autem

a multis illa oratio transscipta. Anno undecimo supra mille quingentos


page 277, image: s307

celebrandum erat capitulum provinciale Basileae; in quo Sebastianus

Munsterus iussus declamare Latine, obtinuit a Pellicano ut

conscriberet illam quam postea feliciter habuit, sumpto themate ad

patres: Quando misi vos sine sacculo, pera, et calceamentis, numquid

defuit vobis aliquid? dicunt ei, nihil.

In eodem capitulo vel conventu ordinatus est Gardianus Pforzensis: a

fratribusque electus, dum aliquot mensibus Bartholomaeo Wyer

provinciali socius Secrerarius adiunctus fuisset. Postquam rgitur non

integris annis sex Rubeaci praelegisset, comitatus socio et caro

discipulo Munsiero, nondum sacerdote, pervenit ad pfortzemium Cal.

Septem bus, ubi concertatio inchoata [note: Dissidium ibi inter plebanum et monachos Ad id componendum Iod. Gallus missus. ]

fuerat inter plebanum

et Mendicantes, fratres praedicatores et minores. Itaque concordiae

conciliandae causa missus est ab Episcopo Spirensi Philippo a

Rosenberg D. Iodocus Gallus, qui conciliavit partes et liceris

conrirmavit in conventu Pfortzensi, de cimo quarto die Novembris. Idem

Gallus Pellicaum episcopo commendavit, a quo multis postea beeficiis

est affectus. Initio huius anni, obiit amicus Pellicani singularis,

Conradus Leontorius Mulbrunensis Monachus in arcta valle prope

Basileam septimo Iannarii.

Anno millesimo quingentesimo duodecimo, Octobris undecimo, Spiram

descendeus in causa conventus, Bruxellae eum hospitio excepit

Wolfgangus Capito, Baccalaureus Theologiae, et comcionator. Is eum

lcorsum abductum secreto interrogavit: quid sentiret de eucharistiae

Sacramento, et de corpore Christi? Respondit ingenue Pellicanus,

invitum se de doctorum opinionibus circa hoc versari argumentum;

offensum a Ioanne Scoto in 4. sent. ob tres opiniones recitatas. Ego,

inquit, priori libentius quam teriae inhaererem, intelligens panem et

vinum esse sacrae rei, id est, crucifixi corporis et effusi sanguinis

sacramentum id est sacrum signum, et esse nutrimentum animae

spirituale per fidem: et non aequivoce dici nomen sacramenti de

Eucharistia, et aliis sex Sacramentis, id quod Scotiu concedit, ut

puto invitus. Audiens haec Capito, respondit, nihil aliud sibi videri,

vel se posse intelligere. Ex quo intelligtur, quamdiu de hoc Papistico

articulo dubitare coactus sit, contra conscientiam, quam Papa tenebat

captam, in eo et in aliis quoque hinc similibus articulis, ut erat de

confessione auriculari omnium peccatorum necessaria ad salutem, quia

in patribus sanctis, Augustino, Hieronymo, et Chrysostomo, quos

legerat omnes, nil tale invenerat, cum merito haberentur catholicae

doctrinae antesignani, contra quos et Berengarium, illis

consentientem, Romani et Parisienses Theologi tantopere militarunt.

Iisdem diebus descendit Wormatiam; et Iudicam Synagogam

praeceptoremque suum Ioannem Vigilium invisit. In principio


page 278, image: s308

Martii translatus est M. Wolphangus Bruxella Basileam: ut esset

paedicator in cathedrali Ecclesia Basiliensi. Pellicanus eo anno

praelegit Pfortzhemii fratribus iunioribus, scriptum breve super

sententias Nicolai de Nysa, utilius et brevius reliquis omnibus super

sententias. Legit magnam partem historiae Hirsgaviensis Ioannis

Trithemii, olim abbatis Spanheimensis, quem antea viderat; virum, ut

scribit, eximiae staturae, et valde humanum.

Anno millesimo, quingentesimo decimo tertio, interfuit Haidelbergae

die S. Matthiae, revocationi Wigandi praedicatorii doctoris,

Apostolica auctoritate coacti ad hoc, ad instantiam Minoritarum; qui

eandem Romae quoque anno praeterito vicesimo secumdo Octobris secerat.

Decimo quinto die Decemb. in angaria, fuit Spirae cum ordinandis: cum

Psalterium Chaldaicum. hie. Indianum, Romae impressium commodato

accepisser, noctu in domo avunculi, didicit legere illam linguam et

sic intellrgere: ut duos primos Psalmos antequam dorimret

interpretatus sit: de que obstupefacti avunculus et decanus Spirensis,

ipsum illo libro donarunt.

Reucrsus autem Pfortzemium per Bruxellam, invitatus est a novo

episcopo Spirensi, Georgio fratre Palatini, qui ipsum humanissime

tractavit.

Anno millesimo, quingentesimo, decimo quarto causa Ioan. Reischlini et

praedicarorum, tractata fuit Spirae per commissarios Papae. Octavo die

Febr. obiit archiepiscopus Uriel Moguntinus, in cuius locum successit

Martii nono die Albertus Marchio Brandeburg, Mense Augusto celebratum

capitulum Minorum in conventu haidelbergensi: ubi electus est in

provincialem Casparus Sazgerus Landshutensis, doctus Theologustis

rogavit Pellicanum, ut omisso Gardianatu Pfortzensi, suus esset

Secretarius. Dispositis itaque rebus suis, illum Ulmam secutus est.

Ibi per ovum Hebraica quae dam descupsir, com municata a Ioan. Beham,

nempe vocabularium Hebraicum abbreviatum, ex libro radicum R. Davidis

Kimhi, et fragmentum Grammaticae cuiusdam elegantis, de artisicrosa

verborum coniugatione, et alium quoque libellum, carmen disciplinae

pro morib. 130 vesuum, R. Ioseph Esopei, provincialis Iudaei, quem iam

ante Capnio Latinum fecerat, Pfortzae impressum, quem vocavit

Scutellam auream. Rescripsit eriam parabolas quinquaginta sententiarum

moralium, iuxta quinquaginta discipulos Ahum quoque tractatum de decem

munerationibus. De anima quoque philosophicum, omnia Hebraea,

Perlustratis multis monasteriis, pervenerumt in Otterburen monasterium

egregium S. Benedicti, in quo Nicolaus Ellenbogen Hebraice doctus,

vivebat. Transi verunt deinde Fussen, id est, fauces Alpium, ubi Lycus

erumpit, Deinde versus Oenipontem progressi ac humaniter


page 279, image: s309

fuerunt excepti a Caesaris Maximiliani thesaurario. Post monte

Brennero, ut vocant, superato pervenerunt Stetzingum et secumdum

flumen Isaar Brixinam Ibi familiaritate operaque doctoris Sebastiani

Stamleri Augustani Canonici adeptus est portam lucis R. Iosephi

Castiliensis, interprete Paulo Ritio; quem tractatum satis prolixum

descripsit, postea a Ritio est editus. Ibi quoque legendum accepit

Paulum de Heredia Hispanum, de mysteriis Cabalisticis, librum

egregium, dudum in Hispania impressum: sed antea et postea ipsi

numquam visum. Perfectis negotiis redierunt per eandem viam Matram

usque: deinde venerunt Suazium, unde proxima via per Alpes iuxta lacum

S. Petri, et per Stubam sinefornace, qui locus est horribilis deserti,

sic dictus, venerunt ad Tegrense Monasterium Benedictionrum, hic

Monacum urbem elegantissimam. Quatuor ibi fere hebdomadibus transactis

prolixe sunt excepti, a D Kunegunde sorore Maximiliani, vidua sancta,

matre Principum trium. Tandem publicis negoriis empeditis descenderunt

Ratisbonam, ubi audierat Hebraicam Bibliothecam apud praedicatores

haberi. Vidit ibi non solum Hebraica Biblia, sed et totum Thalmud in

sex partes distinctum, una cum dictionario Thalmudico, omnia manu

scripta. Rogavit ut transscribendum dictionarium darent, fide iubente

Gardiano Chalemensi; sed recusarumt Monachi, quorum ne unus quidem

callebat linguam Hebraicam. Post Ingolstadii, aliquot diebus

haerentibus, Ioannes Eccius, a multis annis Pellicano familiaris,

Dictionarium Hebraicum quottidianae loquutionis describendum lubenter

dedit. Bambergae virum invenit Hebraice studiosum Caesarem

cognominatum; cui erat egregia quaedam Grammatica, ex qua quaedam

excerpsit: inde ad novam civitatem iuxta flumen Eisch concesserunt,

ibi tum vivebat adhuc Elias Levita Iudaeus nondum Grammaticus, ideoque

ipsi ignotus, qui rum cum aliis Iudaeis post mortem Marchionissae

Brandeburgensis ibi residentis, per filium successorem Casimirum vel

Georgium expulsus, in Italiam venit, ubi Hebraeam Grammaticam didicit

primum, deinde ibidem quoque expulsus, Romae eandem docuit

Christianos; donec exinde quoque expulsus est, non modico urbis et sui

damno. In illa visitatione monasteriorum descendit etiam Francofordiam

a Iudaeis aliquid inquisiturus: sed omnes indoctos invenit, quamvis

duos Rabinos convenisset.

In reditu venit ad Abbatem Spanhiemensem, successorem Ioannis

Trithemii, qui iam Wirtzburgam translatus erat ad Scotos abbas: ibi

vidit Spanhemii Bibliothecam, literis antiquis, optimis, rarissimisque

in omni literatura, nobilissime decoratam: sed non datum est diu ibi

haerere. Contenderunt inde Basileam, ubi tunc imprimebatur Erasmi

Novum Testamentum,


page 280, image: s310

cum annotationibus, novum tunc et utilissimum opus. Friburgi Brisgoiae

iussu Papae et Imperatoris Maximiliani convenrum minorum reformavit.

Redeuntes per silvam Herciniam, Tubingam et Pfullingen Alpibusque

superatis Ulmam pervenerunt, sicque primum cursum visitationis

absolverunt.

In secunda visitatione transeuntes monasterium Ebersbergense a Nicolao

Monacho Hebraicae linguae studioso accepit describenda argumenta in

libros duos perplexorum R. Rambam 75. et 38. capitum, cum dictionario

explicante difficilia verba eiusdem libri. Secundo Ratisbonam

descendens per avunculum suum, Episcopi Spirensis Georgii Palatini

commendationem adeprus est, ad fratrem eius Ioannem Episcopum

Ratisbonensem; ut Dominicani Ratisbonenses, Thalmudici dictionarii

exemplar ei describendum concederent: id quod nihilominus difficulter

ab eis impetravit. Noribergam cum venissent, prostabat Pentateuchus

cum megillis hebraice, adiuncta Chaldaica translatione Onkeli, et

Commentario R. Salomonis, codem anno millesimo quingentesimo decimo

quinto impressis. Eum illi codicem emir Charitas Abbatissa ad S.

Claram, soror Brckeimeri, qui ei fuit thesauri maximi loco. Ad illud

enim tempus praeter nuda parva Biblia Hebraica nihil habebat.

Anno decimo sexto supra sesquimillesimum ad Dominicam Iubilate

celebratum fuit capitulum provinciale ad S. Uldaricum, in quo ipse

totius provinciae nomine electus fuit ad capitulum generale, quod in

urbe Rotomagensi in Normandia celebrandum erat ad festum pentecostes.

Assumpto fratre interprete Gallico, Philippo Novovillensi intrarunt

Gallias, per vallem Keisersbergensem, superatisque montibus

pervenerunt ad oppidum S. Adeodati. Sabbato ante dominicam post

adscensionem Domini Lutetiam pervenerunt, ubi Iacobum Stapulensem,

cuius lucubrationes legerat, vidit et salutavit. Is de Beate Rhenano

et Amerbachio discipulis suis quaesivit. Illo tempore Parisiis sub in

signi Basiliensi invenere Novum Testamentum Erasmi recens allatum.

Postridie Pantizaram usque iverunt Deinde ad Castrum Gallion ad

Sequanam, quod habebat amplissimum hortum trium leucarum in circuitu;

quod construxerat Cardinalis Rotomagensis, legatus Apostolicus,

aedificium insigne usque ad expensas viginti quatuor tonnarum auri;

nondum tamen omnia in illo erant absoluta.

Rotomagi duodecim diebus capitulum celebraverumt numero fratres

septingenti, Hispanis eriam fratribus praesennbus, ex novis insulis,

ad quas vocabantur fratres, adituri eam provinciam S. crucis, et

inventi sunt volones quatuordecim fratres,


page 281, image: s311

tres, qui cum aliis navibus impositi Ulysbonam devecti sunt, inde

commodo tempore adituri insulas. Eadem navi qua illi frarres venerant

ad istum coetum, Rex Portugaliae transmiserat eleemosynam, nempe

aromata, quae primitias esse dixit novae cuiusdam terrae inventae; et

per singulos conventus omnium provinciarum Cismonranarum voluit

distribui, qui soli tunc con venerant, nempe Hispani, Galli, Germani,

Angli, Scoti, Dani.

Soluto capituio iterum abierunt in Lotharingiam ab oppido Nansi

divertentes per Austrasiam versus Zaberniam per Salinas et

Witrerstorfiam; ubi idolum S. Anastasii viderunt, horrendo vultu,

etiam daemonibus qui illic exsecrationibus eiciebantur.

Reversis Basileam, omnia opeta D Hieronymi impressa erant, usque ad

tomum octavum, vel ultimum. Ioannes ergo Frobenius cupiens quadruplex

Psalterium imprimere, opus in Germania non tentatum, exoravit Capsarum

Sazgerum provincialem Pellicani; ut tres menses pateretur ipsum

Basileae commorari, quo correctius opus ederetur. Divina providentia

in Italia Ianuae per Augustinum Iustinianum Nebriensem Episcopum,

eodem tempore quintuplex Psalterium typis excusum est. In Hispania

integra Biblia, in quatuor linguis Compluti, opera, studio, et

impensis Francisci cisnerii Cardinalis Toletani. Hinc oboriri coepit

diligentior utrius que Testamenti tractatio, sic Domino ordinante

progressum Ecclesiae: prodeuntibus passim in Theologia, maxime vero in

Germania, optimis libris.

Finito opere ad calendas Septembris sequutus est iterum provincialem

per Sueviam inferiorem, quem Ulmae convenit. Ibi denuntiatur ex urbe

Roma; ut ad sequentem annum festo Pentecostes conveniant ad

generalissimum capitulum a Leone Papa celbrandum, non solum totius

Christianitatis, Minores reformati, sed etiam conventuales (sic enim

nominantur, qui non sunt de obeservantia.) Id quidem factu difficile

erat; sed declinari non poterat. Indicta igitur est congregatio

provincialis Pfortzemii; ut deliberaretur, quisnam eorum nomine

mittendus esset Romam, delectusque est Ioannes Machysen Gardianus

Noribergensis, qui olim provincialis fuerat; cur alii cum Pellicano

adiuncti altera paschae iter Romam versus ingressi sunt.

Interea Pellicano nuntiatur Iodocum Gallum Spirae hoc anno millesimo

quingentesimo decimo septimo, Martii vigesimo primo podagra obiisse:

et testamento Biblothecam suam ad usom Minorum Rubeaci legasse; donec

silii sororis Pellicani adolescerent, et illis uti possent: qui tamen

peste obierant. Roma reversus curavit libros utiliores Rubeacum

transferri. Hic vir de quo sitpra diximus, postquam in doctorem artium

promotus fuit Haidelbergae, in contubernio novo praelegit Logica

Aristotelis et Physica, magno cum fructu suorum discipulorum. Exigebat

enim


page 282, image: s312

suas lectiones ab eis. In munere contionandi magnam diligentiam

adhibuit. Nemo Magistrorum plures orationes Latinas habuit ad

Universitatem et clerum, quam ipse. Cum parochiam nactus esset

Steinachii supra Hidel bergam, et postea Spirae in Cathedrali ecclesia

pator et praedicator, familiam alere cogeretur; ancillas honestas

habuit. Tolerabilius iudicabat extra domum concubinam habere; quia

facilius se continere posset; quam domi, quod impaenitentiae signum

esset. Alias vitae inculpabilis, et Episcopis a consiliis fuit.

Quamquam autem suas opes regarat Ecclesiae S. Germani: noluit tamen

epitaphium sibi poni. Cavit enim testamento, nealiter sepeliretur,

quam simplex alius Christianus, nolens, ut moris erat, veste sepeliri.

Penivit tantum apud amicum quendam paulo ante mortuum, sibi sepulcrum

fodi, cum quo speraret, resurrecturum se ad iudicium, non ut

sacerdotem et doctorem; sed ut humilem Christianum. Haec breviter de

eius avunculo: nunc ad iter Romanum.

Egressi Campidona, superatis Alpibus diverterunt ad Monasterium Stams

Cisterciense: ubi sepultura est Ducum Austriae et Tyrolis;

pernoctaverunt etiam in castro Cyrlen pulcherrimo, non longe ab

Oeniponte, ubi icones viderunt totius genealogiae, cum socio

interprete, Ioanne Gengero, qui tredecim annis Romae egerat: cuius

illi opera omnino indigebant: Itali enim fratres Latine cum ipsis

colloqui non poterant. Brixina solventes pervenerunt Bozen, Tridentum,

inde paulum procedentes versus Roveritum Athesin transgressi,

diverterunt Salonam civitatem, in qua est conventus minoritarum

ordinis. Ibi offendit Franciscum Lechetum doctissimum Scotistam,

provincialem provinciae Brixiensis: qui eos duxit ad generale suum

studium Scoticum, in insula pulcherrima lacus prope Salonam, ubi

fratres quadraginta commorabantur studiosi Scoti: cuius ibi expositio

et commentaria tunc imprimebantur, auctore Lecheto ipso, qui post

aliquot annos factus est generalis totius ordinis Minorum: mortuus est

tandem in Hungaria. Inde Mantuam venerunt atque ibi transmisso Pado

Mirandulam oppidum celebre propter doctissimos comites Ioannem Picum

et Ioannem Franciscum Picum filium eius fratris. Inde multa oppida

transeuntes, Bononiam ingressi urbem amplissimam ad Minoritarum

monastrium novum, in colle humili extra muros situm diverterunt. Ibi

fratres provinciae Bononiensis celebrabant capitulum, et numerabant

pecunias, quas corraserant praecedente quadragesima ex indulgentiis;

ut eas Romam pontifici perferrent pro aede D. Petri exstruenda. Postero

die solo non habuerunt monasterium, montem Apenninum ascendentes et

descendentes per oppidum Florenzola. Sequente die pervenerunt

Scarpariam; ibi in eremo sui ordinis monasterium adiverunt, non via

regia usi, propter victum Deerat enim omnibus


page 283, image: s313

toto itinere pecunia: sed nec victus necessarius, quantum vis tenuis.

Florentiam postea pervenientes transiverunt: quia novum observantium

monasterium ad Austrum urbis in submisso colle erat, unde urbs

pulcherrima conspici potest. Biduo post Senas profecti sunt: ubi extra

urbem in monte situm elegantissimum monasterium, ad cuius latera

amplissimus hortus et silva erant iuncta: elegantiorem cathedralem

ecclesiam negat Pel licanus se vidisse, ex picturis et imaginibus in

parietibus et pavimento, opere tessellato, et omnium Paparum nominibus

et imaginibus. Senis deflexerunt per Montana Thusciae, donec Petilanum

perventum. Inde per comitatum Farnesiensem venerunt ad lacum Fulsinum

igne facto, ex insula, quae monasterium fratrum erat, navigio

deduxerunt fratres Germanos in Insulam: ubi biduo mnaserunt. Nave

quoque ipsorum aliquot ad ostia lacus deducit, viderunt sex milia

anguillarum, quae machinis quibusdam captae evadere non poterant

donati aliquot anguillis in Insulam reversi sunt. Tandem Viterbium

versus iter fecerunt, per campum foetidum, piceis balneis repletum, in

monasterium ad ortum urbis extra muros. Hinc postero die decedentes

Montana conscenderunt: pertranseuntes aliquot oppida, noctu

pervenerunt in monasterium sui ordinis, iter diei distans Roma, ubi

una illa noctes trecenti hospites, bene fuerunt accepti: Postridie,

quae erat quarta feria ante Pentecosten, meridie ad hospitium

diverterunt, ubi Germanos obviam Curtisanos habuerunt, repetentes

patriam; qui ita pontifici Leoni oblocuti, ut animus horreret.

Exinde ceperunt videre turres et colles Romanos eleganrissimo situ:

non sine pulchra maiestate antiquae Romanae gloriae. Pervenerunt ad

pontem Milvium; ibi Tiberim transiverunt versus portam Tiberinam, quae

mariae dicitur de populo: ubi pulchra \est ecclesia ad sinistram, cum

eximio Augustinianorum Coenobio, ibi indulgentias primas in ecclesia

illa plenarias impetrarunt. Postea longo itinere per vacuam urbem

versus montem Capitolinum, ubi olim fuit templum Iovis Feretrii, nunc

ecclesia magna Ara caeli dicta, et Minoritarum monasterium cernitur.

Ascendenres ad aram caeli per centum et decem gradus marmoreos, circum

spicere potuerumt, ex meditullio urbis circum quaque Manserunt ex toto

terrarum orbe congregati numero circiter mille fratrum Processiones

aliquot habitae, una ad S. Ioannem Lateranum, ubi ostendebatur

reliquiae corporum sanctorum Petri et Pauli, mira et ridicula pompa

Alia processio in aedem S. Petri, et ad palatium Papae, qui collectos

videbat, in Bell videre, astautibus quibusdam Cardinalibus. Ipse cruce

facta manibus benedixit filiis suis, et plenaria indulgentia donavit

obsequentissimos filios sanctae sedis. Vicissim fratres mille qui

astabamt in curia cantabant antiphonam: Sacerdos et pontifex, et

virtutum opifex,


page 284, image: s314

pastor bone inpopulo, orapro nobis Dominum. Pontificis iussu deducti

in templum S Petri: ostensa ipsis fuit Veronica illa toto orbe

celebrata: idque multis ceremoniis, ab invitis Episcopis quibusdam,

non sperantibus pecuniam. Postea in processione bini et bini ad Aram

caeli redierunt usquein diem corporis Christi; quando iterum omnes cum

toto clero et Monachatu multiplicium ordinum varii coloris et habitus:

in qua processione transiverunt per hospitale S. Spiritus, absente

Papa, et incluso in mole Adriani ob metum; quia ceperat quosdam

Cardinales magni nominis. Primum ibant Minores, deinde Augustiniani et

praedicatores, cum reliquis, quos numerare non refert. Tandem Episcopi

plures, quos sequebantur Cardinales, postea custodes corporis Papae,

Helvetii ducenti, clegantissimi viri, eadem forma induti, pro facibus

gestanres halabardas, circum dantes Cardinalem, gestantem corpus

Christi in monstrantia, ut vocant, parvula. Benedictione accepta,

quique redierunt ad sua. Pellicanus et socii in quartam hebdomadam ibi

manserunt. primo quidem pasti elecmosyna Papae, qui obtulerat ducentos

ducatos pro victu fratrum. Supervenientes autem Portugalenses fratres,

literas sui regis atrulerunt, quibus cavebatur: ut rebus agendis

utiliter et religiose instarent fratres, obtulitque quinque milia

ducatorum pro fratrum victu, et amplius, necessitate postulante.

Commendavit fratrum orationibus vicissim animam defunctae reginae

Portugaliae, pro cuius salute exsequias agere deberent, tota illa

fratrum concio, et totus ordo in suis monasteriis passim.

Nihil autem ibi actum est, nisi quod magisterium ordinis generaltus

officium et regimen translatum est a conventualibus minoritis, ad eos,

qui dicti suut de observantia, invitis et recaleirrantibus illis, et

de praescriptione contendentibus, famamque disseminarunt per urbem,

observantinos emisse a Papa huiusmodi praerogativam, octo milibus

ducatorum, de quo verba sunt Pellicani; quid factum sit nescio. Haec

duo scio, quod ex reta Germania ne obulum quidem ab observantinis Papa

acceperit: aelterum, quod minoritae illi de observantia, commissarii

fuerunt in Italia passim, unde collegerunt tredecim milia ducatorum,

quae in capitulo repraesentarunt, satis tamen incircumspecte et impure

iuxta illcrum regulam et ordinem Quid autem minoritae lucrati sint

imposierum, per indulgentias praedicatas: in Archiepiscopatu Moguntino

et in Helvetiis quoque; docuit negotium Lutheranum et Zvvinglianum.

Tandem dimittendi, provincialis Saxoniae et Argentinae cum suis sociis

et comitibus visitorunt, indulgentiarum loca, per siationes septem

Ecclesiarum principalium summo quodam mane diluculo aram caeli

exeuntes, prmum ante portam adiverunt


page 285, image: s315

ecclesiam S. Pauli amplam et vetustam adiunctam egregio monasterio

Bendictinensium. Ibi ostensa eis fuit ara, sub qua aliquor annis

commorata esset sancta Brigitta, Regina Sueciae, cum qua loquuta

fuerat imago lignea crucifixi, ad dexteram altaris, non multum remota

in altum, id quod non credidit asseremi Pellicanus. Processerunt inde

ad S. Anastasiam. ecclesiam Coenobii Cistertiensis ordinis, iuxta quam

minor quaedam ecclesia ad tres fontes dicta, qui dicebantur erupisse,

dum ter caput D. Pauli amputatum subsiliisset Scribit Pellicanus

considerasse se ter, scaturigmem eiusdem esse quae, ex inaequali

altitudine defluentis. Adfuerunt eadem hora iisdem fontibus duodecim

praedicatorii vestitus fratres Mauri ex India, qui eiusdem Ecclesiae

induglentias ambierunt. Postea pervenerunt ad Capellam satis amplam,

quae dicebatur Annuntiata, sine omnibus ornamentis, quibus etiam alia

templa carbant, praeter unicum crucifixi signum ligneum, sic

fabrefactum; ut faciem verteret ad latus dextrum. Deinde ad ecclesiam

sancti Sebastiani amplam satis, in qua crypta aperta quidem superius;

ut descenderetur per gradus; et altare erat unum, in quo poterant

missam celebrace duo verlis ad se vultibus, sed aspectum rabula quadam

impediente. Ibi duo provincialiter missificarunt ad redimendas animas

singulas de purgatorio; alii volentes misare, qui secum panem et vinum

non attulerant, a Monachis Gistertiensibus ea impetrare non potuerunt;

ideo et ipsi coacti sese exuere sacris denuo: et miseras animas per

missam ex purgatorio liberandas, per avaritiam Monachorum diutius

excruciari oportuit.

Inde regressi in urbem per viam Appiam, ubi in quodam bivio ostensum

sacellum, quod dicitur, Domine quo vadus, cum pictura S. Petri Roma

fugientis, cui eo loci Christus dicitur occurrisse, quem petrus

interrogavit, domine quo vadis? Christum contra Petro respondisse:

Romam vado iterum crucifigi. Id audiens Petrus admonitus rediit Romam,

et ibi est erucifixus. Postea ad S. Ioannis Lateranensis amplam et

magnam ecclesiam pervenerunt, iuxta quam ambitus fuit, in cuius

dlatere appendix, ecclesia parva S. Ioannis Baptistae dicta: et gradus

circiter viginti, qui dicebantur fuisse olim Hierosolymis ante

praetorium Pilati. Eos gradus vetulae et peregrini iussi sunt genibus

ascendere, pro redemptione unius animae de purgatorio. Deinde ad S.

crucis Ecclesiam, circa quam monasterium Carthusianorum; sed non sic

inclusorum, ut nostrates sunt. Post ptandium indulgentias petierunt ad

D. Petrum, et ad Minervam, ad Mariam maiorem, et ad D. Laurentium; ubi

etiam tumbae erant sub terra, prolixi et tenebrosi meatus; ut

luminibus opus esset, hon sine periculo erroris, nisi praeuntes et

gnaros locorum habuissent. Dicebantur fuisse cryptae martyrum. Tandem

ad aram


page 286, image: s316

caeli egressi sunt. Voluisset ruinas antiquissimorum aedisiciotum et

thermarum videre Pellicanus: sed non data est copia discurrendi, nec

carebat latronum periculo.

Circa medium Iunii, Roma dimissi, irer fecerunt versus veterem urbem

Aretium, quam non fuerunt ingressi, habentes entra moenia monasterium,

statimque caeperunt ascendere montana Apennini montis, ad montem qui

dicitur Alvernae Minoritis, ubi S. Franciscus dicitur stigmata Christi

quinque vulnerum accepisse. Altissimus est mons, et per totam fere

Italiam conspicuus, silva pulcherrima, procerisque arbori bus tectus,

cum pulchris planciebus tribus, in larere orientali, australi et

occidentali: in quibus tria fratrum templa non parva, et unum egregium

monasterium, in quo quadraginta tunc fratres, rigide viventes, quo ad

victum. Nostrates nihil cibi dibuo habuerunt, nisi calidam aquam cum

paucis pisis, fabas crudas de agro allaras, panem vero et vinum

commode sufficientia. Amonte Alvernae descendentes, per anfractus

montium perunerunt ad loca planiora versus Forolinum. Deinde

transiverunt Romandiolam ipsam, urbes multas ordine, ut est Forolinum,

Faventia, Forum Cornelii: quae Imola dicitur, Bononia, Mutina, Regium:

inde deflexerunt iterumversus Mantuam: inde Veronam, hinc versus

Clusam; ut tandem redirent Rofertium, hinc per Tridentum ad Bozen:

tandem ad domum suam in Brixinensi Clarissarum monasterio. Ibi aliquot

diebus idoneis cibis recreati: Pellicanus in febrim incidit, et magno

labore Alpes superavit venitque in Suaz. Provincialis cum sociis eum

ibi relinquentes donec melius haberet, navigio abierunt.

Monacum aeger pervenit: ubi capitulum provinciale ab mense Augusto

fuit celebratum. Paulatim ex morbo recreatus, rogavit provincialem;

nese Guardianum cum patribus capituli ordinaret, in aliquo loco: malle

docere fratres, ut multis annis fecerat. Patres ca lege

assentiebantur; ut officium visitatoris sororum tertii ordinis

susciperet, per terminos Sueviae superioris et inferioris, quae est

Algoiae et Wirtem bergensis, domos scil cet circiter sexaginta. Tali

ipsum officio honorandum censentibus, quod aliis gratum erat;

respondit, se malle tres Gardianatus fratrum subira quam idoneris sibi

importabilis et periculosissimi. Patres id audientes, eum ordinarunt

Gardianum in conventu Rubeacensi, quo pervenit circa Cal. Seprembris,

anno millesimo quingentesimo devimo septimo. Isto tempore statim ab

initio anni detimi octavi circumferri ceperunt sermones quidam Lutheri

de paenitentia. Pellicanus Basileam petiturus casu devenit Mulhusium

ad mensam commendatoris; ubi plebanus doctus, ordinis Teuronicorum,

articulos erat nactus centum impressos. Hos cum legendos Pellicano in

mensa exhibuisset, et legisset: obstupuit, quod illa


page 287, image: s317

palam proferentur. Dixit tamen, se non esse certum de primis viginti

sex articulis, qui de purgatorio, de quo dubitaret an esset, quamdo in

antiquis Patrib. Augustino, et eum praecedentibus, et in sacris

literis nullum tale inveniretur purgatorium: de indulgentiarum aute

materia, de confessionibus, de primatu Pontificis, quae sequerentur in

reliquis septuaginta articlilis, prorsus nihildubitare: sed habere pro

verissimis. Verum necessarium fore: ut Lutherus de hac replura adhuc,

et clarius disserat, id quod facturum speret, si vivat. Id tunc dixit

in mensa coram multis doctis. Itaque mansit in Gardianatu Rubeacensi

usque ad annum decimum nomum post Pascha. Illis itidem diebus Erasmi

lucubrationes celebrari ceperant, prodeuntibus tunc paraphrasibus eius

in epistolam Pauli ad Romanos; quarum exemplaria a Frobenio cum

accepisset Pellicanus, praelegit iunioribus fratribus: ut pariter

Paulinam imbibesent Theologiam, et Latinam linguam puriorem discerent.

Placuit adeo fratribus; ut in aliis quoque conventibus passim Erasmica

legerentur avide. Eodem anno celebratum fuit secundum generale

capitulum totius ordinis Lugduni in Gallia; ubi successor electus est

generalis minister Franciscus minister Lecheti Cardinali creato

Christophoro Foro liviensi, qui Romae generalis electus de

observantinis, statim creatus a Papa fuerat cum aliis triginta

Cardinalibus, dum Romae Pellicanus fuit; commissarius iam ante fuerat

ille in indulgentiis generalis per aliquot Archiepiscopatus in Italia,

et collectas pecunias Papae obtulerat.

Eodem anno comitia sunt Augustae celebrata; in quibus legatus

apestolicus Thomas Cardinalis tituli S. Sixti, qui Lutherum ob

articalos illos centum citaverat Augustam, cuius negotii acta exstant

publice. Interea passim etiam Basileae imkpressa et lecta sunt multa

Lutheri opuseula, quae magno applaufu passim in Germania

excipiebantur. Eccius tamen reclamvit, instituta Lipsica disputatione

ad annum sequentem. Lovanienses, Parisienses et Romani Lutherans omnia

damnabant, et excomm unicabant; pauci vero id curabant. Anno decimo

nono post pascha Pellicanus descendit ad capitulum generale

Oppenheimii indictum: in quo ordinatus fuit Gardianus conventus

Basiliensis. Iam enim ibi a Fratribus erat electus et in capitulo

comfirmarus, pro consuetudine ordinis. Itaque ad festum Pentecostes

pervenit Basileam. Quo tempore multi libri Lutheri impressi sunt

Basileae, opera Beati Phenani, primum quidem a Ioanne Frobenio: sed

Era s. Roterodamo instante epistolis, postea nihil Lutheranum

impressit. Id quod vehementer profuit Adamo Petri, qui libellos fere

omnes, qui Wittemberga allati, Pellicano annotationes addente, magno

suo commodo im pressit, usque ad annum 25. Anno 20. impressa fuerunt

omnia, quae tunc exrabant opuscula Mart. Luth. in unum codicem ab

Adamo Petri, Pellicano colligente et ordinante. Eodem


page 288, image: s318

anno celebratum fuit capitulum provinciale Ambergae, prope silvam

Bohemicam, quod accedere coactus transivit Constantia, ubi apud

Minoritas muneribus et praesentia sua honoravit ipsum Ioannes Fabri,

et Urbanus Regius, qui tunc erat in Spiritualibus Vicarius Episcopi

Constantiensis. Postea Ulmam profecti inde navi conducta multi

Gardiani cum sociis descenderunt Danubio Lavingam usque: ubi hospitio

exceptus est a Casparo Ammonio Augustiniano, Hebraice docto, olim

provinciali ordinis per Germaniam. Deinde venerunt Ingolstadio

Ratisbonam, ubi Idolum erectum speciosae virginis Mariae, in loco, ubi

fuerat Iudaeorum Synagoga, viderunt: qui anno praeterito eiecti

fuerant ex urbe Fuit concursus mirabilis omnis generis hominum ad

illam imaginem, quam viderunt et una adoraverunt, ut reliqui.

Postridie ingressi sunt Ambergam, numero centum et viginti amplius. In

illo capitulo iterum electus est in ministrum Provinciae Caspar

Sazgerus, qui fuerat Gardianus Noribuergensis triennio. Rediit

Peilicanus Basileam. Post hoc veto capitulum cepit praedicator

exponere Evangelium secundum Matthaeum, quod et finivit infra annum

cum dimidio, sequutus vetustos Patres, idque cum fructu et

approbatione frequentissimi audirorii etiam doctorum: verbum vero

Evangelii erexit conscientias: irritavit autem hypocritas: postea

perrexit: hic multi commoti sunt.

Post coronationem Caroli V. Aquisgrani celebratam, ceperunt comitia

Wormatiensia, ad quae Lutherus quoque vocatus suae doctrinae rationem

reddidit: attamen instigantibus Romanis, libri ipsius horrendo edicto

a Caesare damnati fuerunt: sed non est id observatum, neque Wormatiae,

neque alibi: quin impressi, venditi et lecti sunt, et eius et

asseclarum tanto ardentius. In fine anni ex comitiis Basileam venit

Pater Franciscus de Angelis, Hispanus, provincialis Provinciae, quam

Angelorum vocabant, per totam Hispaniam diffusam. Is Caesaris legatus

festinabat in Hispaniam, ad sedandum quendam tumultum, et cum

Pellicano integro biduo manens, multa est locutus de causa Lutherana,

quae magna ex parte arrisit viro bono, et docto; de ordinis quidem

constitutionibus multa fuerunt collocuti; in quibusdam immutandis,

quae postea in conventu generali Carpensi (ad quem Pellicanus quoque a

tota Provincia in capitulo nuntius futurus electus quidem fuit; sed

adesse non potuit) omnia proposuit: at non eodem tempore determinata;

sed in sequenti tandem generali congregatione fuerant ordinata. Et

erat is annus Domini millesimus quingentesimus vicesimus primus, in

quo non fuit celebratum capitulum fratrum provinciale; sed comitia

Noribergae indicta quorundam Principum; ubi


page 289, image: s319

decretum Caesaris contra Lutheranos magua parte remissum fuit in

imperio: sed non in Principatu ducum Austriae. Eodem anno Marsilii

Patavini liber contra Papatum tempore Ludovici IV. scriptus, opera

Beati Rhenani, qui in eum mutato suo nomine praefatus est, in lucem

prodiit. Item historia Henricorum Caesarum 1 v. et v. Anno millesimo

quingentesimo vicesimo secundo post Pascha, celebratum est capitulum

Leonbergense in Suevia: in quo cum comparuisset Pellicanus cum

reliquis, primum locum habiturus inter omnes, ob honorem conventus, et

loci Basiliensis, accusatus fuit a quibusdam publice Lutheranismi: et

iam ut excommunicatus, et indignus, qui adesset capitularibus actioni

bus, praesedit Sazgerus. Respondit inter alle Pellicanus: nihil sibi

constare de aliqua excommunicatione lata contrase, qui decretum Papae

nullum vidisset; sed postquam audisset passim iactari, cessasse a

promotione librorum Lutheri, praeter quorundam, qui nondum essent

damnati: ut erat opus Psalmorum aliquot, quibus adiecit quosdam

Hebraicos characteres, rogatus a Luthero per epistolam. Atque sic fuit

decreto patrum admissus. Et cum communis esset consultatio, de

prohibendis fratribus omnibus a lectione librorum Lutheri; consilio

eius et patris ministri provincialis decreto, ordinatum est: ut

simplicoribus frarribus prohiberetur; sed docti fratres et

praedicarorum officium exercentes, diligenter legerent Lutherana; ut

de iis iu licare possent, et privatim atque publice redarguere

errores, contra scripturas canonicas, et veritatem. Sic illi capitulo

ultimo interfuit: in via autem invenit in thermis Cellensibus, prope

Hirsgaugiam, lavantem infirmum D. Ioannem Reuchlinum, cum quo aliquot

horis de mulcis collocutus eum ultimo vidit. Sequenti enim Maio obiit

Stutgardiae sepultus vir doctiss. et iusto zelo succensus pro

veritate asserenda, et sacrarum literarum scudio promovendo.

Reversus Pellicanus Basileam, Erasmo narravit de obitu, et suo

colloquio, occasionemque praebuit dialogo illi de apotheosi Reuchlini.

Sicut et eidem, quod de Franciscano Conrado et Bernhardino lusit, sua

facundia illustrans historiam veram quidem; sed humiliorem, quam quae

legatur Anno vicesimo tertio tempore quadragesimali, provincialis

Sazgerus Basileam profectus, audivit a Doctoribus Universitatis

Basiliensis, et a Canonicis quibusdam Ecclesiae maioris, querelas

graves contra ipsum Pellicanum Gardianum, contra Vicegardianum Ioannem

Kreis, et contra praedicatorem Ioann. Luthart, et alios, quod

Lutherani essent, et promotores librorum Lutheri; quibus permotus,

decrevit cum suis consiliariis istos tres loco movendos; tamen cum

honore et citra contumeliam,


page 290, image: s320

substituendosque alios in eorum locum. Id cum innotuisset senatui

Basiliensi, communicato inter se consilio, miserunt ad provincialem

duos Senatores ex primoribus, denuntiantes eidem: ut accusationem,

contra illos tres latam indicaret, quam Senatus omnino scire et audire

vellet. Negavit primum provincialis, nolens prodere accusatores

dominos et magistros: mox audivit sententiam Senatus esse; ut tres e

monasterio mittat, statim reliquos fratres omnes eiciendos esse, qui

tum numero erant supra quadraginta. Verum provincialis existimans

Sonatores hos Lutheranos, et alteri parti addictos esse, provocavit ad

Senatum utrumque colligendum. Id illi concessum est ad Sabbathum

imminens hebdomadae Paschali, ea ratione; ut praedicator, et

Pellicanus pariter comparerent in senatu, rationem daturi actionum

suarum, et responsuri ad accusationes proponendas provincialis.

Comparuit cum suo socio Ioanne Wintzler et confessore, Pellicani

adversariis, et longo sermone exposuit negoti um totum, et causas, ob

quas cogeretur amovere ilios tres ad alios conventus, et ipsorum

conventus melius providere. Accusavit eos Lutheranismi, et quod

huiusmodi librorum editionem promovissent. Statim a prandio iterum

vocati sunt ad Senatores quosdam, audituri sententiam Senatus; quae

fuit, ut festinarent urbe egredi, re infecta, quam molirentur. Quin si

illos tres volentes nolentes urgerent egredi urbe; decretum esse;

omnes reliquos Minoritas ex urbe statim eicere. Sic provincialis

abiit cum sociis suis, et confessore monialium S. Clarae in Gnadental

Gregorio Heilman, doctore; ubi consilium suum cum doctoribus et

canonicis habuerant. Sed et eodem decreto denuntiatum est quatuor

ordinariis lectoribus; duobus in Theologia magistris, M. Mauritio

Augustiniano, et D. Ioanni Gebvvilero Doctori in canonicis, Ioanni

Mernach et Ioanni Wonecker Medico, qui stipendia habebant a Senatu, ne

posthac exspectarent stipendium pro lecturis; sed ab illis cessarent.

Porro abeunte provinciali, non amplius redituro, Pellicanus dimissus;

in officio cum sociis ordinarius lector in Theologia statim ordinatus

est Doctor Ioannes OEcolampadius, qui etiam antea iesaiam Germanice,

omnibus audire cupientibus, legerat. Sed ex illo tempore coepit

praelegere epistolam ad Romanos: et Pellicanus in locum Augustiniani

Doctoris surrogatus est, lector Theologus, qui in amplo satis

auditorio, praelegit Genesin integro anno: deinde vicesimo quarto

anno, praelegit Proverbia Salomonis, postea Ecclesiasten usque ad

Februarii finem fere, anni vicesimi sexti. Cum eodem vicesimo sexto

anno celbraretur capitulum


page 291, image: s321

provinciale in conventu Landshutensi, Senatus Basilcam misit nuntium

cum suis literis ad coetum illum, et exposuit quid actum esset; et

quid fieri vellet de conventu fratrum, et Sororum S. Clarae in

Gnadental; scripsit etiam Pellicanus, 3. calend. Augusti, non ad

Provincialem Sazgerum (qui ei ante semper amicus, hoc vero tempore

offensus videbatur) sed ad Alexandrum Molitoris tum Gardianum

Moguntinensem; qui in illo capoitulo provincialis electus est, veterem

amicum, de causa sua, et ad illum se excusavit rogans; ut aliis quoque

suam epistolam ostendeter, quia siciebat se passim male audire.

In illo capitulo Sazgerus, ut ex amicis intelexit, ipsi testimonium

dedit integre famae et vitae, hortatusque est fratres; ut monium de a

calumniis, quibus eum impetebant, sibi temperarent. In eodem

submotus est ab officio regendi fratres, et ei subrogatus est

Romanus quidam, qui annis multis Basilen confessor primorum civium et

matronarum fuerat, homo indoctus, nec integrae famae; ille behigne

ipsum tractavit. Nam stipend um, quod lectori Teorogo dabatur,

concessit, ad victum et necessitatem fratrum conventus; verum occulte

cives ipsi infestos reddidit; ut ipsu et Lutbardum urbe expellerent:

sed abte sinem anni, cum scotto deprehensus, anno millesimo

quingentesimo vicesimo quarto, successorem habuit virum bonum et

doctum, Matthiam Meisenbachium. Is in mandatis accepit, ne Pellicano

et praedicatori molestus esset, quod et fecit. Veniebat quotannis pro

more principalis minister qui erat Alexander Molitoris: hic paterne

Pellicanum, praedicatorem, et tertium corum fratrem tractavit.

Perrexit praedicator Evangelium annunicans; Pellicanus in sua lectura

cum OEcolampadio alternis legentes in schola Theologica, quae

coeperant; tertius frater Ioannes Kreis, qui invitis parentibus

monasterium ingressus fuerat, ab illis tevocatus, Argentinae Magister

ludi factus, domino fideliter inservivit; Pellicano silius et frater

carissiumus.

Etsi vero Gardianus ei faveret; tamen fratres quidam i-Fratribus

expsum odio habuerunt, maxime eoquns et cellarius. Viri osus Pellic

igitur boni, inprimis Adamus Petri, ultimo anno, quottidie fere ipsi

eibum et potum miserunt, timentes ne illi vitae ipsius insidiarentur.

Mese Februatio, plures quam septuaginta opulenti et pii Civium

Basicives, suo et aliorum amicorum civium nomme rogarunt:

liensiumpetiut in sua ecclesia, quae ampla esset et in urbis

meditullio sila, pro tiotot horarum cantionibus, et tot missis, per

horam dimidim quottidie


page 292, image: s322

sermonem ex novo Testamento haberent: aliquot eorum, libenter id se

facturos promiserunt: quod regulae Francisci conforme videatur:

reliqui vero noluerunt, dicentes: Lutheranum esse, diebus profanis

praedicre. Offenderunt igitur suos patronos; Pellicanus dixit

pecunias, quae pro laboribus suis sibi darentur, ad suae vitae

sustentationem usurpaturum.

Anno millesimo quingentesimo vicesimo quinto, ad capitulum provinciale

Crucenaci, oppido Palatinatus, quod celebratum fuit circa Dominicam

Iubilate, ad fratres ultimam epistolam misit; in qua exposuit, quid

hactenus gestum sit in illorum conventu, et se excusavit. Rediens

Gardianus animo fuit erga ipsum benevolo; aliis dicens, commissum sibi

a partribus, ut sineret Pellicanum agere, quae ageret Isto anno,

Frobenio rogante, confecit ind cem in Plinium, et in opera D.

Hieronymi: quia OEcolampadii index non amplius ad hanc editionem

quadrabat; Idque maximis laboribus.

Anno vicesimo sexto die S. Stephani, Zvvinglius nomine Senatus

Tigutini et deputatorum Peliicanum Tigurum vocavit; ut succederet

Iacobo Ceporino; qui Hebraea, in lectione Biblica recens instituta,

praelegerat. etsi vero triennium iam sacra proposuerat suis

auditoribus; tamen se non satis idoneum existimans illi oneri, neque

Zwinglii votis posse respondere; consilio amicorum, et inprimis Iacobi

Meyeri consulis, qui Pellicanum plurimum amavit, suus est: qui omnes

suaserunt, ne honestam hanc vocationem detrectaret: quia adhuc tardius

proficeret Basileae reformationis institutum, et ipse inter fratres

dissentientes tutus non esset. Missione igitr a senatu impetrata,

compositis suis rebus, vicesimo Februarii, comitatus petro Fleckio,

qui Monachus etiam fuerat, et Heinrico Billingo, iter ingressus est.

Tigurum ut venit Zvvinglii hospitio usus est, donet domus sua

instrueretur. Magna vero laetitia fratrum, Zvvinglii, Leonis, Myconii,

Ammiani, Collini, Megandri et aliorum exceptus est; qui postea amici

eius perpetuo fuerunt. Priusquam libri e iafferrentur, in lectione

Theologica, Leo Iudae Hebraea praelegebat, et interpretabatur. Is

primus fuit, quem Hebraea legentem audivit. Calendis autem Martii non

casu contigit; ut prima lectio ei prlaelegenda occurreret capote

decimo quinto Excodi. Eam in hanc exorsus est sententiam: Gratia DEO

meo, qui me ereptum ex Aegypto et ab Aegyptiaca ac Papistica

captivitate, fecit transire mare rubrum; ut nunc mihi cum sanctis

liceat canere canticum illud sororis Moysi et dicere cum gaudio:

Cantemus Domiaeo, gloriose


page 293, image: s323

enim honorificatus est. Decimo septimo Martii supervenerunt libri, et

vestes paratae impensis Frobenii duplices, ad necessitatem, pro diebus

festis et profestis. Ibi deposuit cucullum, et communibus illis

vestibus usus est, annos quadraginta octo natus. Oblati ipsi erant

aliquot coronati, inter quos duplex, in quo imago erat S. Francisci,

cum inscriptione: miraculum amoris, monera Mirandulana, quae ei vice

ominis suscepta; quod non abhorreret pius Franciscus a se propter

mutatum habitum: qui et ipse iam aurum non sperneret, quantumvis Deo

carus et beatus. Coactus fuit tunc valores monetarum discere, qui a

triginta tribus annis nihil tale vel semel tetigerat, vel habuerat.

Amici deinde suaserunt; ut exemplo aliorum sacerdotum, uxorem duceret,

ne scandalo esset ecclesiae. Menseigitur Augusto duxit Annam Frisiam,

Ioannis Frisii, Ludimagistri sororem, egregiam soeminam. Hoc eius

institutum omnes probarunt, solus Zwinglius miratus fuit, sollicitus de

eius aetate; timebat, ne coniugium ei infelix obveniret. Ibi tum ergo

dei gratia domestica cura exoneratus, maiorem incumbendi literis quam

unquam occasionem habuit. Statim etiam docti homines advenae,

contubernium eius expetiverunt: adeo ut raro sine hospitibus esset.

Multi enim persecutionis tempore Tigurum amore Evangelii discendi,

docendi, et servandi confugiebant. Anno vicesimo septimo sustulit

filium ex sua uxore, quem Samuelem vocari voluit, quia tunc historia

Samuelis pueri, in scholis Theologicis praelegebarut, et mater Anna

dicebatur, et ipsius quoque nomen ad Elcanae aliudebat. Uxor illa

obiit anno trigesimo sexto, mense Octobri, Hortatu autem amicorum,

mense Ianuario sequentis anni alteram duxit Elisabetham, ex

quanulloshberos habuit.

Eodem anno disputatio Badenae suit habita: Pellicanus opera Damiani

Irmi Basiliensis mercatoris, secundam editionem Bibliorum Hebraicorum

cum comment. Iudaeorum R Abraam Abenezra, et R. Salomonis in prophetas

sibi comparavit. Item librum radicum et Michlol Constantionopoli

impressos. Anno vicesimo octavo in Ianuario celebrata fuit disputatio

Bernensis integto fere mense, cui cum aliis multis Pellicanus

interfuit, et contiones, quae ibi a peregrinis habitae sunt, in unum

volumen collectas, in lucem dedit.

Anno vicesimo nono quinta Septembris abiit Zvvinglius Marpurgum; ut de

cena Domini cum Luthero colloqueretur. Absente illo, Ioannes Ammianus

et Pellicanus praelegerunt Genesin usque ad decimum sextum caput. Cum

audisset tum monasterium Minoritarum Basileae evacuatum, veritus ne

libri, quos laboribus suis diuturnis et maguis compararat a

chalcographis distraherentur,


page 294, image: s324

acceptis literis a Senatu Tigurino ad Basiliensem, illos obtinuit: et

meliores ex illis Tigurum misit. Eadem aestate Synodus celebrata est

in frovvenfeld celebris, cui interfuit cum Zwinglio. Finito autem

cursu viginti quatuor librorum Biblicorum a Zwinglio, aliud iam quod

ageret non habebat: videns autem non sufficere studiosis Theologiae,

tractationem Grammaticam et brevem indicationem rerum, utile fore

iudicavit: ut ex singulis capitibus et versibus, doctrina fidei et

morum ad ecclesiae aedificationem excerperetur, qua studiosi sacrae

scripturae postea commode possent uti. Rogarat doctos quosdam, ut id

facerent: viderat etiam a Luthero in Deuteronomio, a Pomerano in

libris Samuelis, a Melanchthone in parabolis Salomonis, tale quid

tentatum: doluit ergo eos non pergere, ut poterant. Quare cum otium

suppeteret, ipse id aggressus est: ut alios suo exemplo excitaret. Non

quidem mens ei fuit: ut illi libri in publicum prodirent, nisi ab

aliis fuissent antea expoliti. In Exodo primum periculum fecit Cal.

Aprilis, breviter annotando, quae in quliber capite cum fructu doceri

possent. Interea Grammaticae Hebreae praecepta discipulis suis

tradidit. Cum autem mense Augusto pentateuchum absolvisset; Prophetas

priores explicandos sibi desumpsit; quibus finitis libros

Paralipomenon, Esdram, Nehemiam, Estherae exposuit: ut gesta maiorum

tam sanctorum, quam impiorum, non essent scandalo, sed eruditioni.

Usus autem est in illa explicatione sacrarum literarum veteribus et

recentioribus, Latinis et Hebraeis scriptoribus. De Prophetis

posterioribus interpretandis, non fuit sollicitus, quod OEcolampadius

omnes fere exposuisset; quibus nihil putabat se posse addere. Aliquid

tamen in Cantico canticorum, quod Basileae publice legerat, tentandum

existimavit. Videns autem difficilimum hunc libellum sibi satis

feliciter pro sua conscientia explicatum, coepit nescio quo spiritu

impelli; ut quae ab aliis pluribus libris explicata essent, brevius

traderet, additis Iudaeorum Rabinis Reliquos igitur libros veteris

Testamenti interpretatus est. Psalterium, quod dudum Basileae

exposuerat, furtim ipsi sublatum fuerat, et Argentinae impressum: id

sub incudem revocavit.

Dum haec agerentur, quidam typographo Froschovero indicarunt; talia

Pellicanum molitum: is rogavit, ut alique ex libris illis sibi edendum

concederet, et ut specimen daret futuri operis. Pellicanus qui

huiusmodi nihil cogitaret, libellum Ruth emendatum ei tradidit, quem

ad nundinas autumnales vaenum exponeret. Innotuit hoc Zvvinglio, qui

miratus est; et quia erat brevissimum opusculum, permisit edendum. Sed

iudicio Domini volentis erudire, exercere et castigare Tigurinam

Ecclesiam Zvvinglius Octobri menso, una cum aliis praestantibus viris

caesus est anno trigesimo primo. Zvvinglio successit in


page 295, image: s325

Theologica lectione Theodorus Bibliander, vir linguarum peritus, et in

omni genere doctrinarum exercitatus, eloquens quoque arque pius. Pro

secundo et principliori officio Zvvinglii, datus est Dei gratia

Henricus Bullinger vir pius, etuditus, fidelis, contionator

incomparabilis. Undecima Ianuarii Bibliander cursum exorsus est ab

Iesaia, magna cum admitatione auditorum: quippe, vix annorum viginti

trium fuit. Anno trigesimo nono primum cursum confecit, hoc est, omnes

libros Biblicos Veteris Testamenti absolvuti. Secundum cursum rursus

cepit non a Genesi, sed sicut coeperat ab Iesaia, quem 11. die Augusti

anno trigesimo nono feliciter auspicatus est. Postquam vero Pellicanus

finierat commentarios qualescumque; cepit instare typographus, ut eos

correctos in lucem daret. Se enim a studiosis et bibliopolis urgeri:

ut eos praelo committeret. Pellicanus videns mediocria et simplicia

scripta, mediocriter doctis placitura, et quod illorum maior sit copia

quam eximie doctorum, gratificari petentibus volens, primumtomum in

lucem edidit: adhaec cogitabat se a triginta annis et amplius, in hunc

sinem, ut sacras literas intelligeret, operam Hebraicae linguae

dedisse, et immensos labores sustinuisse. Suum igitur officium

postulare; ut suas etiam cogitationes sive meditationes in lucem

proferat. Cumque ipsum urgeret, ut alterum quoque, qui historias

continet, evulgaret, secundum tomum edendum curavit, po tea tertium et

quartum. Doctis autem quibusdam instantibus, ut in ecclesiasticos

quoque libros, ut vocant, annotationes scriberet, illis etiam

gratificatus est, pro virili sua eos exponens. Cui operi successit

index totius sacrae bibliothecae, in illorum gratiam, qui in Pellicani

commentariis querebantur omissas allegationes et concordantias, quod

brevitatis causa fecerat. Tardius autem evulgatus est; quia ipsum

urgere typographus non destitit, ut in novum quoque Testamentum

scribens, rotum Biblicum opus absolveret. A multis igitur dicta, quae

meliora vi debantur, in unum librum redegit Apocalypsin non fuit

animus explicare. Dedit igitur operam, ut Sebastiani Meyericomentarii,

qui valde placebant, in lucem editi, suis operib. coniungerentur.

Interim dum haec egit Pellicanus, cepit diligentius versari in

praelectionibus Bibliandri. Nam ex quo librum Iosuae auspicarus erat,

excepit, que potuit, et postea domi diligemptius descripsit:idem fecit

in omnib. fere libris Biblicis. Textum quoque receptae translationis,

multis in locis emendavit. dhaec tota biblia sacra transtulit e

Chaldaico in Latinum, Mosen scilicet, Prophetas priores et

posteriores, cum Hagiographis nempe Onkelum et Ionathan, cum reliquis

etiam in canticum, Ecclesiasten, lamentationes et utrumque fert.

Targum super libro Hester, de quo sibi Iudaei mire placent. Quin et

Targum Hitrosolymitanum in quinque libros Mosis; praeter


page 296, image: s326

haec transtulit quaedam Thalmudica opuscula, librum Massoreth; quem

Hebraicum edidit Elias grammaticus: varia item Hebraeorum commentaria.

Scripsit praeterea Germanicam expositionem, in Pentteuchum, Iosuae,

Iudicum, Ruth, Samuel, Melachim, denique in Iesaiam et ieremiam

Prophetas: ad convincendum Iudaeos, quam ob causam transtulit etiam

Ludovici Vivis disputationem cum Iudaeis, elegantissimum librum in

linguam Germanicam. Multos quoque libros Aristotelis et Ciceronis in

Germanicm convertit, idque hanc ob causam; ut Philosophia Aristotelis

et Ciceronis, brevi spatio remporis, ab ingeniosis hominibus, et

populari quoque lingua disci posset, sicut olim in Graecia factum est,

et apud Romanos, qui ila, quae in lingua Graeca utiliter scripta esse

animad verterunt, amore patriae curarunt in suam linguam transferri.

Nec enim putavit obstare, quo minus Philosophia tradi et intelligi

nostra lingua aeque possit, atque aliis: utile etiam duxit,

neotencorum methodos Philosophiae, in Germanicam linguam transfundi.

Adhaec utilius existimavit Turcicam linguam discdere, quam aliis in

disciplinis versari: quando Turcae nobis vicnini esse incipiunt: ut

tandem eos ad catholicam veritatem, verbis doctrinae adducere

possimus, et humaniores reddere. Post illos labores confecit indices

in multos libtos maximo labore, priusquam veram rationem eos

conficiendi teneret. Biblia Munsteri Tiguri edita, contulit ad verbu

cum Hebraica veritate. Biblia quoque Leonis Iudae et Theodori

Bibliandri similiter ad verbum contulit cum Hebraeo, ne quid

omitteretur. Paraphrases quoque Erasmi in totum novum Testamentu a

Leone Iuda conversas in linguam Germanicam, distinxit: et expositionem

Germanicam Apuocalypsis in fine adiecit: ne manca esset explicatio.

Dictionarium Chaldaicum Santis Pagnini Romae impreslum, Munstero

tradidit cum Thalmudico suo ohm descripto, ut ex duobus illis unum

conficeret, quod tandem fecit, et Basileae typis excudi curavit, Egit

quoque per Marcum Heylandum: ut conficerentur concordantia Hebraea: ad

dita translatione vulgata, opus magnae utilitatis, utque daret

Frobenio: sed neglectum est opus, quia Sebastianus Gryphius eum

antevertit, evulgando thesaurum Pagnini. Theodorus etiam Biblinander

absolutiorem promisit.

Anno trigesimo sexto circa festum Ioann. Baptistae Zurzacum profectus,

inde navigio Basileam, postea Argentoratum descendens, honestissime

ibi est tractatus. Rediit per Rubeacum Basileam, multo honorea a

chalcographis affectus, et fratribus, qui olim ei subiecti in

monasterio fuerant. Annotrigesimo octavo Tigurum venit Michael Adam

neoiphytus ex Iudaeis, qui Pellicano consulente cepit cum Leone Iuda

emendare Germanica Biblia, et per aliquot menses hospitium gratis ei

praebuit. Anno quadragesimo aestas erat calidissima; vinum crevit

ubique optimum. Anno


page 297, image: s327

sequenti mense Ianuario comitia Wormatia habita fuerunt, acta illorum

scripta ad Tigurinos misit Grynaeus. Acta quoque concilii

Constantiensis per Ioannem Stumpfium eo anno sunt conscripta,

Tigurique Germanice evulgata. Eodem anno, vicesimo primo die

Septembris ius civitatis Tigurinae consequutus est. Anno quadragesimo

secundo calendis Ianuarii Bonifacius Amerbachius, a iuventute

Pellicano dilectus, ipsi dono misit omnia opera Erasmi Roterodami,

munus longe gratissimum.

Ipse opus Erasmi Roterodami paraphrasticum, quod a Leone Iuda in

liguam Germanicam conversum recens prodierat, dono misit novo Episcopo

Argentinensi, domino suo et patriae suae, una cum epistola, qua

petiit; ut non tantum grato animo acciperet munus Erasmi, qui et ipse

Erasmus diceretur; sed et euraret legi per dioecesin suam, ab iis

sacerdotibus, qui non satis Latina intelligerent et tamen poulum verbo

Dei pascere desiderarent, pro suo officio. Hoc donum Episcopo

gratissimum fuit: utque suam erga Pellicanum benevolentiam declararet,

argenteo poculo eum donavit; quod remisit. Astricti enim sunt,

quotquot Tiguri cives et inquilini, bis singulis annis sollenni

iuramento, ne quis eorumm ullum munus ab ullo Principe accipiat.

Quamquam non ignorarit, ingens discrimen esse, inter munera honoraria

et illa corrumpentia, neque dubitarit de aequitate Senatus Tigurini;

noluit tamen Principum muneribus inhiantibus occasionem dare

contemnendi eam legem. Princeps, lectis literis Pellicani, laudavit

Tigurinae Reip. institutum, et illius quoque oboedientiam; et poculum

illud sorori Pellicani unicae, Rubeaci dono dari curavit.

Anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo tertio, decemb. decimo

die, Theodorus Bibliander praeter rationem Tigurinae scholae, tempori

servire cupiens, praelegere copit Apocalypsin Ioannis. Pellicanus

autem inter varia monumenta quae tunc legit, evolvit et waldensium

sanctissima scripta, ad Regem Hungariae, et historiam Wesaliae, olim

Moguntiae conscriptam a Iacobo Wimpflingo qui adfuit; cuius tamen

nomen non est adscriptum.

Legit etiam epistolas Oecolampadii et Zvvinglii, librum optimum et

virorum illustrissimorum et dignissimorum aeterna sanctorum memoria:

cum prologo verissimo, doctissimoque Bibliandri. Hospitem tunc

temporis habuit nobilem, et doctum virum Iosephum Ungarum Budensem,

cuius parentes Pesta se transtulerant Cassoviam, priusquam Turca Budam

caperet. Isquinque annis operam dederat bonis literis et Theologiae

Wittembergae, voluitque ante reditum suum ad parentes, invisere

ecclesias Germaniae, et doctos audire. Venitque Spita, ubi Caesar

comitia celebrabat, Argentinam, ibi aliquot diebus cum fratribus


page 298, image: s328

colloquutus est, praecipue autem cum Bucero de causa sacramentaria, a

quo impetravit sententiam scriptam de cena Domini. Audivit a

Tigurinis quoque de ea re sententiam et fidem; legit epistolas, et

alia quae dam Zvvinglii et Oecolampadii; aedificatusque abiit, prae

aliis Argentinensem et Tigurinam ecclesiam commendans, in doctrina,

moribus, et ceremoniis. Bibliander, Gualterus, iunior Zvvinglius et

Froschoverus Constantiam eum deduxerunt: Pellicanus Vitodurum usque.

Exeunte Iulio Basileam cum uxore descendit, hinc Rubeacum: ut

salutaret sororem. Ibi a patritiis in praetorio, et D. Willelmo

Bocklin, praefecto episcopi Argentinensis, in arce peramanter et

honorifice exceptus est. Incidit autem Rubeaci, in annosam matronam

Barbaram Haslerin, oriundam ex valle Gregoriana, familiarem sorori;

quae veram religionem divinitus edocta, fidem simpliciter et sancte

confessa est, et recitavit, quod olim multa a magistratu ob illam

pasta, eamque animose defendendo manus lictoris evasisset. Redeuntem

Basileam, invitavit Senatus, Universitas et Chalcographi, et prandio

honorarunt: Adsederunt Adelbertus Meier, et Theodorus Brand. Coss.

Marcus Heidelin, magister civium, et Blasius Schollius senior magister

civium, cum multis consulibus: simulque Myconius, Wolphgangus

Amerbachius, Osvaldus, Cellarius, Sebastianus doctoresque reliqui et

impressores; accurrentes alios locus non capiebar: finito convivio

Cosl. decreverunt; ut in Tigurinorum et Pellicani honorem ex aerario

omnia expenderentur.

Absoluta apocalypsi Ioannis cepit Theodorus Bibliander Genesin magna

diligentia interpretari: ubi diligenter Pellicanus excepit omnia.

Mense Decemb. descripsit scripta Ioann. a Laseo Baronis Poloni,

veteris amici, de sacramentis: et Magistri Regneri Scholarchae

Gruningensis in Frisia, optimorum et doctissimorum virorum monumenta,

Tigurinorum omnia conformia, et consonantia doctrinae. Anno

quadragesimo quinto, mense aprili Ioannes Frisisus cum Grebeliis

nobilibus in Italiam profectus, Bononia et Venetiis totum Thalmud et

Maiamonem, atque alios multos libros attulit; quos centum viginti

florenis emptos, omnes fere Pollicanus convertit. Nihil attinet

singulorum librorum titulos hoc loco recitare.

Anno quadragesimo octavo D. Ioanni Hoppero Anglo, optimo viro,

praelegit commentaria R. Davidis Kimhi in omnes prophetas Minores.

Principio Decembris anni quadragesimi noni fuit cum Pellicano octo

diebus R Stephanus; qui videns, quae hactenus transtulerat ex

commentariis Rabinorum in sacros libros: rogavit obnixe, ut in

reliquis omnibus pergeret, idque non ad sensum tanrum; sed ad literam

quoque pro Hebraismis discemdis. Statim igitur caeceros quoque

interpretes, qui partim Prophetas,


page 299, image: s329

partim omnes libros Biblicos interpretati sunt, in Latinam linguam

translatos, Genevam illi transmisit; ut insigniora ex illis excerpens,

in lucem emitteret.

Anno quinquagesimo sexto tandem Pellicanus sacrarum literarum in

schola Tigurina professor Hebraeus, per annos triginta non tam propter

doctrinam excellentem, quam morum suavitatem et vitae integritatem,

omnibus carus et acceptus, postquam calculo et aliis morbis diu

vexatus esset, ex hac vita, ipso die resurrectionis Domni nostri Iesu

Christi, ab ipso evocatus, et in coemiterio maioris templi sepultus

est, anno aetatis suae septuagesimo octavo. Filius ipsius Samuel,

paedagogus inferioris Collegu postea anno sexagesimo quarto peste

obiit, relictis tribus filiis, quorum duo ministri Ecclesiae, et unica

filia. In locum vero senioris Pellicani successit Petrus Martyr

Vermilius, Argentorato a Senatu Tigurino accersitus.

Est in Pellicanum a Pantalcone Candido, Theologo Bipontino, epigtamma

scriptum eiusmodi:

Qua superum quondam caelesti ex aethere lingua

Affatus sanctos est Pater ipse patres:

Exactum callens hanc Pellicasnus ad unguem,

Gumque Deo ptuit, cum superisque loqui.

Macte vir ingenio: te sacri interprete libri,

Sunt facti illustres iam magis atque magis.

Atque haec de Pellicano ex Chronico vitae ipsius, ab ipsomet inusum

filii et nepotum suorum suse conscripto: unde videmus quam crassae

fuerit tenebrae illae, in quibus miaores nostri vixerunt: quam multa

doctis viris fuerint dediscenda, quae maximis laboribus didicerant:

quam inutilibus studiis, temporum iniuria fuerint occupati: quanto

zelo, quam improbis laborib, linguas, artes, et veram rleigionem in

lucem revocarint: e diverso, quam feclices sint nostro saeculo,

quantumvis calamitoso, omnes, qui in tam clara luce versantur: qui

doctissimis praeceptoribus, in linguis, artibus, Philosophia,

Iurisprudentia, Medicina et inprimis Theologia abundant: qui tot bonos

codices, parva pecunia sibi comparare possunt. Scribit Ludovicus

Lavaterus; ex sene Pellicano non semel audiisse: quod nullum Graecum

testamentum per Germaniam reperiri potuerit (primum enim ex Italia

allatum fuisse) quantumvis quis magnam vim auri pro unico exemplari

voluisset exponere. Nunc eam esse temporum felicitatem, ut quisque

scholasticus exemplar habeat. Vir fuit candidus, sincerus, integer, a

mendacio, ob ostentatione omni alienissimus.


page 300, image: s330

MARTINUS FRECHTUS.

MArtinum hunc Frechtum e Suevia prodiisie annales testantur; iactisque

literatum et linguarum primis rudimemptis, ad publica accessisse

Germaniae nostrae Gymnasia: e quibus Haidelbergense, etiamnum celebre

ac florens Ibi cum Theologico studio opetam navasset egregiam,

Licentiatus divinae scientiae, more Academiarum, est renuntiatus. Mox

in profeflorum publicorum ordinem cooptatus, literas sacras publice

docere cepit: idque circa annum Christi, ut ex epistola quadam

Oecolampadii collgimus, millesimum, quingentesimum, vigesimum sextum.

Collegam tunc Haidelbergae inter alios habuit, virum piissimum et

doctissim um, popularem suum simonem Grynaeum, dequo alibi.

Cum autem Frechtus rleigioni et pietati sine hypocrisi aut fuco esset

deditissimus: magnaque facundia polleret: statim fama de eo ad vicinos

et finitimos est disseminata. Itaque Ulmensis res pub. statim post

Ecclesiae suae reformationem, quae facta sub annum millesimum,

quingentesimum vicesimum octavum auctore potissimum Conrado Somio,

Frechtum ad se invitavit. et eain urbe ut primarium Ecclesiasten

ageret, petivit. Adsensus est Frechtus, eamque provinciam magna cum

laude et fide diu procuravit: et omnibus gratissimus fuit. Cum autem

sub id tempus, in cenae negotio, contentio quaedam inter Evangelicos

incidisset: Frechtus, cum Bucero et Musculo, in Saxoniam ad Lutherum

profectus, anno millesimo, quingentesimo, trigesimo sexto, eius

sententiae fere subscripsit: de quo alibi dictum.

Anno quadragesimo, cum colloquium in Vangionibus indictum esset, ab

Ulmensibus eo et Frechtus missus est: qui tunc temporis Ulmae in magno

illo templo populari lingua; et Latine in choro eiusdem, solitus

contiones habere: et ad Latinas quidem tum contionatores, tum docti

cives, convenerunt: deinde scholastici [note: * Crus. in annal. Suevic. ]

quoque, qui intelligere putabantur, fuerunt admissi.

Postea anno quadragesimo sexto, in colloquio Ratisbonae habito, idem

Frechtus fuit, et cum adversariis pro sua eruditione disputavit. Cum

aurem Caesar paulo post bello Smalckaldico victor esset: et Augustae

Vindelicorum religionis causa comitia celebrasset; Augusta profectus,

relicto ibi praesidio, rei publicae et mutatae causa religionis: cum

reliquis copiis Ulmam petit. Eo ubi venisset, senatum abrogat. et

novum instituit; et ecclesiae


page 301, image: s331

ministros, in quibus hic Frechtus, co quod religionis decretum

repudiarent, custodiae mandari iubet. Senatus, per omnia Caesari

devotus, decretum necipit. Durante comitio, rogatu Granuellani,

petierant a Frechto: ut Augustam profectus, negotium religionis

adiutaret: et ad Pflugium aut Sidonium, aut Issebium, diverteret:

ille, quod et suspectam rem haberet, et quod e reliquis civitatibus

nemo sui ordinisibi esset, recusavit. Iussus deinde quid de facto

decreto, seu nova religionis forma, quam Interim [note: Exponit suane sententiam de libyo Interim. Actio senatue Ulmensis cum ministris. ]

dixerunt, sentiat et quosque probet, scripto complectitur, atque

errores et superstitiones eo in libro probatas, refutat. Ubi vero

Caesar Ulmam venit, novus magistratus Frechtum ac ceteros Ecclesiae

ministros evocat: et pet homines delectos eorum sententiam exquirit:

responmdent illi, ut antea, et quid in decreto probent, quid

improbent, ostendunt. Rogati, cum Augustani doctores illud receperint

per iusiurandum, ac nihilo setius Evangelium doceant: cur non idem

ipsi faciant? non sibi constare dicunt, quid illi fecerint: neque suum

esse alieni facti rationem reddere: se quidem initio, cum ad Ecclesiae

ministerium adhiberentur, fide ipsis data promisisse, doctrinam

Evangelii pure ac incorrupte annuntiaturos; sine traditionibus

hominum: si nunc senatus eam rationem non probet, petere ut iusiur

andum sibi remittat.

Iussi domum abire, post meridiem revocantur: ibi delecti quidam

senatus, captivos, inquiunt, hodie vos Caesar sistit, ad eiusque iam

traducemini palatium: Deus vos spiritu suo gubernet. Illi, quoniam ita

sit visum Deo, non se recusare dicunt ullum periculum: et ipsis

invicem bene precantur: Sic egressi, statim per apparitores ad

praetorium deducuntur, fore putantes, ut sisterentur Caesari. Post

multam exspectationem, confluente iam illuc multitudine, traducuntur in

Georgii Besserei domum, viri consularis, in qua Granuellanus et

Atrebatensis diversabantur. Tamdem intromissi, post multam

disceptationem, cum Granuellanus urgeret, uti Caesaris edicto

parerent: illi vero, quamobrem non possent, explicarent; acer bis

fuerunt excepti conviciis, deinde, reliquis egrediiussis, et paululum

divertere, Frechtum humanioribus verbis pertentant: et cum is in

sententia persisteret, reliquos etiam sigillatim appellant: ex iis

quatuor fuere constanres, duo desciverunt. Granuellano et Atrebatensi

aderant Hasius et Seldus.

Mox impediti catenis, in carcerem publicum ducuntur, Hispanorum et

Germanorum praesidio, quibus praeerat Ioannes Comes Nassovius: cumque

domum Frechti praeterirent: frater eius Georgius forte prospicit e

fenestra, et appellatus ab eo: ut uxorem acfamiliam curaret, salutem

ei sociisque precatur, ac simul bono animo esse iubet.

Ob hanc vocem et ipse dicitur in carcerem: fuit hoc Angusti


page 302, image: s332

die decimo sexto. Detenti per quatriduum in urbe, quinto die, cum

Caesar illinc abiret, revincti catenis, uti diximus, et impositi

currui, devehuntur Kirchemum, stipati circiter ducentis Hispanis, Ibi

cum dies octo fuissent, in potestate Germanorum ducis Altestegii, dati

sunt in custodiam Hispoanrum centutiom madronio [note: * Vel Ledronio. ].

Factum hoc anno quadragesimo octavo.

Deinde anno sequenti undequinquagesimo Martii die tertio, Frechtus et

reliqui ministri, in religionis negotio constantes, postquam pro victu

solvissent, liberi tine mulcta dimissi sunt. Cumque Ulmae nova

religionis formula recepta esset: Frechtus sub regimine pii ducis

Christophori Tubingam vocatus est: ut facram ibi Theologiam doceret.

et illustri stipendio ephorus esset. Ea in Academia Pentateuchum

Mosis, et Iudae epistolam, inter alios doctissime est interpretatus.

Tandem veneranda canitie conspicuus, die decimo quarto Septembris,

anno millesimo quingentesimo quinquagesimo sexto, Tubingae obiit, et

in S. Georgii templo honeste sepultus est.

Scripsit praeter alia Theologica in Witekindi Saxonis, retum ab

Henrico et Othone Imperatoribus gestarum, libros tres: Plura in

bibliothecis. I. Sleidanus: Crusius in Suevicis annalibus: Thuanus in

historia Augusta:

IOANNES FORSTERUS.

URbs est Germaniae Augusta, ab Augusto Caesare; Vindelicorum autem a

Vindae et Lyci amnium confluente, nomen nacta: remplorum et

aedificiorum copia ac splendore ornatissima: mercibus importandis et

exportandis oportunissima: opesque et honores tantos consecuta: ut

Germaniae urbium hodie nulli cedatiplerasque superet; Reip.

constitutione, civium frequentia, schola, bibliotheca, aliis. Hac in

urbe natus est honestis parentibus Ioannes Forsterus sub annumChristi,

millesimum, quadringentesimum, nonagesimum quintum. A puero ad bonas

literas adhibitus, expertus est Horatianum illud: ut multa tulerit,

multa fecerit: sudarit et alserit.

E patria schola ad exteras sese conttilit; atque in Bavatica Academia

Ioannis Capnionis auditor fuit: qui cum in senecta illa et supremo

vitae actu, cum attigisset annum septuagesimum, diu ante sponte

relictis aulis, non ut Laertes se in agro abdidisset; sed in

Acadomiam, invitatus a Duce Bavarito, secessisset:


page 303, image: s333

maximopere delectabatur studiis iuniorum. Ut igitur quisque maxime

cupidus erat discendi: et plurima sciscitabatur; ita illi maxima

comitate respondebat, et libros dabat utendos. Fuit igitur tum

Capniopni inter auditores familiarissimus Forsterus: quia maius erat

eius studium, quam aliorum. Ac retinuit hunc erga Forsterum affectum

optimus senex, etiam post eius discessum: cui argumento esse potest

haec ad Forsterum epistola:

Dn. Ivanni Forstero Augustano, Philosophiae Magistro S. P. D. Ioann.

Reuchlin:

Quam molesta mihi res est, dilectissime vir, a tua et aliorum

studiosissimorum auditorum meorum praesentia recedere! Cum enim in

tanta tam Hebraicae, quam Graecae linguae discipulorum frequentia,

assiduo studio indefessas mihi aures praebueris, tum unus omnium in

lingua Hebraica plurimum sudasti; ut dignus mihi visus fueris, cui

publici auditorii pulpitum concesserim. Quare perge incumbendo bonis

et doctrinae a me praelectae: sic enim in virum literatissimum et

linguarum ornatissimum interpretem, DEO aspirante, ceteris commodo et

utilitati, evades. Vale feliciter. Angelopoli dabantur III. Idus

Aprilis, Anno Domini MDXXI. Hactenus Capnio.

Lipsiam demde progressus audivit Petrum Mosellanum: cuius oratio vere

Xenophonteam referebat suavitatem. Adolescentiam egressus, docuit

alias linguam Hebraeam; alias ecclesiae doctrinam in Academiis et

remplis. Fundamentis istis linguarum felicissime superstruxit,

Theologiae sedulam navans operam, ad summum pervenit culmen. Nam et

Doctoralia ipsi sunt collata insignia, et publica sanctae linguae

professio Wittenbergae, ubi consederat, commendata.

Anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesime quarto, placuit,

ut quidam maxime propter Borussiacas rixas, Naopur gi in thruingia

convenirent. Eo accessit, cum Philippo Melanchthone, optimus vir et

doctissimus Theologus Forsterus, magni illius Camerarii [note: * In vita Meianchthonis. ]

iudicio. Postea, cum annos octo in Academia

Wittenbergensi multum profuisset discentibus, interpretatione

Prophetarum et linguae Hebreae propagatione; et Ecelesiis, in iudiciis

et in inspectione: motbo diuturno est correptus. Eum auxit, ut est

[gap: Greek word] paterna, filiae obitus: quam ipse postridie

placida morte est subsecutus, cum et sese, et ecclesiam domesticam ac

publicam, ardentissimis votis Filio DEI commendasset: die nempe octavo

Decemb anno Christi millesimo, quingentesimo, quinquagesimo sexto.

aer. suae 61. Elatus est funere frequempti, sepultusque in templo

Parochiali Wittemb. ad timulum Matthiae a Schuleburg. Virtute viri, de

scholis et ecclesia Christi bene meriti, caruminib.


page 304, image: s334

epitaphiis tum alii, tum Henricus Mollerus Hessus hoc elegiaco

celebravit:

Haec tegit exuvias Forsteri tumba Ioannis:

Qui celebris sacra doctor in arte fuit.

Ediderunt ipsum clari virtute parentes,

Qua Lycus Augustae moenia celsa rigat.

Quorum consiliis Musisque Deoque dicatus,

Ad tantumsummo crevit honore virum.

Sed disciplinas quamvis raperetur ad omnes;

Cum puer inciperet Musica castra sequi:

Divino tamen ipsius mens numine tracta est,

Ut veri cuperet dogmata nosse Dei.

Ergo Palestinae decus et mysteria linguae,

Ipsi, prae reliquis discere, cura fuit.

Huic et Biorum vigil in ditione vacavit,

Instructus monitis Capnio docte tuis.

Mox etiam, studiis aliquo progressus et annis,

Distribuitpartas ipse decenter opes.

Et fido monstrans Ebraeos indice fontes,

Ingenii laudfem iudiciique tulit:

Ut quoque Teutonico vertens sermone Lutherus

Biblia, Forsteri saepe sit usus ope.

Ipsum praeterea caelestia verba docentem,

Viderunt multis templa scholaeque locis.

Quattuor et totidem confecit Cynthius annos,

Dum docet Albinae clara lycea scholae.

Explicuit nitida sacros gravitate Prophetas;

Interpres linguae gens Solymaea tuae.

Et procul inspiciens mores operasque docentum,

Et spargi in populo dira venena cavens.

Saepius externas legatus abivit ad oras;

Multa ferens operae taedia, multa viae.

Quid loquar, arbitrio quam discepraverit aequo,

Si qua fuit sacro lis dirimenda foro?

Non aurae studio pepularis bella movebat,

Purus et in niveo pectore candor erat.

Et casti mores semper sine labe fuerunt;

Castorum norat vota placere Deo.

Cum praestans igitur Doctores vixerit inter,

Ingenii propter iudiciia decus:

Officiisque bonis vitamque fidemque probarit,

Insigni cedens a pierate nihil:

Tradideritque suam linguaque et mente salutem,

In Christi moriens agnitione, Deo:


page 305, image: s335

Ergo favore Dei superas evectus in arces,

Doctorum sanctis assidet ipse choris.

Quodque piis semper votis, et mente cupivit,

Conspectu fruitur laetitiaque DEI.

Est et hoc Georgii Fabricii [note: * Lib. trist. ] in hunc Forsterum

epigramma:

Sic loqueris, Forstere velut de semine natus

Isacidum: sancta est lingua paterna tibi.

Sic scripta exponis, meritum testantia Christi:

Ut manet libris caelica vena tuis.

Ornetur tumulus sertis: cedroque linantur,

Commendant docti quae monumenta viri.

Fuit et hic Theologus utilis studus ecclesiae; atque omnibus, propter

candorem et pretatem carissimus. Cum enim recte sentiret de doctrinae

Christianae capitibus; et abhorreret ab omnibus seditiosis acfanaticis

opinionibus: vera fide Deum invocavit, in agnitione et fiducia Filii

Mediatoris: et animi pietatem omnib. honestis officiis declaravit.

Vita eius casta et sobria fuit. Pacem publicam et ecclesiarum

Evangelicarum coniunctionem -tueri summa cura semper studuit. Privatas

aerumnas placide tulit: et in ultimo morbo leniit sibi dolores

eruditis atque piis amicorum colloquiis.

Cum D. Martinus Lutherus Wittembergae meditaretur interpretationem

scripturae Propheticae et Apostolicae: adhibitus saepe est et ipse

Forsterus: et in tam utili pere saepe eius iudicium D. Lutherus

ceteris praetulit; ut in sententia dulcissima, in Hosca: Nonfaciam

furorem irae meae: Non prorsus delebo Ephraim: quia Deus ego sum, non

homo; in medio tui Sanctus: Nectamen intrabo in civitatem. Hic cum

alia multa monebat, tum vero hac phrasi: Non intraboin civitatem: hoc

proprie significati dicebat: Non servabo regnum politicum Ephraim, seu

Samariae: Et hanc emphasin esse in verbo Intrandi, ex aliis locis

ostendebat.

Scripsit Dictionarium Hebraicum novum, non ex Rabinorum commentis; sed

ex ipsis thesauris Bibliorum, et accurata eorundem locorum collatione

depromptum, cum phrasibus scripturae veretis et novi Testamenti

diligenter annotatis. ut autem in ipsis rebus, sic etiam in ipsis

vocibus non raro caecutiville Grammaticos Hebraeos contendit: qua in

re ut non omnes habeat adstipulatores; sic tamen ad linguam sacram

accuratius cognoscendam doctorum ingenia magnopere exacuit.

Pantal l. 3. Prosop. tom. 3. scriptorum Wittembergae propositorum:

Camerarius in vita Melanchthonis: Gesnerus in bibliotheca.


page 306, image: s336

HENRICUS STOLO.

IN Paltinatu inferiore oppidum est Dibachium, Baccharaco adsitum, vino

melioris notae, quod vulgo Furstenbergicum vocant, notum, Hoc in

oppido vivendi initium fecit Henricus Stolo anno Christi millesimo,

quadringentesimo, octuagesimo nono, mense Aprili. Parentes habuit

mediocris fortunae: homines alioqui vitae et famae integrae. Ab his

admodum puer probis moribus artiumque principiis, mature est imbutus.

Iactis perilium literarum fundamentis, cum mater, ut sit, indulgentior

esset: Monasterium Westphaliae est missus ad amicum quendam. Ibi ita

ad litetarum incubuit studia, ut aequales facile anteiret. Morum etiam

suavitate, et seniorum observantia, quaeque illam aetatem inprimis

decet, modestia, effecit: ut hospes eum filii instar diligetet.

Domum revocatus, quod mater desiderium filii difficilius ferrer; non

diu substitit; sed cum aliquot commilitonibus Oppenhemium abiit, ubi

cum diutius sustinere se, ob mendicantium scholasticorum multitudinem,

non posset: Daventriam, ubi et literae magis florebant, et commodior

vivendi ratio pauperib. ostendebatur, profectus est. Hoc in loco,

literarum amore inductus, aliquam-multos annos, cum magna egestate

conflictatus, exegit. Nam, quod saepe senex in bemicyclo sedens

solitus fuit referre, et frigore corpus vehementer laesit, et fame

maxime debilitavit: adeo quidem, ut nisi pane mucido situque obducto

latrantem stomachum placasset, saepe incoenato cibitum eundum fuisset.

Habuit ibidem commilitonem, quendam popularem, se doctiorem. Hic

veritus Stolo, ne ille domum reversus palmam sibi praeriperet; summa

contentione id egit: ut si non superior, par certe illi esset. Saepe

itaque de nocte, altero stertente, ipse ad lunam sublustrem, non sine

valetudinis iactura, libros legit, et pensa proposita didicit. Haec

contentione et Hesiodaea eride, facile id consecutus Stolo est: ut

multis illum alterum parasangis post se relinqueret.

Liberaliter igitur iis artibus, quae in scholis trivialibus iuventuti

proponi solent, excultus, ad parentes rediit: quibus visum, ut cepta

cum laude absolveret. Erphordiam itaque Thuringiae caput, profectus;

ita in literis versatus est: ut brevi post suprema Philosophiae

laurea, annos natus viginti, suerit ornatus. Gumqparentes sumptibus

diutius suppeditandis non essent: publicum docendi munus suscepit.

Itaque artem Horatii poeticam, et Teremptii


page 307, image: s337

comoedias explicavit, quadriennio ea in re consumpto. Erphordiae cum

septennium egisset: Dibachii stipendium ecclesiasticum vacare cepit.

Id patris et amicorum, bene de eius studiis sperantium opera adeptus,

calcar ei fuit ad maiorem diligentiam, non autem luxus incitamentum.

Obtulit ei tunc mercator quidam praedives, non parva cum dote siliam:

sed Stolo, gratiis actis, modeste abnuit, Immaturitatem aetatis et

studiorum excusans.

Cum quadriennium, ut diximus, Erphordiae qua Publice, qua privatim

docuisset, et pecuniae nonnihil comparsisset: nactus comites idoneos,

partem magnam Boemiae, Borussiae, et totius brae maritimae

perlustravit. Erantillorum, qui una iter faciebant, omnino tres. Hos

cum pecunia deficere cepisset: nec conditio uspiam commoda offerretur;

coacti sunt domum cogitare. Hieme ergo valde aspera, cum nix tres fere

pe des alta cecidisset: Erphordiam versus iter instituunt. Tridui iam

pedlbus iter emensi, (equos enim divendere necesle habuerant) Stolo in

diversorio diutius substitit: comitesque praeire est passus. Sed quid

fit? Ignarus locorum et viarum totum diem ita est vagatus: ut sub

noctem eo, unde mane exierat, fuerit reversus. Postridie iterum se in

viam dat: silvamquedensam ingreditur. Ibi ex improviso duo ursi

errabundo occurrunt. Hic vero quid faceret? Inclamare alios,

temerarium erat: fugam arripere, prorsus ineptum. Sa utis ibi plane

incerto incidit, quod sape audierat; sed anili fabulae simile duxerat:

morricinum nullum ab eiusmodi bellua tahgi. Commendavit ergo se Deo,

et in faciem procidens, anhelitum, quantum potuit, attraxit. Accedunt

ursi, exploratit: cadaverque existimantes, abeunt. Hoc periculo

liberatus totam hoctem in slva oberravit, tandemque mane facto,

algore, timore et via tantum non confectus, ad suos pervenit: cuinque

iis salvus Erphordiam appulit.

Octennium ita cum domo abfuisset: placuit prius salutatis parentibus,

vel Lipsiam, vel aliam in vicinam Academiam concedere. Venit ergo ad

suos, qui laeti diu non visum excipiunt; inprimis mater, ut est istius

sexus [gap: Greek word] , simul ac filium vidit; Deo et

caelitibus, ut tunc erat [reading uncertain: print faded] crebra sanctorum invocato, tanta pro felicitate

gratias egit. Pater autem de studiis percontatus, una cum cognatis, a

iure civili, cui antea se dederat, ad facra eum traducere conatus est:

utque sacerdotium susciperer, persuadere. Erant tunc in summa apud

omnes ordines existimatione sacrificuli: et in caelum expeditiorem

sibi aditum esse putabant parentes: si siliis, ut sacrificuli fierent,

persuasislent. Etsi autem Stolo primum languidius adsentiretur: tandem

tamen precibus victus, aequum esse duxit: ut qui aliquot


page 308, image: s338

annis ecclesiastico stipendio ususu esset, rursus pro suo talento

aliquid operae in ecclesia poneret.

Relicto ergo iuris studio, ut et parentum voluntati pareret: sibique

aditum ad caelum pareret. primam, uti vocant, missam, in pago quodam,

non procul patria sua, ut omnem pompam tunc receptam declinaret,

celebravit. studioque Theologiae totum se dedidit: praesertim cum

iuris disciplina etiam displicere cepisset: plerisque eam

deformantibus, tamquam ad calumniam, ad vindictae cupiditatem, ad

turpem denique quaestum comparatam: quamquam haud vere.

Summa tunc apud omnes Pontificis romani erat auctoritas: summa mislae,

condonationis item peccatorum, quam illi indulgentias vocant,

aliarumque ineptiarum admiratio. Thomae Aquinatis, Magistri

sententiarum, et id genus alia scripta, etiamsi cum sacris literis et

Patrum decretis, non consentirent, vulgo regnabant: sacram imo

scripturam accipere vim omnem et auctoritatem a Pontifice Romano

docebatur. Contra haec qui mutiret sentiretve: aut ecclesiae Romanae

elevaret potestatem: illum talem haereticum esse flammis exurendum,

clamabant omnes.

Tali tempestate Stolo sacris initiatus sacra petegit: nec solum in

missatico sacrificio fuit occupatus: sed et pro contione populum

docuit. Et primo quidem in patria evangelia, et capita Christianae

religionis enarravit: postea Wormatiam a clero vocatus, aliquot annis

ibi pastorem egit Sub id tempus Leo X. Papa, missis per omnia regna

diplomatis, omnium delictorum expiationem, ac salutem aeternam

interventu pecuniae promisit. Id negotii Tecelio, in Germania fuit

commissum: cuius contiones immoderatas, ut notum, Lutherus oppugnavit.

Cum igitur Lutheri libri etiam ad Stolonem venissent: facta

sententiarum collatione, ubi diligenter omnia, praesertim caput de

iustificatione, expendit, veritati cessit. Populum itaque erudiens,

Christi beneficia ei diligenter inculcavit: quaeque opera Deo

placerent, ex verbo Dei monstravit. Ibi Pontificii, qui antea in vitia

corum acriter in vehentem, aequo audierant annimo, vehementer

irritati, cum aperte nihil auderent, ex insidiis rem aggressi sunt.

Blandis enim verbis et pollicitationibus eum a nova, ut audiebat tunc,

doctrina avocare conati sunt: quibus ipse: cum Deus, inquit, pro sua

misericordia verbi sui cognitione me illustrarit: non licet mihi ab

agnita veritate discedere, nisi sempiternum exitium subire velim

Litaquesi vobis adsentirem, quorum doctrina multis in locis gravissime

a sacra scriptura dissidet: damnarem Iesu Christi doctrinam: et verbis

probarem, quod falsum esse ac impium scio: quo sane nihil a me fieri

posset flagitiosius. Nam hoc illud est, de quo Christus tam diligenter

nos monet, peccatum in Spiritum sanctum: quod nullo unquam tempore

condonatur. Quod vero antehac doctrinam


page 309, image: s339

vestram, ut piam defendi: errore comuni accidit: cum et veram illam

esse putarem: et neminem, qui me melius doceret, ahberem. Nunc vero

cum Deus per Lutherum lucis suae radiis me illustrarit: non possum non

otemperare. Quicquid enim hic facio, salutis meae causa facio: ut post

hanc aerumnosam vitam sempiternae vitae ac laetitiae particeps fiam.

Quare a vobis peto: ut religionem meam mihi permittatis liberam: sin

minus, locum mihi commodiorem quaeram. Pollicitationes autem, quibus

eum tentabant erant hae: ut singulis festis diebus contionem in summo

templo haberet: ut missae, quando vellet, interesset: ut preces

vespertinas matutinasve pro lubitu visitaret: pecuniae insuper

addebant summam egregiam. His propositis, negavit idoneum se muneri

illi, diserteque abnuit.

Cum ergo apud wormatienses Pontificios neque vellet, neque posset

manere: Neapolim Palatinatus oppidum, meliora spe rans, se contulit.

Verum idem Neapoli, quod Wormatiae est expertus, itaque cum nec illi

Stolonis doctrinam vitamque ferre possent: nec Stolo ipsorum: ad

patrem abiit, ibique aliquamtisper in o cio vixit. Tandem a nobili

viro Fleckenstenio, Haidelbergae tum curiae praefecto, Ludovico

electore Palatino retum potiente, anno Christi, millesimo,

quingentesimo, vicesimo sexto, accersitus, multos ibidem annos cum

laude exegit. Vigebat tunc in Palatinatu quoque papatus: sed cum

ingenium Stoloni mite ac placidum esset: ita ut ad humanitatem fictum

dicetes, multum eo in loco profuit. Erat cum Haidelbergensibus spiritu

lenitatis omnino adhuc agendum Itaque summa indistria curabat: ne

quemquam offenderet. et ne quid durius a se aut asperius fieret vel

diceretur. Interim tamen nihil intermittebat pro contione. quod ad

impios abusus tollendos; et populum in vera doctrina instituendum

faceret. Et quemadmodum de instauratoribus Hierosolymorum scribitur.

eos altera manu aedificasse; gladium altera tenuisse: ita et ipse

simul populum recte docebat; atque hostes fortiter convincebat.

Quare cum spectate eius esset pietas ac eruditio: summa Academiae

Haidelbergensis ipsi ter est delata; et munus interpretandi Prophetica

atque Apostolica scripta in schola demandatum. Quo in officio qualem

se praestiterit: res est ipsa restata. Wolfgangus equidem Calixtus,

ecclesiae Haidelbergensis pastor, Lutherique iuxta et Stolonis

auditor, non dibitavit affirmare. Stolonem in docendo proxime accedere

ad Lutherum. Non lusit ambitiose fingendis peregrinis

interpretationibus: non offudit caliginem auditoribus ambiguoi et

improprio sermone: sed proprio acperspicuo sermone genuinam sententiam

evolutam illustravit: et custos fuit incorruptae doctrinae, in libris

Propheticis et Apostolicis traditae, procul ab omni [note: [gap: Greek words] ]

et [note: [gap: Greek word] ].


page 310, image: s340

Testimonium harum virtutum ei perhibent auctores gravissimi: de quibus

ipse Melanchthon, qui ita ad Lutherum ex conventu Wormatiensi [note: * Cons. Theol. Melancht. t. 1. pag. 401. ]: Iam Palatini (principis)

contionatorem adversarii audierant: qui et constantiae et eruditionis

laudem adeptus est. Scotus erat avidus eius certaminis. Sed post

primum congressum cum Palatini contionatore, posteahae disputationes

omnissae sunt. Haec ille.

Triginta ipsos annos eiusmodi labores docendi ac regendi sustinuit:

doctrinaeque evangelicae puritatem singulari animi constantia

defendit, non sine vitae discrimine. Nam cum anno quadragesimo octavo,

in conventu Augustano, principibus Protestantium liber ille

emendationis ecclesiasticae ad tempus in doctrina et ceremoniis

observandus offerretur: Stolo aperte dixit; eum se non probare, nec

per conscientiam probare posse: imo malle se cum aliis piis doctisque

viris solum vertere; quam tali libro subscribere. Ivit et tum et alias

principum Palatinorum iussu ad multos religionis causa indictos

conventus, ut ad Haganoensem, ad Ratisbonensem, ad Wormatiensem [note: * An. 1541. ]

, sub Electoribus Palatinis Ludovico, Friderico II. ac tandem

senio confectus, sub Othone Henrico iterum Wormatiam missus, cum

Melanchthone, Brentio, Pistorio, aliis: quibus cum omnes ei fuere

necessitudines.

Tandem laboribus exhaustus valetudine cepit uti infirmiore Eo toto

tempre nihil est ab eo auditum homine Christiano alienum. Sed morbo in

dies magis magisque invalescente, cum sibi exhac vita migrandum

praesentisceret, nec lingua offcium sat recte faceret, nutu ac

gestibus suamerga Christum sidem, ut potuit, declaravit. Paucis ante

obitum horis, cum aliquot amici, officii causa convenissent; manibus

complicatis divinam misericordiam, non sine gemitu, eum viderunt

implorantem. Aderat tum et Ioannes Flinnerus pastor ibi primarius, qui

cum inter alia, consolandi gratia, dictuni illud ei recitaret: Euge

serve bone. et fidelis, super pauca fuisti fidelis: super multa te

constituam: intra in gaudium Domini tui: sublatis in caelum oculis,

inter vota placide decessit, die vicesimo octavo Septembris, anno

millesimo, quingentesimo, quinquagesimo septimo, cum vixisset annos

sexaginta octo Sepultus est cum Academiae et rei pub. luctu in templo

Spiritus sancti, ubi cippo incisum epitaphium legitur eiusmodi:

REVERENDO VIRO Dn. HENRICO STOLONI à DIERBACH, ECCLESIAE ATQUE SCHOLAE

HAIDELB. CONTIONATORI AC PROFESSORI ORDINARIO CONSTANTISS. ET DOCTISS.

QUI VIXIT ANNOS LXVIII.


page 311, image: s341

MENSES VI. OBIIT VERO ANNO SALUTIS HUMANAE MD LVII. MENSE SEPTEMBRI,

DIE XXVIII. ANNA UXOR, IACOBUS, BERNHARDUS, ET CHRISTOPHORUS FILII

SUPERSTITES, HOC MONUMENTUM POSUERUNT.

Distichon continens annum aetatis et obitus eiusdem:

BIs seX Ut LUstrIs StoLo IaM ConIUnXerat annot BIs qVatVor, LaetUs

CoeLICa regna petIt.

Fuit vir humanitate praeditus singulari, suavitate in congressibus

familiaribus gravi: in actionibus cunctis memor praecepti Paulini: quo

monet, ut doctores typi sint fidelium in conversatione, in dilectione,

in spiritu, in fide, incastitate. Caelebs ad annum fere quinquagesimum

vixit: post maritus factus ex coniuge susceptos liberos vera pietate,

virtute, et optimarum artium studiis erudivit. Ut igitur pie vixit:

ita pie vitam finnt, memoria dignus bonorum. Et tantum de Stolone ex

M. S. parentatione, et monument. Haidelberg.

IOANNES BUGENHAGIUS.

IN litore Germanico ad Oceanum Arctoum, inde usque a flumine Vistula,

occasum versus ad oppidum Sundium, lon ga est regio, hodie Pomerania

dicta. Mediam fere transit Viadrus: rebusque ad vitam necessariis

abundat ita, ut aliis populis frumenta, pecudes, piscesque divendat.

Urbibus ornata est magnis et opulentis, in quibus multitudo hominum

tranquilla, et commercia cum exteris luculenta conservantur, ut et

ecclesiae et literarum studia. Inter alia oppida haud procul Stetino

est Iulinum: ubi Viadrus in lacum influit, qui in Oceanum effunditur:

et portus est commodissimus Hoc in oppido Ioannes Bugenhagius familia

senatoria natus est, anno Chritti millesimo, quadringentesimo,

octogesimo quinto, die vicesimo quarto Iunii. Naturae in eo robur, si

quid his tribuendum, ugmficavit coniunctio Saturni et Iovis in

Scorpio.

In pueritita et domestica disciplina et scholae informatione ad

Catechesin adsuefactus est, cumque Grammaticen ac Musicen


page 312, image: s342

didicisset, in Academiam Gryphisvvaldensem missus: ibi et tyrocinium

Latinae linguae melius habuit: et Dialecticen cum elementis Physicae

cognovit.

Erat in ipso non solum ingenium doctrinae capax, sed etiam avidum: ac

stimulos addebant scripta Hegii, Rodolphi, Agricolae, Hermanni

Buschii: quibus superiorum temporum soloeca corrigebantur: et iuventus

ad diligentiam rectius loquendi revocabatur. Graecae insuper linguae

inita tradebantur: eratque velut aurora doctrinarum. Cupideorgo legit

tum recentiores illos, tum veteres Latinae linguae auctores: seque tam

in soluta, quam ligata oratione exercuit.

Postea vigesimum aetatis ingressus annum, treptae oppido docere

iuventutem cepit; ubi cum linguae Latinae exercitia urgeret melius:

quam aliis in scholis tum fiebat; fama frequentiam scholae ipsius

auxit. Legit etiam adsidue sacras literas, precesque adiunxit: quibus

divinitus se regi ac doceri petivit. Accedebant Erasmilucubrationes:

quae monachorum taxant histrionicam, et statuarum adorationes,

ethnicis similes. Regulam igitur hanc ronuit: Dominum Deum tuum

adorabis: et illi soli servies: et intellexit, Deum nolle coli

histrionica externorum gestuum: sed virtutibus et operibus, quae

praecepit: sicut inquit: In praeceptis meis ambulate. Ut igitur alios

etiam ad veram pietatem flecteret: enarravit in schola Matthaeum,

epistolam ad Timoth. utramque et psalmos, adiuncta catechesi: in qua

symboli et decem praeceptorum erat explicatio: ac verus DEI cultus

monstrabatur reiectis falsis. Haec docendi ratio tam accidit grata

illis temporibus, ut ad eum audiendum confluerent et cives, et

sacrificuli, et monachi, qui non erant [gap: Greek word] .

Quamquam autem scholae tunc praerat nomdum sacris initiatus: auctores

tamen ei amici fuerunt: ut in templo contionaretur; eoque fine

collegio presbyterorum fuit adiunctus. Placuerunt piis eius contiones;

et multum profuerunt: ac magis magisque fama doctrinae ipsius

disseminabatur. Habebat inter auditores multos adolescentes, equestri

natos ordine: et expetebatur a nobilibus, praesertim eruditis, eius

consuetudo: quibus cum iam de ecclesia, iam de literis, iam de patriae

rebus fuit collocutus. Hi ergo hortati eum sunt, patriae colligetet

historiam. Hanc ad rem cum et sumptus et principis mandatum

requireretur: aulici ad Bogislaum principem deferunt: qui, audita

eruditione et virtute viri, praesertim cum et Spalatinus, chronicon

ducum Saxoniae colligere iussus, per Bogislai filium Barnimum

studiorum causa tum Wittembergae agentem, genealogiam et res gestas

ducum Pomeraniae peteret, benigne annuit, mandavitque, ut monumenta

vetera in aula conquirerentur: ipsum autem Bugenhagium


page 313, image: s343

iussit in collegiis et monasteriis scrutari historias, inspicere

literas; ac sumptibus instruxit. Hoc in labore cum biennium

consumpsisset: seriem principum, bella, resgestas, ecclesiarum

constitutiones, et alia, ordine prudenterque descripsit. Liber adhuc

in aula dicitur adservari; et tum a principibus, tum a consiliariis

frequenter legi: inque eo non solum diligentia et fides eius probata

est iis qui legerunt: sed etiam operis forma atque oratio.

Ceterum purior evangelii veritas ei hac occasione illuxit. Anno

millesimo, quingentesimo, et vicesimo exeunte, Otho Slutovius,

patricia illius oppidi familia natus, Inspector ecclesiae

Treptoviensis, cum Bugenhagium rectorem scholae, et collegas illius

convictores aleret; Librum de captivitate Babylonica, recens ab amico

Lipsia missum, ad mensam attulit: ac Bugenhagio, cuius prae ceteris

ingenium et iudicium doctrinaque in lectionibus et contionibus

probabatur, perlegendum tradidit. Hic mox paginis aliquot inter

cenandum perlustratis, praecipitata sententia: multos a passo Christo

Salvatore haereticos ecclesiam infestasse ac duriter exercuisse; sed

nullum eius libri auctore pestilentiorem unquam exstitisse, prounciat:

commemorans, quae adversus recepta ecclesiae dogmata ab eo

adsererentur. Post aliquot dies, libro attentius lecto ac relecto,

singulisque accuratius pensitatis, reversus ad collegii sodales, et

palinodiam canens: Quid ego vobis, inquit, multa dicam? Universus

mundus caecutit: et in Cimmeriis tenebris versatur: hic vir unus et

solus verum videt. Ac singulis libri illius capitibus diligenter

disputatis et defensis, plerosque in suam adduxit sententiam: adeo ut

collegae pastoris Ioannes Kyrichius et Ioann. Lorichius (qui ad

extremam senectam ecclesiae illi deinceps servivit) cum diacono, qui

vicini coenobii Belbugensis frater vel monachus erat, Christiano

Kettelhut, nec non Abbas ipse Ioannes Boldevvinus, publice Papatus

praestigias detegere: et a superstitionibus atque abusibus traditionum

numanarum, ad unicum Christi meritum auditores traducere magno zelo

inst cuerent. Legit ergo attentius scripta Lutheri Bugenhagius: et

vidit ibi perspicuum discrimen Legis et Evangelii: vidit iustitiam

fidei melius exponi, quam ab Origene vel a Thoma: vidit congruere

Augustini et Lutheri sententias: ac enarrationem eius probavit:

hancque consolationem populo copiosius declaravit, deliramentis

monachorum liberius refutatis.

Sed artificio quorundam hypocritarum, principis animus factus est ab

eo alienior: et episcopus Caminensis Erasmus Manduvel, cui in

Pomerania orientali sacrorum cura incumbebat, persecutionem in multos

Treptoae sacerdotes, cives, et scholasticos, propter sacrificulos in

publico laesos, et


page 314, image: s344

statuas de nocte ex aede Spiritus sancti ablatas, movit, atque in

vincula coniecit. Ibi aliis alio diffugientibus, et ipse de migratione

ex patria deliberavit: idque eo impensius, quod Lutherum coram audire,

et conferre cum ipso discuperet. Invitabatur etiam literis Petri

Suavenii, eruditi excellenter viri. qui multum ei profuturam Lutheri

consuetudinem iudicabat. Venit ergo Wittembergam, anno millesimo,

quingentesimo, vicesimo primo, aetatis suae trigesimo sexto, paulo

ante iter Lutheri ad comitia Wormatiae indicta: cum quo contulit, et

psalterium privatim legendo scholae innotuit.

Interea absente Luthero uxorem duxit primus Bartholomaeus Bernhardus

Feldkirchius pastor Kembergensis. Hic iussus causas exponere, cur nec

Pontificia lege, nec voto impediantur coniugia divinitus probata,

occasionem magnis disputationibus praebuit: an tantum Pontificia lege

ciniugium sacerdotibus ademptum sit: an accedat votum: an votum

monachorum sit manius vinculum? Luherus consultus mox propositiones de

votis, et librum qui exstat, mittit: in quo, ut Alexander Gordium

nodum, ita laqueos legum et impiorum votorum una machaera discidit.

Erant convictores tunc Melanchthonis Suavenius et Bugenhagius: cumque

ad Melanchthonem illae propositiones super cenam allatae essent:

legit eas attente Bugenhagius: ac eum aliquamdiu tacitus magnitudinem

rei considerasset, tandem, Haec res, inquit, mutationem publici status

adferet: doctrina, ante has propositiones tradita, non mutasset

publicum statum.

Motum est etiam a Carolostadio tunc certamen, de legibus Mosis in

forum recipiendis, et statuis e templis exturbandis. Hic cum aliis

Bugenhagius se opposuit: statuarum eversiones seditiosas improbavit:

et Christianorum politias non oportere transformari in Iudaicam,

erudite ostendit. Reverso ex Pathmo Luthero, suffragiis et Academici

et oppidani senatus suffectus est in locum Simonis [note: * Vel Heinsii, de quo antea. Manet in officio. ]

Benckii: ac pastor ecclesiae

Wittembergensis designatus: quam Deo iunante pie et feliciter, in

magna temporum varietate annos sex et triginta gubernavit.

Ab ista sua statione discessit numquam vel propter luem vol bella: et

cum ad magnas opes, ac episcopi splendorem in Daniam et Pomeraniam, et

quidem ab optimo rege ac principe vocaretur: numquam voluit tenuem

illum Wittembergae structum nidulum relinquere. Ac saepe dixit; se

intelligere, quantum onus sit quaelibet Academia: sed tamen se ab

Academia non discessurum: nec amare tyrannidem: sed aequabilem

Aristocratiam: praesertim in qua possit fieri collatio iudiciorum cum

bonis et doctis viris. Nec tamen interca defuit aliis gentibus.

Nam anno Christi millesimo, quingentesimo, vicesimo secundo,

Wittemberga evocatus, formam doctrinae et rituum, et


page 315, image: s345

vocationis ministrorum ecclesiae Hamburgensis descripsit: scholam

itidem in coenobio D. Ioannis constitutit: quae hactenus floruit, et

reip. salutaris fuit. Deinde anno tricesimo supra millesimum,

quingentesimum, Lubecam urbem Saxoniae emporio celebrem, accersitus,

ordinem contionum ac rituum in templis scripto complexus est: fuitque

senatui auctor, communis scholae in coenobio. D. Catharinae

aperiundae: cuius primus rector Hermannus Buscoducensis, conrector

Erasmus Sarcerius, Rostochio vocatus fuit.

Anno tricesimo septimo, a Christiano Daniae rege, duce Holsatiae,

evocatus est ad piam doctrinae religionis, rituum ecclesiasticorum, et

scholarum constitutionem: quo tempore ordinationem ecclesiasticam

libello Latino complexus est: quem optant multi ut pluribus esset

notus: ut qualem ecclesiarum et totius administrationis

ecclesiasticeformam Lutherus et collegae ipsius probarint, plures

cognoscerent. Tunc etiam Bugenhagius preces et ritus sacros adhibuit:

cum Christianus, praesente Alberto I. Botussiae duce, cum coniuge

Dorothea, Christiani sorore, Hafniae metropoli rex coronaretur, die

suo natali duodecimo Augusti. Eodem anno die decimo quarto post regis

coronationem, in locum soptem episcoporum regni Daniae, septem

Superintendentes, qui eipiscoporum deinceps officium obirent, et

totius ordinationis ecclesiasticae custodes et exsecutores essent, a

Bugenhagio praesente rege et regni Senatu, Hafniae in sumo templo

ordinati sunt, Praescripsit etiam tunc Academiae Hafniensi lectiones,

et ecclosiarum, in utroque Daniae atque Norvvegiae regno, ministros

constituit: quorum fuerunt viginti quatuor milia.

Anno quadragesimo secundo, pulso Henrico Brunsuicensi, elector

Saxoniae, et foederati principes, ecclesias et coenobia eius Ducatus,

per Bugenhagium, Anton. Corvinum, et Martin. Gorlicium, adiunctis

quibusdam ex nobilitate, inspici et emendari mense Octobri curatunt:

qua visitatione absoluta ordinatio ecclesiarum illius Ducatus est

conscripta. Sequenti anno, senatus Hildesiae Bugenhagium, cum Corvino,

et Henrico Winckelio, qui in ditione Henrici ducis Brunsuicensis

ecclesias inspiciebant, in urbe accersivit: a quibus ordinatio

ecclesiae Hildesiensis, conscripta: et in sex templis pastores et

ministri collocati: quorum inspectio Iodoco Isermanno, qui Gottingae

et Einbeccae antea ecclesias rexerat, commendata: Canonicorum autem

remplum clausum est.

Doctoris autem Theologi gradum virmodestus, hac occasione [note: * An. 1533. d. 18 Iun. prone. Iusto Ionae. ]

accepit. Cum iuxta Academiae

Wittembergicae consuetudinem testimonium istud petendum esset Casparo

Crucigero; et Hamburgensis Senatus eiusdem rei causa Wittembergam

misisset Ioannem Aepinum: voluit elector Saxoniae Ioann. Fridericus,

que sub id tempus cum coniuge aderat, ut Bugenhagius adiungeretur:


page 316, image: s346

addiditque, se et disputationem et renuntiationem auditurum, ac sumptu

eos levaturum. Bugenhagius etsi aetatem excusaret: tamen quia

verecundius erat tali in re non diu refragari, obtemperaturum se

dixit. Venit postridie ad disputationem princeps cum praecipuis

consiliariis: et attente audit Lutheri, Crucigeri, Bugenhagii et

Aepini responsiones, de iustitia, de ecclesia, de discrimine

ministerii evangelici et potestatis Politicae. Fuitque ei pergrata

Bugenhagii oratio: qui dixit: armatam esse potestatem Politicam

auctoritate condendi leges, non pugnantes cum decalogo: et de

histraditum severissimum praeceptum: Necesse est obedire propter

conscientiam: sed pastoribus expresse prohiberi condere proprias

leges, cum dicatur: Nemo vos arguat in cibo, in potu: nec posse hanc

libertatem ullius ereaturae auctoritate tolli. Addita fuit et querela:

cito in ecclesiam irrepsisse superstitiones: quae finxerint, humana

exercitia esse eximios cultus: quae tunc quoque a senioribus taxatae

sint. Ita enim Athanasium reprehendisse superstitiones:

[gap: Greek words] . Haec cum essent exposita: princeps ipse

gravissime dixit: se Deo gratias agere, quod haec discrimina perspicue

in ecclesiis illustrata exstent: et Dei praesentia in utroque gradu a

piis ugnoscatur ac celebretur. Et hactenus de cursu Bugenhagii

feliciore.

Secutae sunt postmodum multae confusiones et principum et Theologorum

bellis. In illis captvitas principum: Wittembergae obsidio: et caeteta

belli mala, ingentem dolorem optimo viro in senecta artulerunt: ut

Ieremiae prophertae clades et mors optimi regis Iosiae. Nec tamen ita

animum despondit: ut aut fugeret, aut aliquid mutaret: sed erexit se

adsidua precatione, et ea consolatione maesticiam lenivit: quod vidit,

tantos inter fluctus cymbam Christi mirabiliter servari. Nihil etiam

Mauritius, Elector surrogatus, quicquam in religione, quod alii

metuebant, alii sperabant, innovavit: sed Wittemberga Lipsiam evocatis

Melanchthoni, ipsi Bugenhagio, et Crucigero, ecclesiam ac scholam

commendavit: et liberaliter donatos dimisit.

Deinde, moto dissidio Flacico, fuit in dolore non tam sua, quam

ecclesiae causa. Ipse enim, ut notum, necin bello, nec postea, vel

doctrinae genus, vel ritus ecclesiae ullos mutavit: ac saepetum dixit:

Date DEO, quae Dei sunt; et Caesari, quae Caesaris. Utrumque

constanter praestitit: fuit alineissimus a seditiosis consiliis, et in

retinenda doctrinae veritate firmus. Itaque ut de Severo Imperatore

scriptum est: [gap: Greek words] , hoc est, intentus erat in ea,

quae agenda; populi autem de se fabellas nihil curabat: ita et

Bugenhagius propter sycophantias sparsas necessarios officii labores


page 317, image: s347

non omisit. Ecclesiae causa doluit accendi odia et discordias: quos

tamen dolores leiebat ipsi precatio et bona spes; ficut saepe dictum

Psalmi repetebat: Commenda Domino viam tuam, et spera ineum; Ipse

faciet.

Postremus etiam vitae eiusactus fuit Dei beneficio placidus. Cum ita

languefactae essent vires postremo anno: ut contionandi laborem

sustinere non posset: venit tamen quottidie in templum: et pia

precarione ecclesiam et se Deo commendavit: ivit etiam ad necessarias

deliberationes. Tandem mense Aprili sine magno cruciatu decumbens,

quottidie precationes reperivit. Saepe etiam suaviter cum amicis de spe

salutis aeternae, et de posteritate collocutus est. Vigor mentis

quidem adeo fuit integer: ut octiduo ante mortem Tilemannum Heshusium

Haidel berga redeuntem statim agnosceret: laetus ei reditum

gratularetur; ac sciscitaretur: num Haidelbergensem in Academiam

migraturus esset: faustaque omnia precaretur. Die vicesimo Aprilis,

anni quinquagesimi octavi, cum se quottidie Filio Dei Domino nostro

Iesu Christo ardenter commendasset; et saepe hoc dictum repetiisset:

Haec est vitaaeterna; ut agnoscant te solum verum Deum, et quem

misisti Iesum Christum, placide ex hac vita decessit, cum vixisset

annos septuaginta tres, exceptis duobus mensibus. Inter alios

encomiastas Melanchthon, amicum desideratissimum, hisce elegiacis, ad

imaginem eius appositis, est prosecutus:

Coniugis ut senio confecti corpus aquatum

Ipsa suis humeris Halcyo grata gerit:

Sic bene promeritum doctorem ecclesia curet:

Et levet aetatis pondera dura seni.

Sic tua canities, Doctor pomerane, fidesque

Sincera, est cunctis iam veneranda piis.

Qui procul externis sparsisti fidus inoris

Pura evangelii semina voce tua.

Ac ceu Baptistes agnum monstrare solebat,

Aeterno Christum de genitore satum:

Tu quoque iustifica docuisti agnoscere Christum;

Aeternique Patris sumere dona, fide.

Fictiliumque alias formas tua lingua deorum

Evertit, Papae quas voluere coli.

Et, velut in scopulis celsos locat Halcyo nidos

Haberni circum quos fremit unda maris:

Sic medio in pelago felix iam Dania nidos

Exstruxit Christo, te fabricante, pios.

te DEUS hos inter texit iuvitque labores:

Nunc vita functus vivis in arce poli.


page 318, image: s348

Fuit doctor fidelis, iustus, beneficus erga omnes: in obiurgationibus

severus et intrepidus; acer in defensione verae doctrinae: ardens fide

et spe in precatione: castus et severus hostis turpitudinum: ac vere

Germaniae Evangelista. Quemadmodum enim olim Evangelistae dicebantur:

qui subinde ad diversas ecclesias mittebantur, aut vocabantur: ut

evangelium ibi docerent: ita et Bugenhagius frequenter, uti dictum,

evocatus fuit, ad informandas et constituemdas diversis in locis

ecclesias. Cumque, de Apostoli sententia, magnus quaestus sit Pietas,

cum animo sua sorte contento: egregium utriusque virtutis exemplum

ipse reliquit. Nam pietatem erga Deum luculente, ut ex praecedentibus

intelligi potuit, tum doctrina, tum vita ipsa expressit. In capite de

iustificatione hominis peccatoris coram Deo, usus frequenter

perhibetur eiusmodi similitudine: Sicut annulus, cuius palae gemma

pretiosa est inclusa, amatur et magni sit, non propter massam auri, ex

qua constat annulus; sed propter gemmam: ita homines fide

iustificantur, propter Filium Dei, quem fides, tamquam annulus gemmam,

comprehendit. Et vemadmodum Lutherus de suis scriptis saepe

affirmavit: nihil se eorum praecipue probare, praeter Catechesin, ac

de servo arbitrio librum: ita et Bugenhagius epitomen illam religionis

Christianae unice in deliciis habuit: secum circumgestavit: et

ministerii candidatis gravissime commendavit. Cumque Lutherus

[gap: Greek word] usus, inque his Bugenhagio, translationem

Bibliorum e fontibus Hebraitis et Graecis in Germanicam linguam

absolvisset: Bugenhagius singulis annis eo die, quo absolutum opus

fuerat, amicos sollenni convivio excipere; et quasi natalem

translationis Bibliorum, solitus fuit celebrare. Festum id

Translationis Biblioruns vocarunt. Contentus denique suo loco et

conditione, in qua primum Wittembergae fuit constitutus, semper vixit:

cum ad amplissimos honores, potentiam, et opes tantum non

pertraheretur. In officio omni summa cum fide, mirabili adsiduitare,

et laborum tolerantia est versatus. In contionibus fuit modestus ac

placidus, tantaque cum devotione: ut quandoque quasi sui oblitus

aliquot horas peroraret. Extrema in senecta aliquot ante obitum annis,

tam animi, quam corporis viribus sensim defecit: adeo ut simulacrum

prioris viri, in rebus omnibus olim alacris, intuens Melanchthon, non

leviter fuerit perturbatus, acsaepe, ne sibi talis senectus

contingeret, deprecatus: id quod ex voto ipsius accidit. De

Bugenhagio [note: * Seb. Eromschel conc. 2. de angelis. ] refertur et hoc.

Aliquoties ei uxor fuerat conquesta: butyrum sibi e vase, in quo

liquatur, veneficio surripi. Itaque ipse in contemptum diaboli, in vas

illud alvum deiecit, additis hisce: egregium vero te angelum praestas,

qui amasiae tuae veneficae famularis! en tibi, hoc affer tuae

veneficae! Factum deinde, ut nihil fuerit ablatum.


page 319, image: s349

Scriptis ecclesiae etiam prodesse studuit Bugenhagius, de quib. palmam

obtinet explicatio Psalmorum: quam Lutherus hisce commendavit [note: * Tom. 2. epist. Luth p. 241. ]

: Benedictus Deus et Pater Domni nostri Iesu

Christi, quinos hoc saeculo rursum benedixit omnibenedictione

spirituali caelestium rerum, et abundantia frumenti et vini elctorum

suorum nos satiat, missoque verbo suo liquefacit cristallum, pruinam

et nebulam, ante quorum frigus hactenus nemo potuit subsistere. Ex

corum numero est et hic Ioannes Pomeranus episcopus ecclesiae

Wittembergensis, voluntate Dei et Patris nostri, per cuius ministerium

tibi, carissime lector, donatur hoc Psalterium Spiritae Christi, qui

est clavis David, resignatum. Quod ut multis verbis ornem, non est

operae pretium, quod abunde satis tibi (scio) commendatum erit, non

meo testimonio, sed suo ipsius argumento, quo te coget (si legeris)

testificari, Spiritum esse, qui loquitur mysteria haec, a tot saeculis

abscondita. Nam ut conferri possie tam priscorum, quam recentiorum

commentariis, etsi odiosum est statuere, audeo tamen dicere, a nemine

8tuius exstent libri) esse Psalterium David explicatum, esseque hunc

Pomeranum primum in orbe qui Psalterii interpres dici mereatur Adeo

ceteri fere omnes tantum opinionem quisque suam eamque incertam in

hunc pulcherrimum librum congessit Hic vero iudicium Spiritus certum

te docebit [note: * Forte et addend. ] mirabilia.

Scripsit et annotationes in epistolas Pauli ad Galatas, Ephesios,

Philippenses, Colossenses, utramque ad Thessalonicenses, utramque ad

Timotheum, ad Titum, ad Phiemonem, ad Hebraec?? item confessionem

publicamde sacramento corporis et sanguinis Christi epistolam ad

fideles in Anglia: epistolam contra novum errorem corporis et

sanguinis Christi: annotationes in Samuelem et Ionam: historiam passi

Christi et glorificati, ex evangelistis conciliatam cum

annotationibus: in Deuteronomium annotationes, et si quae alia.

Et haec de Pomer ano ex oratione Petri Vincentii, quae exstat tom 3.

Declam. Melanchthonis: Chytraei Saxonia: Pantal. l. 3.

Prosopegraphiae: vita Melanchthonis a Camernario descripta.

IUSTUS MENIUS.

FUldae oppido in Buchonia, regiuncula ad Hassiae, Franconiae et

Thuringiae fines, monasterio seu schola iam olim celebri, natus est

Iustus menius; circa annum Christi, millesimum, quadringentesimum,

nonagesimum quartum, vel ut Eberianae ephemerides, nonagesimum nonum,

die decimo tertio Decemb minutis triginta septe, post decimam a

meridie. Wittemb. primum literis


page 320, image: s350

Philosophicis et Theologicis excultus: postea multis annis fidelem et

utilem operam navavit ecclesiae Gothanae in Thuringia, commendatus

illius oppidi Senatui a Melanchthone.

Anno quinquagesimo septimo, post nonnullas cum Flacianis coram

principibus habitas disputationes, cessit malevolent ae et odio

Flacianae illius factionis; Lipsiamque profugus venit, sedem quaerens

aetate iam ingravescente quietiorem. Acceptus est ibi benigne atque

humaniter: et diutius anno integro sacras contiones habuit, cum

auditorum fructu et admiratione. Mortalitatem exuit Lipsiae anno

quinquagesimo octavo, die Augusti undecimo, aetatis suae

undesexagesimo. Varia et multiplex huius viri fuit fortuna: exagitatus

ipse est misere turbulentis quorundam Demagogorum clamoribus. Recte

itaque seiunxit se a rixis et contentionibus. Honorificum enim viro

est super sedere a lite, ut sapiens ait. Ut autem malis invisus; ita

bonis iucundus gratusque fuit: quicumque illa aetate eruditionis et

doctrinae fama celebres fuere: cum iis universis, quorum princeps

Melanchthon, notitia ipsi et consuetudo intercessit: et hi illum carum

habuerunt ac magnifecerunt. Verum enim illud est Comici: Sat habet

favitorum semper qui recte agit.

Monumenta inenii quae posteritati reliquit, haec sunt: commentarius in

Samuelem: libellus Germanicus de exorcismo, qui in Baptismo usurpatur:

tractatus de vi repellenda, seu de defensione sui necessaria. Post

obitum prodierunt et contiones eius Lisiae habitae. Inchoarat etiam,

de Melanchthonis voluntate versionem Chronici illius in vernaculam:

sed affectam illam filius Eusebius, professor aliquando philosophicus,

Wittembergae perfecit. Tantum de Iusto Menio, ex vita Melanchth vita a

Camerario descripia: Matth. Dresseri chronico.

ERHARDUS SNEPFIUS.

IMperii in suevia, ad Neccarum flumen urbs est, Heilbrunna; sic a

fontium salubritate ac soli fertilitate appellata: ibi Erhardus

Snepfius honesta familia, anno Christi millesimo, quadringentesimo,

nonagesimo quinto, lucem hanc primum adspexit. Pater ei fuit vir

consalatis; qui multum illi Rei publ. profuit: nec solum ipse, sed et

filius, Erhardi frater, Matthias: itidem consularis.

Mater Snepfii, matrona, ut apparet, pia, filium suum primogenitum,

tamquam Hanna illa Samuelem, deo et Theologiae consecravit. Quare ut

primum per aetatem literarum capax


page 321, image: s351

fuit; in ludum literarium patriae suae puerum misit: in quo, cum esset

[gap: Greek word] et ingeniosus avide perceptis primis artium

rudimentis, veretunc temporis rudibus atque impolitis, Erphordianam in

Academiam est ablegatus. Ibi offendit inter alios Iustum Ionam,

Eobanum Hessum, et his iuniorem, Ioachimum Camerarium. Mediocti ergo,

ut tem pora ferebant, artium dicendi et linguarum cognitione

comparata: Erphordia haidelbergam profectus est: ubi brevi tantum in

iutisprudentiae studio profecit: ut cum laude Doctoris ea in

disciplina honores petere, et pe titos comsequi po: visset. Habuit:

bidem [gap: Greek word] Ivonem Strigelium, patrem Victorini

illius, Theologi celebris cui Snepfius postea filiam suam Blandinam

elocavit.

Ceterum cum mater crebris interpellationibus eum voti, quod de nato

ipso fecerat, admoneret, et a studio iuris ad Theologiam quasi

conviciis a vocaret: victus illius cohortationibus, e schola iuridica

in Theologicam transiit: itaque se confirmavit: ut nullis ab ea

impedimentis abduci se passus sit.

Sexennium autem ipsum cum in laboriosis Papisticarum oppionum

Labyrinthis summo cum sudore exgisset: Luthero ceu Lucifero praeeunte,

veramque de iust ficatione hominis peccatoris coram Deo, doctrinam e

sacris fontibus proferente, reiecta meritorum opinione: in ipsius

quoque animo lux verae doctrinae est accensa, tanto quidem cum

incremento: ut in arenam et ipse prodire non dubitarit: et docendi

initium primum Weinspergae, mox apud nobilem a Gemmingen fecerit. Fuit

enim eo loco tunc familia Gemmingorum inprimis ampla et potens:

habuitque praecipuum decus Theodoricum: qui, qua fuit virtute Heroica,

primus in illa Sueviae parte Evangelii doctrinam inter varias iras et

minas imo et insidias hostium amplexus, ad eam propagandam Snepsium,

Weinsperga iam pulsum, accersivit, et biennium benigne fovit.

Primus ergo omnium Snepfius in Greichgoa et oppido Gutten berga, sub

dirione et patrocinio praedicti a Gemmingen, idola Pontificiorum voce

Evangelii taxare, et sanae doctrinae semina spargere coepit. Exacto

ibi biennio Wimpinam vocatus ad officium docendi, abiit: collegas

nactus in eode munere, M Bernhardum Grublerum Gemmingae: M. Martinum

Germanum Fever feldae: et Ioannem Gallum Solisfeldiae. Hi quatuor

Evangelii ministri circa vigesimum secundum et tertium annum Domini,

prima sincerioris religionis eodem fere tempore, illa in regione,

fundamenta iecerunt. Exarsit paulo post anno millesimo, quingentesimo,

vicesimo quinto, funestum in Germania rusticanae seditionis incendium:

quod cum horribiliter passim grassaretur; et inauditae immanitatis

exemplum Weinspergae rusticana rabies edidisset: Wimpinam quoque, ubi

Snepfius agebat, appetivit. Cum autem insani homines ingressu

arcerentur; audita Snepfii


page 322, image: s352

facundia: eum sibi solum placere, ut qui et caelebs esset,

ostenderunt, ac contionatorem militiae suae dari petiverunt: idque

iterum iterumque cum et Evangelii praerextu causam suam pingerent

serio, postularunt: verum frustra. Reclamantibus enim civibus et

renitentibus, Snepfius quoque, ut honestius se excusaret: et periculum

tam a se, quam civib. suis commodius amoliretur: initum iam a se

matrimonium adseveravit. Itaque ut hoc firmaret: cum convictu hactenus

pistoris cuiusdam usus esset; confestim sibi coniugem elegit virginem

bonam bono loco natam, Margaretham Wurcelmanni, consularis ibidem

viri, filiam: cuius frater syndicus Halae Suevorum fuit. In coniugio

isto vixit tranquille, aliquot susceptis liberis, inter quos

Theodoricus Snepfius Theologus: quo de postea erit dicendi locus.

Wimpinae ergo cum bnenium quoque Evangelicae doctrinae viam aperiendo

transmisisset: a Philippo Comite Nassovico Saraepontano, ad flumen

Hassiae Lanum, sexto a Marpurgo milliati, evocatus, fidelem itidem in

Evangelii doctrina propaganda operam navavit. Verum magni viri virtus

angustiori ditione contineri non diu potuit. Nam simul ac nominis eius

fama ad Hassiae Landgravium Philippum emanasset: in Academiam, Marpurgi

recens tunc apertam, eum accersivit: ut et ordinarium scholae

Professorem et ecclesiae pastorem ageret. Hoc in loco cum luculenta et

pietatis et doctrinae dedisset argumenta; tantam est adeptus

auctoritatem: ut princeps eum et amater plurimum; et in colloquiis

atque comitus consilio ipsius uteretur.

Celebrati sub id tempus sunt duo conventus: Spirae primus, anno

millesimo, quingentesimovicesimo nono, alter Augustae Vindelicorum

anno sequenti: ubi in frequentissimis Imperii comitiis confessio

Protestantium Carolo Augusto est exhibita. In utroque autem illustris

fuit Landgravii virtus: quem Snepsii constantia plurimum animavit: ut

qui cum Ioanne Brentio fidum se Luthero [gap: Greek word]

praebuit, atque adversariis mascule restitit. Sed nec hoc loco,

illustri satis et amplo, Snepfius maioribus reb. gerendis natus, fixam

habere perpetuo sedem potuit. Cum enim Ulricus Wurtembergicus dux,

avitum ducatum militari fortitudine recuperasset. ecclesias suae

ditionis a Pontificio coeno purgatutus, a Lamdgravio, cuius ope

restitutus, et suasu istud opus erat aggressus, potiit: ut Snepfii per

eum, opera sibi uti liceret: quem Marpurgi saepe docentem audivisset,

et cuius excellentem doctrinam exploratam haberet. Marpurgo itaque,

ubi sexennium vixerat, Snepfius Stutgardiam, annuente landgravio

commigravit, anno Christi millesimo, quingentesimo, trigesimo quinto.

Primum Stutgardiae pastor Evangehum Christi docuit: atque ecclesias in

illo ducatu reformavit: conventui etiam, quem Haganoae rex

Ferdinandus, religionis causa egit, interfuit: qui Wormatiam

trauslatusibidem,


page 323, image: s353

anno quadragesimo primo, re infecta fuit disruptus, et ad

Ratisbonensia comitia eodem anno reiectus, neque tum finem suum

adeptus. Deinde Paulo Cinstantino Phrygione ad meliorem vitam vocato,

anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo tertio calendis Augusti,

successor illi consilio sapienti delectus est Snepfius. Stutgardia

itaque Tubingam familia translata, et ecclesiae illius pastor et

Academiae in Theologia professor usque ad mutatam Caroli V. Augusti

iussu religionem, fuit. Ibidem, anno quadragesimo quarto die nono

Februarii, in aede Tubingensis aulae vicina, pro temporis illius more,

sollenniter Theologiae Doctor renuntiatus est. Ersi enim iam ante in

Marpurg. Acad. Theol. quoque publice docuerat: tamen gradu illo

caruit, qui Tubingae, er statutorum Academ. requisitis, ipsi petendus

suit. Collatus est cum Snepfio susnus irem in Iurisprudentia honor,

viro consultiss. Nicolao [note: * V. vitas ICt. Germ. ] Varenbulero ICto: qui

ad senectam honestissimam pervenit.

Erant autem tempora illa comitiorum conventuum, colloquiorum et

confiliorum plena. Itaque cum Caesar colloquium indixisset Ratisbonae:

Snepfius ibidem cum Brentio et aliis Protestamtium Theologis

comparuit: atque Buceri [gap: Greek word] , cum Malvenda

disputans, partes suas acriter defendit. Sed et hinc re infecta domum

est reversus.

Exorto deinde bello Germanico cum Carolus victor novam religionis

formam illam, quam Interim appellarunt, Duci quoque Wirtembergico

obtrusisset: ac Snepfius approbare aut docere ex eius praescripto

recusaret: loco cedere et solum vertere coactus est; quod ei commune

cum multis Ecclesiarum ministris fuit. Ultimam contionem Tubingae

habuit, anno millesimo quingentesimo, quadragesimo octavo die undecimo

Novemb. postea praemissa familia discessit, oves suae fidei commissas

invitus relinquens. Virum bonum, constantem pastorem, veneranda

caniciae senem insignem, ingens civium multitudo lacrimis votisque est

prosecuta. Exulitaque in Saxoniam venit, hospitium quaetens, ubi a

Iohanne Friderico Electore, aeterna memoria digno, clementer receptus,

Theologiae in Ienensi Academia non ita tunc pridem constituta,

docendae est praefectus. id munus cum dignitate et laude obivit

decennium. Tandem, cum variis vitae exantlatis laboribus, Evangelii

doctrinam fideliter triginta quatuor annis, pluribus in oppidis,

propagasset: calendis Novembribus anni millesimi, quingentesimi,

quinquagesimi octavi, aetatis suae sexagesimo tertio tridui morbo

fractus, ex his terris in caelestem ecclesiam translatus est Ionae

Thuringorum, ibidemque honorifice sepultus, funus indicene magnifico

runc rectore illustri iuvene Philippo, Comite Nassovico, filio illius

Philippi: cuius olim in Hassia Weilburgi Snepfius fuerat Ecclesiae

reformator et doctor.


page 324, image: s354

Fuit vir pius, doctus, et variis donis, praecipue facundia miranda

praeditus, adeo ut verba faciens, omnium in se oculos et animos

converterit: auditores quasi attonitos reddiderit: ac plerumque satis

prolixas habens contiones, auditorium tamen sine taedio detinuerit

attentissimum.

Reliquit et documenta ingenii sui, inter quae Confessio de praecipuis

fidei articulis, anno quadragesimo in conventu Smalcadico praelecta,

Melanchthonis iudicio approbata, et cum eius epistola, confessioni

praefationis loco praefixa, in publicum emissa: Confessio praeterea de

Cena Domini. et multi alii commentarii, nec dum foras dati Sed haec

satis de Erhardo Snepfio, ex Saxon. Chytraei; Crusii annalibus

Suevicis: oratione in obitum Theodorici Snepfii silii, ab Erhardo

Cellio habita.

NICOLAUS GALLUS.

NIcolaus Gallus Cotae in Saxonia sub ipsum evangelii, in Germania

instauran initium, annum nempe millesimum, quingentesimum, decimum

sextum natus, cum ex ephebis excessisset, elementaque literarum prima

percepislet; Wittembergae ad Lutheri praecipue ac Melanchthonis,

communium ca aetate praeceptorum, cathedram, Theologiam cum

Philosophia codidicit: ipsumque adeo decennium, Aristoteleo more,

andiendis illis consumpsit.

Cum autem artes omnes ideo discantur, ut exerceantur: ipse easdem ad

usum transferre conatus est: ac ludo literario apud Mansfeldenses

praefectus, adolescentiam bonis literis ac monbus aliquantisper

informavit. Postea cum Ratisbonensis Res pub. evangelii doctrinam

amplexa esset; atque a Wittembergensibus idoneos ecclesiae ministros

petiisset: Gallus hic, Lutheri consilio instructus cum Hieronymo NOpo,

sub annum quadragesimum secundum eo missus, populum in religionis

Christianae capitibus erudivit: et ecclesiam ad aliarum ecclesiarum,

ut illo tempore, modum conformavit.

Sed Caesare in bello Smalcaldico victoria potito, cum passim nova illa

et famosa religionis Chimaera urbibus Imperii obtrudererur, eiectis

qui recipere eam nollent, ministris; Gallus quoque Ratisbona pulsus,

aut periculum declinans, Wittembergam profugit; ubi in templo arci

contiguo Casparis Crucigeri pastoris vices aliquandiu supplevit.

Coniunxit tunc cum Gallo sese statim Flacius ille Illyricus: quorum

uterque postea non parum negotii exhibuit placidissimi ingenii viro

Philippo melanchthoni; ut alibi a nobis declaratum. Ita et olim et

etiamnum impletur illud: [gap: Greek words] .


page 325, image: s355

Anno autem quinquagesimo cum Nicolaus Glossenus, Theol. Licentiatus,

Magdeburgo decessisset: Gallum hunc succeslorem habuit. Venit eodem et

Flacius: qui tutbulentissimo illius rei pub statu factiose

declamitarunt, libellis etiam atque picturis divulgatis, in personas

eorum; qui intempestivam utriusque vehementiam improbarent,

contumeliosis. Durarunt ibi periculoso obsidionis tempore: sed cum res

ad triarios rednsset; alio digressi sunt.

Restituta enim Mauricii, Saxoniae Electoris opera religionis pace,

quae Passaviensis nominatur: Gallus Ratisbonam an no quinquagesimo

secundo revocatus, non illius solum urbis, sed totius viciniae,

Austriae ac Stiriae ecclesias endatas, doctrina et consiliis suis

erudiit et gubernavit.

Scripsit et edidit duas contiones contra usuram ex Psalmo 15.

annotationes in epistolam Pauli ad Galatas: disputationem de

adiaphoris, et mutatione status ecclesiarum: catechismum homiliis

Germanice explicatum. Chytraeus in Saxoniae chronico: Thuanus lib 4.

histor. Sleidan. lib. 21. Camer. in vita Melanchthonis: Gesner, in

bibliotheca.

ERASMUS SARCERIUS.

MIsniae est oppidum, fodinis metallicis celebre, quae ibi apertae

circa annum Christi, millesimum, quadringentesimum, nonagesimum,

Annaeberga: sic a Diva tutelari S. Anna, appellatum: cum antea loco

illi nomen esset Schreckenberg: unde et moneta nobis familiaris eodem

vernaculo nomine, Latinis Angelicus, ab imagine angeli impressa. Hoc

in oppido recens tunc condito, primum huius caeli spiritum hausit

Erasmus hic Sarcerius, sub annum millesimum, quingentesimum, primum.

Patrem habuit e re metallica, ut annales Misnici docent, in lauta et

bene aucta parte constitutum. Hic filium primum in patriae ludo

literario, postea et Friburgi humanioribus disciplinis ac linguis

inficiendum curavit.

Inde Lipsiam venit atque Wittembergam, Evangelicas illas Germaniae

Athenas: ibique sacrarum literarum studium amplexus; inter primos

exstitit: qui Evangelii doctrinam voce scriptisque propagarunt.

Lubecam deinde evocatus, ludoque literario praefectus, non sine fructu

discentum, bonas literas et religionis Christianae fundamenta

tradidit: cuius rei argumento sunt exercitia Dlaectices ac Rhetorices,

ibidem conscripta: quae typis evulgata exstant. Sed cum toto ibi,

propter


page 326, image: s356

religionem, vivere non posset; Rostochium sccessit, et in schola

docuit. Exinde Viennae Austriae, et Graeciae in Stiria, scholas rexit

atque erudivit. E Stiria Lubecam secundum profectus, ludo literario

iterum praefuit. Postea ab illustri comite Nassovio Guilielmo

invitatus, in Nassoviensi ditione ad Rhenum ecclesias rexit, ad annum

usque millesimum, quingentesimum quadragesimum octavum. Interimisticis

enim temporibus invalenscentibus, Guilielmus, Imperatore sic mandante,

discedere eum est passus.

In patriam itaque reversus, Lipsiae, ad D. Thomam aliquantisper

postea, et Islebiae, in comitatu Mansfeldico Evangelium docuit: cumque

anno quinquagesimo septimo, Wormatiae, colloquium in religionis causa,

indictum esset: eodem Sarcerius cum Erhardo Snepfio, Victorino

Strigelio, Ioanne Stoffelio, et Ioachimo Morlino, iuniorum principum

Saxoniae legatis, venit. Hic cum praeses colloquii, Iulius Pflugius

petiisset: ut Augustanae confessionis socii se a Zvvinglianis,

Osiandristis, Adiaphoristis, Synergistis, seiungerent: Sarcerius cum

collegis, prolatis mandatis, se ab illorum erroribus suam confessionem

seiungere professus est. Verum Melanchthon ante cognitionem causae

Zvvinglinaos, Adiaphoristas et Synergistas; Brentius itidem Osiandrum,

damnari minime oportere contendit. Hac occasione arrepta procedere

Pontificii in colloquio noluerunt. Itaque re infecta domum est

discessum.

Anno quinquagesimo nono Sarcerius, Islebia Magdeburgum evocatus, ad

ecclesiae gubernationem suscipiendam abiit. Verum quatuor duntaxat ibi

contionibus habicis, calculi doloribus confectus, ad triumphantis

ecclesiae societarem migravit, die vicesimo octavo Novembris, aetatis

suae anno quinquagesimo nono. Elatus est cum luctu civium contionem

funebrem habente Ioanne Wigando: quae et typis exscripta exstat.

Hic quantus qualisve fuerit ex elogio duplici apparet, altero soluta,

altero ligata oratione perhibito. Prius est eiusmodi: Lucebat in hoe

viro (inquit non nemo doctorum) commemorabilis gravitas et constantia,

non minas, non exilia, non ullam ullius hominis potentiam aut vim

pertimescebat. Pene dixerim, solem facilius de cursu dimoveri

potuisse, quam Erasmum a veritatis professione. Vitam agebat caste et

integre, oderat lisxum, tempestive de convivio domum redibat, amabat

simplicitatem, exsecrabatur sophisticam, et laborum erat toler

untissimus. Ecclesias viginti quatuor Comitatuum constituerat, et

iuxta reformatam religionem ordinaverat


page 327, image: s357

Contionator erat disertus, copiosus, et gravis, vere aculeos in animis

auditorum relinquens. Epigramma autem posterius elogium in effigiem

Sarcerii ita habet:

Sunt, hac ora, genae, facies et pectus Erasmi

Sarcerii: Haec potuit pingere doctamanus.

Verum nemo potest, quae sit constantia mentis.

Pingere: quin hoc non esset Apellis opus.

Impia qui numquam deliramenta secutus,

Sincero fidei dogmate pascit oves.

Quas non concinnas fraudesque minasque potentum

Sustinuit: forti pectore dura ferens?

Nestoris eloquio sumilis facundia linguae,

Illius tanta cum gravitate fluit:

Ut merito, sibi quem siudiis quaesivit honorem,

Ingenio et colebris famae per astra volet:

Fortiter et tulerit quam tam mala multa ferende:

Exilii fuerit poena timenda licet.

Ingenii sui monimenta reliquit et multa et haud vulgaria, quae in

bibliothocis enumerantur.

David Chytraeus in Chronico Saxoniae: Sleidan. in commentar. lib. 20.

Chronicon Misniae: alii.

PHILIPPUS MELANCHTHON.

COmmuni bono Philippus Schwartzerd/ Graece melanchthon, Brettae

inferiotis Palatinatus oppido, nascitur, anno mense et die, quem

epigraphe aedium avitarum hodie his indicat:

DEI PIETATE NATUS EST IN HAC DOMO DOCTISSIMUS DN. PHILIPPUS

MELANCHTHON, D. XVI. FEBR. A. M. CCCC. XCVII.

Genethliacum cius schema ex hisce P. Lotichii carminibus exstrui

potest: quibus ita Melanchthonem [note: * Elegia in obitum Melanchth. lib 4. eleg. p. 114. ]

affatur:

Cum Iove Mars primo fulsit tibi mitis in ortu,

Thessalus hospitio fovit utrumque senex.

Inventorque lyrae faustos tibi praebuit ignes,

Humida qua liquidas urna refundit aquns.


page 328, image: s358

Falciferumque senem, quamvis nil triste minantem,

Molliit in quinta candida sede Venus.

Cynthia per felix, in culmine, virginis astrum,

Oppositos fratris currere vidit equos.

Inde tot egregiae culto sub pectore dotes;

Dona tot, ignorat quae rude vulgus, erant.

Parentes habuit pios et honestos, inque re mediocri constitutos,

patrem Georgium Schwartzerd/magistrum armorum, sub principibus

Palatinis Philippo et Ruperto: matrem vero Barbaram [note: * Quam amisit An. 1529. d. 6. Iunii. ]

, feminam honestam, prudentem et gravem: cuius hi

fuerunt rhythmi:

Wer mehr wil verzeren/

Denn sein pflug kan ereren/

Der wird zuletzt verderben/

Und vielleicht am galgn sterben: h. e.

Si quis de parvis vult plura absumere rebus:

Quaerere quam vigili sedulitate potest:

Is mendicando victum petet, ostis pulsans;

Aut feret huic tristem crux laqueusque necem.

Grammaticam Latinam didicit a Ioanne Hungaro Phorcensi, viro docto et

honesto: Graecam a Georgio Simlero, qui postea ius civile cum laude

profestus. De illo, ut putamus, accipienda sunt, quae alicubi ipse [note: * Tom. 3. expl. evang. p. 804. Mel. quomodo Grammat. doctus. ]

reliquit:

Ego, inquit, habui praeceptorem, qui fuit excellens Grammaticus. Ille

adegit me adGrammaticam, et ita adegit: ut constructiones facerem.

Cogebat reddere regulas constructionis per versus Mantuani viginti aut

triginta. Nihil patiebatur me omittere: quoties errabam, dabat plagas

mihi; et tamen ea moderatione, quae erat conveniens. Ita me fecit

Grammaticum. Erat vir optimus: dilexit me ut filium, et ego eum ut

patrem: et brevi conveniemus, spero, in vita aeterna. Ille amabatur a

me: quamvis utebatur ista severitate: quamquam non erat severitas: sed

castigatio paterna, commonefaciens me de diligentia. Cogebar vesperi

quaerere regulas, ut possem recitare. Videtis fuisse disoiflinam

strictiorem, quam iam est. Postquam ergo utcumque Grammatica

percepisset: puer adhuc missus est in A cademiam primum

Haidelbergensem anno saeculi decimi quinti nono, aetatis suae

duodecimo, inscriptus die decimo tertio Octobris. Ibi cum

adolescentibus nihil publice traderetur, praeter illam garrulam

Dialecticen, et particulam Physices; et didicisset iam connectere

versiculos: aviditate quadam puerili coepit legere Pootas: cui

lectioni, ut res postulat, adiunxit historiarum et fabularum

cognitionem. Haec confuetudo paulatim ipsum ad auctores veteres

deduxit. Sed nemo erat, qui rectam orationis formam ostenderet.


page 329, image: s359

Itaque cum in Politianum et Plinium posteriorem incidisset subtilibus

argutisque sententiolis delectatus quidem est: sed et aridior factus,

et ipsas illas argutiolas manes abiciendas sibi postmodum intellexit.

Quamvis autem necdum ephebus esset: tamen et erudivit filios comitis

Leonstenii; et orationes aliis praescripsit: et restimonium profectus,

Baccalaurei titulum vocant, omnium calcu lo probante, est adeptus anno

millesimo quingentesimo undecimo, aetatis suae decimo quarto. Gonvictu

usus est Haidelbergae Pallantis Spangeli Neostadiani Theol. Doctoris,

viri boni et sapientis: cuius epitaphium geminum in chori ambitu ad S.

Sancti hodieque visitur, alibi [note: * in vita Pelicani. ] annotatum.

Familiares habuit ibidem Wimphelingum, Petrum Sturmium

Argentoratensem, Guntherum, rhetorem, et Sorbillum quendam poetam.

Triennio Haidelbergae exacto, cum et caelum minus ei esset amicum, et

repulsam a philosophorum quibusdam in supremi gradus Philosophici

petitione, ob aetatis defectum, tulisset. Tubingam concessit, nomenque

rectori doctori Ioanni Schemaero ex Offterdingen dedit, anno duodecimo

supra millesimum quingentesimum, die decimo septimo Septembris. Audiit

ibi Brassicanum et Bebelium poetas laureatos: Ioannem Stoflerum

mathematicum per triennium: M. Franciscum Stadianum, Aristotelis

interpretem, tunc celebres: In theologia D Lempum, qui tum praecipuus

habebatur: de quo hoc saepe retulit: solitum eum auditoribus depingere

in tabula monstrum illud, quod vocant, Transsubstantiationis: et

insulsitatem hominis tum quoque se miratum. Biblia etiam puer, aut

admodum adolescens, semper secum circumtulit, avideque legit in templo

et alibi; adeo ut profanum quiddam ab eo legi existimatu fuerit,

quamquam falso. Errores tamen eius saeculi cum aliis erravit: unde

ipse; cohorresco, inquit [note: * Explic. evangel. Part. 2. p. 592. ], quando

cigito, quomodo ipse accesserim ad statuas in Papatu. Audivit tunc et

Simlerum, quo antea usus erat, iura profitentem: nec parum in co

studio profecit, ut scripta testantur: quin et Tubingae leges privatim

docuit. Medicam quoque artem non neglexit: sed et docentes cam

audivit: et Galeni libros ita legit, ut sententiam intellexerit: et

pleraque memotiter recitare potuerit. Tantus fuit in ipso ardor

discendi, rudi illo saeculo Narrat [note: * Tom. 1. eipist. Melan. p. 350. ]

ipse, se admodum adolescentem, cum Oecolampadio legisse Hesiodum: et

cum in eo tum ceteros locos, de ortu et occasu stellarum; tum vero

versiculos eos: quibus ait; quadraginta diebus latere Pleiades,

intelligere cuperet, neminem fuisse in magna frequentia, praeter unum

Stoflerum; qui iuvare utrumque potuisset. Diu etiam ignoravit

consilium Aristorelis [note: * Lib 5. Eth. ], et accomodationem Geometricae

proportionis adiustitiam distributivam: donec vidteandem a Platone

illustrius aliquanto traditam [note: * Lib. 5. de legibus. ]. Ex Agricolae

etiam Dialectieis,


page 330, image: s360

tunc primum editis, atque ab Oecolampadio, quem magni fecit, sibi

donatis, fatetur: didicisse intelligere orationes Ciceronis ac

Demosthenis.

Itaque artibus, linguis, et Philosophia feliciter haustis, magister

vel doctor Philosophiae Tubingae, anno millesimo, quingentesimo decime

tertio, aetatis suae decimo septimo, die conversionis Pauli,m decano

Philosophico M. Ioanne Kress, renuntiatus est. Mansit deinde ibi

quadriennium: et docere cepit in Academia Tubingensi Virgilium primum

et Terentium. Fuerunt autem exempla terentianarum comcediarum tunc,

propter summam hominum imperitiam, instar orationis prosae excusa.

Restituit ergo opimum auctorem, monstrato carminis genere: et en in

schola quinque eius comoedias enarravit. Postea oratoria ei lectio est

demandata: in qua Ciceronis quaedam iuventuti proposuit: deinde Livii

etiam sex libros absolvit. Interea tamen et alios, ut diximus.

docentes audivit: et typographicis operis praefuit: et multum cum I.

Capnione fuit, ut alibi [note: * In vit. Capn. et Mel. in Philos. Germ. ]

dictum.

Interea in Saxonia a Luthero certamina de religione mota sunt: cui

[gap: Greek word] fidus in evangelio promovendo Melanchthon Dei

providentia, et Friderici Saxoniae electoris vocatione, adiunctus est.

Venit Melanchthon de Capnionis consilio Wittembergam, anno Christi

millesimo, quingentesimo, decimo octavo, aetatis suae vicesimo secundo

die vicesimo quinto Augusti, decennio post Lutheri in eandem scholam

adventum.

Discendente eo Tubinga Simlerus ille Praeceptor. deploraisdum esse

toti eivitati eius abitum dixit, et subiecit; Quotquot ibi essent

docti homines, non esse tam doctos, ut intelligerent, quanta esset

doctrina eius, qui inde evocatus discederes. Nec falsus est suo

iudicio.

Quarto die postea quam Wittembergam appulit, auspicatus est lectiones

suas ab oratione, ut motis, publice dicta: de qua sic Lutherus [note: * T. 1. ep p. 81. b Iudicium Lutheride ea. ]

ad Spalatinum: Habuit Philippus

orationem quarto die postquam venerat, plane eraditissimam et

tersissimam, tanta gratia et admiratione emnium; ut iam non tibi id

cogitandum sit: qua ratione eum nobis commendes. Abstraximus cito

opinionem et visionem staturae [note: * Propter quam despicatui fuit aliis, etiam in aula. ]

et personae, et rem ipsam in eo gratulamur et

mirantur. Cepit hoc anno explicare publico de pulpito Homerum, et

epistolam Pauli ad Titum Graece, magna cum auditorum admiratione et

frequentia: de qua idem Lutherus ad Spalatinum [note: * T. 1. ep. p. 81. a]:

Philippum Graecissimum, erudinissimum, humanissimum, habe

commendatissimum.


page 331, image: s361

Auditorium habet refertum auditoribus: inprimis omnes Theologos

summos, cum mediis et infimis, studiosos facit Gracitatis. Etalibi [note: * Tom. 1. etist. p. 81. b. ]

ad Ioann. Langum: Eruditissimus, et

Graecanicissimus philippus Melanchthon apud nos Graeca profitetur,

puer et adolescentulus, si aetatem consideres, ceterum noster

aliquis, si varietatem, et omnium fere librorum notitiam spectes:

tantum valet non solum in utraque lingua; sed utriusque linguae

eruditione. Ebraeas quoque non incognitas habet literas.

Ut primum ergo docere cepit: vidit praecepta artium et disciplinarum

vel falsa, vel obscura, et inordinata inculcatti. Derivavit itaque

inse hunc laborem, ac omnium ferme doctrinarum systemata erudite

confecit; falsa recidit: obscura illustravit; inotdinata, dextre

collocavit: et quod caput, ad usum qulodo omnia transferenda essent,

primus, vel saltem unus non de multis primis erudite monstravit. Anno

decimo nono evulgavit Rhetoricam: sequenti Dialecticam: vicesimo

quarto Grammaticam, aliis deinde annis alia: sed nobis hic propositum

inprimis quid in Theologia praestiterit, quantumque evangelii eursum

cum Luthero promoverit, indicare.

Anno itaque decimo nono adfuit Luthero Lipsiae in disputationecum

Eccio: ubi cum quaedam interloqueretur, dixit ad eum Eccius: Tacetu

Philippe, ac tua studia cura: no me perturba: et cum in schedula

quiddam Luthero porrexiffet: Eccius idem ad Lutherum: amove, inquit, a

te istum saccum distinctionum: imo per convicium Grammaticum

appellavit [note: * T. 1. op. Lut Luth. p. 338. ]: Ausus est, inquit,

Grammaticus Wittembergensis Philippus, Graece et Latine sane non

indoctus, epistolam edere, me lacessere, et pluribus nominibus causam

non maen, sea fidei obscurare. Opposuit ei Melanchthon aliam

epistolam [note: * Exstatt. 1. op. Lat p. 336. ], qua se defendit. Et hoc

primum fuit in con troversiis Theologicis specimen.

Anno sequenti epistolam ad Romanos, clavem illam scripturae, atque

confessionem evangelicatum ecclesiarum, explicavit. Commentarium eum

Lutherus postea [note: * Anno 25. ], inscio Melanchthone, typographis tradidit

divulgandum: ut infra dicemus: in praefatione autem idem Lutherus ita

ad Melanchthonem: Ego, quod impii Themisiae suo Thomae mendaciter

arrogant: scilicet neminem scripsisse melius in Sanct. Paulum: tibi

vere tribuo. Eodem anno Melanchthon adhortationem [note: * T. decl. Ph. An 1521. Scribit adutes. Faris. Mel pro Luth. ]

scripsit, ad Christianae

doctrinae, per Paulum pradita, studium. Vicesimo primo anno, cum

Theologi Parifienses Lutheri libros et doctrinam, evulgato publice

scripto, damnassent: Melanchthon opposuit aliud setiptum


page 332, image: s362

[note: * T. 2. op. Lat. Luth. Wit. p. 202. Et t. 2. op. Mel. p. 82. ]

:adversus furiosum, (ita appellat ipse) Parisiensium

theologastrorum decretum pro Luthero apologiam. Prodiit eodem anno

liber a Melanchthone scriptus titulo: Didymi Faventini, quo respondit

Thomae Placentino, hoc est, Empsero. Sub idem tempus actum est, de

abrogatione missae privatae, in ecclesia Wittembergensi per delectos:

de quibus et Melanchthon: qui et responsionem scripsit [note: * Cons. Theol. An. 1522. L. C. ]

ad instructionem ex aula Saxonica, et propositiones

de Missa, ut tum loquebamtur, ac vero usu Cenae Dominicae. Lucem

viderunt item tunc primum Loci communes Melanchthonis: qui anno

vicesimo secuido nomine Hypothesium Theologicarum iterum prodierunt,

ut et annotationes in epistolam ad Romanos, et utram que ad

Corinthios. Conflixit etiam ea tempestate cum hominibus fanaticis: de

quibus alibi [note: * In vit. Luth. An. 1523. ].

Aggressus deinde Geneseos librum, omnium Propheticorum scriptorum

eruditissimum, enarrationes in aliquotsaltem eius capita foras dedit:

paucas, ut ipse loquitur [note: * EP. Mel. t. 1. p. 357. ], et exiguas

pagellas: cum liber multo copiosiorem enarrationem flagitatet Sub

annum etiam vicesimum tertium, edidit interpretationem monstri

Papaselli [note: * Papasellus monst. in Tybri repert. An. 496. ], Romae tunc

in Tyberi inventi: et Amen a Luthero ei interpretationi sub iectum.

Anno postea vicesimo quarto ad suos invisendos; comite inter alios

Ioach. Cmaerario, abut: inde domum reversus, de voluntate iussuve

Hessorum principis Philippi, qui in reditu Molanchthonem, ipse

Haidelbergam ad ludos proficiscens, forte offenderat, scripsit inter

alia epitomen [note: * T. 2. op. M. p. 1] renovatae ecclesiasticae doctrinae:

aliud item, quid inter mundi et Christi iustitiam intersit.

Praefationem quoque addidit in threnos Ieremiae, in Psalterium

Pomerani: vertitque Latine proverbia Salomonis, adiuncta praefatione

ad Ioann. Friderieum Saxoniae principem.

Bello a seditiosa per Germaniam plebe moto, refutavit [note: * T. 2. op. Luth. Ger. Wit p. 97 et consil. Ger. Fhil. ]

articulos rusticorum:

quibus illi excusare suam rebellionem nitebantur. Ea de reipse [note: * Ep. Cam.p. 28. et con. Th. Evocatur Norinbsrg. Mel. An. 1526. ]

ita ad

Ioach. Camerarium: Ego a principe Palatino vocatsu fui in patriam, ut

ibi de rusticorum articulis pronuntiarem. Sed detulerat conditionem:

ut scripto responderem, simibi venire integrum non esset. Itaque misi

confutationem articulorum rusticanorum: et consilium adieci, quod

fortunet Christus. Eodem anno in autumno Norimbergam venit, accersitus

a Senatu urbis ad deliberationem de ludo literario apud se

instituendo. Proximo anno eodem rediit iterum evocatus ad

deliberationem, cum de ecclesiarum, tum de novae scholae

constitutione. Ita numquam ullum defugit laborem, qui ad ecclesiae aut

rei literariae inerementum faceret.

Anno vicesimo septimo, post millesimum quingentesimum, praefectus est

cum aliis primae visitationi ecclesiaturum in ditionibus electoris

Saxoniae Ioannis. Fuit ea res plana labocis, plena


page 333, image: s363

obtrectationis et invidiae: cum multa inordinate, multa perperam, ne

dicam impie, fierent in rei ecclesiasticae gubernatione. Complexus [note: * Inlibello visitationis Sax. ]

Germanice tunc est Melanchthon doctrinae

summam perspicua brevitate: ut scirent docentes in ecclesiis regionum

illarum, quid sequendum ester; neve diversa et dissentanea

ttaderentur. Necfacit ullius libri abs se editi roties mentionem

Melanchthon: quam huius, quo setnitiatum quasi Theologicis studiis

innuit. Hinc in epistola quadam ad Hardebergium: Cum esset magna

dissimilitudo opinionum ante annos fere triginta; inspectio

ecclesiarum praebuit mihi occasionem edendi summam doctrinae, ita

recitatam: ut multae controversiae diiudicarentur: et monstraretur

forma orationis propria in multis. Eam rem profuisse ad coniunctionem

qualemcumque ecclesiarum existimo.

Annus vicesimus octavus consultationes Melanchthoni attulit de rebus

gravissimis et periculosissimis. Fama [note: * Chytr. in Saxon. l. 12. ] enim

sparsa erat conspirationis cuiusdam Vratislaviae per legatos initae,

ad coercendos eos: qui a Papatu decessissent. Iraque animi exasperati,

et exercitus a Saxone atque Landgravio Hassiae contractus. Verum cum

Pontisicii principes et episcopi singuli se purgarent: intercessrone

Treviri ac Palatini Electorum, et sapientia atque virture Saxonis,

incendium exstinctum; Germania periculo; omnes metu liberati sunt Quod

autem fuerit consilium [note: * In cons. Th. Mel. t. 1. p. 75. ] Theologorum

eo in apparatu bellico; explicat Melanchthon e pistola ad Camerarium.

Scripsit et tunc ad Erasmum superdissidio inter ipsum ac Lutherum:

optatque numquam ortum: iudicat utrinque peccatum: tandem his

concludit: Plus profutura eramt ecclesiae utriusque vestrum studia: si

ad sananda haec dissidia conferrentur. Et faciat Christus: ut

consilescat haec inter vos contentio: [gap: Greek words] : hie.

quos oportebat cos esse, qui certamina instituerent non dissidiorum;

sed honestissimorum studiorum.

Vicesimus nonus annus mirifice eum exercuit, propter actiones

conventus Spitensis: quo cum Electore Saxoniae, suo principe erat

profectus. Ras enim variis modis erant exulceratae: et malorum

incrementa undique impendebant. Varia itaque coactus rum fuit

considerare, et in futurum vereri. Eo tempore accidit id, quod notum,

et a nobis alibi [note: * In vit istius Grynaei et Mel. inter. Phil. Ger. ]

relatum verbose de Simone Grynaeo, memoria dignum. Vidit eodem tempore

postremum Melanchthon matrem suam, ad quam Spira excurrit Ab ea cum

interrogarus esset: quid sibi in eiusmodi controversiis credendum?

respondit, auditis illiu precibus, quae nihil superstitionis habebant,

ut pergeret hoc credere et orare: quod credidisset et orasset.

hactenus: nec pateretur se turbari conflictibus disputationum. Ex

eodem conventu epistolam ad Oecolampadium scripsit [note: * T. 2. declam. Mel. et epist. Oecol. p. 602. ]

: cui opsposuit Oecolampadius opistolam

apologaticam; eamque Melanchthoni


page 334, image: s364

coram in conventu Marpurgensi de quo mox, reddidit; tandem etiam

publicam fecit: cum emisisset Melanchthon Patrum de cena Domini

sententias, a se collectas. Contra quas Oecolampadius edidit dialogum:

quem Melanchthon affirmavit, primum sibi causam attuiisse, antiquit

atis purioris de hac controversia sententiam accuratius investigandi.

Et constar Melanch honem etiam antea sollicitum ea de controversia

fuisse: quando ita ad Cametarium [note: * In epist. p. 6. An. 1524. ]: De

negotio [gap: Greek word] non aliud adhuc susceptum video; nisi

ut hac occasione in intricatas, obscuras et profanas quaestiones ac

riaeus, coniecti animi, a conspectu doctrinae necessariae, tamquam

turbine quodam, auferantur. Ego rem committo Christo: ut gleriae suae

pro sua sapientia consulat. Et spero adhuc constanter, eum

[gap: Greek words] patefactisrum esse etiam ista de re veritatem.

Nec spe frustratus est optimus Melanchthon.

Hoc etiam anno Melanchthon Marpurgifuit, in colloquio Theologorum:

quaeque; paeis erant, suo loco fideliter suasit: de quo etiam ante [note: * In vit. Z vinglii Oecol. Lut. An. 1530. ]

hac.

Qui secutus est annus vere eum virum ostendit. Ibi enim in comuatu

Electoris Saxovis cum ipse esset vel primus e nostratibus in ipsum

etiam praecipue omnia Theologicarum retum negotia incubuerunt. De

voluntate principum Protestantium informata est summa quaedam

doctrinae: e qua post diligentem considerationem compositum est

scriptum, comprehendens aliquot capitibus doctrinam illam universam,

opera, cura, et immenso labore Melanchthonis. Eo in scripto

quaestiones variae, disputationum contentionibus agitatae, et ordine

dispositae, et adsertione simplici aprtaque ita illustratae ac

definite sunt: ut ab eo tempore certa et explicata ratio doctrinae

caelestis, uno scripto exposita, ceperit exstare. Oblatum est id

scriptum Carolo Imperatori titulo Confessionis: cum Melanchthon

mlavisset, non principum et eis adiunctorum; sed docentium, qui

Theologi vocantur, nomine edi. Sed, subscriptis principum nomibib,

actionem illam splentdidiorem fore, iudicatum est: alvis quoque de

causis, visum melius. Prolatum etiam et recitatum coram Imperatore

fuit responsum quoddam: quo confessio illa refelleretur. Eius exemplum

cum haberi non posset: Melanchthon Apolagiaem scripsit, ex praecipuis

capitibus et argumentis inter praelegendum exceptis: in qua copiosius

quaedam explicavit: et vehementius adversarios ursit: sicur et postea

operam dedit: ut omnia essent dilucidiora ac planiora. Vere enim et

praeclare dicitur: multa dies monet: et posteriores cogitationes sunt

prioribus meliores. Nihil tamen in reipsa et dogmatibus est

immurtarum.

Fuit eo in conventu valde sollicitus Melanchthon: ne vel conscientiam


page 335, image: s365

vulueraret, vel existimationem suam laederet, vel Rei pub. Chrinianae

in commodaret. Itaque non dubitavit quoscumque, etiam adversarios,

accedere; et quid de rebus controutrsis sentirent, cognoscere: quod

eius factum variis fuit obnoxium iudiciis et calumniis: praesertim cum

episcopis suam [note: * Hac de ro en epist. ad Caen, p. 141. et no. 1. epist. Melanch. ]

potestatem, modo et ipsi evangelio locum, reliquisset. Id

quod Luthero non modo adstipulatore, sed auctore fecit. Nihilominus

tamen hae voculae a non nemine auditae fuerunt: si ingente pecunia a

Romanensi facitone Melanchthon conductus esset, ad statam ipsorum

defendendum: non potuisse meliore et ipsie utiliore ratione causam

eorum agere. Et Eccii vox iisdem in comitiis ad Melanchthonem fuit

[note: *In epist. ad Camer. p. 150. Contemnit columnias Mol. Melanchthoni adiuncti Theol. ]

: Tua, Philippe, [gap: Greek word] , et Pontani

[gap: Greek word] plurimum adiuverunt causam vestram. Sed haec

contempsit Melanchthon conscientiae suae testumonio fretus. Adiuncti

illi qui dem fuerunt et alii: sed non omnes eius. dem iudicii in re

tanti momenti. Ferunt a Melanchthone rerum merito satagente quendam

interrogatum: Putaretne particulam gratis retineri posse? cum fatemur;

hominem fide sola iustificari, idque gratis: respondiste alterum

illum: quidni? addatur eriam frustra. Iraque passim in epistolis ad

Flacium et alios hoc reperiit: Scripsi Augustanam confessionem tunc,

cum haberem reprehenseres multos: adiutorem neminem. Imo alibi: si

nunc mihi, inquit, adornanda esset confessio illa: accuratius omnia

complecterer; quam eo tempore licebat Post longam disceptationem et

tentatam aliquoties compositionem, discessum est: ut potuit; non ut

expetitum fuit.

Postea aliquot annis, Pontifice de synodo pollicente, deliberationes

Theologotum susceptae sunt, et sententia eorum exquisita. Melanchthon

sane simulari a Pontificiis omnia; et hoc agi, ut conditionibus

ferendis nostrates a synodo deterrerentur, non vidit, non persuasum

habuit. Simplici animo igitur non improbavit: indici synodum a

Pontifice, et praesidem eundem in ea non recusabat. Hoc tamennon

admisit; quod imprudenter postulabatur; ut promitterent iamtum

universi; synodi decretis se stare velle. Dixit enim in concilio et

accusationes, et defensiones, et sententias liberas esse oportere: et

ineptum de eventu pacisci ante, quam cognitio sit suscepta. Hac in

sententia mansi; et de synodo res fuit facilis; quam Casar cogere non

poterat: Pontisex autem nolebat. Tribus etiam tunc annis continuis

cometae sunt conspecti: de quorum consideratione multa erudire ad

amicos Melanchthon.

Anno trigesimo quarto vocatus est a Landgravio Hassiae ad colloquium

cum Bucero de quo ipse ita ad Ioachimum Camerarium: Heri primum, hoc

est, die nono Ianuarii domum


page 336, image: s366

reversus sum ex Cattis, quo me et Bucerum vocarat

[gap: Greek words] Philipp. Landgravius, ut ego nostrorum, ille suorum

sententias afferret, [gap: Greek words] in illa pervulgata

causa. Meam sententiam noli nunc requirere Fui enim nuntius alienae;

etsi profecto non dissimulabo, quid sentiam, ubi audiero, quid

respondeant nostri. Ac de hac re tota aut coram, aut cum habebo

certiores tabellarios. Ipsius principis Cattorum summa fuit erga me

comitas. Familiarissime mecum de multis gravissimis rebus locutus est.

Quo in sermone nihil anim adverti, quod indignum esset aut bono viro,

aut bono Principe. Trigesimo vero quinto anno expetitus etiam est ab

Augliae rege henrico: et Galliae rex missisliteris clementissime eum

ad se invitavit: quarum hoc est exemplum:

Franciscus Dei gratia Francorumrex, dilecto nostro

Philippo Melanchtheni. S.

Singulare tuum ad sedandas eas, quae in doctrinam Ecclesiasticam

invectae sunt, altercationes studium intellexeram antea quidem ex

Guilielmo Bellaio Langaeo cubiculario atque consiliario nostro, quo

ego praecipue sum usus ad eam rem administro et interprete. Nunc vero

ex literis ad eum tuis, et sermone redeuntis a te Barnabae Vorei

Fossae, intellexi etiam, te hoc laboris perlubenti animo suscepturum,

uti ad nos primo quoque tempore te conferas, deque unione doctrinarum

cum selectis aliquot nostratibus Doctoribus hic apud nos coram

disseras, atque rationes ineas; quo resarciri possit pulcherrima illa

Ecclesiasticae politiae harmonia, qua una etiam quum ego mihi nihil

usquam unquam maiore cura, studio, sollicitudine animi amplexandum esse

duxerim, committere nolui: quin hunc statim Voreum Fossam adte

dimitterem, cum his veluti publicae fidei obsidibus literis,

obtestarer etiam, adbducite ullius persuasione ut ne sinas ab hoc pio,

sanctoque instituto. Venies omnino mihi gratissimus, seu privato tuo,

seu publico vestratium nomine adveneris, meque re ipsa experieris et

privatim Germaniae vestrae dignitatis, et publicae in universum

quietis ante omnia esse (atque adhuc semper fui) studiosissimum. Vale

ex oppido Guyse, die 28. mensis Iunii, anno Domini millesimo,

quingentesimo, tricesimo quinto.

Hac de vocatione et quid eam consecutum sit, ipse Melanchthon indicat

epistola [note: * Cons. Theol. pag. 238. ] quadem ad Conreadum Heresbachium:

Rex galliae non obscure significavit sibi meum consilium probari.

Misit Romam, meque vocavit: ut de iisdem rebus me audiret: sed Dux

Saxoniae noluit me dimittere Nolunt privatum quemquam paciscicum illo

de Repub. Sic enim loquuntur: [gap: Greek words] Cedamus igitur

fatis. Nunc Anglus me vocat. Sed aliis de rebus.

[gap: Greek words] .


page 337, image: s367

Ad ipsum etiam regem Galliae litetas dedit. quibus eius studium ac

voluntatem sanandae ecclesiae commendavit: oravitque neid deponeret,

simul veniam suae emansionis precatus.

Anno tricesimo sexto, ad suos Melanchthon excurrit, invisendorum

amicorum ac valetudinis causa: quod in suspicionem vanissimam quidam

rapuerunt. De scalis etiam lapsus, og sacrum dorsi graviter afflixit:

et aliquot diebus cruciatus gravissimos pertulit: postea tamen

feliciter restitutus. Anno subsecuto conventus theologorum fuit

indictus Smalcaldiae duabus de causis. primum ut collatio fieret

accurata de doctrina, et tollerentur dissidia. Deinde ut

deliberaretur: qui articuli ad extremum defendendi et anteponendi

essent omnibus rebus humanis: qui vero concedendi Pontifici et

ecclesiastico [gap: Greek word] propter pacem, et ad communem

ecclesiae concordiam restituendam: si res ad moderationem aliquam

deduceretur. Eo in conventu partes etiam praecipuae fuerunt

Melanchthonis, Lutherum gravi morbo impediente: quando iussi sunt

Theologi conscribere aliquid de Pontisic is Romani potestate, seu

primatu, et iurisdictione opiscoporum.

Anno trigesimo nono, cum Protestantes principes Francofurti ad Moenum

convenissent: iussus est Melanchthon eodem proficiscentem principem

suum sequi: ubi ob metum violentiae scriptum delegitima defensione

composuit.

Anno quadragesimo iterum interfuit colloquio Smalcaldiae: ubi cum

Lundensis rediens ex Hispania scripsisset: Carolum Imperatorem

venturum in Germaniam, non ut bellum civile moveret: sed ut de

concordia ecclesiarum deliberaret: iussi sunt et Protestantes

deliberare, quid defensuri essent, quid largituri adversariis.

Censuerunt itaque reddendam episcopis dominationem politicam: si

evangelium amplectantur: et vitia ex ecclesia tollant: sed in doctrina

negarunt, posse abici articulos eos; quos in confessione et Apologia

essent professi. Scripsit Melanchthon etiam tunc responsum nomine

electoris Saxoniae Ioann. Friderici, Philippi Hassiae Landgravii, et

reliquorum cum his coniunctorum in negotio religionis, datum legatis

Caroli V. Comitibus Theodorico de Manderschidt, et Guilielmo de nova

Aquila: quod exstat [note: * In consil. Th. Mel. part. 1. pag. 371 seqq. ]; et

prolixe agit de bonis ecclesiasticis et monasteriorum reditibus:

deinde et causas indicat gravissimas, mutatae religionis et rituum.

Negari non potest, inquit, multa non toleranda vitia in ecclesiam

irrepsisse. De paenitentia et remissione peccatorum suit summa


page 338, image: s368

confusio doctrinae. Sacramentum in missa ad quos abusus translatum

fuit? In caelibatu quantum est turpitudinis? Doctrina de potestate

clavium plena fuit vanitatis et ambitionis. Quantum fuit onus

traditionum superstitiosarum? Quam nullus delectus ministrorum

evangelii? Editum est tunc et scriptum contra Schvvenckfeldium,

Sehastianum Francum, et alios errones: qui semina Donatistarum,

Scepticorum, et aliorum fanaticorum spargebant.

Cum autem decretum esset: ut Haganoae ad Rhenum convenirent Theologi

Protestantium; missus eodem fuit Melanchthon; sed Vinariae in morbum

fere letalem incidit. Ortus fuerat morbus ex morsu doloris cuiusdam;

et illum prospexerat Melanchthon ante iter haganoense; somnio quoque

monitum se scribit: impendere sibi letalem morbum. Itaquie et

testamentum domi scripsit: quod apud Crucigerum deposuit: et cum per

pontem, quo Albis ad Wittembergam stratus, egrederetur, dixit:

Viximus in synodis: et iam moriemur in illis.

Ex eo tamen Dei gratia, et sedula medici Georgii [note: * De quo in vitis medicor. German. Convalescit. ]

Sturciadae cura, inprimis autem Lutheri

et Crucigeri precibus, non tam convaluit; quam revixit. De eo ipse ita

ad Bucardum [note: * Cons. Theol. p. 394. ] Mythobium: Tuas epistolas hac

aestate missas accepi, primam Smalcaldiae, alteram in Thuringia, cum

essem horribili morbo oppressus, qui tantum ex animi dolore ortus

erat, quem aliena [note: * Digamia Hassi. ] mihi causa attulerat, de qua et tu

quereris Fuissem exstinctus, nisi adventu Lutheri ex media morte

revocatus essem. Nunc te oro, ut Deo causam commendes, et horteris

eos, qui de eo negotio loquuntur: ut hos sermones premant, nec

iudicent re non integre cognita.

Recuperata valetudine in Vangionas ad aliquoties dilatum colloquium

abiit: quod tergiversantibus ad versariis in annum quadragesimum

primum est extractum. Post longas variasque actiones et singulorum

auditiones; tandem Eccius cum Melanchthone de peccato originis

disputavit; quae disputatio exstat [note: * T. 4. op. Mel. sub finem. ]. De eo

conventu Melanchthon ita [note: * Cons. Theol. p. 402. ] ad Iustum Ionam:

Meministi apud Ciceronem in libro de legibus historiam esse de Lucio

Gellio, qui, cum ei decreta esset Asia provincia, in itinere Athenis

convocavit omnium sectarum Philosophos, ac hortatus est eos ad

componendas controversias, ac dissidia doctrinae. Ostendit quantum

profutura sit studiis et moribus dogmatum consensio: ac pollicetur, se

pacifcatarem


page 339, image: s369

et arbitrum fore. Propemodum hic ita res agitur. Noster Lucius Gellius

ait, nihil opus esse prolixa disputatione, posse: rem subito componi a

stantibus, sicut Iudaei agnum stantes assumebant (hac enim

similitudine usus est) et habet horum consiliorum socium Eccium; qui

persuadet, tantum esse rixas verborum. Isti autem nosplane ducunt

fatuos esse, aut non satis attendunt, quantam rem agant: sed fortassis

vaticinantes, delere Christum cupiunt, sicut Iudai mactarunt agnum.

Abruptum est colloquium inter Eccium et Melanchthonem tertio die

postquam inchoatum iussu Caesaris, et Ratisbonam reiectum. Dimissi

ergo collocutotes domum: ac postea Ratisbonam venire iussi. In

disputatione illa accidit, quod ad memoriam modestiae Melanchthonianae

facit, et a Luthero narratum est. Protulit Eccius argumentum quoddam

subtile et argutum: de quo solvendo dum Melanchthon incipit cogitare:

cras, inquit ad Eccium, tibi respondebo. Tum Eccius: id vero non est

laudi dandum, si ex tempore respondere nequeas: cui Melanchthon: mi

doctuor, non quaero meam gloriam hoc in negotio: sed veritatem: cras,

volente Deo, me audies.

Paulo itaque post Gaesar Ratisbonam venit: qui eodem et Protestantium

doctores evotavit, colloquii continuandi causa. Ad id et Melanchithon

ire iussus, cum in itinere ad fines territorii Palatini pervenisset;

essedum quo vehebatur, eversum est: et dextram ipse ita graviter

afflixit: ut non sine cruciatu literas pingere potuerit: nec unquam

integer eius usus ipsi restitutus sit Ratisbonam ubi venit de Caesaris

voluntare unus ipse a parte Protestantium ad colloquium est delectus

cum Bucero et Ioan. Pistorio, additis praesidibus ac teitibus: a

Pontificiorum partibus steterunt, Iulius Pflug, Ioann. Eccius, et

Gropperus. Cum hi con venissent die vicesimo septimo Aprilis exhibitum

est nomine Caesaris scriptum: quod illi ceu normam sequerentur: ea cum

conditione: ut quae non probarentur, libere reicerent. Initia quidem

non habuerunt controversias; sed licus de iustificatione hominis

neutri parti satisfecit: et secutae disputationes aliae, de ecclesia,

de satisfactionibus, de potestate ecclesiastica, de invocatione

divorum, de missae applicatione, de missa privata, de usu integrae

cenae, et aliis: ac hi, qui Augustanam amplexi confellionem, non

acerbam de eo tulerunt censuram: sed nec Eccio, nec episcopis, ut et

Guilielmo Bavariae duci satisfecit. Exitus fuit hic, ut tandem

negotium totum ad concilii diiudicationem fuerit reiectum: et pax a

Caesare certis conditionibus utrique patti mandata: ac spes

deliberationum de emendatione etclesiae ostensa. Eo in colloquio

Melanchthon ad Caesarem fuit delatus, cohorrationibus Gallicis eum

asperiorem factum. Itaque nominatim


page 340, image: s370

eum Imperator apud Landgravium ad se vocatum accusavit. Causa fuit,

quod noluerat regnum confessionum, ut vocant, approbare. Iudicium

autem suum de illo, quem diximus libro. Melanchthon versibus

sequentibus exposuit, argumento somnii de Hyena in comitiis

Ratisbonensibus:

Me iussere Duces fallacem pingere hyenam;

Et monstri speciem proposuere mihi.

Tetra erat ex variis moles confusa figuris;

Tectaque liventi sanguinolenta cute.

Virginei vultus sed torua, micantia flammis,

Lumina, soevitiae tristia signa dabant.

A collo gemini pendebant membra Draconis,

Scyllaei tandem pars erat ima pedes.

Horrebam aspiciens, et toto corpore sanguis,

Ac pene exstincto sanguine vita fugit.

Ut pingam tamen illi urgent: non obsequor, aio.

Iratus, pingi non bene posse pedes.

Quo ruitis proceres? qui mentes occupat error?

Cur templo infertis, talia monstra, Dei?

Excutior somno, gelidus cum pectore manat

Sudor, et e subito membra pavore stupent.

Nonnihil hac moneor fortassis imagine: sed te

Christe rogo, ut placidus pectora nostra regas.

Hoc in colloquio Melanchthon Pontificiis obiecit illud axioma: Nihil

habet rationem sacramenti extra usum divinitus institutum: et,

Chrisius adest non propter panem, sed prepter hominem. Quod cum ad

Lutherum allatum esset: gaudio exsultavit: et macte Philippe,

exclamavit: tu eripuisti Pontificiis quod ego non ausus fuissem. Ea

sententia Eccius ita revictus fuit, utnihil contra potuerit: et in

furore ad Melanchthonem dixerit: se disput aturum cum ipso ad ignem

usque. Cumque prae indignatione largius in cena bibisset: febrim

nactus, numquam postea ad collationem doctrinae rediit. Nicolaus autem

Perenottus de Granvela Caesaris commissarius, audita idololatriae

mentione ex Philippo, summe commotus dixit: Philippe, hactenus ferre

potuimus, nos errorum ac abusuum insimulari: sed idololatrae audire

vel esse nolumus. Ac dominus meus Imperator potius amitteret omnia sua

regna: quam pateretur se appellari idololatram Paucis autem

interiectis diebus, cum collocurores, Groppero in Eccii locum

suffecto, iterum convenissent; Granvellanus ad Melanchthonem:

Philippe, inquit, ego hisce diebus de vestra illa disputat ione diu

multumque cogitavi: ac deprehendi, controversiam esse arduam, et vel

solam concilio dignam. De


page 341, image: s371

regula autem illa ad amicum Philippus vere gloriatur: Nemo in his

regionibus hanc propositionem scripsit praeter me: Nihil habere

rationem sacramenti, extra usum institutum. Cum Ratisbona (ut hoc

etiam adiciamus, cuius ipse memor Melanchthon in conflictibus fuit)

cum igitur discederet Ratisbona Melanchthon: comitatus est eum cum

aliis amicis Iacobus Sturmius, nobilitaris Germanicae decus. Huic

Melanchthon valedicens; nos in hac vita, inquit, non iterum sumus

conventuri. Tunc ille; Imo, respondit; rursus conveniemus ad te

crucifigendum. Quae verba quam vim habeant, nemo non videt.

Anno quadragesimo secundo, cum ab electore episcopus designatus

Amsdorfius in sedem Naumburgensem, praesente iplo electore Ioan.

Friderico, Ioan. Ernesio fratribus, imponeretur: adesse ibidem

Melanchthonem ivilit. Suscepit iter illud, quamvis cum Iulio Pflugio

excluio intercedebat ei usus haud vulgaris: ut ecclesiasticae et

scholasticae administrationis diligentius constituendae, vel auctor,

vel adiutor esset: de aliis rebus nihil sollicitus. Sequenti anno

hermannus archiepiscopus Coloniensis, reformationem ecclesiarum in sua

dioecesi magno studio ac zelo est molitus ex decreto Ratisbonensi.

Impetravit ergo a Ioann. Friderico electore: ut negotii piissimi, ex

voto consiciendi causa, Melanchthonem ad se prosicisci pateretur.

Deduxit eum Petrus Medmanus mandato Archiepiscopi, mense Aprili:

venitque ad principem Bonnam, ubi ille tum commorabatur. Aderat iam et

Bucerus Argentorato evocatus.

Itaque coniunctis operis conscripserunt reformationem Coloniensem. Sed

eam ecclesiastici nullo modo ferre voluerunt: quin edito antididagmate

in eius praefatione, post magnam vim conviciorum in Lutheranos,

affirmare non dubitaverunt: malle se sub imperio Turcico vivere: quam

sub magistratu, talem reformationem probante ac defendente. Editus est

tunc a Clero secundario liber contra Bucerum nomine quidem: sed reucra

contra omnes Protestantes. Is etiam plenus fuit conviciorum e tmvio

arreptorum: et eiusmodi spurciciarum: quad vix in lenone ferrent aures

mediocrium hominum. Poeta eius fuit Carmelita quidam, Bacchi et

Veneris sacerdos. Huic respondit Melanchthon scripto [note: * Exstat t. 1. declam Mel. p. 131. et consil. Th. p. 538 t. 2. oper. Mel. p. 95. ]

:

quod unum est ex eius optimis: quodque ipsi auctori placuisse, multis

ex locis colligi potest. Rediit ex Ubiis ad suos Melanchthon mense

Augusto eius anni: maximaeque laetitiae omnibus fuit eius adventus:

inprimis optimarum literarum studiosis; qui obviam illi processere,

secuti


page 342, image: s372

prae ceptores plerosque et magistros suos. Ceterum totum illud

reformationis negotium ad nihilum recidit Carolo in Germania victore:

ut alibi exponitur.

Annis duobus secutis domestien Melanchthonem exercuerunt: quando et

filiam sibi carissimam longe [note: * V. vitam Sabini. ] abduci vidit, se

invito: et obitus amicorum ac piorum in Galliis supplicia audivit: et

recrudescente illo dissidio sacramentario, Lutheri animus a multis in

bonum Melanchthonem fuit incitatus. Sed patientia et precibus sibi

dolorem leniit: et nubecula illa cito disparuit, moderationem solitam

Melanchthone usurpante.

Anno quadragesimo quinto ordinationi illustrissimi principis Georgii

Anhaltini ad ministerium Evangelii, et inspectionem ecclesiarum in

episcopatu Mersburgensi interfuit. Ipse etiam tunc testimonium

ordinationis nomine omnium in ecclesiis vicinis Superintendentium

conscripsit: quod alibi [note: * In vita ipsius princ. Georgii. ] recitamus.

Cumque sub id tempus Fridericus elector Palatinus, qui Ludovico

successerat, de ecclesiarum agitaret reformatione: composuit

Melanchthon, cum evocato venire integrum non esset, scriptum de

reformandis ecclosiis: cuius synopsin aliquor regulis comprehendit:

quas addimus.

Vera et salutaris gubernatio ecclesiae Christi praecipue in his sex

membris consistit.

Primum, in vera et pura doctrina, quam Deus ecclesiae sua patefecit,

tradidit, et doceri mandavit.

Secundo, in legitimo usu Sacramentorum.

Tertio, in conservatione ministerii Evangelici, et oboedientiae erga

pastores Ecclesiarum, sicut Deus vult et postulat conservari

ministerium Evangelii, et servat ipse sua potentia et praesentia.

Quarto, in conservatione honestae et piae, disciplinae retinendae per

iudicia ecclesiastica, seu iuriedictionem ecclesiasticam.

Quinto, in conservandis studiis necessariae doctrinae et scholis.

Sexto, ad haec opus est defensione corporali et facultatibus, ad

personas, quae sunt in officiis necessariis, alendas [note: * Singula fuse et erudite explicar loco eit. An. 1546. ]

.

A morte Lutheri exarserunt bella tum Theologiea tum civilia. Illorum

coryphaeus fuit Flacius quidam Illyricus: cuius vitam etiam hisce

propter historiam adiunximus. Civilis autem princeps causa fuit

contemptus, ut diccbatur, Caesaris, et


page 343, image: s373

laesae maiestatis crimen: deinde princeps Pontificius oppugnatus:

castellum illius dirutum: praesul Naumburgensis non admissus, et

Pontificiorum stabella. Ibi tum ergo cum familia et amicis in Saxonia

vagatus est Melanchthon. Dimissus est coetus discentium anno

quadragesimo sexto mense Novembri. Subiit autem in illa tempestate

Melanchthon tectum oppidi servestani, ditionis Anhaltinorum: quorum

prolixam in se expertus est benignitatem: obtulit ei etiam munifice

hospitii copiam Norinberga. Sed confecto in Misnia bello redeundum

sibi Wittembergam statuit: et ut eodem se reciperent alii, auctor

suasorque fuit. Exorsus est operas scholasticas die vicesimo quarto

Octobris anni quadragesimi septimia praelectione epistolae Pauli ad

Colossenses. Nequaquam autem hic praetereundum est somnium: quod

Melanchthon somniavit. Hic enim cum Servesta, quo, ut dictum, cum

familia et paucis scholasticis se receperat, excurrisset cum Vito

Winshemio et M. Marcello, ad visendos collegas, qui remansetant, ac

Wittembergam die nono Aprilis, qui erat vigilia Paschae venisset:

somniavit ea nocte se legentem in scriptore Graeco incidisse in haec

verba: [gap: Greek words] , et eis adscriptam vidisse notam

numeri X V. ac in somnis secum disputasse, active ne an passive verbum

[gap: Greek word] exponi deberet, sicut et die Pascha in

templo, imdicans hoc somnium collegis, quaerebat propriam verbi

interpretationem, et quid somnium videretur significare. Sed eventus

ipse interpretationem addidit. Nam XV. die post, hoc est, 24. die

Aprilis commisla pugna in ripa Albis ad Mulbergam, Dux Ioannes

Fridericus elector captus est a Caesaris Caroli V. equitibus,

traductis per Albis alveum.

Eodem anno Mauricio iam Saxoniae electore, Lipfiam est evocatus, ut et

de Academiarum instauratione, et ceremoniarum usu deliberaretur. Fuit

is conventus primus post Lutheri mortem: nec relinquendae Academiae

Wittembergensis consilium Melanchthoni tunc persuaderi potuit. Prodiit

tunc famosum illud Interim dum synodus cogeretur: propter quod

Mauricius elector octo egit anno quadragesimo octavo conventus: quibus

omnibus, primo excepto, Melanchthon interfuit: scripta etiam omnia, in

illis conventibus exhibita ipse composuit: uti et censuram de fingulis

illius libri capitibus. Accessit domestica calamitas ex obitu filiae

Annae, quam tenerrirne dilexit. Tulit tamen moderatius eius obitum,

quam amici existimarant. Nimirum publica mala vicerunt moesus

privatorum: ut


page 344, image: s374

morbi intensi faciunt, ne sentiamus remissiores. Circumferebantur in

illis turbulentis et miseris remporibus picturae: quibus Germanicae

nationi insultabatur: et captivae illius vincula atque catenae

ostentabantur: quod non potuit non optimi cuiusque animum pungere.

Deploravit iustis querelis Melanchthon patriae fatum: cuius sermones

nonnulli a Caesarianis malitiose expositi nonnihil periculi ipsi

crearunt apud Caesarem: ut qui unus maxime eius actionibus in

religionis negotio bostaret, Itaque voluit Imperator ut Melanchthon

sibi traderetur: sed defensus est pietate et constantia Mauritii

electoris. De hoc suo priculo ita ad Camerarium [note: * In epist. Mel. ad Cam. pag. 592. ]

ipse: Si mihi privatim meo periculo, et meo loco

dicenda esset sententia, etiamsi video mihi irasci valde

[gap: Greek words] , tamen simpliciter et Socratico more responderem,

me non assentiri his sophismatibus. Et non assentiar, nec tamen

impediam, quo minus suo arbitrio potentes constituant Rem publ. si

nostrae administrationes non valebunt. Faciam, donec vivam, quod feci

hactenus, dicam eadem, ubicumque ero, et eandem Dei invocationem in

mente circumferam ubique, et dicam usitata modestia

[gap: Greek words] .

Anno quadragesimo nono propter Interim tres conventus sunt a Mauricio

electore coacti: quibus omnibus interfuit Melanchthon. Occupatus fuit

praeterea in scribendis epistolis de Adiaphoris ad pastores ecclesiae

Hamburgensis: ad ecclesias in Marchia: ad Francofordianos: in cemitatu

Mansfeldico, et alibi agentes. Respondit etiam publice tunc primum

Flacio epistola edita: cum clamitaret ille; et doctrinam mutari, et

ceremonias ante abolitas instaurari: ac potius vastitatem fuisse

faciendam in templis; et metu seditionum terrendos principes.

Contra Melanchthon de doctrina negavit vel mutatum in ea quicquam, vel

se probante mutatum iri: in ceremoniis tolerandam aliquam servitutem,

quae tamen sit sine impietate. Quantum autem malorum dederit ille

liber Interim vel ex his lineis intelligi potest: Pulsi sunt. inquit [note: * Cons. Theol. pag. 87. ]

Melanchthon, pastores plures quadringentis in

suevia, et ad Rhenum. Tubingae nunc, pulsis Pastoribus et

contionatoribus, unicus est sacrificulus, qui ut libro Augustano

satisfiat, oblationem restituit. Mirum est igitur, cur adhuc aetatem

auream promittat Islebius, cum manifeste videat vastaritam multas

ecclesias, pios et doctos viros exulare cum totis familiis. Tantae

calamitates,


page 345, image: s375

cum alibi fiant, nos etiam duram servitutem, modo sit sine impietate,

tolaerandam potius existimamits, quam discedendum ab ecclesiis.

Anno quinquagesimo publicatae, Caesare urgente, sunt literae, quibus

synodus oecumenica a Iulio 3. Pontifice indicebatur: et Tridentum

denuo omnes, qui adesse deberent: et a Paulo 3. vocati prius fuislent;

se conferre iubebantur. Praefinita autem fuit dies calend. Maii

conventui et exordio actionum: quibus Paulina illa synodus

continuaretur. Caesar insuper ordines Imperii omnes accurate et

vehementer hortatus est: ne officio suo hic deessent. Mandavit ergo

Mauricius elector Saxoniae Melanchthoni: ut scriptum componeret: quo

capita doctrinae caelestis continerentur: quodque synodo, si quos

illuc mittere visum, exhiberetur, Eo confecto libro, iussu Principis

Lipsiae ad octavum Iulii anno quinquagesimo primo, omnes Theologi

illius ditionis convenerunt: coram quibus scriptum illud lectum, et

approbatum est omnibus. Idem factum est per Wirtembergicum opera I.

Brentii: et Saxonicum scriptum Wirtembergici, Wirtembergicum Saxones,

utrumque Argentoratenses, cum legissent, approbarunt. Diversis autem

scriptis id fieri placuit: ne Caesar factae cuiusdam societatis

conciperet suspicionem. Scriptum illud Melanchthornis evulgatum est

titulo repetitae confessionis Augustanae.

Anno quinquagesimo secundo, cum ageretur de diplomate: quo fides

daretur ituris ad concilium; Melanchthon cum literis principis

Mauricii in viam se dedit mense Ianuario: cum iam venissent Tridentum

legati civitatum et Wirtembergici. De hac profectione [note: * Tom 2. epist. Mel. pag. 246. ]

ipse ita ad Georgium principem Anhaltinum: Heri

literas ex aula accepi, in quibus iubet illustrissimus dux Saxoniae

elector, ut Georgius Maior et ego proficiscamur Norinbergam; ubi simus

audituri mandata de itinere ad synodum, quia dux Wirtebergensis et

civitas Argentinensis, iam miserunt legatos. Cum autem instructionis

nulla sit facta mentio, ego recta Dresdam eo: inde scribam ad C. V.

Utinam aula non contempsisset illud consilium, quod multis probabatur;

ut plurimarum ecclesiarum in vicinis principaetibus et civitatibus

constituto consensu, communis legatio missa esset. Sed Deo nos

commendo. Dictum fuerat ipsis ut Augustae subsisterent: donec vel a

principe Mauricio, vel a legatis ab hoc ad synodum, literas

accepissent: quibus fignificaretur, quid faciendum ipsis esset.

Venerunt igitur Novinbergam ubi publicae eis aedes adsignatae: et

omnia sumne ae be nevolentiae officia sunt praestita: quemadmodum idem

Melanchthon [note: * Tom 2. epist. p. 246. ] confirmat: Cum Norinbergam

venissemus die 22. Ianuarii, postridie accepi fasciculum literarum

missum a D Pa dorno ex urbe Tridento, quibus significabatur adhuc

exspectari responsionem


page 346, image: s376

de fide publica, Scripsi statim nos venisse Norinbergam, et petere ut

significet an et quaendo accedendum sit ad Tridentum: fignificavi et

aulae nostrae iter nostrum. Nondum autem vel ex Tridento vel ex aula

responsum est. Ita dies iam decem Norinbergae commoramur, incerti an

et quando procedendum sit. Studia et officia multorum hic erga nos

eximia sunt, et D. Sarcerius publice in magna frequentia contionatus

est, et aliquoties praelegi. Ac Dei beneficio in hac urbe mediocris

est tranquillitas, et docentium consensus.

Interea dum ibi commorantur; et mandata exspectant: rumor spargitur de

mauricii expeditione adversus Caesarem propter Landgravium captivum:

quem ipse ex obligatione liberatum ivit. His auditis Melanchthon

diutius otiose desidere ibi nolivit; et a civitate Norinbergensi

amanter ac publico vecturae munere instructus, ad suos reversus est.

qua de reita [note: * Tom. 2. epist. p. 247. ] ad eandem Anhaltinum: Fuisset

honestum mitti a multis ecclesiie communem legationem ad Synodum,

sicunt initio et C.U visum est. Sed haec nostra consilia postea, ut

scit C.V. spreta sunt. Cum igitur nulliprincipes, et nullae civitates

miserint legatos, nec nobis mandata dederint ulli, praeter Ducem

Saxoniae Electorem, abhorrua a profectione, et cum ne curru quidem

progredi potuerimus, libenter regressus sum, ac Deo iuvante redii

Witebergam, etsi multo suadebant, ut in patria manerem. Etsi scio

multos Tridenti indoctos et malos homines esse: tamenprofectus essem

eo, si Germania tranquill a esset. Nunc vel maesticia me, ut redirem

movit, vol quaedamprobabilis ratio, quod intempestivum esse iudicavi,

disputatione in Synodo certare de auctoritate

[gap: Greek words] ,si alibi armis labefactaretur. Opinio fuit multorum: si

Melanchthon Tridontum venisset; futurum fuisse: ut audita enarratione

doctrinae et causarum, e quibus dissensio orta esset; multorum animi

considerassent rectius et iudicassent melius de religione nostra.

Accessit tunc ad clades alias pestilentiae malum: propter quod

Academia wirtembergensis torgam est translata: ubi Melanchthon inter

alia Iustini Martyris librum praelegit: et libellum dictavit, de

unione personali, nondum, quod seiamus, editum. Refutavit etiam

scripto Germanico Osiandri dogma: quod ipse Gorgonem Balticam

appellar. Et dicere tunc solebat Melanchthon: Se non eam pestem

pertimescere, sed alias: quae et infestae essent Rei pub. et perniciem

interitumque communem minari viderentur.

Anno quinquagesimo tertio de Stancari controversia Dessaviae scripsit:

instituit quoque responsionem ad Schvvenckfeldii deliramenta, rogatus

literis Senatus Augustani. Et scripti quidem contra Stancarum ipse ita

meminit ad [note: * Inep. p. 670. ] Camerarium: responsionem de Stancari

controversia perscripsi: quae multo est et brevior


page 347, image: s377

et summissior, quam postulat magnitudo causae. Sed hominem iracundum

et biliosum non volui accendere. Et epistola [note: * Tom. 2. epist. Philipp. p. 83. ]

quadam ad Mathesium: ante octiduum elector Marchio vocaverat

D. Pomeranum et me, ad cognitionem controversiae Stancari: qui

contendit, Christum mediatorem esse, tantum [gap: Greek words] .

Statim intelleximus, et filium electoris, episcopum Meidepurgensem

mortuum esse, et patrem aegrotare. Ita existimo cognitionem impeditam.

Nos quidem non profecti sumus. Scripsi tamen meam asseverationem piam:

quod Christus sit Mediator, sicut et sacerdos est, secundum utramque

naturam. Sic et Ambrosius locutus est: ut ex utraque naturasit

Mediator. Argumenta collecta mittam alio tempore. Nunc te oro, ut

testimonia in lectione veterum observes de hac quaestione. Hoc eodem

anno, die decimo septimo Maii, cepit dictare Examen ordinandorum: quod

fequenti anno editum. Scripsit et alia: de quibus [note: * Edita a Mar. Mylio anno 1582. vide et cons. Th. sub ann. 1553. ]

Chronologia scriptorum

Melanchthonis. Nos hoc addimus, amisissetunc Philippum fidelem per

annos fere triginta quatuor ministrum Ioannem: ad cuius funus ipse

Academincos cives invitavit [note: * T. 2. program. Witt. 1553. epitaph. eius t. 3. prognam Wittemb. ]

: virtutes et officia illius praedicavit:

tumulum quoque carmine epitaphio orna vit:

Ioannes patrii Nicri discessit ab undis,

Huc accersitus voce, Philippe, tua.

Quem comes exilii iuvit precibusque fideque;

Nam vere Gnato credidit ille DEI.

Ipsius hic Dominus sepelivit corpus inane;

Vivit, consectu mens fruiturque DEI.

Hic cum biduo ante obitum audiisset recitari ex carmine Camerarii, quo

Wittemberga discedens amicis valedixerat, distichon quo sui fieret

mentio.

Iane ministerio magni spectate Philippi;

Care mihi, et valeas care minister hero!

erupit cum lacrimis in has voces: satis ego tulipraemii pro omnibus

officiis ex hoc disticho: quo celebror inter summos viros, et a

summis, quos habuit Germania. Secutus est anno quinquagesimo

[note: A. 1554.conventus Naumburg. Foedus hereditarium inter Sax. Brand. et Hassiacfam. Eo Theologi evocati. ]

quarto, conventus Naumburgensis in

Thuringia ad Salae ripam, mense Martio, in quo renovatum est a

principibus foedus hereditarium, quod est inter Saxonicam,

Brandeburgicam et Hassiacam familiam, iampridem a maioribus eorum

institutum. Eodem placuit venire et Theologos, inter quos Melanchthon,

I Forsterus Wittemberga, Alexander Alesius ex Lipsensi, Adamus

Craftus, ex Hassiacis: Argentorato I. Sleidanus. De eo conventu ita [note: * Epist. ad Camer. p. 686. ]

Melanchthon: Ut Argonautae in Syrtibus

haeserunt; ita ego in hac via haereo, cum quidem et negotia mihi

multos dolores attulerint. Cum venissemus ad aulam, tria capita

proposita sunt, primum de inspectione ecclesiarum, de qua dicebant

formam, ut nominant, instructionis nob is indicandam esse. Alterum

erat breve, de consistoriis. Tertium,


page 348, image: s378

ut nostrum iudicium ostenderemus de colonia addita Scholae Misnensi.

Postea cum flagitaremus exemplum instructionis; nemo quidquam

composuerat. Iubent igitur, ut ego componam. Scripsi formam subito,

quae postridie lecta in consessu, comprobata est. De consistorio

vestro pastor quaedam annotavit: de colonia nova nihil respondi.

Pastor quaedam satis ingenue dixit. Tertiu dies consumptus est in

Diaconi Fribergensis rixis, qui incurrit asperius in senem pastorem

[gap: Greek words] . Scripsi etiam responsionem inserendam

litteris Principis ad Ducem Borussiae, qui petit prohiberi editiones

et contiones, in quibus mentio fit dissensionis Balticae. Eodem anno

Melanchthon scriptum edidit, de Serveto apud Genevenses supplicio

affecto: cuius [note: * Est in epist. Calvini p. 174] meminit epistola quadam

ad Bullingerum his verbis: Legi quae de Serveti blasphemiis,

respondistis, et pietatem ac iudicia vestraprobo. Iudico etiam senatum

Genevensem recte fecisse, quod hominem pertinacem et non omnissurum

blasphemias sustulit. Ac miratus sum esse, qui severitatem illam

improbent. Mitto de ea quaestione breves pagellas: sed tamen

sententiae nostrae testes.

Exarserunt deinde passim certamina Osiandrica et Flaciana plane

gladiatoria: acilla quidem Norinbergae tanta exstiterunt: ut ferri in

civitate pacata diutius non possent. Itaque a Melanchthone petitum est

non iam consilium: quod ante dederat: sed auxilium, quod perturbatae

ecclesiae ferret. Impertrata ergo ab Augusto electore Saxoniae venia

eo profectus est, comitibus Alexandro Alesio, Ioachimo Camerario, et

tum forte hospite Iacobo Rungio Pomerano. Anno Christi millesimo,

quingentesimo, quinquagesimo quinto, sedata est ea controversia ibi:

ut quieta illa deinde fuerit civitas: et Melanchthon complexus est

scripto dogma, brevi illo quidem: sed diserto et illustri, sine ullius

repraehensione aut insectatione: sed simplici veritatis oratione: qua

asseruntur probata, et refutantur damnata.

Inde domum reversum exceperunt Flaciana dissidia et turbae. Nam

Flacius Iam non solum apud vulgus, sed et apud principes viros,

gratiam collegerat. Itaque latae sunt Melanchthoni leges: quibus

gratia reconciliari posse videbatur: et ipse Flacius non dubitavit

propius accedere: atque ad colloquium Melanchthonem evocare. De hac

controversia tum alibi, tum [note: * Est t. 2. consil. Th. pag. 257. Querela Metanchthonis. ]

epistola ad I. Matthesium conqueritur: Mitto tibi

contionem in hisferiis amico scriptam. Has res magnas illustrare, quae

invocationem ostendunt, utilius est, quam cum echidna Illyrica

certare, cuius venena viros honestos existimo detestari. Non einim

pugnat de ullo doctrinae capite. Sed narrationes scribit, calumniarum

et mendaciorum plenas, quibus utrumque agit: ut me populo invisum

faciat, et accendat contra me illes ipsos, qui nunc ei praebent

hospitium Sed Deus [gap: Greek word] desendet me contra hunc

calumniatorem.


page 349, image: s379

Et ad ipsum Flacium, verba hac sunt Melanchthonis summae et

mansuerudinis et humanitatis [note: * Consil Theol. pag. 255. ] plena: Aiax

apud Homerum proelians cum Hectore, contentus est, cum cedit Hector,

et factetur, ipsum victorem esse. Vos finem nullum facitis criminandi.

Quis hoc hostis facit? ut cedentes et arma abicientes feriat?

vincite, cedo, nihil pugno de ritibus illis, et maxime opto, ut dulcis

sit ecclesiarum concordia. Fateor etiam hac in re a mepeccatum esse,

et a Deo veniam peto, quod non procul fugi illas insidiosas

deliberatiohes. Sed illa, quae falsa mihi a te et Gallo obiciuntur,

refutabo. Acta autem ipsa inter Flacium et eius adseclas, atque

Melanchrhonem, epistolas item [gap: Greek word] , et articulos

ab Illyrico Cosvigam allatos, cum Melanchthonis explicatione qui

desiderat: evolvat [note: * Consil. Theol. parte 2. pag. 265. seqq. ] consilia

theologica Latina a melanchthone scripta, et a Christ. Pezelio ad

magnificum Ioachimum a Berge Silesiae lumen, omniumque eruditorum

Maecenatem missa: ubi et epistola Melanchthonis ad hunc ipsum

Bergerum, Basileae Helvetiorum tunc studiorum causa agentem, lectu

digna, et iucunda. Nos hist oriam vitae persequemur, ubi hoc

indicaverimus, anno quinquagesimo sexto quaestiones undecim a

Maximiliano tunc rege Boemiae per Richterum IC. ad Melanchthonem

missas de obiectionibus quibusdam Pontificiorum acpraecipuis capitibus

controversis: ad quas eodem anno Melanchhton respondit: ut meminit [note: * In epist. Mel. ad Camer. p. 702. ]

epistola quadam ad Camerarium: Non

poeticae carnificinae apud inferos, pares sunt meae carnificinae, qua

excrucior scribendis disputationibus, legibus, praefationibus,

epistolis. Nunc respondeo optimo inveni [gap: Greek words] , et

volumen mitto. Heri in Pomeraniam controversiae Stetinensis

diiudicationem misimus. Et alibi epistola ad Hardebergium: De hac tota

re, vel in Synodo, si procedet, vel alias tecum coram loquar, quia nec

literis ista committere possum, et iam alio magno labore occupatus sum

in responsione adornanda de multis doctrinae articulis, ad quendam

potentem et bonum principem. Istas responsiones decennio post auctoris

obitum curavit Nicolaus Selneccerus Lipsiae excudendas; sed nulla

facta mentione principis, ad quem missae essent: saltem hoc titulo

praefixo: Christlicher und grundlicher Bericht / auff tliche gemeine

hauptfragenvund Obsectionen der Papisten und anderer/von den

furnembsten stucken der streitigen artickel/gestellet durch den

Ehrwurdigen/ Hochgelarten Herren Philippum Melanchthonem.

Anno illo, quo cum Flaciana praecipue egit factione, qui fuit

quinquagesimus septimus, inchoatum est colloquium in urbe Van gionum

de controversiis ecclesiasticis, praeside Iulio Pflugio episcopo

naumburgensi: cui additi assessores pars Pontificii, pars Evangelici:

in quo Melanchthon postremo cum Pontificiis est congressus. Ibi initio

erudite disputatum de norma iudicii in


page 350, image: s380

ecclesia fuit: quam Pontificii statuebant perpetuum consensum, seu

consuetudinem: Evangelici Prophetica et Apostolica scripta et symbola.

Haec cum essent disputata: petiverunt Pontificii condemnationem

Zvvinglianorum, ut vocabant, Osiandri, Flacii, aliorum. Quod cum

ienenses fecissent, discesserunt: atque ita optatum Pontificiis inter

evangelicos dissidium est enatum. Praeses itaque idem ad regem

Ferdinandum retulit: qui progredi in colloquio eos, qui remansissent,

voluit: et satis esse respondit; si condemnationes ordine adponantur

ad articulos singulos. In dilatione ista actionum, Melanchthon

Haidelbergam est accersitus, ab Othone Henrico electore Palatino: ut

de Academiae constitutione, eo praesente, deliberaretur. Ibi dum agit,

nuntium accipit de obitu uxoris suae: quem ei attulit una cum literis

Academiae Wittembergensis Ioachimus Camerarius, exoratus ab amicis, ut

eo iret; suaque praesentia luctum levaret. Aperuit autem ipsi

domesticum casum in horto principis: ad quem nullam dedit

vehementioris doloris significationem: sed nominatim mortuae

valedicens, hoc saltem addidit: sese eam brevi subsecuturum.

Fuerat cum ipso nupta anno vicesimo, nuptias conciliante potissimum

Luthero, propter causam, quam epistola quadam innuit [note: * Tom. 1. epist. Luth. p. 281. ]

ad Spalatinum: de stipendio Philippi non scribo ad

principem: si tu non satis fueris. Quae antea in eam (rem) scripsi:

feci ut homini nulla esset occasio migrandi unquam a nobis. Denique ut

uxore ducta diutius viveret, egi propter evangelii incrementum. Et

alibi ad I. Langum: Philippo ducitur Catharina Crappin: quod me auctore

agi clamant. Ego homini, siqua sunt optima, facio, nihil moratus

universorum clamorem. Deus bene vortat! Nuptiae celebratae eodem [note: * die 25. Nov. Tom. 2. epist. Luth. p. 7. ]

anno, de quibus ita Lutherus.

Nuptiae Philippi altera Catharinae erunt: ita festinare cogit

linguarum malarum periculum. Interfuerunt cum aliis honestissimis et

eruditissi viris parentes Lutheri et sorores.

Factus est ex ea pater duum filiorum; ac totidem filiarum: quarum

altera Sabino, altera Peucero elocata. Obiit autem illa anno

quinquagesimo septimo die undecimo Octobris: postquam cum marito pie

et amanter vixisset annos triginta septem, matrona ornatissima atque

ipsissima Thabita: cui eiusmodi est epitaphium scriptum:

Proximus hic tumulus Catharinae contegit ossa,

Quae Crappo quondam consule nata fuit.

Coniugio casto fuerat quae nupta Philippo:

Ex soriptis cuius nomina nota manent.

Virtutes habuit donatas numine Christi;

Matronae Paulus quas docet esse decus.

Hic absente wiro sepelivit filia corpus:

Vivit, conspectu mens fruiturque Dei.


page 351, image: s381

Vixit deinde viduus ad finem usque vitae Melanchthon: et sollenne suum

obtinens, tum in schola iuventutem erudiit, tum scripta utilia

elaboravit: et ano quidem quinquagesimo octavo Staphyli et Avii

Pontificiorum criminationibus respondit: Chronicorum itidem partem

primam foras dedit: de quo labore ipse ita ad Abdiam Praetorium:

Propter adolescentes repetivi in scholis seriem veterum Imperiorum,

quam certe prodest illi aetati proponere. Utinam ad narrationes ipsas

perpoliendas plus et temporis et eloquentia mihi contigisset. Sed

spero alios et feliciores et magis disertos hoc exemplo excitatos,

meliora scripturos esse. Anno sequenti inter alia scripsit Graecam

epistolam ad Iosephum patriarcham Constantinopolitanum, per Demetrium

diaconum ecclesiae Constantinopolitanae, qui venerat Wittembergam, et

ibi per semestre commoratus fuerat, ut cognosceret doctrinam illarum

ecclesiarum, cuius explorandae causa profectionem susceperat. Ad

illam epistolam addidit Philippus exemplum Confessionis Augustanae

Graecum: nomine dolscii editum, sed a Philippo compositum: de quo ita

in quadam ad Bordingum epistola: Mitto tibi interpretationem Graecam

confessionis, sine meo consilio editam. Probo tamen phrasin, ac misi

Constantinopolin per virum doctum, qui ibi Diaconi officio fungitur,

et tota aestate noster hospes fuit, ac narravit, multas adhuc

ecclesias in Asia et in Thracia et vicinis regionibus esse; sed

paulatim propter servitutis aerumnas diminui frequentiam. Respondit

eodem anno ad decretum Abbatum Wirtenbergensium: cuius quae summa

fuerit, ipse indicat, [note: * Tom. 2. epist. Melanchela. pag. 379. ] epistola

ad Cracovium: Respondi, inquit, breviter, ne quid novi moliri videar,

affirmo meprorsus retinere formam verborum ante multos annos editam in

examine ordinandorum, quod in multis gentibus legitur. Papisticos vero

et Methonaeos, et Abbatum Wirtebergicorum, et Westuali, Sarcerii, et

similium articulos in hac causa manifeste pugnare cum vetere puriore

ecclesia, meque offero ad declarationem, et de hac causa, et de aliis

propter quas orudeliter laceror a multis hostilibus exercitibus. Iam

enim et sourra Berlinensis novum bellum movet, quod ecclesiam nomino

coetum visibilem. Scripsit et iudicium de controversia cena ad

inclitum principem Fridericum III. Palatinum electorem: quod postea

evulgatum vatieque est acceptum. Absolvit et responsionem ad articulos

Bavaritae inquisitionis: que solitus fuit nominare suum testamentum.

Anno sexagesimo, qui ipsi fatalis, scripsit orationem ultimam de

verbis Davidis: Adspicis me in forma hominis: qui in excelsis es

Iehova Deus: non sine praesagio mortis: ultimam etiam epistolam

scripsit ad Ioannem Aurifabrum Vratislaviensem, tunc in borussia

degentem. In illa epistola inter alia haec sunt verba: illustrissimo

principi Borussiae tamquam moriturus commendavi doctrinam tuam, et de

consensuplurimarum ecclesiarum vero et pio scripsi.


page 352, image: s382

Hanc doctrinam tibi quoque commendo. Lectionem denique ultimam habuit

die duodecimo Aprilis: in qua explicavit Iesaiae verba illa: Quis

credit sermoni nostro? Exinde febri hemitritaea laborare cepit: qua

vires corporis paularim absumptae sunt. Perstitit ipse tamen in

laboribus officii sui: adeo ut et scriptum composuerit, die pascha

tunc proponendum: et die decimo quarto Aprilis ad lectionem publicam

desscendere voluerit, dehortante Gamerario, qui invisendi causa ad eum

Lipsia exeurrerat: quo cum inter alia de dicto Paulino contulit ex

epistola ad Philippenses: [gap: Greek words] ; ac quaesivit ex

eo de significatione verbi istius Viginti novem ante mortem horis

testamentum, cum prius illud inret chartas non reperiretur, describere

cepit: qui non absolvit. Initium eius est eiusmodi: Anno 1560. die

Aprilis decimo octavo scripsi hoc testamentum in meo morbo breviter de

iis reliquiis facultatum, quas mihi Deus dedit. confessionem fidei, et

gratiarum actionem ad Deum, et Dominum nostrum Iesum Christum

scripseram antea bis, sed chartae sunt interceptae. Volo tamen

confessionem meam esse responsiones de Bavaritis articulis contra

Pontificios, Anabaptistas, Flacianos, et similes. Tandem die decimo

nono Aprilis do drante post sextam vespertinam clapso, placide

exspiravit, inter preces, et vota soria, cum vixisset annos sexaginta

tres, et dies totidem: docuisset Wittembergae rotis quadraginta

duobus [note: * Cranium in summitate per aliquot horas fuit calidum. Funus ei factum. Epitaph. positam. ]

annis. Exuviae organi Dei die vicesimo

primo Aprilis in templum, quod ad arcem Wittembergensem est, delatae,

et prope Lutheri corpus, cui in vita [gap: Greek word] ,

sepultae sunt. Epitaphium e regione Lutheri laminae aeneae inscriptum

est eiusinodi:

Vitam, fortunasque suas, studiumque laboris,

Quique operae sanctam consiliique fidem

Impendit divina tuis, Ecclesia, rebus,

Teque pius varia iuvit et auxit ope.

Hac in parte sibi post mortem structa melanchthon

Comuni in luctu busta Philippus habet.

Quae templi foribus magni vicina Lutheri

E regione solum, quod tegit ossa, videt.

Bretta hunc vitales natum produxit in oras,

Bretta Palatini limes amoenus agri.

Unde propinqua petens adiit bonitate suorum

Diverso Aonidum templa sacrata loco.

Ludus enim puerum accepit Phorcenidos urbis;

Eytelbergiaci mox schola gymnasii.

Doctrinae hinc fecit iuvenem alma Tubinga magistrum.

Eximium laudis gessit ubi ille decus.

Inde triumphator Monachorum Capnio iussit

Albidos hunc ripam vi ere Saxonici.


page 353, image: s383

Tunc nova dux Fridericus ubi collegia Musis

Romani fundans ensifer Imperii,

Undique conductis praestanti lauds parabat

Artis et ingenii reddere clara viris.

Hic socio ipso annis viginti octoque Lutheri

Wittembergiacae res fuit ampla scholae.

Quam septem bis adhuc provexit deinde gubernans,

Fluctivagam ut vastum per mare nauta ratem.

Heu tempestates quas hic perpessus, et ad quam

Saevos haec scopulos acta carina fuit!

Quantum externi odii, quantum invidiaeque suorum,

Ingratorum hominum quae maledicta tulit!

Ipse tamen, quamvis reflantibus unddique ventis,

Directum est, retinens vera, secutus iter.

Fortia nec clamor latrantis pectora turbae

Nec vulgus strepitu movit inane suo.

Summa petit livor. nemo hunc super are nisi ipse

Posset, si studiis otia suppeterent.

Ista sub obliquo norunt quoque sole locati,

Quique sub opposito forsitan axe iacent.

Scripta sed illius memor abilia inter et acta

Plurima, quae solidae nomina laudis habent:

Unum opus eximium est, Fidei confessio sanctae,

Ante tuos, Caesar Carole, lecta pedes.

Languida qua Christi iam dudum ecclesia nitens,

Rursum oculos audet tollere laeta suos.

Concurrant inimici omnes licet undique hic unus

Confut are potest improba dicta liber.

Ac tua nunc terris floret bona fama, Philippe,

Vivit et aeternum spiritus ante Deum.

Corpus at exanimum tumulo hoc requie scit humatum,

Condecorant gratae quem monumenta scholae.

Ille quod expletis, senio curisque gravatum,

Sexaginta annis, exuit atque tribus.

Sic, morbo ut paucis nisi debilit ante diebus,

Muneris officium secerit omne sui.

Atque olim aetherias venies revocat us in auras

Integer, et mortis liber abinde metu.

Sancte vir, et salve pater optime. Te tua semper

Nos soboles merita relligione colet.

Doctrinae nobis verae tu doctor et auctor:

Haec, tua, clare, aetas muner a laudis habet.

Salve iterum atque iterum. Tua nos immota manebit

Semper apud memores gloria, nomen, honos.

Acad. Witeb. Phil. Med. parenti et praecept. optime

merito pos. Ioach. Cam. S. S. M. F.


page 354, image: s384

Quemadmodum autem ipse vivens saepe dixerat: se mortum laborem

relicturum poetis, amicis autem [gap: Greek words] : ita et

factum. Peculiari enim libro collecta prodierunt varia variorum

epicedia et elogia: quae qui volet, perlustret: nos unum atque alterum

decerpemus.

[note: * Dubitam. an Mathesii vel I. Maioris sit. ] I. Mathes.

Flos iacet hic mellis nigra tellure Melanchthon:

Apes dolete sedulae:

Unde bonus spirabat odor, pia mella fluebant:

Piae fleant ecclesiae.

Lenta febris potuit parvum comburere florem:

Lugete parvi flosculi.

Nulla viri famam poterit delere vetustas:

Fuci leves facessite.

Semper apes flavo distendent nectare cellas;

Qua nunc stetit flos melleus.

Semper humus suaves illic diffundet odores;

Qua nunc iacet flos parvulus.

Sed cum summa dies optato illuxerit ortu;

Flos hic virebit denuo:

Et reliquas inter bene olentes pulchrior herbas

Christi nitebit vertice.

I. Stigel.

Fons latet hoc tumulo: quid quaeris amice viator?

Fons dogmatum piorum et eloquentiae:

Si quis ab hoc rivum proprtos deduxit in hortos,

Non aureas huic praeferat pyramides.

Illius obstructas doleat Germania venas:

Parem futura non habebunt saecula.

Theodor. Beza:

Et tu igitur tandem tumuli sub mole repostus,

Die o Philippe, nunc iaces.

Et quam invidisti vivus tibi tute quietem,

Cunctis quietem dum paras,

Ipsa tibi cura et sancti peperere labores,

Carum o bonis cunctis caput!

At tu funde rosas, funde isti lilia tellus,

Ut lilia inter et rosas,

Quo nil candidius fuit et nil suavius unquam,

Recubet Melanchthon molliter.

Et gravis huic ut sis, caveas iuvenisve senexve,

Qui nemini vixit gravis.


page 355, image: s385

Huic viro, omnia quae ad summam laudem optari ab homine possunt, Dei

beneficio obtigerunt. Puer infantiae opinionem: pueritiae adolescens;

adolescentiae vir superavit admiratione omnium: quam ipsam vicit

senescentis aetatis quasi viridiras mirabiliter operosa: nullo in

munere exsequendo languida: atque in occupationibus consuetis

perseverans. Hinc inde ab initio evangelu semper fidus Lutheri Achates

fuit: suaque industria atque eruditione Wittembergicam Academiam

praecipue sustinuit: nec passus est vel bellis civilibus, vel

intestinis odiis sese ab ea abstrahi: binas, ternas, quaternas

quottidie scholas habuit easque frequentissimas: nullam autem horam

vacuam a legendo, scribendo, disserendo, consulendo. Hinc [note: * Tom. 1. epist. Luth. p. 268. ]

Luthe rus ita ad Spalatinum: De Philippo nostro,

nec ipse statuo, quod ad Plinium pertinet: Paulum ad Romanos legit

longe maiore utilitate: quam Plinii multi valeant: et tribus

lectionibus publicis; unum caput gravari per diem, tu cogita quid sit:

ne hominem exstinguamus. Et [note: * Tom. 1. epist. p. 355. b. ] alibi quasi

stomachans: Vellem te adhuc decies plus obrui: adeo me nihil tui

miseret, qui toties monitus, ne onerares te ipsum tot oneribus, et

nihil audis, omnia bene monita contemnis. Erit cum sero stultum tuum

hunc zelum frustra damnabis: quo iam ardes solus omnia portare, quasi

serrum aut faxum sis. Voluit idem Lutherus dum in eremo latuit: ut

Melanchthon ad populum contiones haberet diebus festis, etiamsi unctus

ac rasus non esset, et insuper coniunx. Vere, inquit, est facerdos, et

agit de facto sacerdotem. Eruditionem autem eius quanti fccerit ex [note: * Tom 1. epist. p. 210. ]

istis apparet: Philippi positiones vidisti aut

nunc vides audaculas, sed verissimas. Ita respondit; ut emnibus nobis

esset id quod est, scilicet miraculum: si Christus dignabitur, multos

ille Martinos praestabit, diabolo et scholasticae Theologiae

potentissimus hostis: novit illorum nugas simul et Christi petram:

ideo potens poterit: Amen. Et [note: * Tom. 1. epist. Luth p. 197. ] alibi:

Redeo ad Phillippum, quem tantum abest, ut ullus Eccius mihi reddere

possit invidiosum: ut in omni mea professione nihil ducam antiquius

Philippi calculo: cuius unius iudicium et auctoritas mihi stant pro

multis milibus sordidorum Ecciorum. Neque me pudet, etsi magistrum

artium, philosophiae et theologiae, et omnibus pene Eccii titulis

insignem, si huius mihi Grammatistae dissenserit ingenium, meo sensu

cedere. Quod et saepius feci, et quottidie facio, ob divinum donum:

quod Deus in hoc fictile vasculum (Eccio quidem contemptibile) larga

benedictione infudit. Ad ipsum autem Melanchthonem ita alicubi: Non

probo tuam timiditatem: cum et maiori tam spiritu, quam eruditione

polleas, quam ego.

Numquam affectavit titulos, numquam honores ambiit, aut opes: imo

negligentiuscule alicubi visus est rem domesticam curarc. De titulis

ipse [note: * In ep. Manlii p. 293. ] ita: ille adolescens, quis quis est, si

non habet


page 356, image: s386

certam conditionem, meo iudicio rectius faciet: si non properabit

adgradum. Titulus aliquid habet oneris. Vides meum exemplum: nemo

meperpellere potuit: ut illum, quamlibet honorificum titulum Doctoris,

mihi decerni sinerem. Nec ego gradus illos parvifacio: sed ideo, quia

iudico esse magna onera et necessaria rei pub. verecunde petendos esse,

et conferendos, sentio. Et ad Hubertum Languetum [note: * Tom. 2. epist. Melanchth. p. 549. ]

: Quaerant alii regna et potentiam: nihil haec ad

me pertinent.

In publicis illis conventibus quantum praestiterit: nemo nisi prudens

rerum que peritus aestimare potest: et sunt in medio confessio

Augustae exhibitae, eiusque Apologia; acta Ratisbonensia,

Wormatiensia, Smalcaldica: confessio ad synodum Tridentinam: quae

omnia ad universam ecclesiam et ad imperium Romanum pertinent: atque

ingenium, sapientiam, eruditioem singularem requirunt. Scripsit Locos

communes: enarravit symbolum Nicenum: epistolam ad Romanos fere decies

toram: de qua solitus fuit dicere: haec epistola est confessio

nostrarum ecclesiarum: artes ferme omnes methodice comprehendit: et

perspicuis exemplis illustravit: ut taceamus lectiones, quas aliis tum

Wittembergae tum alibi, praescripsit: orationes, carmina, epistolas

infinitas. Affirmat [note: * In vita Mel. pag. 67. ] Camerarius: visas esse

chartas cum humidis adhuc literis reliquas afferri iis: qui iam

pronuntiare composita ab eo priora cepissent. Causam sacramentatiam ex

professo quidem non tractavit; tamquam Lutheri propriam, et ad eius

mentem: sed tamquam communem Luthero cum Pontificiis: adversus quos

serio semper ursit: et in publica doctrina nihil praetermisit: quod

esset necessarium cognoscendae veritati. Interrogatus aliquando a

Mordisio: cum sententiam suam ea de controversia non explicaret?

Faciam hoc respondit: sed dimittite me ex his terris. Instante illo:

cur non facis nobiscum? non, inquit, tibi ignotum est: quae et quanta

obstent impedimenta. Sed dimittite me obsero.

Certum estautem Melanchthonem suam sententiam de cena a Luthero non

celasse. Nam cum anno quadragesimo primo ad colloquium Ratisbonense

iturus, sententiam suam testimoniis veterum Patrum tam Graecorum quam

Latinorum munitam Luthero, ut solebat, exhibuisset: Lutherus glossas

quasdam iis dictis, quae adversari suae sententiae videbantur,

adscripsit. Tum Melanchthon, D. Doctor, inquit, et ego scholia

eiusmodipossem ipsae adicere, sed firma satis non sunt. Cui Lutherus:

tute facies, quod rectum erit. De anti quitate autem testimoniorum

illorum nihil aliud Lutherus dixit, quam hoc: vix credibile, talem

errorem tam diu in ecclesia haesisse. Cui subiecit Melanchthon: si te

hic longinquitas temporis movet: cur non et in aliis erroribus longe

vetustioribus? Ad Camerarium etiam ta de eadem re [note: * In epist. p. 113. ]

Melanchthon:


page 357, image: s387

[gap: Greek words] : hoc est, disputavi autem cum Luthero multa

de synaxi, et illa amirabili, quam aliqui asserunt, permistione panis

et corporis Christi. Atque ille respondit plane, et constanter

affirmans eadem fere, quae prius.

Pro omnibus autem laboribus mercedem mundi retulit, reprehensiones,

accusationes, iniurias, convicia. Ac singulari quasi fato hoc ipsi

impositum fuit: male audire: et calumniis proscindi. Iam dictus fuit

facere cum Pontificiis, adeoque galerum cardinalitium ambire: iam

Wittemberga abiisse dissi dentem a Luthero: iam colludere cum aliis:

iam frigus esse et glacies: et in hac palaestra tota ipsi vita

consumpta est: unde saepe cum gemitu illud repetivit: calumnia

conturbat sapientem, et frangit robur cordis eius. Ingratorum etiam

cuculorum habuit satis: qui ipsius vitula ararunt atque etiqmnum

arant: sed gratiam minime dignam retulerunt referuntve. Anno

quinquagesimo quinto cum inter studiosos tumultu orto, post horam

noctis decimam, ipse cum famulo prodiisset hortaturus eos: ut

tumulcuari desinerent, ac tranquilli domum redirent: quidam

petulantior stricto in utrumque gladio impetum fecit, extrema quaeque

minatus Eum Academia ad octennium relegavit. A Flacianis autem tot ac

tantas plagas accepit: ut exilium in dies exspectarit. Itaque ad

Hardebergium suum saepe ita questus est: Non frangor animo, propter

crudelissimam vocem meorum hostium, qui dixerunt, se mihi non

relicturos esse vestigium pedis in Germania. Commendo autem me filio

Dei. Si solus expellar: decrevi Palaestinam adire, et in illis

Hieronymi latebris, in invocatione filii Dei, et testimonia perspicua

de doctrina scribere, et in morte Deo animam commendare. Et alibi:

Avide et tranquillo animo exspecto exilia, sicut et ad principes

scripsi. Dixerunt adversarii, seperfecturos esse, ut non sim habiturus

vestigium, ubi pedem collocare possem in Germania. Utinam hoc cito

perficiant, ut filius Dei ad Iudam dicit. Erit mihi vel in caelo

vestigium morienti: vel si vivam in hoc corpore, apud honestos et

doctos viros, vel in Germania, vel alibi. Ac stultitiam inimicorum

miror: qui sese dominos Germaniae esse existimant, et me his minis

terreri. Idem alibi: Incitantur adversum me regum et principum animi:

cum quidem nihil ediderim contra ipsorum sententias. Imo publice non

dubitavit affirmare [note: * Tom. 1. enarrat. evangel. pag. 358. ]: Ego iam

sum hic, Dei beneficio, quadraginta annos: et numquam potui dicere aut

ce4rtus esse: me per unam septimanam mansurum esse. Et cum alias in

vivis livor pascatur, post fata autem quiescat: in ipsum etiam mortuum

immanitas multorum sua


page 358, image: s388

tela intendit. Notum est enim alicubi decretum factum: auctoritatem

scriptis Philippi eam, quam habuissent, adimendam esse: ac talia

[gap: Greek word] multa sunt: de quibus praestat tacere.

Valetudine usus est tenui: et cholica interdum laboravit, de qua ita [note: * Tom 2. epist. pag. 355. b. ]

Lutherus: Quod cholica te discruciat,

doleo: oroque Christum quantum possum: ut te sanet et servet. Nam te

super stitem mihi valde cupio in tantis perturbationibus ecclesiae: ut

sint adversus Sathanae furores inaestimabiles aliquot reliqui: qui se

pro domo Israel muros opponant, in hoc die furoris Domini, visitantis

nostram, sicut dignum est, ingratitudinem. Interdum etiam

hypochondriacis doloribus est conflictatus: quos usus herbae

chamaeleontis mitigavit; cuius rem edii efficacitatem saepe

praedicavit. Cerebrum habuit ffirmissimum: quod nisi tale fuisset:

tantos ille et tantarum occupationum labores per tot annos sustinere

minime potuisset: et in ultimis morbi sui diebus ad filiam testatus

est: se Dei beneficio capitis imbecillitatem nec sensisse, nec sentire

ullam. Itaque non defuerunt, qui et tunc vitae exstinctionem metuerent

duriorem, et [gap: Greek word] , ut Aristoteles appellat: non

senilem [gap: Greek word] . In victu fuit paucis contentus: in

omni vita verecundus: in vestitu valerudinis rationem habuit, ac binis

semper interulis usus: sagax futurorum atque ut Graeci vocant

[gap: Greek word] : liberalis erga omnes: comis, et humanus

[gap: Greek word] : unde ita ad Georgium Cracovium: Etsi ad convivia

propter imbecillitatem meam, non libenter accedo: tamen quia sermonum

communicatio grata est, quocumque tempore ea frui possum, libenter ad

te venio. Pater [gap: Greek word] maxime in filiam Annam Sabino

nuptam: de qua ita ad Camerarium [note: * In epist. p. 457]: Etsi doleo

longius a me filiam, cuius mihi virtus non raro maesticiam lenit,

abduci: tamen in tantis miseriis publicis haec privata mediocriter

ferenda esse duco: et Deo eam commendo. Memini cum infantula mihi

lacrimas a genis detergeret suo indusiolo: quo uno erat induta mane.

Hic gestus penetravit in animum meum: ut non putem fuisse

[gap: Greek word] . Multa etiam graviter ac pie dixit: ut ad quendam

[note: * An. 1557. in colloq. worm. ] Italum: Vos Itali vultis Deum habere

inpane, quem non creditis esse in caelis: ad alium, qui a curis eum

dehortabatur: Si nihil, inquit, curarem: nihil orarem. In quibusdam

nuptiis gratias iussus agere convivis: ibi ita: Fuit Tubingae

sacerdos, qui hisce exordiebatur suam contionem: Vos me non libenter

auditis: et ego non libenter contionor: non igitur diu vos tenebo.

Magnifice Domine Rector, vosque ceteri, sponsus gratias agit, rogat

boni consulatis: et ad cenam redeatis. Dixit etiam, nullum hominem

tantum sustinere malorum: quantum contumeliameliarum


page 359, image: s389

Deus. Voto hoc est usus quasi proverbiali, quicquid diceret vel ageret

privatim et publice in lectionibus: Deus nobis adsit, et sit nobis

propitius: unser Herr Gott helff, und sey uns genedig. Tres Iabores

affirmavit esse difficilimos: regentis, docentis, parturientis.

Studiosos tribus potissimum conflictari morbis; paupertate, scabie,

pituita.

Ad mortem mature se paravit; et aliquot ante obitum annis a poeta,

familiari suo petivit, cum Lipsiae eslet; ut sibi mortuo epitaphium

scriberet; breve quidem et simplex: atque exempli Ioco hoc distichon

pronuntiavit:

Iste brevis tumulus miseri tenet ossa Philippi:

Qui qualis fuerit nescio, talis erat.

Ibi alter: unum tantum verbum in tuis versibus mutare liceat: et

habebo epitaphium sepulcro tuo non indignum: ut pro talis scribatur

magnus. Ad Hardebergium autem ita scribit: hic annus climactericus in

hoc aestu valde languefecit corporis mei vires, antea quoque multis

aerumnis debilitatas. Cedam autem libenter ex horum temporum

Sophistica.

Concludimus hanc narrationem de Melanchthone ipsiusmet Melanchthonis

verbis ad Camerarium: De precatione plena sinceri amoris erga Deum et

erga nos, missa per Franciscum et tibi et amicis gratias ago. Et scio

gemitus et vota tua et nostra non esse irrita. Etsi autem saepe

desideravi, ut docti et boni de universa doctrina collquerentur, et

relinqueretur posteritati vera, simplex, explicata, multorum

eruditorum et piorum testimoniis exposita sententia in omnibus

articulis: tamen id tempora impedierunt. Interea quantum potui curavi,

ut res necessariae mediocriter explicarentur. Non opes, non gloriam,

non voluptates quaesivi, imo nec [gap: Greek word] motus sum

ulla. Hanc conscientiam aufero quocumque discedo. Iudicium autem magni

Scaligeri de hoc viro praeterire silentio nefas ducimus: quod ad omnem

memoriam tale [note: * Lib. 6. Poet. pag. 798. ] reliquit: Ne Melanchthon

quidem abhorruit ab ea laude, quae ex poeticis artibus comparatur.

Tametsi nonnulli eius populares insanis quibusdam praeceptionibus e

Christiana republica poetas exigendos exclamarunt: quorum

barbarissimam amentiam non verbis: neque enim nugis aut clamoribus

vinci queunt: sed contrariis affectionibus doctissimus quisque

damnavit. Illius igitur ingenium magnum, atque ad omnia comparatum

intelligemus ex iis poematiis, quibus solis lunaeque defectiones

cecinit. Nam et tempora varie describit eadem versibus luculentis: et

eodem nitore praesagia statuit, cuius vestigia sequuti sunt non

ignobili ingenio Germani aliquot: Stigelius, Aemilius, Acontius,

Volfius, Camerarius. Idem Philippus in epigrammate iucundus atque

festivus.


page 360, image: s390

Nam aliorum ingenia Germanorum raro quicquam scribunt, quin iocorum

aliquid agant: quo fit ut risus e vulgo, non admiratio a sapientibus

sequatur. Quae tamen verterunt Graeca (iis enim gens illa dedita est

inprimis) non invita Minerva faciunt. Scaligeri iudicio addimus

Erasmianum; quod tale: Philippus, inquit [note: * Lib. 27 epist, pag. 1060. ],

Melanchthon praeter insignem eruditionem et raram eloquentiam, habet

gratiam quandam fatalem; quam genio suo debet potius, quam ingenio: ut

cum sit omnibus candidis gratisimus, ne qpud hostes quidem habeat

quemquam, cui sit admodum exosus. Sed quid de P. B. cardinalis iudicio

sentiendum, de quo talis exstat narratio? Cum Georg. Sabinus,

literarum gratia in Italiam profecuts Cardinali illi romae literas a

Melanchthone reddisset: Cardinalis, qui Melanchthonem religionis

quidem professione disparem, ob eruditionem tamen magni faciebat, et

commendationem apud se valere vellet plurimum, Sabinum non solum ad

colloquium humaniter admisit; sed etiam ad mensam adhibuit. Inter

epulas tum alia sciscitatus ille, tum haec tria inprimis scire voluit;

quanto stipendio Melanchthon doceret: quam frequenti auditorio: et

denique quid de resurrectione mortuorum ac vita aeterna sentiret? Ad

primum respondit Sabinus: numerari Melanchthoni quotannis trecentos

circiter florenos. Tum Cardinalis, o ingratam, inquit, Germaniam; quae

tanti viri tot tantosque labores non pluris aestimet. De auditorum

numero cum respondisset Sabinus: habere Melanchthonem ut plurimum

mille quingentos auditores: Cardinalis id se non posse credere, ait:

quod nullam tota in Europa Academinam nosset, una Parisiorum excepta;

in qua unum tot audirent. Habuit autem Melanchthon saepe auditores bis

mille quingentos. Ad tertiam quaestionem respondit Sabinus: e scriptis

Melanchthonianis notam esse ipsius de utroque religionis capite

[gap: Greek word] . Tum Cardinalis: haberem virum prudentiorem, si

hoc non crederet.

De scriptis autem eius nota sunt aliorum iudicia: quorum unum et

alterum hic lubet subiungere. NIcolaus Gerbelius vir pius et doctus [note: * Epist. 18. ad Ioan. Schvvebel. ]

ita de iis: Mihi unus Philippus et

solus fere, post divinas literas, et acute, et docte, et brevissime

omnia agere videtur. Lutherus autem tum alias gravissime

Melanchthoniana commendavit, tum hac [note: * Tom. 2. epist. Luth p. 150. b. ]

epistola, quae non ita in vulgus nota: Sublegeram, inquit, iam ante

Philippi nostri annctationes in tres epistolas Pauli. In qua re cum

liceret irasci in furem Lutherum; hoc tamen seputabat egregie in me

vindicatum, quod libellus typographorum negligentia satis mendosus

exierat; ut et me prope puderet et pigeret furti tam male locati. Ille

interim me risit, sperans fore; ut furtis eiusmodi deinceps

abstinerem, meo periculo doctus. Ego autem risu eo nihil motus, auxi

meam temeritatem, et iam non furor,


page 361, image: s391

sed per vim rapio, frustra renitente auctore, annotationes eius in

Ioannem Evangelistam. Quas tamen nolo verbis ornare: sese commendabunt

Lectori, ne rur sus nasus eius et rugae mihiferendae sint. Non enim

modestiae studio, sui et suarum rerum contemptor est, sed quod

Christiano affectu omnia nostra nihil esse credat. Soli autem Christo

omnia deberi tam obstinate, ut mihi plane videatur saltem in hoc

errare, quod Christum ipse fingat longius abesse cordi suo, quam sit

revera. Nec mihi aliter suadenti, amplius credit, adeo profecit, et me

superavit: Novissimi sic fiunt primi, et primi novissimi. Denique

testatur sese harum annotationum non velle auctorem agnosci. Certe

nimis nullus est Philippus in hac parte Ecclesiam iuvando: Mallem et

ego nullos esse uspiam commentarios, solis et puris regnantibus ubique

scripturis, viva voce tractatis. Sed quomodo Ecclesia carere possit

Commentariis scripturas saltem indicantibus, non video, quales

Philippi sunt. Et quis non videt epistolam ad Hebraeos esse prope

commentarium? Item Pauli ad Romanos et Galatas? Quis enim sic

tractaturus erat sacras scripturas, nisi Paulus sic tractandas esse

monstrasset? At hoc monstrare ego appello commentari Hoc solum a

Philippo petitur. Ipse vero, alia sibi de se ipso somniat peti.

Hactenus Lutherus Ipse autem sic de se Melanchthon: [note: * Exstat eat. 1. epist. Mel. pag. 350. ]

ego me includo in artium et methodi septa: sed

tamen prudentibus facile satisfacio. Verum si vos aliquid in meis

scriptis desideratis: magno me beneficio afficietis: si candide me

admonueritis. Verbosius idem et se et scripta sua epistola quadam

retexit [note: * Epist. ad Ioan. Schvveb. 1520. ]: in qua et quid suorum

prober, quid ve improbet; ingenue exponit. Fatetur ibidem: nullum fere

suorum librorum, praesertim Philosophicorum, esse integrum aut

absolutum: et ab amicis in Italia se interrogatum; cur tales nugas

publicari sineret? Sed re spondit, se commodum iuventutis in scholis

quaerere: et quamquam ipse multa in suis desideret, ac deesse

agnoscat, ex ingenii sui tarditate, iniuriis fortunae et aularum

quoque debilitati, atque otii penuria: tamen minus paenitere laborum,

si superiorum annorum cogitet inscitiam De sententiis illis Patrum

[gap: Greek words] , a se collectis, scribit; quasdam earum esse

supposititias: ac malle se, et haec et similia omissa esse. Excitatus

autem fuit dialogo Oecolampadii; ut, post editas illas sententias,

totam antiquitatem accuratius pervestigarit: qua cognita, sententiam

mutavit, paucis post colloquium Marpurgense annis: ipsum autem

Lutherum gravibus de causis numquam oppugnavit: sed horridiores eius

sententias, ut alias, moderatus est.

Et haec de Melanchthone: si cui placet, addat aliam vitae eius

descriptionem; quae in Germanorum Philosophorum vitis reperitur.


page 362, image: s392

CONRADUS LYCOSTHENES.

RUbeacum, hodie superioris Alsatiae oppidum, patria fuit Conradi

Lycosthenis; nati sub annum Domini millesimum, quingentesimum, decimum

octavum, [note: * V. in vita Pellic. ] patre Theobaldo Wolffhart/ (quod cum

Graeco Lycosthenis commutatum) consule et quaestore multis annis

illius rei pub. matre Elisabetha, sorore Conradi Pellicani: de quo

antea.

Puer, bona indole et rara industria, prima literarum rudimenta mature

imbibit, non sine avunculi illius, ut verisimile est, ductu. Itaque

septendecim annorum adolescentulus, Academiam Haidelbergensem,

optimarum artium studiis florentem, accessit: ubi ad percipiendas

linguas et doctrinas liberales, plurimum operae, studii, ac laboris

contulit: atque ita in omni studiorum genere versatus fuit: ut anno

Christi millesimo, quingentesimo, trigesimo nono, aetatis vicesimo

primo, summum Philosophorum [gap: Greek word] cum laude

reportarit.

Inde ad caelestium literarum monumenta, singulari ductus pietate,

animum adiecit: et Theologorum [gap: Greek word] studiose

frequentavit, domi quoque sacris perdius et pernox operatus. Cum hoc

Theologiae studio historiarum, occulto quodam naturae inflammatus

igniculo, cognitionem coniunxit; temporum series conferendo,

regnorumperiodos annotando, res gestas moresque singularum gentium

observamdo. Propter quae studia tum optimo cuique gratus, tum Henrico

Stoloni, ecclesiastae tunc temporis Haidelbergensi, de quo ante, fuit

amicissimus; quo cum etiam anno quadragesimo primo Ratisbonam, ad

conventum Theologorum profectus, multa tam in ecclesiasticis, quam in

politicis [gap: Greek word] observavit. Quae autem ibi agitata

sint in dirimendis religionis controversiis: acta colloquii illius

edita ostendunt.

Reversus Haidelbergam, studiorum cursum, uti ceperat, ursit, usus

patrocinio et amicitia popularis sui Lucae Schroteisen/professoris

tunc ea in Academia, postea iureconsulti ac cancellarii Wurtembergici.

Exinde anno quadragesimo secundo Basileam cum Henrico Pantaleone,

studiorum socio, venit; statimque inter Professores artium locum

nactus, Grammatica et Dialelectica fide et dexteritate

singularitradidit. Hanc functionem cum triennium obiisset; translatus

est ad officium Diaconi ad D. Leonhardi: quo in munere ad vitae usque

exitum fideliter elaboravit; publice docendo ecclesiam, privatim

scripta in usum posteritatis clucubrando. Hominis enim mens discendo

alitur,


page 363, image: s393

et cogit ando semper aliquid aut inquirit aut agit: videndique aut

audiendi delectatione ducitur.

Verum quemadmodum utrumque tum animo tum corpori noxium est, et

immodicus labor et otium segne: ita et Lycostheni usu venite necesse

fuit. Dum enim

Nullum a labore ipsum reclinat orium,

Urget diem nox, et dies noctem:

subita paralysi, anno quinquagesimo quinto, dextri lateris tactus,

linguae etiam officio sublato, ratione salva, memoriam aliquot diebus

amisit. Pristinae tamen valetudini utcumque restitutus. septennium

post integra vixit memoria: cumque manus dextra officium non faceret,

sinistra usus, ali quot libros absolvit. Nam librum prodigiorum a

condito mundo, ad suam usque aetatem, annorum observata serie,

deduxit: et Theatri vitae humanae, operis immensi et laboris et

studii, fundamenta iecit: quod postea Theodorus Zvingerus, privignus

ipsius, philosophis ac medicus eruditionis et lectionis variae, ad

fastigium usque perduxit.

Tandem quod diu ipso facere minata mors erat, fecit. Anno enim

sexagesimo primo, die vicesima quinta Martii, apoplexia gravissima

correptcus, intra unius horae spatium, vitam cum morte exspectatissima

commutavit, aetatis suae anno quadragesimo tertio, nondum complero.

Sepultus honeste est Basileae ad D. Leonhardi, tali cum epigraphe:

SISTE GRADUM VIATOR: SI BONUS ES, MORERE VICTURUS: SIN MALUS ES, VIVE

MORITURUS. HOCCE CONRADUS EGO LYCOSTHENES RUBEACENSIS, PHILOSOPHIAE

PERENNIS COMPENDIUM AET. LUMINUM DATORIS BENIG. PER XLII.

VALETUDINARIAE AET. ANNOS M. VII. D. VII. SEDULO SERIOQUE COMMENTATUS;

IIX. KAL. APRIL. NON IMPROVISO APOPLEXIAE TURBINE AD CERTAM IMMOR

TALIT. ANNO EIUSDEM REPAR. M. D. LXI. PRAETER VOTUM METUM QUE

ABREPTUS, SORTIS LIT. MULTAM SALTEM, SI NON MAGNAM, RELIQUI USURAM

POSTERIS.


page 364, image: s394

QUI POTES MELIORA, DEBES: ATQUE UT PRAESTES, IN REM TUAM ABI.

Theologus hic atque philologus diligentissimus, deque communibus

studiis praeclare meritus, inter labores adsiduos mortis horam semper

fuit commentatus: et quatuor summa erga se agnovit ac depraedicavit

beneficia: quod Christianus natus: quod in literarum studiis educatus:

quod ad Theologiae professionem voeatus: quod opportunitate, Rem pub.

scriptis suis iuvandi, non fuisset destitutus.

Monumentorum ingenii ipsius elenchus hic est: commentaria in Plinium

iuniorem de viris illustribus: de Rubeacensium repub. eius primordiis,

incrementis, devastationibus: Iulii Obsequentis prodigiorum liber

restitutus et auctus: de mulierum praeclare dictis et factis: de

priscis Romanorum legibus et plebisscitis: de similibus factis et

eventis: calendarium historicum, in quo multarum gentium menses cum

Romanorum mensibus conferuntur: illustrium virorum apophthegmata:

similitudinum et parabolarum loci communes: virtutum et vitiorum

exempla: annotationes in Iustinum, Val. Maximum, et Fenestellam:

compendium bibliotheca Gesnerianae, et laia complura. Theatri vitae

humanae, hoc est, exemplorum et historiarum materiem seu farraginem

infinitam fere incredibili labore quindecim amplius annis ipse

congessit: sed morte subita oppressus, nec hanc, ut diximus, nec

Similium editionem ad umbilicum decuere potuit. Aggressus deinde

laboriosum opus est Theodorus Zuingerus cui Lycosthenes conditione

vitricus, voluntate plus quam pater; eaque forma, quae hodie exstat,

digessit.

Pantal l. 3. Prosopograph. Zuingerus in praefatione Theatri:

Basiliensium monumenta, alii.

IACOBUS BEURLINUS.

DOrnstadii, Hercyniae silvae oppido, natus est Iacobus Beurlinus, piis

honestisque parentibus, anno Christi millesimo, quingentesimo,

vicesimo. Domi primis literis imbutus, cum ingenio esset felici, nec a

studiis abhorreret, Tubingam venit: ubi tum linguis et artibus, tum

sacris inprimis literis tanta diligentia incubuit: ut summo in

Theologia gradu fuerit ornatus.

Deinde in Professorum Theologicorum ordinem cooptatus, epistolas

Paulinas, alique scripta Prophetica et Apostolica, magna perspicuitate

et gravitate eruditissime est interpretatus, Postca


page 365, image: s395

a Duce Wurtembergico, cum tribus Theologis, Ioanne Brentio, Iacobo

Herbrando, et Valentino Vannio, Abbate Maulbrunnensi, Tridentum ad

patres concilii instituti, anno salutis humanae, millesimo,

quingentesimo, quinquagesimo primo, missus est. Inde reversus in

Borussiam, ad componendam controversiam, in iustificationis articulo

exortam, iussu et mand ato principis abiit, et alias multas

periculosas profectiones, magna dexteritate suscepit atque obivit. Nam

disputator fuit acutus, industrius, et multis egregiis virtutibus

praeditus. Praeterea suavissimis moribus, modestia et humilitate

tanta; ut nemini se praeferret, in aliisque longe indoctioribus dona

Dei agnosceret; ita ut cum quovis etiam puero facilie loqueretur.

Tandem ob singularem eruditionem, prudentiam et dexteritatem in rebus

agendis, summa et dignitate et auctoritate donatus est; ac communi

senatus suffragio, principis voluntate, Tubingensis Academiaeprae

positus et camcellarius factus electusque.

Postremo cum religionis nomine magnae in Gallia turbae excitarentur:

et colloquio dirimendae publico viderentur: ipse iussu Principis cum

collegis quibusdam in Galliam abiit. Ibi dum Parisiis Bibliothecam,

optimis auctoribus refertam, perlustrat: morbo corripitur, quem primo

sacrum ignem, qui Erysipelas Graecis, rati: postea eventu tristissimo

edocti pestem fuispelas cognoverunt: quae Lutetiae tunc et in illo

Sorbonae collegio grassabatur; id quod nostri ignorabant. Eo morbo non

sine luctu bonorum decessit, anno Domini M. D. LXI. die vicesimooctavo

Octobris, aetatis suae anno quadragesimoprimo. Ante obitum hos versus,

quibus animi sui praesentiam indicavit, dixisse fertur:

[gap: Greek section]

Moriens itidem suos viduam et liberos secundum Deum principi suo

commendavit: qui qua fuit pietate et clementia paternam liberorum

habuit rationem, liberaliter ad honesta matrimonia dotando. Fuit

ominis loco habitum, quod ipsis proficiscentibus accidit.

Egredientibus enim Stutgardia, equus ceteris generosior, sub curru

exanimis concidit.

Ut autem Academia Tubingensis suo Gancellario, in negotio publico

defuncto, sese gratam declararet: epitaphium ei in remplo erigendum

curavit eiusmodi:

CLARISSIMO VIRO IACOBO BEURLINO, DOCTORI THEOLOGO, ECCLESIAE HUIUS

PRAEPOSITO, ET INCLYTAE UNIVERSITATIS CANCELLARIO,


page 366, image: s396

IN LEGATIONE LUTETIAE PARISIENSI, V. CALEND. NOVEMBRIS, ANNO SALUTIS.

M. D. LXI. AETATIS VERO SUAE XLI. MORTUO, SENATUS ACADEMIAE

TUBINGENSIS OPTIME MERITO F. F.

Quisquis in hanc oculos defigis et ora figuram,

Sis memor, hoc firmum sit, quod in orbe nihil.

Sic cecidit quondam Martinus Frechtius arte

Maximus, hic cuius molliter ossa cubant.

Sic cadit heu fatis aeternum vivere dignus,

Berulinus, nostrae nomen honorque scholae.

E patrio in primis huc qui se contulit annis,

Cui polis [note: * Dornstadt. ] et nomen spina [note: * Dornstadt. ] dedere solo.

Ingenioque potens, linguas industrius omnes,

Atque artes hausit, cumpietate, sacras:

Donec ad officium templique scholaeque vocatus,

Praefectusque simul summo in honore fuit.

Quid grave iudicium, et sapientis fulmina linguae,

Virtutesque viri, donaque mille canam?

Non tantum populo fuit observatus ab omni:

Wirtembergiaco sed quoque cura Duci.

Quo mandante abiit per mille pericla Tridentum,

Ut veram assereret, quo decet ore fidem.

Inde Borussiacas sese commovit in oras,

Componens litem, quae fuit orta, gravem.

Tandem etiam fatis, dolor heu! volventibus atris

Adscitus, Galli sub regione cadit.

Vir magnus magna celebrique sepultus in urbe,

Parisiis celsae stant ubitecta scholae.

Ne tamen omne viri nomen sine honore periret:

Struxerunt patres haec monumenta scholae.

Spiritus in caelis a carnis mole solutus

Virtutesque Dei, iustitiamque canit.

Scripsit enarrationem Epistolae Canonicae Ioannis Apostoli et

Evangelistae: deinde librum contra Petrum a Soto: item orationem de

Mysterio incarnationis Domini nostri Iesu Christi, et alia nonnulla.

Pantal. l. 3. Prosopogr. Crusius in annalibus Suevicis: Thuanus lib.

28. histor.


page 367, image: s397

WOLFGANGUS MUSCULUS.

DUsa Lotharingiae est oppidum, non amplum illud quidem; artamen

salinis, quas habet abundantes, ea in regione percelebre. Hoc protulit

Wolfgangum Musculum, cum annus a Christo nato verteretur, millesimus,

quadringentesimus, noagesi mus septimus; dies autem sextus Iduum [note: * h e. octavus Septemb. ]

Septembr. qui et natalis fuit Petro Martyri anno

inchoante saeculum decimum quintum.

Parentem habuit Antonium Musculum doliarium, hominem pium et mediocris

fortunae: matrem Angelam Sartoriam, ex Dumeno pago Dusae vicino

honestis parentibus oriundam; feminam religiosam, castam, et perquam

prudentem. Haec ex marito liberos suscepit quatuor, inque iis filiam

unam: sed duo tantum filii fuerunt superstites, Hammanus, et hic

Wolfgangus: qui et ipse adhuc puer peste correptus, Dei tamen

beneficio restitutus fuit.

Hammanum pater suo artificio instituit: Wolfgangum vero, quem videbat

ingeniosiorem, et magis ad studia natum, literis addiscendis

destinavit: quibus cum primum imbui caepisset; statim in illo

singularis quaedam indoles et industria, animique in studia literarum

fervor et cupiditas eluxit. Erat enim et mira ingenii promptitudine,

et studio discendi adeo ardenti; ut nullum in eo unquam legendi

scribendive fastidium appareret: neque calcaribus ille, sed frenis

indigebat: quippe qui a libris et schola vix unquam, nisi vi

abstractus, discederet.

Cum vero iam grandiusculus, maioribus studiis aptus esset; pater illum

a se ad alias scholas dimisit, perexiguo tamen cum viatico, eo quod

vellet ipsum pro illorum temporum consuetudine, ostiatim cantando

eibum quaerere. Sic enim tum temporis solebant etiam qui ditiores

erant, filios suos quasi extrudere: hoc consilio, ut simul et literas

diligentius excolerent, et patientiam, temperantiam, humilitatemque

cum literis addiscerent: ne si lautius alerentur, otium et luzum

magis, quam studia sectarentur. Ad hunc itaque modum dimissus,

peragratis aliquot Alsatiae oppidis, tandem Rappersuillam venit. Ubi

cum ei vidua quaedam hospitium praebuisset, ludum literarum

frequentavit, magnamque ibi initio famem et inediam perpessus est;

donec probitate et modestia sua, familiae nobilis et generosi


page 368, image: s398

Comitis a Rapersvvyl innotuisset: a qua se postea multis affectum

beneficus, saepius praedicavit.

Post illinc discedens colmariam, inde Slestadium venit; ibique operam

literis dedit Tenebarur autem iam tum in illa puerili aetate poetices

amore, nque poetarum lectione assiduus erat. Et cum eius studii

propositum esset a praeceptore certamen, ut recitandis memoriter

carminibus pueri inter se contenderent: factum est, cum hoc exercitii

genere impensius delectaretur, ut diligentior esset in ediscendis

multis carminibus, et scribendorum quoque versuum rationem facilius

assequeretur.

Hoc fuit initium, et hic cursus studiorum eius, usque ad annum aetatis

decimum quintum: quo primum monasticum vite genus ingressus est: idque

tali occasione.

Invisurus aliquan do pareutes, cum iter haberet per Lixheimum pagum,

Westrichae, sub dominio Lutzelsteinio, in ditione Palatini Electoris,

ad materteram suam Sophiam, illic habitantem, divertit. Erat autem ibi

vicinum, eiusdem nominis coenobium, ordinis S. Benedicti,

opulentissimum, olim a Dominis de Lutzelstein fundatum Ad illud

matertera ipsum, cum vespertinas suas monachi cantiones haberent,

secum deduxit. Ubi cum se cantantibus adiunxisset, et psalmodias una

decantasset, Praeposito, (ita enim summi vocabantur in ea familia

praesides) eius ingenium, vocis, morum que suavitas, primo intuitu

vehementer arrisit, statimque cogitare cepit: quo illum pacto ad

collegium allicere posset. Exeuntem itaque sequitur, et in ipso adhuc

templo cum matertera colloquentem assequitur. Rogat ex muliere, cuius

sit, et unde veniat adole scensss illa sororis esse fioium respondet,

etex scholis reversum, ad parentes Dusam proficisci. Tum ille ex

adolescente quaewrit, ecquid monasticum hoc vitae genus sibi arrideat?

quod si ei sese addicere velit; non modo gratis ipsum in collegium se

cooptaturum, quod antea contigisset nulli: verum etiam vestes ei et

lectum, alia que necessaria exhibiturum, sumptus quoque initiationis de

suo additurum; summa, non alio, quam filii loco habiturum.

Accepit mulier laeta insperatam promissionem, eamque se continuo una

cum puero ad eius parentes relaturam, et quae ipsorum hac in re

voluntas sit, brevi renuntiaturam pollicetur. Postridie igitur iter

ingressi, Dusam ubi veniunt, parentibus rem omnem exponunt: qui his

auditis exhilarati, sibi et filio hanc fortunam divinitus, ut ipsi tum

existimabant, oblatam gratulabantur, et sequentis diei summo mane ad

iter se accingunt, in coenobium veniunt, rem omnem cum Priore

transigunt. Is sicuri promiserat, in familiam ipsum recipit; habitu

collegii induit; fuisque postea impensis ad Episcopi Metensis oppidum

ablegat, ut sacris, pro more, inauguretur: ac deinceps quoad vixit,

filii loco habuit.


page 369, image: s399

Hac occasione monasterium ingressus, in illo vixit usque ad annum

aetatis suae trigesimum, Christi autem vigesimum septimum supra

millesimum quingentesimum. Nec tamen eo loco otio et luxui, ut plerum

que soler monachorum vulgus, indulsit: sed omne otium in literis

consumpsit. Luxuriam vero et ebrietarem, inde ab ineunte aetate roto

pectore aversatus est. Bibentibus igitur et colludentibus aliis, ipse

sumpto libro in silvulam vicmam sese proripuit: tantisperin illa vel ad

legendum considens, vel ad meditandum deambulams, donec ipsum hora

cenae domum revocaret. Quamvis enim in hoc aetatis flore alacri et

hilari ingenio esset; ac liberalibus tam corporis, quam animi

exercitiis apprime delectaretur; illiberalia tamen certamina, qualia

sunt aleae, poculorum, et his similia, penitus refugiebat.

Destituebatur autem bonorum librorum copia, eo quod bibliothecam

publicam collegium illud non haberet.

Accidit vero, ut aliquando sub ipso aedium tecto, confusam

dissolutarum membranarum congeriem offenderet; ex qua aliquot

Ciceronis opuscula, et Ovidii omnia opera collegit. Illis tum usus est

libris: inprimis Ovidio addictus, propter poetices studium quo inde a

pueritia flagrarat; quod in ipso accendebatur; adeo ut et noctu versus

somniaret; et de quacumque re obvia carmen conderet. Unde brevi tantum

sibi scribendorum versuum compatavit, ut cum Ovidio dicere posset:

Sponte sua carmen numeros veniebat ad aptos,

Quicquid conabar dicere, versus erat.

Quod que minime fuit vulgaris argumentum ingenii: coeperat tum

Metamorphoseon libros in Compendium contrahere, amputatis, quibus

abundant, prolixioribus fabularum ambagibus; inque eo opere iam

quinque libros absolverat; verum antequam ad finem produxisset,

Claudius Cantiuncula, cuius postea insignis inter Iurisconsultos fuit

auctoritas, cum aliquando in coenobio ipsum convenisset, scriptumque

illud vehementer probaret, multis id ab illo precibus mutuatus

abstulit, nec unquam postea restituit. Cum poesi musica instrumenta

non inepte iungi existimo, praesertim cum eorum peritia non minima

eruditionis pars a veteribus sit habita. Illis igitur eodem tempore

operam dedit, Idque publicis collegii impensis. Cum enim eius mita in

singulis industria, maxime vero ad Musicam pronum ingenium esset;

Prior Wernerus ipsum in oppido Nuvvuler prope Tabernas, in illis

organis, quorum in templis usus esse solet, institui voluit: cumque

brevi illorum tractandorum peritissimus factus esset, nova organa in

templo paravit, ipsoque postea organico usus est. Ac fuit ieus in hac

arte peritia, in extrema etiam senectute, quoties sese a gravioribus


page 370, image: s400

studiis recrearet, multis admirationi, et delectationi.

Ceterum cum ipsum maturior aetas ad graviora studia vocarer; ad

sacram Theologiam animum appulit: quod fuit circa annum aetatis suae

vicesimum: cum que reliquos sui collegii [gap: Greek word] ,

eruditione et facundia longe antecelletet: statim illi publice

contionandi munus demandatum est: quod cum suscepisset, saepius se a

pio quodam illius collegii sene admonitum esse dixit; si bonus velit

fieri contionator, det oper am ut sit bonus Biblicus, (illa enim

dictione senex utebatur) hoc monens; ut sacra Biblia sibi quam

familiarissima redderet. Qua senis admonitione se ad diligentiorem

sacrarum literarum lectionem, et meditationem vehementer impulsum esse

confirmavit. Docuit autem primum in Ecclesia Lixheimensi; et aliis

tribus ad coenobii iurisdictionem pertinentibus, Prauvviller,

Fleissheim, Helgeringen: postea vero quam eius in contionib. fervor et

eloquentia vicinis innotuisset, ad varias Ecclesias docendi gratia

vocatus est.

Circa annum Christi, millesimum quingentesimum decimum octavum,

prodibant, et passim divulgabantur D. Lutheri de religione libelli;

quorum cum illi per amicum facta esset copia: dici non potest, quanta

cum aviditate perlegerit; quanta cum industria nocturna manu et diurna

versarit. Et legebat quidem non minore cum fructu, quam studio. Etenim

puriorem doctrinam in illis magna cum animi promptitudine

amplectebatur, nec minore cum zelo tuebatur. De hac in omnibus mensis

cum sociis disputabar, eam que contra omnes omnium calumnias acriter

defendebat, haereseos crimen, quod illi, ut fit, a nonnullis im

pingebatur, constantissime ab ea reiciens: Licet enim, aiebat, fieri

possit, ut in aliquibus erret Lutherus, ut humanum est errare, pro

haeretico tamen continuo non habendum: Augustino dicente: Errare

possum, haereticus esse nolo. Neque solum inter socios et coenobii

parieres haec agitabat; verum etiam foris, in quibus docebat

Ecclesiis, doctrinam quam veram esse cognorat, publice omnibus et

ubique praedicabat, erroresque pro ea, qua tum donatus erat, veritatis

luce demonstrabat, et confutabat. Unde brevi fama de illo apud omnes

vicnos increbuit; ut vulgo non aliter, quam Lutheranus monacus

diceretur.

Neque etiam caruit hoc eius in propaganda Dei veritate studium suo

successu. Nam praeter ceteros, qui ipsum docenrem audiverunt,

plerosque sui collegii socios Christo lucrifecit: qui postea, deserto

monachatu, Evangelium Christi constanter, usque ad vitae suae finem,

professi sunt. Praeterea etiam nonnullos viros nobiles: e quorum

numero erat Reinhardus a Rotenburg, praefectus arcis Lutzelsteiniae,

et tutor illius collegii, vir magnae


page 371, image: s401

apud Palatinum auctoritatis: is singulari ipsum amore prosequebatur,

et magno studio protegebat. Habebat enim hostes quoque et adversarios

acerrimos, eosque non imporentes. Primum domesticos seniores collegii

monachos, qui quod animis essent in superstitione obfirmatioribus,

quandiu vivebant, acerbissime illi restiterunt, et plunmum mali

intulerunt. Deinde vero etiam exteros, Episcopum Metensem, et

Argentinensem, cotumque harpyias: a quibus vel centies fuis set

devotacus, nisi is, quem dixi, praefectus a Lutzelsteinio sua ipsum

protectione fuisset tutatus. Is (ut inter cetera et hoc obiter

recenseam) aliquando periculum facturus, qua esset in hac religionis

causa animi constantia, cum ipse quadam die in pagum Lixheimium

habendae contionis causa, more solito esset egressus, aliquot

equitibus comitatus, ad templi fores accurrit, alio, ne agnosceretur,

habitu assumpto, eumque e templo minitabundus evocat quos ipse, non

alios quam Episcopi Merensis equites esse ratus: orat, ut sioi prius

contionem finire liceat, postea se, quocumque vellent, cum ipsis

abiturum: quod cum concessissent, in docendo pergit, tanta cum animi

praesentia; ut ne minimum quidem signum timoris ederet. Finita

contione, cum vitae periculum sibi imminere putaret, populum ad

constantiam, fidem, pietatem, et preces pro se ad Dominum fundendas

hortatus est: quibus habitis, cum omnes metu perculsi essent, ipse

animo fortissimo sese illis sistit, omnem fortunam pro Christi nomine

experiti paratus. Tandem Reinhardus imperterritum eius animum

admirans, nec amplius dissimutans, sese illi aperuit, hominemque

amplexus, ad similem constantiam perpetuo retinendam hortatus est. Et

huius quidem protectione tutus erat a vi et impressione hostium, quam

longe patebat illius dominium: ubi vero extra eius limites

egrediebatur, nusquam non paratae erant insidiae, quas saepenumero

difficilime effugit. Cum enim secutius ambularet, eo quod periculum

suum vel non intelligeret, vel contemneret: persaepe parum abfuit,

quin in manus hostium inciderit- Cuius exemplum esse id potest, quod

contigit anno millesimo quingentesimo vicesimo quinto, quo propter

seditionem rusticam, omnia plena erant periculis et caedibus,

passimque in omnes saeviebatur, quicumque de Evangelii professione

suspecti erant. Factum est autem, ut ipse mense Maio, cum alio quodam

sui collegii Tabernas veniret; statim post editam eo loco ab Antonio

Guisio Lotharingo ingentem rusticorum stragem: volebat autem, quod

febri laboraret, Argent. proficisci ad medicum. Cumque oppidum

exirent, nobilis


page 372, image: s402

quidam, ei loco ab Episcopo Argentinensi praefectus, in porta sedens

percontabatur, quo pergerent: cui ipse, Argentinam se ad medicum,

propter incommodam corporis valetudinem, proficisci dicebat: Ite,

respondit ille, statim sciam, quo eatis. Hac voce ipsi quidam nonnihil

percellebantur, nec tamen aliquid periculi subesse suspicantes

pergebant, donec ipsos iam aliquousque progressos, rusticulus quidam

trepidus et festinus assequutus, equites nonnullos subsequi, iamque

non longe abesse diceret: cuius tamquam angeli voce admoniti,

recordabantur quid sibi voluisset, quae nobilis in porta exeuntibus

dixerat, sibique periculum imminete facile intelligebant. Quare in

proximo statim pago ad pastoris domum sese celeriter recipiunt, qui

ipsos, postquam omnem ei rem exposuissent, confestim per silvas ac

saltus, a recto itinere deducebat. Sed ecce, vix dum discesserant, cum

iam equites ad ostium eius domus adsunt: et de ipsis, quo abivissent,

perquirunt: quibus cum responsum esset, diu iam illos, et longius

abivisse: tum ipsi exsecrantes conviciantesque et hos sibi e faucibus

ereptosindignissime ferentes, tandem recesserunt. Sicque tum beneficio

divino hostium manibus liberatus, postea cautior fuit.

Porro cum neque pericula minui, neque Evangelii professionem eo loco

liberam esse posse cerneret: de relinquendo monachatu, cuius ipsum

iampridem vehementer paenitebat, seque in alium locum, in quo maior

Evangelii libertas daretur conferendo, assidue, cogitare coepit: neque

id dissimulanter, sed communicato cum sociis collegii consilio:

adcoque in hoc proposico firmus fuit: ut ne certissima quidem

maximorum honorum spe proposita, ab eo se dimoveri pateretur. Postquam

enim Praepositus Wernerus senio confectus e vivis discessisset, et in

conventu publico de alio in eius locum substituendo deliberaretut;

communibus ei suffragiis hic honor fuit delatus: quem tamen constanti

animo a se in alium quendam, Brisacium nomine, reiecit. Intelligens

nimirum hoc agere Satanam; ut a pio proposito ipsum retraheret, et hoc

quasi vinculo iniecto, huic vitae generi magis obstringeret, animumque

propagandae veritatis studio ardentem, his quasi honorum et deliciarum

lenociniis emolliret. Obfirmato igitur in eo proposito animo,

priusquam discederet, virginem eius loci honestam, et Brisacio novo

Priori cognatam, Margaretham Bart, filiam Andreae Bart, sibi

despondit. Discedenti Brisacius cenam dedit, in qua valedixit

reliquis eius collegii sociis, qui sex tantum supererant: e quibus

tres ipsum paulo post sunt sequuti. Erant autem illi ex stipendio

annuo residui quatuor tantum floreni, quibus Brisacius in cena

addidit alios quatuor. Hac instructus pecunia, iter


page 373, image: s403

circa medium noctis, (ut tutior per hostium agros esset transitus)

ingreditur, Nicolao W agnero consobrino suo comitatus.

Proficiscebatur aurem recta Argentoratum: quo pervenit sub finem anni

millesimi quingentesimi vicesimi septimi, aetatis suae trigesimi,

ibique nuptias celebravit vicesimo septimo Decembris, quibus pro more

Ecclesiae benedixit M. Theobaldus Nigri, Ecclesiae Argentinensis apud

seniorem Petrum minister: qui et primo eum hospitio suscepit, et

nuptiale convivium in suis aedibus instruxit.

Ceterum cum ex illa pecuniola diu se cum uxore alere non posset:

neque praeterea haberet unde viveret; cogitare coepit de artificio

aliquo manuario perdiscendo. Neque enim Ecclesiasticam aliquam

functionem sperare audebat, cum multis doctis ad illas aditum

praeclusum videret. Urore igitur apud M. Theobaldum Nigri ancillari

iussa, ipse textoriam didicit, nactus eius opificii magistrum: cum quo

de pretio pro bimestri institutione certis conditionibus pactus, opus

aggreditur. In illo vero instituto suo, alieno a pristina vitae

consuetudine, sese hoc disticho consolabatur:

Est Deus in caelo, quiprovidus omnia curat,

Credentes nusquam deseruisse potest.

Erat autem ille in quem imprudens inciderat, textor, Anabaptista,

eiusque sectae domi suae alebat doctorem, miram sanctimoniam

simulantem, nihil tamen (ut solent) operis facientem, tantum ubi

comedendum esset, accumbentem: cum illo quoniam ei convenire non

poterat, quin perpetuo eius et hypocrisin et desidiam reprehenderet,

illud Pauli obiciens: Qui nin vult operari, is nec edat: offensus

tandem his concertationmb. textor, odisse eum coepit: eoque bimestri

elapso, cum iam pridem pactam pro mercede pecuniam recepisset, abire

eum iubet: cumpactiones primitus initae aliud postularempt: ipse vero

quamvis non invitus abillo discederet: perfidiam tamem Anabapcisticam

accusabat, et praeter fidem datam se ab illo extrudi comquerebatur A

textore igitur ita dimissus, quid in posterum sibi agendum deliberare

coepit. Laborabant autem tum forte Argentoratenses in ampliandis

instaurandisque suae urbis fossis et aggeribus. Eo in opere et ipse,

cum aliud non occurreret, quo egestatem suam sublevaret, operam locare

suam, animum induxit: iamque eius rei ab aedili potestas ei facta, et

merces promissa erat. Ibi cum postero die operi admovenda manus esset;

sub vesperam prius fossam circuibat, cogitans secum, quem sibi in

opere laborem potissimum sumere vellet: sed ecce,

[gap: Greek word] , quod dicitur [gap: Greek words] . Cum enim ab illa deam

bulatione ad aedes Theobaldi Nigri reversus esset, indicat ei uxor, in

ea domo, ut dixi, ancillans, adfuisse ministrum urbis publicum, qui

iusserit: ut in summo templo Consulem et D. Bucerum conveniat. Hoc

numcio,


page 374, image: s404

cum ignoraret quid sibi vellet, turbatus; statim, quo vocatus erat, se

contulit. In templum ubi venit, a Bucero conspectus accedere iubetur.

Tum ei consul mandat; ut in pagum Dorlizheim exeat, ibique diebus

Dominicis evangelium Christi praedicet, et populum, ad turbas pronum,

ad tranquillitatem et oboedientiam hortetur. Hanc ipse vocationem plane

divinam, laetus accipit, Deoque patri gratias agit; qui pro sua

bonitate clementer ipsum respexisset. Est autem pagus ille tribus ab

urbe milliariis, vicinum habens oppidum Moltzhemium Episcopi

Argentinensis.

Adillum igitur exibat singulis diebus sabbatinis, et sub vesperam cius

diei contionabatur; sequempte autem Dominica tres habebat contiones, et

postera die Lunae mane redibat ad urbem. Receperat autem ipsum in

domum suam Bucerus: victumque ei dabat; ut reliquis dieb eius opera

uteretur in deseribemdis, quae praelo typographico erant submittenda.

Adeo enim male pingebat Bucerus; ut quae scriberet, a Typographis, imo

ab ipsomet saepe Bucero, difficilime legerentur: Musculus vero ea

legebat expeditissime, et pingebat elegantissime. Descripsit itaque ei

cum alia plura, tum vero potissimum explicationem Zephaniae Prophetae,

quae exstat, in cuius fronte eius leguntur carmina: et Psalterium illud

totum, quod sub Aretii Felini nomine in lucem edidit.

Cum itaque aliquot iam mensib. ad illam ecclesiam ex utbe esset

egrestus; tandem de consilio ministrorum, cum uxor eius iam partui

vicina esset, penitus ad eam emigravit: non multa tamen suppellectile

onustus. Nihil enim habebat praeter lectulum, quem ex coenobio

deportamdum curaverat. Venientem excipiebant vicini perhumaniter, ac

omnis generis vasa utempsilia benigne offerebamtiparum autem straminis

soloinstratum illi pro lectica erat Tantam lubens pro Christi

Evangelio pauperiem passus est, cum inter Pontisicios am plissimis

poruisset et opib. et honorib. florere. Et quam nullus ipsum lucri

odor ad Evangelii professionem impulerit, vel hoc solum testatur; quod

annum totum in illa ecclesia docuit, cum ne teruncium quidem a quoquam

stipendii loco acciperet, nec etiam peteret; sed in summa paupertate

patientissime et tranquille viveret. Quo minus autem illi stipendium

solveretur; in causa erat Abbas Coenobii Hobenforst, qui cum omnes

illius ecclesiae decimas, et census annuos colligeret; ministro tamen

Evangelii stipendium pemdere recusabat; tandem vero Argentinempsesut

ipsius penuriam sublcva rempt, aliquam illi pecuniae summam, e publ

aerario benigne numerarumt.

Cum ergo ibi tantis in angustiis rei familiaris habitaret: scholam

instituto perquam pio et utili, aporuit; ac vicinorum pueros in

literis instituit: eaque opera omnium sibi animos adeo devinxit; ut

patris loco ipsum omnes amarent ac veneraremptur. Porro iuxta illum

pagum coenobium est ordinis S. Ioannu: in quo, quia ad dioecesin

Epite. Argent pertinet, anniversaria celebramtur encoenia, in iisque

monachus


page 375, image: s405

vel factificulus aliquis Moltzheimensis contionem habere solet. Illam

itaque ut audiret, rogantibus vicinis, exivit. Tractabat autem tum

forte pro contione Monachus verba Pauli ad He braeos: sine fide

impossibile est placere Deo: cumque multa de praestantia fidei

dixisset, tandem magna acerbitate in Lutheranos, nominatim vero

Argentinenses, tamquam desertores fidei Catholicae, invehebatur. Erat

autem frequens concio, et inter ceteros frequentiores aderant cives

et sacrificuli Moltzheimenses: qui quasi re bene acta, suaviter in

sinum ridebant. Postquam autem finem dicendi fecisset, de cathedra

descendentem monachum Musculus aggreditur: et heus tu nequam, inquit,

consiste, et nunc mo vicissim audis ostendam enim toti huic Ecclesiae

nequitiam tuam. Conscensoque suggestu, eadem Pauli verba populo

enarrams, genuinum illorum sensum de vera et salvifica in Christum

Iesum fide explicabat; et Argent. nequaquam desertores, sed assertores

verae huius fidei esse demonstrabat. Tum vero populo undique

confluente, sacrificuli confusi sese paulatim alius post alium

proripuerumt. Oeconomus vero coenobii confestim accurrens, sermonem

illius expostulando interrupit, et a contione desistere iussit, ac

quis ei in hocloco contionandi potestatem fecisset, interrogavit? Cui

ipse, Quis tibi banc, inquit, potestatem dedit, monachum mendacissimum

in hunc locum constituendi, qui Senatum populumque Argentinensem

inique adeo et impudenter calumnietur? mihi vero ex officio et data

fide incumbit: ut magistratum meum ab iniquis et falsis

eriminationibus illius purgem. Hac responsione semel repulsus

Oeconomus, cum ipse in sermone pergeret: statim redit, et non iam

minis, sed precibus instat ut cesset; omnino enim ad seditionem et

tumultum rem spectare: ipse vero quieto illum animo esse iubet,

populumque, ne quid seditiose agat, hortatur; sieque constanter et

magno animo ad finem usque orationem deducit. Huius rei fama cum

ilico Argentoratum emanasset: magnam illi apud omnes bonos

auctoritatem et laudem peperit.

Egit in hoc pago annum integrum, cum ipsum Argentinenses revocarunt in

urbem; ut in summo templo D. Matthiae Zellii diaconus esset: quam ipse

functionem, cum se minime ad eam idoneum putaret, dici non potest,

quanta cum difficultate receperit: tandem vero coactus, biennio eam

subivit: inque illa hoc potissimum memorabile gessit, quod Dosnam,

pagum Argentinensium iuxta oppidum Niivvyler, emissus, cum in eo

hactenus a populo missa Pontifieia pertinaciter retenta fuisset, ipse

prima statim contione effecit: ut populus sua sponte eam confestim

abrogarit, et monachum, sacra illa hactenus administrare solitum, e

templo, una cum universa papistici cultus supellectile eiecerit Ibi

tamen sex tantum septimanis docuit: cum alio in eius locum substituto,

ipse ad urbem revocatus est.


page 376, image: s406

Reliquo tempore quo Argentinae diaconi officio functus est, lectiones

sactas Wolfgangi Capitonis, et Martini Buceri diligenter audivit:

ibique primum, cum id studia sua requirere cerneret, Hebreae linguae

operam dare coepit. Cuius in studio, summae diligemptiae, vel hoc

luculentum esse argumentum potest: quod Lexicon Hebraeum sua manu

elegantissime conscripsit: tantamque brevi eius linguae cognitionem

sibi comparavit: ut non sacra solum Biblia; sed et Rabinorum

obscurissimos commentarios, et Chaldaicos etiam interpretes, perfecte

intelligeret.

Ceterum elapso biennio, Augustani in principio anni millesimi

quingentesimi trigesimi primi ab Argentinensibus petunt, ut Musculum,

Ecclesiae suae aliquot annis concedant. Huic Augustanorum petitioni,

quam vis haud gravatim annueret Senatus Argentinensis; ipse tamen

pedibus et manibus reluctabatur: quod tanto oneri se minime omnium

parem esse iudicaret, nec omnino eorum voluntati obtemperasset,

quantum vis vehem enter urgente Bucero, nisi suam senatus auctoritatem

interposuisset: qui hoc ab illo officium, pro suo in ipsum iure,

vehementer postulabat. Mandato igitur paruit, et Augustam sub initium

anni trigesimi primi venit: prim am que ibi contionem habuit apud

Minoritas vicesimo seeundo Ianuarii hora septima matutina, tractans

locum Matthaei undecimo: Omnia mihi tradita sunt a Patre meo.

Designatum igitur ei primum fuit tem plum S. Crucis: in quo docuit

septem illis annis, quibus adhuc faex Papistica, post revocatum

postliminio Evangelium, in ecclesia Augustana haesit.

Erat autem illo tempore eius ecclesiae afflictus et perturbatus

status, non solum propter Episcopi, Canonicorum, reliquorumque

Pontificiae religionis asseclarum, machinas et turbulenta consilia,

quib. Christi Evangelium illinc expellere numquam non conabantur:

verum etiam ob Anabaptistarum furorem, qui, ut solent ubique in

teneras Christi Ecclesias sese instar serpentum insinuare: ita in hanc

quoque subingressi erant, in eaque et multos seducebant, et valde

impudenter et temere agebant. Neque enim iam occulte, sed palam

docebant: et eo usque quorundam audacia progressa erat; ut in ipsum

templum, ea hora qua populus ad audiendum Dei verbum convenerat,

ingressi, conscenderent suggestum, suosque errores publice

profirerentur: quos consul interveniens, cum res ad tumultum et

seditionem, populo vehementer commoto, spectatet, comprehendi, et in

carcerem conici iubet. Nec deerant qui gladio tollendos esse

clamarent, et magistratum ad eiusmodi vindictam hortarentur: his

comtradicebat Musculus nec eo modo cum errantib. agendum: sed omnia

prius experiunda, et patiemda potius, Christianaque institutione, quam

gladio, vincemdos esse docebat. Ingenuum enimhominis animum esse, qui

duci magis quam


page 377, image: s407

cogi velit: eoque magistratum ad clementiam, et longanimitatem

cohottabatur. Ipse vero in carcere eos quottidie invisebat, et quamvis

primo congressu pertinacissime eum aversarentur, et pessimis conviciis

incesserent: progeniem viper arum et Pseudoprophetam vocantes, qui sub

vestitu ovium lupum rapacem alat, et ipsorum sanguini insidietur,

aliaque his etiam atrociora in ipsum evomerent, omneque colloquium

detrectarent: nihil tamen his ipse movebatur, neque a proposito

desistebat, quin quottidie ipsos accederet; neque id vacuis manibus;

sed aliquid subinde edulii, quo confirmarentur (erant enim aliqui ex

carceris foetore parum firmi) secum ferebat: cavebatque summo studio,

ne religionis et doctrinae ullam mentionem faceret, donec humanitate

eius et beneficiis victi, ipsum tandem ardentissime amare, eius

colloquium ultro expetere coepissent: tum demum seposito omni affectu

pravo, ipsum patienter audiebant, suaque cum ipso familiariter

conferebant; et alium post alium errorem agnoscebant, tandemque

publice pro rostris anabaptismum suum abiurarunt: qui prius quodvis

potius crudelissimum supplicii genus subire, quam ab erroribus

discedere parati erant, e quorum numero unus postea ecclesiae minister

factus est. His vero ita convictis, tranquillior postea ab

Anabaptistico furore ecclesia fuit.

Cum Pontificiis autem, qui tum summum D. Virginis templum, cum aliis

potioribus, pleraque etiam monasteria adhuc obtinebant, acrius illi

certamen, et [gap: Greek word] bellum fuit. Licet enim hes

omnes, quotquot ibi erant, ecclesiae ministri unanimiter impugnarent;

ipsius tamen prae ceteris, vel hostium testimonio, potissima

acrimonia erat: unde et adversariorum cumprimis obiectus erat odio et

insultibus: donec tandem effecit: ut Senatus populusque Augustanus,

anno millesimo, quingentesimo, trigesimo quarto, die Magdalenae sacro,

pontificiam contionem in universum abrogaret, una cum missis et

idolis, in iis locis, ubi Senatus vigere auctoritas putata est:

relictis octo rantum remplis Pontificiae superstitioni, sic tamen ut a

contionibus abstinerent: quae et ipsa postea anno millesimo

quingentesimo trigesimo septimo, die decimo septimo Ianuarii decreto

maior s Senatus, urbe expulsis sacrificulis et monachis, ab omm sunt

idololatrico cultu purgata, et Evangelicae doctrinae consecrate. Tum

illi codem anno parochia maioris templi quod D. Virg ninuncu patum

est, demandata fuit: in qua primam concron m habuit decimo quinto

Iulii, postremam vero trigesimo primo Ielii, anno Christi millesimo

quingentesimo quadragesimo septimo, ut post dicetur.

Porto in hac statione illi non solum honores; sed et studia privata et

labores publici creverunt. Nam ut de privatis studiis


page 378, image: s408

primum dicamus, ad priorem doctrinam cognitio Graecae linguae

accessit, cui eo tempore primum operam dedit, primis eius rudimentis

imbutus a viro doctissimo M. Xysto Betuleio, scholae Augustanae

primario praeceptore. Quantum autem in illa profecerit, testantur

opera ab illo in Latinam linguam e Graeca conversa: quorum plurima

publice exstant: utpote D. Cbrysostomi Commentarii in epistolas Pauli

ad Romanos, Ephesios, Philipp. Coloss. et Thessalonicenses ambas: quos

transtulit anno Christi millesime quingentesimo trigesimo sexto. Item

operum D. Basilii tomum secundum integrum Latine reddidit, anno

millesimo quingentesimo quadragesimo, cum scholiis eiusdem in totum

Psalterium; Cyrilli epistolas triginta novem: Homilias novem:

Apologiam ad Theodosium Imperatorem, et Declarationem duodecimam

Anathematismorum, quos posuit concilium Ephesinum; epistolas etiam

Synodales quadraginta duas, et dogmata Nestorii: quae Cyrillus

impugnavit: quae omnia Basileae impressa. Ex Athanasii monumentis

convertit Synopsin sacrae scriptura, Veteris et Novi instrumenti:

Quaestiones etiam Veteris et Novi Testamenti numero 140. Libellum de

finibus, et Synopsin Theodori Episcopi Tyri. Ex historiis

Ecclesiasticis decem libros Eusebii de rebus ecclesiasticis: quinque

libros eiusdem de vita Constantini: Socratis ecclesiasticae historiae

libros septem: Soromeni libros novem: Theodori lectoris libros duos.

Evagri monachi libros sex. Et in historiis profanis, quinque libris

Polybii, qui iam ante extabant, duodecim epitomas adiecit. Haec illa

omnia non sine multis vigiliis e Graecis Latina fecit: ut vix alium

esse putem, qui ante ipsum in Graecis auctoribus interpretandis plus

studii operaeque posuisset: id quod eo maiorem admirationem meretur,

quod et in hac tanta aetate (erat enim iam quadragenarius) et hac

statione laborum et curarum plena, Graecas literas primum addiscere

coepit. Addam, quod eodem tempore Arabicas etiam literas, absque ullo

praeceptore, qui vel literam illi demonstraret, summo ingenio ac

studio indagavit ac perdidicit. Nactus enim a viro optimo Bonifacio

Lycosthene, symmysta suo, quinque linguarum Psalterium, quod non

Psalmos solum; sed et singulos versus sibi mutuo habebat oppositos; in

illo passim nomina propria, quae in omnibus linguis eadem, sibique

similia manent, perquisivit, et ex illis integrum alphabetum collegit:

eaque ratione Arabicas literas legere coepit: et postea etiam

intelligere; cum aliis rebus adiutus, tum vero etiam cognitione

affinium linguarum Hebraicae et Chaldaicae.

Haec tum eius erant privata studia: quibus publici labores longe

graviores erant.


page 379, image: s409

Docuit enim in illa ecclesia annis integris ootodecim, summa cum

diligentia et labore: id quod ex commentariis illius in Mattbaeum,

Ioannem, et Psalterium, quos ex publicis in hos libros enarrationibus

conscripsit, satis apparet. Spiritus erat in contionibus ardens,

oratio acris et fervida; quae auditorum animos instar gladii

[gap: Greek word] penetrabat, movebatque vehementissime, sive

consolaretur infirmos, sive reprehenderet sceleratos ac pertinaces.

Erat enim vitiorum impugnator plane [gap: Greek words] .

Methodum observabat exactam, facilem, et vere

[gap: Greek word] : unde et summa cum laude, et admiratione omnium, maiore vero

cum fructu plurimorum docuit, et bonis omnibus in honore et pretio

fuit.

Inter publica negotia recensendae etiam legationes sunt, quas

ecclesiae et Rei pub. nomine, iussu magistratus suscepit. Quarum prima

fuit Isenacum oppidum Thuringiae, anno millesimo quingentesimo

trigesimo sexto, mense Maio, quo indicta erat synodus, ad quam

Lutherus, et alii Doctores ecclesiarum inferioris et superioris

Germaniae venirent; ut de concordia in negotio cenae ineunda inter se

tractarent. Ad hunc conventum, cum senatus Augustanus ad concordiam

omnino propenderet, missus est ipse et M. Bonifacius Lycosthenes, qui

profecti, Isenacum venerunt decimo tertio Maii, cum plerisque

superioris Germaniae primi nominis Doctoribus. Cum vero nec Lutherum,

nec alium quemquam ex doctoribus ibi invenirent, et decimo septimo

Maii a Luthero per literas rogarentur, ut propius accederent; quod

sibi ob recentem aegritudinem longius iter tentandum non esset,

solventes Isenaco Wittembergam usque perrexerunt Porro acta illius

synodi et capita concordiae initae, cum publice exstent, nihil attinet

referre. Quibus autem rationibus, cum ipse, tum alii multi boni viri,

impulsi sint; ut, cum in hac causa crassam quorundam sententiam minime

amplecterentur, in hanc tamen concordiam consentirent, deque sua,

qua hactenus docnerant, perspicuitate nonnihil decederent, prudentes

viri facile intelligumt. Nimirum quod persuasum hoc illis esset,

facturos se id summo cum ecclesiae et Reip. bono. Sic enim solum

gravem, et male consultam illam de hac causa controversiam tolli,

ecclesiis diu desideratam pacem restitui, et Res pub etiam firmius

coniungi et consociari posse. Postquam vero, rerum eventu edocti, his

quasi fucis verborum pertinacioribus non satisfieri, simpliciores vero

in errorem abduci, seque apud omnes bonos in suspicionem mutatae

sententiae venire cernerent, ad pristinam suam perspicuitatem reversi,

et palam quid sentirent, professi sunt.

Post hunc conventum annis sequentibus quadragesimo et quadragesimo

primo habita sunt comitia Principum, ac statuum rotius Imperii

Wormatiae et Ratisbonae, in quibus Theologi Protestantium


page 380, image: s410

cum Pontificiis de religione conferrent: Ad hos et ipse a Senatu

Augustano missus est. Ac in posteriore quidem Ratisbonensi colloquio,

Notarius cum aliis quibusdam delectus, et a Caesare confirmatus, acta

illius colloquii inter Philippum Melanchthonem et Ioannem Eccium

habiti conscripsit. In his etiam comitiis cal. Iunii contiones duas de

Missa Papistica habuit, quae postea Wittembergae in lucem editae sunt,

et Augustae recusae, cum additione de externis Missae abusibus. Has

postea anno quadragesimo quarto edito libro impugnavit Ioannes

Coehlaeus, in defensionem Papistici sacerdotii, cui ipse

Anticochlaeum, Latine et Gernanice scriptum opposuit. Anno autem

Christi millesimo quingentesimo quadragesimo quarto Donaverdenses

Evangelicam doctrinam amplexi, petiverunt ab Augustanis: ut et aliquem

ex suis Theologis ad se mitterent, qui ecclesiam apud ipsos

constitueret, et prima sanae doctrinae fundamenta poneret. Id tum

officii, communi Senatus et collegarum suffragio Musculo demandatum

fuit. Profectus itaque Donaverdam primam ibi contionem Evangelicam

habuit vicesimo octavo Decembris, et postea quadrante anni quottidie

ibi docuit; reversus Augustam vicesimo quinto Martii, anni

quadragesimi quinti. Scripsit tum in usum scholae Werdensis

Catechismum Latinum, qui publice exstat impressus Augustae anno eodene

quadragesimo quinto.

Et haec sunt fere, quae in ecclesia Augustana gessit, usque ad annum

Christi quadragesimum septimum: quo Imperator Carolus, post confectum

infaustum illud Smalcaldicum bellum, ad Cal. Septembris Augustae

conventum Principum ac Ordinum Imperii indixerat, eoque ipse cum

Ferdinando, fratre, Romanorum Rege, et plerisque totius Imperii

Electoribus, Principibus, Cardinalibus et Episcopis venerat. Post

cuius ingressum in urbem, ademptum illi fuit Cal. Augusti templum

primarium D. Virginis, in quo hactenus Musculus docuerat, et Caesari

redditum. Quo facto licet iam suo templo careret; a praedicandi tamen

munere non destitit, sed in eo strenue perrexit, toto illo tempore,

quo Senatus populusque Augustanus professionem Evangelii constanter

retinuit; nec de sua in docendo parrhesia quicquam remisit: quod

quanto suo cum periculo fecerit, agnoscunt prudentes Innotuerat ex

contionibus Caesari, Regi, Catdinalibus et Episcopis: nec non

subordinati erant Corycaei, qui in ipsum animadvertebant, et vel apud

Caesarem vel Regem accusabant, tamquam maledicum, et qui plebem in

clerum incitaret. Ex quibus facile primus fuit, Michael Sidonius

Archiepiscopi Moguntini Vicarius Episcopus, qui ipsius contiones

frequenter non audiebat solum; sed et calamo excipiebat: unde saepe ab

amicis admonebatur: ut sibi temperaret,


page 381, image: s411

ne in periculum incurreret. Senatus quoque Augustanus, cum videret

illum non in nullo periculo verfari, tres illi viros in custodiam

corporis decrevit, qui illum quoties habenda esset concio, ad

suggestum usque deducerent; ibique operirentur, et dimissa contione

domum reducerent. Ad haec tumultus saepe equites et stabularii

Cardinalis Augustani, ante illius aedes commoverant; ignominiose

ipsum, et cum ludibrio e domo provocantes, et lapidibus fenestrarum

specularia perfringentes. Omittimus etiam Hispanorum, monachorum, et

sacrificulorum insidias, calumnias, et cachinnos: quae omnia infracto

animo tulit, et in finem usque perferre decreverat, morris quoque

extremum periculum subire; modo Augustani bonam Evangelii causam non

desererent: hancque suam mentem Senatui Augustano palam significarat.

Postquam vero anno sequente Imperator Carolus decretum et librum de

religione conscriptum, Interim vulgo dictum, promulgasset: eumque ab

omnibus totius Imperii Ordinibus et civitatibus ratum haberi vellet:

Augustani vero, sicut et alii, in eo non solum timide agerent; sed

urgente Imperatore, decrotum illud, ut paci et tranquillitati suae

consulerent, maioris Senatus consulto reciperent: tum ipse, ut qui

librum minime omnium approbaret, suamque de illo sententiam exhibito

seripto, ac publice pro contionibus ex plicarat, eoque periculum suum

facile intelligeret, ea ipsa die, quae vigesima sexta erat Iunii, ex

urbe sub vesperam discedit, id quod Senatui antea facturum se

praedixerat, si falsam illam doctrinam reciperent. Prius tamen quam

discederet, consulem accessit, eique consilium, et horam abitus sui

patefecit; ut si quid amplius Senatus tum ipso agere velit, id commode

interea possit. Cum vero a nemine requireretur, sumpta cena, uno solum

cive comitatus ex urbe discedit, relicta ubi uxore et octo liberis.

Sie itaque abivit Augusta, cum annis ibi docuisset octodecim, toti

civitati bonisque omnibus gravi sui desiderio relicto. Arbittor autem

ex his conspicuum esse, ipsum non nutantibus, ut Sleidanus scribit,

rebus; sed penitus prolapsis, cum nulla amplius spes retinendae sanae

doctrinae superesser, migrasse. Extra utbem constitutus, vestes

primum, ut minus agnosceretur, apud amicum quendam mutavit.

Postea conscenso curru, aliquot ea nocte milliatibus contectis, recta

Lindaviam petiit, inde Constantiam, et postea Tigurum venit; ibique

aliquot diebus apud D. Henricum Bullingerum commoratus, Basileam

illine ad Ioannem Hervagium profectus est. Uxor vero cum liberis

decimo sepumo Iulii eum sequuta est, incerta ubi ipsum terrarum

inventura esset, nisi quod Basileam, ut iussa erat, sequi ipsum

constituerat Ubi vero


page 382, image: s412

Constantiam venit, missis Basileam per amicum literis, de suo lpsum

adventu certiorem fecit: quo cognito, Constantiam et ipse celeriter

rediit trigesima prima Iulii, ibique uxorem cum liberis reperit. Cum

eo venisset, sequente Dominica, quae quinta erat Augusti, binas ad

ecclesiam contiones habuit, marutinam et vespertinam, tractans locum

Ioan. sexto: Exeotempore multi discipulorum cius desciverunt, eo

relicto, nec amplius cum ipso ambulabant. Dixit ergo Iesus ad

duodecim: Num et vos vultis abire? Respondit ei Simon Petrus: Domine,

ad quem ibimus? Tu verba vitae aeternae habes: et nos credimus et

cognovimus, quod tu es Christus, filius Dei vivi. Ex his verbis primum

docebat, quam graviter peccarint urbes, quae in gratiam hominnm a

Christi Evangelio turpiter desciverant. Deinde hortabatur

Constantienses, ne harum exemplum sequantur: sed Apostolorum vestigiis

insistentes, Christo filio DEI constanter adhaereant, qui solus verba

vitae aeternae habeat. Fuit haec, ni fallor, postrema Evangelica

concio, quae quidem tranquillo rei pub statu Constantiae habita est.

Postera enim die, quae erat sexta Augusti, summo mane, Hispani milites

duce Alfonso Vive, urbem invaserunt, et oppugnarunt, ex qua urbis

calamitate, quantum ipsi ad pristinos dolores accesserit, quis non

intelligit?

In ipsa vero urbis oppugnatione, suadentibus amicis, inprimis vero

Ambrosio Blaurero, eius ecclesiae ministro primario, in vicinam

Helvetiam, ad quam solam in illo tumultu ex urbe patebat exitus, cum

uxore et liberis sese contulit, ea die Cellam Episcopi usque, non sine

magna difficultate profectus.

Ubi cum triduum conquievisset, D. Ioachimus Vadianus, Consul

Sangallensis, vir undequaque doctissimus, datis per Valentinum

Fortmillerum Ecclesiae ministrum literis, Sangallum ipsum vocat, et

hospitium ei, totius senatus nomine, perbenigne offert.

Eo igitur cum uxore et liberis delatus decimo Augusti, acceptus a

Sangallensibus perhumaniter est, et binas sequente Dominica, quae

duodecima erat Augusti, contiones; bi habuit. Eadem ipsa vero die,

uxor eius partim molestiis peregrinationis; et laboribus debilitata,

partim vero retroribus Constantiensis oppugnationis concussa,

gravissime decumbere coepit; adeo ut de eius vita medici deiperarent.

Sesquimensem igitur Sangalli commoratus, cum illa utcumque Dei

beneficio convaluisset, Tigurum familiam transtulit vicesimo septimo

Septembris: ibique cum ei atque familiae Tigutini hospitium

praebuissent, consedit, et sex mensibus, priusquam commoda ei vocatio

aliqua offerretur, habiravit. Quamquam enim dum illic moraretur Thomas

Crammerus Atchiepiscopus Cantuariensis, in Angliam ipsum vocaret:

tamen quod


page 383, image: s413

profectio haec ei ob senium, et uxoris infirmam valetudinem, libetos

quoque, quos habebat parvulos, non solum molesta, sed et periculosa

videretur futura, vocationem modeste recusavit.

Anno vero sequente, cum Bernenses idoneo Theologo destituerentur, qui

sacras literas, in ipsorum schola profiteretur, vocatus tum a senatu

ipse ad illam professionem fuit. Quae vocatio cum ei esset gratissima,

tum ob ecclesiae et Rei pub. praestantiam, tum ob veterem amicum D.

Ioannem Hallerum, eius ecclesiae primi nominis ministrum, grato illam

animo acceptavit: ac cum suis omnibus quinto Idus Aprilis Bernam sese

contulit, exceptus a senatu, ecclesiae ministris, et scholae

professoribus liberaliter ac perhumaniter. Professionem vero suam ibi

auspicatus est vicesimo quinto Aprilis anni millesimi quingentesimi

quadragesimi noni. In huius muneris functione versatus est anmis

quatuordecim, magna cum laude, et fructu non scholae solum, sed et

universae Christi ecclesiae. Etenim ut taceamus, quae privatim pro

officii sui ratione egit, partim cum piis et orthodoxis hominibus per

Germaniam, Galliam, Angliam, Italiam, Poloniam, et alias regiones:

partim etiam cum haereticis, quorum aliquos ad palinodiam adegit, et

ex iis cumprimis Matth Grybaldum: vel sola scripta, quae in hac

professione edidit plurima, perpetuo testabuntur, quantum ecclesiae

Dei profuerit. Etenim exorsus praelectiones suas a Psalmo Davidis

centesimo quarto, cum priotes Augustae enarrasset, tandem commentarios

amplissimos in totum psalterium absolvit et edidit, anno millesimo

quingentesimo quinquagesimo Post psalmos, explicationem Geneseos

aggressus est, eamque ad finem perduxit, et publicavit anno

quinquagesimo quarto. Genesi subiunxit Esaiae propheta enarrationem,

quam iusto volumine conscriptam divulgavit anno quinquagesimo septimo.

Post haec epistolas Pauli illustrare coepit: ac primo quidem anno

quinquagesimo quinto commentarios in epistolam ad Romanos in lucem

edidit, quos quidem Augustae conscriptos sibi hactenus servarat.

Deinde vero anno undesexagesimo in ambas ad Corinthios combentatus

est, quarum enarrationem post Esaiam susceperat. Has subsequutae sunt

epistolae ad Galatas et Ephesios, iustis commentariis illustratae anno

sexagesimo primo. Et postremo lucubrationes in epistolas ad Philipp.

Coloss. et Thessal. ambas, partem etiam prioris ad Timotheum, cui

immortuus est; quas post eius obitum in lucem heredes emiserunt. Pene

hic praeterieramus, quod inprimis commemorasse oportebat, Locorum

communium opus plane divinum, quod iuxta alias suas, iam enar ratas,

lucubrationes toto decennio elaboravit, et tandem anno sexagesimo

edidit. Haec tanta volumina propriis manibus, sine ullius amanuensis

opera, ab ipso conscripta, quantis laboribus


page 384, image: s414

et vigiliis ipsi constiterint, quantamque hodie ecclesiae Dei

utilitatem ferant, pii et eruditi iudicabunt. Relinquimus nunc minora

illa, quae partim in gratiam amicorum, partim vero etiam ad publicam

utilitatem edidit. Utpote anno quadragesimo nono Dialogos quatuor,

Proscaeri titulo inscriptos: quibus hoc argumenrum tractat: An liceat

Christiano Evangelicam veritatem agnoscenti, bona conscientia

Papisticis, vel aliis quibuscumque illicitis sacris externa societate

communicare. Item, quatenus vis iniuste illata homini Christiano

patienter ferenda sit; scriptum Germanice. Refutationem etiam impuri

Carechismi Augustani Catechistae, itidem Germanice scriptam, et Bernae

editam anno quinquagesimo primo: Et Dialogos quosdam Germanicos, de

Concilio Tridentino: Item explicationem Decalogi anno quinquagesimo

tertio, quam tamen postea Locis suis communibus inseruit Haec sunt,

quae in hoc suo munere non sine magno posteritatis emolumento

elaboravit: quaeque eo maiorem apud posteros gratiam invenient, et

utilitatem ferent, quod non solum methodo perspicua et facili, sed et

summa sunt modestia et sobrietate scripta. Natura enim a

contentionibus semper abhorruit, neque sese digladiationibus

immiscuit: ubi vero in controversis articulis ab aliis forte

dissentit, sine aliorum id iniuria et contemptu facit. Unde et scripta

illius a nullo unquam ipso vivo sunt im pugnata, excepto uno Cochlaeo,

cuius supra mentionem fecimus.

Continuit autem sese intra scholasticae professionis limites, neque

sermones ad ecclesiam, praeter paucos aliquos, petentibus amicis,

habuit. Licet enim ei a Senatu, Ecclesiasticum quoque docendi munus

offerretur; recusavit id tamen cum proprer senium, tum vero etiam

peregrinum linguae idioma. A negotiis vero alienis studio abstinuit;

ut suo solum vacaret officio: in quo adeo erat assiduus; ut vix ullam

praelectionem sine gravi causa omitteret. Ceterum quam grato erga

Bernensem Rem pub. et ecclesiam animo fuerit, quamque eam amarit, vel

hoc solum satis ostendit; quod vocationes omnes, quae illi hoc tempore

contigerunt variae et splendidissimae, recusavit et defugit. Etenim in

Angliam vocatus est ter, praesertim post obitum Martini Buceri, magnis

pollicitationibus: Augustani etiam, quos numquam non amavit plurimum,

anno quinquagesimo secundo pristinae libertati restituti, inter

ceteros ecclesiae suae ministros exules, ipsum cumprimis revocarunt.

Argentinenses item, quibus se nihil non debere semper agnovit, et

praeter hos Otho Henricus et Fridericus I'alatini, et Landgravius

Cattorum Princeps, ad suas ipsum scholas et ecclesias, opulentissimis

promissis stipendiis, multoties evocarunt: quas tamen vocationes

omnes, quantumvis honorificas, cum aliis de causis, tum vero


page 385, image: s415

hac potissimum renuit, quod illi Rei pub. quae ipsum exulem benigne

susceperat, ac liberaliter hactenus foverat, ad vitae usque finem,

grato animo et constanti opera inservire decreverat.

Haec de externa et publica eius in schola, et ecclesia Christi

conversatione: huic privata et domestica haud fuit dissimilis. Pacem

coluit cum omnibus ecclesiae ministris: et scholae professores,

collegas suos, amavit plurimum, et fratrum loco habuit; unde et

abipsis redamatus, et patris loco habitus est. Erga uxorem et familiam

perbenignus et facilis fuit, ac in domesticis molestiis ferendis

patientistimus. Erga pauperes, praesertim peregrinos et exules,

beneficus et fere [gap: Greek word] , usurae hostis acerrimus,

amicorum cultor studiosissimus. Coluit autem amicitias et Principum

virorum, et doctissimorum superioris saeculi hominum quibus omnibus et

ipse in honore et pretio fuit Victu usus est simplici et

temperantissimo, unde et valetudine fuit integerrima et senectute

perquam tolerabili. Corpore erecto, facie rubicunda, oculis

acutissimis, dentibus ad miraculum usque firmis, manibus denique et

pedibus officium suum ad extremum usque probe facientibus. Et quamvis

sinistro pede multis annis male affecto uteretur; multum tamen et

libenter animi gratia deambulabat; quae tamen eius deambulationes non

otiosae, sed fructuosissimae erant, et sacris meditationibus

dedicatae, quae recessus et solitudinem amare plerumque solent.

Expositis praecipuis vitae eius actionibus, restat ut mortis quoque

historiam paucis subiungamus Coeperat autem prorimo ante obitum anno

tenuiore esse valetudine, cum ob affectam aetatem, et attenuatum

infinitis curis et laboribus corpus, tum ob tussim vehementem et

inveteratam, quae illi multo tempore molestissima fuit. Unde et

crebriores solito eius erant eo anno aegrotationes: ex quibus licet

Dei beneficio, et medicorum opera subinde confirmaretur; ipse tamen

mortem sibi instare facile praesentiebat: seque ad illam quottidie

parabat magis; animum sepositis aliis curis ad tranquillitatem

componens, inque solam mortis meditationem incumbens. Id quod ex his

eius patet versiculis, quos paucis ante obitum mensibus conscripsit:

Nil superest vitae, frigus praecordia captat:

Sed tu Christe mihi vita perennis ades.

Quid trepidas anima? ad sedes abitura quietis,

En tibi ductor adest angelus ille tuus.

Linque domum hanc miseram, nune in suafata ruentem,

Quam tibi fida Dei dextera restituet.

Peccasti? scio: sed Christus credentibus in se

Peccata expurgat sanguine cuncta suo.


page 386, image: s416

Horribilis mors est? fateor: sed proxima vita est,

Ad quam te Christi gratia certa vocat.

Praesto est de Satana, peccato et morte triumphans

Christus: ad hunc igitur laeta alacrisque migra.

Ceterum vicesima secunda Augusti, quae dies erat Dominica, cum mane

nullam corporis infirmitatem sensisset, et audiendae contionis gratia

ad templum accessisset, in ipso templo febris ipsum cum horrore

invasit. Domum igitur dimissa ecclesia reversus, ac toto corpore

horrescens, ad mensam quidem ut pranderet consedit: et parum de

iusculo sibi apposito sorbillavit: statim tamen, quod omnem cibum

fastidiret, et febrilis horror augesceret, de mensa in lectulum, quem

in Museo suo paratum habebat, abductus, nec unquam postea ex Musaeo

egressus est In lectum autem collocatus, et stragulis, ut calefieret,

quam optime contectus, frigus tandem febrile, in ardentissimum aestum

desiit: quo postea usquead vitae finem, quasi continua et irremissa

febri conflictatus est. Postera autem die cum medicum accersisset, de

illius comsilio sanguinis missione usus est. Et cum febri coniuncta

esset [gap: Greek word] , acingens stomachi imbecillitas,

paratum illi a medico epithema, et data potiuncula est, quam tamen

continere non potuit. Augebantur vero supra modum catarrhi, et tussis

illi permolesta erat. Quare cum morbus in valesceret; et ipse sibi

vitae finem imminere sentiret; filios, quos habebat in agro

ecclesiatum ministios, accersiri ad se voluit; quibus conspectis ac

salutatis, postea non visus est de uxore et liberis quicquam esse

sollicitus. Cum vero a Ioanne Hallero admoneretur, quoniam

intelligeret: quid misericors Deus cum ipso agere instituisset: res

suas, si quas vellet, in tempore disponeret: respondit, se omnino

nihil habere quo angatur. Etenim quod doctrinam meam attinet, inquit,

sicut scripsi, ita sensi, sentio et sentiam usque in finem: quod

uxorem et familiam attinet: eam tibi et reliquis fratribus symmystis

commendo; et oro, ut patres illi et protectores sitis. Ubi cum

Hallerus tam suo quam fratrum nomine, omnem ei operam et benevolentiam

promisisset, gratias egit, nec ullam postea eius rei mentionem fecit.

Defecerunt autem in illo post paucos dies omnes corporis vires; adeo

ut suapte sese virtute e lecto erigere non posset: sed aliorum opera

et ministerio allevandus esset: hac de causa cum lectulus, in quo

hactenus decubuerat, ex altera parte parieti esset contiguus; eoque

eiusmodi ministeriis incommodus: paratus illi in Museo alius fuit, et

ita collocatus; ut utrinque ad ipsum pateret accessus: in quo postea

spiritum Deo patri reddidit.

Fuit autem, ut in universa vita, ita etiam in gravi et letali suo

morbo patientissimus. Ac licet ad eius aegrotationem istud insuper

malum accessisset, quod non solum filius Ioann. Fridericus


page 387, image: s417

iam pridem decumberet; sed et coniux, cuius ministerio et cura si

unquam hactenus, tum potissimum opus habebat, quaeque eius in hoc

morbo maximum solamen fuerat, quinta post ipsum die, maerore et

vigiliis confecta, in gravissimum morbum inciderat; ita ut etiam de

vita eius desperaretur: his tamen ipse adeo non est turbatus, vel

saltem alicuius perturbationis significationem dedit: ac si ad ipsum

omnino non attineret. Visitabatur autem singulis diebus ab amicis

frequenter, et prae ceteris frequentiores illi die noctuque aderant,

scholae professores et ecclesiae ministri omnes. Quicumque vero illi

aderant, loquebatur parum, nisi interrogatus, eo quod ob defluxiones

vehementes difficulter respiraret, et non nisi cum molestia

loqueretur; idque voce adeo submissa; ut vix posset ab adstantibus

intelligi. Quae vero dicebat, plena erant senilis gravitatis,

prudentiae et pietatis: quale erat quod respondit Hallero eius lectulo

assidenti; cum is, miseriae humanae ingemiscens, diceret, Ah quid

sumus? statim subiecit, fumus: allusione scilicet vocum appositissima,

animoque praesentissimo.

Somnos capiebat perpaucos et breves, ac post quos magnae plerumque

sequebantur infirmitates. Ita colluctatus inter spem et metum; donec

diem septimam, quae a medicis habetur [gap: Greek word] ,

superasset; post quam cum octava meliuscule haberet, tum quasi

superato periculo, de eius vita spem optimam amici conceperunt.

Remiserat enim nonnihil febrilis aestus, neque iam ei defluxiones

tantum negotii facessebant. Et cum paratum ei a filia prandiolum

esset, tolli e lectulo et veste sua indui voluit, sicque super lectum

considens pransus est suavius. Caput etiam linteis abstergi, barbam

lavari, et capillum, quod esset longior, praecidi voluit. Ad hunc vero

modum ornatus, et in lectum repositus, suaviter quiescere et

obdormiscere coepit, primum tamen supinus et palpebris semiapertis,

quae eius species tristissima et morienti similima erat, omniumque

metum et sollicitudinem renovacat et augebat. Postquam vero

evigilasset, febris illum denuo gravissime corripuit, et noctem illam

sequentem prae coeteris gravem habuit. Neque enim somni in ea quiequam

coepit; et plus quam unquam antea aestuavit. Noctem itaque illam

multis suspitiis, gemitibus, et ad Deum precibus transegit, magno

desiderio diem exoptans: qua illucescente, (erat autem

Augustitrigesima) paulatim eum vires deficere, pulsus omnis eva

nescere, extrema membra magis magisque frigescere, respiratio etiam

fieri difficilior et concitatior, oculi et iuguli subsidere, atque

omnia in summa talia apparere, quae mortem propinquam ostenderent.


page 388, image: s418

Vocatus itaque ad ipsum fuit D. Ioannes Textorius emcclesiae minister;

qui ubi ad eum venisset, inter alias consolationes symbolum

Apostolicum recitavit: cui ipse; Fundamentum hoc, inquit, Christianae

vitae semper in corde tenui: Et quamquam graviora patiantur homines,

ex illis tamen me eripuit Deus, et erepturus est usque in finem, in

gratia Iesu Christi. His dictis, paulo post elevata manu dixit ad

astantes: Dominus sit vobiscum, mortem nimirum sibi imminere sentiens,

illisque postremum valedicens. Interea autem finita erat concio,

postquam reliqui ministri ecclesiae et scholae professores, cum vitae

eius periculum intelligerent, ad ipsum confluunt. Ioann. Hallerus

autem hortabatur ipsum; ut in fide Iesu Christi, quam hactenus per

omnem vitam professus esset, constanter persisteret, simulque ei verba

Pauli ad Timoth. acclamabat: Certamen bonum certavi, cursum

consummavi, fidem servavi: quod superest, reposita mihi est iustitiae

corona, quam reddet mihi Dominus in illa die, qui est iustus iudex. Ad

hunc ipse, interiecto aliquo temporis spatio dixit: Absolvamus: non

potest enim animus perturbatus in eadem placiditate semper persistere:

interrogante Hallero; an haberet aliquid quod ipsum perturbaret?

respondit, nihilprorsus. Et paulo post: Libenter, inquit, vellem

aliquid disserere, sed non audior. interrogantibus quid? respondit, de

gratia Christi. Filio illacrymanti, et interroganti, quomodo

sehaberet? dixit: Non debes dubitare de fide patris tui. Haec fuit

eius postrema vox. Hallero autem acclamante illud Christi: Pater in

manus tuas commendo spiritum meum, et interrogante an intelligeret,

capite semel annuit. Cum igitur spes nulla vitae superesset, nec vocem

ipse amplius ederet, qui circumstabant lectum, in genua procumbentes,

Deum Patrem in nomine Iesu Christi obnixe precati sunt, mortiferos ei

dolores et augustias benigne abbreviare; et felicem exitum accelerare

vellet. Neque pias preces diviva clementia aspernata est. Illis enim

ita orantibus, ipse pla cidissime, animoque ad extremum usque

halitum praesentissimo, ac sine omni vehementiore corporis commotione,

manibus super pectus complicatis, paulatim deficiente spiritu, animam

Deo patri commendavit, paulo post horam decimam ante meridiem, non

sine magna omnium, qui aderant, admiratione, qui ob corporis illius

soliditatem, optimamque constitutionem, duriorem vitae exstinctionem

metuerant. Mortuo clausit oculos Ioann. Hallerus. Corpus ad sepulturam

delatum est sequenti die hora secunda, et in publico coemiterio

conditum, funere frequentissimo, et maximo bonorum omnium luctu.

Epitaphium insculptum est parieti sepulcro imminenti, eiusmodi:


page 389, image: s419

MUSCULUS HIC SITUS EST, DOCTRINA CLARUS ET INGENS: NOMEN IN ORBE

MANET, SPIRITUS ASTRA TENET. OBIIT IN DOMINO ANNO CHRISTI 1563. D. 3.

CAL. SEPT. AETATIS SUAE 66.

Theodorus Beza eiusmodi epigramma de ipso scriptum reliquit:

Magnum dicere musculum pusillum,

Quum sit auribus insolens Latinis:

Magnum hunc dicere Musculum quod ausim,

Quamvis pulvere conditum pusillo,

Si causam rogitas, viator, audi.

Haudquaquam fuit ille mus pusillus,

(Ipsum si lubeat vocare murem)

Illarum ex numero famelicarum,

Quae felis rapidos verentur ungues:

Sed qui ipsos potius catos rapaces,

Quantumvis solitos potentiorum

Ipsis cum dominis domos vorare,

Vivus perculit, et suo paventes

Adhuc nomine territat sepultus.

Immo quem tremuit quoque illa rupis

Tarpeiae arcibus incubans leaena;

Orbis magnanimos vorans Monarchas.

Magnum et dicere Musculum pigebit,

Quamvis pulvere conditum pusillo?

Ex narratione de vita et obitu Wolfgangi Musculi, ab Abrahamo F.

conscripta.

ANDREAS GERARDUS HYPERIUS.

ANdream Gerardum Hyperium protulit Hyperis Flandriae oppidum, die Maii

decimo sexto, mox ab hora sexta vespertina, cum annus Domini

numeraretur, millesimus, quingentesimus, undecimus. Patrem habuit

cognominem, clarum apud Hyperas Iurisconsultum: matrem Catharinam

Coets, ex nobiliss. patriciorum Gandavensium familia. Hi puerum anno

aetatis suae undecimo, post elementa Grambatices mediocriter percepta,

Iacobo Papaeillius temporis poetae non incelebri, erudiendum

commendarunt: qui tum Vastinis ad flumen Lisam literas elegantiores

non invita Pallade docebat.


page 390, image: s420

Hac in schola praeter Papam, Ioannem Sepanum puer audivit, virum, ut

tum habebatur, exacte doctum, Graecarumque et Hebraicarum literarum

non imperitum. Deinde anno aetatis suae, decimo tertio, Insulas

Flandrorum commigravit: ut cum literis bonis linguam etiam Gallicam

addisceret: ubi in scholis docentem Ioannem Lacteum audivit; de cuius

ore dulcissima instar lactis perfluere dicebatur oratio. Anno sequente

Tornacum missus fuit: ubi schola sperabatur aperienda trilinguis: cui

Nicolaus Buscoducensis praefectus erat. Sed cum schola instituta

aperiretur, mox in patriam est reversus. Cupiebat omnino pater filium

hunc, ut bonis literis, ita etiam optimis moribus imbui. Itaque cum

eum Lovanium ablegare nollet; quod iuventutem ibi licentia nimia

corrumpi iudicaret: neque etiam Parisios, ubi ipse parens aliquot

annos adolescemps vixerat, mittere posset, quod continua inter Carolum

V. Imperatorem et Franciscum Galliae regem, bella gererentur: domi ad

tempus filium detinuit: ubi in deseribemdis actis, quae vocant, cum

scribis paternis occupabatur. Ac parum omnino abfuit: quin bonarum

literatum studiis, in quibus iam mediocriter profecerat, tum

valediceret: cum interim pater, quem habebat carissimum, Iunii die

duodecimo anno vicesimo quinto, supra millesimum, quingentesimum, e

vita excedit: qui hoc cumprimis matri moriens mandarat diligentissime;

ut ubi primum bella illa sopita essent, filium Andream ad persequenda

studia Lutetiam Parisiorum mitteret.

Factis itaque inter Caesarem Carolum et Franciscum regem induciis,

Parisios primum venit Hyperius, anno Domini vicesime octavo, pridie

Cal Augusti. Commendatus per literas fuerat Antonio Helhucio

Vastinensi, qui Senator parlamenti tum temporis erat, et Ioanni de

Campis Curteacensi, Theologiae Licentiato: illi, ut tempore belli, si

opus foret, sumptus suppeditaret necessarios: huic, ut studiorum

adolescentis rationem haberet. In huius igitur aedibus diu primum egit

Hyperius, dum praecepta Dialectica in collegio Calviaco audiret.

Altero deinde anno postquam Parisios advenerat, familiaritatem cum

Ioacbimo Ringelbergio, homine dectissimo, maximam contraxit, qui in

collegio isto Calviaco varia tum temporis breviter et docte tradebat.

Tertio autem auno, alios iam privatim instiruere in Dialecticis atque

Rhetoricis coepit: cum interim Physicos ipse audiret Aristotelis

libros: ut pro more scholarum cum aliis combilitonibus Magisterii

gradum prensaret. Exacto triennio, in patriam rediit: ut et amicos

salutaret: et numquid patrimonii superesset, intelligeret. Unde anno

sequente, qui millesimus erat, quingentesimus tricesimus secundus, cum

patrimonium adhuc sufficere sibi ad studia dintius persequenda

videret; iterum Parisios se contulit, gra vioribus iam studiis operam


page 391, image: s421

daturus. Coepit tum primum ad Theologiae studia animum appellere:

cuius facultatis maxime celebria in schola Parisiensi exercitia erant.

Theologorum itaque scholas diligenter frequentavit: interdum eriam in

decretis lectiones aliquas audivit: ex quibus magistum Theologi

dogmata sua, quam ex sacris literis probare consueverant. Medicorum

praeterea scholas animi causa ingrediebatur nonnumquam; quod Medicinae

studio semper quasi natura magnopere delectaretur. Linguarum interca

professores diligenter audiebat, Cleonardum inprimis, Ioann. Sturmium,

Latomum: ac docebat privatim ipse Gallos praecipue atque Hispanos.

Sed cum maximo tum temporis teneretur lustrandarum aliarum regionum ac

provinciarum Galliae, desiderio: cum ut linguam Gallicam disceret

exactius, tum ut mores totius illius gentis coguosceret diligentius:

singulis annis, Ianuario maxime, Februarioac Martio mensibus, quibus

fere lectiones publicae in scholis suspendebantur, aut saltem

remissius obibantur: ipse adiunctis sibi fidis comitibus, aliquot

literarum studiosis amicis, alias petebat provincias; celebresque

invisebat Academias. Atque ita intra triennium, illis, quos dixi,

mensibus universam fere Galliam, magnamque Italiae partem, eam

videlicer, quae inter Alpes est et Bononiam, perlustravit. Reversus

postea est in patriam, anno millesimo quingentesimo trigesimo quinto,

sed mox Lovanium perrexit, quo bibliothecam suam ex Gallia vehendam

curarat. Peragravit tum temporis animi causa totam fere inferiorem

Germaniam, Geldriam videlicet, Phrysiam, Traiectum, Holandiam,

Selandiam. Hincanno Domim millesimo quingentesime, trigesimo septimo,

aetatis suae vicesimo sexto, ad vilendam superiorem Germaniam animum

adiecit: ut celebrieres in ea seholas, atque in his viros doctos

videret. Vidit itaque eo anno Coloniam, Marpurgum, Erfordiam, Lipsiam,

Wittembergam. Reversus inde eodem anno in patriam, sub finem mensis

Augusti, adductus est amicorum consilio et precibus; ut de suscipiendo

iam alicubi docendi munere cogitaret: ut absumpto iam in scholis atque

peregrinationibus patrimenio, paulo quietius apud suos vivere pofset.

Ac amici quidem, ipso minime conscio, diploma iam ab Romano pontifice

impetrarant; quo ampli quotannis reditus ex Abbatia quadam Hyperio

concedebantur. Id unum restabat: ut cancellarii Caesariani Ioannis

Chavondileti, archiepiscopi Panormitani, ea in re assensus accederet.

Sed divina sine dubio providentia factum est: ut non solum ab eo

assensus non impetraretur: sed etiam ab eodem maximum ostenderetur

periculum. Accusatus enim apud Panormitanum Hyperius a competitoribus

fuerat: quod in Germania superiore fuisset: id quod tum non modo

invidiosum


page 392, image: s422

doctrinae purioris odio: verum etiam periculo plenum habebatur. Coepit

itaque iterum, ne exhausto iam patrimonio, amicis oneri esset, piorum

quorundam ac doctorum virorum consilio, ad peregrinationes animum

convertere. Ac Italiam quidem tum adire cupiebat, quod Galliam atque

Germaniam mediocriter iam ante perlustrasset: sed cum bellis inter

Caesarem et Gallum iterum tum ferverent omnia; ab Italia exclusus, in

Britanniam navigavit: ubi facilius ab amicis suis certior fieri per

literas posset, si qua melior spes in patria affulgeret. Ac ut in

aliis nationibus: ita in Britannia quoque eos maxime viros cognoscere

studuir: quorum nomina literis erant celebrata. Qua occasione in

Carolum Mantioium, Guilielmi filium, Baronem incidit: quem Erasmus

Roterodamus amplissime in scriptis suis, ac saepe commendat. Is amice

cum Hyperio multis ac variis de rebus collocutus, cum ingenium eius

perspexisset, oblato liberali stipendio domum suam eum invitavit: ubi

annos quatuor amplius suavissime Hyperius cum Montioio vixit in otio

literatorio. Anno millesimo, quingentesimo quadragesimo mense Iulio,

Montioii sumptibus Academiam Cantabrigensem invisit. Obtruncatus est eo

anno Thomas Cromelius, cum quod Annae Clivensis ducendae auctor

fuisset, tum quod Pontificiis exitium moliri putaretur. Exustus tunc

item est, propter purioris religionis professionem, Robertus Barnus,

cum quibusdam aliis. Quin etiam nonnulli morte mulctati sunt, qui non

approbarant: ut rex Angliae supremum Ecclesiae Anglicanae secundum

Christum caput diceretur. Promulgata praeterea aliqua periculosa

adversus peregrinos edicta. Quae res Hyperium commovit; ut de

repetenda Germania cogitaret Priusquam igitur ex Anglia discederet,

Academiam quoque Oxoniensem veterem invisit, anni sequentis mense

Februario. Inde Londinum venit mense Maio: compositisque rebus suis,

Montiolo, valde laboranti ut Hyperium apud se retineret, valedixit.

Itaque eiusdem mensis die duodecimo Antuerpiam appulit: unde se in

patriam conferens, aliquot dies apud amicos quieti dedit. Sed fama

Rei pub ac scholae Argentoratensis, maximeque nomen Buceri, Hyperium ad

lustrandam etiam illam superioris Germaniae partem exciverunt. Itaque

Argentoratum profecturus, in ipso itinere Marpurgum venit, exspectans

dum sarcinae ac libraria, per mercatores Francofurtum curarentur.

Sciebat enim et minoris se apud Cattos interea posse vivere, quam

uspiam ad Rheni ripas: et sperabat, facile se impetraturum ad

praestantissimos doctissimosque viros, qui Argentorati docebant,

literas commendaticias: idqui praesertim ab humanissimo viro Gerardo

Noviomago, qui et ante Hyperium noverat, et ipse aliquandiu Argentoran

vixerat Haec occasio reditus Hyperii


page 393, image: s423

ad scholam Marpurgensem fuit: ad quam die Iunii decimo quinto, anno

millesimo quingentesimo quadragesimo primo aetatis suae exacto iam

trigesimo pervenit.

Gratissimus Hyperii adventus Noviomago accidit: coepitque is

diligenter cum Hyperio agere: uti Matpurgi maneret: certamque et

professionis et liberalis stipendii spem fecit. Itaqui cum a comitiis

Ratisbonensibus Ioannes Ficinus, Cattorum principis Cancellarius, vir

propter insignem virtutem aeterna memoria [note: * De eo in Ictis Germanis. ]

dignus, redirsset: egit cum eo Noviomagus de Hyperio. Aiebat

Noviomagus, se a conventu illo Haganoensi, anno quadragesimo: ad quem

a principe Hassiae missus fuerat semper laborasse adversa valetudine:

neque posse eos subire docendi labores, quos ante pertulisset Itaque

petere, ut Hyperius in locum suum substituatur, qui, quando ipse per

valetudinem non posset praelegeret. Optimum Noviomagi consilium non

improbat Ficinus: verum continuo ad se vocat Hyperium: hortaturque ut

Marpurgi maneat; et specimen aliquod eruditionis suae praebeat. Fore

enim, ut, si eruditionis suae specimen praeclarum edidisset,

stipendium ei pro laboribus constituatur honestum. His adductus

rationibus Hyperius Marpurgi remansit. Moritur non ita multo post

Noviomagus decimo die Ianuarii, anni sequentis, cui mox professorum

auctoritate successit Hyperius: atqui, quas ante Noviomagus explicare

consueverat epistolas, D. Pauli, eas ipse quoque enarrare coepit.

Cumque ultra biennium caelebs in illo profitendi munere versatus

esset: animum ad matrimonium adiecit: quod non putaret se commode sine

uxore, maxime cum non ita firma valetudine esset, vitam transigere

posle. Duxit ergo anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo quarto,

Februar die vigesimo septimo, uxorem Catharinam Orthiam, Ludovici

Orthii quondam Quae storis Marpurgensis filiam: quam viduam Ioannes

Happelius, honestus civis, cum duobusliberis reliquerat. Ex hac uxore,

quam carissimam semper habuit, filios sex, filias quatuor, suscepit:

ex quibus duo filii, filiae tres superstites manserunt.

In docendi munere tanta fide, tanta diligentia, tantoque cum fervore

promovendorum sacrorum studiorum, versatusest, ipsos viginti duos

annos: ut praeter labores sibi iniunctos, etiam horas saepe succisivas

sumpserit, quibus aliquid extra ordinem doceret. Exercitia

disputationum atque declamationum diligenter ursit: quibus ut ipse

aliquor annos solus semper mageo cum labore praefuit: ita post cum

ceteri quoque collegae ordine praesiderent, ipse libenter interfuit.

Contionandi vero in schola rationem magno cum labore, et molestia

instituit. Praescripsit ipse locos, quos tractandos maxime putaret:

emendavit contiones a stu diosis conscriptas, priusquam recitarentur:

audivit etiam contionaturos,


page 394, image: s424

antequam in publicum prodirent: ut si quid vel in voce, vel in

gestibus desideraretur, id quoque corrigeret. Collaudavit eos, qui

recte sese in hisce exercitiis gessissent: contra obiurgavit,

exstimulavitque ad diligentiam negligentiores atque socordes. His

exercitiorum generibus, adiecit praeter examen Theologicum, quod semel

fere intra biennium instituit, etiam consultationis Theologicae

quandam rationem: ubi quaestione aliqua proposita vel de doctrina, vel

de ritibus atqui negotiis Ecclesiasticis, singulos iussit ordine

sententias suas integra oratione proponere: ut ita variis in utranque

partem dictis sententiis, ex multis quid verum esset, quid falsum,

quid pro causa faceret, quid contra causam afferri posset,

animadverteretur. Quos ille omnes labores ita sponte suscepit: ut

nullo etiam praemio laborum proposito, diligentissime tamen eos

persequeretur. Omittimus hic studia privata, de quibus vere affirmari

potest: numquam [note: * Cie. de Catone l. 3. offic. ] illum domi solum

fuisse. quin scriberet aliquid, vel legeret, vel mediraretur, usque

adeo: ut etiam enervare corporis vires et frangere nimiis studus atque

laboribus, videretur. Accessit ad haec omnia diligentissima de

reformandis Ecelesiis meditatio: in qua dies noctesque est versatus.

Cupivit ad veteris Ecclesiae exemplum revocare Hassiae cives: cupivit

sublatis multis nugis, quae adhuc ex Papatu tunc reliquae, veterum in

colenda religione sim plicitatem reducere: adeoque collapsam maximo

cum Ecclesiarum detrimento disciplinam Ecclesiasticam revocare.

Cum ita annos viginti duos et menses aliquot, ea qua diximus ratione

in schola Marpurgensi exegisset; ut non erat firmissima valetudine,

ita cum aliquot ante hebdomadas continuis catarrhis ac tussi

laborasset; ad vicesimum tertium Ianuarii gravius decumbere coepit.

Maxime de doloribus capitis, pectoris, ac laterum conquestus: ut ita

nonnumquam membra aestuarent omnia: ut horrore quodam febrili concuti

viderentur. Acilla quidem tota hebdomade, cum nondum adhuc de vita

ipsius desperaretur: multa quidem ille et cum aliis et cum Wigando

Orthio praesertim, qui frequentior aderat, de rebses scholae, de

studiis Theologicis, de Ecclesiis reformandis est collocutus. Inter

alia dixit, collegis esse nonnullos, si convaluisset, maxime illos

contionum instituendarum labores partiendos: quos quia solus ipse

sustinuisset, amisisse valetudinem sibi videretur. Ad trigesimum vero

Ianuarii, qui Dominicus erat, cum celebrata in sacro coetu cena

Dominica esset, periit ad se quoque, pro more veteris Ecclesiae panis

sacer et calix afferrentur: de quibus postquam cum familia sua

percepisset, gravius iam cum morbo est conflictatus. Atque sequenti

tum die coepit uxori mandare diligenter, quid post mortem suam


page 395, image: s425

fieri veller: atque liberis praecipere, quomodo se et erga Deum et

matrem pie, et adversus homines ceteros iuste atque honeste gererent.

Inter cetera, cum filiolus trimulus ad lectum astaret: Disce, inquit,

mi fili, mandata Domini, et ipse enutriet te, Post multa, cum iis qui

officii causa eum invisebant, eo ipso die, ut et sequente, de fidei

suae confessione, deque eius doctrinae, quam professus esset,

constantia disseruit. Ac ipsis quidem Calendis Februarii, quibus et ex

piravit, tota eius oratio in hoc fuit: ut iis, quos praesentes

videbat, testatum faceret: in ea se doctrinae ac fidei professione,

quam tot annis in schola proposuisset, constantem ad extremum spiritum

perseverare. Sub vesperam eius diei, cum iterum de constanria fidei

suae atque perseverantia nonnulla dixisset: voledicete praesentibus

coepit, ac animam ipsam agere. Agnoscebat tamen adhuc singulos, et

interruptis verbis ac morientibus vocibus rogatus respondebat: donec

post octavam noctis, cum media fere nona esset, spiritum Deo reddidit:

cum nondum aetatis annum quinquagesimum tertium explevisset. Elatus

est ibidem funere frequenti; et tumulo iuxta Geldenhaurii Noviomagi

sepulcrum illatus, addito tali epitaphio:

ANNO DOMINI M. D. LXIV. KAL. FEBRUARII, PIE IN CHRISTO OBIIT

CLARISSIMUS VIR D. ANDREAS HYPERIUS, THEOLOGLAE DOCTOR AC PROFESSOR IN

HAC SCHOLA CELEBERRIMUS.

Annus emortualis Hyperii est hoc etsostichio expreslus:

FLanDrIa qVeM genVIt, HassIa nostra teglt.

Exstant in eum et virorum doctissimorum elogia epitaphia; e quibus

Theodori Bezae est eiusmodi:

Non Hyperis dedit hoc, Hyperi, tibi patria quondam,

Quod superis potius ducis cognomen ab oris,

Nec tibi sors olim tribuit temeraria nomen

Andreae: at ipsa suo ornavit te nomine virtus.

Hoc sancti mores, teneris hoc omnis ab annis

Vita probat superum curae caeloque sacrata.

Et quis enim melius, quis nam te fortius uno

Tarpeia aggressus depellere rupe Tyrannum?

Certius an quisquam errantiper devia thrbae

Commonstravit iter, superas quod ducit ad arces?

Macte igitur virtute, Hyperi, quom nec fera tetum

Mors domuit totum nec servant clausira sepulcri:

Quin superi meliore fovent iam parte receptum,


page 396, image: s426

Altera dum tumulo quae nunc pars elausa quiescit,

Exanimisqui licet iam caeli ad limen anhelat,

Euigilet felix: et quod tu diceris, illud

Evadas, Hyperi, tum re, tum nomine totus.

Petrus item Nigidius senior, in catalogo Professorum Marpurgensium,

tali eum est epigtammate prosecutus:

Hyperium terrae flentes mandavimus omnes,

Ah dignum innumeros vivereposse dies!

Fortuna invidit, iussitqui abrumpere fila

Atropos: heu quantum sustulit illa virum!

Hic potuit sacros felix exponere libros,

Scripta prophetarum nota fuere satis.

Legerat hic pariter veterum monumenta virorum:

Eloquio clarus, vir pius, atqui gravis.

Doctrina prae stans, cunctis virtutibus auctus,

Notus et Eois Hesperiisque plagis.

Ecquis enim nescit seripta illius, aurea scripta?

Artis et ingenii nobilioris opes?

Hunc legite, ignari sacrorum, sacra professum:

Sincera mentes imbuet ille fide.

Cum autem in doctore requiratur, primum eruditio cum experientia

singulari coniuncta. deinde facultas docendi, tum fides ac diligentia;

denique vitae atque morum gravitas et constantia: omnia haec ut rara

ita eximia in Hyperio fuerunt. Principio enim magna in eo fuit

linguarum cognitio, maior artium liberalium et philosophiae: sacrarum

literarum et historiarum Ecclesiasticarum totiusque veteris Ecclesiae

maxima. Testati sunt hoc: qui docentem publice, qui disputantem summa

cum laude, qui familiariter colloquentem cum amicis audierunt: et

testes sunt hodieque libri, quos in publicum edidit: qui inter

doctissimorum hominum scripta a doctissimis numerantur atque leguntur,

de quibus mox dicemus. Sed docendi atque disserendi facultas non minor

in eodem fuit. Non ille argumenta proposita eludebat, ut multi in more

habent: non clamoribus ac vociferationibus rem agebat, unde nihil

utilitatis auditores caperent: sed ita aperte ac graviter explicabat

omnia; ut fructum inde maximum auditores attenti perceperint. Atque in

hac sua tam docendi, quam disserendi ratione, tanta semper fuit

modestia, tantaque constantia: ut neque temere quaestiones otiosas

moveret; neque semel susceptam cum iudicio docendi rationem immutaret.

Qua de re eo ipse die quo obiit ad Wigandum Orthium et Conradum

Matthaeum: Ego, inquit, id semper operam de di in schola: ut doctrinam

utilem auditoribus proponerem, et vitarem otiosas quaestiones:

diligenter cavi, ne ullam darem contentionum occasionem, eandemque

docendi formulam semper retinui: ac dum vixero, retinebo.


page 397, image: s427

De diligentia eius et assiduitate iam ante dictum: quae profecto tanta

fuit, ut humanitus loquendo, vitae sibi ipse spatium nimiis laboribus

abbreviarit In vita et moribus vere fuit [gap: Greek word] . In

victu atque vestitu tem perans semper: in conviviis modestus; in

colloquiis et conversationibus humanus et aequus. Et quemadmodum

immania illa in conviviis hominum pocula, et scurrilesin colloquiis

nugas ex animo fuit aversatus: ita moderatis conviviis, iucundisque

amicorum confabulationibus libenter nonnumquam interfuit. Ita neque ea

quae turpia essent, probavit, neque ea quae concedi ad animi

recreationem possent, improbavit. Breviter, sic sese gessit ubique et

adversus omnes: ur non modo doctis hominibus iucundi, sed etam

indoctis suavissimi eius essent motes. Unde quam carus non solum

scholae, verum etiam tou civitati fuerit: multae omnium ordinum

profusae in funere ipsius lacrimae sunt testarae.

Monumenta ingenii ac doctrinae in usum posteritatis ab ipso elucubrata

partim Philosophica sunt partim Theologica. Philosophica sunt haec: de

ratione studii; Dialectica, Rhetorica, Arithmetica quaedam; item

Geometrica, Cosmographica, Optica, Astronomica, Physica: in Ethica

Aristorelis scholia: de studiosorum vita et moribus: et si quae alia

affecta.

Theologica sunt ista duabus partibus impressa: de ratione studii

Theologici libellus, qui unicus sufficiat ad perficiendum in eo genere

doctorem, modo eius consiliis pareatur: de formandis contionibus,

libri duo: de Theologo libri quatuor: de quottidiana lectione et

meditatione sacrarum literarum, libri duo: de Catechesi: de publica in

pauperes beneficentia: de scholis Ecclesiasticis: de coniugio

ministrorum Ecclesiae: de probatione sui ipsius: de providentia Dei et

aliis Exegemeta in epistolas Paulinas omnes, quorum quaedam post

obitum a filio Laurentio sunt foras data. Plerisque autem omnibus

supremam manum imponere, per occupationes, non poruit.

Affecta reliquit methodum Theologiae, cuius cum ipse sex libros

instituisset, vix tres absolvit: feriarum scholasticarum libros

duodecim: de ordinanda Ecclesia, librossex: quae si et absolvere et

elimare potuislet: ingenium ipsius divinum, eruditio singularis,

historiarum cognitio admiranda, et prudentia rara, clarissime

perspicerentur. Veruntamen vel ea quae typis exscripta exstant, satis

virum indicant: adeo ut ex ungue, quod aiunt, leonem.

Desumpta haec sunt ex oratione, quam de Hyperii vita et obitu Wigandus

Orthius scriptam reliquit.


page 398, image: s428

THOMAS GRYNAEUS.

IN oppido Sueviae Veringa; natus est Thomas Grynaeus parentibus

honestis, circa annum Christi, millesimum, quingentesimum, duodecimum.

Puer ubi prima literarum rudimenta in patria percepit, a patruo Simone

Grynaeo Haidel bergam evocatus necdum ephebus; eius ductu ad linguarum

et artium studia gnaviter incubuit, eruditionemque mediocrem sibi

comparavit.

Anno deinde undetrigesimo eundem suum patruum, Basileam accersitum;

ipse comitatus, convictuque eius domestico usus, privatim discipulis

quibusdam patrui praeleger, seque ipsum, ut fit, alios docendo docuit.

Inde a repub. Bernensi iuvenis admodum expetitus, Latinam Graecamque

linguam aliis tradidit, alumnosque illius urbis omni genere et

literarum et virtutum perpolivit. Exactis autem eo in officio annis

undecim cum variae a Theologis moverentur quaestiones, quibus et ipse

implicabatur: homo quietis amans, contentionumque pertaesus, Basileam

reperiit: studiaque sua in otio privato ursit.

Ibi ergo dum paulisper substirit, inter professores coopratus, anno

quadragesimo septimo, supra sesquimillesimum, mox de more Academiae

artium liberalium Magister est salutatus. Interea, dum et publice in

schola docendo officium facit: et privatim lectioni sacrorum librorum

incumbit, atque in pagis vicinis quandoque contiones habet: Deo sic

rem gubernante Carolus Badensis Marchio suae ditionis ecclesias a

Pontificiis erroribus expurgat: missaque profligata, Evangelii

doctrinam amplectitur ac profitetur.

Cum itaque sub id tempus in superiori Marchionatu, ipsaque praefectura

Roetalensi, virum, probitatis atque eruditionis spectatae,

desideraret: qui et verbum DEI eo in loco ipse doceret, et aliorum

ministrorum [gap: Greek word] ageret Grynaeo huic officiu stud

defert, pastoremque ad arcem Roetelensem, unico milliari Basilea

distantem designat. Eam vocationem ille secutus, sacram huiusmodi

functionem ea fide; gravitate, modestia obivit: ut gratus carusque

suo merito ommbus esset. Verum octennio necdum elapso, cum Basileae et

in omni vicino agro saevissima pestis esset exorta. eadem et Grynaeus

correprus, atque d. I v. Non. Sextiles exstinctus est. Corpus eius

terrae mandatum est Roetelae, in templo: ubi ipse primus evangelium

docuerat, tali cum monumento addito:


page 399, image: s429

D. O. M. S. D. THOMAS GRYNAEUS, FIDE AC VITA THEOLOGUS, UT SUPERSTES

VIVA VOCE ET EXEMPLO SUO AUDITORES, SIC IN CHRISTO QUIESCENS, SYMBOLIS

OBEDIENTIAE, EIDEI, ET PRUDENTIAE, POSTEROS IN DOMINO ADMONITOS

VOLENS, IN MONUMENTO HOC IUSTORUM RESURRECTIONEM PRAESTOLATUR. OBIIT

ANNO DEI IN CARNE PATEFACTI M. D. LXIV. POSTRID. CAL. SEXTILIS.

Libros, quod sciamus, edidit quidem nullos: sed liberos egregios,

filios nempe quatuor; Theophilum, Simonem, Ioannem Iacobum, et Tobiam;

omnes literis eximie excultos: de quibus Ioann. [note: * De quo vide in vita eius. ]

Iacobus, S. Theologiae Doctor, patri in functione ecclesi

astica successit, vir pietate, virtute et doctrina suspiciendus. Ita

que hic pater in liberis revixit: vivetque tum spiritu apud Deum, tum

memoria nominis boni apud homines sempiterna.

Hoc pretium vitae vigilatorumqui laborum.

Pantal. l. 3. Prosopograph Monumenta Basiliensia.

MARTINUS BORRHAUS, alias CELLARIUS.

STutgardiae Martinus Borrhaus, qui et Cellarius dictus, natus est anno

millesimo, quadringentesimo, nonagesimo nono. Primis mature imbutus

literarum rudimentis, Tubingae cum aliis, tum Ioanni Reuchlino operam

aliquandiu dedit.

Habuit etiam usum quendam cum Melanchthone: qui ibidem tunc agebat.

Postea Haidelbergae doctrinae et linguatum necessariarum cognitionem

ac copiam ita auxit: ut testimonium Philosophicum, magisterii gradum,

fuerit consecutus.

Hoc ornatus Wittembergam venit: ubi a Melanchthone amice acceptus et

tractatus fuit Cumque ingenio esset minime hebete, ac studii

diligentia excultus: tradidit ei Melanch. discipulos instituendos in

schola privata; quam habuit frequentem et fructuosam.


page 400, image: s430

Ibi ergo cum et Marcus Stubnerus ageret, unus ex primis auctoribus

fanaticae Anabaptistarum sectae; Cellarium in suas partes adduxit; eum

que amicum, socium, et adiutorem habuit: cum patrocinio Carolostadii,

et favore Melanchthonis niteretur. Censuerunt isti demoliendum statim,

quicquid perperam in ecclesiam esset introductum. Inprimis autem ritus

in Eucharistia peragenda, et collocatarum in templis imaginum ac

simulacrorum amotionem urserunt. Adhaesit sectae illi diu Cellarius:

sed cum nec Lutherum, nec Melanchthonem, nec alios eruditos,

applausores inveniret: Wittemberga discessit.

Inde ubi in Borussiam venit, anno vicesimo quinto: iussu principis in

liberam datus custodiam multa de doctrina illa scripsit. Verum cum

videret labascere partes: et spe se frustrari: mutavit sententiam

Itaque sub annum trigesimum sextum, Basileam venit: ubi cognita eius

doctrina, professoribus Philolosophicis adscriptus, Rhetorica ex

Graecis Latinisque auctoribus, cum applausu auditorum, tradidit.

In Philosophorum ordine ita aliquandiu versatus, non sine doctrinae

vitaeque integritatis laude, divinas literas, quarum interea studium

numquam seposuerat, pro cathedra publica enarrare est iussus, anno

quadragesimo quarto.

Hanc nactus Spartam, Veteris Instrumenti libros

[gap: Greek word] ex ipsis fontibus, quae optima Theologiae docendae ratio,

aggressus est interpretari: enarravitque Mosis Pentateuchum, Iosuae,

Iudicum, et Regum libros, cum aliquot Prophetis, et Ecclesiastae atque

Iobilibro. Utqui publico scholae testimonio, et aliorum praeclaro de

se iudicio ornatus, maiori cum auctoritate faceret, quod faciebat:

anno undequinquagesimo, mense Iulio, summa Theologiae insignia, quae

Doctoralia vocant, passus est sibi conferri.

Tenuit illum vitae cursum, donec ad vitam meliorem abiit: quod factum

anno millesimo, quingentesimo, sexagesimo quarto, die undecima Iulii,

aetatis ipsius anno sexagesimo quinto: quo, cum paulo ante

commentarios in Proverbia Salomonis absolvisset: ac gravissima lue

Basiliensi in urbe graslante, septem circiter hominum milia

periissent; peste ipse quoque correptus, quarto a decubitu die

exspitavit.

Sepultus Basileae est in circuitu templi cathedralis, eiusmodi

apposito monumento:

TRINO ET UNI S. MARTINO BORRHAO STUTGARD. S THEOL. PROFESS. EXIMIO, ET

NUNQUAM INTERMORITURIS


page 401, image: s431

IN OMNI LITERARUM GENERE LUCUBR. CELEBERRIMO, POST MULTA ET VITAE ET

ERUD. PRAECLARA EXEMPLA, MORTE PLACIDISSIMA HUMANIS EXEMTO, ANNA

SCHMIDIN, UXOR TERTIA. MARITO DESIDERATISS. S. S. Q. R. MON. F. C.

MILITAVIT ANNIS LXV. MISSIONEM OBTINUIT EPIDEMIALEM ANNO SALUTIS M. D.

LXIIII. AD V. ID. OCTOBR.

[gap: Greek sectior]

Paulus Cherlerus, qui praeclarorum Basileae tunc exstinctorum virorum,

obitus carminibus deflevit, hoc etiam Borrhaum epicedio est

prosecutus:

Hic est Borrhaus Pario sub marmore clausus;

Pierides vati quod posuere suo.

Hoc satis esse tibi potuisset, candide lector,

Sitamen hora sinit, cetera pauca legas.

Vir fuit iste bonus, similes cui Teutona tellus

Non multos nostro tempore for san habet.

Grata Deo fecit: fecit mortalibus apta:

Dum licuit nutu vivere, Christe, tuo.

Non etenim carpsit fluitantis mollia vitae

Otia, nec mundi gaudia mente tulit.

Non illum falso pertraxit gloria fuco:

Impia non sanctum cura repressit opus.

Sed potius sacri meditatus mystica verbi,

Egregia multos condidit arte libros.

Quos hodie docti passim mirantur inorbe:

O vere tanto pignora digna viro!

Homo fuit staturae pusillae; corpore autem robusto et obeso Quod ad

literas, linguae Hebraicae, Syriacae, Chaldaicae peritissimus; in

Theologicis apprime versatus: iudicio praeclaro insignis: verum in

politicis ingenio sim plici, ac minus exercitato. Itaque

[gap: Greek words] negotia illa aversatus, totum sese literis

abdidit: atque legendo, commentando, scribendo, olea etiam succisivis


page 402, image: s432

horis interdum ex variis, ut vocant, speciebus extrahendo tempus

consumpsit. In fatali illo religionis motu, cum literarum omnis usus et

auctoritas peritura videretur: ipse victus causa fenestrario opificio

sese addixit. Sed non multo post, cum sua dignitas et existimatio

literis restitueretur, ad intermissa reversus est studia, cumque

amicis veteribus in gratiam rediit.

Scripta, quae posteritati elucubravit, Philosophicapartim sunt, partim

Theologica. Philosophica haec laudantur:

De censura veri et falsi libritres: quibus Aristorelis Logica egregie

illustravit.

Annotationes cumprimis eruditae in Politica Aristotelis. Exstant

eiusdem [gap: Greek word] Mathematica, elegantissimis postea

figuris Luteriae ab Orontio illustrata.

In Theologicis haec edidit.

In Salomonis ecclesiasten commentarium, cum praefatione ad Carolum V.

In quinque libros Mosis: Iosuae, ludicum, Ruth, Samuelis et Regum

commentaria. In Iesaiam item, Iobum et Apotalypsin commentarios.

Librum de veteris et novi hominis ortu et natura: de operibus DEI: de

ortu, natura, usu atque discrimine Iubilaeorum, quos DEUS instiruit:

quidve inter hos et falsos intersit: de usu, quem desperabundi

Francisci Spirae exemplum afferat: cum aliis huiusmodi.

Pantal. lib. 3. Prosopograph. Zvingerus in Theatro: Camerarius in vita

Melanchthonis.

THEODORUS BIBLIANDER.

THeodorum Bibliandrum Helvetia illa protulit, praestantissimorum non

armis solum, sed et literis virorum fecunda parens, sub annum

millesimum, quingentesimum, decimum quartum. Hic cum ingenio esset

omnium capaci, ad literas est adhibitus: in quibus cum se pulchre

darent initia, ad scholas publicas accessit: et iuxta linguarum

studium totum se S. Theologiae mancipavit. In qua, divina adspirante

gratia, tantos ipse fecit progressus: ut illa aetate et loco

eruditione, eloquentia et linguarum principum peritia, vix parem

habuisse, iudicatum sit.

Tigurum itaque ubi venit: sacrarum literarum professio ipsi est

demandata: quam quomodo obierit, res ipsa olim, et scripta etiamnum

loquuntur. Id constat, etiam adultos, etiam doctores


page 403, image: s433

ipsos, ad eum audiendum studiose admodum confluxisse.

Tandem valde senex, et iam rude donatus, peste populariter graslante

Tiguri exstinguitur, anno sexagesimo quarto, die vicesimo sexto

Novembris, succedente in officio Ioan. Guilelmo Stuekio.

Fuit vir ingenio summus, Theologiae et multarum linguarum cognitione

nobilissimus, humanus, et facundus: unus ex iis, qui Biblia Tigurina [note: * Vita Leon. Iudae. ]

magno cum labore ad umbilicum deduxerunt. Pantaleon

scribit, anne obirum motas ab ipso fuisse quaestiones quasdam novas et

insolentes, unde auctoritati aliquid decesserit: sed quales illae

fuerint quaestiones, non addit. Ex nimiis studiis aerate declivi,

[gap: Greek word] contraxit. Accidit ergo ut aliquando, cum diluculo

surrexisset, hypocaustum ingressus, feli in mensa gesticulanti,

ancillam suam esse ratus, faustum fuerie diem precatus: quem felis, ut

potuit, resalutavit.

Scripsit plurima, ut vere Bibliander, quorum nomenclaturam

bibliothecae suppeditant. Pantal. l. 3. Prosopographiae, Thuaaeus in

histor Zuingerus in Theatro.

IOANNES MATHESIUS.

IOannes Mathesius Rochlicii, Misniae oppido, anno salutis millesimo,

quingentesimo quarto, die vicesimo quarto Iunii, natus est, in familia

plurium eruditorum ferace. In ea enim proguati fuerunt Lucas et

Burcardus Mathesii, fratres: quorum ille, saeculo decimo quinto

ineunte, Bononiae in Italia philosophici magisterii gradu ornatus est:

hic vero ludum literarium ad D Sebaldum Norinbergae diu gubernavit,

tandem vicarius Bambergae factus Latere heic patimur Melchiorem

Mathesium, Ioannis huius cognatum, consulem olim Rochliciensium: quem

et ipsum literis non mediocriter tinctum, et chronici quoque

Rochliciensis fuisse auctorem, fihosque duos Thomam et Balthasarem,

artibus edoctos reliquisse accepimus.

Ad literarum studia a puero hic Mathesius adhibitus, elementa prima,

qualiter tunc tradebantur, mature percepit, Catecheseos quoque capita

et didicit ipse, et aliis discenda recitando praeivit. In mediis enim

Papatus tenebris, remanserunt tamen in scholis capita illa religionis

Christianae illibata, Decalogum dico, Symbolum Apostolicum, formulam

precandi ab ipso salvarore praescriptam,


page 404, image: s434

institutionem Baptismi, potestatis clavium, et Cenae Dominicae: in

templis altum de iis silentium Ipse Mathesius [note: * Contione 6. de vita Luth. p. 59. ]

alicubi fatetur, se, qui inter Pontificios ad annum

usque aetatis vigesimum quintum egerit, nullam unquam audisse

mentionem fieri Decalogi, aut Symboli Apostolici, aut precationis

Dominicae aut denique Baptismi. Quadragesimali tempore in scholis

aliquid propositum fuisse de confessione auriculari, et una, quam

appellant, Eucharistiae specie: remissionis peccatorum per et propter

Christi lytron, nil auditum. Deinde nullam se apud Pontificios vidisse

vel audisle explicationem Catecheseos; curiosum alias legendarum

omnium, et Brigittae precum perscrutatorem, praesertim cum Monachii

uteretur hospitio cuiusdam, qui librariam habuerit copiosissimam.

Cum autem Deus educere eum vellet ex tenebris Papatus; factum est, ut

anno Christi vicesimo sexto incideret in Lutheri librum de bonis

operibus: e cuius lectione prima hausit Christianismi veri initia.

Vixit autem tunc in Bavaria apud Sabinam Averinam: cuius liberos in

arce Odelshausensi instituit. Wittembergam, quam unice eo usque

desideraverat, venit anno Christi millesimo quingentesimo vicesimo

nono, aetatis suae vicesimo quinto, post Penrecosten: primamque ex

Luthero contionem audivit de Baptismo; desumptam ex contione Petri

Actor. 2. Usus est itaque praeceptoribus inprimis Luthero,

Melanchthone, Ioanne Bugenhagio, Iusto Iona, Matthaeo Aurogallo, Vito

Winshemio, Milichio, Crucigero et aliis: convictu autem primum

cuiusdam popularis sui Wolfgangi Ioannis, ubi pro vitae alimonia

septimana quinque solvit argenteos: postea ipsius Lutheri: cuius

colloquia et sermones super mensam permultos observavit. Dedit autem

bonis literis iuxta Theologiam eiusmodi operam: ut magistri titulum et

insignia Academica sit consecutus.

Wittemberga evocatus primum munus scholasticum, in valle Ioachimica,

cui fato quodam istius viri doctrina et virtus debebatur; postea

pastorale et ecclesiasticum, in eadem valle suscepit: atque utroque in

officio ea fide, industria, diligentia atque prudentia versatus est:

ut nominis sui memoriam non solum apud cives suos, sed omnes finitimos

reliquerit sempiternam. Pietatem praeterea eius et eruditionem cum

eximia eloquentia coniunctam libri, quos posteritati reliquit,

etiamnum loquuntur.

Anno millesimo, quingentesimo, sexagesimo quinto (alii sexto) cum mane

die septimo Octobris, qui tune Dominicus, contionem de filio viduae

Naimicae a Christo resuseitato, habuisset, et in futura vira quemque

piorum suae matri atque amicis restitutum iti, seque mutuo singulos

agnituros docuisset, tribus post contionem


page 405, image: s435

horis [gap: Greek words] in Iesu Christo obdormivit:

resuscitationem mortuorum et vitae aeternae gaudia, de quibus trium

ante horarum spatium ad auditores pro contione disseruerat, cum

omnibus electis Dei filiis exspectans. Sepultus est eadem in valle

ioachimica, ubi annis triginta Filio Dei Ecclesiam collegerat: cum

epitaphio, quod ipse dicitur sibi vivens composuisse, tali:

Securus recubo hic, mundi pertaesus iniqui:

Et didici et docui vulnera, Christe, tua.

In agone cum adstantes ei quaedam praelegerent solatii causa, ex iis

quae ipse scripserat: non meam (inquit ad eos) explicationem legite:

si tunc ita affectus fuissem, ut nunc, aliud scripsissem. Et ut pu

etiam interdum torrentibus Belial obruuntur, addidit: omnia quae

dicitis aut legitis, cor non tangunt, non sustentant, will nit ms

hertze Postea tamen, Christo iuvante, se collegit: pieque exspiravit.

Hit vir Theologus de paucis, Theologiam universam, et o mnes vitae

Oeconomicae et Politicae, ac Physicae metallorum doctrinae partes,

eloquentissimis in Germanica lingua scriptis illustravit. Inter

scripta ipsius eminent, Sarepta hoc est expositio omnium locorum

scripturae sacrae; in quibus aliqua rei metallicae mentio: accessit ei

Chronicon vallis Ioachimicae: deinde vita Christi, hoc est, historia

de vita, morte, resurrectione, adscensu in caelos, sessione ad

dexteram Dei Patris, extremo iudicio, Domini nostri Iesu Christi. Vita

item Lutheri aliquot contionibus denarrata: Explicationes

Evangeliorum, et praecipuorum capitum fidei nostrae. Prodierunt et

posthuma eius quaedam: de quibus bibliothecae consulantur.

Haec de Mathesio ex ipsiusmet scriptis: chronico Misniae Albini:

chronico Saxoniae Chytraei, aliis.

IOANNES DRACONITES.

PAtriam habuit Ioannes Draconites Carolostadium, Franconiae oppidum,

sub episcopatu Her bipolensi. Puer, cum indo lem prae se ferret bonam,

amicorum suasu in sudum literarium missus est. Inibi feliciter primae

adolescentiae iactis fundamentis, Erphordiam venit: ubi eam literis

navavit operam; ut et Philosophiae fuerit Doctor, quem Magistrum

vocamus, renuntiatus: et in doctissimorum virorum pervenerit

familiaritatem: de quibus nominare possumus Iustum Menium, Euricium

Cordum, Eobanum Hessum, et Ioachimum Camerarium.


page 406, image: s436

Porro uberioris comparandae doctrinae causa, ad Erasmum Roterodamum

aliquando excurrit: et propter Hebreae linguae studium Paulum Fagium

sectatus est: quo non solum superiori saeculo, sed et multis retro

annis, nemo vixit nostratium, linguarum peritior: id quod et in

colloquiis familiaribus, et in disputationibus cum Iudaeis, et in

explicatione Targum, seu paraphraseos librorum Mosis Chaldaicae,

liquido demomstravit.

Cardinalium itaque linguarum fundamentis perceptis, totum sese sacris

dedidit; idque tanto cum successu; ut cum Wittembergam Academia tunc

celeberrimam, venisset; inter initia instaurationis doctrinae

Evangelicae, Theologiae Doctor fuerit sollenni scholarum more

salutatus.

Inde Marpurgum excitus, complures ibi annos scripturam sacram

explicavit, principi Cattorum, ut et bonis omnibus, acceptus et

gratus. Synodis etiam atque colloquiis, religionis causa institutis,

interfuit: ut et anno trigesimo in Augustanis illis comitiis, tota iam

Europa dudum decantatis.

Marpurgo in Saxoniam deductus, in praecipuis urbibus litoris Balthici

et viciniae Evangelii praeconium fecit: ac Rostochianae inprimis

scholae docendo inservivit. Inde Albertus Borussiae dux, evocatum ad

se Draconiten, in Sambiensi ditione Ecclesiis episcopum praefecit.

E Borussia Wittembergam regressus opus Biblicum quintuplex incepit:

Origenis, veterum monumentis celebratam, operam aemulatus; qui Biblia

[gap: Greek word] , ut Erasmus legit, edidit.

Nactus is erat patronum liberalem et divitem Ambrosium quendam: qui

quo facilius labor succederet: septem ei adiumxit notarios, rotidemque

puellas scribendo exercitatas: sibi per horas succedentes. hos

amanuenses omnes Ambrosius ille aluit: quemadmodum ipse Origenes

epistola ad amicum restatur: quam recitat Suidas et cuius meminit

Hieronymus ad Marcellum, nec non Eusebius in historia [note: * Lib 6 c. 17. et 20]

ecclesiastica. In hoc Draconites exemplum intuens, longo tem

pore animo agitavit opus Bibliorum quintuplex: quod ut perficeret,

posthabito commodo proprio, divitias et splendorem episcopatus

Sambiensis reliquit, et in Wittenbergensium scholam, post multorum

annorum intervallum hac una de causa rediit. Est autem totum opus sic

ab ipso distributum: primo dividit quodliber caput in certos locos:

post addit textum Biblicum: Ubi prima linea continer dictiones

Hebraicas: secumda Chaldaicas: tertia Graecas: quatta Latinas: quinta

Germanicas. Ersi enim Complutensis editio ante annos complures

[gap: Greek word] exhibuit Biblia: tamen exempla eius non exstant;

et augeri utiliter additione interpretationis vernaculae nostrae

potest. Ceterum in opus illud Biblicum Archiepiscopus Toletanus tot

aureorum impendit milia: ut sumptibus illis se exhausisse, et aes

alienum


page 407, image: s437

contraxisse dicatur: ut ut alias inter opulentissimos Europae

Archiepiscopatus ille habeatur.

Iam ergo ut tota res ordine absolveretur: Saxoniae Elector Augustus,

qua fuit munificentia, sumptus necessarios decreverat, et de

administris, qui auctori adiungerentur, manda verat: cum Deus et mors

conatus optimi et doctissimi viri interceperunt. Nam laec agitantem

morbus occupavit, tandemque destillationes capitis quos catarrhos

vocant medici, suffocarunt. Factum id wittenbergae anno post exhibitum

in carne Messiam millesimo quingemesimo sexagesimo sexto, die 18.

Aprilis, cum annum septuagesimum esset transgreslus, sed corpore ita

firmo: ut utiles ecclesiae et reip. labores perferre potuisset: si Deo

sic visum. Sepultus est honorifice Wittembergae: ubi in ingressu chori

rempli parochialis faxo insculptum tale monumentum legitur:

Qui vatum in foliis Christum et velamine Mosis

Quaesiit, Isaciis fentibus ora lavans,

Luce, Draconites, clar a iam conspicit ipsum

Plenius, e vivo sacraque fonte bibit.

Placide in Christo obdormivit Ioh. Draconices S. Th.

D. die XVIII. Aprilis, anno 1566. egressus

LXXII aetatis annum.

Paulus eiam Melissus, Poeta clarus, defunctum tali celebravit

epigrammate:

Hos aneres, haec busta fides innoxia servat,

Dulcisque spes et Charitas,

Filiae Iovis incliti, sorores.

Prima sacras laurifrondes; at proxima palmae

Sparsit vorentes ramulos,

Mitis ultima gemmulas olivae.

Salve chare senex! tu nunc ceu stellula fulges,

Celso micans in aetbere:

Hoc tui pretium laboris esto.

Georgius tem Fabricius, sub lemmate: studii sanctissimi, tali

epitaphio orravit:

Urna Lraconiten tegit haec doctumque bonumque,

Lavoatumquipia sedulitate senem.

Ille sacra libros, Ebraea, Latina, Pelasga,

Chaldia, in vulgus scripta daturus erat:

Nondum inito quem linquit vita labore:

Quanti unus studiis facta ruina senex!

Fuit hic Theologus et eruditionis copia et quatuor linguarum peritia

instructislinus, Hebraeae, Chaldaeae, Graecae et Latinae. Operis

illius quintuplicis specimina quaedam ed dit, quae exstamn praeter

libros alios utiles Ecclesiae Christi. Tiamstulit aliquos sacros U T.

libros ex Hebraeo cum scholiis seorsim adiumctis. Edidit commentarios


page 408, image: s438

in Prophetas aliquot, et alia tum sacra, tum Philologica: de quibus

bibliothecae, sive indices librorum.

Petrus Nigidius vitae eius curriculum et elogium hisce carminibus

complexus est:

Hic Draco, percelebris doctrinae fama trilinguis,

Salvisici verbi buccina clara fuit.

Nutriit hunc iuvenem praestans Erphordia primum,

Leucoream cupide transtulit inde scholam.

Amplexus magni solidissima scripta Lutheri,

Dotibus et captus, clare Philippe, tuis.

Sincere docuit divini oracula verbi:

Doctrina rectae consona vita fuit.

Praesidiis vero linguarum adiutus hic idem,

Sustinuit psalmos explicuisse sacr os.

In nostro docuit bis senos impiger annos:

Post alium cepit quaerere sponte locum.

Rostochium vidit; mox post ea tempora factus

Regis montanae portio iusta scholae.

Hinc Wittembergam rediens sua fata subivit:

A'Etate in sera floridus ipse senex.

Ex tomo 6. scriptorum Wittembergae publice propositorum: vita Eobani

Hessi.

WIGANDUS ORTHIUS.

INter Marpurgum et Francobergam exiguum interiacet oppidum, cui

Wettera nomen, virorum in omni doctrnarum genere praestantissimorum,

feracissimum: quorum enumero et hic Wigandus Orthius, honesta ibi

familia natus, sub annum Christi, millesimum, quingentesimum,

trigesimum eptimum. Ingenio itaque felici et indole praeclara cum

esset; irtium ac linguarum, maxime Hebraeae, fundamenta feliciter

Marpurgensi in Academia iecit. Inde ad sanctam Theologiam arimum

appulit: summosque in sublimi illa scientia honores ac titalos, quod

[gap: Greek word] doctorale vocant, facile imperravit.

Usus est autem ea in scientia praeceptore viro doctissimo Andrea

Hyperio, cuius uxor Wigandum cognatione quadam attingebat Itaqui cum

ad eius imitationem sese totum componeret, isque anno sexagesimo

tertio mortalitatem explesset; Orthius in eius locum surrogatus, et S.

Theologie professor in Marpurgensi Academia declaratus est. Nam omnes

aequales ingenio et doctrina longe superabat; et sermonis puritate

utebatur vere Latina; id quod vel ex funebri oratione, quam memoriae

Hyperii habuit, abunde satis pater.


page 409, image: s439

Immatura morte rebus humanis eximitur, anne Christi, millesimo,

quingentesimo, sexagesimo sexto, die vicesimo octavo Aprilis, aetatis

suae undetrigesimo, Gosfeldiae, ubi et honorifice sepultus. Exstat in

eum Petri Nigidii epigramma sive elogium eiusmodi:

Orthius occubuit, iuvenis florentibus annis:

Frigore ceu saevo lilia verna cadunt.

Aptus, qui linguas alios, qui sacra doceret;

Qui nostrae ornaret pulpita celsa scholae.

Mens erecta fuit: zelus pius, atqui voluntas

Qualibet augendae conditione scholae.

Hic Ephorus recte communi praefuit aeri:

Inspectorqui gregis fidus et acer erat.

Et nisi cessisset fatis iuvenilibus annis,

Gymnasii primus forte futurus erat.

Pantal. l. 3. Prosopogr. Petrus Nigid. in elencho Professor.

Marpurgensium, alii.

IOANNES AGRICOLA.

PAtriam nactus est Ioannes Agricola eandem cum Martino Luthero,

Islebiam nempe comitarus Mansfeldici oppidum: unde et cognomen ei

adhaesit. Editus autem pethibetur sub annum Christi millesimum,

quadringentesimum, nonagesimum secundum, die vicesimo Aprilis, hora

post meridiem quinta: et a teneris ad ingenii culturam adhibitus.

Iactis primis literarum fundamentis, Wittembergam venit, ad novellum

tunc temporis Germaniae Athenaeum: ubi cum philosophicis disciplinis,

quae ibi florebant ut cum maxime; sublime sanctae Theologiae studium,

felici quadam temperatura coniunxit.

Ibi ergo dum est; non solum eruditis gratus ob virtutis et eruditionis

opinionem fuit: sed etiam iucundus principibus viris; quod non in

ultima felicitatis parte poeta duxit. Itaque cum anno vicesimo sexto

supra millesimum quingentesimum conventus principum Spirae cogeretur:

venit eodem cum Saxoniae electore Agricola: ac suo loco causam

Evangelii suscepit. Idem anno trigesimo in celeberrimis illis Augustae

Vindelicorum celebratis Imperii comitiis praestitit: cumque

protestantium Theologis, quorum facile principes Melanchthon et

Brentius, confessioni etiamnum eo nomine celebratae subscripsit: a qua

tamen postea, ut nemo non hominum est [gap: Greek word] , in

plerisque sese disiunxit.

Anno enim millesimo, quingentesimo, trigesimo octavo secta


page 410, image: s440

prodiit eorum, qui dicuntur Antinomi. Contendebant hi paenitentiam ex

Decalogo non esse docendam: et impugnabant illos, qui docebant,

evangelium praedicandum non esse, nisi primum quassatis atque fractis

animis per legem. Ipsi vero statuebant: quaecumque tandem esset

hominis vita, et quantumvis impura: iustificari tamen eum, modo

crederet evangelii promissionibus. Atque in his facile primus erat

iste Agricola: qui a Luthero commonefactus privatim, et facta

scripturae coilatione rectius institutus, in sententiam eius accessit:

idque publico deinde scripto testatus est errorem confessus. Verum

quia numquam fere a vero abiit Flacci illud:

-- -- -- -- male sarta

Gratia nequiquam eoit et rescinditur:

ita et cum in eius animo resedissent nescio quae simultatum reliquiae,

Wittemberga paulo post discessit: et in Marchionatum Brandeburgicum

concessit: ac Berlini a contionibus fuit. Postea cum anno quadragesimo

octave bello Germanico sinito, principes religionis causam Caesari

victori commisissent: Caesar Agricolam, Electori Brandeburgico a

sacris, qui ante duodeviginti annos pro Saxonica confessione cum

Melanchthone et Brentio steterat; sed tunc pontificiis sese

adiunxerat: Iulio Pflugio episcopo Numburgico, et Michaeli Sidonio

suffraganeo Moguntino id negotii dat: ut doctrinae ceremoniatum, atque

emendationis ecclesiasticae formulam conscriberent: quod et ab illis

factum. Dicta fuit illa forma Interim: cuius rationem alibi

explicavimus: ab aliis Interreligio, item Decretum religionis: a

Germanis Religionsordnung vel Declaration dir religion.

Ac persuasit tunc Agricola suo Principi, Ioachimo Electori

Brandeburgico, qui conciliationi unice studebat: librum esse moderate

scriptum: atque ob id a protestantibus non admodum repudiandum. Sed

eventus et veritas longe diversum docuit. Tantum enim abfuit: ut liber

ille saepius etiam ad incudem revocatus, Evangelicis satisfecerit, ut

ne ipsis quoque Pontificiis, quorum tamen dogmata fere omnia

approbabat, placuerit. Ut ut ceciderit: auctores certe illius libri

liberaliter a Caesare et Ferdinando fratre, donati sunt. Atque

Islebius quidem donum nescio quod ab utroque, ob navatam in libro eo

operam, tulit: Miehael vero [note: * Dehoc Camerarius in vita Melanch. pag. 382. ]

Sidonius episcopatum Mersburgensem in Saxonia est consecutus,

cuius possessionem certis conditionibus anno quinquagesimo sibi

traditam in undecimum usque annum tenuit: qui fuit Christi sexagesimus

primus, aetatis ipsius quinquagesimus quintus. Iulius Pflug

praecedente anno quadragesimo septimo, cum a Saxoniae


page 411, image: s441

duce I. Friderico ante sexennium reiectus fuisset, auctoritate Caroli

victoris in episcopatum Naoburgi ad Salam fuerat restitutus; quam

dioecesin ad exitum usque vitae postea gubernavit Hinc iocus illorum,

qui dicebant: chrisma ab eis et oleum Pontificium inter alia defendi;

ut ipsi discederent unctiores. Fertur autem dixisse hic Agricola: si

unctio restitueretur, dona etiam sanationum restitutum iri: seque iam,

ex quo Augusta reversus sit, quatuor ex morte in vitam vevocasse.

Exarsit deinde in Saxonta, et late sese diffudit bellum Theologicum,

de iis, quae Adiaphora vocantur. Ad huius igitur compositionem

Islebius, iussu principis sui operam suam gnaviter contulit: ac

colloquiis Theologorum super eo argumento coactorum saepius interfuit.

Verum quid effectum illis congressibus fuerit; exitus declaravit.

Nempe id quod Naso alicubi:

Curando fieri quaedam maiora videmus

Vulnera, quae melius non tetigisse fuit.

Finem Agricola vivendi fecit Berlini anno millesimo, quingentesimo

sexagesimo sexto, die vicesimo secundo Septembris, cum periodum illam

primam a Mose vitae humanae [note: * Psal. 90. Scripta. ] praescriptam

superasset, septuaginta quatuor annos natus. Scripsit commentaria in

evangelium Lucae: collegit adagia Germanica trecenta, et Germanice

explicavit: quae iterata editione quadringentis amplius auxit.

Refutavit explicationem Psalmi 19. a Thoma Muncero vernacule editam:

et si quae alia.

Tantum de Agricola ex commentariis Sleidani: Chytraei Saxonia: Thuani

historia: Eberi calendario.

[note of the editor: Handwritten notite]

IOANNES FUNCCIUS.

CUm saepius huius Funccii, chronologi et Theologi sit iniecta mentio,

eiusque scripta etiamnum a doctorum theatro approbentur: visum est

paucis quoque eius curriculum delineare. Quod dum facimus, profecto

sine dolore non facimus, quando vel hic videbimus; tantum esse diaboli

furorem, et naturae nostrae im becillitatem ac pravitatem: ut praestan

rissima etiam ingenia saepe am bitione et [gap: Greek words]

gravissime errent; et quasi enripis persuasionum falsarum in

naufragium et exitium tristissimum abripiantur.


page 412, image: s442

Ioannem itaque Funccium natum perhibet cum aliis Bucholcerus, anno

Christi millesimo, quingentesimo, decimo octavo, die vel septimo, vel

de aliorum calculo vicesimo quinto Februarii, Werdae prope

Norinbergam, vel ut Crusius, in suburbio Norinbergensi.

Disciplinis humanioribus a puero deditus, non proletariam sibi

comparavit eruditionem. Postea ad sacrarum etiam literarum studium

animum convertit: contionibusque habendis est praefectus. In Borussia

quidem contionator aulicus factus, Alberto principi fuit cum Osiandro

socero gratus et acceptus. Sed postea ex contionatore factus

consiliarius politicus, et munere sibi mandato praepostera am bitione

relicto ad civilia munia obeunda se contulit. Habuit autem princeps in

aula sua quendam Paulum Scalichium, qui a Scaligeris Veronensibus

originem repetebat, et cum eruditionis variae specimen, editis aliquot

libris, aemulatione magni illius Ioannis Pici, ut doctrina longe

inferior, sic moribus longe dispar, dedisset: paulatim se in gratiam

principis nimium creduli, vana doctrinae et pietatis opinione,

insinuavit. Abutens igitur ingenio senis, suasit ei ne Prutenis,

utpote ab antiquo Germanis infensis, nimium crederet: et ad cognatos

principes se conferret. Removit itaque princeps suspectos, et in eorum

locum elegit Scalichio acceptos alios, inque his Matthiam Horstium,

scurrilitate fere sola gratum, Steinbachium, Snellium, et hunc

Funccium. Sed Scalichius tem pestatem praesagiens mature se, quasi

sponsam regiam e Gallia novo principi im petraturus, subduxit.

Paulo post supervenit gener Alberti Borussiei Albertus princeps

Megapolitanus, cuius consilio ac suasu teseamentum Dux Borussiae, quod

fecerat, rescidit: Scalichium regis iussu rota Borussia exegit:

donationes ipsi factas abolevit. Postea institura totius provinciae

nomine contra Funccium, Horstium, Snellium et Steinbachium

accusatione, ex vinculis causam dicere iussi, cum regiis delegatis

traditi, et seorsim singuli detinerentur vincti, tandem tamquam

publicae pacis turbatores, et rerum novarum auctores, ad mortem damnati

sunt. Steinbachio vitae gratia facta: de Funccio in Regii montis foro

supplicium sumptum die vicesimo octavo Octobris, anno Christi

millesimo, quingentesimo, sexagesimo sexto, aetatis quadragesimo

octavo.

Crimini Funccio inter alia datum: quod seni principi, stolidi iuxta et

perniciosi consilii auctor fuisset: ut quando neminem in Borussia

fidum subditum haberet: ad gentiles suos in Germaniam se reciperet.

Ante supplicium fertur hoc distichon pronuntiasse:

Disce meo exemplo mandato munere fungi: Et fuge ceu pestem

[gap: Greek words] .


page 413, image: s443

Adeo magnum est, [gap: Greek words] , et audire, quod sapiens

scriptum reliquit: Filine in multis occupentur actiones tuae. Nam si

multis incubueris: non eris innocens: et si persequaris multa, minime

consequeris: et si aufugeris, minime effugies: Et quae Apostoli

adminitio est: qua vocatione vocatus es, in ea ambula: ac alibi: sitis

quieti, et agite propria. Et Poeta vere:

Crede mihi, bene qui latuit bene vixit: et intra

Fortunam debet quisqui manere suam.

Idem fatum sequenti anno 67 die vicesima octava Iunii Hafniae mansit

Iustum Ionam IC. magni et sancti viri patrisque cognominis filium;

cuius hi feruntur ultimi versus:

Quid iuvat innumeros scire atqui evolvere casus

Si facienda fugis, si fugienda facis?

Fuit autem hic Funccius, ut Osiandri gener ita et pravarum eius

opinionum sectator, et defensor. Postea tamen per Megapolensis ducis

ministros meliora edoctus anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo

sexto, recantavit: et principem locum in gratia principis tenuit: qua

dum homo imprudens abutitur, hero suo dedecus et sibi perniciem

conflavit. Alioqui vir doctus et opere Chronologico, quod tamquam

exactissima ratione pu tatum, ab eruditis maxime probatur, de Repub.

bene meritus. Ferunt tamen ad illam Chronologiam Funccio magna fuisse

suppeditata a socero Osiandro subsidia: qui historicus fuit non

contemnendus. Scripsit Funccius praeterea, vitam, ut bibliotheca

Gesneri confirmat, Viti Theodori, Theologi celebris, Norinbergae

excusam: quam videre nobis utinam contingat! Commentariae itidem in

Apocalypsin Ioannis, et quam promittit in suis ad Chronologiam

commentatiis, vitam soceri Andreae Osiandri: verum an lucem haec omnia

viderint, dubitamus. Sed haec satis de Funccio ex Thuanihist. Augusta:

Chytraei Saxonia, aliis.

AMBROSIUS BLAURERUS.

ILla quae nobis Ioannem Hussum sustulit Constantia, eadem Ambrosium

Blaurerum dedit, nobili natum familia, anno Christi millesimo,

quadringentesimo, nonagesimo secundo, die quarto Aprilis. Primum zelo

religionis, qui in optimo quoque summus est, ductus; monasticen

Alberspaci est professus. Deinde lectis Lutheri libris, cum ingenio

valeret, alium induit animum: et post multam simultatem, relicto

sodalitio, ad parentes ac propinquos


page 414, image: s444

revertit. Collegium autem illud est in finibus agri Wirtembergici:

quem quidem principatum Ferdinandus Austriacus tunc possidebat.

Abbas igitur istius monasterii, per eius regionis praefectum,

interpellat senatum Constantiensem: ut Blaurerum ad ordinem suum

redire cogant. Blaurerus contra edito scripto rem omnem actam

commemorat: proponitque conditiones, quibus redire vellet: sed rales;

ut, eas repudiante Abbate, Constantiae ille permaneret Fuit hoc anno

millesimo, quingentesimo, vicesimo tertio.

Docuit ergo Constantiae evangelium, frustra ringentibus Canonicis:

quibus iam antea frenum a mag stratu erat iniectum, vetita

scortatione, aliisque parum honestis contuberniis. Postea anno

vicesimo octavo supra millesimum, quingentesimum, celebri conventui ac

disputationi Bernensi, cum Zvvinglio, Oecolampadio, Bucero, Capitone

et aliis complutibus interfuit: post cuius exitum, uti Bernae alibique

ita et Constantiae, iubente magistratu, missae, arae; statuae, cum

aliis idololatricis aut superstitiosis cultibus, abolitae eversaeque

sunt.

Anno undequadragesimo Augustam Constantia venit, religionis

conformandae causa, auctore Conrado Stierlino plebeio ecclesiae

praeposiro. Contiones ibi in templo Mauriciano Blaurerus habuit

uchementes: contra luxum mundi muliebris et vestitus, et pro

excommunicatione introducenda. Verum Wolfgangi Rechlingeri consulis

tune iussu, praeter exspectationem discessit. Senatus tamen, Blaureri

moniru, praeter fundationem antea a Langenmantelio factam, quatuor

insuper studiosis pauperioribus stipendia decrevit. Eiusdem Blauteri

hortatu duo Augustae gazophylacia, in stipem advenis et scholasticis

tenuioribus erogandam a Senatu sunt constituta. Ita curae ipsi et

doctrina et vita Christiana fuit.

Inde constantis et fidelis pastoris munere in parria sua functus est,

ad ea usque tempora, quibus decretum Caroli V. de Interim toties

laudato, ab omnibus recipiendo fuit promulgatum, annum scrlicet

quadragesimum octavum. Id enim, etsi Constantienses diu deprecati a se

fuissent: tamen ubi a Caesare proscripti, Hispanos, quorum ante

crudelitatem senserant, mucrones suos in illorum cervices exacuere

viderent: ne bis ad eundem: nolentes volentes recoperunt. Quod cum non

posset non improbare Blaurerus; patriam reliquit: ac tlim Biennae, tum

Vituduri, ac alibi ecclesiis sua opera subservivit. Vetam enim patriam

ibi esle ratus est; ubi pie beneque vivere licet.

Cursum suum in his terris absolvit vitae satur, annb Christi

millesimo, quingentesimo, sexagesimo septimo, aetatis suae

septuagesimo quinto. cum multis ecclesiis opera eius utilis: et chatus


page 415, image: s445

ipse moderatis doctisque pluribus, de quibus Melanchthon et Calvinus,

ob piam et eruditam doctrinam fuisset. Inter alia

[gap: Greek words] [note: * Epist. Calv. Relapsi in peccata quomode consolandi. ] movit

aliquando Calvino quaestionem, de relapsis in peccata, quorundam

conscientiae confirmandae causa; et quia exempla in sacris desint. Cui

Calvinus: nullum quidem in scriptura singulare huius rei reperiri

exemplum: et exempla valere ad confirmationem doctrinae: tamen si ea

desint. non minus tuto in illa acquiescendum. Iam autem scripturam

omnious paenitentiam agentibus spem veniae impetrandae offerre: ut

Veteris et Novi Instrumenti docent monumenta. Itaqui nemini de gratia

Dei desperandum: modo ne sibi quispian indulgeat, aut veniae spe

petulanter peccet. Sed haec fusius alibi.

Edidit epistolam exhortatoriam ad ecclesiam Constantiensem: The saurum

spiritualem, libellum consolatorium, qua ratione Christianus homo se

paret ad mortem, et quasvis aerumnas ferendas; Contionem Bernae

habitam cum actis disputationis Bernensis. Exstat in eum tale

Epigramma:

Blaurerum agnoscit civem Constantia clara:

Qui Monachus primum, qui sacra deinde docet:

Illius Ambrosium pia vox spirabat odorem.

Vox Christi miseris ipse salutis odor.

Sleidanus sparsim in commentariis lib. 6. lib. 21. Crusius in

annaelibus Suevicis: Calvinus in epistolis, alii.

IOANNES SEBASTIAN. PFAUSER.

IOannem Sebastianum Pfauserum Censtantia ad lacum Bodamicum edidit,

circa annum Christi millesimum, quingentesimum, vicesimum. Hic cum

ingenio esset acri, ac politae eruditionis cupido, vitaeque

integritate doctrinam ornaret: facile amorem ac benevolentiam apud

vitos pios et doctos est consecutus.

Maximiliano itaque regi tunc Boemiae, post Caesari Augusto,

commendatus; a sacris contionibus eidem principi, veritatem

evangelicam amplexo, aliquantisper fuit. Sed cum et principi ipsi, et

pastori Pfausero, varia obicerentur in aula impedimenta, atque

Evangelii remorae: dimissus inde, Lavingam, superioris Palatinatus

oppidum, venit: ubi ecclesiae est antistes designatus Factum id sub

annum, millesimum, quingentesimum, sexagesimum.


page 416, image: s446

Eo in Ioco cum ad annum usque undeseptuagesimum, constanter et

fideliter docuisset: apoplectieo paroxysmo correptus, ad vitam abiit

meliorem, die sexto Iunii, cum vixisset annis undequinquaginta.

Theologus fuit praesentis magnitudinis animi et consilii: eloquentia

praeterea ac dignitate magna praeditus: et plane vir bonus, omnibusque

rebus ornatus.

Nicolaus Reusnerus IC. defunctum hisce Phaleucis laudavit loco

epitaphii:

Ioannes cubat hic Sebastianus

Pfauserus, placida sepultus urna.

Quo vios sanctior his, Deique vixit

In terris reverentior: piarum

Plenus pectore cogitationum:

Praeco, Christe, tuus: tui professor

Invictus meriti, sacrique verbi.

Pro quo mille tulit volens labores,

Casus mille: simul minas potentum

Forti pectore tempsit, ac pericla,

Pro Christi decore et fide paratus

Pulchram, si sit opus, necem pacisci.

Inculpata fuit, gravisqui vita:

Virtus ardua: splendor eruditus:

Mores ingenui: fides probata:

Pectus mite: cor altum, et os disertum.

Magno maximus hunc favore Caesar

Complexus, sibi praesidem sacrorum

Legit, consiliariumqui fidum.

Nunc ecclesia praesulem Lavingae

Tristi funere maeret interemptum.

Pantaleon vero Candidus, antistes ecclesiarum in Ducatu Bipontino, hoc

eum epigrammate ornavit:

Caesaris Augustas docuit Pfauserus ad aures,

Praeco celebrandi dogmata sacra Dei:

Quanto maior erat, quem tu, Pfausere docebas

Sacra: aliis tanto tu quoqui maior eras.

Nunc, ubi divini sparsisti semina verbi,

Custodit cineres clara Lavinga tuos.

Ex elogiis doctorum virorum, et epitaphiis Pantal. Candidi.


page 417, image: s447

VICTORINUS STRIGELIUS.

ANno Christi millesimo, quingentesimo, vicesimo quarto, nascitur

Strigelius hic Kaufbirae, oppido Imperiali Sueviae, non procul a

radicibus Alpium, die vigesimo sexto Decembris, qui Stephano

protomartyri in fastis sacer. Pater ei fuit Ivo Strigelius

Memmingensis: qui a collegio Haidelbergensi titulo Magisterii ornatus,

in Academia Ticinensi Doctor artis medicae creatus, in Domino mortuus

est anno millesimo quingentesimo, vicesimo septimo, ipso die

Apostolorum Petri et Pauli. Ceterum de schemate eius Genethliaco,

Melanchthon, ubi id considerasset, ita ex siderum positu ratiocinatus

fuit; fore, ut artibus innumeris oppugnaretur; non aliter,

Quam lapis, aequoreis undique pulsus aquis.

Quam sive coniecturam sive praedictionem summi viri magno cum dolore

deinceps expertus ipse est.

Patrem nondum infantiae annos egressus, ut modo attigimus, medicum

generosorum Dominorum de Fronsberg, immatura morte praereptum amisit.

Postea, cum literarum rudimenta in schola patria celeriter

percepisset: et iam tum in eo appareret ingenium capax disciplinarum,

et in doles eximia: de cognatorum quorundam voluntate Friburgum

Brisgoiae missus est, circa annum trigesimum octavum supra millesimum

quingentesimum. Eo in loco religio quidem vigebat pontificia: sed

aliarum tamen artium et linguarum studia, Erasmi inprimis Roterodami

opera, non infeliciter tunc erant instaurata.

Audivit ibi inter alios Philophiae professores Ioannem Zinckium,

Philosophum ea aetate et medicum celeberrimum, enarrantem Aristotelis

libros. Hic etsi quod ad religionem, superstitiosis Pontificiorum

opinionibus deditus, et a confessione ecclesiarum Evangelicatum

alienus erat; tamen crebris has voces sermonibus usurpavit: Se, si

iunior adhuc esset, propter quatuor potissimum

[gap: Greek word] migraturum esse in Academias, in quibus Lutherani, ut ipse

loquebatur, docerent. Primum propter studium linguarum: quae ab istis

excolerentur diligentius; quam a suis Catholicis. Deinde quod

exercitia eloquentiae non solum oratoria, verum etiam poetica, velut

gemmae insignes in scholis illis eminerent. Praeterea quod Lutherani

historiarum cognitione praeclare instructi essent: easqui prudenter et

apte scriptis suis intexerent. Deniqui propter methodum facilem et

expeditam: qua omnes artes summa cum dexteritate nostri ad usum

accommodarent.


page 418, image: s448

Ipse certe Strigelius ingenue satetur: se, cum ex iis locis, ubi antea

in Papatu vixerat, primum in Academias Saxonicas venisset: et

Melanchthonem ex puero aliquo parvo audisset quaerentem: quid est

Deus? quid significat [gap: Greek word] apud Ioannem? miratum a

pueris audire: quae in Papatu magnis doctoribus essent ignota.

His de causis sub annum millesimum, quingentesimum, quadragesimum

secundum, ad Academias invisendas incitatus, anno aetatis suae decimo

octavo, Wittembergam venit. Ubi cum simul doctrina de Deo rebusque

divinis purior traderetur; divino quodam instinctu instigatus fuit ad

ardens studium cognoscendae doctrinae integrae ecclesiarum

evangelicarum. Itaque et D. Lutherum enarrantem tunc postremam

Geneseos partem, et ceteros in Academia Wittembergensi Theologiae

professores, inprimis vero Melanchthonem et diligentissime audivit,

quoties ille sive in linguis atque artibus, sive in Theologia doceret:

et ad ipsius imitationem totum se composuit.

Anno quadragesimo quarto Philosophiae Magister renuntiatus est

Wittembergae: habuitque inter triginta quatuor candidatos locum

sextum: competitores autem praecipui fuere Sebastianus Theodoricus

Winshemius, professor Mathematum, post medicinae Doctor: Iustus Ionas

iunior: Demetrius Palladius: Matthaeus Blochinger: Michael Teuber:

omnes postea vel in arte medica, vel in iure docendo dicendoque

celebres viri.

Cum itaque aliquot annos in curriculo doctrinarum exegisset, et

plures, volente Deo, exacturus esset: auctore et suasore Melanchthone

Wittembergae scholas privatas instituit: in quibus magna sua cum laude

et auditorum fructu ad usum transtulit ea: quae ipse tum audiendo

praeceptores optimos, tum scripta ipsorum legendo ea in Academia

percipiebat indies. Sub id tempus, antequam bello Wittembergensis

Academia dissiparetur, privato studio Postillam inchoavit: sive ut

se ipsum ita exerceret: et locorum communium instar, quae in variis

Melanchthonis commentariis exstare videbat, colligeret, atque ad

explicandos textus Evangeliorum Dominicalium accommodaret: sive ut

quem cursum docendi tunc recens ingressus erat, eum hac eriam ratione

iuvaret et auditoribus suis prodesset.

Bello in Germania flagrante Wittembergam reliquit, ac primum

Magdeburgi, post Erphordiae aliquantisper substitit: ubi quos in

Academia Wittembergensi paulo ante bellum iussu Melanchthonis docere

coeperat, adiunctos sibi habuit.


page 419, image: s449

Erphordiae itidem aliquot orationes scripsit ac publice dixit: quae

tomo secundo orationum Strigelianarum continentur. Ac fuit tunc

Strigelius non plures, quam duos aut tres supra viginti annos natus.

Bello depugnato Ienam venit, anno quadragesimo octavo; ibique

doctrinam de Deo, et aliis rebus bonis ac necessariis tradidit:

habuitque orationes aliquot, quae exstant. Sequenti anno

undequinquagesimo uxorem duxit Barbaram, filiam viri praestantislimi

Francisci Burcardi: qua cum vix biennio exacto, placide e vita abiit,

anno quinquagesimo secundo, die decima tertia Iulii. Ioannes Stigelius

defunctae his elegis parentavit:

Quem Franciscepater, quam Victorine marite

Ereptam gemitu fletis uterqui pari:

Barbara pacifico conformis veddita Christo

Vicit, et e mundi venit ad astra malis.

Namque diu duristimulis exercita morbi

Sustinuit fortis tale virago iugum.

Et mentem placidam verbo illustrata potenti

Confessa aeternum est ore sideque Deum.

Ergo velut dulci composta sopore quiescit,

Aeternum exspectans non moritura deciis.

Cede dolor, vitam, numquam moriturus, habebit,

In Christo didicit qui dominante mori.

Alteram deinde coniugem sibi adscivit Blandinam D. Erloardi Snepsii

siliam, anno quinquagesimo tertio, supra sesquimillesimum: qua cum ad

vitae usque exitum vixit.

Securus est anno quinquagesimo sexto conventus Isenacensis, super

controversia Maioris, de necessitate bonorum operum. In eo id negotii

ipsi datum est adsentientibus Theologis: ut de septem propositionibus,

continentibus summam eius controversiae, cum Menio amanter et placide,

non ex scriptis humanis, sed ex verbo Dei conferret. Finis colloquii

istius hic fuit: ut Menius coram Prioncipe I. Friderico duce Saxoniae,

et toto conventu sancte promiserit: se non discessurum a sententia

illarum propositionum; quas cum verbo Dei convenire iudicaret. Post

formulam confessionis, quae nihil aliud, quam repetitio illius fuit

colloquii; iussu Principis conscripsit: cui Theologi ad unum omnes

lubentes subscripserunt.

Anno quinquagesimo septimo litem Strigelio movit Flacius, de

similitudine primum illa: qua in epistola quadam usus erat his pene

verbis: Quemadmodum medici dextro oculo adnaturam, sinistro ad artem

respiciunt: ita nos in diiudicatione controversiae


page 420, image: s450

de cena non tantum simus aucupes verborum, sed multo magu referamus

mentem ad totum doctrinae Christianae systema, seu ad

[gap: Greek word] fidei. Hanc similitudinem sic ille calumniando pervertit; ut

scripserit: Strigelium praecepisse: ne dextro oculo, sed sinistro

verba cenae aspiciant, et dextre a Christo tradita sinistre

accipiant. Secuta itaque eodem anno est disputatio Vinariensis inter

ipsum et Flacium: in qua duo fuerunt [gap: Greek word] : Primum,

utrum in regeneratione, seu conversione hominis ad Deum, tantum

mutentur qualitates sine creatione novae substantiae: an vero cum

qualitatibus creetur nova substantia? Ad hoc dixit Strigelius id, quod

Augustinus [note: * Lib. 14. C. D. c. II. ] dicit: Arbitrium voluntatis tunc

est vere liberum, cum vitiis et peccatis non servit: tale datum est a

Deo, quod amissum proprio vitio, nisi a quo dari potuit, reddi non

potest. Detrahitur autem malum non aliqua natura, quae accesserat, vel

ulla eius parte sublata: sed ea, quae vitiata ac depravata fuerat,

sanata atque correcta. Prosper sane et Tertullianus, et [note: * Quos part. I. Lotorum commun. de S. S. citat. ]

omnes alii, non mutari

substantiam, prius a DEO conditam: sed mutari qualitates in mente,

voluntate et corde, et reliquis viribus. Adversatius vero contrariam

adseverationem defendit. Alterum [gap: Greek word] fuit, de

modo agendi; vel, ut alii loquuntur, de capacitate, vel ut alii, de

aptitudine. Strigelius retinuit formam loquendi: quam acceperat a

praeceptore Melanchthone: alium esse agendi modum in homine: alium in

elementis et mixtis, quae agunt naturaliter. Liberum tamen reliquit

suum cuivis loquendi modum; modo id fiat, citra condemnationem

alterius Edita est illa disputatio typis: sed, quod Strigelius fuit [note: * Part. 1. locor. commun. p. 323. et 340. ]

conquestus, non ea cum fide

et candore, quo oportebat. De eadem mutilatione conqueritur in

epistola quadam ad Wolfgangum a Kotteritz, principis Palatini

consiliarium, quam adicere hic emblematis loco placet.

De meis rebus quid multa attinet scribere, cum non solum in veteri

luto adhuc haeream; sed etiam ad reliquas molestias accedat truncata

et mutilata editio disputationis inter me et hominem barbarum

agitatae, et aliorum scriptorum: quibus fama mea atrocissime, apudeos,

qui vitam et mores meos non penitus perspexerunt, laeditur ac

deformatur. Nam inter reliquas criminationes ipsa morte acerbiores

tribuitur mihi impia et extrema levitas, vanitas, inconstantia,

perfidia in negotio religionis, et pertinax odium veritatis. Ad haec

convicia, quorum molem vix una navis vehat, accedit fulmen iniustae

condemnationis, quam Paulus vocat Anathema Maranatha. Etsi autem scio

iniuste haec in me conferri, et his venenatis telis oppono clypeum,

non Aiacis, sed multo firmiorem, scilicet bonam conscientiam, quae

coram Deo et hominibus testatur, me numquam delevisse aut astute


page 421, image: s451

corrupisse aliquam partem doctrinae, quae est ecclesiae DEI propria,

eamque ab aliis sectis damnatis discernit: tamen non sum adeo ferreus,

ut non commovear indignitate calumniarum, quae etiam sapientum eorda

sauciant, ut Salomon inquit: Calumnia conturbat sapientem, et frangit

robur cordis eius. Multis etiam meum silentium, quo has calumnias

dissimulare cogor, suspectum est, perinde quasi mihi honesta oratio

desit ad has labes et maculas detergendas. Sed boni viri, quibus

conditio mea, tristis sane et luctuosa, notior est, non ignorant,

quibus vinculis constrictus impediar, quo minus vel causam ipsam

explicare, vel innocentiam meam a morsibus venenatissimis hominum

vindicare possim. Quid igitur mihi reliquum est, nisi ut oculos ad

Deum instissimum iudicem et vindicem convertam et cum Davide exclamem:

Dominus ultionum, Dominus Deus ultionum appare: Exaltare qui iudicas

terram: redde retributionem superbis, et quae in eodem Psalmo

sequuntur. Non enim verbis tantum et scriptis contra tales hypocritas

pugnandum est: sed multo magis pia et assidua precatione, ut docet

Reverendus pater Lutherus enarrans Psalmum 150. Haec gemens in sinum

Ex: Tuae effundo, nec dubito, quin hanc meam querelam a iustissima

causa ortam et profectam, pro sua erga me benevolentia, candide

acceptura sit. Ienae. Dominica Cantate, anno Christi, 1562. Anno

quinquagesimo nono nocte sequenti diem vicesimum septimum Martii, in

captivitatem abductus est una cum Aquila, pastore ecclesiae Ienensis,

et M. Andrea Hugelio sene. Huius carceris stigmara postmodum semper

circumtulit Strigelius. Causa autem fuit, quod non probarent quaedam

[gap: Greek words] , seu quod libro, quem contra

Wittembergenses, Vinarienses recens ediderant, afsentiri recusarent.

Eo in carcere cum morbo correptus fuisset Strigelius: aegrotantem

reduci quidem princeps passus est ad coniugem: sed ita ut tamquam

captivus ibi esset. Deprecati pro ipso fuerunt, illustrissimi

principes Palatini, Christophorus dux Wurtembergicus, Philippus,

Hassiae Landgravius, ipse denique Maximilianus Imperator: qui tandem

sua auctoritate hoc effecit: ut ex custodia in suam domunculam

translatus amicorum officiis recrearetur.

Annos tres et aliquot septimanas inclusus fuit

[gap: Greek word] , ut ipse loquitur. Postea liber factus anno sexagesimo secundo

mense Maio, quatuor mensibus fecit operas scholasticas: sed cum

metueret mercedem anguinam, non obscure ostensam: obtemperavit

praecepto Epicharmi, quo Cicero ait contineri nervos atque artus

sapientiae: et Iena discessit ab iis, inter quos sine periculo

conscientiae, famae et vitae diutius versari non


page 422, image: s452

poterat. Causas enim istas sui discossus verbose exponie ipse in

epistola ad D. Franciscum, Crammium, electoris Saxoniae consiliarium.

Duae autem fuerunt praecipuae: Una quod non bona fide custoditi essent

fines concordiae utcumque sartae rectae, opera Theologorum Ienensium.

Altera quod omnes fide digni ipsi monitores fuissent: ut diligentiam

cautionis adhiberet in vitandis insidiis, vel potius manifesta vi;

quae in eum noctes et dies impenderet. Nec vero sine causa timuit: cum

et sapiens moneat: Inimico tuo ne credas in aeternum, et te procul ab

eo segrega: et qui amat periculum, in eo peribit: et a Menandro vere

dictum: Reconciliationes sunt lupinae amicieiae.

Academia Ienensis ubi consilium Strigelii intellexit: datis ad eum

literis amicissime et valde [gap: Greek word] scriptis,

revocare eum et dimovere a proposito emanendi, conata est: rogavitque

per Deum, ut vel recordationi acceptae iniuriae vel periculorum metui

tantum ne indulgeret: ut Academiam renascentem propterea dilabi ac

pessumdari patiatur. Iis Strigelius ita respondit: ut primum gratias

egerit pro iudicio gravissimorum virorum de se tam honorifico: deinde

quod ad reditum in Academiam, quam invitus reliquisset, scribit, se

collectis omnibus incommodis, quae propter suum discessum evenire

posse videantur, gravioribus tamen causis impelli: ut aliud hospirium

quaerat: in quo, Deo iuvante, maiore cum tranquillitate, et minore

periculo mellificium Deo gratum exercere possit. Si qua igitur haereat

culpa in suo discessu: iam non tam suae voluntat, quam incommodis

remporum et locorum, et insidiis falsorum fratrum tribuendum. Paucis

ut dicamus: summa propositi ipsius haec fuit: nolle se redire Ienam:

sed potius iturum quocumque Deus vocarit: etiamsi in ea loca migrandum

esset:

-- pigris ubi nulla campis

Arbor aestiva recreatur aura:

Quod latus mundi nebulae, malusque Iuppiter urget.

Lipsiam ergo se contulit, ibique per hiemem anni sexagesimi secundi et

partem anni sequentis haerens, quicquid fuit otii contulit ad

editionem [gap: Greek words] in totum Davidis Psalterium. Eo

autem titulo illud scriptum insignivit: ut arrogantiam adversariorum

suorum notaret: qui suas chartas monachatum olentes

[gap: Greek words] nominarent; cum tamen nihil minus haberent; quam bonam

[gap: Greek word] . Lipsiae itaque dum vocationem aliam exspectat, et

quid sibi porro faciendum deliberat anno sexagesimo tertio, die

vicesimo quinto Februarii, Pauli conversioni in fastis sacro, Torgam

evocato literis Augusti


page 423, image: s453

per Ulricum Mordisium ICtum, optio datur manendi in alterutra Academia

vel Lipsensi, vel Wittembergensi. Strigelius Lipsiam elegit. Etsi enim

Academia Wittembergensis eum amanter ad societatem laborum invitarat:

tamen considerata ratione valetudinis suae, et eximia benevolentia

senatus atque Academiae Lipsicae, maluit ibi subsistere: quam aliud

hospitium quaerere.

Initium lectionum in schola Lipsensi fecit anno sexagesimo tertio

calendis Martiis, nec solum Theologica, sed etiam Ethica et Dialectica

studiosae iuventuti proposuit: quia volebat princeps Elector ipsum eum

cursum urgere: quem eo usque non sine fructu tenuisse videretur.

Itaque operas scholasticas suo loco fecit in repetitione locorum

Theologicorum et Philosophiae moralis, idque non tantum docendo, sed

etiam disputando. Eodem anno edidit Arithmeticam: cuius elementa, ut

et de figuris et motibus coclestibus ipsi tradiderat Nicolaus

Backmeisterus Reinholdi auditor; qui obiit Ienae anno quinquagesimo

primo supra millesimum, quingentesimum: et edidit istum libellum non

ad ostentandam scientiolam doctrinae numerorum; sed ad declarandam

pietatem praeceptori optime merito debitam.

Ceterum cum docendo officium fecisset ad anni usque sexagesimi sexti

exitum: sequenti anno, cum ad locum usque de Cena Dominicx

plicationem locorum Theologicorum deduxisset: mense Februario rectoris

Academiae iussu et [note: * Pfeffingeri. Interdictitur ea lectiopubl. ]

Theologi instinctu cuiusdam, lectionem habituro clausum est auditorium

in collegio Petrino, et continuatione lectionum interdictum. Vatia ab

hac exclusione fuerunt agitata inter ipsum Strigelium, et partem

adversam: ac delecti quidam ad colloquium ipsum invitarunt: in quo

persuadere ipsi conati sunt, facetis fabricis: ut dissimulata iniutia,

rediret in collegium ad operas scholasticas: nec ullam deinceps

doctrinae de cena mentionem faceret. Id enim ad pacem publicam: et ad

ipsius Strigelii tranquillitatem tutissimum fore. Verum Strigelius

respondit: si sibi tantum ut privato iniuria illata esset, lubenter se

illam, ut alias multas, publicae tranquillitati condonaturum: sed quia

confessio sua illo interdicto Rectoris vel labefactetur, vel saltem

non parum deformetur; exspectaturum se illustrissimi Electoris

sententiam; cui se et causam suam subiecisset Nolle se autem in

scholam redire, nisi prius in integrum sit restitutus; idque impetrata

libera veritatis confessione: quam omnibus rebus humanis anteponat.

Postea cum videret, se deinceps auditoribus libere inservire non

posse: et non satis benignum ab Electore responsum accepis set: cessit

impotentiae Theologorum: et ab electore quidem ea


page 424, image: s454

de causa dimissus est: quod violasset promissa, ac certamina movisset

non necessaria. Strigelio contra affirmante se modestiam quidem

promisisse; sed duabus adiectis conditionibus, salva veritate, et

salva conscientia. Lipsia itaque relicta die vicesimo quinto

Februarii, Ambergam, in superiorem Palatinatum die secundo Martii

venit, certo persuasus Electorem palatinum illius aetatis Iosiam

patrocinium suae personae suscepturum: ac fore ut in amicorum, eiusdem

confessionis sociorum, benevolentia et colloquiis suaviter acquiescat.

Causas autem, propter quas ex Lipsensi urbe discessit, has alicubi

adfert: Princeps causa fuit iniuria, qua non tam illum, quam veritatem

Rector et Theologi affecissent, claudendo auditorium, et interdicendo

ipsi mentione verae doctrinae, quam professus esset, quaeque ipsa vita

ei carior. Altera, quod in tota Academia nemo inventus fuit: qui

oppresso et non digna ferenti, aliquid opis aut consilii

communicasset. Ultima, quod non benignum, sed etiam minax responsum

accepisset, non quidem ab ipso Electore, sed ab eo qui principi a

secretis: cuius summa haec fuit: motas esse absente principe rixas

disputationum non necessatias, contra admonitionem a consiliariis

propositam: et quidem cum periculo novarum distractionum. Ad haec

omnia acceslerunt minae Theologorum, et fulmina anathematum adversus

ipsum, in contionibus edita: quae omnino negligere praesertim illo

loco et tempore, parum cordati videbatur. Et meminerat probe

Strigelius, quid post magnificas et amplas promissiones aulae in

Thuringia contigisset. Itaque accidit ei quod Ovidius ait:

Qui semel est laesus fallaci piscis ab hamo,

Omnibus uncos cibis aera subesse putat.

Terretur minimo pennae stridore columba,

Unguibus, accipiter, saucia facta tuis.

Non procul a stabulis audet discedere, si qua

Excussa est avidi dentibus agna lupi.

Ambergae ergo paucis mensibus, quibus Theodoreti dialegos convertit in

otio, commoratus; honorifica vocatione accersitus est in Academiam

Haidelbergensem, stipendio proposito et a principe et ab Academia

honesto. Venit ergo Haidelbergam anno sexagesimo septimo, ibique

Ethices professionem obiit, cum aliis officiis. Sed statim, imo

praemature expertus est illud, quod Oceanus poetarum et sapientiae

reliquit:

Aspera mortales facit et fortuna seniles,

Inque malis subito, tacitisqui senescimus annis:

Inque senes curvos dura sub sorte malorum

Mortales abeunt: festinat clade senectus.


page 425, image: s455

Nam custodia illa Ienensi valetudinem suam plurimum debilitatam esse:

et ipse conquestus fuit, et exitus tandem ostendit. Sic enim ipse

quadam epistola: Cum ante annos decem et corpore et animo vigerem:

nunctot calamitatibus tum victus tum fractus, vix aegra membratraho,

et animi alacritatem senescere comperio Quare me omni cura et

cogitatione praeparo ad iter: quod ducit ex huius vitae miseriis ad

aeternam tranquillitatem. Haec ipse tribus mensibus ante obitum.

Postquam liberali cum voluptate et animi iucunda laetitia ad finem

produxerat Haidelbergae la bores tres: quorum primus isque praecipuus

et auctori gratissimus: divinum sacrorum Bibliorum opus,

[gap: Greek word] illustratum: alter, conversio et enarratio

Ethicorum Nicomachicorum Aristotelis: tertius Chronicon a condito

mundo ad natum usque Christum: manum quidem admovit duobus aliis la

boribus, enarr ationi Politicorum et Oeconomicorum Aristotelis: deinde

Corpori doctrinae: in quo explicaturus erat integram et veram

doctrinam de controversiis illorum temporum. Sed hace et alia cum

auctoris vita sunt abrupta.

Anno enim sexagesimo nono, die vicesimo Iunii, ad auditorium iturus

praelegendi causa, doloribus circa [gap: Greek word] subortis,

coactus domum redire, in syncopen incidit. Ex ea recreatus, cum

praeter difficultatem respirandi nihil sentiret morbi, sequenti die ad

pristinam docendi consuetudinem rediit, habuitqui postremam lectionem.

Post de consilio medici pharmacis usus, manifeste sensit vires valde

prostratas. Itaque sperare se dixit: finem vitae suae adesse: seque

placido exitu ex miseriis et fraude mundi, ad aeternam DEI et beatorum

consuetudinem evocatum iri. Sexto et vicesimo die usus phlebotomia, a

prandio iterum animo deficere incepit: refectus et ad se reversus,

dixit: se non procul a morte abesse: atque mox anima Christo Servatori

commendata, inter sacras consolationum sententias, interque manus

sublevantium, ante horam quartam placidissime exspitavit: cum vixisset

annos quadraginta quatuor, menses sex praecise: docuisset ecclesias

scriptis et viva voce, inter mirandos fortunae casus, annos am plius

viginti tres. Ita conseoutus est, quod saepe in votis habuit,

videlicet ne difficili et producto morbi genere spititum edere

cogeretur: subinde militariter, quod fortem Christi tribunum decuit,

sua lingua inclamans: Ach Herr beschere mir einen Reuterischen todt.

Funus ei factum est honorisicum die sequenti vicesimo septimo Iunii:

humatumque corpus eius in sacello Academiae ad divi Petri: ubi lapidi

incisum sepulcrali tale monumentum legitur:

HIC QUIESCIT CORPUS CLARISS. ET DOCTISSIMI VIRI, DE ECCLESIA


page 426, image: s456

ET LITERIS PRAECLARE MERITI D. VICTORINI STRIGELII KAUFBEIRENSIS, PIE

DEFUNCTI D. 26. IUNII, ANNO CHRISTI M. D. LXIX.

Psalm. 17. Ego in iustitia videbo faciem tuam: satiabor, cum

evigilavero ad similitudinem tuam.

Obitum viri et Theologi praestantissimi deflerunt epitaphiis

carminibus amici et viri docti Matthaeus Wesenbecius, Lambertus

Pithopoeus, Ioannes Iacobus Boisardus, Iacobus et Petrus Monavii, et

alii: quae edita typis exstant. Nobis hoc Pauli Melissi subicere

visum est:

Paulus Schedius Melissus in Victorinum Strigelium.

Haec monumenta sacrat tibi, Victorine, Melissus,

Mutuus alternae cultor amicitiae,

Cui tua mors tanto magis (ebeu!) venit amara,

Cui tua mors tanto venit acerba magis:

Quanto nectarea dulcedine fantis ab ore

Suavius, et fluxit dulcius eloquium.

Quale equidem cupidis ego puriter auribus olim,

(Lipsia novit, idem novit Iena) bibi.

Lotichii manes inter cineresque Micylli,

Ad vada Neccaricae nunc tumulatus aquae:

Cecropios et adhuc lingua stillante liquores

Illyricae damnas faecis amaritiem.

In eundem stando morte correptum.

Qui iacet hic, constans ut Victorinus in omni

Re fuit, et victor propietate sui:

Sic mihi victorem stantemque in agone supremo

Deiectum aut victum mors dare non potuit.

Fuit Strigelius hic Theologus ac Philosophus excellens et facundus, ad

docendam feliciter iuventutem a natura ipsa sculptus factusve: et

praecipuus ex trium viris illis, qui Academiae Ienensis ad Salam

fundamenta, auspiciis iuniorum Saxoniae ducum, iecerunt: dignus

Socratis laude, cuius meminit hisce Xenophon:

[gap: Greek words] : hoc est, solos eos dignos honore iudicabat, qui ea quae

oportet sciunt; et recte eadem oratione explicare possunt. Senecae

enim consilium secutus, certis ingeniis sibi immorandum recte

iudicavit: et Melanchthonianae doctrinae copia, sermonis sinceritate,

proprietate, perspicuitate.


page 427, image: s457

et facilitate delectatus: sic eum imitari studuit: ut tandem

diligentia et exsereitatione adsidua id obtineret: Melanchthonem ut

felicissime in docendo et scribendo repraesentaret. A Flacio Illyrico,

et eius manipularibus, obiectum ei est crimen haereseos: quod

gravissime tulit: nominatim accusatus est; quod non recte sentiret et

doceret de ea parte doctrinae; quae appellatur: de libero arbitrio. Ab

aliis vero aliorum insimulatus est errorum: ut vita eius perpetua

fuerit pugna et dimicatio. Itaque ut Melanchthon ante mortem dixit:

cupio ex hac vita migrare prepter duas causas: primum ut fruar

desiderato conspectu Filii DEI et caelestis ecclesiae: deinde ut

liberer ab immanibus et implacabilibus odiis Theologorum: ita ipse

easdem causas saepe inter precandum usurpare solitus fuit: cum videret

se hoc fato natum: ut omnibus eorum telis, qui essent arguti cives

sine virtute, vita et fama sua proposita esset.

Elucubravit in usum piae posteritatis et scholasticae iuventutis

varia: quae vere sunt et erunt ingenii et iudicii eius monumenta;

quorum quaedam Philologica sunt: quaedam Theologica. Illis adscribimus

commentarios in varias Philosophiae partes, Dialecticam, Ethicam et

alias: orationum et epistolarum libros: Arithmeticum libellum, qui non

modo usitata praecepta continet; sed etiam demonstrationes

praeceptorum et alia: his vero in Locos communes Theologicos

commentarios: Hypomnemata in utriusque Testamenti libros: quae paulo

ante obitum absolvit: et quo sine conscripserit: hisce epistola quadam

ad D. Matthaeum Wesembecium affinem et intimum suum exponit: Ego

certe, inquit, editione talium pagellarum nec nominis mei vanam

gloriolam quaero, nec aucupium pecuniae exerceo: sed cupio Deo

declarare meam gratitudinem pro maximis beneficiis: et Ecclesiae

ostendere meam confessionem: denique mediocribus ingeniis aliqua ex

parte prodesse. Horum finium cum mihi aptime sim conscius, non metuo

quorundam insulsas aut venenatas reprehensiones; sed me et meos

labores Filio Dei commendo. Scio meum vitae curriculum et breve et

exiguum esse. Quare in hac brevitate peregrinationis ea dicam, scribam

et faciam, quae migrationem in vitam aeternam non impediunt. Hactenus

ipse Strigelius: reliqua eius opera in bibliothecis videantur. Tota

autem haec narratio contexta est ex schedis et scriptis ipsius

Strigelii; ex Papiniano Matthaei Wesenbecii, et aliis.


page 428, image: s458

PAULUS EBERUS.

KIttingae pervetusto Franconiae oppido natus est Paulus Eberus, anno

Christi millesimo, quingentesimo, undecimo. IV. [note: * d. 8. Nov. h. 1. p. med. noct. ]

Idus Novembris Parentes ei fuerunt probi ac honesti: qui

ita vixerunt re sua familiari contenti: ut odia declinarent: et sine

invidia amieos pararent. Patri quidem nomen fuit Ioanni Ebero; matri

vero Maragarethae Pfleumiae: qui ambo honestis in Franconia familiis

prognati.

Etsi autem puerilis eius aetas in barbariem foedam ac monachorum

putidissimas nugas incidit: tamen ingenii sui praestantia et

nobilitate, im pedimenta, quae temporum iniquitas obiecit, facile

omnia superavit. Nam tanta ingenii vi fuit praeditus: ut quae

proponerentur a magistris minimo negotio comprehenderet universa: quae

comprehendislet, ea et probe meminisset, et interrogatus redderet

promptissime. Qua de causa, cum domi ab ipso ineuntis aetatis primordio

honeste pieque esset a parentibus educatus, et prima illa puerilium

exercitationum rudimenta mediocriter percepisset: in aliam scholam eum

ablegandum censuerunt.

Ipse igitur pater, vir prudens et honestus: cum paulum iam roboris

accessisset aetati; Onoltzbachium, quod octo circiter milliaria

Kittinga distat, opulentum hoc tem pore, et aula Marchionis celebre

oppidum, filium abducit, anno, supra millesimum, quingentesimum,

tertio et vigesimo. Quo ipso anno etiam matrem suam Margaretam,

praematura morte, amisit, natus annos non amplius duodecim.

Onoltzbachii ergo in disciplinam traditus eius scholae magistris: et

diligentia in discendo et morum honestate, eam iam tum de se

concitavit ex spectationem; ut omnes, qui aliquid de ingeniis possent

iudicare, virum praestantissimum futurum augurati sint. Sed vix annum

ibi exegerat: cum fortuna hanc ipsi felicitatem invidere visa est. Nam

in morbum incidit, et morbi occasione tum corporis decus ac staturam,

tum robur omne amisit, in ipso ineuntis adolescentiae flore.

Erat Onoltzbachii quidam Paulus Rothalerus, civis honestus, et Eberi

hospes. Hic considerato moibo pueri, patri per literas significat,

filium adversa laborantem valetudine domum ut recipiat. Hoc nuntio

allato, iubente ita patre, venit Onoltzbachium Ioannes, filiorum Eberi

natu maximus, fratris domum reducendi gratia. Qui etsi iussus erat,

thedam conducere: tamen cum animadverteret non adeo magnum esse in

morbo periculum,


page 429, image: s459

pedestri itinere una cum fratre se com mittit; sed fato infelicissimo.

Progressi enim ad quatuor milliatia, incidunt in lanium, equo vehentem

quatuor agnos; quem cum nosset Ioannes orat; ut fratri suo, qui ex

lassitudine progredi amplius non posset, equum liceat conscendere.

Assentitur lanius: puer laetus in equum insilit; itineris partem

aliquam provehitur, lanius et frater subsequ untur. Sed nescio quo

casu equus tandem oneris impatiens, sessorem excutit: et quia

peronibus forte indutus erat Eberus, qui non ita facile e staticulis

expediri possent, per quartam fere milliaris partem ab equo

consternato ineitatissimeque currente, misere raptatur. Tandem

delabente calceo (nam dextri pedis duntaxat stapede im plicatus

haerebat) ipse quoque decidit. Frater Ebero comes datus iram patris

veritus, domi rem omnem censet occultandam: et quia non nisi parvum

vulnus in capite apparebat, de hoc si pater quaereret; hortatur

fratrem, in diver sorio, ubi pernoctassent, ex lapsu se accepisse,

dicat Pater hoc figmento elusus, nec de vulnere sollicitus, nec

medicinam ullam admodum curavit. Post aliquot vero dies intumescente

collo, et causam nec dum aperiente puero, Herbipolim itum est ad

medicos, qui licer variis tentatis remediis, nihil tamen, quod

recuperandae esset sanitati, efficere potuerunt. Sic igitur praestans

ingenio et eruditione vir, in ipsa pueritia amisso omni corporis

decore, curvus et gibbosus factus est, aetatis tertio et decimo anno.

Dum autem totum ferme annum domi ita desidet Eberus, valetudinis curam

agens, et afflicti sui corpusculi: accidit interea: ut Norinbergam

pater ad nuptias invitaretur. Quo cum esset profecturus, quia

acceperat, illustrem ludum literarium ibidem a Ioachimo Camerario,

viro et Graecis literis et Latinis eruditissimo, apertum: filium eodem

secum abducendum statuit. Etsi enim iam olim in eam descenderat

sententiam: velle se filium hunc musis et pietati dicatum: tamen illo

adverso casu, qui eum ad alia vitae genera ineptum quodammodo, et

inutilem reddere videbatur, non parum fuit confirmatus. Erat is annus,

quo Norinbergam venit Eberus a reparata hominum salute millesimus

quingentesimus vicesimus quintus, qui et rusticanae plebis seditiosis

tumultibus, et obitu sapientissimi Principis FRIDERICI III. Ducis

Saxoniae Electoris celebris et clarus.

In schola Norinbergensi annos complures commoratus, cu ingenio esset

acerrimo, et haberet praeter Ioannem [note: * Ludimagister is fuit Noribergae ad D. ]

Ketzmannum praeceptorem Ioachimum Camerarium: qui omne studium

suum et ad bonarum rerum doctrinam, et ad rationem dicendi, quae

sapientiae exornatrix est, adhiberet: felices progreslus in literis

fecit. Artes enim quas vocant dicendi, quarum in formanda oratione, et

aliorum scriptis iudicandis, usus est praecipuus, ita cupide imbibit:

ut e condiscipulis paucissimos ei


page 430, image: s460

conferre; anteferre quidem liceret neminem. Linguam Latinam tam

numeris soluram, quam quae certa metrorum ratione includitur, usu

creberrimo per sibi familiarem reddidit. Graecae linguae initia,

praesertim sub tali magistro, magna cum admiratione didicit: omnis

denique liberalis doctrinae, quae quidem in eam aetatem cadit, et

locum in scholis puerilibus habet, ea iecit fundamenta; ut de

Praeceptorum sententia, et consensu senatus Norin bergensis; Academiae

iam tunc maturum ingenium iudicaretur.

Horumigitur consilio usus Eberus, a senatu Reip. Norinbergensis, et

quadam praecipua ibidem familia necessariis studiorum sumptibus

instructus, adiit Wittembergensem Academiam anno aetatis vicesimo

primo, qui erat a salutari nativitate Christi millesimus,

quingentesimus, tricesimus secundus.

Wittembergae Eberus, quod non nisi bonosum et virtutls am antium

gauderet consortio, eos brevi in studiis progressus fecit: ita vitam

et mores suos omnib viris honestis probavit: ut non solum propter

eruditionem in admiratione esset; sed propter virtutem etiam in

amicitiam et familiaritatem domesticam a precipuis viris admitteretur.

Unde et anno trigesimo sexto honorem in Philosophia sum mum, gradum

Magisterii vulgo nominant, cum summa eruditionis laude est consecutus:

Decano Iacobo Milichio, artium liberalium tunc magistro. Altero autem

anno post, in collegium facultatis artium a Decano Philippo

Melanchthone est adscriptus; cui ita carus deinceps, ita perspectus

et probatus fuit: ut non dubitarit etiam arcana sua, et secretiores

literas eius fidei com mittere. Cum enim eleganter scriptitaret, et

nitidos literarum characteres pingeret Eberus: in describendis

praecipuis suis materiis eius uti opera Melanchthon consuevit.

Progressu vero temporis ita paulatim crevit haec intima familiaritas:

ut nihil fere solitus sit aggredi Melanchthon, nihil scribere, nihil

commentari, de quo non prius cum Ebero suo communicasset: adeo quidem,

ut etiam vulgari ioco, sed huic viro honestissimo, Philippi

repertorium Eberus dicererur.

Cum itaqui penitus perspectam haberet Melanchthon Eberi eruditionem,

prudentiam, comitatem, et in omni officio diligentiam singularem:

multos adolescentes nobiles, aliosqui honestissi mis natos familiis,

quos aliunde commendatos habebat; ipsi eru diendos comcredidit. Ex quo

factum, ut Eberus aliquot annos continuos domesticam scholam habuerit:

tanta sapientia, tanta disciplinae severitate, tanto studiorum omnis

etatis incremento: ut eum non dico qui superaret, verum qui adaequaret

hac in parte, non facile tunc repertus sit. Quas enim virtutes M

Tullius in summo im peratore inesse oportere iudicat; ut recte et

laudabiliter commisso munere fungatur. scientiam nimirum, virtutem,

auctoritatem, felicitatem: illis quatuor omnib. Eberus,


page 431, image: s461

Ingentes animos angusto in pestore versans,

sic ex ornatus erat suo loco, ut in singulis fere quiddam praecipuum

et singulare videretur obtinere. Nam scientiam et erudite doctrine

copiam, cum felicitate et facilitate omniadocendi fuisse ipsi constat:

in communicanda doctrina fuisie facilem et begnum, non invidum, qui

disciplinae gravitate praeceptoris auctoritatem facile sustineret:

erudita denique discipulorum copia, in docendo felicissimum.

Prodierunt enim magno numero e schola et disciplina Eberi, multi

elarissimi praestantissimique viri; qui postea per omnem fere

Germaniam sparsi, patrim in remplis populum de pierate in Deum et

Christiani hominis officiis docuerunt: partim salutaribus consiliis et

iure dicundo res pub. gubernarunt; partim in tuenda sanitate corporum;

partim in erudienda tenera aetate, non minus utilem operam communi

hominum societati praestiterunt Quod ipsum, opinor, multo Ebero hon

orificentius. et ad nominis perpetuitatem gloriosius est; quam sivel

bellator strenuus multas cruentas ex hostibus victorias reportasiet;

vel mercator impiger lucrum undique consectans ingentes suis opes et

thesauros reliquisset.

In docendo autem Eberus eum cursum tenuit, qui plurimum ut proficerempt

sue disciplinae concrediti adolescentes. quam aptissim us esse

videbatur. Plerasque enim Philosophia partes breviter et dilucide

explanando percurrit; eoque non contentus, repetendo etiam, quod a

plerisque hoctempore, propter laboris molestiam fere negligi videmus,

cum magno discentium incommodo, diligenter auditoribus inculcavir.

Adiunxit etiam disputationum et declamationum exercitia: ex quibus

magnas utilitates ad iuventurem scholasticam redire inrelligebat.

Cumque multes naberet in auditoribus suis aetate iam grandes et

mediocri doctrina praeditos: horum precibus adductus cum sanctae

Theoiogiae studio se totos dedere decrevissent, succisivis horis

enarrandas suscepit aliquot D. Pauli epistolas. Qua in re tam fidelem

ipsi operam navavit Melanchthon: ut non solum quae in explicatione

epistolarum tractanda essent, monuetit; sed pleraque etiam suapte manu

praescripserit Quod in multis quoque aliis doctrinae partibus ab hoc

laborum patientissimo vito factitacum accepimus. Physicam quoque

dostrinam initio, ut eam privatis suis discipulis dictarer in gratiam

Eberi congessit.

Cum iraque Melanchthon Eherum summo, propter ingenium, amore

complecteretur, et eius operam Academiae inprimis utilem futuram

prospiceret: ut eum in Wittembergensi Academia retineret, in votis

semper habuit. Quam ad rem quia coniugium aliquid habere videbatur

momenti: non fuit ipse gravatus, vir cumprimis officiosus, et ad

omnium


page 432, image: s462

nutum paratus: ut Lipsiae virginem honestam, cui Helenae nomen, uxorem

Ebero dispiceret Quam ipsam cum legitimo matrimonio sibi coniunxisset

Eberus, anno Christi millesimo, quingentesimo, quadragesimo primo,

amantissime simul et suavissime cum ea virit, in annum usque vicesimum

ostavum, et DEO benedicente, fecundum expertus est coniugium, ac

numerosam sobolem ex ea procreavir.

Triennio post in senatum professorum, summa omnium cum gratulatione et

laetitia, est cooptarus, anno aetatis trigesimo tertio. Ac primum

quidem eam obtinuit provinciam; ut Grammaticam, orationis congruae

architectatricem, et Latinae linguae seriptores, studiosis

adolescentibus interpretaretur. Gravi enim et sapienti consilio, a

maioribus introducta consuetudo est; ut in Wittenbergensi Academia,

una cum superioribus artibus et difciplinis, etiam illa studiorum

quasi incunabula et prima rudimenta publice doceantur. Quamvis igitur

hec Grammatica professio in speciem vilis et abiecta videretur; nihil

habens dignitatis aut splendoris: tamen eam in docendo diligentiam, in

explicando fidelitatem praestitit Eberus; ut et summam laudem omnium

testimonio mereretur; et ad sublimiorem dignitatis gradum, aditum sibi

paulatim patefaceret, et quasi viam sterneret.

Sed consequutum est paulo post bellum illud acerbum et luctuosum toti

Germaniae: quo in bello Saxoniae Elector Ioannes Fridericus, dum

exemplo Ezechiae pia arma capit pro defensione verae religionis,

exemplum factus est fortitudinis et constantiae singulare: et oppidum

Wittemberga post aliquor dierum obsidionem, in Caesaris potestatem

venit, anno quadragesimo septimo. quo ipso tempore Eberus, cum D

Casparo Crucigero, rectore universitatis, templique arcis

contionatore, Ioanne Bugenhagio, Pastore; et aliis quibusdam; in

oppido mansit: obsidionis pericula fortiter pertulit: liberati0nem

magno erectoque animo exspectavit.

Sedatis autem belli tumultibus, cum sub Mauricio Electore mediocris

tranquillitas illi oppido reddita, et bello dissipata Academia

instaurata esset: ceterique professores ad docendi labores

rediissent: Eberus etiam nihil sibi cunctandum ratus, ad urgendum

curriculum suae vocationis incubuit; tanta quidem diligentia: ut, non

contentus Grammaticae et Latinae linguae professione, omnes fere

totius Philosophiae partes ordine explicatit: atque ita per parva

quaedam incrementa, longo tempore, paulatim se ad maiora evexerir.

Ut enim ipsam naturae vocem, testimonium de DEO clarissimum dicentem

in aspectum hominum, lucemque produceret: a Logicis artibus adcaeli

contemplationem digressus, quib. motibus


page 433, image: s463

Deus, et quam variis, caelestia corpora ornaverit: quas vices stellis

affectionesque tribuerit: qua magnitudine, quo situ, quibus

passionibus, officiisque donaverit: quem sinem denique in condendo,

quas hominum commoditates respex erit; diligenter auditores suos

edocuit. Naturalium item corporum principia ostendit: causas

generationum, corruptionum, aliorumque motuum aperuit: qualitarum

pugnas, et mutationes inde ortas, et mirandam corporum nostrorum

fabricam, dissimilesque animae vires ingeniose explanavit. Ethicam

quoque doctrinam, qua nihil ad vitam humanam tranqunile degendam,

magis est necessarium, quae mores hominum instituit ac format;

omnesque vitae actiones virtutis norma dirigit; naturae contemplationi

tamquam coronidem subiunxit. Omnes enim animadvertit, qui verum

doctrmae fructum intelligerempt, hunc suis e studiis fructum potissimum

auferre cupere: ut et morum elegantia, et amplissimo virtutis decore

ornati, vitae negotiisque mortalium quam certissime queant consulere.

Erat sub illud tempus remplo arcis praepositus D. Ioannes Forsterus,

Thcologus et Hebre ae linguae professor celeberrimus. Huie, cum ex hac

morrali vita ad caelestis ccclesiae consuetudinem emigrasset,

successor in aede arci comigua, datus est Eberus. Nam praererquam quod

artium et linguarum cognitione excelleret; et iam in cognoscendis

recteque intelligendis iis libris, quibus sanctissima divinae vocis

oracula sunt comprehensa, anhes iam plures desudarat. Qua etiam de

causa cum ad gubernacula eius officii accessisser; tanta side,

industria, authontare omnia ab ipso administrata sunt; ut Deiipsius

nutu atque consilio et gesta et provisa esse viderentur. Acvitrutis

quidem et doctrinae ipsius praeclarae, insequens statim annus

documentum illustre dedit. Cum enim auspi ciis Ferdinandi Imperatoris

colloquium institutum esset Wormatia, in quo dissidentes in religione

Theologi de controversis doctrinae Christianae capitibus conferrent:

inter aliosipseetiam dignus est habitus, qui a nostra parte, una cum

Melanchthcne Wormatiam ad colloquium mitteretur. Sed Pontificiis,

confessionis Augustanae socios urgemptibus [note: * Consil. Theol. Melancht. ]

: ut se a Zvinglianis, Osiandristis, Synergistis et aliis

seiungerents colloquium paulo post ut saepe alibi dictum, abruptum et

plane dissipatum est.

Interim venerandus senex D. Ioan. Bugenhagius Pomeranus, cuius

comsilio, virture, auctoritate, eruditione, et pietare annos amplius

sex et triginta pie et feliciter Wittenbergensis gubernata ecclesia

erat, quocum Eberus toto tempore coniunctissime vixerat, in pia invocatione

Filii Dei ex hac mortali vita discessit. Cum igitur successor illi

quaereretur: visus tandem est Eberus dignus: cui tam amplum munus

committeretur; qui docendi felicitate


page 434, image: s464

defunctum pastorem repraesentare, virtute auditorum exspectationem

sustinere, eruditione difficultates tanti officii, DEO adiuvante,

superare possecensebatur. Quamvis autem multas initio sui excusandi

rariones praetenderet: tamen quod indignum videretur, et DEO vocanti

ad verbi sui ministerium, et tot clarissimorum virorum praeclaro dese

iudicio, ac praeserrim Melanchthoni unice id flagitanti, pertinacius

reluctari, tandem assensus est. Accesserunt et ad senatus Academiae

consensum oppidani senatus suffragia, et gravissima Principis

Electoris auctoritas; qui neminem Ebero in eo officio praeferendum

omnes existimarumr. Anno igitur quinquagesimo ostavo Pastor ecclesiae

Wittenbergempsis creatus et confirmatus, annos natus amplius sex et

quadraginta. Cui officio quanta fide et diligentia annis fere undecim

praefuerit: quamta felicitate sacra docuerir. quo animi ardore

adversariis se opposuerit, et sanae doctrinae corruptelas refutarit:

quam insigni denique exemplo ad pietatem, et honestae vitae officia

facem auditoribus praetulerit: non est necesie pluribus exponere; cum

rerum testimonia adfint.

Cum ergo Numinis divini favor et eximiae dores in celsam dignitatis

sedem virum evexissent, honore eum maiori quoque cohonestari par fuit:

quod perfectum auctoritate mandatoque illustrissimi principis Augusii.

Anno enim nono et quinquagesimo, mensibus saltem quatuor prius, quam

diem supremum obiens Melanchthon, disputationis eius praeses, triste

sui desiderium illi Academiae, et luctum bonis omnibus relinqueret:

Decano Georgio Maiore, Doctoris Theologi titulo est ornatus,

competitoribus Faulo Crellio Islebiensi, Erasmo Laeto Cimbro, Ioanne

Coglero Quedlinburgensi.

Postea anno sexagesimo quarto Ienam a Professoribus Academiae evocatus

est: ut habita de more scholarum disputatione Theologiae Doctorem

renuntiaret Ioannem Stosselium: quem longo tempore et Ienensis

Academia Professorem, et Superintendentem Pirnensis Ecclesia habuit.

Elapso deinde quadrionnio una cum Paulo Crellio Onolsbachium abiit,

evocatus a principe Georgio Friderico, Marchione Brandeburgensi: cuius

pietas et in literatos munificentia etiamnum celebratur. Fuit ibidem

illustris Eberi virtus et industria, in componendis controversiis

inter Onoldinum Superintendentem et ministros reliquos ortis;

studiumque adeo illi optimo et liberalissimo principi probatum. ut et

ipsi Ebero honorarium amplissimum, et uni de filiis eius stipendium ad

virae annos decreverit.

Francicum iter mox Altenburgense colloquium excepit. Quod licet

optimo consilio ab illustrissimis principibus, Augusto Electore, et

Ioanne Wilhelmo patruelibus, ducib. Saxoniae institutum


page 435, image: s465

suisset: ut, sicuit in politicis iam factum esset; ita in religione

oriam, sublata omni litium et mutuarum condemnationum materia, pax

constitueretur, et vero ac stabili concordiae vinculo utrinque animi

devincirentur, gloriosissimo ad omnem posteritatem exemplo: tamen

cossocutorum importunitate abruptum, prorum exspectatioom minime

respondit.

Ab eo colloquio do mum reversus in morbum incidit, contra ctum ex

frigore inprimis, et mutata victus ac diaetae ratione: quo et pavio

post exstinctus est Sensit ipse, simul ac domum vensset, vitae sibi

finem imminere Itaque ad Baltbasarem Mencium, quo familiariter

utebatur, dixit: se non alia ratione, quam ipsa morte profestionis

illius incommoda corresturum esse: quod et eventus comprobavit.

Praemiserat non multo ante coniugem suam Helenam, cum catarrhis ipse

affligi cepit: qui quod ad dorsum et ad os sacrum incumberempt, aperta

ibi duo apostemata sanie fluxerunt per menses duos Demde oborcum

eryspelas in utroque crure secuta est febris. Quamobrem morbo natura

superante, tandem in ardentissima Filii DEI invocatione, et comstanti

confessione pla cide exspiravit, die 10. Decemb.an. Christi millesimo

quingentesi mo sexagesimo nono, cum vixisser annos quinquaginta osto,

et dies triginta duos. Postridiein templo parochiali, ad dextrum arae

cornu, honorifice sepultus est, contionem funebrem habemre Christoporo

Pezelio, templi arcis tumc ministro, super illud Dan. 12. et Syr. 38.

Fuit vir exiguae quidem starurae, sed ingenio et eruditione praestans:

cuius fidelt opera Ecclesia et Academia Wittembergensis magno suo

cumsiuctu annos complures est usa. Quae enim in Ecclesiae doctore

potissimum requiruntur virtures, eloquentia videlicer, sacrae

scripturae peritia, et zelus, seu fervor spiritus: eae in Ebero

egregiae fuerunt. Dicendi enim ficulta tem, qua cogitata mentis non

modo verbis aperire: verum etiam coloribus illustrare posset; cum

singulari narurae beneficio, tum incredibili studio et adsiduo usu,

eximiam sibi comparaverat. In scriptura vero sacra tantum potuit: ut

et principes externi in diiudicandis controversiis opera et studio

rilius sint usi, eo que nomine legatos ad eum misermt. Neque defuit ei

zelus et Theologo dignus ardor, sou fervor spiritus, quories a

flagiriis revocandi homines, et ad pieratis virtutisque studium essent

inflammandi.

Monumenta ingenii reliquit in omni diseiplinarum genere plurima:

quorum pars publici iuris facta, pars vel apud heredes, vel alibi

latent. Deiis, quae lucem viderunt, est historia populi Iudaicia

reditu Babylonici exilii ad ultimum usque Hierosolymae excidmm:

Calendarium historicum: expostio Evangetiorum Dominicalium: bymni

sacri vernacule editi, e quibus hymnus illenotissimus, pro placida ex

hac vita emigratione: et alia.


page 436, image: s466

Exstar in effigiem eius Ioannis Schosseri epigramma eiusmodi:

Hos quicumque vides infirmi corporis artus:

Quos tibi pistor is parva tabella refert:

Consilium perpende DEI, qui splendida mundo

Visa putat regno non satis apta suo.

Eligit infirmos per quos Ecclesia Nati

Dosta, salutarem poscit habere fidem.

Ille etiam praeiens iuvat instrum enta salutis,

Praesidioque levat membra pusilla suo.

Quare parvalicet fuerint vox membraque Eberi:

Ipse per hunc voluit notior esse [gap: Greek word] .

Namque prius celebres docuit qui sedulus artes:

Post Christiaetherio Semine pavit oves.

Quid tenues spestas artus? in corpore parvo

Saepe etiam pietas, ingeniumque viget.

Ex oratione publice de vita Eberi habita a Balthasare Mencio collegii

Philosophici anno 1580. Wittembergae decano.

IOANNES BRENTIUS.

WILAE, Imperii in Suevia oppido, nascitur Ioannes Brentius, anno

Christi millesimo, quadring entesimo, nonagesimo nono; patre Martino

Brentio, oppidi illius annis viginti quatuor praerore, matre Catharina

Henichia. Incidit eius natalis in diem Ioanni Baptistae sacrum: unde

nomen illi inditum Ioannes, quod nostra vernacula huldricum quasi

Huldreich exprimit.

Parentes et ad pietatem illorum temporum a teneris, et ad literatum

studia sexto aetatis anno adhibuerunt: puerque prima Grammatices

elementa percepit. Cumque ad studia esset natus. statimin tenera

eriamdum aetate ingenium, quod nihil mediocte pollicebatur, in eo

eluxit, facile arripiens omnia, quae a magistro tradebantur. Quare

anno aeratis undecimo, Haidelbergam in scholam trivialem a parentib.

est missus, ad capiendum maiorem ingenii cultum. Postea Vahingam

concessit. ubi scholam regebat M. Ioannes Schmidlinus, cuius fama tum

longe lateque spargebatur, ut artificis in hoc genere singularis. Hinc

Haidelb. rediir decimotertio aetatis anno, inque numerum studiosorum

est adscriptus. Florebant autem illictunc optimarum artium et

literarum studia, renata in Germania, Rodolphi Agricolae, Ioannis

Reuchlini, et Erasmi diligentia: ubi anno aetatis decimo quinto prima

Philosophiae laurea, quae a baccis nomen habet, est ornatus.


page 437, image: s467

Usus est praeceptorib in artibus Theobaldo Billicano, Ioanne Knellero,

qui postea ad summos honores est evectus, confiliarius Imperatoris

Caroli U.factus; in Graeca lingua, Ioanne Oecolamp. viro linguarum

peritissimo: in Hebraea vero Iudaeo quodam Hispano Matthaeo, qui

nostris sacris initiatus erat, et Doctor me dicinae postea renuntiatus

est: in Theologia, cui totum postea se dedidit, Doctore Petro

Scheibenhard, D Georgio Nigri, et alio quodam D. Marco.

Aequales et in studiis commilites habuit Philippum Melanchthonem,

Martinum Bucerum, Erhardum Snepfium, Martinum Frechtum Theologos,

aliosque viros doctissimos: qui omnes et singuli in artib. bonis,

Philosophia, linguis, et Theologia excelluerunt. His valde

familiariter postea in omni vita usus est, quemadmedum amicitia

literarum et virtutisfundamentis nixa, neutiquam solet collabi.

Ibi ergo in studiis aliquor annos posuit diligentia quidem summa,

studio vigiliisque maximis. Audierumt ex eo amici, de iuventutis suae

studiis interrogaro: solitum fere dies et noctes in adolescentia et

iuventa studendo continuare; plerumque statim post noctis medium

surgere: fratrem iuniorem, arrepto pulvinari una hypocaustum

ingresium, illoque capici supposito consopitum solitudinis levandae

causa pone lucubranti affuisse. Contraxit ex eiusmodi assidua assidua

consuetudine sibi malum [gap: Greek word] , quod deinde per

omnem vitam duravie: ut post noctem mediam, patum aut nihil dormire

amplius potuerit. Unde postea temporis successu, nocturnas illas

horas, quas ducebat in somnes, piis sacrarum literarum meditationib.

tribuit: quas, postquam surrexir, in chartas comiecit. In senectute

quoque, ut vigiliarum molestias levaret, arte quadam candelabrum iuxta

lectulum exstruendum curavit: ut etiam in lecto sedens, si quando

surgere non liberet, legere et scri. bere ad lucernam, quae erant

necessaria, posser. Qua in resenex hic Aristorelis iuvenis discendi

perrinaciam aemulatus videatur; quae tanta fuit, ut globum lucubrans

in manu teneret supposita pelui: ne somno opprimeretur; aut forte eo

oppressus, decidentis sono ut excitaretur.

Cum igitur ingenio esset felici, et omnium disciplinarum capaci, et

accederet diligenria illa, de qua diximus; praeterea memoriam haberet

fidam: ut eorum, quae legerat, non facile eum caperet oblivio: brevi

temporis spatio in dicendi artibus, linguis tribus, Philosophia

Aristotelica tantos fecit progressus: ut non solum Magisterii titulo

ornatus fit, anno aetatis decimo ostavo: verum etiam adolescens ipse

contubernii Restor illic creatus non multo post Quodlibetariam, ut

vocarunt, proposuerit ac defenderin disputationem. Professus est illic

summulas Petri Hispani, Versore vulgo vocant, Dialecticam Rodolphi

Agricolae, Suetonium, Graecam Grammaticam et Homerum, idque triennio.


page 438, image: s468

Erat sub id rempus doctrina religionis de fidei iustificatione

gratuita, de Christi Mediatoris unici beneficiis, de paenitentia, de

sacramentis, de vera Dei invocatione, et aliis, ut notum, densissimis

tenebris involuta, horrendisque erroribus corrupta: erar recepta, et

in scholas atque Ecclesias invecta multiplex idolomania: erant rixae

et disputationes scholasticorum Doctorum spinosissimae; quibus res

bonas, utiles, et Theologicas materias non explicaverunt, sed

labytinthis disputationum omnia involverunt. Mox autem, Dei benesicio,

subscuta sunt feliciora et laetiora tempora, excitato divinit us ad

repurgandam doctrinam caelestem, Martino Luthero, cuius editis

scriptis, lux nova exorta est in Germania, dispulsis densissimis

tenebtis, quae obfusae erant sanctae scripturae, et doctrinae

religionis Ingens Dei beneficium laetus Brentius agnovit, et grata

mente amplexus est, seque plunmum aiutum lectione scriptorum Lutheri

est professus, Eodem quo promotum Brentium diximus anno [note: * 1517. ],

Martiniss Lutherus disputationem contra indulgentias Pontificias

edidir, sequenti vero ipsemet Haidelbergam venit: ibique VI. Cal. Maii

disputationem de iustisicatione, proposuit, negans operibus propriis

hominem coram Deo iustieiam consequi: nihil etiam ad hoc conserre

liberum arbitrium, quod res sit de solo titulo: sed qui sine operibus

multum credat in Christum: hunc esse coram Deo iustum, et aeternam

consequi salute et vit am, idque se, quod tum videbatur ut ipse quoque

appellabat Paradoxon, ex sacra scriptura, et D Aisgustino probaturum

His motus Brentius, Lutherum accessit: et multa familiariter, licet

iuvenis tunc, cum ipso contulit.

Editi sunt postea Wittembergae, et a Luthero, et Melanchthone, qui

eodem anno e Tubingana schola Wittembergam erat evocatus, alii

libelli, Commentarii Martini Lutheri in Epistolam ad Galatas,

Hypotyposeis seu loci communes Philippi prini. Quibus a Brentio

avidelectis, et collatis cum scriptis Propheticis et Apostolicis, ita

est confirmatus: ut studiosis in contubernio Realium, Matthaeum

Evangelistam enarrare coeperit. Statim tamtus est factus concursus ex

aliis quoque collegiis: ut, cum locus ille non eaperet auditores, in

auditorium facultatis Artium conceflerit. Conflovit illi odium et

invidiam frequens auditorum eoncursus apud Theologos: et ut odio suo

honestam praetexerent causam; profanum esse aiebanr, in talis loco, et

a persona sacris nondum initiata, Theologiam irastari. Ideoque ut in

suscepto exercitio, ad quod divinitus erat excitatus, et movebatur,

absque impedimento posset pergere: ibidem in collegium canonicorum ad

Spintum sanctum est adscitus: et sacris initiatus in patria primitias

celebravit. Postea Haidelbergam reversus, aliquoties vices alterius

pro coneione populari obivir, gratus auditoribus. Interea vero

nihilominus sacros et profanos auctorcs suis enarravit, et inter

caerera quoque epistolam ad Hebraeos.


page 439, image: s469

Vacabat tum Halae Suevorum munus Ecclesiastae: quo audito, D.

Isenmannus, patriae optime consultum et prospectum cupiens, significat

cuidam ex ordine senatorio, penes quem potestas illa vocandi parochi

erat: si eruditum quendam Magistrum recipere vellent, se daturum

operam: ut facile talis copiam habere possint. Hocipsum refert ille ad

senatum: cui placet, occasionem commode oblatam, non esse negligendam.

Mandatum itaque accipit Isenmannus a magistratu: ut in patriam redear,

adducto secum fururo ecclesiaste: quod et factum. Rogatus itaque

Brentius, specimen pro publica contione edidit nataliciis Mariae, anno

millesimo, quingentesimo, vigesimo secundo a Christi nativitate: ubi

non solum exspectatiom satisfecit, sed eandem etiam vicit. Placuerunt

enim mores, placuit gravitas, gestus, doctrina, sermonis genus, vox,

et quae ad officium tale pertinent omnia, nisi quod aetatem in illo

desiderarent grandiorem. Natus enim tantum erat annos viginti tres.

Nec tamen illa se im pediri passi sunt: operamque illius conduxerunt,

annuo salario ostoginta florenorum.

Etsi igitur iuvenis erat: tamen gravitate, vitae sanctimonia, morum

integritate, et in officio diligentia atque adsiduitate, tantum Dei

gratia effecit: ut nemini propter iuvemutem contemptui esset: sed

omnium non solum ora et oculos in se converteret, verum animos etiam

ad verbum Dei inclinaret: quo pristinis erroribus et vanitatum

doctoribus posthabitis, veritatem evangelii amplecterentur. Pharisaei

antem et seribae, ipsimer paulo post partim iniussi, quod sua

sacerrima sacra in vacuo theatro, et auditorib. et spectatorib.

destituti, facere erubescerempt, in alia secomtulere loca, partim vero

comversi, partim etiam morte sunta brepti.

Magna autem in contionib. popularib usus est prudentia et modestia;

initio cum haberet adversarios vehememptissimos, inter quos praecipui

erant Guardianus Theologiae Licentiatus, et Lector monasterii ordinis

Minorum: qui conspirantes saeviebant importunis elamoribus, et

Sophistica errores suos defendemptes. Que cum indesinenter facerent

fulminando, et virus suum evomendo Dominicis et festis dieb. matutinis

contionib. in magna populi frequentia: a prandio multo confluebant

frequentius, sperantes ecclesiasten suum eadem usurum vehementia, in

suorum dogmatum defensione, et par pari relaturum. Verum ille

prudenter dissimulabat ad tempus, et suo more docere pergebat,

doctrinae Christianae fundamenta iaciemdo, meritumque Christi unici

redemptoris fide apprehendendum, sedulo et fideliter inculcando. Deinde

ubi commoda se offerebat occasio, brevissime et modeste perspicuis

sacrae S. testimoniis adversariorum dogmata et clamores refurans, haec

pugnare cum illis ostendit. Itaque tandem plerique Papisticam

idolomaniam, dogmata, et superstitiones fuerunt detestati.


page 440, image: s470

Interea ipse quoque missam interdum celebrabat, sed non pro defunctis

offerebat: verum tantum Angelicam, quam sic vocant, legebat missam

Sequenti anno, qui erat vicesimus tertius supra millesimum

quingentesimum, Ioannes Isenmannus a senatu in patriam quoque vocatur:

ut defuncto Pastori succedat. Is autem sacros ordines nondum

susceperat, sed tantum minores, subdiaconus factus. Hic non solum

eadem cum Brentio docuit: sed impias Papatus ceremonias abrogare

incepir. Quare odium multorum conflavit, praesertim cum Brentius

quoque missas celebrasset. Hic Brentius publice se excusavit pro

contione auditoribus, rationem sui consilii exponens in hanc

sententiam: Optimi quditores, audio quosdam vestrum nostris astionibus

offendi: et quidem verum est, ego quoque aliquoties missam hic apud

vos celebravi: sed non per omnia sacrisiculorum more, impietate

horrenda, sacrisicii scilicet oblatione pro vivis et defunstis,

omissa: idque propter vos a me fastum est. Nam cum primum huc a vobis

essem vocatus, in profundum idololatriae vos immersos reperi, ideo

aliquid erat faciendum: et ad vos in iacum deseendi, ut vos educerem,

et libertatem paulatim erudiendo, et nonnihiletiam, exemplo Apostoli,

ad tempus cedendo et simulando. Iam vero restius ex verbo Dei ame

estis instituti, et horrendam missae abominationem et cenae Dominicae

profanationem intelligitis. Ideo ea et fugienda est, et legitime

abroganda.

Secuta sunt posteaturbulenta tempora mora seditione a rusticana plebe,

per totam fere Germaniam: qui perperam et carnaliter, ut olim Iudaei

de suo Messia, scripturam sacram, et evangelii doctrinam de spirituali

libertate, a peccatis per Christum parta, loquentaem, pro carnali sua

stultitia potius. quam prudentia accipientes, libello quodam evulgato

perfaces, et tubas seditionis, Muncerum, Pfeifferum, Storckium,

Hetzerum, et consimilia momstra, duodecim articulos Magistratibus

proposuerunt: quibus sibi carnalem hanc libertarem deberi scripturae

restimoniis detortis probare conabantur. Hic Brentius in summo

versatus periculo, quod nonnulli, sicut fieri consuevit, causam

malorum Brentio, qui usitarum doctrinae genus et ritus ecclesiasticos

mutarat, adscriberent, illumque reum postularent. Iam enim rustici

Hallensium iurisdictioni subiecti, et ipsi inter se, et cum aliis

vicinis contra suum magistratum conspiraverant, bellumque et

obsidionem devunciarant. Hic multorum civium animi mutarunt:

magistratus et ipse in magna fuit trepidatione; et facili momento

fieri potuisset: ur et ipsi ad partes rusticorum seditioforum metu

perculsi, concessissent. In quanto itaque periculo Brentius tunc

fuerit, facile quivis intelligit. Sed non tam de sua, quam desuorum


page 441, image: s471

salute sollicitus, eorum animos fractos et perturbatos, verbo Dei

erexit confirmavitque: magistratumque sui officii admonuit: ut arma

caperet, et fortiter rebellibus se opponeret: Deum affuturam, et

felicem daturum eventum, sicut etiam factum est. Civium enim sexcenti,

quatuor milia rusticorum in fugam verterunt: postea tamen in gratiam

sunt recepti, nec saevitum in illos.

Seditionsum autem scriptuma Cancellario electoris Ludovici Palatini

Rheni, Haidelberga ad Brentium est transmissum: ut iudicium suum de

illo declararet: num rustici reste ex seriptura sacra sententiam suam

probarent. Respondit is, nequaquam illorum opinionem et propositum cum

hac congruere. Deinde et magistratum et subditos de officio

commonefecit: atque e seripturae fundamentis monstrata falsitate,

egregie illos convicit: quemadmodum Lutherus multis hoc ipsum editis

libellis in summa omnium Principum trepidatione egir, sicut in hoc

argumenti genere utriusque scripta edita, restantur Hoc motu vix

sedato, mox dissidium aliud inter evangelicos ortum est, non idem

omnibus de cena Domni sentientibus. Zvvinglius enim Tiguri

substantialem corporis Christi in cena Domini praesentiam negavit;

quam Brentius cum Luthero et aliis adseruit. Duravit id cerramen magno

cum scandalo doctrmae annis aliquot: ac nescio, an ulla res alia,

magis cansae obfuerit, cursumque doctrmae caelestis impedierit; quam

odiosum hoc a Satana excitatum bellum Sacramentarium: quod omnes pii

doluerunt plurimum, et tollere atque componere studuerunt. Quo

consilio illustrissimus Hassiae Landtgravins Philippus,

consentientibus aliis, Marpurgum convocavit utriusque partis

Theologos, et inter hos etiam Brentium, Factum id, ut notum anno

Christi, millesimo, quingentesimo, vicesimo nono. Collocuti sunt duo

antesiguani soli, Martinus Lutherus et Huldricus Zvvinglius: Ibi cum

suam sententiam argumenris, et Physicis et Mathematicis, de loco, et

positu corporis Christi in caelo, ac quantitate corporis sumptis,

probare totis viribus conaretur Zwinglius: Lutherum magno spirita

admonuisse Zwinglium, multi audiverunt, ac dixisse: Zvvingli, noli

admiscere huic negotio Mathematica; sed relinquas et omittas in huius

causae probatione: nec mysterium hoc per Physica aut Mathematica

explices, sicut Athanasius inquit, quosdam carnem Christi

[gap: Greek word] : sed infecto negotio hac in re non absque magno

multorum dolore ecclesiae que iactura discessum est.

Secuta sunt comitia Augustana annotrigesimo ubi nostri in maximo

videbantur esse periculo; cum Caesar Carolus V. cui multis saeculis

parem non habuit imperium Romanum, coram adesset, iam primum a

Pontisice digressus et inauguratus: ubi


page 442, image: s472

verbis conceptis iurasser, perpetuum se dignitatis Pontificiae fort

defensorem. Rumor tum sparsus: Caesarem funditus novum hoc dostrinae

genus cum omnibus, qui id amplsterentur, deleturum, et exstirpaturum.

In magno igitur metu fuere omnes evangelici: sed laetior fuit opinione

et exspectatione hostium, Deo omnia ita dirigente, exitus. Principes

enim, sinceram evangelii doctrinam amplexi, cum eivitatibus

imperialibus, Theologos secum adduxerunt: inter quos primas tum tenuit

Melanchthon, et post hunc Brentius: qui ut ad alia comitia omnia,

colloquia, et conventus, in quibus de religione aliquid est actum, ita

ad haec quoque Augustana, a principe Georgio Marchione

Brandenburgensi, cuius praecipue runc constantia est spectata et

laudata: quod in facrem aperte Imperatori dixerit: vitam se potius et

sanguinem fusurum, paratumque collum praebere carnisici, quam

dostrinam et veritatem agnitam abicere, est adductus. Interfuit et

Erhardus Snepfius, et alii Theologi: quibus fuit iniunctum; uti summa

doctrinae capita scripto compraehenderent, Imperatori exhibenda. Hic

rum celeberrima illa doctrinae confessio, ab urbe, in qua et scripta,

et Carolo V. Augusto exhibita, nomen est sortita: quemadmodum olim

Nicenum symbolum, ab urbe Nicea, in qua trecenti ostodecim episcopi

contra Arium, a Constantino magno Imperatore convocati, breviter sidei

suae confessionem fuere complexi.

Haec confessio magna diligentia et gravissimis deliberationibus est

conscripta; non solum Theologorum praesentum, sed etiam Lutheri; qui

quidem ab urbe abfuit in vicino oppido Coburgi de voluntate Saxonis;

sed omnium fuit, quae hoc in negotio agebantur, conscius. Hic certe

cum in acie novaculae omnia esse viderentur, vitum se praestitit, et

vere animo fuit invicto; quod vel ex his, quibus quosdam suorum

trepidantes confirmavit, verbis apparet: Si, inquit, piam et iustam

causam defendimus, cur Dei promissi nonconfidimus? Praeter vitam hane

misellam Sathanas et mundus nobis eripere nihil potest. At vivit et in

sempiternum regnat Christus; in cuius tutela consistit veritas. Is

nobis aderit: is etiam causam hanc, quae non nostra, sed ipsius est;

adoptatum perducet sinem.

Confessionem illam cum Eccius et Faber iussi essent refutare: palam

testati sunt, sacrae scripturae testimoniis everti eam non posse.

Netamen si prorsus silerent, turpiter se darent: quaedam arrodere

tenrarunt, oppositis Patrum sententiis: ut in speciem habere aliquid

ex antiquitate viderentur; quod cum Evangelicorum pugnaret doctrina.

Sed ea talia fuere; ut, ipsorummet Episcoporum iudicio, lucem ferre

non possent. Itaque, nullis precibus, ab Imperatore Protest intes

exemplum illius confutationis impetrare potuerunt. Praelecta obiter

est, nec unquam


page 443, image: s473

in lucem venit: vetum principibus instantibus Caesar tandem respondit:

se quidem exhibiturum ipsis exemplum, sed ea conditione; ne quid eius

divulgarent, aut excudendum curarent: cum non ignoraret, tali

conditione numquam illos accepturos.

Durantibusiisdem comitiis, utriusque partis Theologi a quodam magni

nominis episcopo invitati; ut familiarirer de quibusdam religionis

controversiis conferrent: cum ad sanctorum in vocationem esset ventum:

Cochlae us hoc eam atgumento, scripeurae testim oniis destiturus,

adstruere est conatus: quod scilicet mater ecclesia hac in parte esset

audienda, cui hoc visum fuisset. Ibi tum Brentius subiecit: quid si

Pater diversumpraecipiat? Hoc inexspectatum responsum ille indigne

tulir: cumque manifesta aliqua ratione refutare non posset: aliquoties

non sine aliorum molestia reperivir: Pater, Pater, Pater.

Etsi autem tum et a Caesare et ordinibus Imperii reliquis, qui Romanum

Pontificem pro ecclesiae capite agnoverunt, Confessio ista sit

reiecta, et dogmata Pontificis adserta, additis gravissimis minis, se

fortunas omnes coniunsturos, sanguinem etiam, vitam denique ipsam

impensuros; ut huic negotio finem imponant; Evangelici tamen fortiter

et constanter in semel agnita veritate, Dei freti auxilio,

perstiterunt, nec ullis minis se ab illa avelli sunt passi, rem omnem

Deo commendantes.

Ibidem cum Melanchthon Brentium ad alium quendam episcopum adduxisset,

et dixisset: Reverendissime Domine, hic habemus sacerdotem Lutheranum

caelibem; hic illum collaudare et ad perseverantiam hortari. Curs vero

se ad coniugium natum esse intelligeret de mutando vitae genere,

postquam e com tiis ad suos rediisset, cogitavit, et urorem duxit,

Margaritam Graeterinam, honesta illius loci familia oriun. dam,

viduam, pietate et pudicitia insignem matronam; ex qua sex suscepit

liberos: de quibus superstites relicti tres, Sophia, nupta D.

Eberhardo Bidenbachio, Abbati Bebenhusano: Barbara, quam duxit D.

Theodoricus Snepfius, et filius patri cognominis Professor in schola

Tubingensi.

Postea cum Ulricus princeps Wirtembergicus avitum recuperasser

ducatum: animum adiecit ad repurgandas ecclesias ab omnibus

Pontificiis quisquiliis, quibus ut aliae ad iurisdictionem Pontificiam

perzinentes, scatebant. Et cum scholae publicae seminaria sint

Ecclesiae et Rei pub. et fontes ex quibus doctrina sincera hauritur:

suam quoque Academiam, qua fuit sapientia, reformare in animum

induxit. Quam ad rem cum viro pio, prudenti, gravi, erudito, spectatae

fidei, perito, et rerum multarum experientia edocto, opus


page 444, image: s474

esse intelligeret: Brentium ad hoc negotium vere arduum delegit,

eiusque operam a senatu Hallensi annuam legatis missis impetravit:

atque commissarium scholae constituit: qui ipsius nomine et

auctoritate eam reformaret, et ordinaret. Hic cum scholae

Professoribus, Camerario, Fuchsio, et aliis, utilirer plurimas, quibus

etiamnum utitur, ordinationes, leges, statuta, et quae ad Reip.

literariae gubernationem pertinent, sapienter disposuit.

Ibi cum essent parum aequi literis, aut honorisice de gradibus

scholasticis sentientes, prorsusque abrogandos dictitantes: gravissime

seillis Brentius opposuit, veterem ecclesiae consuetudinem ostendens,

et historiarum et Canonum monumentis confirmatum: ne sine publico

piorum et probatorum Doctorum testimonio, ulli ad docendum

admittantur: et hoc modo, ordine disci artes, humano generi et vitae

uriles: excitari etiam ad maiorem diligentiam iuventutis ingenia,

propositis laborum praemiis. Hoc modo illis persuasit; ut desua

cederent sententia: et apud principem obtinuit: ut in Tubingana schola

renuntiationes graduum, qui aliud non sunt, quam publica eruditionis,

pietatis, et virtutis testimonia, remanserint. Nec id solum egit,

verum cum esset [gap: Greek words] Exodum, Psalmum

quinquagesimum primum, et alia quaedam, eodem anno enarravit in

Tubingensi schola: pro contione etiam populum docuit toto isto

tempore, quo ibi fuit. Interim nactus occasionem in Astronomia multa

didicit: ut recte disciplinas Mathematicas intelligeret. Elapso deinde

tempore, de quo convenerat, ad suos rediit. Instituta postea fuere

annis XL. XLI. colloquia Theologorum de controversis articulis

Haganoae, Wormatiae et Ratisbonae, quibus una cum aliis delectis

interfuit. Quid effectum sit in eis, Asta publice edita restantur.

Anno XLIII. cum mense Augusto D. Paulus Constantinus Phrygio in

Tubingana schola Theologiae Professor, et ccclesiae Pastor, ex hac

aerumnosa vita emigrasset, de successore Dux Ulricus et scholae

proceres solliciti; post multas deliberationes, in hanc iverunt

sententiam; decreta legatione ex Aula et Academia, in qua tamen tum

plerique in religione dissentiebant; revocandum esse Brentium; cuius

antea fuerant experti virturem, eruditionem, ingenium et industriam.

Eius igitur operam expetiverunt, et ut id bona gratia fieret, a senatu

Hallensi precibus contenderunt. Verum negarunr illi: se eius posse

opera carere; neque ille gregem fidei suae commissum, et vocationem

pristinam deserere, sibi integrum esse respondit. Re igitur infecta,

domum legati redierunt.

Exarfit postea in Germania bellum, funestum illud et semper communi

patriae acerbum. Nam cum anno quadragesimo sexto,


page 445, image: s475

auctoritate Imperatoris et reliquorum ordinum Imperii, mense Ianuario

repetirum esset colloquium Ratisbonae: ut si quoquo modo fieri poslet,

certamina religionis pacifice componerentur; eique interesset

Brentius: nuntiata morte Lutheri, magnos sibi spiritus sumpserunt

Pontificii, rati illo mortuo, de religione iam esse actum. Proposuae

sunt conditiones de modo et forma colloquii Evangelicis valde iniquae.

Itaque abrupto colloquio, non amplius placidis mediis, sed bello

dirimendum religionis dissidium adversae parti visum. In hoc intestino

bello Imperator Carolus superior evasit absque praelio, principibus

discedentibus, et incruentam reportavit victoriam. Civitares quoque

Imperiales Caesari se dediderunt.

Ibi cum Halam Suevorum venisset Imperator cum exercitu, sub anni

quadragesimi septimi initium: etsi Brentius sperarat, impetraturum se

a capitaneo: ut ne militum praesidia domum suam recipere cogeretur:

tamen utprimum eo Caesar venit: nonnulli satellitum recta in plateam,

in qua Brentius habitabat, irrumpunt: et ubi non actutum aperirur, vi

fores effringunt. Haec dum fiunt redit domum Brentius, reperitque

milites aedes non manibus, sed pedibus ac bipennibus, quas halabardas

vocamus pulsare. Ibi unus milirum, cum videret eum domus incolam esse,

arrepta bipenni pectori Brentii mucronem obvertit; seque illum, ni mox

aperiant, transfixurum verbis gestuque minatur. Ianua itaque statim

aperta, aliquammulti irrumpunt: quibus, ut habebat, esculenta, et

poculenta proponuntur. Interim Brentius literas et charras in pluteos

conicit, seris que occludit. Sed cum ferocire milites inciperent:

necesse habuit familiam subducere; quam ipse per posticum e vestigio

est subsecutus.

Sequenti die venit Halam quidam Hispaniensium episcopus, cum comitatu

suo et asinabus Hic eiectis illis militibus domum Brentii occupat: in

bibliothecam eius invadit: scrutatur chartas omnes, et literas,

effractis etiam pluteis, et singula ercutit. In illis inventae literae

bellicis de rebus ad amicos; quae ei periculum crearunt maximum.

Accesserunt et contiones, quas belli tempore habuerat: ubi dixerat:

defensionem illam iustam, non esse violationem fidei: alioqui non

posse eos Dei auxilium invocare. Haec ad Caesarem delata, et ut fieri

solet, exaggerata: extremis ipsum exposuerunt periculis. Brentius

itaque primum cum suis in Xenodochium divertit. Postea cum senatus eum

defendere non posset: in altissimam turrim se abdidit, illicque

aliquantisper latitavit. Tandem urbe egressus die Thomae Apostoli sub

versperam, relicta uxore, cum sex liberis, alienis indutus vestibus,

per medios Hispanos salvus evasit: et fere totam noctem, uno salrem

comite, in agris oberravit.


page 446, image: s476

Fuit itaque tune non in nullo periculo, propter contiones a se

habitas potissimum, et literas: sed exitum tamen Deus ei dedit

felicem. Nam paulo post Caesare digresso, ipse Halam rediit: et

officium, sicut antea, fecit.

Sequente anno, quadragesimo ostavo Caesar devictis partim Principibus,

pattim capris, religionis negotium componere pro arbitrio instituit,

parato adhoc per quosdam notoslogodaedalos libro, quem ordinibus

Imperii ommbus proposuit, ac vehementer ursit: ut ab omnibus

reciperetur. Videbatur is liber, quiiam olim etiam in hunc finem et

usum sub incudem erat vocatus, viam monstrare da pacem,

tranquillitatem, et concordiam Germaniae: et quaedam nonnihil in illo

puriora esse, quam in Paparu docentur. Sed revera abnegatio sincerae

religionis, et reditus erar ad Papismum: cuius errores plerique,

Idolomania multiplex, adeoque ceremoniae omnes illic contincbantur, et

stabiliebantur. Varia de hoc libro, quem Interim vocatunt, dicta,

scripta, picta, adeoque decantata sunt.

Ibi cum passim doctorum iudicia a magistratibus requirerentur: Brentio

quoque et Collegae ipsius Isenmanno est exhibitus: ut suam deillo

exponerent sententiam: quod etiam bona fide, aperte et candide

fecerunt. Damnarunt enim librum impietatis: cumque tota sacra

scriptura et sidei analogia, et doctrinam et ceremonias in illo

scripto pugnare ostenderunt: Ideoque se nequaqaam probare posse, neque

unquam, quamdiu vivant, recepturos: sed potius vitam profusuros per

Dei gratiam. Quod postquam Caesar rescivir: commissarium Halam misit:

cum mandatis, ut vel vivum, vel morruum Brentium abducerer, quod hunc

inter primos esse iudicaret praecipuum: qui sua auctoritate alios

confirmare posset, ideoque plutimum referre arbitrabatur: si e medio

esset sublatus. Fuerunt autem tum non vulgares: sed sapientia

pollentes, qui haec omma inscio Imperatore Carolo fieri iudicabant,

per alium quendam: qui auctoritate apud Caesarem valebat plurimum;

cuius et consilio Augusta contionatores eiecti, et Ulma captivi

suntabducti.

Commissarius hic Caesaris cum Halam venisset; initio dissimulare

omnia: et Brentium ad se invitare, ac benigne tractare coepit. Deinde

clam abducere, iam in hoc paratis equis, tentavit. Sed cum hoc non

succederet: senatum civitatis convocat, eumque iuramento adstringit:

ut nihil illorum ullo modo, quae ipsis sit propositurus, enuntient.

Quo praestito ab omnibus exponit se in mandatis habere: ut

ecclesiasten Brentium secum abducat: quod si sua sponte illum sibi

tradant, bene: et Imperatori rem pisos graram facturos: sin minus,

sensuros iratum, qui oppidum sit oppressurus et alias horrendas minas

addit. Accidit autem tum, Deo ita disponente:


page 447, image: s477

ut unus er ordine senatorio tardius, iam praestito iuramento,

adveniret: cum legatus Caesaris totus in hoc esset, ut persuaderet

senatui, non curavit serius advenientem, nec iuramentum ab illio

exegit. Misso iam senatu ille e vestigio schedam scribit, hisce

verbis: Fuge, fuge, Brenti, crio, citius. citissime. Quae scheda cum

illi esset oblata per Isenmannum, amicum fidissimum, sedenti in cena,

cum uxore et liberis ipso Ioannis Baptistae die: statim de mensa

surrexit, negotium quoddam simulans, quo peracto mox sit reversurus:

et egiessus est comitante ipso Isenmanno. Non procul a porta obvium

habuit illum commissarium: qui interrogavit, ecquorsum sit abirurus?

respondit Brentius: esse in suburbio amicum agrotum, qui suam expetat

praesentiam. Bene est, inquit ille, cras, ut convenit inter nos, mecum

eris in prandio: subiecit Brentius, Deo volente: atque ita abiit,

incertus quo se conferret.

Rursum igitur fuga suscepta latebrae, perinde ut Athanasio olim,

quaerendae fuerunt. Interdiu in silva quadam densa latitavit: sub

crepusculum vespertinum prodiit ad suos; qui in pago quodam ignori

agebant, hospitium praebente viro nobili. Mane sub auroram latebras

suas repetivit: ne a quoquam conspiceretur: idque ab ipso septimanis

aliquot est factitatum. Quoditaque fuga sibi consuluit in summo vitae

discrimine positus, nullam mererur reprehensionem: sed in co

salvaroris nostri secutus est mandatum: praesertim cum non universalis

esset persecutio: sed ipse solus ad necem quaereretur, reliquis

symmystis extra periculi aleam constituris: quo in casu Agustinus

quoque fugiendum docet.

Interea Hallensibus operam suam denuo obtulit: si aut vellent, aut

possent ea uti: paratum se ad officium faciendum: nec deferturum

ecclesiam fidei suae commissam. Sin res cum periculo coniuncta; nolle

se, ut sua causa periclitentur. Rescribunt illi; negantque integrum

sibi eum retinere: sua venia sibi suisque ahbi. quocumque posset modo

prospiceret.

Hospitium itaque illi oblatum est ab Ulrico duce Wirtemberg. qui,

sicut Abdias, Brentium abscondit; officiis omnib. iuvit; occultarique

ab intimo quopiam suorum, se inscio, voluir ut si quando quaereretur,

vere, ignorare se, confir mare posser. Et vero prudempter id factum.

Cum enim sub id tempus pius vidam in arce Wirtemb. praefectus ageret:

qui frequenter vicinos pastores ad se evocabar: suspicio primum, mox,

ur sir, ex suspicione rumor subortus est: Brentium illic latitare;

quem ministri salutatum accedamt. Id ubi cuidam, quromnia Caes. agebat

nomine, renumciatum esset: ilico comissarium cum mamdatis ad ducem

misit: qui elocis vicinis, militum manum; sicur tumc passim praesidia

Hispanorum in agro Wirremb. eramt, intempesta nocte cogit: arcem

circumdar: ipse recta ad principem Ulricum contemdit:


page 448, image: s478

et noctis concubio, Caesaris iussu, principis colloquium poscit,

Princeps co cognito, exponere mandata iubet. Ille signisicat;

inaudisse Caesarem, quendam hostium suorum in arce Wirtembergica

latitare: velle itaque, ut nulla interposita mora arx aperiatur.

Princeps eo cognito; suum a secretis, qui solus rei erat conscius,

accersit, interrogatque: num illic Brentius esset, nec ne? negante eo;

irerum quaerit: certone sciat? illo affirmante; permittit princeps, ut

legarus arce aperta quaerat, si quem inveniat. Fuit autem tum temporis

Brentius non in arce Wirtembergica, sed Wittlingensi: ubi comentatus

est in Psalmum nonagesimum tertium: et tunc quidem cum ad necem

quaereretur, securus dormivit.

Postea in loca tutiora, Basileam nempe, se contuilit, principe sumptus

suppeditante. Humanissime autem et perbenigne ibi, cum familia, est

habitus. Sed, ut calamitas nulla est sola, cum uxor Margareta ibi,

longa tabe consumpta, diem suum obiisset: et alia cum liberis ineunda

ratio esset: in extrema ducatus Wirtembergici ora, et silva Hercynia,

in arcem, supra oppidum Horrenbergum, cum liberis est translatus. Ibi

mutato nonnihil habitu praefectum se arci venditavit: et mutato

nomine, Huldrich Engster se appellavit: Hebraeo aequivalens Germanicum

excogitans, et cognomine vernaculo Graecum aptans

[gap: Greek word] deflexa leniter voce; ut Germanicum sonaret.

Hoc in loco dum praefectum simulat, cum contiones sedulo frequentaret:

modeste Pastorem aliquando ex vicino pago Guttachio defuncto oppidi

Pastore eo translatum, alias bonum et pium virum, admonuit: ne

contiones ita protraheret; ille nonnihil vel moleste ferens se a

praefecto officii admoneri, vel ut ioco luderet, respondit. Vobis

praefestis omnis mora in templo est molesta, sed non aeque in

symposiis: subrisit Brentius graraque ipsi fuit Pastoris

[gap: Greek word] : et se praesectum haberi. Nec tamen per omnia bene

potuit simulare praefectum. Nam nec more plerorumque istius farinae

hominum diras exsecrationes et blasphemias nominis divini evomere, nec

compotationibus ad aequales haustus indulgere, aut similia facinora

egregia patrare solebat: quod alii multi sibi permittunt. Ideoque

cives illius oppidi varia de hoc praefecto etiam cogitabant et

loquebantur.

Accidit postea, ut hic ipse Pastor letaliter decumberet; ibi Brentius

illum ex officio, quasi vicinitatis, et tamquam suum Pastorem

humanitatis causa invisit: quod multas ex ipso audivisser salucares

contiones, easque repetivit: et ut iam se ipsum iis, quibus alios

solirus sit, consolaretur, admonuir. Quibus Pastor auditis erupit ia

haec verba: o Domine, non es verus praefectus, quamvis studiose

simules, quicumque tandem sis. Ibidem hic noster praefect us causas

Politicas nullas cognovit, ab eiasmodi


page 449, image: s479

oneribus immunis, et privilegio quodam Principis exemptus; tantum

nomine praefectus: meditationibus piis et scriptionibus operam dedit.

Illic enim comentarios in Iesaiam Halae coeptos, feliciter in

solitudine absolvit: illic eriam catechismi explicationem scripsir,

qua errores Pontisicios et Interimisticos plerosque non solum detexit;

sed ex sundamentis sacrae scripturae refutavit, suam conf ssionem

edidit, ecclesiamque tempore tristissimo confirmavit.

Intorea maximis stipendiis vocatus est a Magdeburgensibus: a rege

Angliae Eduardo amplissimis promissionibus; a Duce Borussiae Alberto

Brandenburgico seniore, episcopatum offerente: sed moveri se passus

non est, quantum vis splendidis et amplissimis stipendiis et

muneribus; ut propter pecuniam exteris potius, quam patriae operam

suam addiceret. Nec quicquam lucri aut commodi sui gratia, facere

voluit; sed munera etiam vere regia respuit: atque vel hoc suo

exemplo, egregie Politicorum Sycophantarum quorundam calumniam

refutatum ivit: qui perpetuo in ore habent: Theologos avaros,

lucripetas ministros ecelesiarum: ipsimet inexplebiles et rapacissimae

Harpyiae.

Biennium itaque in exilio, varia fortuna iactatus, et incertis vagatus

tedibus, cum nullius sibi criminis conscius esser: propius Tubingam

accessit: et ad Ioannem Molitorem, pastorem Megerkingensem, msocum ab

hominum commercio remorum, sub autumnum anm quinquagesimi se contulit:

quo dux Wirtembergicus Ulricus, mense Novembri, fatis concessit. Huic

cum filius Christophorus, sucederet: statim initio gubernationis de

instauratione ecclesiarum suae ditionis consilium coepir: et Brentium,

ut communicatis cum ipso sententiis, recte omnia fierent, ad se

vocavit. Nec vero clam id habuit princeps: sed in arce sua Stutgardiae

palam eum fovit: et ecclesiis passim idoneos minisiros praefecit: qui

dispersos Interimistico tempore greges colligerent. Ab hoc pio

instituto etsi multi principum atque episcoporum eum dehorrarentur: ne

sibi suisque periculi quippiam repudiato Interim, eiectisque

sacrisiculis, crearet: tamen fortiter in proposito perstitit, nil

curans minas, nil diras, nil praesidia tum Augustae, tum in

Wirtembergici ducatus oppidis, et arcibus impofita: sed cum in

recessis, ut vocant, comitiorum Imperialium praecedentis anni,

perscriptum esset: ut si guid Imperii ordines haberent, quod ad pacem

et concordiam facere iudicaretur, concilio proponerent: conscribi

confessionem a Brentio voluit, de praecipuis dostrinae Christianae et

capitibus controversis, concilio offerendam. Fecit id Brentius ineunte

an. quinquagesimo primo: quo idem princeps, cum omnium esset

mimstrorum consessio; et, uti solebat dicere, viderent oculi, quod non

videt oculus: convocavit praecipuos suae ditionis Theologos, quorum

selecti fuere decem: ut consilia inter


page 450, image: s480

se conferrent. Isti igitur per aliquot dies Confessionem illam ad

analogiam fidei, et ad scripta Prophetica atque Aposiolica,

examinatunt: suaque subscriptione qpprobarunt.

Brentius sub idem tempus ad secundas transiit nuptias, cum Catharina

Isenmanna; virgine lectissima: quae deinde per omnem vitam ipsum, iam

annis gravem observavir, seduloque fovir. Neque enim Pontificum

curavit, de sacerdotum vel coniugio vel digamia, decreta: cum digamus

non sit, qui priori mortua, alteram, ut acste vivat, ducit. Suscepit

hoc in coniugioliberos duodecim: et superstites ex iis reliquit decem.

Confessio autem illa, de qua paulo ante, synodo Tridentina est

exhibita, a legatis ducis Wirtembergici,

[note: * His substituti suntWernerus Munch, et Hieronymus Gerardus IC. Adsynod Trident. Brentiusonissus. ]

Theodorico a Pleningen et Ioanne Heclino Iurecon sultor quos

subsecurus est Brentius, anno quinquagesimo secundo, cum aliis tribus

Theologis: ut publice in concilio, aut Confessionem synodo oblatam

defenderent: aut decrera iam facta contraria resurarent Hae enim duae

viae a Wirtembergicis legatis, cum de modo procedendi interrogati

essenta Caesareis oratoribus, fuerumt propo sirae, quod illi ad Patres

se relaturos promiserunt. Verum a Patribus illis nullum extorqueri

potuit responsum: necauditi sunt Theologi Wirrembergici, imo ne vocati

quidem unquam: neque hoc ab ipsis im petrari precibus ullis potuit.

Itaque dilapsis metu Italis episcopis et aliis, ipsi quoque venia

petita et impetrata domum redierunt; nec id sine periculo. Nec enim

ignotu mest, quid in Consiantiensi concilio acciderit: et Patres de

Pontisice Romano Theologis illis cavere noluerunt: qui concilio longe

est superior, docetque haereticis, quos ipsi vocant, sidem servandam

non esse.

Falsum autem est, quod apostata quidam, edito libello Germanico de

absurdis Lutheranorum, scribere non dubitavir se ex ore Brentii et

Valentini Vannii, qui et ipse ad concilium missus, audivisse:

Wirtembergicos nunguam, etiam a Patribus vocatos, comparere publico in

consessu voluisse: nec Brentium unquam voluisse congredi; donec

elestor Saxoniae Mauricius vi armatis Oenipentem pervenisset, faucibus

Alpium perruptis. Praeterea Cardinalem Tridentinum multa ibidem in

Brentium contulisse beneficias. Certum est enim, et ex annalibus

notum, arce Erenberga decimo octavo Maii capta a Mauritio, postea

illum demum venisse Oenipontem. Catdinalis autem Tridentinus, toto

illo tempore, quo Tridenti Wirtembergici fuerunt, abfuit: sed cum in

reditu Wirtembergicis forte occurrisset, celeribus equis Tridentum

contendens; ubi Wirtembergicos esse inaudiisser, de Brentio

percunctatus, humanissimis eum verbis compellavit: amplius vero nihil.

Sequenti hieme e vita excessit Praepositus ecclesiae Stutagrdieniis:


page 451, image: s481

qui ab eo, quo Viricus dux ditionem suam recuperarat, abfuerat

Elwangae. In eius ergo locum soffectus est Breneius, commendata simul

inspectione Academiae Tubingensis. Hoc in officio ad vitae usque finem

singulari vigilantia, prudentia et dexterirate, non sine incremento

scholae, et ecclesiarum ducatus Wirten bergici, est versatus:

concordiam inter ministros diligenter et offion ratione gravirer

conservavir: ac pro contione tum alia, tum Pentateuchum Mosis,

Matthaeum item et Marcum evangelistas enarravit. Sub id tempus F.

Petrus a Soto Hispanus Dillingae, oppido vicino, confessionem nomine

suae ecclesiae Catholicae edidir, icholiisque addnr Tubingensium

confessionem; synodo erhibitam, drformare conarus est. Huic Brentius e

sacra scriptrra, et Patrum scriptis Apologiam opposuit: quo

Protestantium dectrinam ita adseruit, contra Pontrsiciorum dogmata, et

concilii illius decrera ira desiruxir. ur vel cae cus Pontificiam

idololatriam, erroresque verbo Dei damnatos palpare possit: et quod

tum, si admissi et auditi Wirrembergiei fuissent, coram in faciem

dixissent; id seriptis illis editis toti Imperio et ecclesiae est

propositum.

Anno demde quenquagesuno septime, de ordinum Imperii consensu,

colioquinm, idque postren um, Wormatiae Vanginum, de comtroversiis

ecclesiasticis, praeside Iulio Pflugio episcopo Naobur. gensi est

instuntum. Adid Brentius quoque a principe suo Christophoroest missus.

Sed cum de iudice controversiarum in ecclesia mota esset quaestio: et

evangelici sacram scripturam normam iudicii esse relponderent:

adversarii vero consensum perpetuum iudicem eile contenderent:

abruptum est colloquium pontificiorum culpa. Nam quod alii

obtenderunt, Evangelicorum dissidiis id dissolutum esse: frivolumest.

Petiverunt quidem sub initium colloquii Pontisicii: ut condemnationes

fierent ante congressum: sed a nostratibus responsum est: se in

progressu colloquii in singulis articulis damnaturos esse non recte

sentientes: et quidem initium ab ipsis facturos, deinde ad alios

quoque perventuros.

Cum autem bellum Sacramentarium illis temporibus recruduisset:

Brentius non solum ea decontroversia consessionem edidit: sed et

adversariorum Zvvinglianorum dogmata refuravit, fundamentis Lutheri ex

scriptura, ab unione personali, et communione idiomatum, non verbali,

sed reali; a sessione Christi hominis, per unionem facta, ad dextram

aeterni Patris, repetitis.

Circa eadem rempora gliscere ceperunt odia et simultates inter

Principes regni Galliae, rege propter aeratem nondum inaugurato.

Dissidiis itidem super religione inter illos ortis, res ad morus

spectare videbatur: sicut eventus declaravit. Expetitum autem fuit

tunc a Cardinals Lotharingo, et fratre Guisio, quorum praecipua erat

auctoriras et potentia in Galliis, colloquium, cum principe

Christophoro, duce Wirtembergico.


page 452, image: s482

Adduxit ergo Tabernas Alsaticas, conventui isti dictas, Theologos

quosdam, et in iis Brentium: sed quo consilio, incertum. Varia fuere

postea a multis sparsa, ommum rerum ignaris, et coniecturas saltem

secutis: proprerea, quod statim postquam proceres Galliae a colloquio

digressi essent, grassari in adversarios suos coeperunt. Hoc sane

extra omnem ost dubirationem, nec principem, nec Brentium crudelis

consilii alicuius fuisse austorem: qui propter errores dostrinae

noluit cum Augustino in quemquam saeviri: id quod testatus est in

praefatione libri, paulo post editi, cui titulum fecit, Recognitto:

quam hoc consilio scripsit: ut se sinistra illa suspicione liberaret.

Accrescentibus deinde annis, et aetare in senium vergente; ne otiosam

prorsus et ignavam ageret senectam, ad alia iucundiora se contulit

studia, Psalmorum dico enarrationem: et cum eorundem auctore cecinit:

Laudabo Dominum in vita mea; psallam Deo meo, quamdiu fuero: cuiusmodi

meditationibus senectutis levavit taedium ac molestiam. Cumque in

Wirtembergico ducatu aliquot essent monasteria, monachorum olim

latibula: de consilio Brentii ea dux Christophorus convertit in

scholas: in quibus iuventus artibus dicendi, linguis et Theologiae

principiis imbueretur; et ad studia sublimiora praepararetur: earum

que curam atque in spectionem Brentio demandavit. Singulis itaque

annis bis singula obire monasteria fuit solitus: atque profectus

discentium explorare. Et ut accenderet reneros animos ad pietatis

studium et sacrarum literarum amorem: psalmos in singulis enarravit.

Hic ipsius labor cum non posset non amicis probari, rogatus ab iisdem,

Psalterium, quantum per principis et ecclesiae negotia licuit,

explicandum, ac brevi et perspicuo commentario illustrandum suscepit:

seque vitam cum Psalterio finiturum dixit: uti et factum. Pervenit

enim anno mortem eius praegresso, ad psalmum usque centesimum

septimum: in cuius commentatione cum sederet, scriberetque; subito

concidit: sed tamen postea se iterum collegit: coepit que meliuscule

habere.

Verum ab eo tempore viribus exhaustus, laboribus confectus, gravis

senecta, quae ipsa morbus est, et ad quam, ut ipse dicere solebat,

tamquam ad aram omnia mala concurrunt, summum accepit dolorem ex immat

ura principis sui [note: * T Christoph. dux Wittemb. anno 1568. d. 28. Decemb. at. 54. ]

Christophori morte: cuius vitam ipse sua vira et

fortunis, si fieri posser, se redempturum confirmavit. Tandem febrili

ardore die Augusti decima septima correptus, in dies peius habuit:

unde facile intellexit, vitae suae finem haud longe abesse. Quod

igitur Dominus Deus Hikiae regi per Iesaiam propheram praecepit; ut

testamentum condere. id sibi dudum Brentius dictum existimavit. Annis

enim quatuor ante, scripto est de sua voluntate, idque sua manu,

testatus.


page 453, image: s483

Sed non more filiorum saeculi huius; qui de caducis potissimum agunt:

verum, ut pium et primatium ecclesiae doctorem decet, de side ac

religione sua; in qua finire vitam hanc, et ad Filii Dei tiibunal

accedere veller, est contestatus. Hanc autem esse, quae in sancta

Prophetica et Apostolica Canonica seriptura, tribus symbolis,

Apostolico, Nicaeno, et Athanasii contineatur. Agnoscere se quoque et

amplecti conciliae, et scriptores Ecclesiasticos, quatenus cum illis

consentiant. Sed tamen dissimulare non posse: in his contineri: quod

cum illis pugnet. Praeterea Augustanam confessionem se per omnia

probare: et hanc esse suam quoque. Sentire se cum Luthero. Et sua

scripta tesiari, quae sua fuerit. et sit fides, religio, et confessio,

in qua etiam ex hac vita, Dei adiutus spiritu, constanter sit

migraturus Damnare autem se omnes haereies, et fanaticos, qui ab ea

dostrina dissentiant: inprimis Zvvinglianos, a quibus toto pestore

abhorreat; quod Spiritu mendacii et homicidii agitentur: ideoque se

omnes hortari, ut sibi ab illis caveant, et collatis operis pro virili

singuli hoc dent operam; ut arceantur.

Testamentum hoc suum paucis ante mortem diebus, cum iam derumberet, a

filio in praesentia ministrorum ecclesiae Senrgardianae omnium, quos

ad haec peculiariter convocarat, praelegi et recitari, eiusque hos

testes esse voluit. Postea privatam peccatorum suorum confessionem

edidir, ac petira et impetrata absolutione, Eucharistiae sumptione

fidem suam confirmavit, et viatico hoc instructus, ad iter se

accinxit.

Multis quoque symmystas ad consensum in doctrina et concordia est

cohortatus: addita hac praedictione: si locum admonitioni essent

daturi, Deum laboribus ipsorum adfuturum. Ethoc voluit sui esse

[gap: Greek word] omnibus illius ducatus ministris: idque Psalmo

confirmavit: Ecce quam bonum et quam iucundum, habitare fratres in

unum: addiditque enm se, vitam Deo prorogante, publice enarrarurum:

sin Deo aliter visum, rogavit; alii ut suo id facerentloco.

Toto morbi tempore nullam non inodo vocem, sed ne qui dem signum

impatientiae ullum edidir: verum interrogatus de valetudine et morbo;

respondere solitus est; se meliorem, sempiternam serlicet appetere et

desiderare vitam. Liberos natu minores, Filio Doctori Ioanni

commendavit, de cuius fide non dubitet, ideoque de illis se amplius

prorsus non esie sollicitum.

Mors quoque ipsa, ut valde optata illi, ita placida fuir, sicur totius

vitae mores suaves et elegantes. Die enim solis, quae fuit decima

Septembris circa pomeridianam sextam, in valde dulcem incidit somnum,

qui duravit usque ad horam maturinam tertiam sequentis diei Lunae, ubi

accessit, ut putatur,


page 454, image: s484

species apoplexiae, quae a medicis metuebatur semper, quam excepit

profundus admodum sopor, qui duravit usque ad duodecimam fere.

Postquam evigilasset, symbolum Apostolicum a ministro ecclesiae est

recitatum, audiente et intelligente ipso.

Finita recitatione interrogatur, num in hac fidei confessione

constanter ex hac vita esset emigraturus? diserte respondit Ia/ ita.

Postea vocem amplius edidit nullam; sed absque omni perturbavone, aur

moru vehementiore, coepit paulo post animam agere, Deoque creatori, et

salvatori unico Christo, cui fideliter per annos qunquaginta in vinea

ipsius servierat, eique commendaverat, circa primam pomeridianam

reddidit, completis uno et septuaginta annis, mensibus duobus, diebus

septendecim, relicto suis ingenti sui desiderio.

Sepuitus est Stutgardiae in templo collegiato, medius inter duos

comites, non procul a cathedra e qua evangelii doctrinam gregi suae

sidei commisso, annos circiter ostodecim magna cum gravitate,

auctoritate, et utilitate proposuit: funus esserenmbus sex ecclesiarum

ministris; et comirantibus vicinis Pastoribus plurimis, aulicis

omnibus, qui tum in oppido, Magistratu oppidano, et civium innumera

multitudine, non absque lacrimis, Pastori suo postremum pieratis

officium praestantibus.

Apposita ibidem tumulo elogia haec leguntur: primum sub imagme ipsius

Brentii:

Voce, stylo, pietate, fide, candore probatus

Ioannes tali Brentius ore fuis.

Deinde in tabula:

Ioannes Brentius natione Suevus, patria Wilensis, Theol. clarissimus,

Ducum Wirtembergensium consiliarius, inter primos repurgatae ecclesiae

instauratores fuit. Scripturas Propheticas et Apostolicas in scholis,

sacris contionibus, comitiis Imp. Rom. et lucubrationibus suis

illustravit ac propugnavit: confessionis causa exilium constanter

tulit: consiliis ecclesiam et communem patriam iuvit: vitae innocentia

professionem ornavit. Et cum in hoc suo curriculo quinquaginta et

amplius annos, magno ecclesiae commodo elaborasset, placide in Christo

obdormivit: et summo piorum omnium lustu hic sepultus est, anno Dom.

1570. mense Septemb. die 11. cum vixisset annos 71. menses 2. dies 3.

Fuerunt in hoc viro virtures egregiae: illustris Deiagnitio, qua ipsum

ex verbo agnovit, sicut in illo Pater caelestis sepatefecit, edita

promissione de filio Mediatore, cum Spiritu sacto, quo illustratus

sicur eum agnovit, ita et publice confessus est. Praedirus fuit

dilectione Dei et ecclesiae, pro qua toties de vita est periclitatus,

quam profundere paratus fuit pro fratribus. Deum, quem vere timuit ex

vera fide, variis iactatus casibus instar Davidis, invocavir.


page 455, image: s485

non semel, sed multoties miris modis servatus est et liberatus. In

gubernatione ecclesiae, vigilans, prudens, futura prospiciens, prae

sentibus malis remedium facile inveniens. In diiudicationibus

dogmatum, nequaquam exemplo multorum praeceps, sed valde

circumspectus. Nec facile pronuntiare solebar sed prius rem omnem et

totum negotium per circum stantias, et mentem illorum, de quibus

ferenda erat sententia, et pronuntiandum, cognoscere et inquirere

summa diligentia studebar. In confessione constans, nec facile

rumoribus credens: in periculis magno et infracto animo, quo alios

perturbatos erigebat consolationibus a Dei praesentia sumptis, et longi

temporis experientia, ubi rebus desperatis propemodum, saepe ex

improviso Deus opem tulisset. In adversis patiens: omnib. quibus cum

vixir, gratus, summis, aequalibus, inferioribus: in congressibus

familiaribus mansuetus, humanus: sermo cius sale, non arro illo, sed

candido fuir conditus. Ac more verust atis etuditae, multa per

Apiologos graviter dixit, deque rebus arduis saepe admonuit.

Pietatem in parentes singularem edidit: dum [gap: Greek word]

reddidit, non corporalia illa quidem, sed spiritualia, panem dico qui

de caelo descendit, et dat vitam hominib. Filium Dei, quem illi, non

tam audito suo filio, quam voce verbi divini, quod ipsis enarrabat,

firma fide apprehendentes, in vera Redemptoris unici Iesu Christi

agnitione, valere iussis idolomania, errorib. et superstitionibus

Papatus, ex misera et aerumno a vita in caelestem patriam migraverunt.

Atque hac de causa non in loco consueto, ac a pontifictis consecrato;

sed extra oppidum in agro, absque ullis sacrificulorum ceremoniis

abiecti et sepulti fuerunt.

Corporis statura fuit egregia et procera; firma valetudine usque ad

grandaevam sinectam: latera habuit firma: unde et vox sonora et

gravis. Numquam decubuit aliquo morbo, nisi erysipelate: quod malum

ipsi familiare fuit.

Scripta eius varia Tomis osto comprehensa diversis temporibus

prodierunt in quibus quae contineamt ur elenchi librarii indicant. Et

haec de I. Brentio ex oratione parentali habita a Iacobo Herbrando D.

Theol. Sleidani commentariis: Chytraei Saxonia: Crusii annalibus

Suevicis: epistola Brentii de exilio siso.

IOACHIMUS MORLINUS.

IOachimum Morlinum ephemerides editum produnt, anno a Christi natali,

millesimo, quingentesimo, decimo quarto, die sexto April. dimidia hora

post sextam maturinam. Ad publica auditoria adolescens cum aptus

videretur, fundamemptis nempe iactis, Athenas illas Saxonum ad Albim

venit: temporis ibi et operae prccium, inliterarum


page 456, image: s486

qua sacrarum, qua philosophicarum studio, secit. Docuit deinde variis

in locis. Wittembergae primum: postea inpatria Lutheri: in patria item

Ioannis Bugenhagii Pomerani, diaconi atque subministti officio

functus. Deinde idem fecit de confilio ac voluntate Lutheri Amstadii

et Gottingae pervetusto Saxoniae oppido sub annum Christi millesimum

quingentesimum quadragsimum, collega Bartholomaeo Wolfarto: postea

quoque Sleusingae comitatus Hennebergici oppido, praeteralia,

principum sede et ludo, celebri.

Sopito bello Germanico in Borussiam Regiomontium vocatus, ubi priuceps

Albertus haud ita pridem scholam publicam aperuerat: incidit in

[gap: Greek word] illam insolentissimam: quam super artioulo

gravissimo de iustificatione hominis peccatoris coram Deo, movit

inquies ingemum Andreae Osiandri, circa annum quinquagesimum primum.

Eo in bello Theologico Morlinus fere solus aciem sustinuit,

coarguendo, tum contionib. tum scriptis, illius

[gap: Greek word] . Catastrophe dissidii haec fuit: ut cum neutra pars remittere

ac concedere aliquid de sententia vellet; Morlinus exeunte anno

quinquagesimo secundo fuerit dimissus; etsi plebs ad principem pro eo

supplex intercederet: Osiandro, qui principis senis animum occuparat,

in solio remanente.

Ob insanum itaque illud dogma Morlinus exul in Germaniam reversus,

Brunsuicensi ecclesiae docendae regendaeque fuit praefectus, collega

Martino Chemnicio. Et fuit ea in urbe primus Antistes olim Martinus

Gerlicius, collega Henrico Winckelio: alter, cum Gerlieius Ienam

rediisset, Nicolaus Medlerus: cui tertius hic successit Morlinus:

Morlinum secutus est Chemnicius; et hunc Polycarpus Lyserus.

Brunsuigae ergo dum ecclesiasten agit; variae, ut nullum fere saeculum

feracius fuit Theologicarum rixarum, quam superius, excitatae fuerunt,

super variis capitibus religionis controversiae, utpote de necessitate

bonorum operum: de libertate voluntatis humanae: de Adiaphoris; de

particula sola in enuntiatione illa: Fide iustificamur: et de aliis.

Harum causa plerisque convenribus actionibusque institutis interfuit

Morlinus.

Anno autem sexagesimo sexto e Brunsuicensi ecclesia in Borussiam

revocatur: ac Sambiensis ecclesiae a Sigismundo Augusto rege Poloniae,

et Alberto illo, seniore duce, in viam redocto, episcopus creatur: quo

in officio ad vitae usque exitum permansit: atque tempus omne tum

publice docendo, tum domi commentando consumpsit. Anno sexagesimo

septimo, Regiomontii synodus cogitur: cui cum Morlino Chemnitius,

Brunsuiga, et Georgius Venetus e Pomerania vocati, interfuerunt. In ea

repetitio corporis doctrinae instiruta et approbata: quique ex


page 457, image: s487

imbecillitate Osiandrisimum amplexi, verbis castigati: qui contra

perseverabant in errore, loco moti sunt: inter quos M. Nicolaus

Iagenteufel.

Absolvit tandem vitae suae in his terris cursum, sub initium anni

millesimi, quingentesimi, septuagesimi primi, aetatis suae anno

quinquagesimo septimo: cum frustra reclamantibus medicis sectionem in

calculo vesicae attentasset senex.

Fuit Lutheri sectator, et acer doctrinae eius in toto ministerio suo

custos: mgenio sollerti et fervido: id quod vel ex his Melanchthonis

ver bis [note: * Epistola ad Albert. Hardenbergium. ] coligas: Cum heri

inquit alteram epistolam scripsissem, quam nuntius affert, posiridie

venit huc M. Rostochiensis Posselius vir dostus; qui mihinarravit

certo Heshusium redire ad Academiam Rostochianam. Sed tamen gloriari

se ad disputationem accessurum esse Bremam. Cogitavi horum consiliorum

architestum esse Morlinum, et is habet socios harum technarum

artifices Scribam Davidi Chytraeo ne instituant disputationem

theatricam, quae non parvos motus excitatura sit, si procedat. Tibi

etiam hortator sum, utsite in certamen vocabunt, postules tibi quoque

concedi ut accersas Petrum Martyrem me, et alios quosdam amicos Novi

genesin Morlini: et saepe ei praedixi, eum moturum, quae sedare

nonpoterit. In articulo de Cena sententiam Lutheri retinuit: quod

Christi corpus in, sub, aut cum pane sit: sicut saepe dixit: Du must

nicht sagen / Mum / Mum: fondern dumustsagen was dieses ist / das der

priester in der handhat. Adseclas autem habuit et haber eriamnum

multos: qui sine tropo aut figura urgent hanc proposirionem: Panis est

essentiale corpus Christi: aut substantia panis, est substamtia corpor

is Christi: quae qualia sint, et quae inde sequantur

[gap: Greek word] videntii, qui sensus habent exercitaros in scripturis.

Inter monumenta ingenii quae reliquit, eminet Psalmorum Davidis

enarratio; sunt eiusdem et haec: Catechismus Germanicus: Postilla et

explicatio summaria evangeliorum dominicalium Refutatio mendacii

Theologorum Haidelbergensium, de Luthero: De vocatione ministrorum, et

quatenus magistratur fas sit eos ab officio removere: Desensio

adversus accusationem novorum Wittembergensium Theologorum, in libro

cui titulus [gap: Greek word] ; cum descriptione viribeati ex

primo Psalmo: de peccato originis contra Manichaeorum deliria

epistolae ad Osiandrum, et eius responsiones. Tantum de Morlino, ex

Chronico Saxoniae Chytraei: item ex chronico Borussiae, aliis.


page 458, image: s488

CUNMANNUS FLINSCHBACH

CUnmannus Flinschbachius natus est Tabernis montanis, inferioris

Alsariae, ad Vogesi radices, oppido, virorum doctorum ferace, sub

annum Christi millesimum, quingentesimum, vicesimum septimum, die

vicesimo quarto Iunii. Pater ei fuit lacobus, vir sapiens, et sanctus,

nec illiteratus: avus Petrios, ludi Tabernaemontani primum magister:

post in tabulario ibi alibellis: qui cognatione genus Melanchthoniorum

attigit.

Huius autem pueri, literis adhibiti, cum ingenium esse eiusmodi

praeceptores animadverterent: in quo quasi in agro felici omnes bonae

artes facile essent plantandae: cum parentibus egerunt, ut literis

ipsum omnino destinarenr. Itaque primis rudimentis in patria positis,

Argentoratum, quasi ad frequentiorem doctrinarum mercatum est

ablegatus. Ea in schola per omnes classium ordines progressus, non tam

pictatis et linguarum, primarumque artium fundamenra iecit: quam eadem

publicis praelectionibus firmissime munivit: ac a viro diserto Ioanne

Sturmio linguam Latinam, Graecam a Ioanne Guinterio Andernaco,

Hebraicam a Fagio plenius percepit.

Cum vero iam ut ad aeratem roboris: ita ad doctrinam cognitionis earum

artium, quae quasi fores caererarum artium, et diseiplinarum aperiunt,

accessio facta esset: Wittembergam prosectus est; ut et reliquas

philosophiae parres adiungerer, et quam in delitiis habebat,

Theologiam penitus cognosceret. Eo cum venisset diuturnam quasi sitim

discendo vix potuit explere. Nam quod unice in votis antea habuerat,

viros in omni disciplinarum genere excellentes, qua publice, qua

privatim audivit cupidissime: sibi ipse studiorum leges atque

ordinempraescripsit, a Melanchthone autem affine totus pependit: et

biennium in linguarum studio, physices, mathematum, historiarum,

omnisque antiquitatis memoriae consumpsit. Confecto hucusque studiorum

curriculo. Magisterii ut vocant, titulo ornatus [note: * Factum An. 1549. ],

biennium itidem fere, de Melanchthonis et cae terorum Praeceptorum

voluntate et adolescentum quorundam rogatu, privatim docuit, ac

navatae in studiis operae specimen dedit: auspicarus a Graecarum

Demosthenis Olynthiacarum et Philippicarum orationum explicatione.

Deinde Mathemata exposuit, et expeditam fastos componendi rationem,

omnemque annorum seriem et histor iarum memoria a mundi exottu

revocavit. Postremo etiam linguae Hebraicae rudimenta ex Munstero

tradere, ac Ionam Prophetam, aliosque aliquot ex minoribus Hebraicos

fuit interpretatus.

Sed hoc ipsius studium atque operam pestilentiae vis iaterpellavit.


page 459, image: s489

Itaque Academia etiam dissipata, Argentoratum revertit; ubi

contionando aliquandiu se exercuit: conventus doctorum adiit: totumque

divinarum rerum cognitioni sese addixit. Invitissimus autem

Wittemberga discesserat; cuius, quasi loti Homericae dulcedine, captus

tenebatur, Itaque, cum pestem illis de locis abiisse, et scholas

redintegratas inaudiisset: totus in co fuit; ut eodem rediret. Sed

praeter animi votum tunc accidit: ut, vocante principe Wolfgango,

Rheni Palatino, cuius munificentia aliquot iam annos in literis

vixerar, Bipontinae ecclesiae diaconatus, et reliquarum illius Ducatus

ecclesiarum gubernatio illi fuerit demandata Ex Melanchthonis enim

aliorumque iudicio persuasum principi iam erat: esse in eo homme et

rectitudinem iudicii, et constantiam in veris sententiis, ac

singularem eximiamque actionum moderationem, et vero parem isti

officio doctrinam.

Hac in provincia annos fere viginti ita versatus est: ut in publici

muneris administratione nihil, nihil in fide, nihil in vita fuerit ab

eo desideratum. Ecclesiam suae fidei commissam, et ecclesie seminaria

scholas studiose diligenterque cura vit: contiones et doctas et ordine

bono dispositas habuit, tanta cum suavitare et efficacia; ut multae

earum quas iuvenes ex eo audiveranr, adultis etiam in sederint. Cum

collega Hilsbachio seniore amice vixit: eique nec ambitiose se

praetulit, nec superbe aut importune resti tit: sed ut parentem carum

habuit ac observa vit. Ceteros apud minissios, qui ad eam dioecesin

pertinent, ob amorem, quo univer sos prosequebatur, ob praesidium,

quod omnib. praestabar, in summo et pretio et honore et venerarione

fuit. Acivib. et reliqua multitudine omnem benevolentiam et caritatem

in se transtulit, officio, fide, veritate, vitae candore, iisque

virtutibus quae pertinent ad mansuerudinem et moderationem: effecitque

ut vix pastoris sui voci aur pedo visae sint uspiam oves tam libenter

obtemperasse. Anno 64 mense Octobr. peste correptuslethaliter

decubuit: ac non solum corporis, sed animi etiam gravissimos sensit

dolores. Omnes tamem tentationes Diaboli, Spiritu S. auxilio, clypeo

verbi divini excepit, reiecit, fugavit. Nimirum fidelis ess Deus, qui

non paritur suos tentari supra vires. Nec vero constantia ipsius et

fides, inque ecclesia reformanda cura ac prudentia, angustis se

patriae terminis ac sinibus continuerunt: sed et foras extulerumt, et

ad aliorum principum aures promanarunt. Itaque ad externas etiam

ecclesias recte constiruendas fuit evocatus. Nam et Mompelgartensem et

Hanoviensem comitatus obivir, et viriusque ecclesias ad decentem modum

laudabilemque formam revocavit: grata maxime incolis et salutari

lustratione et en emdatione. Preterea et ad maximi momenti

comtroversiarum disceptationem et diiudicationem arbiter ab

Argentinensib, suit expetitus: et cum apud cos gtavissimae religionis

dissensiones inter Theologos exarsissempt. eas


page 460, image: s490

cum quibusdam aliis doctis et idoneis viris restinxit. Nec silentio

hic praetereunda est legatio ad Treviros, quam obiit demandatam sibi a

Principe Wolfgango, poscente id urbis senatu cum civium ad saniorem

religionem facta esset inclinatio. In ea quae non criminationes

devorandae, quae non pericula reformidanda, quae non contentiones

fuere suscipiendae? Nam praetextu religionis seditionem in civitatem

inducere, collegia diripere, sacerdorum sanguinem exforbere velle, in

maledictis fuit audiendum: intestinum bellum civium, iam iam ad arma

iturorum, et subita caede omnia completurorum, extimescendum: et nunc

cum Archiepiscopo, nunc cum eius Consiliariis, vel scripto, vel

sermone agendum: nune cum Latomo in palatio, de fidei articulis in

certamen disputationemque descendendum: nunc cum aliis aliisque

dimicandum. Quae tamen co omnia pertulit animo; ut qui sibi omnia

perpetienda perferendaque, si modo ecclesiae prodesse, et opem afferre

posser, haberer omnino persuasum.

In hac pastoritia cura et obeundi muneris sollicitudine perpetuo

versatus est multisannis: et paulo ante, quam vita excessit, tractum

Mosellanum, ad Bipontinum Principem pertinentem, ex quo querimoniae

nonnullae perferebantur, sibi adeundum, et in eo ecclesias ordinandas

componendasque censuit. Salvus iter ingressus, cum rebus ex animi voto

et ecclesiae fructu perfectis domum properaret: ex inopinato graviter

commoveri corpus sensir ex toxico, ut suspicio fuit, a quodam pastore

clam P0ontificio, propinato. Domi cum nihil, quod ad valetudinis

recuperationem facere videbatur, praetermitteretur: quartoque post

die motus ventriculi nonnihil conquiesceret, ac spes somni, et ex eo

levationis morbi esiet; ecce praeter omnem exspectationem, assidenrium

etiam opinionem, nullo edito nec doloris nec commotionis vestigio,

viri optimi et immortalitate digni vita morte intervertitur, non sine

luctu piorum, die undecimo Septembris, anno a Christi nativitate

millesimo, quingentesimo, septuagesimo primo, aetatis vero suae

quadragesimo quarto, ministerii vicesimo. Elatus est honesto funere

Bipont i ac in monasterio virginum monumento tali honoratus:

D. O. M. S. CUNMANNO FLINSBACHIO TABERNAEMONTANO DIACONO ET

SUPERINTENDENTI VIGILANTISSIMO, CUM EVANGELIUM PER ANNOS XIX. HIC

POSTREMIS ETIAM PASTOREM AGENS, PURE DOCUISSET: ALIBI REFORMATIONI

ECCLESIARUM


page 461, image: s491

INTERFUISSET: UTILIA SCRIPTA EDIDISSET: DIE XI. SEPTEMB. ANNO M. D.

LXXI. AETATIS XLIIII. PIE CUM LACRYMIS BONORUM DEFUNCTO, MEMORIAE ERGO

HEREDES POSUERUNT. HODIE MIHI CRAS TIBI.

Henricus Fabricius medicus et rector quondam Gymnasii Hornbacensis

amicum demortuum hoc elogio etiam celebravit:

FLINSBACHIUS LOQUITUR.

Flinsbachius Christipraeco, fidusque sacrorum

Antistes Geminipontis in urbe fui.

Me commendavit gravitas, laudemque perennem

Iudicii merui dexteritate mei.

Quos potui promptus iuvi, solique putavi

Numquam me natum, ceu pecus, esse mihi.

Quoddam praesidium lugens Ecclesia, quoddam

Amisit Vogesus, me moriente, decus.

Hic placuit, Domino quas cogito sistere Christo,

Inter oves obita morte cubaremeas.

Fuit vir doctus, pius, et officii sui satagens: ea morum gratia, quae

ommbusipsum commendaret: faceretque; ut qui suavitatis ipsius gustum

aliquem brevi conversatione percepisset; omnem cum ipso aetatem

exigere optarit: ea etiam oris et corporis in eo fuit dignitas: ut

primo adspectu hominum animos sibi conciliaret. Cum itaque, quod

pulchrum est, sit amabile, ut Theocritusait: floruit et Flinsbachius

familiaritatibus clarissimorum virorum Philippi, Chytraei, Eberi,

Sturmii, Marbachii et innumerabilium propealiorum, quorum plerorumque

demortuorum reliquae sunt literae, consuetudinis, familiaritatis,

amicitiae testes.

Reliquit, praeter [gap: Greek word] filium Ioannem Gallum

medicum, monirnenta a multis commendata: ut Chronologiam, primum

Wittembergae, deinde Argentorati editam: Genealogiam Christi et

tabulis explicatam et iusto volumine comptehensam: Basileae ab Oporino

excusam, et si quae alia.

Exnarratione de vitaipsius M. S. et monumentis Pantaleonis Candidi.


page 462, image: s492

LUDOVICUS RABUS.

MEmmingae in Suevia vitam orditur Ludovicus Rabus, aiias Gyncer, anno

Christi millesimo, quingentesimo, vicesimo quarto. In patria primis

literarum fundamentis iactis, Tubingam abiit: ubi Theologiae studium

cum elegantiombus Musis ac Philosophicis disciplinis ita coniunxit: ut

testimonium publicum eius Academiae fuerit adeptus.

Posteacum Argentoratum accessisset: suamque doctrinam ac virtutem

aliis probasset: mortuo Zellio anno quadragesimo quarto successor ei

datus, et in summo Argentoratensium templo contionator est constitutus

Sub id tempus Sphinx illa Augustana, toties dccantata, prodiit. Eum in

librum, utpote Pontificios errores stabilientem, cum aliis gravissime

invectus est hie Rabus.

Anno deinde qutnquagesimo tertio Tubingam profectus, Theologiae

insignibus Doctoralib. est ornatus. Fuitque panegytis illa et actus

admodum sollennis: in quo trium, ut vocant, facultatum Doctores uno die

renuntiati sunt: Theologia quidem, Iacobus Andreae, Ludovicus Rabus:

Iureconsulti, Christophorus a Gich, Anastasius Demler, Iacobus

Kunigsbach, Ulricus Wolfhardus Memmingempsis, Petrus Feurerus: Medici,

Ioannes Kobolt, Iosuas Baschar.

Argentoratum reversus officium suum strenue ursit, tum publice

docendo, tum privatim commentando: de quibus laboribus postea. Eodem

anno quinquagesimo tertio Caspari Hedione in curatione studiosorum

succesit: quorum Argentorati in Wilhelmitarum collegio quadraginta

amplius tunc alebamtur.

Interea Ulmensis Res pub. ecclesiam a novae religionis forma

repurgavit: et puram evangelii doctrinam instauravir: eiusquae rei

fehciiis perficiendae causa Rabum Argentorato evocavit. Eo ubi

commigrasier: pastor est ecclesiae Ulmensi praefectusiquo in munere ad

exitum, nisi fallimur, vitae suae perstitit:

Scripta reliquit haec: Historiam martyrum tomis quinque comprehensam:

Conciliationes locorum scrtpturae in speciem pugnamtium: et si quae

alia. Filium etiam reliquit, Iacobum Rabum; qui abevangelicorum

religione ad Pontihciam, nescio qua de causa, turpiter defecit; id

quod et hodie loquuntur scripta ab eo ad patrem, ad Ulmenses suos

populares, et ad alios super co negotio. Responsum ipsi fuit ab aliquo

rhythmis vernaculis edito scripro; cui titulus Nysticorax, in quo

anonymus cum ex allusione nominis et vitae dissolutae narratione

cornparat rapaci et turpi

corvo; eiusque defectionis ad Iesuitas impietatisque in patenta


page 463, image: s493

occasionem detegit. Adeo saepe illud Homericum [note: * Odys. ] probatur:

[gap: Greek section] .

Pantal. l 3. Prosopographiae: Crusius in annalibus Suevicis: Gesnerus

in bibliotheca.

IOANNES PFEFFINGERUS.

IN Bavarianatum Ioannem Pfeffingerum tradunt, sub annum millesimum,

quadringentesimum, nonagesimum tertium. A prima adolescentia literis

imbutus, et sacris zelo quodam religionis addictus; postea repudiatis

Pontisiciorum superstitionibus, Evangelii veritatem est amplexus: quam

et totius vitae suae curriculo constanter propugnavit.

E Bavatia Wittembergam venit, anno Christi millesimo, quingentesimo,

vicesimotertio: ubi ad pedes Lutheri ac Melanchthonis,

[gap: Greek word] Germaniae, sacra, quod in votis unice habuerat,

coram audivit: et audita alios quoque docuit Posteatum anno

trigesimonono duci Saxoniae Georgio absque liberis mortuo, frater

Henricus successisser: Lipsiam vocatus est; et abolitis ritibus pom

tificiis praeconii Evangelici laetum initium ibi fecit: et quasi sitim

diuturnam civinm incredibili gaudio explevit Idque factum est ductu et

auspiciis Lutheri: qui eodem accersitus Pontisicium statum in

Evangelicum convertit; successu et celeritate tanta: ut cum Pascbali

tempore Pontificii suissent Lipsenses, Pentecostes festo Evangelium

pleno ore profirerentur.

Mansit autem Pseffiongerus Lipsie hoc in docendi munere, ad virae

usque exitum, inter varias turbas, bellicos motus, et religionis

dissidia: atque ecclesiam Lipsensem magna gravitate, cuta, et

moderatione rexit Fatis concessit ipse, vitae satut, quippe qui

petiodum illam longissimam homini a Mose praescriptam attigit. annum

octogesi num, anno Christiano millesimo, quingentesimo septuagesimo

tertio, die tertio Ianuarii, Lipsiae: ubi et honotifice tumelatus

Concio in funere eius habita typis excusa produt: sed quam videre

nobis nec dum contigit. Curriculum ergo ipsius bene longum in

ecclesiastico munere totos annos quinquaginta quinque comprchendit.

Fuit statura eius probe compacra: vuliuslaetus, burba promissa: concio

autem gravis et suasis: plenaque literatae senectutis. Scripsit de

gradibus et vocatione ministrorum in eaclesia Dei: conclusiones ad

disputandum propositas; de capite quinto Maccabaeorum conclusiones,

cum comfessione doctrinae et sidei. Edidit quoque libellum Germanicum

de Adiaphoris:


page 464, image: s494

item alium eontra dolos et fraudes: quibus divinam ventatem quidam

labefactare conantur. Librum praeterea consolationum desumptum ex verbo

Dei. Exstat eiusdem methodica enarratio universae historiae Iesu

Christi, additis formis precum, emendata ab auctore, paulo ante suum

ex hac vita exitum: concio insuper in funere Iusti Menii

Gregorius Bersmannus hoc elogio, ad esfigiem eius apposito, defunctum

ornavit:

Qui Pfefsingeri similes in imagine vultus

Aspicis, hospes, et haec perlege scripta memor.

Bavariae dedit hunc tellus in luminis auras,

Quem vita functum Lipsia condit humo.

Dicere longa mora est, per quot discrimina rerum

Hunc exercuerit doemonis iratrucis,

Finibus extorrem patriae, pressumque suorum

Invidia, atque odiis turba profana tuis.

Dum venale Papae caelum, missamque perosus,

Mavult esse tuiportio, Christe, gregis.

Cui se dostrinae studio, sanstoque labore,

Atque operae cura consiliique fide,

Addixit, moderansque scholas et templa gubernans

Haud gravis imperii fulmine, pacis amans.

Testis erit iuveni vitae sine labe peractae,

Leucoris, et saecli fama, Luthere, tui.

Et turelligionis apex, divine Melanchthon,

Et tu, qui clarum de cruce nomen habes.

Postque hos consilii consors, sociusque laborum,

Tu quoque adhuc nostrae spes, Ioachime, Scholae.

Orba sui luget Pastoris Lipsia fatum:

Amissumque gemit Misnidos ora patrem.

Salve sancte senex, decus o venerabile morum!

Salve caelestum consociate choris.

Matthaeus Dresserus in sexto millenario.

ABDIAS PRAETORIUS.

ABdias Gode schalcus Praetorius anno Christi millesimo, quingentesimo

vicesimo quarto, die vicesimo octavo Martii, Soltvvellae, veteris

Marchiae oppido, natus: primum in patria, postea Magdeburgi ad

Academica studia praeparatus est: quae rum Francofurti ad Viadrum, tum

Wittembergae ad Albim, diligentia sibi propria continuavit.


page 465, image: s495

A linguatum itaque catdinalium, ut vocant, et omnis liberalis

doctrinae copia eleganter instructus, patriae aliquandiu ludum

gubernavit. Inde infelici illa de Adiaphoris disputatione orta,

Magdeburgum anno quinquagesimo tertio vocatus, seho lam eius urbis

reddidit celeberrimam. Ica enim uno ore omnes docti existimabant et

dictitabant: dostiorem eius scholae guberna cula numquam habuisse, et

ne quidem habiturum. Illi igtur acceptum ferendum, quicquid schola ea

habuit habetve optimarum legum, Theologicarum disputationum,

Philippicarum lectionum. Inter alia autem Praetotius etiam hanc ibi

invexit consuetudinem; ut sub horarum initia et intervalla,

intermisceretur symphoniacus cantus: quo et magistrorum et

discipulorum vires nonniyhil reficerentur.

Eo itaque in loco etsi ipse unice in votis habebat et honeste vivere,

et Spartam suam exornare pro virili: tamen cum in disputationibus

scholasticis, Melanchthonem secutus, dixisset: Evangelium esse

praedicationem Paenitentiae et remissionis peccatorum: summam

Theologorum incurrit invidiam, aliorumque odra et convicia. Quamobrem

cum Antagonistatum impotens anim us non solum doctrinam; sed et

personam no menque eius leviter deformaret: pro Godeschalco [note: * Utrumque significat servum DEI, Gottes diever. ]

, Abdias, Hebraeo vocabulo

synonymo, appellari voluit: tandemque Franco furtum, anno

quinquagesimo septimo, concessit.

Verum nec Francofurti quidem diu quietam sedem figere potuit;

Antinomis certatim eum impetentibus et doctunae falsae insimulanubus:

qua asseruisset; ona opera necessaria ad salutem acquirendam esse.

Quocirca ut et maledicis hnguis et malevolis oculis subtraheretur: ab

Electore et Marchione Brandeburgico inaulam Berlinensem evocatus,

munus orato ris saepe et feliciter tum in legationibus, tum in

consiliis obivit. Specimen eius hoc unicum esto. Anno sexagesimoprimo

mense Februario Berlini coram ipso Electore iussus est conferre de

doctrina cum legato quodam Pontificio. Ibi tum, ubi breviter summam

fidei orthodoxae exposuisiet: tandem que de bonis operibus addidisset;

bona opera ea esse, quae fiant a iustificatis, non a iustisicandis:

Iesuita opposuit, hominem fide in Christum iustificari, quod ad primam

iustificationem; bonis autem operibus quod ad secundam. Contra

Praetorius, plus ergo operibus tribuitis, quam sidei et Christo? Ibi

Iesuita: vos ergo Lutherani reicitis merita operum? Responsum tulit:

Promissio iustificationis et vitae aeternae tantum pertinet ad fulem;

promissio praemiorum pertinet ad bona opera praelucente fide. Sed haec

hactenus.

Cum veio et aulica rita ipsi, quietis et otii literarii cupido, minus

arrideret: Wittembergam reversus civiumque numero


page 466, image: s496

adscriptus, vitam egit privatam: atque auditorium apetuit ftsquens,

docendo artes liberales, linguasque ecclesiae Dei et scholis utiles ac

necesiarias: disputariones insuper habendo de eruditis argumentis.

Adscitus etiam fuit ibi in collegium Philosophicum; et Decani, ut

vocant, munus anno septuagesimo prime gerens, inter alios magisterii

gradu Georgium Sohnium, dre sexto Septembris ornavit.

Ita de iuventute studiosa et re literaria bene meritus ad vitam

meliorem abiit anno millesimo, quingentesimo, septuagesimo tertio, die

nono Ianuarii, aetatis undequinquagesimo. Pridie ante obitum vidit in

somnio fererrum afferri, et cum interrogasset; ecquis esset? responsum

audire visus est. Chrisium in sepulcro condendum, quem brevi sit

secuturus. A quo cum evigiiasser, mortem haud procul absore

praesagiit; simulque hoc: Zui Christum sequitur, bene graditur, nec

ambulat in tenebris. Christe, esto mihi misero peccatori propitius, et

trahe me post te.

Scripta posteritari Philologica et sacra reliquit, de quibus sunt:

libellus depoesi Graecorum, cui accessit alius de generalissimis

poeseos considerationibus: dephrasibus Hebraeis libellus aureus: de

discrimine sententiarum Lutheri, Sacramentaricrum, et Pontificiorum,

in materia de cena Domini, et de sententia sana et orthodoxa:

Analyses paulo generaliores locorum Theologicorum Melanchthonis,

propositionum formis accommodatae: Armeniorum de Trinitate et Filio

DEI Domino nostro Iesu Cyhristo confessio cum notis. Coronidis loco

addene placitum est regulas, de bonis operibus, quas adolescenti

cuidam petenti praescripsit.

Prima est: Restissime dicitur, Bona opera sunt necessaria; Nova

oboedientia est necessaria.

Secunda: Restissime dicitur, Bona opera sunt necessaria, tamquam res a

Deo mandata.

Tertia: Nonreste dicitur, Bona opera sunt necessaria ad salutem.

Quatta: Non reste dicitur, Bona opera sunt necessaria ad salutem

impetrandam.

Qumta, non proprie dicitur, Bonaopera sunt necessaria ad reeinendam

fidem et salutem.

Sexta: Restissime dicitur, Bona opera sunt necessaria ad

testificationem vel declarationem fidei, et salutis, ad declar andam

fidem et salutem.

Pantal. l. 3. Prosopogr. vita Theol. Wittembergensium.


page 467, image: s497

BENEDICTUS ARETIUS.

INclyta et potens Helvetiorum civitas Berna, Benedictum Aretium dedit:

qui in patriae scholis bonis literis excultus, ad exteras abiit

nationes, tum ingenii expoliendi, tum iudicii varia rerum experientia

firmandi causa. Ibirum cum ad Cattorum Academiam, quae Marpurgi

floret, appulisset: in ordinem Phrlosophicorum Professorum adscriptus,

Logicen, limam iilam ingemi et normam veritatis, studiosae iuventuti

explica vit.

Postea ad suos reversus, Theologiam publice docere est iussus. Hoc in

munere ea fide et industria est versatus: ut cum fructu alii ipsum

audierint.

Cum itaque annos complures Bernatum scholae inserviisset, destatione

livius vitae avocatus est, anno Chnsti millesimo, quingentesimo,

septuagesimo qunrto, die vicesimo secundo Aprilis, hoaesta relicta

nomiais sui memoria.

Curriculum eius hoc epigrammate Petrus Nigidius delineavit:

Hic etiam Bernas Benedictus Aretius olim,

Insigni Logice laude professor erat.

Et potuit plures nebiscum degere soles:

Sic gratus cunstis ceperat esse bonis.

Sedtamen hinc abiens quoque nostra Lycea reliquit,

Ad patriae dulces cum remearet agros.

Utiliter docuit iuvenes Dialectica nostros,

Linguis excellens, artibus atque benis.

Explicuit Bernae divini oracula verbi;

Et tandem in patria suaviter occubuit.

Edidit ante obitum paulo Problematasacra,

Complexus libr is optima quaeque tribus.

Scripsit et in sacrosbona Commentaria libros;

Reddidit et methodi lucida quaeque modo.

Interseripta eius eminent, quorum hic fit mencio, Commentarii in Novum

Testamentum: Problemata sacra, siveloci communes: et examen

Theologicum. Reliqua in bibliothecis recensentur. Ex elogiis dostorum

virorum: et P. Nigidii catalogo professorum Marpurgensium.


page 468, image: s498

GEORGIUS MAIOR.

NOrinberga urbs est Imperii, in Norico, celeberrima, plendida, ac

populosa: sive a Norico; sive a Tiberii Neronis, Turingotum regibelium

illaturi castris, nomen initio adepro. Hac in urbe lucem adspexir

Georgius Maior honestis cilirus parentibus, anno Christi millesimo,

quingentesimo secundo, die vicesimo quinto Aprilis, dimid a hota post

primam pomeridianam Puer admodum elementis artium cognitis urcumque,

adductus est in rerras Saxonicas iussu et sun tibus illustrissimi

prinerpis Friderici III. Ducis Sa xoniae, Electoris; in cuius aula

edueatus est inter adolescentes symphoniacos Civis factuoest Acidemia

Wittembergensis anno, postquam primum instituta fuit, nono; qui fuit

Christi millesimus, quingentesimus, undecimus.

Acreperit tunc Maior terras Saxonicas florentissimas princripibus, nob

iitate, Acaderniis, urb. bus: una dofuit lux veritatis Evangelicae:

quam in ecclesits et scholis illarum terrarum non ita multo post DEUS

immensa bonitate accendit, ministerio inprimis Lutheri anno postquam

wittembergam venit Maior sexto Eamdeinde lucem piulatim auxeruntii:

quos DEUS ei socios ac [gap: Greek word] adiunxit: inter quos

princeps Melanchthon: qui seriptis methodicis confusas mitio, et

obscuras, et proprer scholasticorum labyrinthos, perplexas

controversias illorum temporum, summa dextentate ac perspicuitate

explicit atque illustravit.

Cum rena scente autem luce Evangelii, simul efflorescebanr studia

Philosophiae sincerioris, Melanchthone artes illas repurgante et

urgente. Occasionem itaque Maior ex voto nactus, primum ad disciplinas

Philosophicas alacriter incubuit: summque Philosophici ordinis gradum

consecutus wittembergae est.

Postea Luthero ac Melanchthone praeceptoribus usus, sumptibus ptincipis

et Sen. tus Norici Theologiae diligentem dedit operam. Cum utroque

enim, Luthero et Melanchthone, ut familiatiter versaretur ut quoties

vellet utrumque adiret, et quae opus etaut interrogaret: ut privatim

inrer se conferentes de praecipuis docttinae controversae capitibus,

audiret; ut iudicia cognosceret eorum derebus maximis: denique ut ab

utroque diligeretur, ornaretur, et adiuvarerur: Dei singulari

beneficio fuit consecutus; usprimum in Academia eis innotuir.

Anno millesimo, quingentesimo duodetricesimo duxit uxorem virginem

nobilem Margaretam a Mochbavv: et cum Caspan


page 469, image: s499

Cruciger e schola Magdeburgensiesset revocatus: hic Georgius Maior,

anno undetrigesimo; supra sesquimillesimum, Lutheri consilio ipsi

suffectus est, secundus, post religionis reformatione, rector. Ibi cum

in Augustiniano coenobro minus commode doceretur; effecit Maior

auctoritate et consilio Leonhardi Marty, I. U. D. Syndici

Magdeburgensis Reip. Helverit natione Nicolai item Amsdorfii et

Georgii Copi Medici, ac inptimis Ulaarici ab Embden viri nob lis; ut

in Franciscanorum claustrum schola de duceretur. Id quod a M. Iore

factum sub Mich elis anni vicesi minoni frustra renitentibus et

frementibus monachis. Forum Ioannem Hilten Isenacensem, virum pium, et

ipsum Franciscanum sic ad Gu rdianum ut vocant, illius monasterii

Magdeburgic scripsisse: claustrum Minorum Vinariense fiet

armamentarium: Wittemlergense granarium: Magdeburgense, schola

iuventutis. Id quod hoc rectore completum in Magdeburgensi.

Rexit ist um ludum Maior fi leliter ac feliciter annos septem: et

fortassis omnem ibi aetarem exigere ipsi volupe fu siut: nis salatii

ex guiras et rei familiaris angnstiae alio eum compulis sent. Nam cum

a senatu Migd. burgensi accessionem aliquam periisset nec voti compos

fieri potu sser: vocationem, quae tum ei in manibus, secutu. et

Superintendem Islebiensis est factus, anno Christi erigesimo sexto

Islebia Wittembergam rediit, ibidem et professor Academiae, et

ecclesiastes in templo arci contiguo designatus: atque anno

quadragesimo quarto mense Decem br. Dostor Theologiae. ipse tunc

Acadomiae rector, cum Ioanne Faberio Monacensi renuntiatus.

Anno quadragesime sexto cum colloquium religionis causa Ratisbonae

iusiu Caesaris institutum essete venerunt coex Ponti ficiis Petrus

Malvenda Hispanus Eberardus Billicus Carmelita, Ioannes Hoffmeisterus

Augustinensis, et Ioannes Cochlaeus: ex Piotestantium vero Thcologis

Bucerus, Brentius, Maior, Erhardus Snepfius. Sed pau o post abruprum

est colloquium: causas indicant Acta edita Moto demde bello saxonico,

Maior in exilio cum coniuge et denis liberis, non sine praesenti di

scrimine palabundus erravit cantisper, dum sub exitum anni

quadragesimi septimi, a Mauritio et augusto fratribus, Saxoniae

ducibus, gubeinacioni ecclesiae Mersburgensis praefectus: tandemque

anno quadragesimo octavo recollecta et instaurata Wittembergae

Academia pristinum in locum fuit restitutus.

Anno quinquagesimo primo, oblatae ei sunt variae, caecue luculentae

conditiones. Nam et arege Daniae opera eius fuit expetita; et a

Principe Holsatiae Friderico gubernatio Ecclesiarum Slesvicensium

delata: ab Electore vero Saxonia iter ad concilium Tridentinum

decretum Sed nihil horum factum, lireris e Biltieo litore sexius

missis, et consilio etiam Eiectoris mutato:


page 470, image: s500

qui ad rempus regimen ecclesiae in comitatu Mansfeldensi obiro eum

iussit. Praefuit Ecclesiae illi annum unum: et sequenti quinquagesimo

secundo Wittembergam reversus: quod reliquum fuit vitae in munere

sibi demandato exegit.

Sed cum nihil sit, quod non male interpretando possit depravari:

incurrit et Maior in gravissimam invidiam et odium: quod aliquando,

utfuit Zelotes et sanctimoniae commendaror summus, dixerat: fieri non

posse, ut qui non studeant bonis opeaeibus, salutem consequantur

aeternam: et bonorum operum studium esse necessarium ad salutem.

Adversarii enim eius, de quibus antesignani fuernnt Matthias Flacius

Illyricus, Nicolaus Gallus et Nicolaus Amsdorfius, propositionem hanc:

Bonaopera necessaria sunt ad salutem, interpretati sunt ita: quasi

starueret Maior, iuxia Origenicam et Pontificiam synecdochen; bona

opera cum fide mereri remissionem peccatorum, et esse causam

iustificationis coram Deo. Verum Maior et confessione publice edita,

et disputarionibus restatus est; numquam se ita sensisse, numquam ita

docuisse; sed totum iustificationis nostrae negotium et salutis

beneficium in solidum acceptum retulisse, et referre misericordiae

divinae, atque unici Salvatoris nostri Iesu Christi merito: idque sola

fide accipi, quam bonaopera, ut fructus certissimi, sequantur. Quinimo

diserte testatus est: se propositione illa, qua videret aliquos

offendi, deinceps non usurum. Sed, quae est hominum credulitas, ac

claumniae efficacitas, effugere suspicionem doctrinae diversae numquam

potuit. Adeo verum est illud: calumniares audacter: semper aliquid

haeret. Imo eo dementiaene dicam, an impietatis, quidam progressi

sunt: ut non dubitarint haec axiomata propuguare: Bona opera non sunt

necessaria ad salutem: Bona opera officiunt saluti: Nova oboedientia

non est necessaria. Sed super hoc argumento scripta [note: * Consil. Theol. Melancht. ]

ipsa passim edita videantur.

Insenecture expertus Maior est illud; quod in veteri versu Graeco

dicitur:

[gap: Greek Section]

Nam ad [gap: Greek word] illas Theologorum accesserunt variae

et graves clamitates domesticae. Primum enim vidit sunera sex

siliorum: inter quos Leonhardus a rabiosa cane vulneratus interiit:

alii aliis morborum generibus exstincti sunt. Postea nepotum etiam

aliquot funra extulit: tandem et filiae, feminae praestantis. In his

tamen afflictionibus patientiam osteodit Christianam, seque solatus

est cogitatione communium aerummarum, et exemplo filii Dei, cuius

imagini conformes nos fieri oporter; crebro repetitis vocibus ex Iobo:

Dominus dedit; Dominus abstulit: sit nomen Domini benedictum. Si bona

accepimus: mala annon sustinemmus?


page 471, image: s501

Tandem et ipse Maior post triennii fere decubitum, senio et morbis

confectus in caelestis vitae consuetudinem concessit Wittembergae,

anno salutis millesimo, quingentesimo septuagesimo quarto, die

vicesimo octavo Novembris, cum in exilio terreno exegisset annos

propemodum septuaginta tres. Corpus eius terrae mandatum honorifice

est in templo arci contiguo, ad sinistrum latus Ioannis Schneidevvini

Iureconsulti clarissimi. Obitum eius eruditis carminibus varii

lugentes celebrarunt, e quibus tale est Ioannis Lauterbachii

epigramma:

Livor nocere cui nequit, laus optima.

Maior ab aeterno Patre multis obrute donis:

Celsa quibus nomen tollis in astratuum;

Magnus es ingenio: maior virtutibus: ime

Maximus in vera cognitione Dei.

Fidus, ad ingenuas pueris industrius artes,

Monstrastilaetafronte Magister iter.

Egregium terris idem virtute fuisti

Exemplum, quo sit vita regenda modo.

Quod summum est, Doctor scriptis et voce, salubres

Plantasti dias relligionis opes.

Hinc monumenta tui relegens divina laboris,

Nemo non, salvus qui cupit esse probat:

Nocturna versatque manu, versatque diurna:

Proque tuo grates munere gratus agit.

Dum monumentatui vivent divina laboris:

Perpetuo nomen vivet in orbe tuum.

Quod Livor memori numquam miser eximet aeve,

Perpet: oflorens tempore nomen erit.

Prodesse ecclesiae Dei studuit, non solum viva voce in contionibus,

lectionibus, et iudiciis: sed etiam commentariis in praecipuos

Evangelicos et Apostolicos libros, aliisque lucubrationibus

eruditis: quas cum Republica literaria communicavit. Sunt autem opera

eius tribus tomis distincta edita: quorum primus continet enarrationem

epistolarum. S. Pauli: secundus homilias in epistolas dierum

Dominicorum et festorum: tertius Homilias in evangelia Dominicalia et

dierum festorum. Praeterea separatim edita sunt multa: quae in

bibliothecis recensentur.

Hactenus de Maiore Theol. ex ipsiusmet narratione, quae exstas somo 7.

scriptorum Wittembergae publice propositorum: Item ex vitis

Theologorum Wittembergensium: consiliis Theologicis Melanchthonis, et

aliis.


page 472, image: s502

MATTHIAS FLACIUS ILLYRICUS.

NOn fuit hic Germanus satu, sed incolatu: nec uno nomine Germanis plus

satis notus. Edidit eum Illyrici, (hodie Sclavonia appellatur, Istriae

contermina) oppidum Albona; sub annum Christi, millesimum,

quingentesimum et vicesimum, die 3. Martii, familia, ut quidam,

nobili; ut alii, plebeia quidem: veteri tamem et numerosa Pater ei

fuit Andreas Flachius, vir integer et honestus; mater Iacoba, ex

nobili Luciorum familia oriunda.

Pater, qui et ipse ad virilem usque aetatem bonis literis operam

dederat, cum indolem in pueto a studiis minime abhorrentem

deprehendisset, tenello eius animo prima rudimenta instillavit. Postea

patrese vivis exempto, filius a tutoribus, ut haud raro fieri assolet,

aliquamtisper neglectus, ea quae didicerat, fere dedidieir. Verum ipse

suo iudicio ad literas reversus, in patria Francisco Ascerio

Mediolanensi, viro doctissimo, operam dedit.

Fundamentis erudirae doctrinae in patria iactis, Venetias missus est:

ubi I. Baptistam Egnaetium, iuxta forum B. Marci literas humaniores

celebri fama profitentem, audivit. Annos deinde natus septendecim,

desiderio pietatis ac Theologici studii ardens, frequenter in templis

psalmodias publicas iuvit: totumque se Theologiae mancipare, in animum

induxit. Sed cum videret, in Italia Theologiam non facile alibi tradi;

quam vel in monasteriis frequentibus, vel magnarum urbium Academiis:

monachismum profiteri subiit; cum tantae opes ei non essent: ut

diutius in de in Academiis vivere posset.

Communicato ergo consilio cum Baldo Lupatino, Franciscanorum

provinciali, suo propinquo materno, dimidram monasterio eius bonorum

partem obtulit ea conditione: uti mox vel Bononiam vel Patavium in

eius ordinis aliquod coenobium missus, ibi litetis ac inprimis

Theologiae commode vacaret. Probavit adolescentis consilium Baldus:

omnemque ea in re operam suam promisit. Interea explorato familiari

consuetudine Flacii animo atque ingenio, monachatum dissuadere cepit:

atque, si adeo discendae Theologiae cupidus esset, auctor ei fuit; in

Germaniam se conferret; et ibi viris ubique doctis operam daret.

Baldus autem iste, ut et hoc [gap: Greek words] addamus, paulo

post in suspicionem hereseos venit: ac Venetiis viginti ipsos annos,

situm squaloremque carceris, tamdem in mari submersus supplicium

fortirer


page 473, image: s503

pertulit. Usitatum estibi, non ita rigide in haereticos, quos vocant,

inquirere; sed in eblatos quovis supplicii genere saevite. Sed ad

Flacium redeamus.

Hic ergo Baldi consilium secutus, perlectis aliquot Evangelicorum

scriptis, abdicato monachatus desiderio, in Germaniam ante numquam

visam, omni pene viatico destitutus venit: ac primum Basileam, anno

millesimo, quingentesimo, trigesimo nono, appulit: ubi hospitio a

Simone illo Grynaeo amice exceptus; non solum eo hospite, sed etiam

praeceptore in pietatis verae capitibus usus est. Basilea, sub exitum

illius anni, Tubingam, ubi Matthias Garbicius, popularis eius,

disciplinae rigidus exactor, literas Graecas prosirebatur, Flacius se

contulit: ususque est hospitio Garbicii, pro facultatibus ipsius, non

illiberali: et expertus Ioachimi Camerarii; qui eodem ante biennium

venerat, et alioram benevolentiam ac studium.

Inde discedens anno quadr agesimo primo, supra millesimum,

quingentesimum, Ratisbonaque, ubi tunc comitia celebrata, transiens,

Wittembergam est profectus, Lutherum et Melanchthonem in Theologicis,

Winshemium auteni in Graecis aliquandiu audivit: vixitque e didactro

discrpulorum suorum, quos privatim illic in Graecis atque Hebraicis

instituit, hospitem nactus Fridericum Bacchovium, Wittembergensis

ecclesiae ministrum Hictentationes, quibus Flacius tunc divexabatur,

de peccato, de ira Dei, de praedestinatione, et aliis, primum ad D.

Pomeranism, deinde ad ipsum Lutherum detulit: quibus tandem post

preces etiam publice pro ipso habitas, literarum sacrarum auditis

consolationibus, fuit liberatus.

[note: *Camer. in vita Melanch. Melanchthoni carus. ] Melanchthon quoque

humanitate singulari ipsum complerus, vel quod a Tubingensibus

venerat, vel quod praeclare de ingenio eius speraret; omnibus eum

rebus adiuvit, augens et ornans hominem, suis etiam facultatibus

sustentans. Id quod ab ipso in promptu erat cunctis. Ac Flacius quidem,

cum mediocri Graecae linguae cognitione esset instructus, in

condiscendam Hebraicam totus tunc incubuit. Magistri bonarum artium

titulum ibidem consecutus, dataque ei est uxor; ac publicae doctrinae

munus, de Ioannis Friderici Electoris voluntate, anno quadragesimo

quarto adsignatum.

Orto autem in Germania bello, et scholis Saxonicis dissipatis, relicta

Wittemberga Brunsuigam a Medlero invitatus, abiit: ibidem que docendo

famam nominis sui late disseminavit. Sub autumnum anni quadragesimi

septimi, bellicis motibus sedatis, Wittembergam ad munus pristinum

rediit: ubipaulo post divulgato illo Interimistico libello, cum

[note: *Consil Theol. Mel. p. 104. ] Melanchthon et alii, pa candae ecclesiae

causa, de rebus mediis, et quae adiaphora vocantur, remittendum

aliquid statuerent: ipse, cum [gap: Greek word]


page 474, image: s504

Theologis, Lubecensibus, Lunaeburgensibus, Hamburgensibus, et qui

Magdeburgi [note: *N. Amsdorf. ] docebant, sese opposuit: ac per res illas

medias Pontificiae religioni viam aperiri contendit. Ritus enim ac

ceremonias huiusmodi desinere esse adiaphora: cum iis opinio cultus ac

necessitas, Christianae libertan contraria affinguntur.

Venit eodem tempore, relicta statione sua, Wittembergam Nicolaus

Gallus, fugiens periculum; quod imminebat iis, qui reclamarent

Augustae decretis, Cum hoc Flacius statim se coniunxit: et discedentem

sic, ut nihil prae se ferret inimicitiarum aut simultatum, clandestino

abitu Magdeburgum secutus est, nulla stipendii spe ostensa. Ea in

urbe, toto tunc ab Imperio proscripta, confidenter Papatum, Adiaphora,

et quaecumque Augustanae repugnare confessioni viderentur, oppugnavit.

Prodiit quoque tunc, ne quid ad turbas ciendas deesset, Osiandri, de

iustifications hominis coram Deo, dogma: id Flacius inter primos

refutavit: ac insuper in Schvvenckfcldii deliria calamumstrinxit.

Adornavit etiam tunc ecclesiastica historiae commentarios, centuriarum

Magdeburgensium nomine celebres; socios laboris nactus Nicolaum

Gallum, Ioannem Wigandum, et Matthiam Iudicem, omnes ecclesiae

Magdeburgensis ministros, adiutus etiam tum ab aliis, tum a Casparo

Nidpruckio consiliario Caesario, et I. Baptista Heincelio Augustano.

Haec ad Albim agente Flacio, scholam noram aperuerunt Ienae duees

Saxoniae Ad eam igitur excolendam evocatus et Flacius, venit eo anno

quinquagesimo septimo. Sed quinquennio ibi vix exacto, cum inter

ipsum, et Victorinum Strigelium, super libero, quod Theologi

vocantarbitrio, contentiones ac dissidia essent orta, solum denuo

vertit: ac Ratisbond ad Danubium concessit: ubi antiquum obtinuit

evulgandis varii generis ac sermonis scriptis, epistolis atque

commentationibus.

Anno sexagesimo septimo, cum Antverpiae liberum religionis exsereitium,

una cum senatu ecclesiastico, seu Deputatorum consistorio, civibus

esset permissum: vocatus est eo cum Cyriaco Spangenbergio, Vorstio,

Hammelmanno et aliis Flacius: qui ecclesias Augustanae confessioni

addictas mutuis operis eo in loco constituerunt Sed cum paulo post

omnia abolerentur, ministrique illi dimitterentur, Argentoratum

commigravit: ubi aliquantisper subsistens notum illud glossae novi

Testamenti opus edidit. Inde Francofurtum ad Maenum concessit, usus

praestantium ibi virorum patrociniis: cum ceteroquin, ortis inter

fratres ipsius super dogmate de peccati originalis essentia rixis, a

plerisque desereretur: insimulatus hareseos Manichaeae: paucis ipsum

defendentibus; ac Lutherum cadem fuisse in sententia confirmantibus.


page 475, image: s505

Fatis concedit ibidem anno Christi millesimo, quingentesimo,

septuagesimo quinto, die undecimo Martii, aetatis quinquagesimo

quinto, praesente Adamo Lonicero rei pub. Francofurtanae poliatro.

Sepultus est; bidem exsequias funebri contione decorante Casparo

Heldelino Cronbergensi: quae typis evulgata. Epicediis insuper ac

versibus epitaphiis ornatus est a I. Fraxineo, Christophoro Irenaeo,

et aliis.

Fuit ingenium in hoc viro capax perinde et inquies. Melanchthonem,

pacis studiosum, tota vita exagitavit [note: *Thua. lib. 45. histor. ]:

Interimistas, Adiaphoristas, Sacramentarios, quos ipse vocavit,

Sobvvenck feldium, alios incursavit: formulam Concordiae, a Iacobo

Andreae editam, scriptis oppugnavit. Melanchthoni inter alia [note: *Consil Theol. Melancht. pag. 119. 120. ]

affinxit, quasi affirmasset:

[gap: Greek word] , aut [gap: Greek word] aut

[gap: Greek word] esse hane formam loquendi: Sola fide iustificamur: quod ille,

numquam se dixisse, numquam seripf sse, numquam cogitasse, testatus

est: imo hanc propositionem a se defensam acouratius, et declaratam

diligentius esse, quam ab aliis. Conturbavit itaque calumnia bonum

senem: et fregit robut cordis eius.

Quamquam vero cum aliis, tum inprimis paradoxo illo, de peccati

substantia, non exiguas in ecclesia Christi turbas dedit: tamen sua

eriam laude defrandandus non est, ob egregia scripta; quibus aut

Antichristi regnum oppuguatum, aut Theologiae studia studiososve ivit

adiutum.

Commendantur enim ex illis, primum clavis sacrae scripturae, sen de

sermone sacrarum literarum opus, in duas tributum parres: quatum prima

singularum vocum atque locutionum sacrae Scripturae usus ac raetio,

Alphabetico ordine explicatur: altera, plurimae regulae generales

proponuntur. Deinde, Centuriae ecclesiasticae historiae, integram

ecclesiae Christi ideam, quantum ad locum, propagationem,

persecutionem, tranquillitatem, doctrinam, haereses, ceremonias,

gubernationem, schismata, synodos, personas, miracula, martyria,

religiones extra ecclesiam, et statum Imperii politicum attinet, ex

vetustissimis optimisque historicis, Patribus, et aliis scriptoribus

omnia congesta Flacii potissimum consilio, opera autem Wigandi et

aliorum. Tertium locum facile obtinet Martyrologium illud: quod hac

occasione compilatum ferunt. Contexuit abbas Ioannes Trithemius

catalogum auctorum. Hunc cum vidisset Flacius; temperare sibi non

potuit: quin dissimulata persona et habitu, aliquot in Germania

monasteriorum bibliothecas perlustraret: quos commode posset

historicos clam auferret: atque isto adminiculo librum, qui Catalogus

testium veritatis indigitatur, conscriberet. [note of the editor: Handwritten notite]

Denique etsi in Flacio perfecta linguae Germanicae cognitio numquam

fuit: ut diserte loquendi scribendive usum haberet:


page 476, image: s506

libelli tamen ipsius nomen praeferentes prodierunt, quos ipse quoque

pro suis agnovit. De illorum numero sunt: Liber exponens causas, cur

ab Antichristo discedere Christiani omnes debeant: de scriptura sacra

eiusque efficacia, contra Sch Wenckfeldium: Confessio, ut vocat,

Christiana depeccato originali, contra Pelagianum ac Sophisticum

accrdens: responsio ad scripta Christophori Lasii de peccato originis,

de libero arbitrio, de conversione hominis et regeneratione: aliaque

permulta, de quibus bibliothecae.

Haec sufficiant de Flacio de sumpta ex historia Sleidani, Thuani: vita

Melanthonis a Camerario descripta: consiliis Theologicis

Melanchthonis: et bibliothecis.

HENRICUS BULLINGERUS.

BRemogarta oppidum est Helvetiae, qua iter ex Italia fit per Alpes

Lepontias et Lucernam in Germaniam primam et Belgium, sccundis

fluminibus Ursa et Rheno: olim Austriacorum principum, hodie octo

vererum pagorum imperium agnoscens. Hic natus est Henricus

Bullingerus, anno Christi millesimo, quingentesimo quarto, die decimo

octavo Iulii, familia ante ducentos. annos illic celebri, ac

praecipuis honoribus functa.

Statim in ipsa infantia, ut a parentibus fuit observatum, bis de vita

periclitatus, bis conservatus est. Primum peste correptus, visus est

animam agere: sed praeter opinionem eorum, qui sunus curaturi

venerant, revixit. Deinde cum parvulus fistulam inflans puerili more

luderet; inter currendum lapsus, adeo illam graviter gutturi impegit:

ut exanimis iacuerit, et quinque diebus cibu n nullum admiserit.

Pater literarum peritus, supta modum eas amavit: ac filiolum hunc

nondum quinquennem in trivialem eius oppidi scholam deduxit: ubi

statim indolem egregiam prodidit. Sed ea tempestate studia fere erant

nulla, ubivis locorum. Itaque imparem ingenio suo praeceptorem nactus,

non fecit eos in studiis, quos potuisset, progressus: etsi et aequales

et ipsius magistri spem vicit.

Duodecimum ingressus annum a patre Embricam missus est, quod quidam

existimant esse Asciburgium oppidum ducatus Clivensis, iuxta Rheni

divortium Praeceptoribus ibi usus est, M. Casparo Glogoviensi, Petro

Cochemensi Mosellano, et M. Ioanne Aelio Menasteriensi Tradiderunt hi

Grammaticam et prima studiorum rudimenta, ut tunc tempora, non

infeliciter:


page 477, image: s507

quemadmodum saepe amicis commemoravit. Ibi audivit Aldi Manutii

institutionum Grammaticarum libros, Ciceronis et Pliaii electas ep

stolas, stem que D. Hieronymi: Virgiliana insuper et Horatiana

quaedam, quibus adiuncta Baptisiae Mantuani poematae. Nam qui tum

scholis praeerant, amabant politiotes literas; simul tamen pio ac

prudenti consillo scripta, quae ad pietatem et mores formandos

pertinebant, cum illis coniungenda existimabant: e quibus ornatus

orationis petitur. Ideoque praestantissimis veterum Mantuanum

coniunxere, cuius rum ma gnum erat nomen, et singularis doctrinae

existimatio. Exercebatur in ea schola inventus diligemissime in

Grammaticorum praeceptis, tum scribendo, tum etiam Latine loquendo:

disciplin a morum severa constringebatur: religionis quoque tum

receptae, magna curs et ratio habebatur; non ut verbis disceptarent;

sed ut vita et factis sese pietatis studiosos ostendetent.

Fuit Bullingero haec disciplinae severitas non ingrata. Nam domi antea

a parentibus ad pietatem adsuefactus, et natura bona, et virtutum

studiosa praeditus; sponte ea praestabat, quae alii metu plagarum

inviti faciebant, Adeo vero severioris disciplinae studiosus fuit; ut

tum quamvis puer adhuc, constituerit se Carthusianorum instituto

addicere, quorum vitae genus inter omnia monastica maxime austerum

creditum. Attamen nihit temere sibi faciendum existimavit, praesertim

inconsultis parentibus: idque ut faceret et parentum consilia

sequeretur, assidu um hortatorem habebat fratrem, ipso octo annis natu

maiorem, loannem; qui tum in eadem schola literis operam dabat; et pri

vatim eius studia informabat. Hic postea presbyrerii ordine, ut

vocant, suscepto, cum alibi in Helvetia, tum praecipue apud Uranios

aliquot annis ecclesiam pagicuiusdam rexit, et cum illis more geutis

istius aliquoties in mihtiam abiit Erat enim natura et ingenio hilari,

animo magno arque paulo etiam audaciore, venationis et armorum quoque

studiosus. Itaque cum Uraniis praelio ad Caranum interfuit, et illis

victis spoliatus omnibus rebus, inops et corpore vulneribus male

affecto domum rediit, atque ab eo tempore militiae simul et Papistico

sacerdotio valedicens, litetis se denuo addixit, et ministerio

ecclesiae multis annis cum laude praefuit; ac tandem Capellae

Tigurinorum, anno septuagesimo supra millesimum quingentesimum mortuus

est.

Poruo Bullingerus, de quo hic nobis sermo, Embrica vixit triennium; et

tunc a patre vestitum duntaxat et viaticum mediocre accepit; victum

vero sibi comparare coactus, ostiatim canendo et mendicando: non quod

patri opes deessent ad alendum filium, aut quod avaritia quadam

sumptibus parceret: sed quod vellet cum reipsa experiri, quae pauperum

et mendicantium


page 478, image: s508

sit misetia; ut deinceps per omnem vitam cum ad egenos iuvandos

promptior, tum etiam in victu et vestitu frugi et modestus esse

consuesceret.

Ex hac parca et severa cum patris tum Embricensis scholae disciplina

Coloniam Agrippinam venit, anno millesimo, quingentaesimo, decimo

nono; cuius Academiae nomen tum celeberrimum erat. Nomen ibi dedit

societati quae Bursa montis vocatur: praelecti tum magno studio Logici

libri, non illi quidem sinceri, et ad usum accommodati; sed barbari et

spinosis atque inutilibus disceptationibus referti, Parva, ut vocant,

Logicalia Copulata Bursae montis, vetus et nova Logica, et praeterea

Aristotelea quaedam; sed ipsa quoque Sophistarum et barbariei luto

foedata atque contaminata. Fuerunt haec studia ingrata Bullingero, qui

candidus et natura a Sophistica rixosisque disceptationibus, quibus

tum scholae personabant, erat alienus. Devoravit tamem ist haec omnia

patientia; ac primam, ut vocant, lauream anno aetatis decimo sexto est

adeptus.

Interea cum vanitatem istiusmodi studiorum animadvertisset, et in

socios egregiae indolis rectiusque institutos incidisset: neglecta

Bursae montis Logica, totum se dedidit audiendis vitis clarissimis

Matthaeo Phrisemio, Arnoldo Vesaliensi et Ioanni Caesario. Hi

auditoribus suis tunc exponebant Virgilii Georgica et Aeneida, Horatii

odas, Aristotelis de syllogismo et anima; Erasma de utraque copia:

Rodolphi Agricolae de inventione: Ciceronis orationes: Pauli epistolam

ad Romanos: Isagogen in literas Graecas; cum Plutarchi Gryllo. Hos

igitur adsidue tunc audivit: seque scribendis epistolis, orationibus,

dialogis, fictis narrationibus exercuit. Domi legit Quintilianum,

Gellium, Macrobium, Plinium, Solinum, Melam, Iustinum, et Erasmi

varia. Scripsit eodem [note: *An. 1520. ] tempore duos dialogos adversus

[note: *Vernacule Pfesserkorn. ] Pipercornum Iudaeumpro Capnione: quem

monach: et Theologastri tunc oppugnabant: de quo alibi.

Crescebant sub id tempus certamina Theologica. Itaque ne a vero

aberraret: quaerit e praeceptoribus, quemnam potissamum sibi censeant

legendum. Remittitur ad Lombardum, cuius longo tempore praecipua

fuerat auctoritas. Paret Bullingerus: evolvit diligenter Lombardum:

adiungit et Gratiani decretum. Sed cum videret veterum auctoritatem

adduci: visum est ipsos Patres legere et considerare. Habebant

Coloniae tum bibliothecam satis instructam monachi praedicatorii

ordinis. Ad hanc aditum impetravit per Georg. Dinerum monachum

popularem. Ibi in Chrysostomi incidit homilias super Matthaeum: legit

et Augustini, Origenis, Ambrosii quaedam: insuper Lutheri de

captivitate Babylonica, de libertate Christiana, de honis operibus,

domi clam avide perlegit. Sed expedire se e tricis errorum nes dum

potuit. Vidit Lutherum propius ad veterum Theologiam,


page 479, image: s509

quam scholasticos accedere: observavit scholasticos sua Patrum

testimoniis probare: Patres autem ipsos scripturarum hiti auctoritate.

Evolvit ergo scripturam, et praesertim N. Testamentum, cum Hieronymi,

ac veterum quorundam commentariis; cepitque paulatim a Pontificia

doctrina abhorrere, abiecitque proposit um de Carthusianorum vita am

plectenda, mitabiliter delectatus libro Melanchthonis, qui locorum

communium titulo prodirt.

Magisterii gradum anno aetatis duodevicesimo adeptus, (quo tamen

postea numquam usus) dom um rediit: at annum totum parernis in aedibus

studiis atque exercitationibus privatis exegit Sub initium anni

vicesimi tertii, Capellam, agri Tigurini coenoblum a Wolfgango Ionero

abbate est evocatus, ludoque literatio praefectus. Manebat illi

integra religio: nec quicquam ei negotii erat cum monasticisvotis et

aliis ritibus: munus eius erat, enonachos atque aliquot bonae indolis

adolescentes in literis sacris ac profanis erudire. Interpreratus est

auditoribus suis Erasmi para clesin, compendium item Theologiae:

Melanchthonis looes communes, omnesque sere Novi soederis libros;

idque Germanice, quod monachorum quidam exiguum Latinae linguae usum

habebant; demde et proprer familiam abbatis ac vicinos: quorum haud

pauci lectionibus istis intererant. Pomeridiano tempore quatuor boris

quottidie tradi dit praecepta Grammatica, Dialectica. Rhetorica,

quaedatr Virgilii et Ciceronis: multa Erasmi, cuius delectabatur

scriptis. Consumpsit ibi annos sex docendo partins, partim discendo.

Anno enim vicesimo septimo Tigurum missus ab abbate, per menies

quinque Zvvinglium contionantem et in schola profiten tem audivit: et

Hebraeae linguae operam dare coepit, praeceptore Pellicano: Graecae

etiam cogaicionem, cuius fundamenta Coloniae iecetat anxit, sub Ioan.

Rhellicano, I. Iacobo Ammiano, et Rodolpho Collino, qui postea [note: *Obiit hic an. 1578. asnt. 80. ]

diu in vegeta senecta lectionem Graecam cum

laude sustineit. Domi vero plurima Latine et vernacule scripsit; quae

a Simlero [note: *In narrat. de vitae et chelu huius. ] recensentur et

pleraque in amicorum gratiam elucubravit, aut illis donavit, nullo

reservato sibi exemplati. Commentaria tamen in novi foederis libros

postea Tiguri recogtlit; et edita sunt.

Capellae pervenit in amicitiam tunc Wolfgangi Ioneri abbatis, Petri

Simleri, Zvvinglii, Oecolampadii, Vadiani, Halleri, Leon. Ludae,

Ambrosii Blareri, aliorum, praesertim Bernae in publicad sputatione

Mitara est eodem tempore Tiguri forma religionis: prohibitae

superstitiones et ambarvalia: sublatae tumbae, ut dicebant, martyrum:

in quatum quibusdam nulla ossa inventa: in quibus am ein inventa, ea

terrae mandata tunt reverenter, non in praeterfluentem abiecta.

Remanebant missa et idola in templis, caute


page 480, image: s510

agendum existimante magistratu. Sed Zvvinglio informante, et idola et

missa sine tumultu, magistratus auctoritate, sunt eliminata. Contulit

Zvvinglius suam sententiam cum viris doctis pluribus, et inter hos cum

Bullingero: qui bona ei fide suam exposuit sententiam; quam ex fratrum

Waldensium et Augustini libris didicerat: ac tum totus in eo erat, ut

Patrum iudicium cognosceret. Probavit Zvvinglius id; sed monuit, ne

cui id mysterii explicaret. Nondum enim tempus esse publice id

"proponendi. Tam mundus tunc erat opinione carnalis praesentiae

"fascinatus: ut nefas putaretur hac de re dubitare: ac multorum

conscientiae gravissime hoc dogmate [note: *Vide vitam Pellicani. ]

excruciatae sunt: quod id credere non possent, et metuerent iram Dei,

si dubitarent. Tandem Zvvinglius plaulatim de his suos ex verbo Dei

erudire coepit: et Bullingero ac aliis idem faciendi auctor fuit.

Itaque ut Tiguri in frequentia populosa Zvvinglius: ita Capellae

Bullingerus paucis auditoribus doctrinam illam de sacramento

Euchatistiae proposuit, eamque scripto comprehensam Steinero et

Stockero Tuginis misit. decuta est ibi abtogatio Missae: annoque

sequente, vicesimo sexto, cena Domini rite iuxta Christi

institutionem ab Abbate, monachis, totaque ecclesia celebrata, sublato

etiam cantu illo monachorum, a plerisque non intellecto. Monachi

praeterea aetatis integrae sed ad ministerium ecclesiae inepti,

opificia et mechanicas artes didicere. Reformationem istius coenobii

duo im pedierunt, rusticanus tumultus et conflagratio domus

Carthusianorum, cui Ittinga nomen. Rusticos quidem tumultuantes et

coenobio inhiantes, Tigurini senatus repressit auctoritas: suspicionem

autem incendii, quo Capellani gravabantur, tempus sepelivit:

Bullingerus autem tantum abest, ut animum desponderit: ut ctiam

longius paulatim progressus, non iam in coenobio tantum, sed et extra

illud in vicinia veritatem synodi iussu annuntiarit. Anno etiam

vicesimo octavo cum Zvvinglio Bernam, ad sollennem disputationem, de

qua antehac saepius, abiit.

Anno vicesimo nono Bremogartum vocatus est: ubi iam antea pater ipsius

ceperat publice dam nare Papisticos errores: sed quidam potentiores e

civibus id non ferentes, eum urbe eiecerunt. Tandem tamen effectum

est: ut cives oppidi Gervasium Scholasticum, virum pium et doctum,

deligerent pastorem. Cum vero Bullingeri nomen iam celebre apud

Helvertios esset: multi civium ipsum quoque audire desiderabant.

Vocatus igitur ab illis, ut in patria semel atque iterum

contionaretur, consilio fratrum illuc abiit, et decimo sexto Maii,

quae erat dies Pentecostes, patriae suae Christum annuntiare coepit;

tantumque effecit; ut iussu magistratus postridie arae et idola e

templis sublata fuerint; et edicta promulgata de ememdandis moribus

contra blasphemos,


page 481, image: s511

adulteres, ebrios. Petebat senatus oppidi: ut maneret et docere

pergeret. Quibus ille respondit, se senatui Tigurinae urbis, atque

etiam abbati coenobii obstrictum esse; sine quorum voluntate et

consensu nihilagere possit. Missus ergo legatus Capellam, qui inde

Petro Simlero comitante Tigurum venit: negotruta civium consulibus et

tribunis proposuit: qui Bullingerum iussere in sua patria permanere.

Mox ergo unanimi civium consensu sacris praefectus vaa cum collega

Gervasio triennium fere in hac statione permansit; ut Dominicisd ebus

a meridie ac tri bus proximis diebus mane contionaretur: et praeterea

singulis diebus ea hora, qua ante vespertinae preces decantabantur,

novi Testam enti lectionem, ad veritatem Graecam, tractaret. Accidit

autem tunc Bullingero in patria idem fere quod ZWinglio Tiguri. Cum

enim Evangelii negotium feliciter procederet; Anabaptistae, quod ante

Tiguri fecerant, ecclesiam nascentem turbare coeperunt. Cum his igitur

publica disputatione congressus coram universa ecclesia, corum conatus

maxima ex parte infregit; et paulo post anno trigesimo primo quatuor

libros vernacula lingua contra Anabaptistas edidit, ac praeterea

librum de censibus et decimis. De his enim tum praecipue contendebant,

quaerentes evangelii titulo et nomine novas tabulas, et immunitatem ab

om nibus publicis et privatis oneribus. Eosdem libros Leo Iudae in

Latinam linguam vertit, et ex elencho Zvvinglii multa intertexuit;

postea vero auctor totum opus ad incudem revocavit, anno sexagesimo,

cum multis in locis et praesertim in Germania inferiore Anabaptistatum

numerus augeretur, ac sex libros Germanice adversus Anabaptistas

edidit, quibus Anabaptismi originem et progressum, et varias sectas

eorumque praecipua dogmata exponit atque [note: *Scripsit et alia ut Chronic. ]

confutat.

Interea graves in Helvetia motus orti: ac anno vicesimo nono miles a

Bernatibus Bremogartum missus: sed turbae tamen istae sine sanguine

tum sopitae fuerunt. Mox novae belli causae oblatae, et tum alibi, tum

Bremogarti comitia Helvetiorum habita: quo tempore Bullingeri

contionibus saepe interfuerunt non tantum verae religionis socii, sed

et Pontificiorum adseclae; ut cognoscerent, quid et quomodo evangelici

docerent. Et in Bullingero quidem pacis studium omnes proba runt: qui

suasit, dissidium non armis ac mutuis caedibus; sed publica

disputatione, commissis inter se contionatoribus, dirimerent: verum

aliter fata ferebant. Ventum enim ad arma, et vincentibus his, qui

Romanam sequuntur religionem, Bullingerus cum patre, fratre, ac

collega Gervasio, patria excedere iussus, ni praesentissimum vitae

adire discrimen vellet. Noctu igitur iter ingressus, evitatisque Dei

beneficio hostium insidiis et manibus


page 482, image: s512

corum, qui insequebantur, Tigurum venit; anno trigesimo primo, mense

Novembri: ac triduo post in summo templo, petente id Leone luda

aliisque symmystis, contionatus est, hospitio exceptus cum suis a

Wernero steinero, amico veteri, qui Tugie Tigurum religionis ergo

migrarat.

Desiderabat tunc Basiliensis ecclesia, post Oecolampadii obitum,

pastorem. Nuntio ergo misso evocatus est a senatu Bullingerus: quod

idem Bernates fecerunt. Sed mandante senatu Tigurino, abnuit: ac

Tiguri mense Decembri a collegio ecclesiastico et senatu urbis

renuntiatus est pastor loco Zvvinglii: idque de ipsius Zvvinglii

iudicio: qui in castra profecturus, Bullingerum, si quid humanitus

sibi accideret, successorem nominarat.

Hoc ad munus tem pore difficilimo vocatus, id operam dedit: ut

afflictam graviterque concussam ecclesiam erigeret, confirmaretque.

Insultabant tunc multi evangelicis: edebantur libelli

contumeliosissimi, mendaciorum pleni: Ioann. Faber inter alios propter

falsam doctrinam Tigurinos esse victos gloriabatur Respondit publico

scripro Bullingerus, ostenditque de religione iudicium non ferendum ex

felici aut sequiori successu ZWinglium quoque oratione de officio

prophetae edita, defendit: populum est solatus; calum nias modeste

refutavit: multa dissimulando et patienter ferendo vicit, multis ad

versum ipsum ac ministerium domi forisque machinantibus. In eo autem

totus fuitz ut a Zvvinglio inchoata absolverentur: et syuodi quotannis

binae, concordiae, consensusque et disciplinae causa, instituerentur.

Et cum videret ecclesiam pluribus ministris opus habere; quando late

patet ager Tigurinus: multum in eo laboravit: ut iustus studiosorum

numerus publico stipendio, ad ecclesiae ministerium educaretur. Initio

quidem, cum maxima pars opum ecclesiae in presbyteros adhuc

superstites erogaretur, exiguus admodum eorum fuit numerus: sed

paulatim crescentibus ecclesiae opibus, Bullingero subinde urgente,

auctus est adeo; ut et vicinis Turgeis, Toggiis aliisque urbs Tigurina

ministros suppeditarit. Bibliothecam quoque publicam, eo usque fere

neglectam, per Conrad. Pellicanum in ordinem redigendam curavit:

eamque plurimum bibliotheca Zvvinglii coempta additaque auxit. Nactus

praeterea collegam Theod. Bibliandrum, totum sese contionibus publicis

dedidit; domique scribendo et commentando se exercuit.

Anno trigesimo secundo Bucerus concordiam inter Lutherum eiusque

sequaces, et Tigurinos tentavit, conatus persuadere ministris illorum;

difsensionem in verbis, neutiquam in reipsa versari. Tigurini, ut

pacis se cupidos, ita veritatis quoque ostenderunt. Amisit etiam tune

patrem Bullingerus, sexaginta quatuor


page 483, image: s513

knues natum: qui moriturus filium ad constantiam in doctrina et fide

est hortatus: quae unica sit et sola salutis via. Anno trige simo

quarto Bullingerus, nomine ministrorum Tigurinoruns, confessionem

fidei conscripsit: quae Constantiam ad Bucerum, ubi et Suevicarum

ecclesiarum ministri synodum habebant, missa, et Buceri et totius

synodi iudicio est approbata. Scripsit tum et orationem de testamente

seu federe Dei, contra quosdam, qui omnia antiqui federis testimonia

reiciebant: et aliam, qua duas in Chresto naturas adserit divinam et

humanam, occasionem praebente quodam Claudio Allobroge Serveti

emissario: a cuius veneno Helveticis etiain ecclesiis tum periculum.

Anno trigesimo quinto Georgius Wirtembergicus comes ecclesias suae

ditionis in Alsatiae reformaturus, Tiguro ministrum evocavit. Missus

ergo Erasmus Fabricius fuit: et vivo principe doctrina ritusque

Tigurinis conformes manserunt: ipseque princeps Tiguri com moratus

Bullingeri consilio in multis religionis controversiis usus est. Sed

pest obitum eius tora fere ecclesiae forma est im mutata.

Concordiae deinde conciliandae causa aliquot Basileae conventus habiti

sunt: quibus omnibus Bullingerus interfuit: plurimumque in eo

laboravit: ut firma inter Lutherum et Helveticas ecelesias concordia

inirerut: adeo ut quidam eum in suspicionem vocarint; quasi

defactionem ad Lutherum moliretur. Sedipse et verbis et factis se

purgavit. Cum enim ambigua quaedam Capito et Bucerus usurparent:

Bullingerus et ministri alii ut ea reciperent, adduci numquam

potuerunt: quin Bullingerus monuit: a flexiloquentiae abstinerent:

quae concordia firma et stabilis fieri numquam possit. Et quid secutum

sit eventus docuit. Interim tamen Bullingetus concordiae non defuit,

neque a se dissentientes damnavit: renovatoque certamine, quantum

potuit ab omni verborum acerbitate sibi tem peravit.

Anno trigesimo octavo, Bullingeri suasu magistratus Tigurinus novum

studiosorum collegium instituit. Duo enim habet urbs illa pervetusta

collegia, summi templi unum, a Clodovaeo III. Francorum rege fundatum.

Hoc attributum est ministris ecclesiae, et his qui publice in schola

docent: qui una cum administratoribus decem numero in locum totidem

canonicorum suc cesserunt, reliqui reditus collegii in usum scholarum

expenduntur, et studiosi adolescentes supra quinquaginta stipendium an

nuum, ut literis vacent, accipiunt. Alterum collegium a Ludovico

Germanico Pii F. exstructum, nobilibus virginibus olim dicatum fuit. Eo

loci institutum est novum collegium, in quo quindecim adolescentes una

cum Praeceptore aluntur, atque illis victus, vestitus, libri, omniaque

necessaria liberaliter suppeditantur; idque Bullingerus suo consilio

aperuit, et quoad vixit, amavit, et diligentem eius curam habuit.


page 484, image: s514

Venere his annis aliquot Angli nobiles Tigurum, qui Bullingeri

hospitio usi sunt; et de praecip vis doctrinae Christianae capitibus,

deque ecclenae ritibus et iceremoniis eius sententiam diligenter

perquirebant. Postquam enim Henricus VIII. Angliae Rex iugum Papae

abiecit, Anglorum studia ad amplectendam puram doctrinam, quae dudum

ipsis illuxerat, magis accensa sunt. Qui igitur Tigurum venerunt,

institerunt ad Bullingerum; ut aliquid regi suo seriberet, de

scriptura et episcopis, de quibus multa in Anglia disceptabantus; quo

confirmati possit in instituto suae reformandae ecclesiae. Is igitur

obsequens scripsit ad Henricum regem libros duos; primum de scripturae

sanctae auctoritate, certitudine sirmitate, et absoluta perfectione,

achis omnibus demonstratis; exhortatur ipsum; ut, omnibus hominum

decretis postpositis et neglectis, se totum verbo Dei tradat, et iuxta

scripturas Canonicas omnia in regno suo instituat. Secundum vero de

episcoporum, qui verbi Dei ministri sunt, institutione et functione,

contra superstitionis tyrannidisque Romanae antistites.

Sequente anno trigesimo nono libros de origine erroris recognitos et

auctos magua accessione, denuo publicavit, et praeterea Vigilii libros

una cum Vadiani ad se epistola, qua explicatur quaeitio; an corpus

Domini nostri lesis Chrisii propter coniun ctionem cum verbo

inseparabilem, sumat sibi alienas a corpore conditiones. Casparus enim

Schvvenckfeldius nobili familia natus apud Silesios, amicus quondam

ZWinglio et Helveticis ecclesiis, de corpote Christi docebat: illud

post assumptionem in caelos et sessionem ad dextram Patris, ita

deificatum et verbo exaequatum esse; ut non amplius sit creatura. Hanc

eius doctrinam inulti per Sueviam viri nobiles amplexi sunt, eamque

com mendavit cum studium gloriae Christi, quam se asserere et huic uni

studere cum suis gloriabatur; tum auctoris ipsius mores et vitae

integritas, quam plerique praedicabant, et praesertim singularis

humanitas. Neque enim a se dissentientes convitiis, ut multi tum,

consueverat proscindere: sed patienter ferre et amice complecti. Cum

vero multi hac super controversia Bullingerum consulerent: noluit ille

pro sua modestia quicquam privato consilio respondere: sed et domi cum

collegis de hac controversia deliberavit, et Vadianum, quo

familiarislime utebatur, consuluit. Cuius responsio docte et accurate

conscripta, cum Bullingero admodum placeret: eandem aliis

communicavit, atque ut vereris ecclesiae sententia de eadem quaestione

simul cognosci possit, Vadianae epistolae coniunxit libros Vigilii

Martyris olim contra Eutychianum errorem conscriptos, in quibus

humanae naturae veritas et veri eorporis proprietas in Christo

servatore, etiam in gloria exsistente, perspicuis ac solidis

scripturarum testimonits asieritur.


page 485, image: s515

Anno quadragesimo primo pestis Tiguri grassata est: abstulitque

Bullingero silium e tribus natu minimum; et matrem septuagenaria

maiorem.

Annus quadragesimus secundus, eripuit duos in Helveticis ecclesiis

celebres ministros Ioann. Zvviccium Constantiens. in Turgeae oppido,

episcopi cella dicto: Tiguri vero Leonem Iudae, ZWinglii primum,

postea Bullingeri collegam; utrumque multis annis eius

coniunctissimum. Hic Biblia, ut in eius vita dictum, iuxta Hebraeam

veritatem Latine trans ferre coeperat: sed opus affectum a collegis

deinde est perfectum. Eius typis excusi exemplar, cum typographus

eleganter compactum ad Lutherum misisset: monuit eum epistola

Lutherus: ne sibi posthac quicquam mitteret, a ministris Tigurinae

ecclesiae profectum. Se enim nullum cum eis commercium habere: et

libros eorum nec recipere, nec legere velle Nam ecclesias Dei cum eis

communicare non posse. Multos quidem labo res eos sustinere: sed

irritos et frustraneos: quandoquidem et ipsi iam damnati sint; et

alios quoque miseros homines secum ad inferos abducant. Se itaque

damnationis, et blasphemae doctrinae eorum nolle consortem esse: sed,

quoad vivat, et precibus eos, et libris oppugnare constituisse.

Hic Bullingerus videns, quo animo Lutherus in Zvvinglium eiusque

doctrinam esset; quidve deinceps ab eo exspectandum: cum typographo

egit; opera Zvvinglii coniunctim ederet: ut et praesentes et posteri

cognoscerent; qualem doctrinam Helve ticis ille ecclesiis tradidistet.

Vernacula a Zvvinglio scripta, Rodolphus Gualterus Latine vertit,

addita apologia pro Zvvinglio et scriptis eius. Bullingerus autem

commentariorum in evangelium Ioannis libros decem edidit: eorumque

exemplat ad Melanchthonem misit: qui literis ad eum scriptis opus

probavit ac laudavit. Respondit Bullingerus anno quadragesimo quarto

Ioanni etiam Cochleo; qui librum contra Bullingerum de scripturae

canonicae, et ecclesiae Catholicae auctoritate ediderat. Refutavit et

alio libello eiusdem Replicam, addita ex positione, de sancta Christi

Catholica ecclesia. Edidit quoque commentarios in evangelium Matthaei.

Sub id tempus prodierunt in Saxonia Lutheri annotationes in Genesin:

quibus passim acerbe in Sacramentarios invehitur. Mox submisit,

frustra obsistente Melanchthone, brevem confessionem de Cena Domini:

in qua Zvvinglium, Oecolampadium, corumque discipulos Tiguri et alibi,

aperte haerericos, sacramentorum hostes, aeternumque damnatos dicit.

De hoc libello ita Melanchthon ad Bullingerum: Fortassis prius. quam

haemeae literae ad te perferantur, accipies atrocissimum scriptum

Lutheri; in quo bellum de Cena Dominica instaurat. Numquam maiore

impetu hanc causam egit. Desino igitur sperare ecclesiarum pacem.

Tollene cristas inimici nostri; qui defendunt idola monachorum; as


page 486, image: s516

rursus ecclesiae nostrae magis distrahentur: qua ex re ingentem capie

dolorem. Nam privatopericulo, quod nunc mihi impendet, etse non est

leve; tamen tantum non moveor, quantum ecclesiarum nostrarum et

literatorum distractionibus.

Videbatur tunc aliis, inter quos Bucerus, Luthero iam seni, et bene de

ecclesia merito, et forte ab aliis instigato, parcendum, nihilque

respondendum: alii contra rescribendum et quidem acriter, statuebant:

cum nec publice nec privatim laesus vivis defunctisque insultaret:

cavendum ne veritas turpi silentio prodatur: non permittendum; ut unus

plus reliquis omnibus possit: Lutherum ipsum, si viti doctique se

opponant, diligentius rem expensurum: alios etiam ita com motum iri,

ne tyrannidem exerceant, utque cunctantes aperte sententiam suam

prositeantur. Bullingero itaque respondendi officium est demandatum:

qui Apologiam edidit, adiuncto illo Lutheri scripto: ut omnia rectina

inter se conferri ac diiudi cari possent. Egit in eo scripto primum de

colloquio Marpurgensi, et concordia inter Lutherum atque Helvetios

constituta: deinde summam fidei doctrinaeque Helveticarum esclesiarum

exposuit: postremo crimen haereseos et alia convitia refellit Missa

est ea Apologia multis principibus ac rebus pub. per Germaniam: et

lecta avide tum ab adversariis, qui de recrudescente dissidio in sinu

gaudebant, tum ab Evangelicis, quorum multi diligentius rem totam

pensitarunt, et tectius de sacramentis senserunt. Plenius deinde ut se

ex plicaret Bullingerus, scripsit ac Londini edidit librum hoc titulo:

Absoluta de Christi Domini et Catholicae eius ecclesiae sacramentis

tractatio.

Secuta est proximo anno mors [note: *Vita Lutheri. Tigurini quorum accusati. ]

Lutheri et bellum Germanicum. Ibi tum a multis Tigurini

accusati sunt: quod mortuo Luthero insultarent: in Domino quiescentem

convitiis proscinderent: et gloriarentur, prae dolore ipsum mortuum,

quod Apologiae non posset respondere: nolle item eos ferre, qui

confessioni, nomine Helveticarum ecclesiarum Basileae conscriptae, et

Luthero oblatae se adiungerent. Monuit de his Bullingerum illustriss.

Hessorum princeps Philippus. Ille re cum fratribus communicata, nomine

omnium rescribit: ac primo gratiis pro zelo pio, pro concordia

ecolesiae promovenda, et benevola admonitione actis, ostendit sibi

plurimum delere: quod turbulenti homines huiusmodi criminationibus

falsis Helvetios in odium principis ac aliorum adducere conentur Nee

"enim esse moris Helvetici: ut quemquam in contionibus aut lectionibus

"publicis ac Theologicis conviciis proscindant; nedum Lutherum,

"optime de ecclesiameritum. Et quamvis ipse Lutherus, in certamine

sacramentario, contumeliosissime Tigurinos appellasset: numquam tamen

eos, nisi honorisicam eius fecisse mentionem Constare autem ipsis,

etiam tunc in Saxonia ministros complures non nisi cum comumelia

Tigurinorum meminisse: Suermeres, Icenomachos,


page 487, image: s517

Sacramentarios, blasphemos nominare: imo Marpurgi, in ipsius principis

Academiae, Theobaldam Thammerum in publicis lectionib. ipsos multis

oner are probris. Petere igitur innocentiae ipsorum rationem habeae:

silentiumque conviciatoribus indicat. Quod vero dicantur, expellere

amplectentes Basileensem confessionem: in eo quoque fierieis iniuriam.

Neminem enim propterea a Tigurinis eiectum, nec quidem causam esse

ullam; cum inter ipsos sit consensio super eo dogmate modo verba

dextre intelligantur. Quod Tigurinis obiciatur, id ipsum fieri illis

in locis, ubi Lutherani dominentur. Expendendum idrelinquere

ipsiprincipi. Quod autem in aula Caesaris sacramentaria controversia

ipsi obiecta sis, id sibi dolere. Sed auctores certaminis ipsos non

esse. provocatos causam bonam deserere, aut famam vivorum mertuorum

venegligere non debuisse. Certum ipsis, perseverare in ea sidei

simplicitate: quam in confessione Basileae publice nomine scripta

professi. Sed plura a so exigi: ut nullam faciant mentionem

spiritualis manducationis, tantum corporalem praesentiam confessi. Id

per conscientiam facere non posse: multo minus cum Luthero confiteri:

panem esse naturale corpus Domini, quod" impii et Iudas corporaliter

non minus sumant; quam Petrus et" omnes sancti Haec enim Lutheri

verba: Ad haec, Lutherum cum suis scripsisse: exeepta

transsubstantiatione, de sacramento per omnia consentire cum Romana

ecclesia: quod Tigurini neutiquam probare possint. Paratos tamen pacem

servare, et concordiam tueri: modo ne petatur: ut ea dicant et

concedant: quae nec intelligere, nec alios docere possint. Postremo

petere ne principes aut alie posthac quibuslibet fidem habeant. Semper

se ad doctrinae suae rationem reddendam paratos, ac pacis studiesos

fore.

Non displicuit haec responsio Landgravio, amico Tigurinorum, interque

eos Bullingeri: ad quem etiam ex castris, moto bello, aliquoties

scripsit. Petiit idem, ut Helvetii evangel ci auxilia mitterent

Protestantibus: quod illi gravibu, de cauns renuerunt: et docuerunt:

satius esse quiescere. Si enim evangeliei suas copias mitterent:

statim Romanae religionis pagos suas quoque Caesari missuros: qui

hactenus, quamvis petente Caesare ac Papa, suo exemplo quievissent.

Aliquot tamen milia Helvetiorum, absque publica auctoritate urbibus

Imperii militarunt. Ministri, quod muneris ipsorum erat, pro pace ac

Germaniae totius salute, preces ad Deum, convocato populo tunc adsidue

conceperunt.

Victis deinde captisque principibus, Georg. comes Wirtembergicus

Tigurum concessit, saepe Bullingeri, ut nuper diximus, usus consilio.

Venit eodem Ioann Hopperus, postea Glocestrensis in Anglia episcopus

et martyr, cum uxore: vixitque familiarissime cum Bullingero, et de

omnib. religionis capitibus, inprimis de sacramemptis, sententiam

Helvetiorum exquisivit, et quid adversariis


page 488, image: s518

respondendum didicit. Prodiit anno quadragesimo octavo, monstrosus

partus, quem Interim nominarunt: edictum Caesaris; quo nervi sanae

doctrinae incidebantur: de quo nolumus cramben sexcenties coctam. Hoc

saltem addimus, et Calvinum et Bullingerum cum multis refutatum id

ivisse: sed typographos id scriptum, metu Caesaris, evulgare noluisse.

Quid autem pepererit ille liber malorum, vel una Constantia ad lacum

Acronium loquetur. Pulsi suis sedibus mimstri multi, Tigurum

concesserunt: humaniterque a Bullingero ac fratribus excepti, aliisque

per Helvetiam evangelicis urbibus fuerunt cemmendati: etsi probe

norant, sibi cos aliquando infensissimos fuisse: sicut et postea eorum

nonnulli domum reversi, ac omnis humanitatis obliti, acerbissime

Tigurinos oppugnarunt.

In illis Germaniae motibus, quaesiverunt pagi Catholici dicti ab

evangelicis: num se concilio universali, libero, et Christiane

subicere, eiusque decreta amplecti velint? Ardua visa quaestio:

impium quippe, nolle probare concilium universale, et decreta a

Spiritu sancto profecta: rursum periculosum, simpliciter adsentiri:

cum Pontificii istis titulis ornarent concilium Tridentinum. Consulti

igitur ministri ecclesiarum, et apud Tigurinos deliberatione habita

Bullingerus scripto respondit, cuius haec summa. Primo ostendit, quae

ratio fuerit conciliorum in veteri et Apostolica ecclesia, et quae

hodie Pontificiorum. Deinde docet, quale concilium sit, a Caesare in

comitiis nuperis promissum Tridenti celebrandum. Indictum id

postulante Caesare, a l'apa ex consilio cardinalium, inque eo Papae

nomine tres cardinales praesidere. Neminem ius suffragii ac senrentiae

decisivae habere, praeter iuratos Papae praelatos. Tertie admitti

quidem sub fide publica cos, qui Papae contradicunt, sed ad hoc

tantum, ut audiantur. Praeterea in concilii indictione scribi, id

convocari ad exstirpandas haereses. Iam certum este: doctrinam

evangelicorum a Papa et suis nominari haeresin, ipsosque haerericos.

Episcopos et reliquos evocatos iuramento obstrictos esse ad

defendendam Romanam sedem, et exstirpandos adversarios. Quinto

sententias ferendas in concilio isto, non ex scripturis tantum: verum

etiam ex Patribus, traditionibus, et secundum ecclesiae suae

interpretationem, Sexto episcoporum multos esse indoctos et turpis

vitae: quibus tamen ibi locus concedatur. Tale ergo cum sit, quod

iactetur concilium, non posse evangelicos ei suam subicere doctrinam.

Neque hanc recusationem iniquam esse: cum et Paulus apostolus, et

Athanasius atque Ambrosius episcopi, se iniquis conciliis subiiccre

recusarint. Concilium aequum non recusari, si quando, per Dei gratiam,

sperari possit: in quo iudex sit Canonica scriptura: et certo comstet

ubi, quomodo, a quibus, et cur celebrandum:


page 489, image: s519

alioqui non esse tutum, subicere se concilio, de quo non constet,

quale futurum sit. Instituisse evangelicos ab initio religionis causa

colloquia quaedam et disputationes publicas: evulgaste etiam fidei

suae Confessionem, addita semper hac clausula: si quis meliora

edoceat, semper paratos fore: ut humiliter verbo Dei se subiciant.

Quaresi Christianum et libeium concilium, solum ex scripruris

Canonicis iudicet, et de controversiis religionis pronuntiet: paratos

esse, illius audire sententiam. Placuit hoc consilium magistratui: et

in eandem fere sententiam plerique aliarum urbium Theologi suo

magistratui responderunt. Ecsi enim simplex promissio, probaturos

sententiam universalis, liberi, et Christiani concilii in Spiritus

sancto congregati, per se non fuisset impia: tamen quia aliter

cocilium Christianum Pontificii, aliter Evangelici intelligunt; satius

iudicarunt sententiam suam ab initro perspicue exponere, quam postea,

ubi ad rem ventum fuisset, de verborum interpretatione ac sensu

altercari.

Anno sequente quadragesimonono facta est consensio, Calvini et

Genevensium cum Tigurinis in re sacramentaria. Etenim multis videbatur

Calvinus diversum quid a Tigurinae ecclesiae ministris de cena Domini

tradere; ac consubstantiationi non nihil favere. Quare ut se ab hac

suspicione liberaret, adiuncto sibi Farello Neocomensium pastore,

Tigurum profectus cum ministris Tigurinae ecclesiae de causa cenae

contulit. Consensionis huius formula a Calvino et Bullingero

conscripta, ab reliquis Helvetiae et Rhetiae ecclesiis approbata, et

postea in publicum edita est: atque hoc vinculo non tantum ecclesiae

arctius inter se coniunctae sunt; sed multi quoque viri boni alibi in

agaitione veritatis confirmati. Adversarios autem consensio haec magis

irritavit; ut acerbius scriptis in Evangelicos inveherentur.

Mortuo in Gallia Francisco Rege, eius successor Henricus cum Helvetiis

agere coepit de renovando foedere; et Tigurini non tantum a Regiis

legatis; sed ab Helvetiis quoque hoc nomine saepe appellabantur.

Hic cum Bullingeri magnam esse auctoritatem omnes nossent: qui suos a

foedere hoc dehortabatur; multis rationibus illi persuadere conati

sunt: id utile rei pub fore; ideoque assentiendum omnino esse. Sed ille

constanter in veteri sententia persistens, senatum populumque

Tigurinum ab hoc foedere est dehortarus; docens, non esse ius aut fas

homini, ut se mercede conduci patiatur ad fundendum sanguinem

miserorum, et plerumque innocentum hominum a quibus nulla ipse unquam

iniuria affectus sis. Maiorum, qui forti manu libertatem Helveticam

asseruerint, mores imitandos esse: qui ab huiusmodi vitae genere

alienissimi,


page 490, image: s520

domi sue sibi labore victum parantes, nulli principi se addixemrunt,

neque suam libertatem venalem habuere. Huiusmodi foederibus libertatem

Helveticam, et exteris Regibus atque principibus prostitui multis

rationibus adductis ostendit, et quae incommoda hoc foedus allaturum

esset, commemoravit. Facile autem a Tigurinis obtinuit; ut isthoc

foedere abstinerent. Memores enim eladium, quas acceperant dum exteris

regibus se addixerunt, et civilium quoque dissensionum, quae inde

exortae fuerant: et cum his conferentes pacem et tranquillitatem, qua

domi fruebantur: omnes in repudiando foedere, et legibus veteribus

atque consuetudinibus servandis consenserunt.

Anno quinquagesimo edite sunt decades sermonum duae quarta et quinta,

Eduardo Angliae regi inscriptae: et quia tum libera evangelii

praedicatio Anglis concessa fuit; frequentes literae a Bullingero ad

proceres aliquot Anglos, Episcopos atque ecclesiatum ministros

conscriptae sunt. Respondit etiam ministris Ecclesiae Emdensis, quibus

tum proponebatur reformatio quaedam nova introducenda in ecclesiam,

non dissimilis in quibusdam Interim Caesario. Monebat, cum constet

Papistas et Interimistas insidiari orthodoxae doctrinae, ut eam

infamem reddant; ideoque ceremonias abolitas obtrudere: ut gloriari

possint, eos aedisicare, quae antea destruxerint: monuit inquam,

caverent: ne veteres Papisticos ritus recipiant cum ecclesiae scandalo

et dissipatione. Requirere Deum puram simplicitatem, et simplicem

puritatem: quam ipse in verbo suo tradidit nobis perfectissimam. Ab

hac non licere nobis defiectere, vel ad dextram, vel sinistram.

Persever andum igitur in iis, quae ab Apostolis tradita: fugianda,

quae fugerepraeceperunt Apostoli. Decretism illud arridere multis: sed

nihil aliud esse, quam Isagogen ad Papismum. Clamisare adversarios

quidem: cos, quihaec reiciunt, cerebrosos et pacis pablicae

perturbatores esse: sed hoc immerite Helvetiis impingi: qui ea

sapiant, quae scripturarum sint, et in his constanter perseverent. Ab

illis potius turbars pacem; qui conscientias fidelium perturbent; et

servituti Antichristi rursus subiciant. Ornari multa titulo

[gap: Greek word] ; quae non possint defendi ullis seripturis: imo

quorum pleraque cum scripturis ex diametro pugnent. Proinde standum in

veritate; et sanctificandum nomen Domini. Simul etiam ad quaestiones

transinislas ordine respondit.

Anno quinquagesimo prime, mense Iunio Badenae in publico Helvetiorum

conventu, nuntius Pontificius, allato, ut vocant, brevi Apostelico,

petiit: ut Praelatos suae ditionis Tridentum ad concilium mitterent,

una cum doctoribus ipsorum et contionatoribus. Hortatus etiam est; ut

maiorum suorum exemplum imitentur, in reverentia et oboedientia sedis

Apostolicae. Quaefivit denique, num Helvetii sedem Romanam

libertatemque


page 491, image: s521

ecclesiae sint defensuri, ac rebelles punituri? De his Bullingerus cum

collegis, non solum a suis, sed etiam ab aliis, consultus, librum

conscripsit; quo demonstrat concilium Tridentinum institutum e sse ad

opprimendam veritatem: qui Latine quidem non est editus, sed Italice,

in eam linguam translatus et auctus, a Petro paulo Vergerio, cui

auctor legnedum deerat. Summa haec fuit. Negavit Bullingerus,

Helvetios evangelicos Papae oboedientiam ullam debere: cuius iugum

pridem abiecerint. Romanum imperium illos agnoscere, a quo et

privilegia multa habeant: neque tamen ad Imperii conventus venire,

etiam a Caesare vocatos; idque gravibus de causis: multo minus Romano

episcopo obtemperaturos in rebus animarum salutem ac fidem

concernentibus: in quae ipsi nihil sit iuris. Praelatos in agro

Tigurino, qui mittantar, esse nullos, et ne quidem consultum videri,

ut Pentificii Praelati e publicis praefecturis, quarum imperium ad

Tigurinos quoque pertineat, mittantur: parci posse hac in re magnis

sumptibus. Finem concilii esse, ut Papistica regligio servetur: id vero

Praelatos alioqui facere. Contionatores aliter vocari, quam Praelatos:

cum in brevi nulla illorum fiat mentio Verum cum non de persona

ministrorum; sed de doctrina agatur, iudicio Papae et concilii sub

icienda, quemadmodum Caesar postularit: etiamsi aliqui mitterentur,

nulli id usui fore. Concilium nihilominus perrecturum, praesertim

septem iam sessionibus habitis ac conclusis, quicquid illi

prsposuerint aut disputarint: nec posse velministros vel ecclesias

ipsas sese subicere ceneilio. Nec enim celebrari Apostolico more:

Tigurinis esse iniquum, utpote in quo praesideant Papae mancipia; quos

evangelici hactenus accusarint. Tigurinos et alios inique esse

damnatos. Non recusaeturos

concilium liberum, universale, Christianum, veritatis inquirendae

caisa indictum. Tridentinum non esse unrversale: eum non

omnia Christianitatis membra admittantur, neque Anglis et pluea

regna in id consentiant. Nec esse liberum et securum; cum universa

potestas sit penes solum Papam. Nec Christianum, cum in es

non de Chrisli, sed papae honore agatur, et praeter scripturam,

secundum

libros non canonicos et traditiones concludatur. Haec fere

fuit summa.

Interea Genevensi in ecclesia dissidium ortum fuit de electisve

divina, Hieronymo Bolseco medico publice doctrinam Calvini

oppugnante, et plebem, ne se ab eo seduci pateretur,

hortante. Respondit ei Calvinus, erroremque restimoniis

scripturae, et D. Augustini compluribus revicit. Sed cum ille

in errore perseveraret, et consensum aliorum ministrorum, ac

nominatim Bullingeri, iactaret: visum est senatui et fratirbus

Genevensibus sententiam corum percontari. Respondit

Bullingerus cum fratribus, et ita respondit: ut omnibus appareret:

illum, qui docebat electionem ez fide pendere; fidemque


page 492, image: s522

ipsam non minus ex proprio hominis motu, quam ex eolesti inspriatione

oriri, malitiose abuti Tigurinorum nominibus. Constat quidem

Bullingerum multis fu sse suspectum; quasi non idem quod Zvvinglius,

de aeterna Dei providentia et electione, deque humano arbitrio

sentiret: sed qui sic iudicarunt iniuriam ipsi fecerunt. Nam cum

quidam in privatis congressibus et publicis etiam caetibus ita de his

mysteriis disputarent, ut dicerent: hominem etiam invitum cogi ad

peccandum, et Deum causam peccati adsererent: oppoluit se ers, ac

monuit: sobtie de tantis rebus loquendum: ne inde homines ansam

arripiant, scelerum surorum culpam alio derivandi et blasphemandi

Deum. Itaque hoc studebat; ut doceret suos agnoscere gratutiam Dei

benevolentiam, qua nos absque ullius dignitatis nostrae respectu

elegit: fidem semper praedicavit donum Dei esse idque gratuitum, per

quam Christi efficiamur participes: viribus hominis non renati nihil

esse attribuendum nisi corruptionem, culpam et poenam. Exposuit autem

in variis scriptorum suorum locis, quid de tantis mysteriis sentiret;

maxime in Decadibus sermonum, in libris adversus Anabaptistas, et in

compendio Christianae religionis. Ac fuit revera summus consensus

inter ipsum et Calvinum atque Martyrem; quod non tantum arctissima

eorum amicitia confirmat; sed consensio etiam cum Calvino et Genevensi

ecclesia in re sacramentaria testatur, ubi ab initio summi huius

negotii paucis, sed dilucide comprehenditur.

Anno quinquagesimo secundo, quo bello tota fere arsit Germania; cum

domi pax esset, sed non sine annonae caritate: Bullingeus scripta non

pauca claboravit, ad consolandos afflictos et ad paenitentiam

excitandam accommodata. Eo Germaniae principum bello Landgravius

Hassiae e captivitate liberatus, suisque redditus, literis ad

Bullingerum datis petiit: Thammerum, si fieri posset, ab errote in

viam revocet: misitque cum ipso Thammero vitum nobilem, qui actioni

interesset, Fridericum a Tham. Bullingerus adhibitis aliis fratribus

multis cum Thamero egit, sed frustra. Impugnabat autem Thammerus

doctrinam de fidei iustificatione, scripturae auctoritatem elevabat;

ac scripturarum simplicem et Grammaticum sensum non pluris faciebat,

quam Aristotelem quem scripturis aequabat: duo ponebat principia

suarum disputationum, conscientiam et creaturam. Audierunt illum

Tigurini placide, et humaniter ad eius argumenta responderunt; ille

contra adeo immodeste et ridicule se iactavit, et vociferatus est: ut

plerisque videretur non satis mentis compos esse. Damnabat tunc ex

aequo Pontificiorum et Lutheranorum doctrinam, et nullum fidei dogma

recte ab illis tradi asserebat; postea tamen ad Papistas defecit. Sub

idem tempus mortuo Eduardo sexto Angliae rege successit Maria soror


page 493, image: s523

ex Hispanica matre nata, quae formam religionis ab Eduardo institutam

mutavit; et regnum Angliae denuo Romano Pontifici subiecit; atque eos

qui veram religionem profitebantur, acerrime persecuta est. Itaque

multi viri nobiles, multi etiam doctrina clari in Germaniam, ac

sequenti anno quinquagesimo quarto complures in Hevetiam venerunt:

Tiguri peculiate collegium instituerunt, plurimum eos adiuvante

Bullingero; qui cum ante Henrici VIII. temporibus cum Anglis amicitiam

contraxisset, eo tem pore arctius illis coniunctus fuit, et de multis

cum ipsis contulit Locarni ad lacum Verbanum collecta fuit hoc tempore

piorum studio mediocris fidelium ecclesia; sed quoniam eius loci

imperium ad duodecim pagos Helveriorum pertinet: septem ex his, qui se

Catholicos nominant, caeperunt agere de poena eorum, qui a Romana

ecclesia defecissent, et illis capitis supplicium comminabantur

Ceteri se opponebant, et existimabant, eos non habere ius

animadvertendi in ipsos nomine religionis propterea; quod in

conventione pacis publicae religionis libercas esset concessa. Illi

contra existimare, nihil ad hos pertinere. Agitata est haec res

complurihus Helvetiorum conventibus: tandem sequestri ita

controversiam composuere: ut quotquot nollent Romanam religionem

amplecit; Locarno, salvis facultatibus, emigrarent.

Huic sententiae ut subscriberent Tigurini numquam adduci potuerunt;

attamen quia suffragiorum numero vincebant adversarii, sequenti anno

in exilium eiecti sunt supra centum ho mines religionis causa, quorum

plerique Tigurum, non nulli Basileam, aut ad Rhetos abiere. Laboravit

multum ac diu Bullingerus cum ceteris ministris; ut ecclesiam in

finibus Italiae constituerent, neque illis in hac re studium

magistratus defuit: sed Pontificii omnem lapidem movere: ut hoc

impedirent, atque ut creditur, non absque instinctu pontificis, cui

letale vulnus videbatur, si cogeretur libertatem religionis et

ecclesiam Evangelicam tolerare in ipsa Italia. Postquam vero

Locarnensium complures Tigurum venissent, nec Germanicae linguae usum

ullum haberent: ne verbo Dei destituerentur, pecuharis ecclesia ipsis

concesla fuit, et honesto stipendio a magistratu oblato Bernardinus

Ochinus Senensis Tigurum vocatus est: ut ecclesiam Italicam

moderaretur. Receptus autem est in ministorum ordinem ea conditione:

ut subseriberet confessioni, et legibus atque statutis synodi pareret;

quod ultor et libens fecit, et sibi ecclesiam Tigurinam a multis annis

prae aliis placuisse adseveravit: praeterea confessione fidei edita

sese ab Anabaptisticis aliisque perversis opinionibus alienum esse est

testatus. Quare cum talis tum esset aut haberetur: Bullingero prae

aliis carus fuit, quem etiam nato sibi infante testem in baptismo

adhibuit.


page 494, image: s524

Secuta funt deinde varia certamina, cum Ioachimo Westphalo, cum

Heshusio, aliis. Agitatum [note: * An. 1559. ] etiam fuit de federe helvetios

inter ipsos renovando, propter controversias quasdam. Ibi cum pagi

Pontificiae religionis vellent, ut saeramentum diceretur non tantum

per Deum, sed et per sanctos: Evangelici id renuerunt. Erant autem

quibusdam in locis Politici: qui hac de re litem non esse movendam

censerent: cum et Iudaeo iusiurandum detur iuxta suam fidem.

Sed Bullmgerus cum symmystis docuit; iuramentum esse invocationem DEI:

ac sicut ipse solus invocandus, ita per ipsius solius nomen iurandum:

omnemque falsi oultus speciem vitandam.

Deinde post obitum sum mi illius melanchthonis, multi ceperunt male

feriati cristas erigere, mortuo insultare, litesque in ecclesiam

audacule disseminare. In Polonia Franciscus Stancarus, Christum tantum

secundum bumanam naturam mediatorem esse docuit: atque ita disseruit

de duabus naturis, ut non distinguere, verum separare plerisque sit

visus. Sparserunt et alias haereses Valentinus Gentilis et Georgius

Blandrata, vipera illa in sinu ecclesiae fota. Itaque Calvinus et

Bullingerus, aliique ecclesiarum Helvetiearum ministri, libris editis,

litensque publice et privatim scriptis. ecclesias Polonicas iuverunt,

ac haereses refutarunt. In Saxonin vero Flaciana factio omnes a se

dissentientes publico iudicio conata est damnare: et coryphaei eius

libellis editis, ac literis ad principes quosdam missis, diu multumque

laborarunt: ut synodus publica indiceretur: sed in quam admitti

nolebant eos, quos Sacramentarios vocant, et Osiandristas, et

Schvvenckfeldianos, et alios, iam ante a se damnatos. Haec eorum

publica et privata scripta, Germaniae quidam princeps ad Bullingerum

misit, iudicium eius super his requirens. Respondit ille verbose: et

quod caput, ostendit; Helvetis is ecclesiis fieri iniuriam si a synodo

excludantur, tamquam dudum damnatae, cum numquam causa legitimo

iudicio cognita sit In Germania numquam hactenus de re sacramentaria

in publica et legitima aliqua synodo actum esse; sed tantum eolloquia

uqaedam paucoram hominum instituta fuisse Quod vero obiciant iudicium

comitiorum Imperialium, id Tigrinis mirum videri, cum sciaet suam

ipsorum quoque doctrinam saepe in comitiis esse damnatam. Quod si

omnino audiendi non sunt, quos semel Lutherus damnavit, cur Princeps

Hessrum colloquium hac de causa marpurgi instituit, ad op etiam ipse

Lutherus venit? Adhaec ut maxime fuissent damnati, non tamen consequi,

eos eo loco nunc esse, ut in conventibus Christianis nihil amplius cum

illis agipossit novatianosfuisse damnatos, et tamen postea eorum

Episcopum Agelium in concilium admissum: Arium fuisse damnatum in

Synodo Nicaena: et tamen nihilo minus causam Arianismi disceptatam

esse Sardicae, in quo conventu cum Orientales adesse nollens nisi

excluso Athanasio et Paulo, quos antea


page 495, image: s525

damnates dicebant, eorum petitionem ut iniustam Oecidentales

resecerunt: Donatisias quoque olim damnatos fuisse; et tamen

nihileminus in iudiciis et conventibus ter postea auditos fuisse,

multaque alia heius generis illustria exempla commemorat. Ac ostendit

Ienensium synodum parum differre a Papistico concilio, ubi

protestantium legati Tridenti neque ad disputandum, neque ad

controversias tractandas unquam sunt admissi, nimirum quod viderentur

antea in habitis conciliis saepe damnati. Item eos Donatistaerum more

tantum eos profratribus agnoscere, qui cum ipsis comsentiant,

ecclesiamque valde in angustum detrudere, et ad numerum hominum parvum

contrahere. Porro quod dicant, se in illa sua synodo solum velle agere

de synergismo, Maiorisuco, et Adiaphorismo se mirari cur hos

admittant, cum si illis credendum sit, et tres iste errores dudum sint

damnati adeoque non minus quam Zvvinglianismus iuxta ipsorum

hypothesin excludendi essent. Sed non obsenrum esse, inquit, quid

istos potius incitet ad hos errores discutiendes. et a causae

Tigurinae cognitione contra arceat: primum quod arbitrentur, se non

posse tam facile in Helvetiorum causa consistere; ut in altera; aut

brevitenpore ipsam posse expedire. Deinde qued animi ipsorum

Melanchthoni parum sint propitii; quem ut vivum vescarunt; ita mortuum

non patiantur quiescere in Demino, virum alioqui de illis ipsis, et de

bonis studiis optime meritum: qui dum vixit laboriosissimus

fidelissimusque in decendo fuit. Videri igitur bonos istos modestia et

charitate Christiana destitui, et nimiae quadam ambitione laborare,

qua cupiant sibi asserere hanc gloriam, quod ceteris deficientibus

soli purum Lutheranismum retinuerint. Maiorismi nomen in Helveticis

ecclesiis ignotum esse: de libere arbitrio, et de adiaphoris non

obscurum esse quid illi sentiant. Ienenses vero, qui adiaphorismum

oppugnant, multa Papistica in suis ceclesiis retinere vestes

Pontificias, lucernas, imagines privatam quamdam confessionem et

absolutionem parum a Papistica differentem. Negare ipsos ubiquitatem

corporis a se doceri et affirmari (etenim ab hac senrentia tum

alienissimi videri volebant, in quam tamen postea plerique eorum

concessere): sed Tigurinos mirari, quomodo congruant ea, in quibus se

consentire affirmant cum Lutheri et Brentii scriptis, qui ubiquitatem

diserte defenderint: ut et plerique Saxonici Theologi. Magis itaque

optare Tigurinos, quam crsdere; illos ab Ubiquitatis doctirina, et

curiosis, quae eam consequuntur, disputationibus, alienos esse. Videri

praeterea Ienenses nimium tribuere suae synodo: dum ex illa

pollicentur principibus, omnia fore tuta et integra. Constare ex

historiis: nuquam fuisse eam syndorum vim, ut prorsus lites tollerent,

ac pacem ecclesiu solidam restiruerent: cum et sui temporis exemplis

motus Nazianz. scripserit: se hactenus non vidisse ullius synodi

utilem finem: autin qua res male se habentes non magis excerbatae,

quam curatae fuerint, Nec tamen ideo nullam synodorum


page 496, image: s526

esse utilitatem. Conducere enim, si legitime celebrentur ad

cognoscendas controversias, quae multos latent: id quod inprimu

optandum de causa sacramentaria faciliper se et aperta; sed longa

altercatione et spinosis quaestionibus apud multos involuta. Denique

pacem ex eiusmodi synodo non sperandam, si iudicium faciendum sit ex

peioribus actis. Illos enim omnibus velle praeiudicare: neque

sententias vel minimum discrepantes ab ipsis audire. Subiunxit deinde

Bullingerus brevem summam doctrinae Helveticarum ecclesiarum: cum

persuasum esset plerisque: Helverios non solum in re sacramentaria;

sed in multis capitibus ab aliis evangelicis dissidere.

Ex illa synopsi colligi a quovis potest; non reici prorsus Augustanam

confessionem: nec tamen omnia illius simpliciter approbari; neque

tribui illi eandem cum scripturis auctoritatem. Exempli loco adducit

decimum articulum, item quod Missam retineri scribunt, et confessionem

auricularem, et potestatem episcopis concedi. Conciudit tandem: nolle

helvetios excludi a coetibus sanctorum pro Ienensium libidine aut

vocari ab ipsis tamquam iudicibus et actoribus: nec agnoscere eos

dominos, Pontifices, censores, dictatoresve. Esse se perinde ministros

Christi, ac suis donis ornatos ut illos Sisynodus indicenda sit cum

fructu, consultandum prius de ea non a paucis rixosis: sed omnium

ordinum praestantissimis, qui consilia conferant: de loco, tempore,

modo agendi, aliisque statuant.

Anno sexagesimo primo concilium Tridentinum a Pio IV. Papa instauratum

est: sed id principes et ordines Imperii Protestantium recusarunt:

idem fecerunt Angli et urbes Helveticae. Cepit et Blandrata apertius

se prodere in Polonia: et maxime accusare Calvinum ac Bullingerum: qui

pacis conditiones cum Clavino quaerere noluisset. Hac de causa

Nicolaus Radzivil dux Olicae et Palatinus Vilnensis Martinum

Secovitium cum literis ad Bullinigerium misit: et de negotio

Blandratae ac pacificatione cum Clavino egit. Respondit Bullingerus

Blandratam cum Tigurum venisset, semeltantum secum collocutum: quo

tamen in colloquio facile animadverterit: illum non sincere de Filio

Dei sentire: pacificationis vero nullam ab eo factam mentionem, tantum

comminatum esse, se contra Calvinum scripturum; cui ipse responderit,

satis alioqui contentionum esse in ecclesia Christi, quas si

illepergat augere, Deum vindicem fore. Illum verodira minantem et

imprecantem, discessisse. Si profiteatur Christum Patri coaternum et

consubstantialem: gaudere Tigurinos, et Deum orare, ut ipsum hac in

fide confirmet: sin pergat involute loqui: cavendum principi, ne sub

patrocinio pietatis eius noceat puritati doctrinae: id quoit aliis

accidisset principibus ita deceptis Consensum seapprobare non posse

cum iis, qui in fide insinceri, Si Christus Patri


page 497, image: s527

non coaequalis, non coaternus Dominus sit: non posse esse caput

ecclesiae, non Servatorem, non Pontificem saeculorum omnium: uno verbo,

fidem nostram inanem esse, ac nos vinci a Iudaeis et Turcis. Cavendum

ergo ab iis, qui Arianismum aliasque haereses ab Orco revocent, et

subdole disseminent. Calvinus quoque compendiolum historiae

Blandratae, cur hic notior erat, transmisit ministris ecclesiae

Vilnensis et minoris Poloniae. Sed Blandrata hypocrisi sua iam ita

irrepserat: ut parum admonitiones profuerint. Postea et ibi et in

Transsylvania docuit palam: Christum Servatorem esse merum hominem.

Sub id tempus prodiit Ioaun. Brentii liber: de unione personali duarum

naturarum in Christo, de adscensione in caelos, et sessione ad

dexteram Patris: e quibus nititur probare substautialem presentiam

corporis Christi in cena: quando ea personalis unionis ratio, ut

ubicumque est divinitas, ibi etiam sit humanitas adsumpta. Ediderat

ante et Bullingerus tractationem verborum Domini: in domo Patris mei

mansiones multae sunt: qua demonstrat, spem et salutem fidelium

certissimam esse: ac caelum, in quod adscendit Christus, et in quod

suscipiuntur electi, locum esse in excelsis certum. Cum aurem P.

Martyr Brentio respondisset dialoge, suppresso ramen Brentii nomine:

antequam hic prodiret, editus est alter libellus a Brenrio, in quo

suam de Bullingeri scripto sententiam profert, idque iussu principis,

ut ait, et proter suam conscientiam, ac offensiones. Mirabantur mulri,

Brenrium non provocatum a Bullingero, in certamen cum eo descendere

super eo dogmate: quod tunc plerique in Saxonia ipsa oppugnabant. Ibi

Bullingerus, ne veriratis causam proderet, respondere habuit necesse.

Sed Brentius alium librum opoosuit: cui titulum de maiesiate Christi

secit: in quo Helvetios insimulat negatae maiestatis Christi, negatae

omnipotentiae DEI. Legit hunc librum Martyr, et indigue tulit: talem

Theologum ita sophistice suam agere: causam: ac novum dogma pingere

novo nomine. Sed morte praeventus respondere non potuit. Eodem

tempore, anno sexagesimo secundo, cum Helverici ministri a concilio

Trident. iterum, missa fide publica, vocati essent: et Hessorum

princeps ter ea causa ad Bullingerum scripsisset: denuo tractatum de

recusatione istius concilii scripsit: qui tamen editus non est.

Initio anni sexagesimi tertii rescripsit idem ad illum Brentii librum,

de Christi maiestare: quod seriprum exstat. Bernardinus etiam Ochinus,

de quo supra, a Senatu Tigurino in exilium eo tempore missus est hac

de causa. Ediderar codem idem anno dialogos triginta Italica lingua:

quos Sebast. Ciastalio Latine convertit. In eorum uno polygamiam

adserere conatus est. Hoc scriptum cum contra fidem datam fine

approbatione evulgasset: nomine Senatus a ministris monitus iussusque

est; alio scripto


page 498, image: s528

scandalo ecclesic mederi, maculamque eluere. Sed cum nihil

obtineretur: iussus est urbe agroque Tigurino excedere. Perivit

anrequam discederet, a Bullingero commendatitias: sed hic negavit se

bona comscientia id facerc posse: etisi ob senectam eius et liboros

doleret. Inde Basileam venit, nidum quaerens: sed nec ibi locus ei

datus. itaque in Poloniam abiit: quo ut venit, dicitur palam

hypostasin Spiritus S. oppugnasse. Sed nec ibi commorari ei diut us

licuit. Quarein Moraviam, ad Anabaptistarum conv enricula, se recepit:

ubi et obiit. Hic Ochinus cum incidisset in viain Cardinalem

Lotharingum, suamque ipsi calamitatem exposuisset: quod cogeretur

exulare Dialogorum causa, quos eo saltem animo scripsisset; ut

triginta veritates, in vera religione a se observatas, creditu

difficiles, a calumniis ad sererer; simulque oblatis exemplis aliquot,

rogasset ut legeret: ferunt Cardinalem respondisle: inspe cturum se

quidem, sed ubi non placuerint, mox combusturum. Adiecisse Ochinum: se

in peregrinatione sua obeservasse viginti quatuor errores in ecclesiis

Evangleicis, easque facile revicturum. Tum Cardinalem sive ioco sive

serio, respondisse: nimium esse quatuor, ut maxime viginti non

adderet.

Anno sexagesimo quarto pestis atrox urbem Tigurinam invasit: ipsumque

Bullingerum corripuit tam graviter: ut omnes de vita eius desperarent.

Ipse quoque vocatis ad se ecclesiae ministris valedixit, cum gravi

admonitione. Postea Deo se commendams, in singulas horas exitum

exspectavit. Sed piorum precib. donatus ecclesiqeque suae est

restitutus: amissa tamen eo morbo uxore, et una filiarum, Ludovici

Lavateri coniuge. Ante hunc morbum iterum respondit Brentio; qui

contra Bullingerum librum ediderat cum titulo: Recognitio Propheticae

et Apostolicae doctrinae, de vera maiestate Domini nostri Iesu Christi

ad dexteram Dei Patris sui omnipotentis Eo in scripto iisdem fere,

quibus antea, utitur argumentis, ad ubiquitatem adserendam. In fine

probare unlr, Zvinglianos Lutheranorum sententiam mala conscientia

oppugnare hoc argumento, quod illi cum his concordiam et pacem inire

aliquoties studuissent. Huic opposuit Bulling. responsionem, quam

inseripsit: Repetitio et dilucidior explicatio consensus usteris

orthedexae catholicaeque Christi ecclesiae, in doctrina Prophetica et

Apostolica de inconfusis proprietatib naturarum Christi Domini, in una

indivisae persona permanentibus: adeoque deveritate carnis Christi ad

dexteram Dei Patris in caelo sedentis. In aleera parte libelli

argumenta, quibus carnis praesenriam ille probare nititur, confutat.

Sexagesimus quintus annus, peste denuo grassante, duas [note: * Zvinglii et Simler, comiuges]

Bulling. filias abstulit. Accessit ad domestica

vulnera mors Gesneri. I. Frisii, et Sebast Guldibeccii: novus item

morbus, incredibiles calculi cruciatus: quibus tunc primum vexari

cepit. Inter tot tamen curas et molestias docendo officium fecit, et

homilias in Danielem


page 499, image: s529

absolvit, ediditque. Publicata est etiam tunc Helveticarum ecclesiarum

confessio: cum inquieti quidam non cessarent mniru in vulgus spargere

de dissen sionibus illarum ecclesiarum: et criminari, quod de nullo

fere fidei dogmate puram rectarnve teneant fidem. Scripserat Bulling

anno supernon in cuiusdam princrpis gratia confessionem: in qua

praecipua dogmata comprehendebantur, et certa quaedam doctrinae forma

propovebatur. Hanc cum fratrum quidam principi ac viris doctis

probari, an dissent: eam communicari secum petierunt: ac iudicandam

Bernam et Genevam miserunt. Qui cum et ipsi eam approbassent: actum

est cum reliquis federaris evangelicis: eoque nomine Rodolph Gualt.

Scaphusiam, Basileam, et Mulhusium est missns. Approbarunt itaque

illam, ac subscripsarunt omnes evangelicae ecclesiae per helvetiam et

Rhetiam, una Basilea excepta. Huius enim enclesiae ministri

respomderunt: nuper denuo ediram Basil. ecclesiae confessionem, cui

omnes subscripserint. Quare non videri sibi necesse: ut alteri iterum

subscribant. Rutsus ab illis fuit petitum: ut bona ipsorum gratia

liceret honorificam illius confeslionis facere mentionem; ac restari,

quod reliquis urbibus probetur, et inter se comtentiant. Sed ne hoc

quidem illis placuit. Itaque edita est ea confessio cum subscriptione

ecclesiarum Tigurinae Bernensis, Scaphusianae Genevensis, Neocomensis,

Rhetiae cis et ultra Alpes, S. Galli, Muthusianae, et Bipennium. Eidem

in Scotiam perlarae ministri ecclesiurum subscripserumt: et consensum

literis, a se subscriptis et Academiae sigillo obsignaris, restati

sunt, Hungari quoque fratres, in praefatione suae confessionis, quam

blasphemiis ac furoribus Blandratae et Francisci Davidis

opposuaruntyaperte testari sunt: se probareper omnia comfessionem

ecclesiarum Helveticarum et Genevensis. Probarunt eandem et Poloni:

Gallica vero et Anglica comfessio cum ea per omnia comsentiumt.

Anno sexagesimo septimo evulgavit Bullingerus Homilias in Iesaiam

prophetam: quem ceperat pro contione publica Dominicis diebus

interpetari ante quinquennium. Inscripsit eum librum Philippo seniori,

Hessorum principt: qui eodem anno cum dolore piorum et iactura

ecclesiae obiit. Convenerunt sub idem tempus aliquot Germaniae

principes; avibus, deliberatione de componendo certamine

sacramentario, habita, visum estrecclesiis utile fore, et initium

pacis: si utriusque partis Theologi nihil inposterum hac de causa

edaut: cum ea scriptis satis superque disceprara sit, idemque

Wilhelmus Hessorum princeps literis ad Bulling. datis petiisser.

Impetrarum hoc a Tigurinis facile fuit: qui inviti hoc in certamen

fuerunt pertracti. Sed recrudit non diu post sacrum belium. Et in

Gallia quidem princeps Condaeus subolfacrens insidias sibi paratas,

legatum ad Helvetios misit Ludovicum Seneschulcum Valentiae: qui mense

Septembr: Tigurum venit, Bullingero peculiariter a principe

commendatus. Verum interveniente mox regis


page 500, image: s530

legato Pomponio Belliuraeo, maior pars legatum illum audire noluit.

Itaque re infecta clani Tiguro discessit. ad lidit Bullingerus tunc

praefationem libro Simleri de aeterno Filio Dei et Spiritu sancto: qua

confutat scriptum anonymi vellicantis Tigurinorum et Haidelbergensium

iudicium Polonis mislum. Auctor illius ferebatur Cardinalis Osius; qui

Arianis infestus, ramen ferre non poterat, Polonos alibi, quam apud

Papam consilium in caissa religionis quaerere.

Anno sexagesimonono, bello in Gallia flagrante, magnus ministrorum et

aliorum porium nurherus, aut in Tigurinorum praesidia aut Genevam,

pararum semper pris hosp tium, aut in vicina Bernatum loca, se

receperunt. Horum plerique cum magna premerentur inopia; laboravit

sedulo Bullingerus, non tantum domi, sed et extra Helvetiam; ut

publica collecta inopia ipsorum sublevaretur. Amisit eodem anno silium

Christophrum, Auranii principis castra secutum: ipsemer etiam graviter

ischiade et salculo laboravit: ac inter dolores vitas Pontificum

Romanorum in compendium, quod diu animo agitarat, contraxit. Sequenti

anno consutationem scripsit bullae Pontificiae: qua regina Angliae

damnata, omnesque a fide ei data liberati fuerant per Papam. Liber

iste in Anglia editus, atque in Anglicam etiam linguam est translatus.

Amisit et rumc fratrem germanum Ioannem, ecclesiae ministerio diu et

fideliter functum.

Sub finem anni Wilbel. Bidenbach. edidit testamentum Brntii: quo

exhortatur omnes, ne Tigurinis locum in ecclesia Christi ullum

relinquant. Ineunte ergo anno septuagesimo primo, Bullingerus fratrum

nomine respondit: suamque et suorum doctrinam adseruit Eodem anno cum

in Gallia praecipui ecclesiarum ministri synodum Rupellae agerent, nec

Tigurini legatos ad eam mittere possent, literas saltem miserunt: ad

restandam consensionem mutuam in doctrina, et bene volentiam in

universas ecclesias Glalicas. Rescripserunt illi amice, et quid

potissimum egerint, exposuerunt. bed intereo a quibusdam, quo consilio

incertum, sparsum fuit: Helvetios a synodo Rupellanaesse damnatos:

quod illic palam damnentur qui in negotio cenae voce subsiantiae et

substamtialiter nolint uti. Scripserunt ea de re Helvetii ad Bezam, et

synodum Nemausi proxime institutam Beza respondit, nihil minus fuisse

fratrib. propositum quam eo canone ipsos damnare: qui eande fidei

confessionem constanter tueantur. Sed synodum hoc in capite Gallos

quosdam sepctasse: qui per panem et vinum solam energiam, h. e.

effectum pro reipsa statuendo imperitos turbarint. Quod ad vocem

substantiae; fratres, qui synodointersuissent, substantialem

praesentiam una cum Helutiis damnare: sed quia hoc ipsis perpetuo

fuisset obiectum, quasi corpor is et sanguinis

[gap: Greek word] inficientur, retinuisse vocem substantiae: non ubi de eo, quod

est praesens, sive eo loco situm,


page 501, image: s531

ubi nos sumus et cenam celebramus: sed cum quid nobis a Deo detur in

cena participandum, disseritur. Additam aute esse perspicuam istius

vocis, totiusque adeo spiritualis per fidem communciationis,

explicationem: ut minime metuendum sit; ne vel

[gap: Greek word] veltranssubstamtiationis monstrum per hanc rimulam in

ecclesiam irrumpat. Ad haec Bulling. Bezae reseripsit: nefas sibi

quodammodo videri, de tottantorumque virorum animis vel tantillu

sinistri concipere, et facile sibi persuaderi, propter alios ea

interposita esse. Sed ut ut res habeat: videri tamen deeretum verbis

paulo inconsideratius conceptum: Damnamus eos, qui non recipiunt

substanriae vocabulum. Quis enim, inquit, ignor at: nos ex eorum

numero esse, qui id neque recipiut, neque recipere unqua voluerumt.

Consultissimum igitur videtur: ut cum iterum synodus coierit, hac de

refratres ita decreta sua temperent: ut omnib. ubique manisestum fiat,

neque de nobis, neque de nesirisimilib. ubicumque locoru fuerint,

canone locutum esse. Neque dubitare se, quin fratres id pro

suapietate, et pacu studio, haisd dissiculter facturi sint. Nihilenim

proprium hic quaeri: sed hoc tantum agi, ne condemnatio pariat

suspioiones, dissidia, et contentiones ecclesiis perniciosas. Et ita

postea factum.

Eodem anno, cum, propter insolitam hiemis asperitatem, infelix esset

vini ac frumenti proventus; ac rerum omnium precus auctis vulgus gravi

fame premererur: Bulling cum reliquis ecclesie ministris, ad Senarum

retulit: ut preces publicae instituerentur, et ratio iniretur, qua

pauperum inopiae succurri possit, ignavis et otiosis mend: cantib.

exclusis. Ac tunc supplicationes per urbem et agrum, tertiis quibusdam

feriis, institurae sunt, et in eleemosynae ordine multum quoque

laboratum. Durante autem diutius annone caritate, maximos sumptus

Senat. Tigur, fecit, in vestiendis et alendis pauperib. non tantum

domesticis; sed exteris quoque gregatim eo confluentibus.

Sequenti anno 72 a fratrib. Gallis synodus nemausum suit indicta:

petitumque a Tigrinis, ut et suos eo legatos mitrerent Scripsit et

Admiralius; se, cognita concordia Tigurinae ecclesiae cum Gallica,

summo perfusum esle gaudio: moner, ut conservent eam dem: ac petit, ut

in fedus, quod rex icere in animo habeat, Tigurini consentiant, quod

ecclesiis omnib. sit profuturum. Tigurim rescrpserunt: ac gratiis

actis pro benevola significatione, promit tumt; daruros se operam; ut

piae ipsius voluntati studia et officia etiam sua respondeant Orant

deinde, ecclesiarum patrocinium fideliter suscipiat; et turbatores

coerceat. Quod ad fedus, in Senarus populique potestate et arbitrio id

esse: quos purent, factuors quod rei Christianae expediat. Ad synodum

evam missae literae: quibus fraterne plane responsum: et causa triplex

indicata: cur vocabulo substantiae in confessione illa sint usi. Actum

eadem synodo, de alia controversia. Quidam enim Franciae provinciae

viri docti, formam


page 502, image: s532

disciplinae hactenus receptae oppuguabant: inter quos P. Tamus,

cloquentiae nomine celebris. Is cum superioribus annis, bellum

fugiens, Tigurum venisset; de doctrina sacra cum Tigurinis contulit:

ac libros eis de Theologia a se scriptos legendos dedit. Qui non solum

elegantes et diserti; sed etiam pii visi fuerunt. Tum autem conrendit

non adversus disciplinam; sed penes quos esset ecclesiastica

gubernario Volebat enim non penes paucos; sed penes universam

ecclesiam, esse iudicium doctrinae, electionem et abiectionem

minisirorum excommunicatione, et absolutionem. Non interfuerunt

synodo, quamvis vocatr: scripta tamen eorum a capite ad calcem palam

recitata sunt: et approbata disciplina prius ussrara in Gallicis

ecclesiis novae autem opiniones explosae. Iniunctum etiam illarum

parrium ecclesiis ut omni studio flectere illos, et si non ad

senrentiam mucandam: saltem ad pacem fovendam mansuere in virare

conarentur.

Sed nova et inaudita crudelitas, quae Parisiis exorta in nuptiis illis

fatalibus, longe lateque reguum Galliae pervasit, domesticas et

intestinas contentiones omnes sustulit. Quam fusius persequi animus

horret luctuque refugit Bullingerus tune librum seripsit: de

persecutione: in quo graves Christianae ecclesiae persecutiones

enumerat: causas exponit: ad patientiam ac constantiam hortatur: et

poenas persecurorum recenset. Visa tune stella insolens in Cassiopeiae

signo, tam splendida initio, ut cum Lucifero cerrare videretur. Varia

variorum de ea exstant iudicia: mulri existimarunt; Deum signum

dedisse ad confirmandos suorum in tam atroci persecutione animos.

Sequenti anno plurimum occupatus fuit scribendis epistolis; quibus

afflictos consolabatur, aut petentibus consilium respondebat: cuius

generis non paucas in Poloniam misit. Cum enim ageretur de electione

novi regis, sciscitabamtur viri principes eius gentis de laniena illa

de statu ecclesiarum per Galliam, de moribus, natura, et studio ducis

Andium. Excepit eodem anno Bullingerus reducem ex Italia Erasmum

Michaelium Laetum Cimbrum.

Anno 74. inter alia edidit responsionem, ad septem praecipua

acusationis capita: que inquieti quida Tigurinis obiecerat: ubi

breviter comtroversiam Eucharisticam ab origine ad illa usque tempora

complexus est.

Sub initium Octob. anni 74 incidit Bullingerusin gravissimum morbum;

sive dysuria is fuerit, sive ardor urinae; cerro affirmari non petest,

medicis ipsis non idem statuentibus. Laborarat superiorib annis

lithiasi: et infintas arenas, calculorum quoque magnum numerum

excreverat: sed iam roto anno, et aliquot mensib. nullas arenas, neque

calculos senserat: urinam autem saepe, sed parva quantitate, ingenti

cum dolore et ardore aliquo reddebat. Hic morbus latera eriam vexabat,

ac diu misere discruciavit: doner medio Decembri ita restitutus

pristinae fuit valetudini, ut publice


page 503, image: s533

docendo suum munus rursus obiret. Allatum est tunc scriptum Iacobi

Andreae: quo testamentum Brentii, a Bidenbachio repente mortuo,

evulgatum defendit. Ei communi nomine ministri Tigurini responderunt:

Bullingerus autem separat im, quae in ipsum scripserat, diluit ac

confutavit.

Anno septuagesimo quinto, vigesima quarta Maii, idem morb. qui anno

superiore, Bullingerum invasit. Existimatum est, ex vocis, et laterum

contentione, qua diebus Pentecostes se docendo exercuerat, morbum

ortum, aut saltem auctum fuisse: ac quiete accedente minus diuturnum

futurum. Dolor omnis in excernenda urina, cuius tamen variae fuere

vicissitudines. Aliquando enim eadem hora, quater aut quinquies natura

urinam impellebat, magno impetu; ut prorsus fervens et ignita

videretur, et in excernendo totum corpus tremebat et concutiebatur,

rursus nonnumquam copiosissima urina fluebat; sed ne ipsa quidem

absque cruciatu; verum tanta copia, ut potum, quo minimo utebatur;

duplo nonnumquam superaret. Impetus etiam illi naturae pellentis, modo

erebriores modo rariores, erant plerumque acerrimi, nonnumquam vero

aliquantulum remissi. Durarumt hi cruciatus quatuor integris mensibus,

tentatis interea diversis et variis remediorum generibus, quae vel

medici domestici praescribebant, vel aliunde ab amicis mittebamtur:

sed plerisque magis irritata quam mitigata fuit atrocissimi morbi vis.

Ipse interea omni hoc tempore verum fortitudinis et patientiae

exemplar in perferendis tantis dolorib. praebuit. Nam, inter acerrimos

dolores, numquam illi verbum excidit, nec quisquam aliquem alium

habitum corporis in eo animadvertir, aut aliquid quod esset

indignationis aut impatientiae indicium; sed in summis doloribus quo

interntiores illi erant, eo ardentius ille Deum deprecabatur:

remittente vero dolore, quasi morbo iam omni liber, iucunde cum

praesentib. sermones serebat; non tanrum cum domesticis, verum etiam

cum peregrinis, quorum multi videndi et salutandi causa ipsum

accedebant. De se ipso autem dicebat, si Deo visum fuerit, mea opera

ulterius in ecclesiae ministerio uti; ipse vires sufficiet, et libens

illi parebo; sin me voluerit, quod opto, ex hac vita evocare, paratus

sum illius voluntati obsequi, ac nihilest quod mihi iucundius possit

comtinere, quam ut ex hoc misero et cerruptissimo saeculo ad Christum

servatorem meum mihi migrandum sit Socrates, apud Ciceronem in

Tusculanis gau det sibi moriendum esse, propterea quod Homerum et

Hesiodum et alios praestantissimos viros se visurum crederet Quanto

magis ego gaudeo: qui certus sum, me visurum esse Christum Servatorem

meum, aeternum Dei Filium in assumpta carne, et praeterea tot

sanctissimos Patriarchas, qui ab origine mumdi vixerumt eximios illis

Dei Prophetas, Apostolos ite Servatoris nostri, quib. pares mumdus non

habuit,


page 504, image: s534

et omnes sanctos qui unquam fuerunt. Hos, inquam, cum me visurum

sciam, et participem fore credam felicitatis eorum, quam habent in Deo

servatore suo, quidni libens ex hac vita ad hanc piorum societatem et

perpetua gaudia discedam? Denique omnes eius sermones huc spectabant,

ut appareret ipsum totum iam in illius futurae vitae cogitatione

versari; sic tamen ut semper nihilominus sese paratum ostenderer, ad

perferendam patienter crucem, si Deo videretur eum diutius in hac vita

et laborioso munere ministerii ecclesiastici retinere. Atque multa

alia eius generis quottidie cum amicis colloquebatur. Morbo autem nihil

remittente, die 16. Augusti omnes ecclesiae ministros et professores

in suas aedes convocavit, qui ubi in musaeo eius (illuc enim interdiu,

si posset, se recipere solebat) convenissent; prolixam ad cos

orationem habuit; primo omnium gratias omnib diligentissime egit, quod

ad so vocati ad horam constitutam venissent: deinde dixit so

constituisse, illis in tempore valedicere, dum integrum adhuc usum

rationis haberet, ac demum de se verbafaciens, se inquit aegnoscere

magnam quidem vim morbi, quam tamen facile Dominus depellere possit,

quod si integrae valetudini a Dominorestituatus, nihilominus et

utilem, et ut speret, non ingratam fore illis orationem suam. Arque

dum de his rebus initio orationis verba faceret, lacrimas continere

non poterat, quas tamen excusabat, ac testabatur, se non tam metu

mortis, quam charitate qua singulos complecteretur, ad lacrimandum

commoveri, adducens exemplum Pauli, qui cum in Mileto convocasset

ministros ecclesiae, multis lacrimis illis valedixerit. Non quod Paulo

se conferat, qui suae tenuitatis probe sibi sit conscius, sed ut summi

Apostoli exemplo ostendat, sibi vitio non esse vertendum, quod absque

lacrimis illis valedicere non posset. Postea ad doctrinam accedens

professus est, se mori velle in vera Apostolica et orthodoxa doctrina,

atque ut omnibus constet, quae sit illa, symbolum Apostolicum

recitavit, et addidit, doctrinam suam comtineri et breviter exponi

confessione Helveticarum Ecclesiarum, quam veram esse ex animo

agnoscat, sic ut ne verbum quidem in ea mutatum velit. Brentio et

Smidelino adversariis suis. se inquiebat ex animo ignoscere, et quia

eum ad tribunal Dei vocent, se libenter coram Deo compariturum,

certumque esse de victoria. Hortabatur deinde omnes, ut hanc eandem

doctrinam, quam hactenus una secum professi sint, constanter

inposterum etiam profiteantur, et Deum ardenter orent; ut suo spiritu

eos regat, ac in consensu sanae doctrinae et mutua concordia ipsos

conservet. Cum vero ebriettas Germanicae nationis sit vulgare vitium;

illud cavendum admodum esse dicebat. Eos enim qui huic figitio

obnoxii, non posse aedificare ecclesiam et cum fructu docere populum;

propterea quod etiam eorum bene dicta rideantur, et contemnatur.

Monebat etiam ut nullum locum dent calumniis, odio, invidiae.


page 505, image: s535

Debere enim haec vitia longe turpissima, aliena esse a ministro

ecclesiae. Debere ipsos se mutuo amare et mutuo auctoritatem atque

honorem tueri, et augere. Quando ministri severe vitia hominum taxant,

semper exsistere aliquos e vulgo, qui id aegre ferant, et de

ministrorum severitate conquerantur. Turpe autem esse, si ministri

tales confirment, et fratribus suis, qui vitia reprehenderint,

invidiam conflent, tantum ut sibi conciliare possint improborum

hominum gratiam. POstea iubet, ut senatum, qui hactenus constanter

veram doctrinam defenderit, ament et colant, et si opus sit, de rebus

ad ecclesiae utilitatem spectantibus, privatim erudiant. Et quia multa

vulgo temere sparguntur, etiam de optimis et potentissimis quibusque:

cavendum illis esse, ne quidvis temere credant et spargant: sedres

certas et exploratas modeste proponant. Postremod denuo de suo in

omnes amore testatur, se hactenus omnes fratrum et filiorum loco

habuisse, ipsos sincere amasse, et serio pro illis orasse Dominum:

orare igitur se nunc, ut quicumque in ministerio successurus sit; se

aliis ne praeferat: sed eos amet et diligat, alii vicissim ipsum

obervent et colant, non illi invideant, non odio habeant. Atque ita

gratiarum actione addita et versibus aliquot Prudentii recitatis

orationem clausit.

Ceterum ut ministris praesentibus viva voce, ita Magistratui literis

sua manu scriptis valedixit: literas tamen illas obsignatas, post

mortem demum suam, ad Consulem deferri voluit. In his magistratum ad

diligentiam in obeundo suo munere cohortatur; curam ecclesiarum et

scholarum illi commendat; pro benefieiis in se collatis gratias agit:

et diligenter menet: qualem in suum locum ministrum deligere debeant;

ac illis nominatim Rodolphum Gualterum commendat; ut maxime idoneum

successorem et ecclesiae Dei utilissimum. Literae hae post obitum

ipsius, in consessu ducentorum magna universorum attentione lectae

sunt; et communibus suffragiis is, quem nominaverat in suis literis,

substitutus est. Ab illa autem cohortatione, quam ad ecclesiarum

ministros habuit, superstes adhuc fuit dies triginta duos. Extremis

vero morbi diebus, destillationes capitis eum vexare coeperunt, morbus

plerisque literatorum infestus, Defluxionibus illis pectus paulatim

repletum fuit, et difficilisu deinde loqui poterat. Mansit tamen illi

integer rarionis usus, et postrema die, quae fuit deeima septima

Septembris, panca verba fecit, nisi quod submissa voce precatus est;

modo quinquagesimum primum, aut decimum sextum, aut quadragesimum

secundum Psalmum, modo orationem Deminicam, modo alias preces:

tandemque se quasi ad somnum componens, sub ipsum solis occasum animam

suam Deo reddidit, die decimo septimo Septembris, anno millesimo,

quingentesimo, septuagesimo quinto, aetatis suae septuagesimo primo.


page 506, image: s536

Mortuum lurerunt passim docti et pii viri: cum que carmim bus suis

ornarunt: de quibus hoc est Theodori Bezae:

Doctrina si interire, si Pietas mori,

Occidere si Candor potest:

Doctrina, Pietas, Candor, hoc tumulo iacent,

Henrice, tecum condita.

Mori, sed absit, illa posse dixerim;

Quae vivere iubent mortuos.

Imo interire forsan illa si queant,

Subireque tumuli specum:

Tu tu illa doctis, tupiis, tu candidis,

Et non mori certissimis,

Tenaci ab ipsa morte chartis adseris,

Ipso probante numine.

Fedus beatum! mortuum illa te excitant,

Et tu mori illa non sinis.

At hunc, amici, cur fleamus mortuum:

Qui vivit aliis, et sibi?

Fuit hic Helveticorum Theologorum summus; et confessionis illorum post

Zvvinglium atque Oecolampadium, propuguator acerrimus, ingenio miti,

in docendo perspicuus, et simplicitatis amans: osor spinosarum et

inutilium quaestionum: quib. multi ad ingenii ostentationem

delectantur: in sermone humanus et comis ut erga domesticos ita et

erga peregrinos: quos salutandi, aut interrogandi causa advenientes

libenter admisit; prompteque erudivit. Egtegius inprimis in

administratione ecclesiae: sive esset contionandum, sive expedienda

publica ecclesiarum negotia: cuiusmodi multa, etiam ab exteris

ecclesiis, deliberanda proponebantur. In convictu frugalis et

temperans: hilaris tamen et iucundus omnibus, quibus cum vivebat: ut

qui semper adferret aliquid, quod delectare simul et iuvare posset:

verbo ut dicamus, alter fuit P. Martyr Vermilius: quo et cariorem

alium vix habuit. Industria fuit tanta, ut otiosus esse non posset.

Aut enim commentabatur; aut scribendis literis occupabatur; aut

consilium petentibus respondebat.

Coniugem [note: * An. 1529. ] duxit Bremogarti Annam Adlischvileram, honesto

loco Tiguri natam Ex ea suscepit filios sex, silias quinque: quarum

unam Huldarico Zuinglio, alteram Ludovico Lavatero, tertiam Iosiae

Simlero, ministris Tigurions elocavit. Quarta nupsit Henrico Trubio,

honesto civi; qui diu Senatus nomine publicam eleemosynam, et postea

Xenodochii reditus administravit. Minima natu patri ad obitum usque

fideliter inserviit, ac rem domesticam matre mortua administravit

Filii duo (unum enim mortuum supra diximus ante patrem) ministerio

ecclesic functi sunt. Uxor obiit anno sexagesimo quarto, incredibili

dolore mariti: qui


page 507, image: s537

cum vixerat citra reconciliationem ullam annis triginta quinque.

Postea viduus vixit ad obitum usque annis fere undecim.

Scriptorum eius quaedam ante attigimus: omnia autem ipse nuctor in

tomos decem digessit: de quibus bibliothecae.

Ex narratione Iosiae Simleri et I. Guil. Stuckii.

IOSIAS SIMLERUS.

IOsias Simlerus natus est Capellis, Helvetiae coenobio, anno sautis

nostrae millesimo, quingentesimo, trigesimo, die sexto Novembris, hora

tertia pomeridiana, Diethelmo Roestio, et Henrico Waldero, Tigurinae

rei pub. consulibus. Puer statim ob pericula, a parennb. in urbem

Tigurinam, ad secundum inde lapidem fuit transportatus. Pater ei fuit

Petrus, vir pietatis, doctrinae, et prudentiae spectatae: qui deinde

ex coenobio illo Capellensi ad ecclesiasticum munus transiit. Summa

huic cum Bullingero, coenobii tunc doctore ac magistro, a quo ad veram

religionem conversus fuit, familiaritas amicitiaque intercessit; quae

ab utroque mutuo amore atque officiis constanter postea ad vitae finem

usque fuit culta. Wolfgangus autem Ionerus coenobii illius abbas,

summa Iaude dignus, statim ab initio reformatae religionis,

contionandi suscepto munere, Petro Simlero omnem fere rei familiaris

ad coenobium illud pertinentis curam administrationemque commisit.

Post Capellanam vero illam cladem, Petrus Simlerus coenobium miscre

direptum et spoliarum, suo studio, ac labore, reficiendum, et inprimis

scholam dissipatam inslaurandam curavit. Ob quod factum egregium

merito a Magistratu Tigurino laudem roportavit; ab eodemque, ut in

proposiro perseveraret, vehementer fuit rogatus. Tandem cum politicis

viris coenobii illius procuratio fuisset commissa, Simleri pater torum

se eoncionandi muneri addixit, quo singulari cum fide diligentia atque

laude, ad extremum usque vitae tempus cum fuisset functus, diem suum

obiit, anno Christi millesimo quingentesimo quinquagesimo septimo,

die nono Iulii anno aeratis suae septuagesimo primo.

Avus Simleri paternus fuit Rodolphus, vir gravis et prudens, qui

Rinovii praecipuum munus gessit, faro suo functus, anno saltis nostrae

millesimo quingentesimo trigesimo quarto, aetatis suae octogesimo

quinto: sed nec patris, nec avi aetatem attingere. Simlero a Deo datum

fuit.

Maiores autem illius antiquitus sedem et domicilium rerum

fortunarumque suarum habuerunt Rinovii, quod communis Helvetiorum

ditionis est oppidulum, cum vetustase, ut in quo Romani olim sua

contra Alem annos castra habuisse


page 508, image: s538

creduntur, tum coenobio antiquissimo Benedictini ordinis, in Rheni

insula, clarum et illustre; licet aedificiis hodie patrum admodum

cultum visatur.

Mater huius Simleri fuit Verena Husera, femina casta, religiosa, erga

pauperes et inopes liberalis et benefica; ex honesta et antiqua

Huserorum familia; qui Vitoduri, Tigurinae ditionis oppido

vetustissimo, in quo etiam Verenae matris Simleri frater Ioannes

consulatu magna cum laude functus est. Haec cum pie et concorditer cum

marito suo Iosiae patre, multos annos vixisset, omniaque illi

coniugalis fidei officia praestirisser, anno salutis millesimo,

quingentesimo, quinquagesimo quinto, die duodecimo Martii, vitam cum

morte, seu mortem potius cum vita commutavit.

His ergo parentibus omni virtutum genere ornatis procreatus, illis

sese quoad vixerunt, ab ineunte sua aetate, valde obsequentem

morigerumque praestirit. Ipsi vicissim, id quod piorum est parentum,

nullis neque laboribus neque sumptibus pepercerunt; quo hic suus filius

bonis moribus literisque excultus Christo et ecclesiae, quibus illum

statim ab ortu suo consecrarant, tandem aliquando inservire posset.

Cuius pulcherrimi sui voti egregie compotes facti sunt, suorumque

laborum atque sumptuum fructus, adhuc superstites cum incredibili

animorum gaudio atque voluptate perceperunt. Erant autem ad liberalem

huiusmodi filii sui educationem tanto promptiores et alacriores; quo

plura in illo adhuc puero bonae indolis ingeniique signa elucebant.

Intelligebant enim, ut agri neglecti et inculti, quo sunt fertiliores,

eo magis spinis et vepribus, et agrestium plantarum asperitate

vastantur: ita animos, cum non coluntur liberali disciplina, quo

clarior est illorum indoles, co pluribus et gravioribus vitiis infici

ac imbui.

Acipsi quidem principium huic operi, hoc est, piae et honestae filii

sui institutioni manus admoverunt, apud quos quatuordecim annos puer

vixit. Erat autem ipsis in sancto illo proposito, divinitus haec

oblata commoditas: quod tunc temporis Capellana schola a Wolfgango

Iunero ultimo abbate, primum instituta, adhuc florenti erat in statu,

ex quo veluti ex agro quodam optimo et fertili, eodemque bene et

dihgenter subacto, viri et doctrinae magnitudine, et vitae sanctitate

praestanres propagati sunt; quorum alii rei pub. alii ecclesiae, atque

scholae Tigurinae egregiam operam navarunt. In illo itaque monasterio,

ut primum lucem hauserat, claram antiquissimorum monasteriorum licuit

imaginem intueri, quae nihil olim aliud, nisi religionis literarumque

[gap: Greek word] sive gymnasia fuerunt, in quibus pueri ab

ineunte aetate, et pietatis et artium praeceptis imbuebantur, quibus

instructi patriae ecclesiaeque aliquando prae essent, simul atque

prodessent.


page 509, image: s539

Cum derimum quartum annum atugisset, parontas animadverso illius

singulari et ingenio et literarun amore, quo magnos brevi tempore in

primis literarum rudimertis, quibus tenella aetas informari consuevit,

progressus fecerat; in animum induxerunt, illum a se dimirtere, et

aliis quoque irstituendum tradere. Nec enimk semper utile est: ut

parentes lileros suos diutius in sinu gremioque suo foveant, quippe

cum sae e usu veniat; ut liberi matrum praesertim nimis molli et

delicatandulgentia corrumpantur. Quamobrem filioli unici

absentianatque desiderium, nec non sumptus, qui illis maiores

erantcaciendi, ferre maluerunt; quam ut quicquam, quod ad liberalen

educarionem faceret, neligeretur. Itaque anno Christi qualragesimo

quarto, menle Martio Tigurum cum miserunt; et Bulingero, qui illum e

sacro baptisino susceperat, ceu summo et intmo suo amico, in

disciplinam tradiderunt. Huius itaque domis, secunda Simlero pietatis

et doctiinae schola atque officina fur. Et hoc ipse Simlerus in

praecipua felicitatis suae parte posuit: quod Bullingero usus esset

primum [gap: Greek word] , postea magistro, denique etiam

socero, imo parente.

Vixit apud Bullingerum annos fere duos, et ita vixit: ut et illi et

eius familiae, ob singularem vitae morumque probitatem, modestiam,

diligentiam, egregiosque in literis progressus, carus inprimis et

iucundus fuerit. Postea anno quadr agesimo sexto die decimo quinto

Martii Tiguro Basileam, in celeberrimum Musarum domicilium se ex

parentum voluntate contulit: ibique linguis et disciplinis

politioribus, quibus aetas illa ad humanitatem informatur, non parum

operae atque studii impendit. Erat autem id temporis Academia illa

hominum literatorum abundans, de quorum numero fuerunt Borrbaus,

Amerbachius, Munsterus, Acronius, Curio, Castalio, alii, Hanc quoque

divintis oblatam discendi commoditatem minime neglexit, atque Conradi

Lycosthenis usus hospitio et convictu, Acronio quidem Mathematico in

Astronomicis, Caelio Secundo Curioni in eloquentia potissimum operam

dedit.

Non diutius tamen uno fere anno Basileae commoratus, nde Argentoratum

profectus est. Florebant illic eo tempore Siurmius, Martyr, Bucerus,

Fagius, Herlinus, Sevenus, Dasypodiis, Hedio Niger, Conrad Hubertus,

alii; insignia illius Acadeniae lumina. Horum quosdam audivit: ac

biennium fere ibi in trtium atque disciplinarum studiis exegit,

Theologicis tunc qudem parum adhuc addictus.

Triennio in peregrinatione literaria prope consumpto, tanden ex

emporiis illis duobus artium et doctrinae domum rediit, magno cum

gaudio parenrum ac Bullingeri. Fuit id anno undequinquagesimo, mense

Februario. Patriae autem redditus,


page 510, image: s540

nequaquam, ut sollennemultis, otio, deliciis, ac voluptatibus sese

dedidit: sed partin discendo, partim in urbe agroque Tigurino

contionando partim denique in schola docendo strenue se exercuit:

atque in vix dum viginti annos natus ecclesiae scholaeque inservire

copit.

Inter haec Gesneri etiam, infinitis occupationibus distenti; publicas

docndi pattes saepissime obiit: et modo Astronomica. modo Geonetrica,

modo Arithmetica tradidit. Gesnerus itaque perspecta amleriani ingenii

docilitate, plurimi ipsum fecit: et quibuscinque potuit stimulis ad

artium et doctrinarum studia sempernciravit. Mox autem Novi Testamenti

publice explicandi munus illi impositum fuit, quod a Matthaei

explicatione, anno salutis quinquagesimo secundo, suae aeratis

vicesimo seciido, feliciter exorsus summa fide, diligentia, et magno

non modo popularium; verum etiam peregrinorum, Angloum praesertim, eo

tempore religionis ergo Tiguri exulantium, admiratione sustinuit. Anno

quinquagesimo septimo, Martii vicesimo octavo die, ecclesiae ad D.

Petri diaconus electus Novi Testamenti professionem retinuit; et in

ecclesiae ministerio, quod quatuor fere annis obiit, suam fidem et

diligentiam civibus ita approbavit: ut omnibus carus esset, ommque

honore dignus haberetur.

Postea cum Bibliander rude fuisset ob senectam donatus: Simlerus

illius docendi vices aliquandiu supplevit, Martyris collega factus.

Summo isti theologo summe gratus et acceptus fuit: adeo ut Simlerum

saepe magno aliquando ecclesiae ornamento futurum praedixerit.

Moriturus etiam vel hoc nomine plurimum se sibi gratulari

vehementerque gaudere, muiris audientibus, affirmavit: quod illum,

talem et tantum virum, sibi successorem fore speraret. Quae quidem

illius spes vana non fuit.

Nam in ipsius defuncti locum concordibus Doctorum senitusque Tigurini

suffragiis fuit suffectus die decimo nono Iurii, anni sexagesimi

tertii. Collega autem, post Martyris obtum, usus est Ioanne Wolffio:

qui ipse eriam quantus vit fuerit, praeclara illius literarum

monumenta, quorum quaedim exstant, locupletissime testantur. Hic primum

ad collegum virginum pastor, postca, perente et ministerio et semptu,

Bibliandri munus, Ludovico Lavatero id certis de causs recusante,

obiit, una cum ordinaria sua functione. Tandem cum Ioann. Guilielmus

Stuckius in schola Tigurina Dialecticae et Rhetoricae professor, in

Bibliandri locum, peste anno sexagesimo quarto defuncti, succederet,

Wolfius unanimi superiorum consensu, veteris instrumenti professor

est [note: * Moritur hic Wolf. Theol. anno 1572. d. 17. Nov. atat. 50. ]

designatus.

Sed ad Simerum redeat oratio.


page 511, image: s541

Hic ergo Spartam egregiam nactus, non publice tantum, verum etiam

privatim intraque domesticos parietes, multos discendi cupidos, et in

iis nobiles quosdam et generosos viros, cum sacras, tum profanas, quas

liberales vulgo vocant literas, magno studio docuit. Fuerunt autem

frequenres hae illius lectiones et publicae et privatae et ordinatiae

et extraordinariae, testes et iudices singulares ipsius diligentiae,

industriae, pietaris, doctrinae, eloquentiae, iudicii atque memoriae.

Ac publicas quidem illas suas lectiones, ut in lucem, qua dignissimae

videbantur, ederet, multi illi saepe docti viri auctores suasoresque

fuerunt: sed ille, qua fuit modestia, aliorum scripta, ex quibus

fructus aliquis ad doctrinae studiosos redire posset, quam sua edere

maluit. Vix tamen adduci tandem poruit; ut in Exodum commentaria

scriberet. Ad has porro praelectiones non longa illi praemeditatione

opus fuit.

Quippe et subito et ex tempore de rebus gravissimis, vel Latina vel

Germanica lingua lilli optime dicere logne faeilimum fuit. Memoria

enim, Ciceronis iudicio rerum et verborum thesauro, Plinio autem

necessario vitae bono, adco fideli omnium, longo ante tempore lectorum

vel auditorum, felicissimo custode usus est; ut de illis interrogatus,

tam prompte respondere sit solitus, ac si eo ipso die ea legendo

audiendove percepisser. Bibliothocam quoque illam Gesneri totam meoria

visus est tenere; quippe cum de cuiusvis auctoris scriptive nomine

interrogatus, promptissime ad unumquodque responderit; ut amicorum

plurimi saepenumero, non sine admiratione, experti.

Atque huiusce quidem et memoriae et iudicii felicitate fretus, non

ordinata accuratave, sed vaga plerumque et tumultuaria quorumvis

librorum scriptorumve lectione est usus: ita ut praepostero fere

ordine, a postrema saepe libri parte lectionem orsus, modo hanc, modo

illam paginam non tam perlegere; quam quasi per transennam inspicere,

nihilque annotare sit solitus. Et tamen nihilominus totius libri

summam, praecipua capita, extrema cum primis, et prima cum extremis

egregie contesxendo, acute vidit, poruitque aliis explicare.

Verum haec legendi ratio temere aliis imitanda non est: quin potius

quem sibi quisque auctorem proposuerit, eum ordine evolvat.

Ceterum non docendo saltem; sed eriam scribendo, plurimum rei

literariae profuit. Nam cum podagrae morbus gravis et molestus,

publicum ipsius docendi cursum saepissinie interpellaret:


page 512, image: s542

et intta privatos parieres in carcerem quasi compingeret: otiosus domi

lectulo affixus non iacuit. Nam cum haud rato podagrae compedibus ita

iaceret adstrictus; ut nullum, praeter linguam, corporis membrum

liberum esset: ipse inter ipsos ictus morsusve doloris acerbissimi,

memoriter e lecto amanuensi suo dictavit; quae mox typis edita, viris

doctis admirationi fuerunt. Quautum itaque de corportis viribus morbus

ille detraxit: tantum ad ingenii vim videri potuit adiecisse.

Sed quemad modum Gesnerum, polyhistora illum, summum opus de historia

plantarum, ad quod reliqua eius scripta [gap: Greek word]

videantur, absolvere conantem, in medio cursu fatalis oppressit hora:

ita et Simlerum inter conataus honestissimos, inter exspectationem

plurimorum excitatam suspensainque mors properata abripuit; ac de

statione sua, summo Imperatore volente, decedere iussit. Podagrae

morbus fuit ei hereditarius: quo pater iuvenis etiam dum laboravit:

sed aetate ad senium vergente, eo fuit liberatus: ut vel hoc exemplo

verum esse illud Plinii appareat: podagram non esse morbum

insanubilem. Verum haud eadem filius, qua pater, gavisus est

felicitate: quin potius podagrae calculique saevitia, cum

ingravescente aetate ingravescens, corporis illius vires sensim

attrivit atque enervavit. Tandem itaque vigiliis ac insomnia, quam tum

morborum dolores, tum adsiduae meditationes et lucubrationes

pepererunt, plurimae in corpore ipsius sunt accum mulatae cruditates:

quas cum nullis exercitationibus, ob corporis gravitatem, morborumque

immanitatem conficere posset; malorum vi naturae vis victa et

prostrata, mortem ei acceleravit. Er hunc talem exitum sibimet ipse.

balneis et medicamentis frustra rentatis, praedixit; neque ullius

metus vel minimum dedit signum: sed corpus et animam suam Deo adsiduis

precibus commendavit. Die itaque secundo Iulii, anni septuagesimi

sexti, in Domino exspiravit: somno consopitus beatissimo. Eodem, quo

discessit die, hora quarta pomeridiana, iusta illi ex patrio more,

summa civium frequentia, nec sine lacrimis facta sunt: corpusque eodem

tumulo reconditum: quo quatuordecim ante annis Petri Martyris: ut qui

animis vixissent semper coniunctissimi, corporibus quoque

coniungerentur. Sed quod de Simlere idem Martyr morti vicinus

praedizetat: non diu sibi illum super stitem fore: vatiomium fuit

nimis verum. Laborum enim et morborum pertinacia fractus vivere

desiit, cum per aetatem longe diurius vivere potuisset. Fuit enim

quadraginta quinque saltem natus annos, quando ultimum vitae diem

clausit.

Mortum laudavit Ioann. Guilielmus Stuckius oratione, quae typis

exscripta exstat. Carminibus etiam epitaphiis immaturum


page 513, image: s543

optimi, et rei literariae studiosissimi viri obitum, docti passim

defleverunt: e quibus hoc est Theodori Bezae:

Simlere, mi Simlere, quo superstite

Tot mortui revixerant,

Quos ira nobis numinis, tam pauculis

Ademit annis plurimos.

Simlere, quem tremuit renatus Arrius,

Tremuit renatus Eutyches;

Vastator ille Poloniae, hic Germaniae,

Lasi fiaegella numinis.

Hou subita et immatura te mors auferens,

Quam multa tecum sustulit!

Lamenta amicis quanta. quot iustissimos

Secum dolores attulit?

Quos inter ecces Beza quondam haud ultimus,

His irrigat te lacrimis:

Beza repetito vulnere isto saucius,

Communis ad tumulum patris.

Fuit hic vir non solum Theologiae, sed et aliarum artium, quae

Theologiae ancillantur. apprime peritus: inprimis Mathematum. Et

quidem, quod miretis, eas ipsas scientias, tot tantisque

difficultatibus obseptas: ut inde, quod sine praceptore percipi

nequeant, [gap: Greek word] sint dicta; ipse suo fere, ut

aiunt, Marte didicit. Nam et in Astronomicu Basilieae ab Acronio, et

in Geometricis Argentorati ab Herlino, qui peritiss. quidem

Mathematum; sed in docendi munere, quod auditonum fortasiis haberet

minus frequens, non fuit adfiduus; et in Arithmeticis ibidem a

typographico quodam opisice, alias diota, pauca admodum audivit.

Itaque ut Didymum Alexandrinum ferunt, oculis captum, Dialecticam et

Geometriam perfecte didicisse: et Diodorum Stoicum Cicero narrat, sine

oculis Geometriae munus tueri facile potuisse: ita Simlerus sine

externis oculis, magistris ac demonstrationib. interno

[gap: Greek words] abstrusas illas disciplinas perlustravit, et ita

perlustravit: ut cum P. Ramus Tigurum venisset, eruditionem in eo non

potuerit non sumopere admirari Nec lubet hoc loco disputare; an

Theologo Mathemaeta conveniant: unum Augustinum, si Platonem,

Aristotelem, Pythagoram, alios aversantur, osores illi talium audiant.

Sic eigo [note: *August. l. 2. de doct. Christ. c. 16. et. 38. ] ille:

numerorum, ait, imperitia multa facit non intelligi, translate ac

mystice posita in scripturis. Ac numerum et Musicam plerisque in locis

ac sanctis scripturis posita, honor abiliter invenimus. Idem

intelligetur de Geomentria et archirechir ectonica. Nemo igitur in

Theologo vituperam humus scientiae studium; nisi Aristippi et Epicuri

sequacces: aut [note: *De quo Aventin. in Boior. ann. ] Bonifacii episcopi

Mogunsini: qui ludibrium eriamnum erudito orbi debet.


page 514, image: s544

Natura praeterea Simlerus fuit facilis, lenis ac placidus? ut plane

[gap: Greek words] irae bilisque expers videretur. Et ab hac

naturae lenitate ne ipsius quidem podagrae, quae homines alias

morosos, difficiles, iracundosque reddit; nec calculi exquisirissimi

dolores dimoverunt. Fuit praeterea valde liberalis: ac patrimonii,

quod a parentibus mediocre accepit, usum cum amicis, propinquis,

pauperibus et peregrinis largiter communi. cavit. Qui Studiorum gratia

Tigurum venerunt peregre; in domum victumque suum libenter admisit: et

quibus potuit officiis beneficisve iuvit. Conviviis multos saepe

excepit: nec ipse amicorum conviviis defuit: quae sermonum festiva

urbanitate condivit: alias sermonis parcus, a garrulitate

alienissimus.

Amicorum popularium, quorum copia abundavit, congressa colloquiisque

valde est delectatus: inprimis intima ei intercessit cum Ludovico

Lavatero affine a pvertia necessitudo: cuius fidei testamentum suum

commisit. Studiorum quoque historicorum magna illi cum Aegidio Tschudo

Helveticarum antiqutatum studiosiss. fuit communio: quodque ille

Germanice, id Simlerus Latine praestitit.

Corpore fuit admodum procero, pingui, candido, et robusto: sed quod

podagra paulatim debilitavit: facie ita liberali et amabili: ut in

vultu, quasi in speculo, suavissimos eius mores intueri liceret. In

matrimonio vixit gemino, et honorato. Prior uxor fuit, Elisabetha

Bullingeri filia: quam anno quinquagesimo primo duxit: anno sexagesimo

tertio sine prole praemisit. Alteta Magdalena, Rodolph. Gualteri

filia, tribus filiis et una filia cum patrem fecit: quos omnes cum

matre vidua superstites reliquit. In cultu victuque neque sumptuoso

nimis neque sordido, sed mundo et eleganti est delectatus. Rei

familiari tantum tribuit; quantum non indiligens debet paterfamilias.

Scipta ipsius partim Theologica, partim Mathematica, partim Historica

sunt. Ex Theologicis sunt libri tres de aeterno Dei Filio, adversus

novos Arianos, Tritheitas, et Samosatenianos: quibus adiuncti duo

libri ad versus eosdem de Spiritu sancto: Adsertio orthodoxae

doctrinae de duabus naturis Christi Servateris nostri, opposita

blasphemiis et sophismatibus Simonis Budnaei: Narratio veterum

controversiarum de una persona, et duabus naturis Christi, una cum

collatione controversiarum nostri temporis, edita cum Latinis veterum

scriptis de eadem controversia, quae ab ipso recognita, et

annotationibus illustrata, inque unum volumen coniuncta sunt: item

Apologia, (eius enim ipseauctor est) ministrorum Tigurinae ecclesiae

ad confutationem Iacobi Andreae, pro defensione Brentiani Testamenti:

praeterea orthodoxa et brevis expositio, de vera Iesu Christi Domini

et Servatoris nostri scundum humanam naturam in


page 515, image: s545

terris praesentiae: responsio ad duas disputationes Andreae Musculi,

Theologiae professoris in Academia Francofordiana ad Viadrum, et

ecclesiarum Marchiae superintendentis generalis, de vera, reali et

substantiali praesentia corporis et sanguinis Iesu Christi in

sacramento altaris: qua prioris quidem disputationis propositiones

ordine oppositis contrariis proposirionibus confutantur: posterioris

vero praecipua tantum capita examinantur: item responsio de Christo

mediatore, adversus libellum Francisci Stancari. Ex Germanica etiam

lingua in Latinam transtulit libros sex Bullingeri adversus

Anabaeptistarum errores: Institutionem eorum, qui de fide ab

Inquisitoribus examinantur: quae est responsio ad articulos Bavaritos,

cuius Bullingerus auctor: Bullingericompen dium Christianae

religionis: eiusdem adhortationem ad ecclesiae ministros omnes; ut

concordiam mutuam colant, veramque resipiscentiam fideliter doceant:

eiusdem libellum de persecutionibus, quas ecclesia passa est, earum

causis, et perscutorum poenis: Othonis Werdmulleri pastoris Tigurini,

paraphrasticam interpretationem orationis Dominicae, symboli

Apostolics, et allorum.

In Mathematicis exstant eius duo libri Astronomici: de principiis

Astronomiae: descreptio quinque columnarum Ioann. Blum archirecti, cum

symmetrica earum distributione e Germanico in Latinum translata.

Historica denique eius sunt: descriptio vitae Gesneri, Martyris, et

Bullingeri: Bibliotheca Gesneri secundum locupletata et castigata:

notae in Aethici cosmographiam, antea numquam editam: item in Antonini

Augufli itinerarium: quod collatione veternm M. S plurimis locis

emendavit. Fuit enim in corruptis librorum locis corrigendis, suaeque

integritati restituendis, mira [gap: Greek word] et sollertia.

Praecipuam autem hic laudem merentur eius diso libri de federe et

repub. Helveticorum: descriptio Valesiae, cui adiunctus commentarius

de Alpibus. Reliqua fatum absolvere non est passum. Et hic quaestio

moveatur, cuc Deus saepe impiis et stolidis, quos merito

[gap: Greek words] dixeris, diuturniorem vitae usuram concedat, quam

piis, et generi humano utilibus? Causa est duplex: una mundi

ingratitudo erga Deum et pios sapientesque homines. Altera Dei amor et

benevolentia in illos: qua eos omnibus ereptos malis ad aeterna gaudia

praepropera morte transferre dignatur.

Tantum de Simlero ex narratione de illius vita et obitu a Ioann.

Guilielmo Stuckio edita.


page 516, image: s546

HARTMANNUS BEYERUS.

HArtmaennus Beyerus, parentibus Guilielmo, et huius uxore Elisabetha

civilbus Francofurdiensibus ad Moenum, spectatis virtute et pietate

hominibus natus est, anno Christi millesimo, quingentesimo, decimo

sexto, in vigilia D. Hieronymi, sive vicesimo nono Septembris: qui

Michaeli archangelo sacer. Parentes illi a puero eum pie educarunt: et

primum sub Iacobo Micyllo, deinde sub Ioanne Mosero, viris

praestantissimis, praeceporibus suis, militiam literariam militavit.

Ubi ex ephebis excessit, de consilio suorum, Wittembergam profectus,

anno millesimo, quingentesimo, trigesimo quarto: paulo post ibi

magisterii gradum cum laude obtinuit. At quia tunediutius in Academia

florentissima cum praestantissimis viris vivere cupiebat: coepit

privatim iam hoc, iam illud, certis discipulis praelegere, et

explicare. Eo tempore conscripsit librum Quaestionum Sphaericarum,

quem et praelo subiectum in lucem edidit. Ac fuit hic labor illius

felix, multisque gratus: ita ut per Academias aliquot Germaniae ad

annos complures, non alia praecepta Sphaerica, quam haec ab ipso

conscripta, proposita fuerint iuventuti.

Ibidem Wittembergae uxorem duxit Barbaram anno quaedragesimo secundo

mense Ianuario. Tandem post obitum parentum in patriam reversus,

certis conditionibus ptopositis ad ministerium a magistratu fuit

invitatus. Redit itaque Witrembergam: et cum D. Maritino Luthero de

staru patriae suae confert, deque sua vocatione. Probat Lutherus

egregiam voluntatem magistratus; hortatur vocatum; ut vocationem

sequetur. Sistit se ergo in patria suo loco anno quadragesimo sexto.

In ministerium ingressus talem se ad extremum usque diem vitae suae

gessit; qualem ministerii dignitas, et qualem se gerere posse, quisque

fidelium ministrorum optet. instructus erat rerum Theologicarum,

artium, disciplinarum et linguarum scientia; quibus accessit vitae

morumque integritas et innocentia; ita ut adversariorum nemo unquam

vel ausus fuerit illum calumniis rentare. Humilitas animi illi fuit

tanta; ut numquam se aliis doctrina praestantiorem, maiorem officio,

auctoritate graviorem, rerumve usu superiorem habuent.

In coniugio suam crucem expertus est, et vicissim sua eriam ex eo

percepit commoda. Prima eius uxor Barbara Wittembergensis


page 517, image: s547

anno quinquagesimo tertio, altero die ab eo, quo ipse cum dignitate et

commodo suo in integrum restitutus fuerat (tempore enim Interimistico

loco suo deiectus fuit) nihil bono nuntio recreata, diem suum obiit:

fuit is nonus Aprilis, liberis ex eo coniugio nullis superstitibus.

Alteram itaque duxit Agatham civemn, qua et ipsa simul cum gemina

prole morte sublata, tertiam sibi matrimonio coniunxit Catharinam,

anno sexagesimo secundo Aprilis die vicesima secunda, quae parentem

habuit Sebastianum Ligaerium Moguntinum, olim eiusdem ordinis et

monasterii cum Luthero fratrem, postea vero reip. Francofordianae

Ecclesiasten: cui mortuo Hartmannus fuit surrogatus. Ex hac procreavit

liberos aliquot, inter quos Ioannes Hartmanni Medicinae Doctor,

patriae que suae Francofordiensis physicus ordinarius: qui paternas

virtutes famamque egregie adseruit, publicatis plurimis literarum

monumentis tum suo Marte conscriptis, tum aliorum suis notis

doctissimis illustratis.

Fuit valetudine sic satis firma praeterquam sub extremam ut sit

aetatem, in qua in morbos graves incidit, donec postremo a Deo prorsus

evocatus fuit, die undecimo Augusti, anno Christi septuagesimo

septimo: cum annos triginta unum in patria sua sacro ministerio verbi

functus fuisset.

Praeter supra commoratum libellum Sphaericum, scripsit in omnes libros

sacros Bibliorum commentaria, quae apud heredes pressa. Vertit eriam

Catechesin Ioannis Brentii e Latina lingua in vernaculam, Brentio id

ab ipso requirente. Sub nomine Andreae Epitimi quaedam de Missa edidit

contra Sidonium episcopum: et nonnulla contra Theobaldum Thammerum

scripsit. Prae reliquis vero ipsius lucubrationibus laudem meretur

Epitome Bibliorum, Germanice ab eo edita. Ex narratione de vita et

obitu Beyeri, a Petro Patiente relicta.

CONRADUS WOLFGANGUS PLACIUS.

HIc Roppenv veilerae, qui pagus est in Wirtembergico ducatu,

Mattbacchensis praefecturae, circa annum Christi millesimum,

quingentesimum, trigesimum primum, natus est parentibus honestis:

cumque felix in puero sese exsereret ingenium, literatae vitae generi

destinatus, primisque artium elementis in schola patria est imbutus.

Postea Tubingensem adiit Academiam: in qua principis sui alumnis

adscriptus, tantos in phiosophicis brevi fecit progressus: ut

testimonium eruditionis publicum fuerit cum laude adeptus.


page 518, image: s548

Ab eo sacrarum amplexus literarum studium, et sollenne suum obtinens,

supremum eadem in Academia Theologi [gap: Greek word]

consecutus, ibidem, cum eloquendi facultate polleret naturali, verbi

divini aliquandiu praeconem egit. Tubinga Biberacum anno sexagesimo

accersitus, accedente principis Wurtembergici consensu; fidum

ecclesiae eius oppidi pastorem egit; unum et unicum Dei atque hominum

mediatorem Christum docendo; afflictasque et prostratas sensu irae

divinae conscientias verbo gratiae erigendo.

Et cum Evangelium, crucis sit doctrina: ipse quoque suum

[gap: Greek words] constanter exantlavit. Inter alia ad Ferdinandum

Augustum delatus aliquando fuit super sacrificio, ut Pontificii

vocant, Missae. Sed Placius ex verbo Dei accusationem omnem diluit: ur

calculo uniformi iudicum fuerit absolutus. Donatus fuit itidem

divinitus tum aliis ingenii bonis, tum memoriae felicitate tanta: ut

auditorum suorum ad unum omnia nomina in promptu habuerit: perinde ut

ille Imperator olim suorum militum.

E vita hac discedit anno Christi millesimo quingentesimo ..... die 2.

Mensis...... aetatis suae anno.......

In usum posteritatis literis mandavit haec: Inquisitionem catholicam,

hoc est, an in Papatu apud Angelos, Mariam virginem, divos caelites,

et per bona opera, gratiam Dei, iustitiam, salutem, vitamque aeternam

inveniri posse, docendum sit. Eiusdem apologiam catholicam, adversus

contiones D. Gasparis Franci: cui accessit dialogus Petri Canisii et

Gasparis Franci de Catholico per I, et catholico per Y: denique

fratris Nasi convitia contra formulam concordiae: Concioem de tribus

virtutibus Magistratui necessariis: ut de timore Dei, de amore

veritatis, et de odio avaritiae, ex c. 18. Exodi: Explicationem

cycneae cantionbis: Nunc dimittis: Tractatum de spectris et lemuribus:

Artem moriendi: deque certae vitae et mortis hora: in qua respondetur

ad varias quaestiones. Scripsit etiam responsionem ad Pontificiorum

obiectionem: Lutherani canunt: Nun bitten wir den heiligen Geist umb

den rechten glauben; derowegen haben sis den glauben nicht: hoc est:

Petimus fidei verae donum a te Spiritus sancte: ergo non habent veram

fidem. Pantal. l. 3. Prosopogr. Crusius in annalibus: bibliothecae.

PAULUS CRELLIUS.

COmmunem hic habuit partiam cum magno Luthero Islabium, ab aeris

fodinis dictam: ubi natus est anno Christi millesimo, quingentesimo,

trigesimo primo, die quinto Februarii.


page 519, image: s549

Fundamentis, literarum et trium principum linguarum, in patriae ludo

literario, mediocriter iactis, Wittembergam venit anno

duodequinquagesimo, aetatis suae decimo septimo: ubi magistro usus

Ioanne Marcello, viro doctiss. quadriennium ipsum philosophiae,

Theologia non neglecta, operam dedit eam: quae publicum ei eruditae

doctrinae testimonium promeruit.

Alterum quadriennium Theologiae soli dedit: quo absoluto vocarus est

ad ministerium evangelii in templo arcis, simul de mandata lectione

publica Ioannis Forsteri Theologi. Itaque de voluntate Augusti

Saxoniae electoris, sic postulante Sparta sua, insignibus docturae

Theologicae ornari se passus est anno undesexagesimo; aetatis suae

duodetrigesimo die septimo Decembris, competitoribus Paeulo Ebero,

Cimbrio Erasmo Laeto Dano, Ioanne Coglero Quedelburgensi, promotore

Georgio Maiore Theologo. Officium autem illud satis arduum etsi suae

sibi imbecillitatis conscius, modeste recuaret: tamen auctoribus et

suasoribus viris, quorum auctoritatem et consilium sequendum putaret,

Melanchthone, Ebero, Georg. Maiore, Milichio, Winshemio, aliis,

obtemperavit tandem, et legibus facultatis Theolgoicae se subiecit.

Non admittunt autem ad gradum doctoris Theologi nisi eos: qui integro

sexennio audierunt enarrationes scripturae Propheticae et Apostolicae,

idque vel Wittembergae, vel in Academia evangelii doctrinam

amplectente. Crellius autem tum probavit collegio Theologico, non

sexennio, sed decennio se audivisse doctores Wittembergae Bugenhagium,

I. Forsterum, Melachthonem, Eberum, G. Maiorem.

Enarravit in Academia illa inter alia epistolam ad Romanos: idque

methodice et luculenter; nec imitatus est quorundam maledicentiam et

pugnacitatem: qui intem pestivis reprehensionibus augent potius, quam

sanant ecclesiae vulnera; ac sunt, ut dicitur, unguis in ulcere. Nec

tamen lentus in officio fuit, vel occultator; sed expresse sine

conviciis testatus est; quid de controversiis tunc mortis sentiret:

seque praeter Pontificios abhorrere ostendit a duabus potissimum

sectis Sacramentaria et Flaciana. Dedit insuper operam: ut

[gap: Greek word] collegii prudenter tueretur: et quibus posset

officiis foveret.

Postea Calvinistarum, ut aiunt, machinationibus impetitus, Misenam

translatus est mandato electoris: ibique adsessor consistorii

superioris designatus. Quo in officio Calvinistis Lipsen sibus et

Wittem bergensibus obstitit semper: donec anno septuagesimo quarto ab

Augusto electore cum Casparo Eber hard Wittem bergam remigrare iussus,

professionem Theologicam et inspectionem suscepit. Sed Wittemberga

iterum anno septuagesimo septimo Misenam comigravit, sic iubente

Augusto, reservato tamen sibi iure postliminii et professionis

publicae.


page 520, image: s550

Ibi anno septuagesimo nono in vigilia adscensionis, quasi praesagiens

mortem, ad suos dixit: Crastino die, sic volente Deo, novam induam

vestem, veteri inter filios meos distributa: id quod do mestici de

novis indumentis, ipse vero de nova vita intellexit. Mane ad uxorem,

caput monstrans, hic, inquit, arcus ruinam minatur: tum illa

medicamenta contra apoplexiam afferre, quo morbo ante biennium

laboraverat: et ex quo etiam tum difficulter loquebatur atque

incedebat: adhibere fomenta, et talia, quibus cerebri roborandi vis

est: accersere medicum atque chirugum: sed incassum omnia. Itaque

spiritum Deo reddidit die vicesimo quarto Maii, aetatis suae anno

undequinquagesimo, Matthaeus Dresserus ad exsequias ituro invitavit,

eiusque manibus oratione parentavit. Monumento tale epitaphium est ad

ditum:

Hic situs est celbris doctrina et nomine Pauli

Crellius, ingenio magnus, et arte gravis,

Quem pietas, Musaeque dolent, his vivere terris

Amplius in longos non potuisse dies.

Cui laeudem, et gratam meruit sapientia famam,

Consilii bonitas, iudiciique nitor.

Nam studiis florens tredecim Witeberga per annos

Tradentem audivit caelica verba Dei.

Consiliis eius laetata est Misnica tellus;

Iudicii assessor dum fuit ille sacri.

Ergo suis veluti meritis clarissimus unus:

Sic etiam multo dignus honore fuit.

Nunc tandem post lustra novem, tribus insuper annis

Adiectis, mortem non moriturus obit.

Ille solutus enim fragilis de carcere vitae,

Cessit ad aetherei lucida tecta poli.

Hic Christi in gremio, moriens quem in vota vocavit,

Quem docuit, vitam coepit habere novam.

Hic totus fulget caelo velut Hesperus alto

Laetus in aspectu colloquioque Dei.

Praemia tanta ferunt, Christi qui dogmata tradunt,

Tantus honos doctos, gloria tanta manet.

Obiecit sese hic Crellius, gener Georgii Maioris, Theol. D variis

certa minibus; Lutheri inprimis doctrinam amplexus; quamquam et

Melanchthonis visus est studiosus. Nullus autem vitae humanae gradus

sustinet gravius onus; quam ordo, cui doctrinae caelestis est

explicatio et diiudicatio commendata. Itaque summa hic vigilantia

agendum: doctrina pure tradenda: scriptura sobrie tractanda: officium

vita moribusque ornandum: et magnorum virorum scripta ita evolvenda;

ut quod bonum, retineatur; errores autem revincantur. Ceterum quae


page 521, image: s551

de mortis [note: *Laudatur Hospinianus, et tractat. de carcerib. Peuceri p. 7 58. alibi. ]

huius Cellii genere, de spectro in aedibus eius viso,

vulgata: suo loco relinquimus, rei ipsius ignari: nec male cupimus

cuiquam.

Scripta ipsius haec recen sentur: commonefactio de verbis symboli:

credo remissionem peceatorum: et de dicto Pauli: Gratia salvati estis

per fidem, non ex vobis, on ex operibus; scripta pro pter corruptelas

doctrinae sincerioris de iustificatione, de paenitentia, et bonis

operibus, adspersas examini Theologico, quod Ienae edidit Tilemannus

Heshusius: Harmonia quatuor evangelistarum Germanica: et si quae alia.

Ex vitis Theologorum Wittembergensium.

NICOLAUS RHODINGUS.

DREISAE Cattorum prope Zigenhainium nascitur hic Rhodingus, anno

Christi millesimo, quingentesimo, decimo nono: illo nempe tempore, quo

et Evangelii doctrina, et artium ac literarum recta studia, in

Germania nostra renascebantur. Puer statim magistris scholae

erudiendus traditus, feliciter prima elementa percepit; uno infelix,

quod matrem vix octennis amisit, noverca surrogata.

E patrio ludo Marpurgum anno tricesimo est traductus: ubi in

Paedagogeum receptus, sub Casparo Rodolpho ita in linguarum et artium

Logicarum cognitione profecit: ut tertio anno post ad publica

Academiae auditoria sit admissus. In schola tunc Theologiae studium

rexit Franciscus Lambertus Avenionesis: qui monachos, sollenni in

disputatione coram ipso principe. Philippo seniore, et consiliariis,

convicerat.

In publica schola primum tyrocinium vix anno uno exacto deposuit:

deinceps in Philosophicis alacriter progressus, adeo ut anno aetatis

suae decimo octavo in patriam revocatus, ludo, in quo antea ipse

didicerat, erudiendo sit praefectus. Sed cum ad altiora adspiraret,

sequenti anno trigesimo octavo Marpurgum iterum venit: studia ursit:

testimonium eruditionis petiit, tulitque brabeuta Eobano illo Hesse,

poeta celeberrimo. Inter literarum autem humaniorum studia ipse etiam

Rhodingus poesin coluit: et carmina non insuavi vena condidit: de

quibus postea.

Ibi ergo cum doctrinam ac pieratem omnibus probaret: scholae Latinae

civicae Marpurgi, quam a coemiterio appellant, praefectus, eidem, ad

annum Christi quadragesimum primum


page 522, image: s552

praefuit: simulque in Academia docentes, ae disserentes avide audivit:

de quidbus facile primas tulit, Gerhardus Noviomagus: cui paulo post

Hyperius successit.

In pulvere scholastico cum aliquandiu sudasset Rhodingus, de visendis

exteris scholis cogitationem suscepit: unde rerum cognitione

instructior, usu prudentior, consuetudine humanior rediret. Anno

itaque Christi quadragesimo primo, adiunctis sibi comitibus tribus

iuvenibus politissimis Lovanium profedctus est: inde Dolam Burgundiae:

ibique praesidis hortatu in paedagogeo Dialecticam, et Graecam

Cleonardi Grammaticen docuit. Sed quod Pontificiae subscribere

religioni omnes eoloco docentes cogerentur: non amplius duobus

mensibus ibi mansit.

Dola itaque relicta Parisiorum Academiam, comite Schimmel-pfenningo,

abiit: ibi ad annum usque Christi quadragesimum tertium commoratus.

Lutetia n patriam reversus, doctrina et pietate auctus et ornatus, a

Philippo feniore Landgravio Ioanni Buchio adiunctus, in erudiendis

filiis principibus iunioribus ita versatus est, ut inprimis vera

pietate, et literis dein humanioribus eorum animos im buerer et

expoliret. Hoc in officio cum aliquot annis praeclaram navasset

operam, anno quadragesimo septimo ducta uxore, et nuptiis anno

sequenti Cassellis celebratis, quadragesimo nono anno cum uxore

Marpurgum ad professionem Rhetorices obeundam se contulit. Sub id

tempus liber Augustanus etiam Hassiae civibus fuit obtrusus: et videm

ita; ut in eius approbatione falus principis captivi contineri

diceretur. Sed nec quisquam librum approbavit; nec principi reiectio

eiusdem obfuit.

Rhetorices professione quinquennium et amplkus eo functus, ano

quinquagesimo quarto mense Octobri Melsungam, inferioris Hassiae

oppidum, ad ministerium ecclesiasticum obeundum profectus est. ubi

annum duntaxat unum commoratus, Marpurg. rediit. Mortuo enim Ioan.

Rhodophanta, ecclesie ibi pastore, unus Rhodingus ei muneri par

iudicatus est, tum a principe ipso, tum a viris doctis. Auspicatus est

labores istos Marpurgi anno quinquagesimo quinto, mense Octobri,

aetatis suae trigesimo sexto: docente in schola Andrea Hyperio: cuius

sententiae de praedestinationis doctrina, a Zanchio tradita, Rhoding

cum aliis subscripsit.

Ibi cum et doctrinam et vitam omnibus egregie probaret; ad

consultationes etiam de religione saepe domi forisque est adhibitus.

Nam ut de ceteris taceamus, ad duos celebres conventus Protestantium,

a principe Philippo seniore, cum Hyperio adductus est. Primus fuit

Francofurti ad Moenum anno quinquagesimo septimo: in quode materia et

forma colloquii, mox tume Wormatiae cum Pontificiis habendi, de

ecelesiarum consensionestabilienda,


page 523, image: s553

non in doctrina solum, sed et in titibus: deque disciplina

instauranda, deliberatum fuit. Alter celebratus est Naumburgi in

Saxonia anno sexagesimo primo: in quo Augustanae confessionis renovata

est subscriptio: et quibusdam, qui condemnationes in controversiis

religionis, quae tum agitabantur, urgebant, obviam itum est.

Praecerea principes sui, dum in pastorali officio cum fide et

diligentia versatur, tum alia ipsi munera, tum inspectionem

Theologicarum disputationum demandarunt: ut et periculosae quaestiones

vitarentur, et altercationes immoderatae ipsius auctoritte interposita

sedarentur. Denique Henrico Vietore Theol. do ctore et professore in

Academia Marpurgensi vita functo, cum successor quaererut: unanimi

principum et professorum suffragio id munus Rhodingo est adsignatum:

ut iuxta publicum contionandi munus in remplo, in schola quoque

Theolgoiam profiteretur. Suscepit eam functionem anno septuagesimo

sexto: et ad mortem usque obivit. Atque hic quod ante saepe recusarat,

demum admisit: ut doctor Theologiae crearetur; postulante ita

Academiae et collegii instituto. Gessit eo in officio praeterea summum

magistratum: atque duplicem illam personam cum laude sustinuit.

Cum autem miserabilem acclesiae statum illa tempestate intueretur: et

in finitarum discordiarum semina spargi sentiret: saepe opta vit, ut

ante e vita avocaretur: quam in perturbationem illam rerum incideret.

Huius sui voti compos sactus est anno octogesimo, mense Septembri. Cum

enim decimo nono eius mensis die a contione demum rediisset: nonnihil

ae grotare cepit, et morbo paulatim aucto decubuit. Ibi nulla

tristitiae significatione edita, patienter mortem exspectavit, illud

semper in ore habens: Fiat voluntas Domini. Tandem cum praenuntios

mortis iterum sentiret, in lectum alium adscendere cupivit, quem suum

et quietis lectum vocabat, et cui dudum hunc versum inscripserat:

Vi somnus mortis, sic lectus imago sepulcri.

In cum lectum cum se collegisset; praeter exspectationem praesentium,

in agnitione et invocatione Servatoris nostri leniter exspiravit citra

doloris signifiearionem, anno ut diximus octogesimo, die vincesimo

tertio Septembris, vesperi sub septeimam, cum annos unum et sexaginta

vixisser.

Fuit et hic Theologus pius, placidus, eruditus. Linguas Theologo

necesiarias ita calluit, ut Hebraeam mediocriter gustarit: Graecam

familiariter norit: Latinam vernaculae instar tenuerit. In sacrae

scripturae libris, vererum et tecentiorum commentariis, historia

ecclefiastica cum studio dies noctesque versatus est. In suggestum

nisi praemeditatus non ascendit: inque


page 524, image: s554

co nihil argutarum disputationum, nihil spinosarum quaestionum movit,

alienus ab omni certamine ita quidem: ut pugnacem esse eum quidam

maluissent. In tota vita numquam adduci potuit; ut eorum, qui

Zvingliani et Calviniani vo minis invidia premuntur, condemnationi

subscriberet: et diserte testatus est: se ab usitatis phrasibus non

recessurum: locuturum cum Augustino et Cyrillo; nec occasioem ullam

turbis daturum, id qipd et epistola quadam ad Pantaleonem Candidum.

Bipontinum Superintendentem, anno ante mortem: et ad Rodolphum

Gualtherum, Tigurinae ecclesiae antistitem, eo ipso quo obiit mense,

confirmavit.

In victu fuit temperans: in conviviis modestus; in colloquiis humanus

et facilis; saepe etiam sine circumspectione: in omni vita simplex,

humilis, patiens, crucis, laborum, iniriatum. Saepissime uno die duas

habuit lectiones in schola, et contiones in templo. Honores tantum

abest ut affectarit: ut oblatos non semel recusarit

In coniugio castitatem et fidem coluit: quindecim liberorum parens:

quos ex una uxore qua cum triginta duos annos sacte vixit, susceptos

cum institutione et commone factione Domini educavit; superstites

tredecim reliquit, filios novem, et quatuor filias. In catalogo eo, in

quo liberorum natales consignarat, cum ut procreandi, ita scribendi

finem fecisset, colophonis loco addidit: Laus Deopro eius

benedictione.

Inter ea, quae elucubravit in indicibus librorum recensentur:

Exhortatio ad Germaniam, et precationes aliquot carmine elegiaco

consciiptae: exhortatio ad Germaniam: ut bellum a Papistis impie

concitatum armis exstinguant anno quadragesimo octavo. Laudantur et

Epithalamia eius, epicedia, propemptica gratuatoria, monitoria, et id

genus alia carmina.

Petrus Nigidius huiusmodi eum elogio ornavit:

Patria Treisa fuit nato tibi, docte Rodinge,

Aprico solvis condita Treisa loco.

Nutriit haec eadem Cellum, fovet illa celebre

A vigili studio quiputo nomen habet.

Nutriit et nuper patriae decus illa Magistrum

Kempion egregium conspicuumque virum.

Praetereo Ulfexos, claros virtutibus ambos:

Doctrina notos; et pietate graves.

Quin et subticeo Grentz bacchum; quem puer oline

Dilexi iuvenem post iuvenisque senem.

Urgeo propositum: puerum voluere Rodingum

Sectari Musus gnarus uterque parens.

Formaterem igitur nactus doctumque Magistrum,

Inpatria didicit grammata prima puer.


page 525, image: s555

Inque Academiam Marpurgum missus hicidem,

Ingenii specimen mox dedit egregii.

Res bene sucessit geminam cepisse coronam,

Vidimus: et titudos promeruisse duos.

Utiliter primae traduxit tempora vitae,

Ingenuos pueros prima elementa docens.

Post etiam insertus Cattorum principis aulae,

Instituit natos magne Philippe tuos.

A quo Lanicolae rursus feliciter urbi

Redditus; illustri praefuit inde scholae.

Rhetoricen docuit primum; Dialectica deinde:

Et pulchram laudem clarus utrinque tulit.

Carminibus doctis etiam, quae plurima scripsit,

Promeruit vatis nomen habere pii.

Tandem divinis studiis se tradidit ultro;

Annos complures nil nisi sacra legens

Mox Melsungiacam fama pertractus ad urbem,

Fit primum verbi buccina clara sacri.

Bissenis autem vix mensibus ecce peractis,

Ad nostros rediit sede vacante, lares.

Sic voluit princeps generosus et ordo senatus:

Praefecti sacris sic voluere patres

Successor factus Rhodophantae quippe diserto,

Aequavit clari nomina tanta viri.

Praefuit hic populo viginti quinque per annos;

Vir magnus zelo, sedulitate, side.

Dignus, qui plures vivendo duceret annos:

Atque aleret Christi pastor ovile pium.

Sed tres lanificae secuerunt fila sorores:

Quid sumus? heu paleae: pubvis et umbra sumus!

Desumpta haec sunt ex oratione funebri Marpurgi a D. Georgio

Sohnio Theo. D et Profess. ibid. publico habita: item ex catalogo

professor. Acade. Marpurg.

IOANNES MARBACHIUS.

LIndavii ad lacum Bodamicum mundi huius civis fit et ecclesiae

Christi, Ioannes Marbachius, anno millesimo, quingentesimo, vicesimo

primo, die vicesimo quarto Aprilis. Rudimenta etiam literarum prima

percepit sub Casparo Heldelino, ludi tunc patrii magistro. Postea anno

trigesimo sexto Argentoratum augendae doctrinae causa missus est: ubi

praeceprore Bedrotto usus,


page 526, image: s556

triennium ipsum in linguarum et artium humaniorum studiis posuit:

temporisque et operae pretium magnum fecit.

Exinde annum aetatis duodevigesimum ingressus, Wittembergam sese

contulit: talemque sem omni literarum genere praebuit: ut aetatis auno

vicesimo gradu magisterii cum laude sua fuerit ornatus Coniunxit enim

cum eruditionis doctrina, et quae ei a natura inerar, facundia,

studium pietatis: quae gratiam suo cultori et apud Deum et apud

homines parit. Itaque admodum iuvenis ad ministerii sacri opus

accessit: Ienamque evocatus, annum ibi unum duntaxat diaconum egit.

Mox Wittembergam suam rediit, et Theologiae totum se devovit. Ibi

itaque decretus ei est atque collatus gradus Doctoratus Theologiae,

anno Christi, millesimo, quingentesimo quadragesimo tertio, die

vicesimo Febraurii; magno Luthero collegit tunc Theologiae decano.

Hoc ornatus restimonio Isnae in Ecclesiastico munere Paule Fagio

successor datus est. Ibi cum gnaviter officio fungeretur, fama de

industria et virtute viri emanante, Argentoratum anno quadragesimo

quinto evocatus, et ecclesiae ibidem ad D. Nicolai praefectus est. Hoc

loco in munere docendi plurimum profecit: et Patrum Ecelesiasticorum

interpretationes super articulis fidei, cum sacra seriprura studiose

contulit.

Inde sub exitum anni. millesimi quingentesimi quinquagesimi primi, ab

Argentinensi Senatu cum Ioanne Sleidano Tridentum ad Synodum missus

est: ut fidei suae et religionis, quam Resp. Argentoratensis amplexa

erat, rationem redderet Ibi mense Aprili cum Ioanne Brentio in aedibus

Toletani comparuit: et uti publice audiretur petiit. Verum fama de

Augusta a Manritianis capta, Tridentum paulo post allata, et synodum

et actionem omnem disturbavit.

Eodem quo Argentoratum rediit anno, a Deo e terris evocatus [note: *An. 15 52 d. 17. Octob. Surrogatur Hedioni. ]

in beatorum consortium est aspar

Hedio, praecipuus tunc Argentinensis ecclesiae minister. In eius locum

omnium calculo surrogatus Marbachius, qui et docendo fidem probaret,

et vivendo, quae docuisset exprimeret. Sub idem tempus in schola

quoque Argentotarensi provincia sacras literas de superiori loco

explicandi, Marbachio est demandata: quam quomodo gesserit, testimonia

tam hominum, quam scriptorum loquntur.

Anno millesimo quingentesimo, quinquagesimo sexto, cum Fridericus

Elector Palatinus rebus humanis exemptus esset, nullis relictis

liberis, successit Otho Henricus. Is ecclesias suae ditionis

reformaturus, Argentorato Marbachium, viri probitate et integritate

motus accersivit, et tum Haidelbergae, tum in Palatinatu toto omnia ad

Argentoratensis ecclesiae formam disponere iussit. Id quod cum

diligentia singulari praestitisset, re confecta Argentoratum rediit.

Initia itaque doctrinae aliqua inter alios Palatinatus


page 527, image: s557

Marbachio etiam debet. Incruduit autem ea tempestate passim per

Germaniam dissidium illud sacramentarium, quod omnes vere pii haud

excitatum unquam, aut sublatum statim optarint, hodieque optant. In eo

Marbachius quis suus esset sensus, libro edito declaravit, et ut in

aliis, ita et in hoc argumento Luthero subscripsit.

Anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo septimo, cum conventus

Wormatiae religionis ergo liaberetur, missus eo fuit et Marbachius:

ubi quid actum sit, ac qua arte colloqutum abruptum, explicatum est

alibi. Demum Collegii Thomani Decanus et Academiae Ephorus perpetuu:

designatus est, quo loco varios labores et certamina [note: *In Antipp. Sturmii et vita Zanchii. ]

suscepit et depugnavit.

Tandem cum annis triginta sex munere suo Argentorati fun ctus esset;

caducam et miseram hanc vitam cum aeterna commutat ibidem, anno

Christi millesimo, quingentesimo, octogesimo primo, die decimo septimo

Martii vitae suae anno sexagesimo. De functum Ioannes Pappus hoc

epigrammate est prosecutus:

Doctorem purae sidei, magnique Lutheri

Discipulum, insignem relligione virum:

Argentina diu fuit admirata docentem,

Divino afflatum numine Maerbachium.

Nunc dolet exstinctum maesta, absentemque requiris:

Sublatumque videt charius esse bonum.

Impiger ille Dei verbum cum laude fideque

Aedibus in sacris tradidit inque scholis.

Illius officio simul hic Ecclesia Christi

Crevit, et intacta relligionis amor.

Obstitit his, Dommi qui clam umeta revellunt,

Quique Deum violant, et nova sacra movent.

Pasteresque gregi saoro multosque bonosque,

Instructes magna sedulitate dedit.

Ergo, qui periit, vivit: quia nomen in orbe

Vivit, et in caelis gaudia viva capit.

Fuit staturae mediocris, et quae nonnihil ad macilentiam inclinaret;

in colloquiis familiaribus humanus et officiosus.

Scripsit de miraculis veris et falsis diiudicandis ex verbo Dei; et

Confutationem Canisiani miraculi, quod M. Euseng in libel lo devirgine

Ortingana tantopere praedicat Germanice. Veram item ex verbo Dei

tractationem interioris et exterioris hominis Germanice. Concioem de

officio Episcopi, et quis ad hoc munus debeat assumi, item de Cena

Domini duo volumina. Tantum de Marbachio ex Sleidani historia,

programmate et aliis.


page 528, image: s558

IOANNES GIGAS.

NOrthusa, quod est Thuringiae ad silvam Hercyniam oppidum non

ignobile, Ioannem Gigantem, felici ingenio poetam, et sacrorum

elogiorum praeconem facumdum protulit, Maximiliano I. Augusto rerum

potiente, natum anno Christi millesimo, quingentesimo, decimo quarto,

die vicesimo secundo Februarii.

A puero optimis literis, primum in patria, deinde Magdeburgi, ac

tandem Wittembergae excultus, variis et scholasticis et ecclesiasticis

in officiis, plurimum exhausit laborum iuxta et molestiarum; suamque

industriam, studium ac fidem luculente probavit. Arres enim humaniotes

et linguas decuit in valle Ioachimica, et Mariaeburgi, utraque

metallis feta; ac denique Portae ad Salam in ludo illustri. Exinde in

Silesiam evocatus, Freistadii ipsos viginti septem annos e suggestu

sacra tradidit, et explicuit; lingua vernacula perspicuus, atuqe ad

captum auditorum ubique sese demittens.

Postea aetate ad senium inclinante, Suidnicium venit, elegans

Silesiorum oppidum; ubi in templo populum Christianum erudiendo, quod

reliquum vitae fuit, non sine ecclesiae fructu aut laude sua, exegit.

Decessit ibidem, morte dudum praemeditata, sexaginta septem annis

maior, anno Messiae exhibit, millesimo, quingentesimo, octogesimo

primo, die duodecimo Iulii, epitaphioque est honoratus eiusinodi:

Tumulus Ioannis Gigantis Northusani:

Hic iaceo mundi satur: ast anima incolit astra:

Sanguis, Christe, tuus gloria spesque mea est.

Contiones huic ministro non in labris, sed in corde nate fuerunt,

scripsitque se fidei suae concreditos nihil docuisse praeter Mosen et

Christum, ac militiam Christianam, quam militarent freti ultimo

Pascha. Inter amicos praecipuos ipse celebravit Hieronymum Wellerum,

Ioannem Mathesium Theologos, Georgium Aemylium, Ioannem Stigelium,

Georgium Fabricium poetas et philologos. Melancholia aliquando vexatus

fuit gravissima, pro cuius liberatione Deo per omnem, vitam gratias

egit, illo patriarchae usus: Minor sum cunctis miser ationibus ac

beneficiis tuis, Iehova. Scripsit poemata non pauca; ut sunt Silvarum

libri quatuor: epigrammatum innocuorum liber unus, scriptus in

illustri ludo Portensi; elegia de duabus eclipsibus lunae anni

trigesimi


page 529, image: s559

octavi: lugubre earmen in obitum I. Georgii Saxoniae ducis filii, item

in mortem Erasmi; Encomium Lipsiae: methodum scribendi carmina. In

Theologicis exierunt eriam ipso vivo, (a morte enim quicquam suorum

edi prohibuit) coneiones variae, ut de ministris verbi, et eorum

auditoribus, de precibus, de vita aeterna, de vero et falso ieiunio:

do extremo iudicio: de sanctis vivis in his terris: depassiene Domini:

de baptismo: de certitudine religionis Christianae: adversus

Schvvenckfeldii fanaticos errores: de regeneratione. Eminent inter

omnia eius scripra Postilla Germanica, et Catechismus homiliis

explicatus: quibus multi ecclesiarum ministri adiuti fuerunt.

Emblematis quasi loco placet heic addere Georgii Fabricii epigramma,

quo encomium illud Lipsiae, carmine a Gigante scriptum ornavit. Id est

eiusmodi:

Lipsensem egregiis ornavit laudibus urbem,

Ora Medusaeo lotus in amne Gigas.

Non turres tantum decus addunt urbibus altae:

Et facta artifici splendida tecta manu:

Quantum facundi suavissima Musa poetae,

Ductaque Pierio carmina pulchra stilo.

Tecta ruunt: pereunt ipsae cum turribus urbes:

Sed vatum laudes nullaruina premit.

Tantum de hoc Gigante Christiano et Theologo, ex scriptis ipsius, et

bibliothetis.

ZACHARIAS URSINUS.

ZAcharias Vrsinus, Vratislaviae, Silesiorum metropoli, urbe Germaniae

facile pulcherrima, repub bene constituta, natus est, anno Christi

millesimo, quingentesimo, trigesimo quarto, die decimo octavo Iulii,

die Sabbathi, sub vespetam, familia honestissima, patre Casparo, avo

Conrado Beer: qui Neapoli Austriae civis in re sat aluta fuit.

Hic Conradus, Ursini avus, miserat filium Casparum ad Academiam

Viennensem studiorum causa: ubi cum Thoma Venatorio, scriptis eruditis

et piis claro, degens, haud mediocres in literis progressus fecit:

erudiendis etiam quibusdam nobilibus Stiriis ad hibitus, egregium ab

iis pietatis et industriae testimonium retulit.

Post Vratis laviam, anno Christi vicesimo octavo, profectus, ibi

patriciis aliquot, et in his Sigismundo Puchero, primariae

auctoritatis viro, in instituendis filiis operam addixit: cui ita


page 530, image: s560

fidem et integritarem probavit: ut eum et officiis publicis, et

affinitare fuerit dignatus. Nam munia quaedam in Republ. illi sunt

imposita; inprimis Diaconiae, sive curandae elecmosynae. Quod munus ut

sacrum, ita et ibi et in amplissimis regnis honorificum: hominem

requirit fidelem, impigrum, prudentem: qui et pauperibus indigenis de

necessariis prospiciat: et ecclesiastica bona rite procuret. Praefuit

ei officio octennium summa fide: cumque eruditione, ac iudicio,

dicendique facultate polleret: a primario pastore Ambrosio Moibano

cathedra ecclesiastica dignus est iudicatus. Desponsa quoqueei tune

est e patritia familia, Pucherianae consanguinea, Anna Rotha; e qua

hic Zacharias primogenitus est natus.

Qui posteaquam puer ad scholam patriam accessit: statim indolem

praeclaram ostendit: et ingenti felicitate commilitones antevertit.

Mox in iis literis, quibus aetas puerilis informari solet, eos fecit

progressus: ut anno decimo quinto aetatis, elegantis carminis haud

minus, quam solutae orationis scriptione, summis scholae praesidibus,

Ambrosio Moibano, et Ioanni Morenbergio suam diligentiam probarit: et

accedente commendatione ludimoderatoris Andreae Winckleri, anno

sequenti aetatis suae decimo sexto, ad Academiam Wittembergensem,

uberioris doctrinae capessendae gratia missus fuerit: a senatu,

amicis, ac tribu mercatoria subsidio, ad illius temporis annonae

difficultatem tolerandam, adiutus.

Ingressus est Wittembergam anno quinquagesimo secundo calendis Maii;

ac politiora humanitatis studia amplexus, sodalitia prava, otium

igoavum, et ludos magis, quam libros sectantia, et sibi quoque

insidiantia, fugit ceu pestem: animum autem honestis ac seriis studiis

intendit: insignes Academiae doctores ac [gap: Greek word] in

quibus emicabat tamquam Hesperus Melanchthon, audivit sedulo biennium

et amplius. Postea ob luem ibi gliscentem et contagii metum, primo

Torgam, quo Melanchthon secesserat; deinde in patriam se recepit,

honestissimo Melanchthonis testimonio ornatus, ibique hiemavit. Mox

sequentis anni vere Academiam Leucoream repetiit, adiuctus patritii

Quirini Slaheri, magni viri, Ioan. Cratoni et Ioach. Camer aerio

amicissimi filio: cuius studia moresque graviter guberna vit, comvictu

Viti Winshemii usus9.

Wittembergae commoratus est quinquennium: et eximiam linguarum,

poeseos, artium Philosophiae, ac Theologie, scientiam, studio

indefesso, sibi comparavit. Itaque et Melanchthoni familiaris at

dilectus; aequalibus carus et iucumdus; doctissimis quibusvis viris,

qui tum ex illa Academia in universam Europam magno numero

effundebantur, notus acceptusque fuit: quibus cum amicitiam

scholasticam, tum aliis officiis, tum mutuis literarum commerciis

aluit postea, et constanter auxit.


page 531, image: s561

Annomillesimo, quingentesimo, quinquagesimo septimo, de cdsilio

Imperatoris Ferdinandi, et principum Elcctorum Imperii, institutum

fuit in urbe Vangionum colloquium, inter Pontificios et Protestantes,

de modo componemdi religionis controversias; quo eventu, alibi eriam a

nobis est indicatum. Adid Ursinus quoque, Melanchihonem, eiusque

comites Eberum, et Peucerum securus, abiit, haud absque venia et

viatico senatus Vratislaviensis, una [orig: unà] cum Ioanne Ferinario, professore

Wittemberge, post etiam Marpurgi et synodi istius clatissimos

Theologos audivit, vidit; quae agerentur, perspexit. Ea

opportunitateusus vicinas ad Rhenum urbes. et Academias invisit,

Argemrinam, Basileam, Helvetiam perlustravit: inde Lausannam, et

Genevam se contulit: ubi Cabvinum ac collegas audivit, et fibi

conciliavit. A Calvino quidem et libellis a se tum editis donatus est;

quib. manu propria nomine prae scripto testatus est amorem in Ursinum.

Post adut Galliam ac per Lugdunum, et Aurelias penetravit Lutetiam

Parisiorum. Hie paulo [orig: paulò] diutius haesit linguae Gallice et Hebreae ex

doctissimo Mercerorectius addiscendae gratia Itaque saepe dixit.

Mercero se multum in Hebrateis debere. In reditu Tigurum delatus, ita

tum urbe, tum eximiorum illorum, quibus abundabat doctorum virorum

consuetudine delectatus est; ut aliquamtisper ibi commorari visum sit

lubitumve. Tandem ex Helvetia per Sueviam Tubingam, Ulmam,

Norinbergam, et Franconiam in Saxoniam ad praecaptorem Melanchthonem,

a cuius latere noluit avellt, reversus est. Ibi vix dum studia

recolere coeperar, cum eccoliteris a senatu Vratislaviensi, anno

quinquagesimo octavo mense Septembr. vocarur ad scholae patriae, quam

Elisabethanam dicunt, guber nationem Munus id honestissimum non

dertectavit; ut qui patriae natum se cogitaret, atque etiam cum laude

et approbatione sustinuit:

Ante annos annos animumque gerens curasque viriles: ac gessisset

diutius: si per importunitatemquorumdam commodelicuisser.

Commissa erat Ursino, praeter artium et linguarum lectiones, etiam

explicatio libri examinis ordinandorum ad ministerium a Mclanchthone

conscripti. In qua cum pervenisset ad locum de cena Domini proposuit

eius exegesin secundum analogiam fidei, scriptutae, et anriquitatis

orthodoxae consensum, adeoque sensum ipsius auctoris, praeceptoris

Philippi [gap: Greek word] , verum et germanum, quem ipse

[gap: Greek word] discipulus optime perspectum habebat. Ibi starim

Ursinus Sacramentarius a Demagogis proclamatus, et adversarios

expertus est; quos prius amicos et fautores habuerat. Igitur ut fidei

suae rationem redderet isto necessario tempore, et erroris

Sacramentarii famam aur culpam amoliretun rotam doctrinam de

Sacramentis, Baptismo, et Cena, propositionibus certis, nervosis, et

accuratis complexus est, et quib, conveniebat, exbivit, et

communicavit, quae Tom. I. oper. eius insertae legumtur.


page 532, image: s562

Huius dissidii fama perlata Wittembergam, Melanchthoni dolorem magnum

attulit; qui consultus eciam epistolam ad Morenbergium scripsit, quae

publice exstat. Hortatus est idem Melanchthon Ursinum ad constantiam

in tuenda vera sententia; vel ad reditum in Academiam; ut se meboribus

temporib. servaret. Libeteius sententiam ex epistola Ioannis Ferinarii

ad Ursinum adscribere: Satis, ait scio, te quarere, quidad haee

Philippus? Ipse vero te hortatur ad constantiam in tuenda vera

sententia, eum eertamen plane iam motum sit: tamem quantum omnino

fieri possit eum moderatione, et patientia summa: idque suo exemplo.

Expoiveram ei quaedam etiam antea sednunc quidem totum negotium: ac

cum pie admodum et reverenter scripseris, cum de ceteris omnibtum de

reipsa; dedi ei legendam tuam epistolam quam recens misisti, ad

verbum. Qualecta, non credis, quale eius de te fuerit iudieium: et

stutim postulavit librum propositi num quem cum inspexisset tantum

obiter, coepit laudare et ordine et tractationem fundamentalem libri,

addens, se omnino totum velle legere. Nam de eruditione tuase quidem

hactenus scivisse: sed de tantarum rerum cognitione, quae inte sit,

tam illustre nihil comperisse. Vides igitur, in qua nunc parte hareas

apud ipsum amicitiae. Et post pauca. Etiam tui mentionem faciebat,

priusquam ego inciperem de te quidquam dicere. Si Zacharias, inquit,

usus fuerit suopoetico spiritu: profecto ibit isticlameri obviam. Haec

ille.

Ursinus, qui tum natura a rixis, tum certo iudicio a contentionibus

ecclesiasticis abhorreret: loco cedere maluit: ac a senatu missionem

impettavit, honestissimo cum testimonio, eaque conditione: ut,

quandocumque revocaretur, ad ecclesiae, patriaque usum; se facilem

exhiberet, acsisteret. Factum id die septima post obitum

Melanchthonis: vigesima sexta Aprilis, anni sexagesimi. Cum ibi ab

avunculo suo, Alberto Roth, veneranda canitie sene, interrogatus

esset; quonam animus esset abire? respondit ei his verbis: Haud

invitus equidem exeopatria: quando veritatis confessionem admittere

non vult: quam bona conscientia non possum omittere. Sedsi viveret

adhuc optimus praeceptor Philippus: alio non concederem, nisi adipsum.

Nunc eo mortuo, conferam me ad Tigurinos: quorum etsi non est hic

existimatio magna, tamen in ecolesiis aliis ita celebre nomen est, ut

a nostria contionatoribus obscurari nequeat. Sunt enim illi pii,

docti, magni viri: quibus cum agere, Vitamque transigere deinceps

decrevi De ceteris providebit DEUS.

Sic excessit patria, die vicesimo quinto Iunii. dolentibus optimis

quibusque, quos in orthodoxa fide, viva voce et scriptis, atque

inprimis eruditissimis illis Thesibus de Sacramentis, confirmarat:

quibus, reditum eius maturum optantibus et sperantib. summum sui

desiderium reliquit. Inter illos fult Ioannes crato, et Maternus

Eccelius intimi et familiarissimi. Quorum hic in aede


page 533, image: s563

Vratislaviae primaria, contionibus praeclaris doctrinam sinceram

modeste proposuit: at a nonnullis delatus Calvinismi nomine, non ita

longe post, eandem cum Ursino, exilii sortem subiit: et Benshemii in

Palatinatu inferiore ecclesiam postea fideliter docuit; ubi et vitam

in terris clausit. Ille vero Ursino peregre profecto, subsidia

pollicitus, ita ad eum: Ego bonis caducis, ad aerumnosam hanc vitam

necessariis, quorum usum mihi Deus concessit, tibinon sum defuturus,

cum tu sempiternos thesauros mecum communices. Vratislavia Vrsinus

Wittembergam venit: ubi cum gaudio a Professoribus excoptue, atque

collega expetitus, subsistere noluit: animo secum praecipue volvens,

aut praesagiens, a morte Philippt, cui vivo ingrati cuculi

[gap: Greek word] non peperceramt, imo insidias, pericula, exilium

struxerant; Academiae mutationem imminere, quae et secuta. AdI

Ielvetios ergo iter suscepit, Tigurumque appulit die tertio Octobris,

anni sexagesimi: quo eum Martyris, Bullingeri, Simleri, Lavateri,

Gualteri, Gesneri Frisii, virorum omni laude clarissimorum, pietas,

doctri na, humanitas, ac consuetudo, cumque illis ante biennium

contracta amicitia, vel potius ipse drus rettahebat. Sed et ipsimet

eum ad se literis amantissime in vitabant: ut ex his Ioannis Frisii

deprehendere licet: Hoc tibi, Ursine, omnino persuadeas: me tuacausa

facturum omnia. Non te latet, quid tibi discedenti communicarim: ut si

patria religionis causa pulsus esses; tibi apud me seires, quoad Deus

vitam concesserit, esse prospectum.

Ad hunc igitur se contulit; iu cundissima usus consuetudine magnorum

illorum virorum, quibus Tigurum affluebat: ex qua et fructus cepit

uberrimos. Nec enim otiosam ibi vitam egit: sed ad usum ecclesiae se

com paravit, praesertim a P. Martyris ore pendens; cui plurimum

acceptum retulit: ut a quo seientiam solidiorem Theologiae hausislet.

Gesnero autem quam carus fuerit: ex epistolis eius ad Cratonem

liquet.

Anno sexagesimoprimo, posteaquam synodo Tigurinae suam fidem,

doctrinam, et pietatem abunde probasser: a sum mis illis viris et

Theologis, ad talentum sibi divinitus commissum cum foenore multiplici

elocandum ecclesiae, est exstimulatus. Advenerant commodum eo tempore

Tigurum Haidelberga missae literae a Thoma Erasto: quibus Academiam

eam idoneo Theologo destitui signisicabat Expetiverat quidem elector

Otho Henricus ante triennium Petrum Martyrem: suaserat etiam Calvinus,

ei vocationi pareret: verum quod Martyr aetate gra vis iustam

excusationem haberet: Ursinus autem ab ingenio acri et igneo, iudicio

exacto, doctrina varia et exquisita laudatus, et Haidelbergensibus

ipsique principi electori esset commendatus, tamquam natus factusque

ad docendum, et Germanus, et Germanicarum rerum, et ecclesiasticarum

controversiarum probe gnarus,


page 534, image: s564

ac iuvenis, et laboriosus: Haidelbergam vocatus nono Septembris eo

appulit. Statim adhibitus est ad erudiendos adolescentes studiosos in

collegio Sapientiae: quam Spartam ornavit egregie, omnes partes

implens prçceptoris et magistri fidelis. Paulo post ei fuit additus

Conradus Marius IC post consiliarius ecclesiasticus. Contiones etiam

aliquas habuit ad populum. a quibus tamen post abstinuit: quod ea in

parte sibi minus ipse satisfacerer.

Anno sequenti sexagesimo secundo, aetatis 28. perspecta iam illius

ingenii vi, et doctrinae copia, summaque docendi facultate et

dexteritate, praeter id, quod in collegio Sapiemtiae gerebat munus, ad

publicam etiam professionem Locorum communium est vocatus: acsecundum

leges Academiae, et facultatis Theologicae, Doctoris titulo non tam

lubitu suo; quam iussu et imperio alieno decoratus, Vicesimo quinto

Augusti. Postridie senatui Academiae adseriptus, moxintra unius

hebdomadis spatium auspicatus est publicas lectiones, habita oratione

de locis Communibus: quae post obitum eius, ex reliquiis bibliothocae,

in lucem est producta. Professoris officio functus est ad annum usque

sexagesimum octavum. quo successit ei D. Hieronymus Zanchius.

Collegas habuit Petrum Boquinum, Immanuelem Tremellium. hunc Veteris,

ilium N. T. professores, pietate, doctrina, scriptis clarissimos,

eosque sibi coniunctissimos, qui una manu, concordib, votis, Ziona et

Hierosolymam Palatinam exaedisicarunt. Quinquennium autem docuit Locos

Communes, ca perspicuitate et seliditare; ur si perrexuisset; integrum

sacrae Theologiae corpus haberemus, et tale, quale diu desideratum a

piis optari potuisset.

Praeter ordinarios istos in Academia et Collegio Sapiemtiae labores,

fuit etiam adhibitus deliberationi de Catechesi Palatina Cum enim

ecclesiarum et scholarum ministri dissentaneos Catechismos, unus

Brentii, alter Lutheri, quidam sua commenta proponerent: optimus

Elector, ut ad harmoniam, et uniformem hypotyposin sacrae doctrinae

cumctos revocaret, a Theologis pleniorem et planiorem Catechesin

scribi iussit. Id ab Ursino quoque factum cum laude, sicut ex operibus

eius quisque colliget.

Anno sexagesimo tertio lucs pestilens aulam curiam, Academiam,

Collegium Sapientiae dissipavit, ac locis disianxit: Ursinue autem

domi remansit, et commentariolum de mortalitate, et comsolationibus

Christianis, in usum popularem, conscripsit; qui e Teutonico in

Latinum sermonem est conversus.

Eodemanno Mattbias Flacius Illyricus, Heshusius, et alii quidam

haudita pridem editam Catechesin Haidelbergensem adorti sunt chartis

dentatis, et hinc inde nonnulla cavillati (totam enim impugnare non

fuerunt ausi) potissimum de Christi adscensione, praesentia,

Saecramentis, cena; et pium opus instaurationis ecclefiarum in

Palatinatu, calumniis et obtrectationib. passim in vulgus


page 535, image: s565

iactatis, haud parum remorati. Hic corum conatibus occurrendum ratus,

pius princeps Fridericus Elector, uno quodam apologetico scripto

lingua Germanica, veritatem et innocentiam vindicari, et in aspectum

etiam imperitorum, ac lucem, tenebras memdaciorum fulgore suo

pellentem, proferri iussit: eamque curam Ursino commendavit: ut

iniquas Catecheseos censuras dilueret; finceram autem doctrinam

tueretur: quod ipse quam sideliter aut feliciter praestiterit; haud

ignorant, qui legerunt illud scriptum.

Cum autem non modo profanum vulgus tribunitiis clamoribus

conviciatorum incitatum, sed maiorum etiam gentium Dii, a suis

Theologis persuasi, Electori Friderico plurimum negotii facesserent:

attamen nihil aliud exprobrarempt magis, quam qued in articulo de Cena

Domini novam, peregrinam, ab Augustana Confesl. damnatam doctrinam

inveheret: Electori visum est, apertam hoc de capite comfessionem

publicari: quod effectum, Exegesi verae doctrinae de Sacramentis, et

Eucharistiia, iussu magistratus ab Ursino, nominc Collegii Theol. sic

scripta. ut plurimorum oculos in Germania aperuerit, animosque vel ad

orthodoxam fidem, vel ad moderatiora consilia, sensaque et iudicia

meliota de Palatina confessione traduxerit.

Anno sequenti 64. Ursinus etiam ad colloq. Maulbrunnense vocatus ab

Electore Brentii et Smidlini ubiquitatem ita revicit, ore primum, post

etiam calamo: ut iisdem argumentis ab aliis etiam, tum Lutheri

sequacibus, tum Pontificiis cxplosa fuerit. Sed aliorum etiam

adversariorum invectivas in nostros, sub id tempus accuratis libellis

comfutavit: qui in lucem sunt prolati. Sub idem tempus eidem Electori

Friderico, Paedagegea, vel scholas illustres, Ambergae, Haidelbergae,

et Neuhusii Vangionum instituempti, comsilio suo adfuit: formam

docendi, modum discendi, et regendi praescripsit: ac pro accurato suo

iudicio, quo valebat plurimum, in multis aliis magnisque rebus, quae

ex usu Reip. forent, prudenter ad monuit. Unde pio Electori carus adeo

fuit: ut cum a Bernatib. per Benedictum Aretium Haidelberg. eo nomine

missum, anno septuagesimo primo, ad professionem Theologiae in

Academia Lausannensi, vocaretur, et missionem peteret: eam impetrare

haud potuerit. Nam, quod clementiae et propensionis summae

testimonium, clector sua manu, id quod et alias facere solitus,

scriptis literis, serio illum multis allatis causis ab ea profectione

retraxit, et [gap: Greek words] detinuit: oblata ipsi

benignissima sua gratia, et data optione collegas unum aut alterum

adscisceret; ne laborib. corpus, etsi natura firmum ac robustum,

exhauriret. Unus enim ipse supra triennium omnes in eo Collegio curas

inftituendi et gubernandi tumc sustinebat: collega autem ex voto

nuspiam apparebat. Itaque discipulum Iacob Kimedontium, virum insigni

ingenio, doctrina, et virtute, socium ac [gap: Greek word] fibi

adscivit, anno


page 536, image: s566

septuagesimo secundo. Paulo post coniugium iniit, cum Margarita

Trautuinia, honesta mattona: ex qua unicum suscepit fiium Ioannem,

ecclesiae deinde ministrum, paternaeque virtutis heredem. Ipse

Ursinus autem nihilo remissior in officio fuit guhernandae iuventutis;

aut segnior in adornandis utilibus monumentis.

Anno septuagesimo quarto de mandato electoris Friderici, composuit

confessionem fidei, de DEO, de Persona Christi, et Cena Domini: quae

opposita fuit vesanis cuiusdam male feriati calumniis, de seminibus

Arianae haereseos Haidelbergae sparsis: a quatamen quantum abhorruerit

pius Elector, et ecclesiae Palatinae, facta seria, poena severa, et

scripta orthodoxa testantur, et testabuntur.

In aliis autem occupationibus, quibus ingenii et corporis vires, cum

publico commodo, impendit Ursinus; totus in eo fuit: ut discipuli tum

sanae Philosophiae, et praesertim Logicae praeceptis, tum orthodoxae

Theologie cognitione, quam optime imbueremptur. et ad scholarum atque

ecclesiarum ministeria [gap: Greek word] redderentur. Et sane

ex ipsius officina prodierunt invumeri ac celeberrimi domus Domini

architecti. quorum illa studio preciare et in Belgio, et alibi est

exaedificata. Ac floruit illud Pietatis [gap: Greek word] usque

dum vivis exempto Friderico III. mutatio sat nota incidit anno

septuagesimo septimo. Tum enim, quotquot Lutheri dogmata omnia non

amplecterentur, sunt exautorati, atque in his etiam scholastici alii

et alumni Collegii Sapientiae, postridie cal Octobr. Octiduo post

dimissus est et Ursinus cum collega Kimedontio. Verum privatam illc

vitam diu non egit: ad quam tamen inclinabat ea aetate, senectutis

ingruentis incommoda praesentiscens. Nam illustriss, et fortiss. dux

Ioann Casimirus ilico eum ad se vocavit. ut qui sciret, quanti eum

pater elector Fridericus, q quo et commendatus erat filio Casimiro,

fecisset: et quanto usui sibi scholaeque futurus esset Adventarunt

etiam mox senatus Bernatum literae: qui b.invirabant eum in urbem

suam; ut Aretio, aut Basilio Marquardo Theologis succederer.

Instigabant insuper Musculus, Gualterus, Lavaterus, Hortinus:

ancipitem etiam ac dubium aliis ex locis reddebant al ii.

Sed duci Casimiro certum erat, Ursinum a se non dimittere: cui ut

operam suam addicerer, rationibus haud exigui momenti a Christophoro

Ehemio cancellario, Wenceslao Zulegero, et Petro Beutrichio,

consiliariis, persuasus fuit. Cumque; optim us princeps constanter et

sincere, secundum symbolum suum, orthodoxam fidem propugnare; et eius

rei causa Neustadii novam Academiam aperire deliberatum haberet: eam

de Ursini quoque consilio constituit. In ea praeter alios aliarum

disciplinarum magistros, voluit, ut et duo Theologi scripturam sacram

docerent. Itaque vocati D. Hieronymus Zanchius, et D. Zacharias

Ursinus: qui


page 537, image: s567

post Zanchium biduo migravit Neapolim Casimirianam, die tertio Maii,

anno septuagesimo octavo. Eiusdem deinde mensis die vigesimo sexto,

lectionem publicam, enarrationem Iesaiae cepit: quem Prophetam quam

enucleate quamque [gap: Greek word] exposuerit: nullus, qui vel

inspexerit commentarium, ignorat.

Cum autem ita libris et literis affixus, exercitia corporis et

valetudinis curam negligeret: incidit in aegrirudinem: e qua vix anno

sequenti se recollegit: et dccimo octavo Sextilis ad docendi munus

rediit.

Praeter Theologicas autem, in studiosorum usum Logicas etiam scholas

habuit. Hoc loco clariss Viri Ioannis Sturmii de Ursini lectionibus

iudicium placet adicere: quod ad laudes viri non parum facit Hic

ergo, Ursinum, inquit, aliquot scholis audivi. Absque arrogantia et

ostentatione, prudenter, definite, distincte omnia explicat: quae

auditorem faciant eruditum, et bene iudicantem etiam paucis mensibus.

Digniisti duo, (Zanchius et Ursinus) ad quos ex longinquis regionibus

multi conveniant. Haec Sturmius Neustadii anno LXXXI.

Auditoribus suis tunc edixit: ut si quid minus in lectionibus

aedsequerentur, aut alias serupuli quippiam haberent, id in charta

eonsignarent, et sibi sub finem lectionis cuiusque traderent: se tum

domi cogitaturum de obiectis, ac eorum solutione sufficienti: eamque

sub initium sequentis lectionis allaturum: ut omnes simul eam audiant,

et expendant, an sibi satisfactum sit. Hoc pacto se labore

rcsponsionum extemporanearum, quae non semper adeo possunt esse

solidae, ac omni ex parte perfectae, liberatum: studiosos autem bene

praemeditatis solutionibus [gap: Greek word] rectius informatum

iri. Quod disputandi genus utilius eo, quod ubique fere teceptum,

iudicavit.

Praeterea multos utiles tractatus, et libros intra biennium il lud:

imprimis Admonitionem Neustadianam anno octogesimo iprimo nomine

communi conscripsit Ac licet ob continuas vigilias, curas,

meditationes, scriptiones, imbecilli valetudine,

[gap: Greek word] , aliisque morbis gravibus obnoxius esset: tamen ab officio, et

laboribus docendi abduci non potuit: sed tamquam fortis dux in acie,

et statione sua perstitit: usque dum vis maior cum afflixit, et lecto

affixit: e quo tamen epistolas, et scripta, praecipue considerationem

commonefactionis Chytraei, suo amanuensi dictavit, nullam etiam tum

animi quietem captans: sed pro ecclosiae commodo sollicitus, plura

quoave monumenta post se relinquere cogitabat: ut refutationem

Iesuitarum, praesertim eorum dogmatis, de iustificatione,

Samosatenianorum, Schvvenckfeldianorum, et libri Georgii Cassandri:

qui dum


page 538, image: s568

Papatum reformare simulat: stabilit et commendat aeque, at aperti

hostes.

Sed aderat faralis hora; qua cursu suo completo, post agona praeclarum

decertatum, coronam illam amarantinam gloriae, a caelesti Agonotheta

accepit. Obdormivit enim in Domino, dulci quasi somno sopitus,

adstantibus familiaribus, die sexte Martii, anno Christi millesimo,

quingentesimo, octogesimo tertio, sub horam sextam vespertinam,

aetatis suae anno undequinquagesime climacterico. Sepultum est corpus

eius octavo Martii Neustadii, in choro rempli a Ruperto rufo Palatino,

Academiae Haidelbergensis fundatore, magnifice conditi: sic volentibus

superiorib. Ipse enim sine pompa, ut vixerat: ita etiam commu ni

publicoque coemiterio humari cupierat. Ibidem ei monumentum, honoris

crgo, in templi parte interiori, positum est a Scholarchis et Collegis

huiusmodi:

CONDITUM HIC EST CORPUS ZACHARIAE URSINI VRATISLAVIENSIS, THEOLOGI

SINCERI, PROPULSATO RIS HAERESIUM DE PERSONA ET CENA CHRISTI. VOCE ET

STYLO ACERRIMI, PHILOSOPHI ACUTI, VIRI PRUDENTIS, MODERATORIS

IUVENTUTIS SEVERI, EVOCATI EX HAC VITA ANNO DOMINI M. D. LXXXIII.

AETATIS SUAE XLIX. DIE VI. MARTII. MEMORIAE ET HONORI COLLEGAE IN

CHRISTO CARISSIMI ET OPTIME MERITI, NEAPOLITANA NEMETUM SCHOLA GRATITU

DINIS ERGO P. C.

Mortuum oratione funebri laudavit V. Cl. Franeiscus Iunius in schola

tunc Neapolitana apud Nemetes Theologiae professor: et carminibus

epitaphiis deflerunt viri in omni doctrinarum genere praestantissimi:

quae operibus cius adiuncta leguntur: de quibus nos hoc Bezae

adscribendum duxtmus:


page 539, image: s569

Ursinum dederas unum, Deus optime, nobis,

Sufficeret nobis tua qui pene omnia solus,

Sive homines ille humana tatione doceret,

Artibus excultus cunctis: sive entheus illum

Spiritus arcanos depromere pectore sensus

Iusserat: et sacri quatientem lampada verbi,

Discutere errorum nebulas: cuneosque ruentum,

Divinis fretum telis, hinc inde luporum

Rumpere, tutantem Chrisli divinitus agnos.

Ergo quid Ursino properata morte perempto,

Crediderim superesse gregi, qui sicut in uno

Cuncta habuit quondam, sic cuncta amisit in uno?

Sic ego multa gemens et planctibus aera complens,

Quum Deus excelsa miser atus ab arce gementem,

Pone modum lacrimis, inquit; vobisque sibique

Vivit qui vitam impendit vobisque mihique.

Erge, Ursine, absit nobisque, tibique, Deoque

Ut te viventem, deinceps cou lumine cassum

Ploremus stulti, quem tot tantique labores

Aeternum aeternae consecravere saluti.

Et quibus hosce lupos tecum victricibus armis

Fregimus, in media nobis cum morte relinquas,

Nempe etiam nobis vere post funera vivis,

Et vives, donec eoelorum regia tecum

Felici excipiat functos certamine cunctos.

De reliqua vita et virtutibus eius plura non dicemus: sed paucis rem

totam complectemur. Non fuit Ursinus ex iis, quos ultionis tem poribus

Apostolus venturos [note: * 2. Tim. 3. v. 2. seq. ] dixit:

[gap: Greek words] quales haud pauci reperiuntur hac aetate quoque inter eos,

qui se profitentur Theologos. Ab his abfuit longissime. Nihil sibi

tribuit: Theologiae studiosus, quam Dector dici maluit. Rei privatae

minime cupidus: a donis Principum abhorruit: ea quoque literis

deprecatus; adeo non placuit illi, quod plerisque, carmen Homericum,

[gap: Greek words] Si beneficiis eiusmodi uti voluisset, aut

etiam abuti gratia Principum; opes acquisvisset: sed his haud

inhiavit, ipse supra sortem prope liberalis.

Pietas, morum probitas, et gravitas ex omni vita relucebant.

[gap: Greek word] teres, atque rotundus erat; fibi semper similis et

constans. [gap: Greek word] : temporis parcus: quod inscriptio

Musaei innuit:


page 540, image: s570

Amice, quisquis huc venis,

Aut agito paucis; aut abi;

Aut me laborantem adiuva:

Fuit tameu [gap: Greek word] ; ut fit in eiusmodi ingeniis. Quo

enim quisque sollertior et ingeniosior: hoc docet iracundius et

laboriosius. Fructus laborum ac institutionis eius omnibus sunt noti

ac manifesti: ut nihil attineat amplius adferre:

[gap: Greek words] .

Scripsit, ut supra attigimus, commentarium de mortalitate et

consolationibus Christianis: Admonitionem Neustadianam: opigrammata

item ad Ioaennem Frisium Tigurinum, hospitem suum. Post obitum autem

eius opera eius collecta et edita sunt, partim a filio herede unico,

partim a gratis discipulis, D. Davide Pareo, et D. Quirine: et ab hoc

quidem postremo omnia, quae haberi saltem potuerut, collecta,

tribusque tomis distincta evulgata sunt, praeterquam quae ipso vivo

sine nomine suo prodierunt. Nam quod esset ab omni

[gap: Greek word] specie alienus, et non personas cum personis; sed causas cum

causis, rationes cum rationibus contendendas existimaret: nomen suum

supprimi voluit; et necubi adscriberetur, diligenrer cavit: contra

quam hodie factitant famae avoupes, et quos tenet insatiabile

scribendi cacoethes.

Coronidis loco placet subicere testimonium geminum, cuius et supra

alterius facta mentio: quo optimus vir et Theologus Ursinum vere

ornavit. Primum est ei datum anno 1552. cum ob pestis contagium

Wittemberga se in patriam reciperet; estque eiusmodi:

S. D. Omnibus lecturis has literas.

Sua cuique virtus praecipua et vera commendatio est. Cum igitur exstent

Latina et Graeca carmina Zachariae Vrsini Vratislaviensis erudite

scripta: prudentes et docti viri, lectis illis, suo iudicio probabunt

ingenium, studia, et voluntatem eius. Nam et genus versuum splendidum

est; et res ex fontibus doctrinarum fumtae sunt; et sonant eius Musae

veram de Deo doctrinam, et virtutum laudes: Propter has virtutes et

vir clarissimus Quirinus Slaher studia eius sua liberalitate adiuvit.

Ostendit et Senatus inclita urbis Vratislaviae, se de ipsius ingenio

bene sentire. Quamquam autem habet Zacharias haec testimonia virtutis

illustria: tamen et a me literas petivit; ut amicitiae nostrae signum

in hae migratione secum auferret. Dedi igitur ei hoc et iudicii et

benevolentiae testimonium. Spero Zachariam Ursinum, Deo iuvante, usui

etornamento fore Rei pub. quia natura eius est avida et capax optimarum

artium. Didicit igitur linguam Latinam et Graecam, initia

Philosophiae, et incorruptam doctrinam ecclesiae Dei. Et animi

pietatem vera invotatione Dei, et honesta morum gubernatione


page 541, image: s571

exprimit. Ae specimen ingenii, studiorum et voluntatis edidit, ita

scriptis carminibus: ut eruditis et propter versuum elegantiam, et

rerum gravitatem placeant Estque virtus digna laude, quod cum vena

ingenii singulare Dei donum sit, ut hanc auctori significationem

gratitudinis reddat, suo eum dono celebret. Etsi autem in his publicis

periculis, et metu vastationum, quas Turcica arma minitantur, multorum

voluntas erga literas fit languidior: tamen sciamus, voce divina

utrumque praedictum iesse, in hac senecta mundi et futuras esse

maiores generis humuni confusiones, quam fuerunt antea; et tamen

Filium Dei collecturum esse Ecclesiam aeternam, etiam inter Imperiorum

ruinas, et hospitia ei servaturum. Hac vera consolatione se quoque

eonfirmet honestissima civitas Vratislavia; et petat, ac speret a

Fileo Dei protectionem adversus barbariem Turcisam, nec deterreatur,

quo minus Ecclesiam ornet, et bonis ingeniis opem ferat; sicut diu iam

facit. Magna fuit laus veteris Massiliae, quod mores civium honeste

rexit, et fovit artes Haec officia sunt civitatis necessaria.

Sedaccedere hoc debet, ut sit urbs hospitium ecclesia Dei. Quare

Vratislavia et disciplinam civium honeste regit et tuetur arter. et

praebet hospitium ecclesiae, eamque omnibus officiis ornat. Ideo

Senatui patriae hunc Zachariam praecipue commendo Oro autem Filium Dei

Dominum nostrum Iesum Christum; ut gubernet Zachariam, et faciat eum

[gap: Greek words] , et organum salutare Ecclesiae, et suae

animae. Datae Wittebergae, anno 155a. die Iacobi Apostoli, filii

Salomes.

Philippus Melanchthon mau propria.

Alterum testimonium eiusdem Melanchthonis Ursino daum anno 1557 in

conventu Wormatiensi, sic habet:

S. D. Omnibus lecturis has literas.

Dulcissime dictum est in Graeco poemate:

[gap: Greek words]

Cum igitur hic Zacharias Ursinus natus in familia honesta inclitae

urbis Vratislaviae, a Deo facultate scribendi carmen ornarus sit, et

mores eius sint honesti et placidt: dignus est et benevolentia bonorum

virorum et laude. Vixit in Academia nostra eirciter septennium, et

omnibus bonestis viris apud nos propter eruditionem, venam, bonos

mores, et veram invocatienem Dei, carus est. Seit autem in veteri

Heracliti versu sic describi vitam eruditi viri:

[gap: Greek words] adest, peregrinari discendi causa, et tamen retinere morum

inter gritatem. Hoc consilio peregrinationem hic Zacharias suscepit:

ut


page 542, image: s572

doctorum et bonorum virorum de doctrinis iudicia audiat. Fetinet autem

morum integritatem, et quia peetus eius luce divina regitur, et quia

honestorum virorum familiaritatem expetit. Ut autem aditum ad viros

eruditos et honestos habeat, hoc ei testimonium tribui: qui quidem

statim suo eum iudicio complectentur, cum eruditionem et modestiam

consideraverint. Ore aistem eos, ut psrficiant: ut ipse etiam

experiatur verum esse versum supra recitatum; Musas decus et

honestorum hominum benevolentiam eorum cultoribus adferre. Datae in

urbe Vangionum, calendis Otiobris, anno 1557.

Philippus Melanchthon manu propria.

Tantum de Ursino, ex oratione Francisci Iunii et Quirini Reveeri

Theologorum.

LUCAS POLLIO.

VRatislavie Silcsiorum in hanc lucem progreditur Lucae Pollio, anno a

Christi natali millesimo, quingensesimo, trigesimo sexto. Elemenra

pietatis prima literarumque cum Grammatices utriusque rudimentis, in

patrio Ludo, cito percepit, Erat enim ingenio admodum capaci: et puer

ipse ardebat amore doctrinae adeo: ut nullum laborem, molestiam nullam

avocari se astudiis humanitatis passus sit.

Iactis itaque feliciter fundamentis, uberioris ingenii fructus

percipiendi causa, Francofurtum ad Viadrum acceriit: ubi publias

Professoribus operam dedit. nec privatim sibi defuit. Ea inschola cum

annos complusculos posulsset: munificentia amplissimi Senatus et

liberalitate quorundam civium patriae adiutus, Wittembergam venit: et

virum de Ecclesiis ac scholis Christianis praeclare merirum Philippum

Melanchthenem avidissime audivit. Exercuit se eodem tempore in

Logicis, in Rhetoricis et Graecae linguae, cuius praecipua quadam sitt

tenebatur, progymnasmatis, adiunctis et Physicis et Ethicis

disciplinis.

Wittemberga a Senatu evocatus operam scholae Elisabethane suam

addixit. suoque loco iuventutem fideliter in rudimentis Catecheseos

ac Grammatices instituit, moresque formavit. Nec caruit ipsius labor

successu. Nam ubi cum pietatis studio certat diligentia: ibi non

possunt non fructus exsistere uberrimi quemadmodum Deus ipse apud [note: * Ies. 65. 23. ]

Iesaiam prophetam promisit: Electi mei non laborabunt in

vanum.

Cum autem Deus ab utero matris eum elegisset, et organum falutare

ecclesiae, et in vinea Domini operarium sollertem destinasset;


page 543, image: s573

ipseque Pollio naturae quibusdam arcanis stimulis ad caelestium

literarum cognitionem raperetur: simul ac ex Academia, ut diximus,

domum appulit: contionibus ad populum habendis sese exercuit in aede

Hieronymiana: ubi etiamnum iuvenes, intemplo et choro ibi servientes,

Theologiae candidati ad ministerii sacri usum se praeparare ad solent.

Meminerat enim Melanchthonem saepe id studiosis, a se discedentibus,

suasisse: ut iuxta scholasticas operas contionando ingenia excolerent,

et ad publicum ministerium aditum sibi aperirent. Exercirationes

equidem istae ita feliclter Pollioni ceciderunt: ut etiam tunc ob

perspicuitatem et sermonis vernaculi simplicitatem, a multis amaretur

atque observaretur.

Senatus Vratislaviensis ubi non obscure intellexit, iuvenem hunc donis

a Deo ornatum esse non vulgaribus, iudiciique dexteritate, et

eloquendi facultate; ut ad maiora aptior fieret, sumptu publico Lipsiam

ablegavit, Theologiae et Hebraeae lin guae inprimis cognoscendae

causa. Egit co loci aliquot annis, et tum doctrinae profectus, tum

morum elegantiam ita probavit omnibus: ut in noritiam et amicitiam

interiorem Theologorum plerorumque et summorum virorum pervencrit.

Accidit sub id tempus, ut in templo Elisabethano locus Diaconi

vacaret. Eam functionem ut ipse susciperet Senatus Moecenas eius

munificentissimus voluit. Paruit vocationi Pollio, et tum contionando,

cum aliis ministerii laboribus ita perfunctus est: ut Paulino illi

mandato, et exspectationi Senatus abunde satisfecerit. Contiones

siquidem habuit frequentissimo auditorio. cum docerer pie, et non nisi

utilia. necessaria, atque ad captum vulgi accommodata. Itaque tanta

floruit apud omnes gratia: ut quandocumque et ubicumque peroraturus

fuisset, auditores numquam defuissent.

Vix dum biennio Diaconatus officio praefuerat Pollio: cum Adamus

Curaus Freistadianus, pastor Ecclesiae Vratislaviensis immatura morte

ex maligna febri superatus, ad aeternam Dei et beatorum consuetudinem

emigravit. Docuerat Evangelium Christi ca in urbe annis am plius

quatuordecim: vixerat annos triginta novem, menses quatuor, dies

quindecim. Hie cum de surrogando in eius locum fideli Doctore

deliberaret Senatus: Pollio unus omnium visus est maxime idoneus et

dignus ea Sparta, ut ardua ita veneranda.

Suscepit Pollio cum in vocatione auxilii divini id officium, et

Christi [gap: Greek word] auxilio Spiritusque sancti gratia


page 544, image: s574

adspirante, ad extremum usque [gap: Greek word] inter continuam

corporis imbecillitatem, fideliter gessit, sine lite, fine scandaloaut

offensione alicuius, prater officium. Erat instructus subsidiis ad

ministerium necessarus. facundia et arte ad docendum, delectandum et

permovendum apra: cognitione sanctae linguae, aliarumque disciplinarum

copia tanta; ut pro suggesto sacro et re nata, ad usum quemcumque

artificiose transferre nosser: iudicio acerrimo, ut occultissima quae

vis statim perspiceret et caperet.

Tantis his donis divinitus ornatus praecipua doctrinae Cbristianae

capita et quasi medullam, ita concinne, ita eleganter ac perfpicue

tractavit: ut singulis annis praecipus religionis nostrae argumenta

percurrerit: et ram doctis quam indoctis, pueris acsenibus non solum

gratus, sed et utilis fuerit

Non autem solum Theoreticam, sed et Practicam Theologiam calluit: et

ad usum in vita communi, in exerciriis precum, atque afflictionum

omnia quae docebat, aptissime transtulit: eoque tum summistum infimi

ordinis, dom esticis et extraneis, grarus fuit atque acceptus. Legem

divinam vehementer acuit; et in vitia sui temporis vulgaria tanta cum

acrimonia invectus est: ut aculeos in animis omnium, non plane

[gap: Greek word] reliquerit: saepe etiam, utfit, dum nemini parcit,

offensionem quidem incurrerit: quam tamen ex mandato Dei et exemplo

Prophetarum atque Apostolorum non curavit. Evangelii iridem dulcissima

praedicatione animos prosternatos, et sensu irae divinae perculsos

erexit: et ad spem gratiae divinae ac salutis aeternae traduxit:

adeoque nullam contionem habuit: eiusmodi malagmatum expertem. Gregem

Domini iuxta mandatum Apostoli fideliter monuit de cavendis lupis, de

fugiendis Pseudoprophetis et spiritibus seductoribus: uti in

explicatione Actorum Apostolicorum, epistolae ad Romanos, quae clavis

est scripturae torius: ac den que examinis Theologici Melanchthonis

apparuit. Cum autem ex Psalmo Mosaico chdicisset illud; Doce nos

numerare diet nostros: ut induamus animum sapientem; mortis memor fuit

semper, et in omnibus fere contionibus ultimae horae commonefecit

auditores; ut metu iudicii extremi, et certo venrurae mortis a

peccatis deterreret ferociores, et ad obitum beatum praepararer. Ut

enim ipse praeter salutem aeternam nihil quaesivit in hac vita: ita id

omnibus contionibus egit: ut auditores suos ad paenitentiam vocaret;

nec quemquam eorum condemnari videret. Saepe itaque cum Augustino idem

publice opta vit; ut quemadmodum in templo terreno essent coacti: ita

et in caelesti illo templo aeternum una viverent. De materiis, quas

pro contione explicare animus erat, libenter cum aliis contulit,

aliorumque iudicia exquisivit. Confessionem suam de omnibus


page 545, image: s575

sidei capitibus accommodavit, ut propheta monet, ad legem et

testimonium, ad normam dico Bibliorum, symbolorum Oecumenicorum, ac

confessionis quam Augustanam vocant. Docuit vetitatem in pace: omissis

quaestiombus illis intricatis: de quibus Apostolus posteriori ad

Timotheum secundo. Breviter id in optatis habuit, id unice sem per

egit: ut veritatem Evangelicam, sicut a Luthero, eiusque

[gap: Greek word] Philippo, a quis quilus superstitionum expurgatam,

ad posteros propagaret et sartam tectamque conservaret. Temporis

rationem habuit accuratam: cum nosset, habenti datum iri; quottidie

Bibliorum codicem attente legit; ut Antverpiae variis linguis editus

est: Patres item Graecos et Latinos sua quemque lingua, una cum

historia Ecelesiastica et Politica evolvit: quae pertinax diligentia

et secundo loco contionandi vehementia, et vocis contentio,

valetudinem eius non parum laesisse putatur.

Privata in vita vidisses virturum illarum exempla expressissi ma: quae

divus [note: * 1. Tim. 3. Tit. 2. Ezech. 22. ] Paulus in Ecclesiae doctore

requirit: Temperantiam in victu, affabilitatem mixtam gravitate,

imprimis precandi ardens studium: ut vere sicut apud prophetam

dicitur: murus contra rupturam fuerit. Cenae Dominicae usu saepius

fidem suam confirmavit: deploravit quod rarius contiones frequentare

per valetudinem posset, quas tamen ravone officii ipse habere deberet.

Sermones sale non conditos oderat, nec ferre poterat: suam familiam et

liberos educavit in doctrina et monitis Domini. Summa: omnes suas

curas, omne studium et laborem, ad gloriam nominis divini retulit: id

quod et symbolo innuit ex Pfalmo desumpto: Benignitates Iehovae in

saeculum canam. Et quauquam [gap: Greek word] non fuit, uti nec

Prophetarum, nec Apostolorum ullus: tamen infirmitates et naevos suos

agnovit, deploravit: et ut Christianum decet, illo Salomonis se

erexit: septies in die cadit iustus: et ex Ecclesiaste: non est

homoiustus in terra, quifaciat bonum, ac non peccet. Saepe etiam haec

talia ex eo audita sunt: sum paratus et cupio emigrare de hac vita, in

qua non solum omnia plena sunt miseriarum, et calamitatum: sed, quod

deplorandum, omnia referta sunt peccatis: eupio inquam, in eam vitam

emigrare, in qua nullum erit pecoatum, nulla miseria, aut destructio.

Cum ergo aliquot annis infirmiore valetudine usus fuisset, doloribus

diuturnis calculi exhaustus: in Dei patris voluntate acquievit: et

crucem suam patienter baiulavit. Noverat enim ex scripruris Domini:

quem diligit Dominus, castigare: et flagellare quemcumque filium

agnoscit.

Saepe in morbo Paulinum illud usurpavit: cupio dissolvi, et esse cum

Christo: et cum medicorum consilium secutus, mediramentis usus esset,

dixit: quod facio, ideo oportet faciam: ne


page 546, image: s576

videar [gap: Greek word] , aut media contemxere, ac Deum

tentares subiecit et illud Apostoli: In dies singules morior.

Consolationis loco plurima sacrae scripturae dicta recitavit, et

recitanda sibi ab aliis curavit: de quibus bbaec: quis esset ihi in

caelis prae te, Iehova, et praeter te nullo delector in terra:

deficiente earne mea, et animo meo, rupes animi mei et portio mea Deus

in saeculum. Item hoc: Severe castigavit me Iehova: sed mortinon

tradidit me: et ex Iesaia: Iehova tibi erit luci perpetuae, et

completi erunt dies lectus tui: et ex Pauli ad Romanos: Abraham minime

debilis fide, non consideravit suum ipsius corpus iam emortuum: ad

promissionem Dei non addubitavit infidelitate; sed corroboravit se

fide, tributa gloria Deo, ac plene persuasum habens, eum quod

promiserat, posse etiam facere. Item: statuo, minime esse paria, quae

praesenti tempore perpetimur, gloria in nobis retegendeae: Item:

Fidelis est Deus, qui non sinet vos tentari, supra id quod potestis:

sed una cum tentatione praestabit etiam exitum: ut possitis eum

sufferre. Ex Augustino etiam, Chrysostomo, Gersone, et aliis, quaedam

[gap: Greek words] usurpavit: uti et sacrae cenae usu fidem

suam quatuordecim ulrimis diebus, quibus lecto fatali fuit affixius,

consirmavit, recitata confessione et paenitentiae signis praeclaris

editis: post communionem gratias egit Deo creatori, redemptori, et

sanctificatori suo: Magistratui, civibus non solum divitibus; sed

etiam pauperibus, qui Deum pro se deprecati essent.

Collegas cohortatus est ad concordiam, fidem, constantiam et

patientiam: manete, inquir, in charitate, et animorum coniunctione;

habete salem apud vos: pacem invicem sectamini, ut his octodecim annis

Dei gratia factum: tum Deus benedicet vobis, et aderit, quicquid

tandem sequatur. Si vos tempestas aliqua deprebendet, prudenter agite,

et orate: net ex navicula exsilite, annuntiate Christum crucifixum. Si

cum Maria et Ioanne sub cruce Christi steteritis: certo, ut Danielem a

leonibus liberavit, ita et vos proteget, adseret, et ad gloriam

evehet. Tandem ultima Iulii, anni octogesimi tertii derepente animo

defccit; ubi et ipse identidem Iesum Christium salvatorem suum

invocavit, et filios duos in genua procumbentes orationem Dominicam

recitare iussit: cui natu grandior subiecit hoc Bernhardi:

Quocumque Ioco fuero;

Iesum meum desidero

Quam laetus cum invenero,

Quam felix cum tenuero.


page 547, image: s577

Item hoc. Qui iacuisti mortuus,

In petra rex innocuus,

Regas me quaeso miserum,

Pro quo dedisti pretium:

Ac per tuam clementiam

Deducas nos ad gloriam.

Item:

Ne quaeso, more iudicis,

Quid egerim, quid dixerim,

Quid cogitarim, pondera:

Peccata sed mea omnia

Tuo cruore deleas.

Ab his praelecti sunt ipsi Psalmi, sextus, vicesimus tertius,

eeritesimus decimus octavus, ex quinquagesimo primo et nonagesimo

primo quaedam: aliquoties caput decimum septimum Ioannis: octavum ad

Romanos: concio ipsius sexta de vita aterna: dicta alia, ut Genes. 32.

Non dimittam te: ex Psalmo 35. Dic anienae meae, salus tua ego: item

Ieremiae 17. Sana me Domine, et sanabor. Item:

Vespera iam venit nobisoum Christe maneto:

Exstingui lucem necpatiare tuam.

Ultimum tuum verbum in cruce, sit ultimum verbum meum in hac luce: fac

ut sim in requie, propter tua vulnera quinque. Quatuor voluit sibi

agonizanri Inculcari. i. consolationes de remissiene peccatorum, 2.

consolationes de DEI praesentia In afflictionibus et morte ipsa. 3. de

finali conservatione, quod DEUS electos suos contra peccatum, mortem,

Sathanam et infernum ad vitam aeternam conservare velit. 4. Verba illa

Christi: Et ibunt in vitam aeternam: sic, inquiebat, adeum, cui hoc

mandarat, sic officie veri pastoris fungeris. Ad dicta recitara saepe

dicebat: hoc cor consolatumhoc cor exhilarat. Semel etiam, utinam

loqui possem, audiretis profecto Spiritum sanctum in me habitare.

Ianua aperta dicebat: O Demine aperi mihi ianuam misericordie tuae! Et

paulo post erectus alacri voce: Iam ingredior in vitam aeternam. Ita

inter vora et preces animam Deo suo reddidit post octavam vespertinam,

die, ut dictum, ultimo Iulii, anno aetatis suae currente quaaragesimo

septimo; sepultus honorifrce eodem in templo, in quo Christum

docuerat. Edidit librum tum pium tum eruditum, in quo septem

contionibus vernacula habitis, de vita aterna ag t: quem non solum

suae confessionis homines omnium ordinum in deliciis habuerunt atque

habent; sed etiam adversariorum nonnulli, minus morosi, probaverunt.


page 548, image: s578

Istae contiones post anctoris obitum, in Latinum translatae sunt a D.

Abrahamo Metzrad, equite Holfato, anno aetatis ipsius septuagesimo

quinto, Christi milles. sexcentes. quarto. Prodierunt etiam eius

nomine decem Quadragesimales coneiones de iudicio extremo; duae

contiones de Inferno. Plura forte indices librorum. Desumpta haec sunt

ex contione funebri habita a Francisco Virlingo, diacono ad D. Mariae

Magdalenae.

ABRAHAMUS BUCHOLTZER.

BUcholcerorum nomen clarum iam olim fuit et nobile: cum in

amoenissimis soli Misnici spatiis avita incolerent praedia; et non

opum duntaxat amplitudine; sed honorum quoque dignitate florerent.

Verum quod multis illustribus accidit familiis; idem Bucholcerorum

posteris posteris usuvenit: ut quorum lautior olim et affluentior res

fuerat; eorum singulari Dei consilio contraherentur postmodum

comprimenturque facultates. Itaque cum annus a beatae partu Virginis

millesimus, trecentesimus, octogesimus numeraretur; in civium

Brandeburgensium numerum Ioannes Bucholcerus primus venit, et huius ex

Ioanne filio nepos Vincentius, circa annum millesimum

quadringentesimum quinquagesimum primum, Dahmae, quod oppidum sex

milliaribus Wittemberga Saxoniae distat, sedem rerum et fortunarum

suarum collocavit. Quae res tantum abest, ut Bucholceris fuerit

dedecori; ut ab eo demum tempore et virtus eorum et pietas, in quibus

solis vera nobilitatis vis residet, Germaniae innotuerit: cum quod

ampli nomen generis opulentia tueri non possent, illud literarum et

ingenii gloria illustrare fuerunt annisi. Etenim qui a Vincentio

Bucholcerianae stirpis propagati sunt surculi, Georgius,

Christophorus, Andreas; in hoc sibi uno elaborandum esle duxerunt, ut

non adumbratam virtutis ac sapientiae divinae pariter et humanae

imaginem, sed eminentem effigiem consequerentur. Neque vero non

respondit honestissimis conatibus felicissimus eventus.

Georgius enim Bucholcerus Theologorum sui in Misnia scculi

doctissimus, disertissimus, prudentissimus denique fuit habitus. Hinc

illi summi in disciplina sacra honores decreti: hinc divinae

voluntatis publicus ad populum Lipsicum designatus interpres: hinc

eidem Monachorum Marpurgensium a viris princi pibus demandata fuit

reformatio: cuius usque adeo rasi fratrcs fuere impatientes: ut virum

iuxta et Theologum optimum


page 549, image: s579

veneno sustulerint. Christophori autem ingenium maius fuir, quam quod

patriae contineretur limitibus. Consedit in Oenipontis oppido, ubi

perspecta optimis quibusque vittus eius ad summa Rei pub. gubernacula

hominem, quamlibet externum, subvexit. Quae tanta cum prudentiae laude

moderatus est: ut non ita multo post a Friderico III. et hoc defuncto,

a Maximiliano I. Impp. Romanis ad secretiora consi lia describenda

fuerir adscitus; et utriusque Imperatoris nomine splendidas aliquot

legationes obierit.

Hic vetusta nobilissimae familiae insignia renovavit, eademque canis

Venatici adscriptione, benencio Imperatoris anno millesimo,

quadringentesimo octogesimo octavo, auxit; quae eriam posteris ipsius

sequenti saeculo Divus Ferdinandus Roman. Imp duplici diplomate

Cacsareo clementissime confirmavit. Similis in Andrea emicuit

industria, qui peragratis praecipuis orbis Europae provinciis, septem

linguarum cognitione excultus domum rediit; et rem patriae publicam

multos annos laudabiliter administravit. Filium hic habuit Georgium

Ecclesiae B. Nicolai in urbe [note: * Berlini. ] Arctoa praepositum: cuius

nomen eriam liodie eruditis notum est ex epistolis publicatis; quas ad

ipsum scripsit magnus ille Melanchthon.

Hoc patre anno Christi millesimo, quingentesimo, vigesimo nono, mense

Seprembri, die vigesima octava, vesperi, intra boram quintam et

sextam, Schonauri prope Dahmam ex honesta femina Anna Ioresia, matre,

ortus et procreatus fuit Abrahamus, quo de nunc agimus, Bucholcerus.

Quemadmodum ergo Demosthenis et Platonis eorumque hominum, quorum

ingenia imitaretur, starvas in villis M. Tullius habuit: ita

Bucholcerus vivas pietatis et doctrinae, quas intueretur, imagines

patrem avumque domi suae habuit: quorum industria institutus, una cum

lacte nutricis, putae vitae amorisque literarum naturalem sucum

imbibit.

Florebat tum temporis in gymnasio Coloniensi ad Suevum fluvium Paulus

ab Eitzen: cui cum in disciplinam traditus fuisset: diligenter et

assidue discendo rautum aequalibus suis praestitit: ut in sui

admirationem et vitae et ingenii parentes converterer. Nam quae res

commendant discenrem maxime, attentio in doctore audiendo: meditatio

in eo quod praelectum est ediscendo: sollicitudo in expositi auctoris

exemplo imitan do; contentio in omni genere scriptionis et dictionis

exercendo: cae in Bucholcero puero eximiae fuerunt.

Quocirca pueritiae studiis iam informato doctores in Academiis

quaesiti, Francofurdiana ad Viadrum primum, deinde Wittembergensi,

liberalibus studiis et professoribus in omni


page 550, image: s580

artium genere clarissimis tum affluente. Plutarchus auter este

Demarathum Corinthium Philippi Macedonis amicum dicere solitum:

[gap: Greek words] maxima voluptate fraudatos Graecos, qui

Alexandrum in Darii solio sedentem non conspexerant. At vero

Bucholcerus infelices eos pronuntiabat, qui ante instauratam veritatis

Evangelicae doctrinam et nati essent et denati: felices autem, qui

fuperius illud, quod decimum quintum a Christa incarnato numerabatur,

saeculum attigiisent: rursumque inter hos se inprimis beatum censebat,

[gap: Greek words] quod Melanchthovis aetate natus esset, cuius

in viri verius, quam in Platonis labris, non fictae illae Charites;

sed gratiae divinae stupenda [gap: Greek word] resedissent.

Hunc igitur ex omnibus sibi delegit praeceptorem: inque eius usum et

familiaritatem omni arre irrepite et ex pectore illius sincerum lac

doctrinae caelestis, acri discendi cupidine suxit, quod multis altis

postea ipse instillavit. In augusta illa Saxonum schola commilites

haburt inter alios Thomam Hubnerum, post consiliarium Brandeburgicum:

Ioannem Sagerum Lubecensium medicum: Simonem Unvvirdium: qui viderunt

quam industrius in quaerendo, quam attentus in audiendo, quam impiger

et celer in excipiendis Melanchthonis vocibus esset; quarum, tametsi

non, lenta sed celeriuscula oratione uteretur Melanchthon, nullam

tamen ei excidere passus fuit; quam non prorinus arreptam in suum

myrothecium referret. Et sane si quod res est, dicendum: quae

Melanchthonis in textus quos vocant, Dominicales, hypomnemata, ab

Ebero primum, deinde ab aliis in lucem emrssa sunt publicam, eorum non

minimam partem Bucholceri industriae debemus.

Incidit antem flos aetatis et studiorum eius in acerbissima illa

tempora; quibus in ipso pacificae ecclesiae sinu quidam hypocritas

ambitionis oestro perciti ciassicum canebanr, litemque sincerioribus

doctoribus de Adiaphoris, de necessitate bonorum operum, de iustitia

essentiali, de communicatione idiomatum physica, aliisque fidei

Christianae capitibus movebant Hic cum non tantum libros editos avide

perlegeret Bucholcerus: verum ex Melanchthone quoque intra privatos

parietes sciscirari percontarique subtiliter soleret, de praecipuis

certaminum singulorum momentis: accendi sibi lumen a Melanchthone

singulare sensit ad omnes illarum controversiarum fonres recte

perspicueque pervidendos, et ad errores quoslibet dexteritate quadam

admirabili diiudicandos. Neque vero, qui multorum mos est, quae a

magistro Melanchthone didicerat, sibi


page 551, image: s581

vendicavit: sed cum quid de eo proferret, hoc se beneficio divini

Melanchthonis consecutum esse affirmabat.

Inter alia autem posteritatis memoria dignissimum iudicabat responsum

illud, quod anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo tertio, mense

Februario a Melanchthone tulerat, postquam ex eo iussu Electoris

Marchionis Ioachimi II. magnanimi et pii principis quaesivisset:

quidnam sibi vellent vocabula concreti et abstracti, quae in omnium

contra Franciscum Stancarum disceptantium ore esse Elector Ioachimus

animadverteret: et numquid doctrina de Filio Dei non explicari, et a

Stancari, aliorumque erroribus vindicari posset? Melanchthon, aiebat

Bucholcerus, audita ex me quaestione Electoris, cum sciret, Electorem

amare brevitatem et perspicuitatem, spatium sibi ad meditandum sumit,

meque postero die in examine ordinandi cuiusdam ad ministerium sacrum

adesse iussit Assum ego: sedebant suo loco Philippus cum Pastore,

Diaconis, et Doctoribus Theologiae; e regione suum tenebat locum

ordinandus: consessum hunc studiosorum cingebat corona, quam proxime

accedere quisquam posset: Ibi tum Philippus propositis variis

quaestionibus de lege, de Evangelio, de iustificatione, de fide, de

bonis operibus, de ecclesia, de usu sacramentorum: profert postremo

loco et [gap: Greek word] illud Electoris Brandeburgici: Quis

esset usus vocabulorum in doctrina Concreit et Abstracti de

communicatione idiomatum? Quam quaestionem cum dissolvere ordinandus

non posset; Philippus, more solito, proximos e studiosorum corona

compellat. Quaerit ex uno, tacet: quaerit ex altero et terito;

tantundem respondent. Relicta circumstantium corona ad assessores se

convertit Philippus. Erant excitati auditorum animi, qui quo plures

ignorarent, quos interrogarat, tanto avidius exspectabant certam

doctioris alicuius sententiam. Sed tacentibus his quoque senioribus et

Theologiae ipsius Doctoribus, ardent omnium animi cupiditate audiendi

ipsius Philippi sententiam. Omnibus ergo tacentibus, Philippus ipse

his verbis ad quaestionem Electoris respondet:

In doctrina de persona Christi duo sunt consider anda:

Unio naturarum in unam personam: et

Distinctio duarum naturarum.

Unio exprimitur praedicatione in concreto:

Distinctio exprimitur praedicatione in abstracto.

Concretum igitur necesse est retineri propter unionem:

Abstractum vero propter distinctionem naturarum.

Auditis his Philippi vocibus tam brevibus, tam rotundis, tam

perspicuis, refcrebat porro Bucholcerus, ingentem omnium applausum

fuisse consecutum: nec temperare sibi prae


page 552, image: s582

admiratione et laetitia potuisse aetare iam provecta et senili corpore

Pomeranum, et pastorem et destinatum examinum praesidem, quin repente

surgeret, ad ordinandum accederet, porrecta manu humerum eius leniter

pulsaret, atque his verbis idiomate Pomeranico cohortaretur: Datt

marckh wol/ ick wils ock mergcken/ ick bin so alt worden / und heve

datt so korte min levelaug nit gehort. Hoc est: Age sis memor hutus

sermonis: insculpam etiam ipse has voces animo rreo. Ego ad hanc

provectus sum aetatem, et hanc doctrinam tanta verborum brevitate et

perspicuitate numquam audivi. Ipsum etiam Electorem Marchionem,

ingenio acerrimo, et iudicio gravissimo Principem, cum Philippi

responsum reserentem audivisset patrem suum Georgium praepositum, in

has magna cum admiratione prorupisse voces: Man muss doch Philippum

lassen einen Mann seyn / Es hette es doch kein ander so kurtz fassen

konnen. Hoc est: Relinquenda omnino est palma ignenii, pietatis et

eruditionis Philippo. Nullus Doctorum tanta brevitate quaestionem hanc

tanti ponderis et momenti explicare potuisset.

Sed ut ad institutum, non in una Theologia solum Bucholcerus

adolescens elaboravit: sed ex omnibus disciplinis libavit, quodcumque

specie necessitatis aliquem movere posset. In literarum quin etiam

Graecarum et Hebraicarum consectanda cognitione operam collecavit

tantam: quantam collocare necesse est eum; qui hominis nomen eruditi

et verbis sibi vendicare et re vult ipsa tueri. Deinde cum annum

ageret aetatis vigesimum sextum, confecto iam studiorum cursu,

Wittemberga profectus in Silesiam contendit, animo visendi amicos, et

regionem, amore lirerarum literarorumque nobilem lustrandi cupido:

nihil minus cogitans, quam Silesiam et virtutum suarum exercendarum

theatrum, et defuncti cadaveris sepulcrum futuram. Salutat Gorlitii

Georgium uthmannum, ocellum urbis: alios alibi: peragratis primariis

urbibus Freistadii ad Ioachimum Curaeum clarissimum illum et Medicum

et Philosophum, divertit: cui roganti, velletne Grunbergam quoque

oppidum Freistadio vicinum, videre? animum sibi esse respondit, non

singula Silesiae oppidula, sed celebriores tantum urbes obire. Vix ab

hoc sermone semestre abierat, cum senatores Grunbergici de schola

patria instauranda consultantes, ad no minationem viri cuiusdam docti

Bucholcerum principem ludi novi moderatorem e Saxonia deligunt,

huncque illi honorem liberali conditione per Lucam Cunonem Ecclesiae

pastorem deferunt. Audierat enim revera et veritate Bucholcerum

liberalium artium esse magistrum, non illum quidem publicis Academiae

ornamentis insigntium, sed privato Melanchthonis


page 553, image: s583

iudicio confirmatum. Perlectis senatus literis rem Bucholcerus cum

Melanchthone communicat, consilio se iuvet petit: staturum se iudicio

ipsius promittit, Fuit Melanchthon, si quisquam alius, umbrae

scholasticae amantissimus, atque idcirco de sese iam senex scripsit:

utinam ego, etsi tantum humilis fuissem paedagogus; tamen in tali

Paedagogia aetatis imbecillioris mansissem, de qua dicit Filius Dei:

Non est voluntas patris, ut pereat unus de parvulis istis Quantum

solatium est pio paedagogo, assidentibus casttis angelis, sedere in

coetu incontaminato iuniorum, qui Deo placent: et docere tenera

ingenia: ut recte agnoscant et invocent Deum, et deinde organa fiant

utilia Ecclesiae, et suis animabus? Auctor igitur et tum fuit

Bucholcero suo, munus delarum susciperet; susceptum fide et diligentia

expleret; idque inprimis operam daret: ut adolescenres ad sese in

Academiam mitteret omnibus Grammaticae praesidiis instructos.

Obsecutus Praeceproris consilio Bucholcerus, operam suam senarui

Grunbergico condicit: quae res dici non potest, quantae ipsius

aequalibus admirationi fuerit. Mirabantur enim hominem ingenio magno

doctrina eleganti, iudicio gravi et acri, qui in Academiae oculis tot

annos gloriose vixerat, ad excolendos puerorum animos, et quidem in

obscuro loco, sese demittere. Stetit nihil ominus in eo, quod

iudicatum fuerat, Bucholcerus, omnium dehortationum ab amicis sibi

suggestarum nervos unico prophetae regii dicto paululum deflexo,

elidens: Psallam DEO MEO ubicumque fuero.

Grunbergam igitur, anno Christi, quinquagesimo sexto, vicesimo tertio

Ianuarii, ingressus est, cumque eo omnes bonae literae: quo in loco

tanto maiore vixit gloria, quanto oppidum, ante illa tempora ignobile,

fama eruditionis et institutionis suae felicis clarius reddidit.

Etenim vix signum sustulerat: cum magnus ad scholam concursus factus

est, nonnullique ex vicina etiam Academia Marchionum Brandeburgensium,

celebritate Bucholceri illecti, in scholam eius trivialem secesserunt.

Est autem, ut [gap: Greek word] id addamus, Grunberga oppidum

in Silesiae inferoris et Marchiae consinio, qua septem triones

fulgent, in valle situm longe amoenissima, quam purissimae

scaturigines rivulique limpidissimi, ut montes ipsos cultissima vineta

commendant; unde et nomen invenit GRUNBERGAE. Sed utcumque virerent

colles, utcumque florerent valles, aridi, non viridis appellationem

montis meruerat olim, quando superstitionibus Monachorum refertae

valles aeque, ac montes fuere, omnesque veri cultus et pietatis erga

Deum venae in hominum pectoribus exaruere. Tum vero profligatis, ex

schola quidem barbarie, ex Ecclesia autem idoloatria, merito a

Bucholcero THALLORIS nuncupata fuit, cum florere schola, florere

Ecclesia caepit, et ipsemet herbescentem pietatis viriditatem, e

teneris puerorum mentibus, velut


page 554, image: s584

plantulis, doctirinae suae institutis, elicuit Neque vero cives

duntaxat Grunbergici uberrimo ingeniorum, diligentia Bucholceri quasi

excultorum ac satorum proventu sunt gavisi: sed Melanchthonis etiam

tam praeclarum fuit de Bucholceriana iuventutis informatione iudicium;

ut subsidiis Academicis probe instructos censeret, qui e ludo

Thalloreo ad se venirent.

Hinc Bucholcero, circa annum quinquagesimum nomum discipulos nonnullos

sibi coram cxaminandos sistenti, respondisse accepimus: non esse cur

examinaret adolescentes Grisnbergicos. Hoc se per suasum sibi habere,

rudes et impolitos esse non posse; qui a politissimi iudicii homine

Abrahamo Bucholcero essent informati.

Ceterum cum ex Mosaicis mundi originibus didicisset, hominem

societati et coniunctioni vitae natum esse, ac praepotentis Dei

sapientiam legitimis nuptiis unum uni alligasse: ad matrimonium animum

adiecit anno quinquagesimo septimo: quo eodem Anna, Laurentii

Calmanni, honorati apud Grunbergenses civis et rei publ. Notarii silia

ipsi est desponsa: nuptiis in vicesimum sextum Iulii anni

quinquagesimi noni, propter teneram sponsae aetatem, dilatis.

Goniugium et felix et concors et fecundum fuit, de quo dicere possis,

dominatum in eo fuisle amorem, non illum terrestrem, caecum, abiectum

et in vilissimarum rerum, formae pecunaeque admirarione occupatum; sed

caelestem, oculatum, virtutis rerumque vere pulcherrimarum et

caelestib. similium cognatarumque affectatorem, quemadmodum

Pausanias [note: * In sympos. Platonis. ] amores istos erudire distinguit.

Atque ut Amphytria Euripidaeus dixit: se parvorum nepotum cur am non

aspernari, sed illos secum velut [gap: Greek word] , manu

ductare, seque hoc officium viro bono dignum iudicare: ita

benignissimum Bucholcerus patrem erga liberos se praebebat; nihilque

prius habebat aut antiquius, quam ut tenelli ipsorum animi verae

pietatis succo imbuerentur.

Innotuerat iam fama eruditionis eius Silesiae universae; et doctorum

plerorumque consensu singularis gloria civitati isti concessa

videbatur; quae Bucholcerum auditura esset religionem sacram

profitenrem, Itaque certatim de eo accersendo Magistratus laborarunt.

Pastoratus illi honorem detulit Sprottavia anno sexagesimo tertio:

derulit Fraunstadium anno sexagesimo octavo: detulit Lubena anno

septuagesimo primo: obtinuit tamen doctorem hunc Sprottavia et ad

annum usque septuagesimum tertium detinuit, quo Illustrissimae

principis Catharinae, Henrici Ducis Brunsuicensis olim coniugis, tum

vero viduae voluntati paruit, et in aulam Crosnensem migravit: partim,

quod familiae Brandeburgicae multis nominibus esset devinctus atque

obstrictus: partim, quod tenui, aut potius nulla esset valetudine in

oppido Sprottano. Anno insequenti religiosissima


page 555, image: s585

principe pie et placide defuncta Eleutheropolin eum pertraxit nobilis

et generosa femina Euphemia, fortissimi, et historicorum huius saeculi

scriptis celebrati Herois, Equitis aurati Fabiani Belloqvertii coniux:

cuius ille urbis Ecclesiam, frequentia civium venerabilem, ita

complexus est: ut ne tum quidem ab ea avelli se paslus fuerit, cum

honorifico oblato stipendio ab Illustrissimo et laudatissimo principe

Anhaldino Iooachimo Ernesto anno septuagesimo octavo appeteretur.

Causa autem cur Bucholcerum summi pariter et infimi ambierint: et tot

civitates doctorem sibi expetiverint: non fuit nulla, nec fuit una.

Nam principio singularis ei inerat in docendo suavitas et suavis

dexteritas: quae novam ei subinde accessionem, ad nominis gloriam

attulerunt. Verbo ut dicamus, quem ille verum et germanum Evangelii

nuntium doctrinae puritate, cloquentia naturali, vitae postremo

integritate definivit: eius pulcherrimum omnium Bucholcerus fuit

excmplum. Detestabatur cum Melanchthone communicationem Idiomatum

physicam: praesentiam Christi in cena sacra, ut eam post adscen

sionem in caelos usque ad hoc tempus Ecclesia orthodoxa celebrat, et

cena ipsius Christi cum discipulis prima, eandem esse docebat:

praedestinationis doctrinam a sanioribus ecclesiarum doctoribus nostra

memoria dilucide explanatam, Paulinam esse diserte farebatur. Inprimis

vero locum de hominis coram Deo iustificatione, nucleum illum

religionis nostrae, inculcare auditoribus suis singulis contionibus

solebat: quem a beatae memoriae viro, Martino Luthero, anno

quadragesimo quinto, se didicisse gloriabatur. Et quid multa? sunt in

medio seripta eius Chronologica, quae non seriem solummodo tenporum,

sed genninam eius de primariis fidei capitibus confessionem quoque

continent.

Iam facundiae Bucholcerianae vix parem reperias! Ciceronis dicitur

ranta vis fuisse eloquentiae, ut pro Ligario dicens, arma de

imperatoris quantumvis irati manu excusserit, et misero supplici

veniam impetrarit. Quod cum legimus, tanrum non obstupcscimus: et

profecto deprecationis Ligarianae effectus iste fuit singularis. At

Bucholcerus in rostra sua, et mediae contionis suggestum numquam

ascendit: quin de cordibus hominum ipsis quos fere vellot, affectus

excuteret. Templum ingrediebatur quis sensu irae divinae perterritus:

Deum immortalem, quanta fidei voluptate perfusus domum redibat!

Calamiratum angore et tentationum fluctibus quassabatur alius: non

doloris tantum allevationem, sed propsitum etiam sibi ingenerari

sentiebat, mala quaeque forti constantique animo perferendi. Erat omni

vitiorum coeno contaminatus


page 556, image: s586

aliquis: flexanima orationis huius Suada, nisi plane desperatus esset,

corrigebatur. Vivida nimirum in Bucholcero omnia fuerumt, vivida vox,

vividi oculi, vividae manus, gestus omnes vividi. Adeo sese in illo

divini spiritus virtutes conseruere. Hinc auditorium eius ita commotum

oratione Bucholceri constat: ut, licet non nisi finita hora altera

peroraret, nullum tamen audiendi taedium, ule e media cuiquam plebe

obrepserit. His tot tantisque a Deo donis cum ornatus esset, illud

laudabile imprimis erat, quod quam vitae aliis commendabat

integritatem, eam suo vellet exemplo confirmatam. Ad pietatem, ad

temperantiam, ad iustitiam hortator erat suis, is videlicet, qui ex

pietate, temperantia, iustitia totus compositus esse videbatur. Ab

avaritia ad liberaitatem avocabat alios: ipse nimirum liberalissimus,

et ab omni avaritiae specie alienissimus.

Philippus Melanchthon interrogatus aliquando ab optimo principo

Mauritio Saxoniae electore, numquid ipsi sumptuum et rerum

necessariarum deesset? penuriam omnem dissimulavit: iuslus deinde ut,

quod vellet, peterer, respondit: habere se suum stipendium, quo sit

contentus, neque se ullum [gap: Greek word] expetere: iussus

iterum, quando, inquit, omnino aliquid petere cogor ab illustri

celsitudine vestra, missionem peto. Quo audito, Mauritius illum

obsecrare, ut in statione maneret: tum autem cum admiratione et

stupore quodam dicere: neque vidisse, neque audivisse, neque habuisse,

vel habere se iam nunc illius similem, qui non tantum petere nihil

audeat, nec velit, verum etiam quiferre non possit; ut detur sibi

aliquid, et qui praeter oblatam Electoralem munrsicentiam nihil aliud,

nisi missionem petat. Insigne profecto hoc [gap: Greek word]

exemplum fuit in praeceptore Melanchthone, quod discipulus Bucholcerus

felicissime studuit aemulari. Nam illustrissima Princeps Catharina

Brandeburgica praedicare solita fuit: hunc unum in aula sua ceterorum

familiarium dissimilimum esse; quod illi assidue et importune

flagitarent, hic contra ne teruntii quidem munus abs se unquam

petiisset, et, quae esset eius avaritia, ultro etiam oblata munera non

acciperet. Nimirum gratiam munerum, quam munera, et Theologiae

fructum, quam fortunae maluit.

Humlitatem quidem certe veram, non illam sub demissis oculorum

palpebris, aut depexa aut obosoleta delitescentem lacerna; sed in ipso

corde residentem, qui potuit monstrare luculentius, quam quod

expugnari se tot amicorum precibus passus non est: ut splendidius

aliquod, et se dignius vitae genus, scholastico suo (uti vocabat)

regno praeferret: quod item, cum aliorum camdidas de suis omnibus

censuras libentissime admirteret: eas tamen amavit, atque exosculatus

est maxime, quas videret adfectui ac amori quam minimum largittas:

[gap: Greek word] vero [gap: Greek words]


page 557, image: s587

tribunitiorum quorundam doctorum, scripta ac dicta sua omnia, tamquam

praetoria, adorari iubentium, imitatus numquam: sed ex animo semper

fuit detestatus. Quanti etiam illud est; quod, si quando in literis

amicorum nonnihil de suis, tametsi verissimis laudibus, sparsum

cerneret: non modo sine insigni molestia id non legebat: sed terreri

se etiam laudationibus illis tamquam fulminibus, dicebat, qui nihil in

se magni videret, ne corpus quidem Nimirum ut quisquis est laude

dignissimus, ita minime libenter suas audire solet laudes.

Candorem autem viri eximimum et pene singularem, parum candide agam,

si tacitus preteream. Huic enim virtuti per se pulcherrimae grande

pretium raritas addidit nostro quidem aevo. Quae tamen Bucholcero tam

individua adhaesit comes: ut nihil unquam dixerit, seripserit, nisi

dictitante animi affectu: nihil ab aliis dictum, scriptum, factum in

sinistram rapuerit partem: sed dextre omnia sit interpretatus. Itaque

ex suo ingenio alios aestimamti, proindeque cum omnibus aperte agenti,

non raro [gap: Greek word] illa fraudi fuit: ut deprecari hanc

culpam et candoris poenas dare fuerit coactus. De controversiis

praesertim Theologicis, quoniam libertatem ex nobili Philonis

sententia amicitiae prae ferendam ratus, libere et aperte cum amicis

conferebat: in eiusmodi saepe incidebat amicos, qui arrepta ex

aliquibus voculis calumniandi materia, haereseos insimulare et

traducere optimum virum non erubescerent: frustra obtestante ipso,

dextre data dextre accipetent: et Christi exemplo ad auditores

provocante, quorum vox de sua confessione ad eiusdem Christi tribunal

testimonium verax esset dictura.

Tincti praeterea erant sermones eius leporibus eruditis, quos ilkle,

si quis alius, prudenter et feliciter norat adhibere Discedebat anno

quinquagesimo quarto in aulam Brandeburgicam ad erudiendum principem

Ioachimum Fridericum Electorem Thomas Hubnerus, et iam postremum

valedicturus erat Abrahamo suo: cui ille: Quandoquidem ex scholastico

aulicus futurus es praecepto mihi instruendus es ad omnem vitam utili.

Hubnerus audire gestit: Ille, fidem diabolorum tibi commendo, inquit.

Id ubi mirum visum homini, subiciens Bucholcerus, nosti, ait,

diabolos credere et contremisi ere. Hoc igitur tibi monitum semper in

promptu situm esto, promissionibus aulicis credere quidem, sed caute,

sed timide. De illo [gap: Greek word] Apostolo dicere solebat:

Ille circulus est, cuius centrum in ditione Wurtembergica,

circumferentia in tota Germania, imo ubique. Si quando etiam audire

cogererur; quam foede beati melanchthonis sui nomen laceraretur,

subiciebat: Quidam sunt anathema secundum dici, quidam secundum esse;

Philippus est anathema secundum dici, ille secundum esse: malim ego

tamen cum Philippo anathema secundum dici, quam cum


page 558, image: s588

illo secundum esse. Amico cuidam, quocum nescio qua de re

expostularat, charitatem illi obicienti, quae secundum Apostolum

omnia fufferar, respondit; etiam charitatem nonnanquam iusta irasci et

iustissime de proximo conqueri. Ita etiam ioci Bucholceri, quod de

Socrate dictum, utiles fuerunt amicis.

Ceterum timiditas quaedam Bucholcero a quibusdam obiecta est; quod,

cum eximiis a Deo dotibus esser decoratus, in certamen tamen cum

rabiosis illias saeculi Theologis noluit descendere. Nos vero ut

Bucholcerum ab omnibus naevis non plane liberamus (nec enim

[gap: Greek word] fuit) ita aliquas ipsum causas habuisse videmus:

cur a Theologorum bellis sacris refugerit. Equidem ex perpetua vitae

subductione et comparatione, amorem in Bucholcero pacis, cupiditatem

rixandi nullam prorsus com perimus. Quod ipse iuvenis saepe ad

ainicos; Desii, aiebat, disputare, coepi supputare: quoniam illud

dissipationem, hoc collectionem significat. Accesserunt et alia: vidit

de religionis Christianae negotiis controversias Ecclesiis orthodoxis

moverl ab iis; quos nulla unquam amoris Dei scintilla calefecerat:

vidit ex diuturnis Theologorum rixis, utilitatis nihil, detrimenti

plurimum in Ecclesias redundasse.

Quapropter omnis eius cura in hoc erat; ut auditores, fidei suae

commissos, doceret bene vivere et beate mori. Et annotatum in

adversariis amici eius repererunt: perinultos in extremo constitutos

agone gratias ipsi hoc nomine egisse: quod ipsius ductu, servatorem

suum Iesum agnevissent, cuius in cognitione pulchrum vivere, mori vero

longe pulcherrimum ducerent. Atque haud scio, an non hoc ipsum longe

Bucholcero coram Deo gldriosius sit futurum: quam si aliquor

contentiosorum libellorum myriadas posteritatis memoriae consecrasset.

Neque tamen sine negotio transegit: si quod illi a publicis

occupationibus, aut a valetudine affecta fuit orium. Aut enim patrum

Ecclesiasticorum scripra, aut historicorum profanorum monumenta

legendo percurrit. Quibus in auctoribus tam feliciter versatus fuit;

ut non minus sciete, quam vere publicls quidam literis asseveraverit;

universam antiquitatem in Bucholceri pectusculo latuisse reconditam.

Cutrique forte inter studiorum labores lectionis cursu ad Iubilaeorum

supputationem deferretur, et vero concursum sabbathi et partitrenis

teira, secundum rationis Funccianae filum deprchendisser: alioque item

tempore undecennalem interregrii sub Uzia rege Iuda, ab eodem Funecio,

contra scripturae fidem, omnsum animadvertisler: coepit de chronologia

diligentius contexenda cogitare; saxumque hoc Chronologicum tam

pertinaci volvir stiidio: ut prius non quiesceret, quam effectum, quod

voluit, daret. Hinc nobis illi libri nati sunt: Isagoge Chronologica,


page 559, image: s589

index Chronologicus, Catalogus Coss. Romanorum, Chronologia magna, qua

licet vix dimidiam partem confecta, omnium cruditorum oculos et

admirationem in se convertit.

Inter hos ergo labores dum versatur: anno octogesimo tertio, cum gravi

rursum morbo conflictatus est; eiusdemque anni mensis Februarii die

duodecimo, coniugem, omnibus virtutum ornamentis insignem, novem

liberorum matrem, amisit. Firmior igitur factus, familiae suae

prospecturus, uxorem duxit alteram; ex qua nullam suscepit prolem:

iamque editionen secundae Chronologiae partis meditabatur. Sed quae

est rerum humanarum instabilittas, inter ipsas illas curas longiore

vita dignum ingenium, anno octogesimo quarto exstinctum est, die decimo

quarto Iunii, aetatis suae quinquagesimo quarto, mense octavo, die

septimo, Freistadii Silesiorum. Quem annum a Lutheri natali centesimum

fatalem sibi futurum ipse praedixerat, anno septuagesimo septimo.

Quamquam autem celebre est veterum spientum dictum: Philosophiam esse

meditationem mortis: tamen et stenilis et iniucunda est meditatio

mortis philosophica. Nihil enim in morte invenit praeter formidabilem

illam naturae destructionen. Bucholcerus autem medium, aiebat, inveni

inter esse et non esse; nempe fieri. Fio qued non sum, et cum non ero,

tunc ero. Sic philosophari inter miserias, inter ingruentis mortis

terrores: sic dictorum scriprurae sententiam experientia magistra

discere, corum veritatem praxi sua aliorumque exemplis cognoscere et

confirmare; hanc demum Philosophiam et sapienriam dicobat salutarem,

et plenam solidae voluptatis. Unde nec genethliacorum minas, pericula

ex astris denuntiantium, ma gnopere morabarur. Communem agnoscebat

piorum omnium genesin, ubi in horoscopo est Iehova pater aeternus; in

medio caeli, Messias Iesus Christus; in sexta Spiritus sanctus; in

secunda, angeli eorumque [gap: Greek word] ; in tertia,

Diabolus, peccatum, et ira Dei; in quarta, Moses cum suo decalogo; in

quinta, Prophetae et Apostoli cum suo symbolo; in septima sacramenta;

in octavapaenitentia, fides, spes, dilectio; in nona, pater noster,

precatio, crux, patientia, in undecima, mors: in duodecima, laetissima

resurrectio a mortuis, et beatitudo vitae aeternae: ubi Deus erit

omnia in omnibus: et Saturnus non supra nos, sed infra nos

conspicietur, luens poenas suae in nos saevitiae et malitiae. Haec

cogitantem non admodum posse, aiebat, infausto positu, vel Saturni,

vel Satanae, moveri.

Saepe etiam ad amicos, ingravescente iam aetate, scribens affirmabat;

se quidem semper ante id, haec, quemcumque in angulum vocanti DEO, cum

patre Abrahamo respondisse:


page 560, image: s590

Ecce adum, Domine mi: sed tum demum libentissime sic responsurum, si

vocet tandem ex his angulis inbeata immortalitatis spatia: nihil se

aeque expetere iam dudum; atque amabilissimam piaeplacidaeque mortis

horulam; mirari autem, tam diu illam differri, suumque imbelle

corpusculum, tamquam malum vasculum, non citius frangi. Itaque quos

sepulcro suo incidi voluit versus: eos mature contexuit. In quo illud

memorabile est: quod qui anteactorum eventuum harmonias magna

inquisiverat industria, idem epitaphii sui et diei sepulturae

congruentiam, quasi divinitus edoctus attigerit. Sepulcri sui colum

nam ex ovis perditae inquisitione desiderabat: Votum ratum Deus esse

voluit. Est enim terrae illo ipso die demandatus; quo parabola

Evangelica de oveperdita, Ecclesiae publice explicabatur: versiculi

autem ipsi hi sunt:

Hic pie Christe, tuo recubat quaesita cruore,

Inque tuo gremio parvula dormit ovis.

Reddidit haec animam balanti voce fidelem;

Huic pastor dicas: intret ovile meum.

Vere etiam Bucholceri [gap: Greek words] fuit ea, quam

postremam habuit, concio: quando aeger iam, et deportatus a baiulis in

tenplum, illo, qui alter a Dominica Pentecostes festus celebratur,

die; tanto verborum splendore, tamque suavi devoti animi affectione,

de animae fidelis, et beato hominis Christiani ex hac vita discessu

disseruit: ut omnium eruditorum in urbe Freistadiana consensu, sic tum

sit iudicatum; ceteros contionatores a Bucholcero semper omnes, illo

autem die etiam ipsum a sese superatum. Interpretabatur praeclarum

illud Servatoris nostri de salutis humanae causis pronuntiatum; avod

Iohannes in Evangelicae suc historiae caput tertium retulit. Cumque

multa de Dei erga nos amore accurate, multa de Filii Dei

perpessionibus erudite, de fide denique apposite multa dixislet, ac

tandem orationis cursu ad fidei findem, qui verbis istis, Non pereat,

sed habeat vitam aeternam: continetur, pervenisset; et sese et

auditores suos certissima illa vitae aeternae promissionc, mirifice

oblectavit: idcntidem ista verba repetens: non pereat, sed habeat

vitam aeternam.

Postea semper decubuit donac placide exspiravit; cum paulo ante amicis

et collegis audientibus confessionem edidisset, et hisce clausisset:

Scis Christe a verbis tuis numquam discessi:

Adcrassas opiniones numquam accessi.

Quemadmodum autem eum propter elegantiam ingenii suspexetunt eruditi,

propter iudi cium in rebus sacris exquisirum honorarunt principes, ita

ob virtutem amarunt omnes boni. Inprimis amicitia illi dulcis et fida

intercessit, non cum Silesiae solum decoribus, Ioachimo a Berge, trium

Imperatorum consiliario,


page 561, image: s591

Georgio a Dyhrn, Quaestore per utramque Silesiam Caesareo, Andrea

Dudithio, Ioanne Cratone, utrqoeu Rhedingero, patre et filio,

Sigefrido Rybischio. Iacobo Monavio, Martino Schillingo, Alberto

Ursino, Daniele Engelharto, Ioanne hermanno, Laurentio Scholtzio:

Barthol. Sculteto Mathemarico, Sebastiano Hoffmanno, Ioachimo

Maistero, Laurentio Ludovico, Martino Mylio et alus: verum eriam cum

aliarum regionum claris doctrina et auctoritate viris, Lamberto

Distelmeiero cancellario Brandeburgico, Eartholdo a Mandesto Electoris

itidem Brandeburgici consiliario intimo, Theodoro Beza, Ioanne Iacobo

Grynao, Theodoro Zvvingero, Michaele Beutero, Wolfgango Amlingo et

aliis: familiarissime tamen a primo adolescenriae flore tribus

potissimum usus fuit, Gaspare Hoffmanno Archiatro Brandeburgico,

Ierchimo Curaeo, Thoma Hubnero: ac cum Hoffmanno quidem non amoris

tantum sinceritatem, sed nativitatis, sed mortis ipsius annum et

mensem, imo fere diem habuit communem.

Edidit rum ipse, tum post obitum eius heredes, Chronologicam

Isagogen: Chronologiam deductuam ab initio munid ad exilium usque

Israelitatum in Babylone: Indicem Chronologicum, quem Godofredus

filius, et post eum D. Abrahamus Scultetus Theol. auxit: catalogum

consulum Romanorum: opuscula item alia, quae exstant in officina

Comeliniana. Prodierunt eiusdem epistolae chronologicae ad D. Davidem

paraeum et Eliam Reusnerum: admonitio insuper ad chronologiae

studiosos de enodarione duarum avaestionum chronologicarum: annum

naetivitatis et tempus ministerii Christi concernentium, ab Elia

Reusnero propositarum. Praeter chronologicas istas meditationes

reliquit et alia lectu suavissima, de consolatione decumbentium; de

idea boni pastoris: de contionibus funebribus; et si quae talia, in

scriniis heredum et amicorum latitantia.

Hactenus curriculum Bucholceri delineatum ex narratione historica

Nicolai Eccii, et scriptis aliis.


page 562, image: s592

FRIDERICUS WIDEBRAMUS.

ORtum Friderico Widebramo dedit Pesnecium, Voitlandiae oppidum, anno

Christianae epochae, millesimo, quingentesimo, tricesimo secundo,

mensis Iulii die quarto. Parentibus natus est honestiss. patre

Bonifacio Widebramo, et matre Anna Stappia, quae filia fuit consulis

eius oppidi, Friderici Stappii. Ac patrem quidem admodum per ad

caelestem vitam et consuetudinem praemisit: post ab avo materno

educatus, quod ingenio eslet [gap: Greek word] , ad studia

literarum adhibitus fuit; primum in patria: mox Neoburgi: et demum

Isenaci: qua in urbe tum temporis egregii formandae iuventutis

artifices, medlerus et Rosinus, florebant. His duobus cum indoles et

ingenium probaretur, et ipse sibi non deesset; felix fuit puerituae

illius institutio, et disciplina severior, que fir mat ingenia, et

apta reddit magnis conatibus; ut ait Seneca.

Anno aetatis suae decimo septimo, Christi Iesu millesimo quingentesimo

quadragesimo nono Ienam Thuringorum, tamquam ad mercatum bonarum

literarum, missus, optimos eruditae doctrinae et pietatis doctores, et

morum gubernatores, adolescens sortitus est. In horum numero erant,

Erhardus Snepfius, S Th. D. cuius in dicendo [gap: Greek word]

et ubertaten, illi qui vivum in laudatissima Tubingensi Acad. docentem

audierunt, olim non satis celebrare poterant: Victorinus Strigelius,

Melancht. [gap: Greek word] discipulus: Ioan. Stigelius, Poeta,

et vir optimus, cuius institutione et exemplo excitatus Widebramus,

naturalem illum imperum ad Poeticen ardentiorem et firmiorem in sese

fieri sentiens, carmen intio componere, tandem etiam magna ubertate

suavitateque fundere coepit.

Biennio post, Iena, in quo oppido eo tempore nondum erat Academia

privilegiis instructa, Wittemberg. profectus est, ut Melanchthonem

audiret. Etsi hoc auten illi cum multis commune fuit: felix tamen prae

aliis idem fuit, singulari benevolentia et amore tamti viri; et quod

doctrinam religionis, quae ab eodem pie tradebatur. recte didicit. Ut

enim Aristoteli perhonorificum fuit, quod annos viginti Platonem

docentem audivit, eique familiaris fuit: Theophrasto vero Lesbio, et

menedemo Rhodio, quod Aristotelis [gap: Greek word] fuissent

auditores, et [gap: Greek word] : ita profecto et Widebramo

magne laudi est, quod melanchthoni mores, ingenium, harmoniam Musicam

et Poeticam, ac inprimis veram erga Deum pietatem ita probavit: ut ei

carissimus et acceptissimus esset.

Magisterii Philosophici testi monium (quo magni illi viri,

Melanchthon, Camer. Gryn. alii contenti fuerumt) in eadem Academia,

virtute et doctrina sua comsecutus [note: * An. 1555. aetat. 22. ] est: cum

hoc studio ipsi esset, quod


page 563, image: s593

Anacharsi: qui ad Croesum Lydorum regem scribens, olim testatus est,

se ideo Athenis in contubernio eruditorum, quam Sardibus in aula

Vivere malle, ut aliquando doctior et melior in patriam redire posset.

Sequente anno, ducta Isenaci uxore Elisabetha, consulis Ioan. Noedemi

filia, pietatis, pudicitie, et industriae oeconomicae laude conspicua

virgine, maritus factus, de sacro et pubhco munere, in quo Dei

consilio, et aliorum utilitati, pro eo talento, quod acceperat,

servire posset, cogitare: atque legitimam vocationem expetere et

exspectare coepit. Itaque cum melanchthon senatui Servesttano hortator

esset, Widebramus ab hoc ad guberna tionem scholae vocatus, de

pueritiae studiis optime meritus est: quum ut ait Fabius, ipse

praeceptor nec haberet vitia; nec etiam ferret. Sed cum optimus

quisque praeceptor, ut idem Fabius, Frequentia gaudeat: exacto

biennio, bona cum omnium pace, Isenacum migrans, sibi delegatum

Rectoris in eius oppidi schola munus sus cepit; eoque fideliter

aliquot annos functus est. Etsi autem imperitis rerum aestimatorib

humile istud vitae genus videtur; et in pulyere scholastico versari,

inque co florem eratis consumere molestum, aut indignum homine

ingenroso: quia tamen preceproris opera ad hoc prodest plurimum: ut

pueris honesta faciat iu cunda; quemadmodum Plutarchus alicubi monet:

ac vere Cicero dixit: nullum munus melius maiusve Reip.

adferrepossumus, quam si deceamus et erudiamus iuventutem: iis

praesertim moribus et tempribus, quibus illa prolapsa est: ut omnium

opibus refrenaenda atque coercenda sit: quantum res pub. Christiana

ludimagistris doctis, ad docendum aptis, laborum tolerantibus,

disciplinae amantibus, debeat, certe obscurum non est.

Utautem virtus et doctrina in obscuro esse nequeunt; et mediocres

honores tempus auget, immodicos abolet: ut Theopompus Pylus

rescripsit: sic Widebramus super pauca fidelis, super multa

comstituendus, diutius latere non potuit. Vocatus enim literis

publicis Ienam, in efflorescentem Academiam, linguae Latinae pro fess

egit, ex Virgilio et Caesare, ac Dialecticen exposuit. Cum autem ibi

quidam [gap: Greek words] , parum aequi essent Melanchthonis

doctrinae et consiliorum aestimatores: atque adeo iis omnibus, qui

haec probantes, delectabantur memoria virtutum, doctrinae et meritorum

in rem pub. Christianam tanti viri, infesti essent: factum et ut

humanissimis literis Peuceri, doctissimi ac optimi quidam viri,

wittembergam accerserentur, ac eo quoque sese conferrent. In horum

numero fuit Matthaeus Wesenbecius, et hic Widebramus; qui illud

Cieronis probans: Nihil bono viro ac quieto magis convenit, quam

abesse a civilibus controversiis: cedendum sibi

[gap: Greek words] et odiis quorundam hommum censuit: sicut saepe boni viri

vehementibus ingeniis cesseruntine maiores motus in Ecclesia aut

repub. excitarentur. Venit eo anno sexagesimo nono.


page 564, image: s594

Factum est deinde, anno septuagesimo: ut unanimi consensu, Ecclesiae,

Senatus et Academiae Wittermbergensis, cura Pastoris eius Ecclesiae,

post obitum Pauli Eberi, Widebramo, serio tantam provinciam

detrectanti, demandata sit. Tanti muneris functionem, quum diu

multumque citra [gap: Greek word] , suscipere recusasset,

amplexus tandem fuit, cum hac prorestatione: ut ceteri Theologi, si

quando res ita postularet, consilio et auxilio sibi praesto essent.

Non multo post de voluntate Electoris Saxoniae Augusti, una cum aliis

quibusdam doctissimis viris. Theologiae Doctoris gradu et restimonio

est ornatus. In horum numcro fuerunt viri bonorum amore ob virtutem et

[gap: Greek word] dignissmi, Henricus Mollerus, quem

doctissimum: Caspar Cruciger, quem acutissimum: Christophorus

Pezelius, quem disertissimum: Widebramum, quem pientissimum,

pronuntiasse accepimus Peucerum: Nicolaus itidem Selneccerus

Norinbergensis, Ioannes Bugenhagius Wittembergensis iunior.

Audierunt Widebramum ingenue magni quidam viri fassum esse: se, cum ad

ministerium Ecclesiae accederet, alienum a sententia, quam de

Eucharistia quaedam Evangelicae ecclesiae profitentur: hoc tantum

habuisse: ut iudicaret, odio non habendos nec hostilibus

anathematismis et vitulentis scriptis insectandos, qui aliter

senrirent. Sed cum incidisset in qusodam doctos et exercitatos

homines, qui iis argumentis orthodoxam de sacramentis doctrinam

defenderunt, quibus non nisi responsionibus ab ipsomet Luthero in

polemicis scriptis traditis, satisfieri posse opinatus fuerat: ubi

vidisset, nullum argumentum ita soliede ab eodem confurari, paginas

interdum ironiis, sarcasmis, et aliis vocibus respergi; lacrimis se

prae dolore paginas illas madefecisse, dixit.

Anno septuagesimo secundo Dresdam cum collegis vocatus est: ubi

consensu Theologurm, qui tum erant in ditione Electoris Saxoniae

Formula consensus deliberata et edita fuit. Sequente anno

Thuringiacarum ecclesiarum inspectioni, una cum aliis quibusdam

Theologis, interfuit.

Interea dum haec fiunt, Dominus Iesus respexit optimum virum, et codem

tempore veritaris circa rem Eucharisticam fulgore mentem eius magis

magisque illustravit: et eundem veriratis comitem crucem gestare

iussit. Nam sequenti anno, qui fuit septuagesimus quartus, ob diu

multumque degenatam subscriptionem Torgensium articulorum, de

controversia Eucharistica: ipse una cum collegis Christophoro Pezelio

Plavensi Varisco, in tem plo arcis contionatore, Casparo Crucigero

Theol. professore, henrico Mollero Hamburgensi, sanctae linguae

doctore, M. Wolfgango Crellio Misnensi, Logices profeslore, Caspare


page 565, image: s595

Peucero Med. D. et Academiae Inspectore, certis expressique

conditionibus, quarum testes se fore Lipsenses quidam Theologi

receperant, eisdem subscripsit ante menstruo carcere multatus. Sed

conditiones illae postea neglectae, nec editae fuerunt.

Postea naumburgum est relegatus: ubi trionnium commoratus Psalterii

[gap: Greek words] versionem, quam Christo Domino in carcere

voverat, ab solvit De exercitiis privatis, eo in oppido frequentatis,

amicis recitavit hos versus:

Hic studiis miscere preces lacrimasque solebam:

Tristis in exilio cum Widebramus eram.

Solus eram, nec eram tamen illo tempore solus:

Quando suo mecum numine Christus erat.

His deinde alios quatuor adiecit, adeoque epitaphium sibi ipse

scripsit:

Liber ab exilii dimissus carcere tandem,

Rursus in exilium triste profectus eo

Patria terra vale: caelestis patria salve:

Quaelibet est forti patria terra: vale.

Exacto triennio exulare iussus, id quod illi et cum aliis bonis

commune, et patrimonii causa diffic le ac singulari damno fuit, cum

loca quaedam adiisset: hospirium tandem honestum et functionem sanctam

obtinuit in valle Deciana, benigne eum vocante, et tamquam Eliam

exulem suscipiente, illustri Heroe Ioanne Comite Nassoviensi: cuius ea

fuit animi tum magnitudo tum pietas, ut Christi servos ac restes,

nequaquam in cuiusquam alterius gratiam sibi iudicaret aspernandos.

Ut autem vir bonus [gap: Greek words] , commune bonum est, nec

quicquam aliud maiori studio habet, quam ut multis prosit: ita

Widebramus non tanrum Ecclesiae, cui tum praeesse caeperat, pie tum

docendo tum vivendo; sed etiam viciniae, cum Ecclesiarum inspectione

ipsius fidei et curae demandata fideliter defungeretur, plurimum

profuit.

Anno septuagesimo nono, Senatus Bremensis rogatu, et venia illustris

Comitis ac Domini sui, Bremam, una cum D. Christophoro Pezelio, est

profectus, ob dissidia quaedam, in er verbi Dei ministros tum ibidem

gliscentia; quae, Deo ipsorum consiliis benedicente, utriusque

diligenti moderatione, studio veri, et gravitate simplici, sunt

sopita.

Quadriennio post, eollega Caspare oleviano, Ecclesias in ea ditione

Solmensi, quae subiecta inclito Comiti Conrado a Solms, Braunfels, et

Domino in Muntzenberg, reduxit ad sinceritatem puritatemque doctrinae

Apostolicae, et ceremoniarum primitivae Ecclesiae.

Vocatus tandem ab illustrissimo Principe Ioanne Casimiro, Comite

Palatino ad Rhenum, Haidelbergam, anno octuagesimo


page 566, image: s596

quarto, ut deliberationibus de Ecclesiis et scholis recte regendis,

una cum aliis quibusdam Senatoribus Ecclesiasticis, et interesset et

praeesset: accidit illi id, quod est in vetere proverbio: Mala senium

accelerant:

et [gap: Greek words] .

Quippe repente homines curisque malisque sene scunt.

Docendi enim laboribus, curis de ecclesia, incommodis exilii, iniuriis

adversariorum fractus et confectus, denique hectica febre, ad quam et

alia symptomata accesserunt, correptus; pie placideque secundo Maii

mane intra quintam et sextam decessit; vere iis annumerandus, de

quibus dictum est: Beati mortui, qui in Domino moriuntur: quoniam

requiescunt a laboribus suis. Funus postridie ei factum et hoc

programmate indictum:

Rector Academiae Haidelbergensis, EBERHARDUS, Comes Solmensis, et

Dominus in Muntzenberg et Sonnenwalde/ omnibus omnium ordinum

Doctoribus, Candidatis, et totis studiosae iuventuti S. P. D.

HERI mane febre hectica consumptus, pie et placide obiit, vir

reverendus, et omnium bonorum memoria et amore dignissimus, D.

Fridericus Widebramus, S. Theologiae excellentissimus et orthodoxus

Doctor. Qui cum per omnem vitam suam pie, iuste, et temperanter

vixerit; et in vitae suae catastrophe, fidem erga Dominum iesum

Christum, charitatem erga totam Ecclesiam, constantiam in veritatis

professione, patientiam, et alias virtutes sic omnib. qui eum invisere

solebant, probaverit: ut nemo non cum fructu sanctum senem et

intueretur, et alloqueretur: dignissimus enimvero est; evius exsequias

sua praesentia exornent omnium Professionum homines. Hortor itaque

Academiae huius Doctores et Professores, literatam Nobilitatem,

studiosam Iuventutem; utfrequenter paulo ante secundam horam

pomeridianam accedant aedes, in quibus eximius hic DEI servus

postremos vitae suae dies sancte et cum desiderio migrandi ad

Christum, cui vixit et mortuus est, clausit. Bene valete. Perscriptum

3. Maii. 1585.

Sepultus est ad D. Petri in choro, addita epigraphe ciusmodi:

D. O. S.

Fridrici haec tegit urna Widebrami

Doctoris pia membra; quem Nariscis


page 567, image: s597

Pesnicum genuit: Salae Albidosque

Lycea excolu ere, et audiere;

Id magnum Lyrica magistrum in arts,

Cunctis Oenotriae aemulum poetis;

Hoc sacrae quoque praesulem cathedrae

Insignem pietate Sed professum

Constanter meliora, trux Erinnys,

Discor des quatiens faces ubique,

Inclusit Neopyrgicis catastis.

Excepit Decium exulem trenni

Fractum carcere: quinque vix et annis,

Cum lustris tribus ac novem peractis,

Haidelberga benigniore fato

Gratis occuluit solutum arenis.

Sic manes Pietas polo beatos,

Indiditque perenne nomen aevo.

At tu, quisquis ades, memor, fugaces

Anni quam volitent; vicesque nostri

Quam circum instabiles rotentur aevi:

Sic vivas pius, et mori memento.

Ac dum vivifico tubae fragore

Surgant excita, dic: cuben: benigne hic

Fridrici pia membra Widebrami.

Elisabetha Widebr. uxor marito cariss. pii desiderii ergo P. C.

Anno Domini M. D. LXXXV. die 2. Maii, reverendus et clariss. vir D.

Friderious Widebramus, S. Th. D. Eitelbergae pie obiit, nat. annos

LIII. M. II. D. II.

Toto illo tempore, quo decubuit, submisit se potenti manu DEI: ac de

vita aeterna, de sua ad Christum migratione, cum I. Iacobo Grynaeo, et

aliis oprimis viris libentissime est collocutus. Cum ei recitasset

Grynaeus huistoriam de Babyla martyre Antio cheno: qui cum grandaeva

coniuge et aliquot filiis ductus ad supplicum, ubi spectator fuislet

necis filiorum, cervicem feriendam praebens, dixit [note: * Ex Psal. 116. ]:

Revertere anima mea in requiem tuam, quia Iehova benefecit tibi:

liberasti animam meam a morte. pedem a lapsu, oculos meos a lacrimis:

ambulabo in luce viventium: ibi widebramus valde delectatus, recitavit

verba Pauli: Cupio migrare hinc, et esse cum Christo: restatusque est;

se desiderio clari conspectus DEI, et liberatronis a toto peccato,

vehementer affici. Rogavit praeterea et illum Grynaeum, et alios

praestantes viros: ut testes essent sui sermonis, quo professus esset:

se iam in actu postremo vitae suae, cum sensu gaudii spiritualis,

doctrina illius ecclesiae de Eucharistia, et de spiritualis communione

corporis et sanguinis Christi,


page 568, image: s598

ad cuius cognitionem sero vocatus esset a Domino, probare; eius

cognitionem sibi gratulari: et in ea acquiescendo ad Christum Dominum

migrare. Alio quodam die Grynaeo dixit: Tu vero testis mihi esto, quod

sancte, in fide Christi iesu sim mortuus. Gratias etiam suo nomine agi

voluit pro beneficiis principi I. Casimiro, eius coniugi, ac huius

parenti Duci Saxoniae, D. Augusto principi Electori Hoc unum valde est

questus: quod cum eo animo Haidelbergam venisset: ut regni Christi

negotiis promovaendis reliquum vitae tempus optime collocaret, adversa

valetudine praepeditus, minus praestitisset, quam voluisset. Responsum

contra illi est: magnum quiddam esse ecclesiae causa puras ad Deum

attollere manus, concipere pias preces et [gap: Greek word] ,

publico privatoque nomine Deo gratias agere, pro spirituali et

corporali benedictione: ac eo nomine, et ipsum et alios pios, plurimum

prodesse Ecclesiae, etiam quando per valetudinem munia cetera obire

non possunt.

Reliquit ingenii monumenta non contemnenda, venusta et pia Poemata,

quae propter elegantiam magnis illis viris Melanchthoni et Camerario

probata fuerunt: quorum partem primam heredes ac generi anno 1601.

ediderunt: reliqua adhuc premumtur, pietatis et eru dire elegantiae

studiosis, non iniucunda nec inutilia, si ederentur, futura.

Haec de Widebramo ex oratione parentali a Barthol. Pitisco habita,

praescribente I. Iacobo Grynaeo: item ex monumentis Haidelbergensibus.

SIMON SULCERUS.

BErnae Helvetiorum honestis parenribus natus est Simon Sulcerus, anno

Christi, millesimo, quingentesimo octavo. In patrio ludo praeceptore

Rubello usus, prima literarum fundamenta feliciter iecit: suosque

aequales ingenio ac diligentia facile superavit.

Berna postmodum sese Lucernam contulit: ubi sub Osvvaldo Myconio, qui

celebrem ibi scholam aperuerat, plunmum in linguarum artiumque

cognitione profecit. Inde Basileam venit: atque in Mathematicis

Henricum Loricum Glareanum, popularem suum, domesticum habuit

praeceptorem.

Comparata itaque linguarum et artium humaniorum supellectile haud

contemnenda; animum ad Theologiae studium appulit: in qu Basileae

Oecolampadium et Paulum Phrygionem, Argentorati vero Bucerum,

Capitonem, ac Hedionem, egregios nactus est magistros. Eruditionem

autem ipsius cum vitae integritas eximia commendaret: restimonio

Basileae publico ornatus, ac Philosophiae Magister, anno Christi

trigesimo primo, aetatis suae


page 569, image: s599

vicesimo tertio, renuntiatus fuit: ei demque post Academiae

instaurationem collegii Oeconomia et administratio commendata: quo

ipso rempore, ducta in matrimonium Basileae, ex honesta Merianorum

familia, ux ore; patremfamilias agere coepit.

Paulo post Bernensis Res publ. vitae eius ratione intellecta, eum ad se

vocavit, atque bonas artes sua in urbe profireri iussit. Bernam itaque

regressus, ad tempus linguarum et artium bonarum praecepta tradidit,

atque multorum discipulorum concursu omnibus bonis innotescere coepit.

Verum cum ipse ad maiora natus esset, et summo desiderio sacrarum

literarum teneretur; aliquot annis post Basileam rediit, atque

Munsterum in Hebraicis, Grynaeum vero in Theo logicis audivit.

Alebantur tunc Basileae publicis sumptibus in monasterio Praedicatorum,

Magistratus iussu, adolescentes quidam delecti tamquam ecclesiae et

scholarum seminarium. Eorum institutio et cura cum Sulcero commissa

esset: functionem eam magna animi moderatione suscepit, et interea

theologico studio ea dexteritare incubuit; ut iam tum praeclaram

omnibus de sese spem praeberet.

Ortum erat panlo ante id tempus sacramentarium dissidium in ecclesiis

reformatis. Quod cum non sine ingenti piorum omnium dolore, latius

latiusque serperet: Sulcerus sub annum nativitatis Domini trigesimum

octavum ad Saxonicas ecclesias profectus, cum ipso Luthero ea de re

amice contulit. E Saronia domum reversus, Bernam est in patriam ad

ministerium ecclesiasticum vocatus, pastoralique praefectus muneri,

anno aetatis suae tricesimo. Quam vocationem Sulcerus sincerioris

religionis amore secutus, singulari assiduitate, et naturali facundia

por annos decem subivit: ita ut et ecclesiam atque scholam ibi

ornaret; et cunctis bonis esset gratissimus. Nam in potenti ea Repub.

nihil intra aut extra urbem intermisit; quod ad ecclesiarum

incrementum, et Christi gloriam propagandam facere videretur.

Bernae autem lite illa Eucharistica quoque exorta, Sulcerus quietis

cupidus, locum mutavit: atque Basileam studiorum alumnam, anno Christi

quadragesimo octavo supra sesquimillesimum rediit. Ibi cum

aliquantifper sine docendi munere vixisset, sacrisque lectionibus

frequens interesset: postea collegii Augustiniani Oeconomia ipsi est

commendata. Sequenti deinde anno cum Wolfgangus Wissenburgius, ob

perpetuas humorum destillationes et vocis raucedinem, ministerio

Ecclesiastico minus vacare posset: Sulcerus in eius locum suffectus et

ad D. Petri docendi munus obire iussus fuit. Anno deinde quinquagesimo

secundo, post Munsteri obitum Hebraicae linguae professio eidem est

commissa. Quo in utroque officio


page 570, image: s600

cum industriam diligentiamque probaret omnibus: eodem anne statim post

Osvvaldi Myconii, pastoris Basileensis mortem, unanimis superiorum

votis eius in locum ipse surrogatus atque summi cempli pastor fuit

constitutus.

Et quasi id non satis esset oneris, triennio post publica quoque

professio, explicandorum Veteris Testamenti librorum, huic eidem

Sulcero est delata. Istis in officiis omnibus, id sibi curae datum

proprie existimavit: quod Apostolus ab omnibus mysteriorum divinorum

Oeconomis requirit: fidus ut reperiretur: [gap: Greek words] .

Eo fine privatas quoque instituit [gap: Greek word] , lectiones,

atque contionum [gap: Greek words] , in gratiam discentum: et in

singulis illis sacris progymnasmatis, quid cuique deesset. quidve ipse

desideraret, amice et candide monuit: atque ita sanctae Theologiae

candidatos ad munia Ecclesiastica eleganter praeparavit.

Deinde cum anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo, Carolus

Badensis Marchio suae ditionis ecclesisas reformare statuisset,

Sulcerum cum D Iacobo Andreae, et D. Iacobo Herbrando, Wirtenbergicis

Theologis, in superiori Marchionatu ei negotio praefeccit; atque ad

Augustanae Confessionis formulam omnia disponere iussit. Solitus

postea etiam fuit Sulcerus vicinos in Marchionatu ministros accedere:

quemque sui officii admonere; et ut rite omnia peragerentur operam

dare: idque tanta animi mansuetudine et affabilitate; ut a plurimis

Praeceptor, ab aliis pater appellatus habitusque fuerit.

Anno sexagesimo tertio promerente id pietate, erudita doctrina, atque

virtute sua, totius Academiae auctoritate et voluntate Theologiae

Doctor fuit renuntiatus. Eruditio enim eius atque animi virtutes

omnibus fuere perspectae. Trium linguarum, Gracae, Latinae et

Hebraicae praeclaram notitiam sibi comparavit: artes dicendi feliciter

percepit; Mathematica studia excoluit; qtque etiam Philosophorum et

Medicorum studio non vulgarem operem impendit. Quod ad Theologiam

atrinet, sacram scripturam cum antiquorum Patrum lectione sibi

familiarem reddidit: qtque de omnibus dogmatis insigne iudicium

acquisivit: Itaque et publice pro suggestu, et in scholis e cathedra

veteris et novi instrumenti libros aperte, distinctim, proprie, et

summa cum gravitate explicuit: idque non sine auditorum magno

emolumento.

Cum ita bonum certamen certasset atque cursum suum consummasset: ad

beatam piorum in caelis triumphantium consuetudinem abiit, anno

Chtisti millesimo, quingentesimo, octogesimo quinto, die vicesimo

secundo Iunii, aetatis suae septuagesimo septimo. Sepultus est

Basileae in templo cathedrali cum epitaphio monumento eiusmodi:


page 571, image: s601

C. S. SIMON SULCERUS THEOLOGUS AEDIS HUIUSCE ANN. XXXIII. VERUS VIGIL

ANSQUE ANTISTES, UTRAQUE MANU VINEAM DOMINI SUI EXCOLUIT, SCHOLAM

THEOLOGICAM EREXIT ATQUE REXIT: FIDA DOCENDI ADSIDUITATE SUSPICIENDUS,

VITAE SANCTIMONIA ET PROBIS MORIBUS IMITANDUS. VIXIT ANNOS LXXVII. T

AN. SAL. CIC IC XXCV. XXII. IUNII.

De scriptis eius haec recensentur: primum Acta synodi Bernensis e

Germanico in Latinum iuvenis tranftulit, atque aliquot praefationes

bonis auctoribus coniunxit et edidit. Collegit etiam ex utriusque

linguae sacris et profanis auctoribus locorum communium thesaurum,

quem tanto studio ac artificio in certas disposuit arculas; ut de

quacumque re sit dicendum, amplissimam in promptu habeas materiam.

Haec de Sulcero ex lib. 3. Prosopograph. Pantaleonis: monumentis

Easileensibus, et elenchis librorum.

LUDOVICUS LAVATERUS.

PATRIA Ludovico Lavatero obvenit Tigurum, urbs Helvetiorum clarissima.

Literarum primis rudimentis expolitus, tantum in publicis scholis

labore et ingenio


page 572, image: s602

eruditae doctrinae adiecit: ut utilem aliis operam potuerit navare.

Quamobrem in patria et scholae et ecclesiae minister, voce scriptisque

fideliter utramque erudivit ac illustravit. Protulit tunc in lucem non

suas solum, sed et aliorum lucubrationes, praesertim Henrici

Bullingeri, soceri sui.

Mortalem vitam desiit vivere anno Christi millesimo, quingentesimo,

octogesimo sexto, die decimo quinto Iulii.

Inter scripta ipsius laudatur historia de ortu et progressu

controversiae Sacramentariae; et tractatus de spectris, lemuribus,

fragoribus, variisque praesagitionibus: quae plerumque obitum hominum

et magnas clades praecedunt. Hic liber Latine, Germanice, Belgice,

Gallice et Italice saepius perhibetur recusus. Cetera eius monumenra

in clenchis librorum habentur. Ex elogiis doctorum virorum.

MARTINUS CHEMNITIUS.

MArtinus Chemnitius natus est Britzae, veteris Marchiae oppido, sub

annum Christi millesimum, quingentesimum, vicesimum secundum,

parentibus quidem honestis, sed tenuibus; utpote cuius pater lanificio

victum quaeritarit. Adolescens itaque cum variis difficultatibus,

studiorumque impedimentis, ob rei familiaris angustiam conflictatus,

tandemque pertinaci industria, et labore improbo, qui omnia vincit,

eluctatus est.

Primis literarum rudimentis in patria schola cognitis, Magdeburgum

venit: ubi firmiora artium et linguarum fundamenta iecit. Exinde

Philosophiae studia Francofordiae ad Oderam, sub agnato suo Georgio

Sabino, amplexus; Wittembergae eadem, una cum Mathematicis praecipue

sub Melanchthone aliisque professoribus ursit absolvitve.

Inde Sabinum Regiomontium Borussiae secutus, scholae oppidanae ibidem

praefectus, et gradu Magisterii in prima eius Academiae promotione

ornatus est. Postea Bibliothecae principis instructissimae

praepositus, honestum in aula locum habuit, anno millesimo

quingentesimo quinquagesimo secundo. Theologiae studio totum se

dedidit: Duci Borussiae ob studium Matheseos atque Astrologiae

sanioris, et singularem quandam in eo studiorum genere dexteritatem,

et [gap: Greek word] , praecipue carus, eoque nomine etiam a

Marthione Brandeburgico Ioanne in honore habitus. Gratus etiam

carusque fuit plerisque, qui tum praeeipui


page 573, image: s603

in aula: omnesque Chemnitio, ob modestiam et simplicitatem, ad

amicitiam suam honestum et liberum aditum paterc voluerunt.

E Borussia et ex aula, in qua triennium fere quidvis potius, quam

aulicus consumpserat, cum sub annum, quinquagesimum quintum,

pertexendorum studiorum causa ad Academias redire vellet: honeste et

liberaliter a Principie suo Alberto literis donariisque ornatus ac

dimissus fuit. Denuo ergo Wittembergam reversus, ac Melanchthonis

convictu usus, publica ipfi ab eo locorum communium praelectio est

mandata; sub cuius primordia Brunsuigam a Senatu evocatus commigravit:

cui ecclesiae triginta ipsos annos primo coadiutor, deinde

superintendens, quo temporegradu Doctoris Rostochii decoratus est,

praefuit; summaque tum fide, tum laude et contionibus et lectionibus

publicis inservivit.

Expetita interea opera eius est a rege Daniae Friderico; ab

Electoribus, Palatino Ludovico, Saxone Augusto, et Brandeburgico

Ioanne Georgio: a Principibus, Ioanne Marchione Brandeburgico, Alberto

Borussiaco, et Iulio Brunsuicensi; ab ordinibus Evangelicis Austriae,

aliisque celebribus Rebus pub. Consiliis praeterea ipsius in negotiis

ecclesiasticis usi suut Elector Brandeburgicus Ioannes Georgius: Duces

Brunsuicenses et Luneburgenses, Iulius et Guilhelmus.

Postquam ergo labores pro asserenda contra adversarios orthodoxa

ureitate infinitos exantlasset, Philosphus iuxta et et Theologus,

neque veritatis bonarumque artium studio, neque laude officii facile

cuiquam secundus: tandem laborum mole fractus, viribusque corporis

exhaustis, anno Christi octuagesimo sexto, octavo Aprilis, suae

aetatis anno sexagesimo tertio completo, ministerii sui trigesimo

tertio, in constanti eius doctrinae, quam vivus voce et scriptis

tutatus fuerat, confessione, omnis carnis viam ingressus, animam suam

Christo commendavit, inque eo pie et placide Brunsuigae obdormivit:

ingenii, eruditionis, iudicii, et moderationis laude, apud ipsos eriam

adversarios sibi parta, nominisque memorta ex editis monumentis in

Christiano orbe immortali relicta.

Inter labores eius primas facile obtinet ille, quem dogmatibus,

decretis, et canonibus, concilii Tridentini examinandis et refutandis

impendit, utilem sane omnibus veritatem aman tibus. Ipse etiam inter

primos exstitit, qui naturam, artes et doctrinam Iesuitarum Germanis,

quantum illis temporis patuit detegere cepit. Ita en mad Electotem [note: * Inprafatione libri. ]

Brandeburgicum: Interest Principum Germaniae

recte nosse: qualis sit nova illa secta, quam Romanus Pontifex

praecipue inperniciem ecclesiarum Germaniae creavit: et quid ab ea

exspectandum sit illis, qui eam in


page 574, image: s604

sinu fovent. Occupati hactenus fuerunt collocandis et proferendis suis

nidis: et ne ipse suo se indicio sorex, priusquam nidum recte

composuisset, proderet, scriptione magna ex parte abstinuerunt: vel

certe si quid scripserunt; ita involverunt ambiguis generalitatibus,

ut quid secta haec prae ceteris proprii haberet, non facile posset

deprehendi. At hodie aperta sunt omnia; nihil enim est, quod Sophistae

illi summa impudentia, ut Thaidis Babylenicae, cui perfricta frons,

cultores, defendere non ausint.

Georgius Calaminus hoc ipsum elogio ornavit:

Magnum terra virum, magni post fata Lutheri,

Si quem felici Teutonis orbe tulit:

Certe Chemnitius fuit is: monumenta librorum;

Hercule vel dignus quod labor ille probat:

Impia tum Latiae decreta examtnat Hydrae:

Feta Tridentino quae parit illa solo.

Enthea siderei tutans et iura senatus,

Pugnando Christi pro grege victor ovat.

Et tantum de Chemnitio, ex ipsiusmet scriptis, aliorumque elogits.

PRIMUS TRUBER.

ROsterlicii pago Carniolae, sub ditione Baronum ab Aversperg, tribus

milliaribus Labaco, metropoli illius provinciae, natus est Primus

Truberus, parentibus piis ac bonis, anno Christi, millesimo,

quingentesimo, ectavo, quo Maximilianus I. Venetis bellum movit.

Puer admodum a parentibus Salisburgum missus literatum condiscendarum

causa, ubi rudimenta percepit, Viennam Austriae ablegatus, pane ibi

publice mendicato vixit: uti tunc et illic et alibi moris.

Deinde ubi episcopo Tristano innotuit, cui Petro Bonomo nomen;

symphoniacis eius est adiunctus; carusque praesuli fuit. Eius

commendatione, anno millesimo, quingentesimo, vicesimo septimo, Laceae

in tractu Raschacano, parochus est ordinatus, et anno millesimo

quingentesimo quadragesimo secundo canonicus designatus ad Martini

Fisternatis.

Accidit autem, ut sub id tempus mulierculae quaedam malae famae, in

Carniola et Styria inferiori, iactitarent apparitiones, nescio quas,

Mariae, S. Rochi, Sebastiani, Trium regum et aliorum divorum; qui

pererent hic in hoc, ille in alio loco, monte, valle, silva, vel

campo, fanum sibi dedicari sacrarique: ni id fiat;


page 575, image: s605

immissuros ilico pecudibus et hominibus diram pestilentiam, agris et

vineis calamitatem. Quae ubi ad imperitum dimanavere vulgus;

concurrerunt undiquaque, quasi oestro perciti, et adductos boves,

vitulos, oves, linum, lanam, ceram, gallinas, et pecuniam, ut

facultates cumusque erant, obtulerunt divis illis: unde magnis

sumptibus delubra exstructa: quae acres defensores, tum momachsos et

sacrificos omnes, tum episcopum inprimis Labacensem, cui plurimum ea

res emolumenti adferebat, invenerunt.

Eiusmodi idololatricos cultus cum ferre Truberus non posset, nec

deberet; cum symmystis quibusdam eos publice taxavit, monuitque

plebem; in Christo solo et uno Redemptore quaererent salastem;

paenitentiam agerent; vitam emendarent; de cetero ne tantillum

solliciti. Et, quod mireris, haec talia Episcopus Tristanus Bonomus,

et Christophorus Rauber, et Franciscus Caxianerus episcopi Labacenses,

tulerunt veritatem agnoscentes.

Verum cum quidam Urbanus Textor, praesulis Labacensis dignitatem esset

nactus, principio statim aegerrime tulit disputationes illas, defide

sola iustificante. Itaque confecto bello Germanico, anno millesimo,

quingentesimo, quadragesimo, septimo, in aula Ferdinandi tantum

effecit: ut Truberus, cum duobus synergis Paulo Wiero et Georgio

Dragolicio, custodiae mandandi essent. Et quidem duo posteriores capti

inque carecerem compacti sunt: Truberus autem omnibus suis beneficiis

exutus, et plus quam quadringentorum florenerum libris spoliatus est

ab illo Urbano episcopo: qui deinde Denavverdae casu improviso collum

fregit Cum ergo spem sibi Truberus omnem adipiscendi alicuius officii

praecisam animadverteret; consilio cum piis fratribus communicato in

Germaniam superiorem concessit. Multum quidem ordines, Carniolani

proceres, nobiles et cives sollicite egerunt, una cum Austriacis: tu

confessio Augustana et Trubeti praesentia concederctur: atque

obtinuerunt tantum: ut, frendentibus episcopis ac monachis

concedreetur ei quidem in Carniola habitandi, sed non contionandi

potestas.

Anno millesimo, quingentesimo; quadragesimo octavo, nova orta est

persecutio, quae Carniolana provincia eum eiecit. Primum itaque

Norinbergam venit, inde promotione Urbani Regii ad ministerium

Rotenburgi ad Tubarum vocatur; ibi uxorem primum duxit, fideliterque

ecclesiae servivit.

Anno millesimo quingentesimo quinquagesimo secundo, Campensi ecclesiae

praeficitur, et octennium Evangelio docendo ibi occupatur.

Anno millesimo quingentesimo, sexagesimo, a suis Carniolanis

revocatur. Itaque resignato Campensi officio ad suos remigrare

statuit, sed impedimenta talia inciderunt; ut vocatio irrita fuerit.


page 576, image: s606

Proinde per literas a proceribus certior factus, diutiusque in

Germania subsistere iussus, ab illustrissimo Principe Christophoro

Wittembergico, pastor Auracensis est constitutus, ubi annum servivit

Christi ecclesiae.

Cum autem antehac invenisser artem lingua Wandalica scribendi, antea

numquam visam, nec in literis nec libris usurpatam: subsidio principis

Christophoris Wirtenbergici; et coniunctis operis aliorum duorum;

officinam typographicam instituit Wandalicam; quam ad rem plurimum

contulit liberalitas generofi Domini Ioannis Ungnadii; qui unice id

egit: ut ecclesiae Carniolanae aedificarentur hoc modo.

Iterum postea Labacum vocatus, permissu principis Christophori anno

sexagesimo secundo, eo abivit: sed statim a Sophistis suis hostibus

calumniss impetitus, in aula Ferdinandi Augusti; ad tribunal episcopi

Labacensis citatus, intrepidam suae fidei confessionem cum fructu

edidit. Neque enim antea constabar aliis diversae religionis certo;

quidnam doceret Truberus et Evangelici alii. Hac confessione edita in

officio est relictus, laborantibus pro eo proceribus Carniolanis.

Spargebantur tum variae a variis calumniae de doctrina Truberi et

collegarum: qua si perperam doceret de Sacramentis, quasi baptizarent

infantes in fluminibus praeterfluentibus; quasi a Pontificiiis

baptizatos rebaptizarent, quasi magistratum omnem tollerent, et

eiusinodi sexcenta. His motus Wandalice vertit et evulgat ecclesiarum

Saxonicarum ceremonias et examen Philippi, sine titulo tamen et

praefatione. Id quod malevoli eo acceperunt: ac si in contemptum

Archiducis Caroli vergeret. Itreum ergo, quantum vis deprecantibus et

laborantibus pro ipso vehementer ordinibus Carniolanis, exire patria

iussus est.

Reversus Tubingam, primum ecclesiae Laufenae praeficitur: exinde

quamvis Suinfurtum invitaretur, cum semestri ibi fuisset: tamen ut

typographicis operis adesse posset Tubingae, non procul ab ea

Derendingam translatus est. Anno sexagesimo septimo cum ordines denuo

de Trubero revocando agerent in aula Archi-ducis, ipse ab amicis

rogatus, ut a Turcis capitvis in ea provincia Alcorani exemplar

conquneret, eiusque versionem impetraret. Venit igitur in Carniolam,

et a Turcis exquisivit fidei ipsorum in Alcorano comprehensae,

exemplum: examinatis duobus Turcis altero Wascha quodam, altero

sacerdote; redit in Germaniam, animadvertens se non gratum Pontificiis

in Carniola esse hospitem.

Vixit Derendingae in annum usque vicesimum: suoque officio, quantum

per valetudinem licuit, diligenter praefuit, contionando, sacramenta

administrando, aegrotos visendo, omnibus benefaciendo. Nam inprimis in

pauperes liberalis pro facultatum


page 577, image: s607

modulo fuit, etiam in indignos. Et si divitiis corradendis studuisset,

hereditatem suis ampliorem relinquere potuisser. nam, praeter

stipendium ordinarium, quotannis a Carnioloanis habuit annuos ducentos

thaleros pro laboribus fidelibus. Unde ei merces ampla speranda, quod

non renax, non avarus, non prodigus fuit: sed in domesticos praecipue

fidei largus.

Deus ei vitam prorogavit ad annum usque septuagesimum octavum inter

tot casus et calamitates, et senectam crudam viridemque largitus est;

ita ut satis officio ad extremum usque fere diem facere posset. Nam

pridie, quam lecto affigeretur, aegro vicino solandi causa adfuit.

Deinde vicesimoprimo Iunii morbo repen tino oppressus est, usus prius

cena Domini in praesentia pluri um, a D. Diterico Snepfio

consolationese sacris cum singulari devotione audivit: interiogatus,

clara voce confirmavit, se ita credere. Suos autem auditores ad

constantiam est cohortatus. Filiolae suae die vicesimo sexto Iunii

preces praeivit. Eodem die periodos ultimas in Postilla Lutheri

Oeconomica absolvit, Wan dalice interpretando.

Cum quidam pastor die vicesima septima Iunii officii causa ad eum

accessisset, et in agoneiam constitutum crederet; ac praesentes ad

precationem hortaretur: Truberus clara voce; textum, textum, inquit,

volo: urt / text her: das ist / man soll ihm nichts als lauter spruche

auss Gottes wort vorsprechen. primis audire expertivit Psalmum

vicesimum tertium. Die vigesima octava Iunii cum nominum, quae apud se

alii fecerant, meminisset: omnia illa debitoribus remisit: postea

invalescente morbo inter preces placide exspiravit, die vicesima nona

Iunii, anno Christi millesimo, quingentesimo octuagesimo sexto,

aetatis suae septuagesimo octavo. Honeste ante portam templi

Deredingenis humatus, contionem habente Iacobo Andrea, Academiae

Tubingensis tunc cancellario. Martinus Crusius, cui cum Trubero

amicitia intercessit, hoc defuncto epitaphium scripfit:

Vir tumulo hoc sanctus de Sclava est gente sepultus,

Primus: qui Christi nomine multa tulit.

Transtulit in patriam divina volumina linguam:

Sparsit in Eoas dogmata sancta plagas.

Pulchre certavit: cursum ratione peregit:

Nunc ipsum in caelo pulchra corona manet.

Hic, ut supra diximus, primus cepit Sclavonicam linguam Latinis

literis scribere, et in eam traduxit haec:

1. Catechismum.

2. Novum Testamentum.

3. Locos communes Theolog.

4. Augustanam confessionem.

5. Ecclesiasticam ordinantionem.


page 578, image: s608

6. Examen Melanchthonis.

7. Postilam Lutheri.

8. Psalterium Germanice explicuit.

Atque his suis laboribus effecit Truberus: ut Evangelii doctrina. non

solum in ducatu Carniolae; sed et Carinthiae ac finitimarum regionum,

imo in ipsa Turcia fuerit propagata.

Inter alios patronum, ut diximus, habuit egregium, aeternaque memoria

dignum, generosum Baronem Ioannem Ungnadium a Sonneneck: qui multa pia

nostratium scripta in Sclavonicam vel Croaticam linguam transferenda

curavit: et ad Turcicas gentes, ut Christianismo imbuerentur,

transportanda: opera usus huius Truberi, Carniolani, Stephani consulis

Histriani, et Antonii Dalmatae, in Tubingana Georgii

Gruppenbachii typographia. Hic, cum sub rege Ferdinando Styriae et

Carinthiae praefuisset: contulit se in scholam Wittembergensam, et ad

vicinas ecclesias: ut in doctrina sincera magis confirmaretur. Deinde

ab illustrissimo principe Christophoro Wurtembergico receprus, Uraci

diu habitavit, post Tubingam commigravit. Obiit anne Christi 1565. in

Boemiae arce sororii Ioachimi Schlickii Wintricia, admodum senex: inde

Tubingam transvectus, ut iusserat, magnifice in S. Georgii est

sepultus. Iacob Andr. in contione funebri: Crusius in annalib.

Sueviae, Part. 3. lib. 12. cap. 11.

THEODORICUS SNEPFIUS.

CElebris est regio Germaniae Suevicae, ad Neccarum flumen, Greichgaea:

quam a gente, seu novis colonis Graecis, qui olim ae in Germaniae

parte, bellorum occasione, consederint, quasi

[gap: Greek words] nominatam, eruditorum quidam divinant. Peperit haec regio

vires aliquot eruditione ac virtute praestantes: in quibus eminent

Melanchthon, uterque Chytreus, Hieronymus Gerhardus Wirtembergicus

procancellarius, alii.

Est autem ea in regione oppidum Wimpina: iuxta quod Cocherus amnis, e

salinis Suevicis, et Iaxta e finibus Franconiae delabentes, Neccaro

miscentur: cui antea, a quodam Cornelio conditore, Cornelia nomen:

postea ab Hunnorum crudelitate, quam tum in viros, tum in feminas

inprimis, praecidendo earum mammillas, novo exemplo exercuerunt,

Wimpina, quasi Weibpein / fuit appellata. Hoc in oppido calendis

Novembribus, anno Christi millesimo, quingentesimo, vicesimo quinto,

natus est Theodoricus Snepfius, patre Erhardo, Theologo clarissimo,


page 579, image: s609

matre vero Margarita, consulari ibidem familia oriunda.

Puer domi parernae educatus est liberaliter, primum Marpurgi, quo

pater evocatus ersat, magistro usus Chiliano Lingelfinio, cognato suo;

tum etiam patre ipso, quantum peroccupationes fieri poterat. Marpurgo

cum patte Stutgardiam venit: ubi commendatus est institutioni

Alexandri Marcoleonis, iuventutis informatoris tunc eo in loco

celebris. Ibi in commilitio habuit tum alios, tum Iacobum Andream, de

quo postea, Ioann. Wellingium, Ferdiandi regis postea cancellarium,

virum ad summa et opum et honorum fastigia sublatum, Anastasium

Demlerum ICtum clariss. et Bidenbachios Ioannis filios quaruor,

adolescentes Tunc, ingenii dotibus excellentes, postes viros ad summos

honorum gradus, tum in politia tum in ecclesia evectos. Hisee cum

condiscipulis ac convictorib suis, et sub domestica patris, et publica

Marcoleonis disciplina, tantos brevi tempore fecit progressus: tu,

pacre officiiratione absente, aut religionis causa peregre profecto,

ipse patris, in examinandis docendisque condiscipulis, haud inepte

partes obiret. Erant autem praeter Bidenbachios in convictu Snepfiano

tunc et alli, inter quos Ioann. Bengel ac Raimundus Voglerus, viri

deinde insignes. Hos omnes parer Snepfii in convictum receperat, filii

cxcitandi causa. Vere enim elgeiogra phus sua vissimus:

Tum bene fortis equus reserato carcere currit:

Cum, quss praetereat, quosque sequatur, habet.

Ut autem certas in equorum pullis notas observant mangones: et sua

habent generosi canes indicia: ita in hominis indole prodenda natura

lese mature ostentat: et Snepfius hic, qualis aliquando futurus esset,

vix dum degustatis literis, manifestis prae se tulit argumentis. Locum

enim aliquem conscendens in aedibus editiorem, ex eo, tamquam

cathedra, nunc condiscipulos suos, alacritate magna, et quadam

gravitate, more scholastici professoris docebat: nunc domesticos ex

eodem ranquam suggestu, contionatoris instar sermone non inepto sic

informabat, sic contionem cionem instituebat, quasi ad eam et aetate

maior et instructior eruditione habendam afcendisset. Itaque aequales

etiam tum praeceptoris sui titulo eum salutare fuerunt soliti: et vere

multorum ipse fuit praeceptor, ut eventus et seques narratio loquetur.

Erat tum ei inter alios, Iacobus Andraeae commilito, excitatissimi

adolescens ingenii: qui duo quadam arcana ratione, tantam ea aetate et

vita consecuti dicuntur auctoritatem, ut tamquam praeceptores, a

reliquis condiscipulis, certatim consulerentur, et interrogarentur

quibus ipsi singulis ita satisfecerint: ut nescire se dixerint

reliqui; turum ex praeceptoribus ordinares, an ex his fuis

commilitionibus plus addidicissent.


page 580, image: s610

Pater ergo hanc in filio [gap: Greek word] videns, cum summa

[gap: Greek word] coniunctam, [gap: Greek word] eius

aliquando secuturam, spe minime fallaci concepit: utque currenti, quod

aiunt, calcar adderet, ex triviali eum schola ad publica Academiae

Tubingensis spatia misit: ubi anno millesimo, quingentesimo trigesimo

nono, aetatis suae decimo quarto, die quinto Novembris in civium

Academicorum numerum a Doctore Balthasaro Kaefelino Rectore fuit

relatus. Anno sequente cum ob aestum intensissimum siccitatesque, tum

vini longe praestantissimi proventum memorabili, cum diro Tubingae

incendio domus septuaginta duae, vel ut Crusius 69 conflagrassent, ae

Snepfius ea in urbis parte Musaeum haberet: iacturam haud levem rerum,

et supellectilis fecit librariae. Hic eam Philosophiae principiis

hauriendis navavit operam: ut anno quadragesimoprimo decimo septimo

Calendarum Iulii, Decano philosophico M. Michaele Vaio, una cum Iacobo

Tachtlero, primae laureae consecutus sit honorem.

Cum autem sequenti statim hieme pestis Tubingae oborta esset tam

gravis: ut Academiae Senatus necesse habuerit de transferenda schola

consilium suscipere: aliis Facultatibus, ut vocant, alio secedentibus;

aprens Snepfii filium ad se Steutgardiam revocatum ita esse voluit: ut

privata eum institutione erudiret: eidemque cum aliis in aedibus

Doctoris Conderi Physica Velcurionis traderet. Haec translatio etsi

filio parum in studiis fuit damnosa: tamen quo serius Magisterii

honores adipisceretur, neglecto sic completionis, quam vocant, et

publicas audiendi lectiones statuto, effecit.

Anno elapso, cum pestilentia remisisset: et omnes Aca demiae ordines

veteres suos nidos repetivissent: Snepfius quoque verno tempore anni

quadragesimi tertii Tubingam reversus, Dominico Weingoldo Academiae

syndico cohabitavit, mensa nsus Ioannis Benigni, oratoriae Profcfforis

tum celebris: seque ad Philsophiae studium, gtadumque Magisterii

prensandum toto animo convertit.

Anno ergo millesimo, quingentesimo, quadragesimo quarto, cum pater

mense Februario summos in Theologia honores consecutus esset, filius

patris insisitens vestigiis, praeceptoribus Scheckio in Physicis,

Voglero in Ethicis, Benigno in Rhetoricis; Decano Philosophico,

Conrado Schotto Tagersheimensi, summos in Philosophia honroes

impetravit. Candidati tunc fuerunt septendecim, interque eos Iacobus

Tabhtlerus, Georgius Liblerus, David Chytraeus, viri suo quisque loco

magni.

Postea, sicut generosae mentes quiescere numquam possunt, totum ad

Theologiae se studium retulit; animo quieto non futurus tantisper, dum

ad summum et ipse sacra in scientia culmen conscendisset. Sub id

tempus Magister domus et gubernator Ducalis stipendii Tubingae est

delectus. Occupabat id tum partem


page 581, image: s611

Contubernii alteram, quam Modernorum vocabant; quae postea in domum

Augustinianam translata. Hanc functionem Snepfius magna cum diligentia

subivit, laborum sociis Hieronymo Gerhardo, Doctore postea iurium et

procancellario Witrtembergico, Martino Frechto, S. Theologiae

Licentiato, et Ioanne Hildebrando linguarum professore. Neque tamen

mores hic tantum et disciplinam recit; sed etiam alumnorum eius loci

iuvit studia: linguamque Graecam ipsis et opus Homeri divinum est

interpretatus: ut interim maximos in Theologia faceret progressus.

Postea cum anno quadragesimo octavo pater Snepfii Erhardus ob Interim

illud repudiatum, Tubinga discederet: filius licet parentum abitu

varioque rerum statu vehementer turbatus Tubingae tamen remansit,

inque officio regendi stipendii ducalis perseveravit. Cumque paulo

post tempestas Rei pub. nonnihil subsedisset, actranquillior rerum

facies oftenderetur: de matrimonio ineundo cogitare coepit. Erant

Ioanni Brentio, tune exuli, filiae quinque: et iis duae Barbara et

Sophia iam ante in Gynaeceum ducis Christophoris receptae, relique

sublata e vivis matre, cognatis et amicis commendatae. Cum ergo anno

quinquagesimo primo ob pestilentiam Stuccardiae grassantem; Dux

Christophorus Tubingam aulam transtulisset: Snepfius alterius, in

Gynaeceo Wirtenbergico versantis, puellae Brentii filiae, honestissimo

est amore incensus; quod sibi in memoriam revocaret, quam olim Halae

Suevorum et Brentius et pater Snepfius viri in omnibus fere tunc

temporis comitiis et conventibus coniuncti parastatae fraterna

benevolentia, de liberis suis olim matrimonio iugandis, per iodum

dixissent. Ad patrem ergo, cognita prius virginis per proxenetas

volumtate, Sindelfingae in territorio ducis Wirtembergici tunc

agentem, profectus, uxorem eam sibi dari petit: petitam imperat:

impetratam celebratis Eningensi in arce secundo Martii sine pompa ulla

nuptiis, domum ducit: socero Brentio postero statim die perieulosum

iter ad concilium Tridentinum ingresso: de quo in vita Brentii fusius et oportunius.

Sequenti anno quinquagesimo tertio, cum sub variis praeceptoribus

Snepfio patre, Brentio socero, Frechto, Keufelio, et Beverlino

Theologiae Theoreticae operam dedisset; ut quae didicisset ad usum

transferret, Derendingensis ecclesiae parochus delectus vicesimo nono

Septembr. qui Michaeli Archangelo sacer, primam habuit contionem;

eiqueloco, verbum divinum platando, sie praefuit; ut, vicinitatis

oportunitate lectiones quoque Tubingae scholasticas audiret, et brevi

summos ad honores in Theologia aspiraret. Itaque ubi in Theologica

decennium iam palaestra et discendo, et disputando, et pro suggestu

docendo exegisset: ac anno quinquagesimo quarto, die 4. Maii, praeside

Iacobo Beverlino, de paccato originis publice praeclareque disputasset: eodem anno Theologiae Doctor


page 582, image: s612

est renuntiatus, consorte honorum eorundem Ruberto Durso

superintendente postea Marchionatus Badensis.

Hoc tempore memor veteris illius tum Stutgardiae ceptae, tum Tubingae

semper fideliter continuatae, ac perpetuae tamquam Pyladaeae

consuetudinis, quae ipsi cum Eberhardo Bidenbachio intercedebat:

arctiore necessitudinis vinculo sibi eundem obligandum duxit. Itaque

apud socerum suum effecit; ut alteram filiam Saphiam, quam adhuc

Brentius solam habebat virginem, Eberhardo Bidenbachio, iuveni

pietatis, modestiae et eruditionis fama splendidissimo, uxorem

elocarit: atque sic novo necessitudinis et affinitatis vinculo amicum

veterem arctius sibi obstrinxerit.

Sed Snepfii doctoralem dignitatem ac luculentum pietatis et

eruditionis testimonium, maior etiam officii dignitas excepit. Anno

enim mox consequenti, Nurtingensis ecclesiae pastor et vicinarum

Decanus (specialem vocant) constitutus, e pago Derendingano, cum

familia profectus eo, primam ibi, die purificationis, habuit

contionem: idque muneris vigilantia summa deinceps administravit.

Neque tamen hoc loco studiotum et vitae degendae perpetua sedes a Deo

erat fixa; quamvis ob amoenitatem, praeterfluentem Neccarum, soli

fertilitatem, et inprimis incolarum humanitatem eo delectaretur. Nam,

exacto mondum toto biennio, a senatu Tubingesis scholae ad sacras

publice docendas literas est vocatus: ut quo in loco suam ipse

doctrinam accepisset, eodem aliis quoque fimili felicitate eandem

impertiret: idque hac occasione.

Cum sub finem anni quinquagesimi sexti, Martinus Frechtus Doct. Theol.

et Profess. in Tubingensi schola diem suum obiisset: et Balthas.

Keufelius, qui solus aliquandiu docuerar, rude donarus esset: quin

etiam ecclesiae Tubing. pastor, D. Isemannus, Anhusium, quod coenobium

est in ducatu Wirtenbergico, abiisler praesul designatus: Snepfuis

professor nominatus calendis Febr. anni quinquagesimi septimi,

Tubingae Nurtinga venit: ac decimo eiusdem mensis die, de consuetudine

Academ. publicam habuit orationem. Postridie in Hebraicis, quae fururo

Theologo cumprimis necessaria, profitendi auspicatus est munus: et

quarto ab hoc die Prophetam augustissimum Danielem exorsus: quo eodem,

sacramento dicto senatorie, in consilium Univers. scholast. est

receptus.

Erat sub idem tempus institurum Wormatiae colloquium: ad quod cum de

Wirtembergicis praestantissimi quique Theologorum, a suo Duce

mitterenturl adiunctus illis fuit et hic Snepfius. Venit eodem cum

Saxonicis pater Snepfii Erhardus: ubi postremum sese mutuo salutarunt.

Nam soluto colloquio, reversus Ienam sequenti anno quinquagesimo

octavo, pater vitam pie conclusit, ut supra diximus. Filius autem in

dies ut doctrina et rerum usu; ita honore crevit; ut diceres patris

gloriam, si non superaturum, certe aequaturum. Cum enim nullo certo

inter se


page 583, image: s613

ordine contionandi partes Theologi Tubingenses tunc obirent: dux

Christophorus, quae fuit eius in propaganda per suam ditionem

Evangelii doctrina in somnis cura: de Tubingensi ecclesia et schola,

quae reliquarum seminaria atque fontes, undeverbi divini aquae in

omnem suam ditionem emanarent, esse volebat, solide constituendis

serio cepit cogitare. Et ut maturaret consilium, secit immatura mors

Iacobi Beurlini, reccns ecclesiae Praepositi, et Academiae Cancellarii

delecti.

Quare sequenti anno sexagesimo secundo, per Ioannem Brentium, qui

forte tunc Bebenhusii negotii causa agebat, loco Eberhardi Bidembachii

praesidis Bebenhufiani, Iacobum Andreae, praepositum et Cancellarium:

Theodoricum Snepfium, pastorem et generalem Superintendentem: et

Iacobum Heerbrandum, Decanum clementer ordinavit: et coniunctim verbi

ministerium obire iussit.

Itaque tres isti eo, tu dictum, modo et ecclesiae a principe

praefecti, et a senatu scholae Theologiae publice docendae destinati:

adsiduo studio non Tubingae tantum, sed et alibi locorum immensos

auctus dederunt. Nam hic, de quo nunc nobis sermo, Snepfius

gravissimos sacrae scripturae libros, pro comcione, facunde nervoseque

explicavit, praeter Dominicalia Evangelia, epistolas, et quas Festorum

temporisque ratio, qua laeta, qua tristis, suggessit dicendi meterias:

Ioannem Evangelistam: Acta Apostolorum, et psalterium omnis doctrinae

caelestis, consolationum, gratiarum actionum, precationum, et

vaticiniorum Oceanum. Et hoc in officto toto quinque lustrorum decursu

fidum se et constantem pastorem declaravit. Cumque anno sexagesimo

sexto et rursus septuagesimo primo pestis Tubingensem civitatem

affligeret: iustisque de causis, Academia tota Eslingam, Imperii urbem

traducta fuisset: ac schola Snepfii operam vehementer desideraret:

tristissimus autem tum in oppido rerum esset status, et commiseratione

digna solitudo: ipse ecclesiastici muneris rationes, alterius multum

antecellere videns, ut sefidum pastorem exhiberer, magno et infracto

animo, solus ex universitate scholastica, rcliquis in tutiora se loca

recipientibus, perseveravit: et contionando consolandoque oves suas

intrepide, salubriterque curavit.

Cum autem praeter hocmunus generalis esset ecclesiarum Inspector: ac

proinde bis quotannis certis temporib. quid querelarum defectusve in

singulis ecclesiis comperisset: quid omittendum; quid addendum; quidve

emendandum censeret: in ecclesiast. Stutgardiae synodo referre

cogeretur: ne aliquot absentia dierum officio suo deesset: apud

Praesulem Bebenhusianum, affinem suum; ut id muneris adim pleret

Stutgardiae, utriusque pestis tempore obtinuit. Matrimoniales insuper

controversiae, cum ad Inspectoris cognitionem pertinerent, antequam

ecclesiast Ducali Consistorio, si quidem is dirimere


page 584, image: s614

nom posset, traderentur: erat Snepfius in hoc officio tamquam

oraculum: ad quod omnes Decani, Speciales, Pastores, ceratim ex

omnibus locis confluebant consultum: si quid gravioris casus, ad

legitimam gubernationem corrigendam accidisset. Scholae quoque

oppidanae, quae ecclesiae Reiquepub. seminarium est summe necessarium,

curam ex officio suscepit studiose, Rectoremque tunc eius M. Eusebium

Stetterum, cum collegis sibi habuit commendatissimum. etut in vite

genere laborioso, atque ad vulgus contempto, gnaviter pergerent omnes,

propositis rationib. graviss. animavit.

Ut autem ipse ad officii laudes, ac rationes summe elaboravit: ita sui

similes quam plurimos esse cupivit. Unde, quos Theolgicum in

Tubingensi schola collegium, proter doctrinam et vitam honeste pieque

transactam, aliaque pia et necessaria requisita, dignos iudicarat: qui

gregem Dominicum quibuscumque in locis, Evagelio ac verbo divino

pascerent; eos ipse, ut plurimum, finita contione, ecclesiastica

Wirtenbergens. ducatus comstitutione, habita denuo prius ad populum

conciuncula, fusisque ad Deum precibus ita sacrosancto inquguravit

ministerio: ita officii sui admonuit: ita metum et trepidationem ex eo

neglecto de gravissimis exspectandis poenis incussit: ac tandem post

manuum impositionem, benedictionem et confirmationem addidit: ut non

inaugurandus modo, verum etiam circumstantes suarum partium non sine

horrore commonefierent.

Et hac ratione alteram sui muneris partem ecclesiasticam obivit: in

altera tamen et scholastica nullo modo fuit alius. Nam cum ab initio

statim professionis suae oracula Veteris Instrumenti Prophetarum

explicare iussus esset: tanto successu laborem difssicilimum subivit:

ut et ad auditores fructus plurimum et ad ipsum laudis haud minimum

redundarit. Nam linguarum principum Latinae, Graecae, et Hebreae

apprime fuit peritus: et philosophiae cognitionem, ut et dicendi

facultatem sibi praeceptoribus, Camerario, Scheckio, Benigno, egregiam

comparavit His usus adminiculis ad exquisitam facilemque methodum

omnia sic revocavit, sie applicavit: ut non legere aut profiteri, sed

pingere, et in speculo tamquam oculis contemplanda proponere

videretur. Prudentiam vero dexteritatemque in tractandis omnib

adhibuit summam: ut necessaria tantum et utilia auditorib. traderet:

omissis inanibus scholasticorum cavillationibus et rixis. Quamobrem

Biblia sibi fecerat quatuor linguarum, Germanicae, Latinae, Graecae,

Hebraicae, familiaria. Legerat et patres diligentissime: Basilium,

Nazianz. Chrysostomum, Augustinum, Bernardum, alios: inprimis aurem

Lutherum. His omnibus adiunxerat non ecclesiasticos tantum; sed alios

etiam Historicos et Politicos libros. Fideliteridem et candide

praeceptionum Theologicarum usum, tum in sacris scriptis recte

percipiedis, tum in materiis, ad dicendum ab ipso, imitandi causa,

facilitate artificii ac sollertia singulari propositis, demomstravit Et


page 585, image: s615

quia, vel memoriae quelibet inter docendum audiendumve mamare, vel

eadem excipere dextre integreque scribendo, difficile est: sholas

suas, quas praelectiones vocant, sicut et contiones delineata, et a se

domi cogitatas, non solum suis auditoribus; sed quibisvis aliis

describendas, promptissime solitus est communicare: usue adeo, tu in

aedibus suis illae hospites plerumque viderentur Quod quemadmodum in

Praeceptore luculentum est fidelitats argumentum: sic improbitas est

loge maxima, et ingratprorsus discipuli signum, talia ad describendum

humanissime radita, et accepta; auctori et domino suo non restituere,

aut al quaestum faciendum retinere: id quod Snepfio non ab uno

accidit.

Ceaerum discipulos reliquit fere innumeros: quibus non Wirtenbergicus

tantum Ducatus; sed aliorum quoque regnorum, provinciarum, et

civitatum ecclesiae schelaeque usae; quos nominaim hic recenscre non

est necesse. Fuit autem discipulis eius ad felicem adipiscendam

imitationem cumprimis utile: quod studiosis et Theologiae candidatis,

earum doctrinarum ac praeceptionum, quas in scholis quottidie

explicabat, tamquam exempla quaedam ad imitandum exercitia pro

contione ex ordinariis textibus ac libris, proponere fuit solitus.

Unde factum, ut, quemadmodum alii et Academici et oppidani cives

contiones eius diligentissime frequentabant, ac summa cum attentione

audiebant: ita sacris initiati deditique mysteriis unam huius

ecclesiastae ac Professoris contionem negligere, nefas duxerint:

gloriosum conva, et suo tempore fructuosum arbitrati, diligentia quoad

eius fieri posset maxima, etiam hieme, etiam frigore manus et

atramentum constringente, calamo festino excipere; et tum huius, tum

aliorum eius [gap: Greek word] , non modo scholas, verum etiam

homilias quamplurimas, manu descriptas habere. Has illi conquirere,

has adservare, has [gap: Greek word] instar custodire. Itaque

Snepfius id suis laboribus est consecutus: non modo ut in agro

Wirtembergico; sed aliis etiam longinquis in locis celebraretur

laudibus: et quocumque scripta eius, eodem et fama illustris

perveniret.

Vixerunt tunc Tubingae praeter Germanos variarum regionum, Itali,

Galli, Boemi, Ungari: qui omnes summa cum voluptate hunc et in schola

et in templo docentem audiverunt: non tantum orationis in eo

suavitatem; sed et multiplicis eruditionis thesauros, varietate rerum,

ta nquam aromare vario, conditos, fragrantissimisque omnibus ex

disciplinis flosculis, conspersos admirati. Et cum quida m, non

Theologiae, sed legum civilium studiosus, aliquando eur Snepfium

audirer? esset interrogatus: Rhetoricam, inquit, audio, Prophetarum

exemplis illustrari.


page 586, image: s616

Verum enimvero non solum ecclesiae Tubingane pastorem, generalem

Superintendentem, Academiaeque Professorem egit Snepfius: sed aliis

quoque publicis iisque gravissimis, functus est muneribus. Nam et

senator fuit Academiae per ipsos triginta annos prudentissimus; et

facultatis Theologicae Decanus multoties; et Academici aerarii

praefectus aliquoties, quem sunmum ibi Deputatum vocant; et

cancellarii partes, absente Iacobo Andreae religionis reformandae,

aliquoties sustinuit: et Reloratum, quae dignitas in scholis habetur

maxima, non sine laide scholaeque fructu gessit saepius.

Hic ergo cum comcionando, profitendo, scribendo, commntamdoque,

Spartam, quam nactus erat, pro virili sua exornaret fieri non potuit;

ut nominis sui fama iis, quibus Suevia claudiur finibus continerctur:

sed desiderium sui apud exteros et longinquos etiam excitavit. Nam

Borussiae Dux et literis cementissime seriptis, et viva legati

nobilissimi Sebastiani Perthenii voce, Regiomontium eum evocavit,

primariumque Acrdemiae professorem, nec non totius provinciae

Superintendenten expetivit. Praeterea illustriss dux Saxoniae

Ernestus, defuncto clarissimo Theologo Iusto Iona, literis ultro hunc

evocavit; ac tanto viro successorem Eisfeldiae esse voluit.

Brunsuicensium quoque Res pub operam eius in ecclesiae ministerio, et

generali Inspectione obeunda, summe desideravit. Desideravit eandem

Res pub. Halensis in Suevia: desidera vit etiam Hailbronnensis senatus:

sed frustra et incassum omnes. Nam his omnibus, amplis sane

conditionibus, Tubingam ipse, cui omnia, tamquam alteri patriae,

deberet, anteponendam censuit: et alteri quidem illorum principum

respondit: a suo Duce, cuius tot ac tanta exstarent in se merita, sine

crimine [gap: Greek word] las discedere, et sibi charam

Tubingam deserere se non posse. Hoc tamen non ita intellectum volumus;

quasi uni semper adhaeserit loco; nec ullasprorsus peregre res

expediverit, ut collegae duo reliqui D. Andreae, et Heerbrandus.

Etsi enim ecclesiae Tubingensis erat pastor, quem abesse aut abire

longius a grege suo non conveniebat: tamen quod princeps et in rebus

arduis iudicium eius, et doctrinae copiam politae cognitam haberet:

peregre saepius eum quoque ablegavit, resque ei momenti maximi

commisit. Vixdum professorem in Tubingensi schola constitutum, anno

quinquagesimo septimo ad colloquium Wormatiense missum fuisse supra

diximus. Nota deinde est Erfordiana legatio, quam cum Tubingensium

Theologorum antesignano D. Iacobo Andreae, et politicis aliis, anno

sexagesimo primo subivit. Non longe post anno sexagesimo quarto, ad

colloquium Maulbrunnense, cum aliis Wiraembergicis Theologis, fuit

missus. Demandata ipsi fuit et Fuldam legatio: quam


page 587, image: s617

cum consultissimo viro, Chiliano Bertschio, veteri Wirtemberg.

consiliario, confecit. Notissima insuper est Marpurgensis legatio,

quippe quae et literis mandata. Cum enim omnes ibi Theol. D. diem suum

boiissent: a duce Wirtembergico, petente Senatu marpurg. Academico, eo

fuit ablegatus; ut insignia Doctoratus carissimo illi ac reverendo

seni Lonicero, conferret. Abiit, venit, contulituque illi gradum in

Theologia summum: qui, Eberhardo Snpfio patre, Marpurgi degente, ipsum

hunc Snepfium tunc adhunpuerum, manibus saepe suis gestarat. Haec

autem omnia uti expedierit; nihil attinet dicere: cum in eo omnia

fuerint eximia.

Ad excellentiam autem illam non parum ei attulit adiumenti: quod toto

fere vitae suae tempore, DEI beneficio, conftanti integraque fuit usus

valetudine, parumque expertus morborum: praeter quam quod fluxionib.

et erysipelate senescens aliquoties est tentatus. Unde licet eum iam

vitae terminum attigisset; quem magna hominum pars nunc quidem non

adsequitur: ca tamen fuit alacritate, eoque vigore: qui facile

longiorem ei vitam promitteret. Sed tamen cum et ferrum vetustate

usuve consumatur; et agri fertiles numquam intermissa fecunditate

exhauriantur: corpus quoque hominis, immodicis vitiari laboribus

necesse est, et animorum impetus adsidua exercitatione frangi.

Postquam ergo cursum suum confecisset: fidem fervasset: iamque coronae

amarantinae accipiendae tempus adventaret: senis quoque Snepfii mens

haud obscure [gap: Greek word] fuae tempus praesensit. Duo

potissimum senes, adeoque omnes morituros curare diligenter convenit:

alterum ut de sua fide in rebus divinis, alterum ut de voluntate in

rebus humanis a morte sua posteris liquido constet. Utrique senex

Snepfius ita pie prudenterque prospexit: ut maturas admodum, quod

Christianos decet, de morte cogitationes suscepisse videretur.

Confessionem enim suam, exexmplo patris, quid de singulis fidei

sentiret capitibus, scripto comprehendit. Quae res a magnis aliquoties

viris neglecta, multarum saepe comtroversiarum in Ecclesia causa fuit.

Deinde et ceteris de reb. ac bonis externis post obitum suum a suis

recte administrandis, testamento facto, sic disposuerat; ut in re

nulla comtrouresiam oboriri posse credreet. Non ita multis ante mortem

diebus cuidam amicorum haud vulgari de dentibus quibusdam, sibi

delapsis, atque vocesic nonnihil exasperata, conquerens: Deus, inquit,

certe brevi veniet, et hamc ruinosam domunculam totam destruet.

Aliquoties in explicatione psalmorum, ad quos, ommum ordine

Prophetarum monumentis bis absolutis, tamquam ad cycneam cantionem

transierat, ibi se vitae suae sibi terminum posuisse, pronuntiavit:

inprimis vero cu ad finem etia psalmos perduxisset: et monumenta Iobi

auditoribus suis petentibus, quibus lubenter, etiam in magnis

gratificari solebat, interpretaretur,


page 588, image: s618

idem haud vana divinatione repetivit. Unde etsi alias in id sedulo

semper elaborabat, ne praelectionibus immoraretur: in Iobo tamen

consueto more celerius, et quasi magnis itineribus progrediebatur. Ac

ut temporis, rerum pretiosissimi, posset aliquid redimere, citiusque

portum tangere: Paraphrasin in Iobum perspicuam filiorum natu maximo,

iuveni erudito, feriatis a studiis diebus, auditoribus dictandam

commendabat, Accessit hic et illud praesensionis cuiusdam divinae

signum, nequaquam ilentio premendum. Caniculares illi qui vocantur

dies, in omnibus Academiis fere professores a suo docendi munere

liberant. Professor vero senex Snepfius ante superioris aestatis illas

caniculares ferias ultro studium suum, toto illo feriarum tempore, in

Iobo procedendi promptissimum auditoribus aliquoties obtulit.

Qui tamen laudatissimus eius conatus finem haud est assecutus. Finire

enim Snepfium, quod caeperat, divinae providentiae non placuit: sed ad

medium tantum venire: et attigisse se medium, vere medium, et optimum

effuse ipse est laetatus. Cum enim in medio Iobi locum illum de

resurrectione, statuque mortuorum, consolatione plenum, dulcissimumque

omnibus morientibus explicaret: visus est singulari quodam affectu, et

divino rapi spiritu. Praesensit nempe divinus eius animus, brevi post

secutura resolutione, corpus in magnae matris gremium repositum, ad

gloriosissimam illam Iobi in extremo die resurrectionem praeparatum

iri. Quare ultimam, septimo ante obitum die, praelectionem tanta

habuit alacritate, tanta gestuum, tanta vocis contentione: quanta

numquam usus antea fuisse ab eius auditotbus fuit iudicatum.

Ac sane sicut Basilium scribunt, in Ecclesia ministerio vacantem, suam

ex ergastulo carnis emigrationem inchoasse: ita plane et Snepfius in

illa domo, in qua frequentissime versatus erat, suae hoc ex mundo

emigrationis fecit initium. Cum enim die Dominico vesperi contionem

habuisset ultimam: ac populo suo, praecipue servis et ancillis,

mnemosynon, ut digresluri facere consueverunt, reliquisset, et officii

rationem diligenter inculcasset, ac proximo die Mercurii postremum

fuisset professus: cumque die sequente Iovis contionibus et publicis

precibus destinato, finitis rebus divinis, in adyto templi, su muneris

causa esset: ecce repentinus quidam horror, tamquam saevus aliquis

hostis ingruens improviso senis optimi corpus invasit, omnia membra

pervasit, et febris ardentis, ac letalis ea posuit fundamenta, quae

nullis postea pharmacis, nullis antidotis, subverti potuerunt.

Hoc illo factum est die, quo ante annos viginti octo Ienae Thuringorum

pater eius pridie mortuus honorifice fuerat sepultus.


page 589, image: s619

Licet vero tum eius vires non subito fuerint prostratae: languor tamen

cum insolita quadam tristitia fuit in eo non obscuris signis

animadversus. Cum etiam eodem die Senatus Scholae hospites duos,

quorum alter Ecclesiasticus Marpurgi superintendens: alter arcis

ibidem Capitaneus, ad Academia Tubinganam lustrandam profectos

Stutgaradia, quo Dominum suum Ludovicum Hassiae Landgravium ad nuptias

Wirtembergicas erant secuti; cena exciperet; ipse quidem comparuit:

sed nequaquam solitum in ea vultum exhibuit. Etsi enim alias naturali

quadam. ut in omnibus rebus alacritate, sic in conviviis hilaritate

decentissime semper fuit: suavissimis moribus, iocis, et colloquiis

acceptus: tamen illa tota tacitus cena sedit, nil nisi tristitiam

vultu prae se ferens: usque adeo, ut finitam eam gaudere se diceret,

et discedendo reliquos omnes praeverteret. Atque sic tum quidem ea in

domo fuit ultimum: in qua omnibus Academicae suae professionis

partibus gloriose semper fuerar functus.

Ex eo sic laborare coepit, ut decumberet, et quidem letaliter: ubi

mox coniunx de valetudine mariti valde sollicita, medicum vicinum

vocavit: qui cum accuratius morbum, quem domestici Erysipelas rati,

quas utiliter antea saepius, nunc frustra medicinas adhibedant,

considerarer, remediis tractaret, videretque, dubio aegroti

valetudinem loco constitutam, affluentibus e capite humoribus, et

magnum aliquid ad mortem portendentibus, ne in tanti viri de ecclesia

optime merentis, valetudine recuperanda, desiderari quicquam a quoquam

posset: alium quendam medicum adiungi sibi petivit. Sed et tertius

artis medicae scientissimus, omnium consensu fuit adhibitus. Hi omnes

pro consilii sui rebus istis magnitudine, et felici multorum annorum

usu; res suas, ad curandum hunc morbum omnes contulerumt: usurpatis,

que in hoc genere valent plurimum, pharmacis exquisitissimis. Denique

tamen et in hoc egroto demonstratum fuit, arcanum Dei in rebus humanis

digerendis consilium, immotum et aeternum stare: adversus mortem,

omnibus mortalibus ex aequo communem, nullum in terris ullibi remedium

inveniri. Quare ad solum et unicum illum omnium medicorum principem,

Servatorem nostrum Christum confugiendum, in cuius certissima meriti

salutaris panacea, omnibus mortalibus patente, expeditissima, et in

momento salutem operantia antidota, non pretio, sed fide et

invocatione comstanti impetranda sunt parata.

Haec ad remedia sicut ipse omnes omnibus in periculis, maxime in agone

constitutos, toto muneris sui rempore multis sepe cum lacrimis

suavissi me invitarat: ita finem vitae suae quoque appropinquare

sentiens, doctrinam illam exemplo suo praeclare illustravit. Die nam

que morbi quarto, qui Dominicus erat, fidem confirmaturus,

sanctissimum Christi corpus et sanguine,


page 590, image: s620

pro peccatis mundi in cruce oblatum fusumque, plenus fide ac

consolatione, cum devotione pia sumpsit e manibus M. Christophori

Sthelini collegae: qui praeter alios toto morbi tempore sedulam ei

operam praestitit. Hoc in actu praesentibus claris quibusdam viris,

generis, affinibus, et domesticis aliis, confessionem suam animo

praesenti verbisque apertis edidit: et ne quid scrupuli alicui

relinqueretur, aliquoties, numquid dextre esset intellectus? rogavit.

Sin minus plene, inquit, omnia recensui: confessio mea manu scripta

supplebit. Inprimis vero testor, me a Calvinistarum dogmate numquam

non abhorruisse: quod autem publicis id scriptis minus sum testatus,

factum ideo: quod in hoc genere certaminis scholam Tubingensem milites

novi habere, multo me exercitatiores: quibus eo negotio relicto, ad

docendi ego pro vinciam magis incubui.

Postridie advenit praesul Bebenhusianus, affinis ipsius et frater,

officii causa atque solatii: cuius praesentia vehementer recreatus,

eidem et Brentio affini suo et testamenti et familiae suae curam

suprema voce cum affectu commendavit: in quo illis operam suam

promittentibus, acquievit. Cumque de fidei constantia interrogatus

esset: quid, inquit, de illo solliciti estis homine, qui ad moriendum

vera fide promptissimus est, longeque paratissimus? Haec vox cum

lacrimis a suis excepta: nolite, inquit, carissimi. flere: sed bono

estote animo: brevi, Deo volente, nos in aeterna vita iteram

videbimus. Integra etiam mente aliquoties quaesivit: numquid in morbo

dixisset fecissetve, quod offendere quemquam possit? set enim mori

statuisse ita: sicut suos auditores monuisset pie, intrepide,

patienter: ut doctrinae mors sit consentanea: ut videretur aetatis

fabulam peregisse: nec tamquam inexercitatus histrio in extremo aotu

corruisse.

Mandavit etiam serio, ne cum pompa splendidiore funus efferretur:

humum se esse, et in humum rediturum. Istud etiam relatu non indignum.

Paulo ante morbum Disputationem de sancta Triade conscripserat, iamque

praelo commiserat, filiorum natu maximo, sepraeside defendendam. Hac

in disputatione pridie obitus multum fuit occupatus: integrisque, ut

antea unquam, sensibus, dicta scripturae allegavit, ad argumenta

adversariorum respondit, et eleganter Latineque disseruit.

Tandem die critico, qui erat nonus Novembris, inter sextam et septimam

pomeridianam, animam Deo reddidit, anno Christi millesimo,

quingentesimo, ectogesimo sexto: cum vixisler annos sexaginta unum,

dies septem. Elarus est funere frequentissimo omnium ordinum Tubingae:

sepultusque iuxta coniugem in templo; ubi ipse ante viginti quatuor

annis amplius docuerat. Contionem funebrem habuit D. Iacobus Andreae,

ex c. 3. Iesaiae U.I.seq. mortuum autem laudavit Erhardus Cellius,

anno sequenti 13. Ian.


page 591, image: s621

in aula nova, oratione pathetica et copiosa, per tret horas recitata.

Fuit hic Theologus de Germanis minime postremus, doctus, disertus: in

contionibus fervidus: acer in reprehendendo: suavis in consolando:

gravis in verbis vitaque tota: liberalis in pauperes et egenos:

humanus erga omnes: cuius domus asylum quasi fuit afflictorum ac

miferorum. Accidit aliquando, ut quidam studiosus pauperculus in

aedibus Erhardi Cellii decumberet. Id ubi Snepfius inaudivit, prompte

accessit; verbis factisque aegrotum erexit, missisque reficientibus

recreavit: funus cum suis deduxit: sumptusque exsolvit omnes.

Aegrotantes ita saepius est auditus comsolari; ita miserias huius

mundi depingere, ita vitae caelestis beatitatem depraedicare: ut et

aegrotantes et pone adstantes cupiditate ardentissima ilico emigramdi

fuerint accensi. In officio adeo fuit adsiduus, ut ad centenae et

decem horarum milia, docendo, commentando, disputando, aliisque sui

officii negotiis consumpsisse visus sit. Ex laboribus itaque continuis,

cum esset corpusculo non ita magno, sed bene compacto; valetudo alias

satisfirma, insomnia laboravit molestissima; et aetate ingravescente,

oculi eius, ut fit, nonnihil ealigare coeperunt: dentes insuper

deciderunt: quos homini Philosophus locutionis gratia datos aslerit:

quibus vocis alias satis sonorae aequabilitas aliquantulum fuit

impedita.

Contiones, soceri sui Brentii exemplum secutus, breviores plerumque

habuit; sed doctas, sed nervosas, et quae fastidium nullum auditorio

afferrent. Pueritiam et imperitam plebeculam, mita lenitate in primis

Christianae religionis capitib staro tempore erudivit: uti et

accessures ad cenam Domini, de more illis in Ecclesiis usitato. In

coniugio vixit gemino: primum cum Barbara Ioannis Brentii filia,

viginti ipsos annos: quae obiit anno septuagesimo secundo, die

vicesimo primo [note: *Crus. 20 hora 11 moempt. ex partu. ] Maii, relictis

viduo marito liberis duodecim, novem femellis, trib. masculis. Deindee

ad secumdas transiit nuptias cum vidua Abrahami Spengleri I Cti, et

com siliarii Wirtembergici Iuliana, anno millesimo quingentesimo

septuagesimo tertio, quae marito supervixit. Reliquit ipse et generos

honoratos et affines, et filias filiosque, et nepotes neptesque, qui

omnes patri socero, avoque magnae fuerunt, dum ipse fuit, laetitiae.

Descriptis suis non multa edidit, sed hortatibus tandem amicorum

victus, foras dedit suos in Iesaiam prophetam commentarios, mole

parvos, eruditione magnos. Exstant eiusdem orationes aliquot in

Academia Tubingensi habitae; ut in natalem Salvatoris nostri, in

obitum Eberhardi principis Wirtembergensis et aliae. Sunt et

disputationes eius Theologicae de variis et arduis argumemptis: Denique

in psalmos enarrationes, et alia: quae in bibliothecis videnda. Haec

de Theodorico Snepfio exparentali oratione, a Cellie habita: Crusii

item annalibus.


page 592, image: s622

RODOLPHUS GVALTERUS.

ROdolphum Gualterum illa numquam satis laudata Helvetiorum metropolis

Tigurum protulit, natum loco honesto, sub annum Christi millesimum,

quingentesimum, decimum nonum, vel ut non nemo, duodecimum.

Hic, cum ad literas humaniores et linguarum studium animum adiecisset;

quae fuit ingenii ipsius felicitas, in poetarum iuxta et oratorum

censu haud postremus fuit. Divinarum quoque literarum studium

amplexus, tantus habitus Theologus est: ut dignus iudicatus sit; cui

ecclesiae erudiendae ac regendae cura concrederetur.

Pastor itaque et antistes ecclesiae patriae declaratus, munere isto

sancto annis amplius quadraginta, fide, diligentia, atque industria

singulari est functus. Nec enim solum publice pro suggesto sacra

docuit; sed et privatim scripta in omni doctrinarum genere fere

innumera elucubravit. Homiliis enim scripta et Veteris et Novi

Testamenti plurima illustravit: ac praecipuos in Theologia locos

explicavit.

Vitae curriculum in terris absolvit anno octogesimo sexto, supra

millesimum, quingentesimum, die vicesimo quinto No vembr. cum vixisset

annos sexaginta septem, vel, ut quorundam habet calculus, septuaginta

quatuor. Filium habuit cognominem, ipsissimam patris imaginem,

ecclesiae itidem Tigurinae ministrum. Sed cum vix docere ac scribere

incepisset, immatura morte, ante patris obitum, anno aetatis suae

vicesimo quinto, Christi autem millesimo, quingentesimo, septuagesimo

septimo, die nono Februarii, terris est ereptus. Qui quantum sui

desiderium apud omnium ordinum homines reliquerit, universa civitas

summa frequentia funus eius prosequendo testata est. Scripta sunt in

eius memoriam epicedia a viris doctissimis, et a Bonaventura Vulcanie

Brugensi hoc epitaphium:

[gap: Greek section]

Gualterus tumulo iacet sub isto,

Natus unicus optimi parentis,

Et decus patriae et corona patris.

Quem quamvis patria et pater Rodolphus

Ereptum patriae dolent et Orbi:

At gaudet patria et pater, solutum

Curis, et miserae labore vitae,


page 593, image: s623

In vitae et patriae solum perennis,

Et dulces superum choros receptum.

Nam qui Christum amat unice colitque,

Huic est vita mori: morique vita:

Et solvi volupe est, Deoque necti.

Scripta utriusque Gualteri in bibliothecis nominatim recensentur. Ex

elogiis doctorum virorum.

IOANNES HOLMANNUS, SECUNDUS.

HOc Academiae Leidensis in Belgio ornamentum, omnisque virtutis

expressissimum exemplar, Stadena, Germanie celebre emporium, protulit,

anno millesimo, quingentesimo, vicesimo tertio, claris ob officia, et

religionis pericula parentibus, antiqua prosapia Brema oriundis.

Patrem habuit Ioannem Holmannum primum, in urhe Stadena, reformatae,

Lutheri opera potissimum, religionis primum etiam antistitem, verbique

divini ministrum, ferveicente ibi ad huc superstitione Pontificia.

Itaque haud semel ab insidiatoribus in vitae discrimen adductus est.

Puer admodum hic Ioannes Holmannus Secundus a parentibus Rostochium

missus, prima studiorum fundamenta feliciter ibi iecit. Inde maioris

uberiorisque studiorum progressus causa Wittembergam, ad Lutheri,

Melanchthonis, ac Lotichii, contubernium est ablegatus. Quibus

domestica familiaritate, vitae integritate, ac eruditionis copia ita

se probavit: ut instar filii a Melanchthone diligeretur: adeo ut ipse

Melanchthon neminem ad Saxoniae Ducis filios instituendos et

moderandos Holmanno aptiorem censuerit, eiusque commendatione hoc

officio summa cum laude functus fuerit.

Sed mox in patriam revocatus, sacro ministerio initiatur: primumque in

pagis Stadenae vicinis, deinde ipsa in patria sua summo cum lionore

hoc munere fungitur. Ibi uxorem duxit Annam, anno aetatis vicesimo

tertio: ex qua liberos suscepit quinque: quorum natu maior Ioannes

Holmannus tertius, cum ad aetatem adultam pervenisset, egregiamque

studiis operam navasset, simul cum patre Stadenae verbi divini

ministerio functus est; ductaque uxore tres liberos procreavit.

Sed nullam felicitatem in his rebus caducis perpetuam Deus homini esse

voluit; fortunamque nobis vitream latgitus est; quae tunc, cum maxime

splendet frangitur. Nam repente fatalis aries Holmannianam familiam

concutit: moritur uxor, moriuntur liberi omnes, et tres ex filio

nepotes. Ita Holmannus


page 594, image: s624

Secundus, modo pater et avus, et iam pronepotes exspectans, omni

posteritate est orbatus.

Sub id tempus cum eius eruditib ac celebritas ad Academiae Leidensis

curatorum et urbis consulum aures pervenisset; honestissimis

conditionibus, virum aetate gravem, Theologiae scientia magnum,

Hebraicarum ac Graecarum literarum peritia clarum, ad ordinariam in

Academia sua Theologiae professionem sustinendam evocarunt. Leidam

igitur anno octogesimo primo commigravit. Post menses quindecim ex

patria accersit Becken ab Edenbuttels virginem patrinam (quam olim

infantem saepe in ulnis gestaverat) ac Leidae in uxorem ducit. Cum qua

deinde suaviter vitam transegit; sed sine ullo prolis proventu, usque

ad annum octogesimum sextum. Tunc letali febre oborta moritur secundo

die festi natalitii Salvatoris nostri, mane hora septiina, in am

plexibus Ioannis Heurnii, adstante Iano Dousa, Lipsio, Beima, cum

uxoribus, amicis clarissimis. Nam nec Dousa, nec Heurnius magis

familiarem amicum numquam quemquam habuere.

Exsequias eius funebri oratione egtegia decoravit Cornesius Grotius,

Iuris professor ordinarius. Ingenti autem amicorum cum luctu, et non

mediocri Academiae damno Holmannus mortalitatem explevit. Nam praeter

summam Theologiae peritiam, adeo exactam literarum Hebraicarum habuit

cognitionem: ut omnibus Europae ingeniis eo in studio aciem

perstringeret. Praeterea in niveo eius pectore cum religione et

sincera fide eruditio ac comitas certabant: adeo ut vitrutem in ipso

extollere, esset iniuriam eruditioni inferre: eruditionem laudare

nihil aliud esset, quam virtutem elevate.

Ipse certe princeps Mauritius Nassovius, tum in Academia Leidensi

studiis vacans; ipsi etiam curatores et consules reverebantur; amabant

collegae; venerabantur et loco parentis colebant, studiosi. Ad

publicas enim lectiones domo exiens, indeque rediens magna studiosorum

caterva deducebatur, qui honor nulli professorum ab ipsis Academiae

incunabulis, in hunc diem usque, nisi Holmanno et Lipsio tantum

contigit. Scripta quidem nulla edidit, sed plurima reliquit, quae cum

instructissima ipsius Bibliotheca publice adservantur Nam moriens

Academiae totam Bibliothecam legavit, primum fundamentum et exordium

Bibliothecae Leidensis.

Ianus Dousa, vir nobilissimus, hac elegia funebri virum benemeritum

est prosecutus: quam Lugduni ad D. Petri posuit:

Hoc tumulo Holmanni cineres Libitina sacravit:

Siste hospes; fuerit, dum, quis et unde, scias.


page 595, image: s625

Prognato ingenuis Stadena parentibus auras

Lucis, et expensa huic prima alimenta tulit.

Mox Rhodus, et Cimbrae puero plausistis Athenae,

Qua Codona frequens littora plangit olor.

Hic percepto animi cultu, morum indole, vitam,

Ingenium, ingenuis artibus excoluit.

Nec satis hoc: celebrem Misni quoque Principis Aulam

Et Wittembergam noscere cura fuit.

Saepe hic Lotichii pendere canentis ab ore:

Saepe tuameruit voce, Philippe, fruit;

Sacrorum inprimis ritus perdiscere cordise

Et studium verae relligionis habens:

Maiores natu venerari, aequalibus uti

Comiter, a fastu liber et invidia.

Et mirum, tant is virtutum insignibus auctum

Saxonici studium promeruisse ducis:

Et dignum ante alios habitum, sua pignora curae

Cuius, et arbitrio crederet, et fidei?

Martia quo placidas molliret cordaper artes,

AEmula Phylliridae Suada magisterio.

Sienggnis plaevisse haud parva est gloria, nostet

Cur non hac et iam laude Secundus ovet?

Sed durum pugnare Deopatriaeque vocanti:

Sic laribus tandem redditus ille suis.

Spargere divini properavit semina verbi,

Vix dum etiam quinas natus Olympiadas.

Erudiundialios Sophiaest et principium et fons,

Haec paritur non aetate sed ingenio.

Quae cura a teneris Hblmanho incesserat annis;

Civibus utposset utilis esse suis:

Haec eadem usque, per undecimae trieterides orbem,

Adcanos etiam concomitata senem:

Duratura rogo porro tenus, et bene si non

Haecquoque manasset nominis aura tui.

Scilicet hinc Batavo Bremam mutare Lyceo,

Et Lugdunensem iussus adire Sain:

Hospitae ubiterrae ossa dares, et scilicet una

Deerat adhuc spatiis ultima meta tuts.

Haud aliena tamen: certe domo abusque petita,

Hic iit in thalamos Caia secunda tuos:

Quae legeret supremo animam morientis ab ore,

Lumina quae charis conderet articulis.

Hic priva ac Dousae laribus confinia tecta:

Carior hocque etiam nomine Leida tibi.


page 596, image: s626

parva loquor: tanti certe inquam Lipsius ille,

Qui tibi pro multis milibus unus erat.

Discipulorum auris, tanti, consueta frequenti

Cingere suggestus obsidione tuos:

Sollemnique senem iuvenum dedutere pompa,

Abdita dum magni fers documenta Dei.

Indicio fuerit librorum exstructa supellex,

Versatos manibus quos iuvat esse tuis.

Hanc Academiae voluisti cedere in usum,

Prodesse orbi etiam post tuafata studens.

Nec pietas obscura tua haec, sed in acta, relata

Publica nunc quo stat Bibliotheca loco:

Ingenii hic quoque multa tui monumenta leguntur,

Signata archetypis illa voluminibus.

Liqueris haec animi quo robore, quamque salutis

Spe solida innixus, praetereunda mihi:

Uxorem et quotiens solatus dixeris: O quam

Dissolvi, et tecum me, Deus, esse iuvat.

Ut propria haec eius fuerit laus; mi satis illud

Dicere, non aliter sit mihi posse mori.

Sic tua mors, sic vita odii expers omnis, et unde

Iure sibi exemplum nostra Lycaea petant.

Nunc veram tibi det requiem Deus, et bona multa

Eveniant cineri, care Secunde, tuo.

DEO MAX. ET MEMORIAE IOANNIS HOLMANNI SECUNDI, THEOLOGI ET PROFESSORIS

VITA DOCTRINAQUE LAUDATI, BEKE AB EDENBUTTELS UXOR HEU MOESTA, POSUIT.

VIXIT ANNOS LXIII, OBIIT ANNO CIC IC LXXVI VII. KAL. IANUAR.

Ex Academia Lugdunensi.

CASPAR OLEVIANUS.

CAsparum Olevianum antiquissima Trevirorum urbs protulit, anno

Christi, millesimo, quingentesimo, trigesimo sexto, die decimo

Augusti, qui in fastis S Laurentio ad scribitur. Nartus autem est

patre Gerhardo pistore ibidem, et sui opificii tributao, ac

baptismatis sacramento ecclesiae initiatus in S Laurentii aedle.


page 597, image: s627

Puer apud avum Antonium Sintzig, laniorum ibidem tribunum, educatus:

ab eodem in ludum literarium missus est; primum ad S. Laurentii,

deinde ad S. Simeonis, et in templi cathedralis; denique ad S.

Germani. Huic ludo tunc temporis praefuit pius quidam senex: de quo

commemorare Olevianus solitus hoc fuit: eum tempore Quadragesimali,

quo historia passionis ac mortis Domini nostri Iesu Christi sollenni

more explicabatur, vaticinia veteris Instrumenti contulisse cum

historia Novi, atque docuisse; quomodo omnia illa praedicta in veteri,

sint completa in Novo. Istud etiam addidisse inprimis monebat: filios

DEI et electos in V. T. in typis illis sacrificiorum praegustum

habuisse unici illius sacrificii a Christo vero Messia, in cruce

oblati. Ethaec prima in tenero eius pectore fuit scintilla agnitionis

sacrificii Christi: quod deinde temporis progressu, DEI benficio,

plenius intellexit.

Adolescentulus tredecim annorum Lutetiam Parisiorum a parentibus

missus est: ut iuri civili operam daret; ut et dedit partim Parisiis,

partim in aliis regni illius, legum studio celeberrimis, Academiis,

Aureliensi, inquam, et Biturigum: in qua utraque schola, ad Ecclesiam

sese orthodoxam, quae clam coetus suos cogebat, adiunxit. Biturigibus

etiam tandem in ordinem Iureconsultorum sollenni Academiarum ritu anno

millesimo, quingentesimo, quinquagesimo septimo, est adscriptus: id

quod ex Francisci Duareni atque collegarum eius, testimonio videre

est:

Dei optimi maximi nomine invocato, Franciscus Duarenus, iuris civilis

Doctor, et Decanus in clarissima Biturigum academia, omnibus harum

literarum lectoribus salutem. Cum spectatissimus et consultissimus vir

Casparus Olevianus dioecesis Trevirensis, strenuam, diligentem,

diuturnamque Iuri civili operam dederit: et suam nebis insignem

eruditionem, innocentiam, castitatem, sobrietatem, modestiam,

prudentiam, aliasque animi dotes multis gravissimisque argumentis

approbarit: Nos hominis virtutem et eruditionem, ut aequum est,

amplexi cui nullus satis dignus honos a nobis tribui potest, Doctoriis

insignibus eum ornandum esse decrevimus; eumque iuris civilis Dectorem

in eadem Universitate et Iuris Civilis facultate creavimus. Ad cuius

rei exsecutionem secundum leges et statuta Universitatis nostrae

duximus procedendum: nec quicquam eorum praetermisimus, quae ad

sollennem ritum et usitatum necessariumque in schola morem pertinent.

Horum omnium ut maior certiorque sit fides: has literas ab eiusdem

Universitatis scriba signari, duplicique sigillo, nempe sigillo maiore

Universitatis, et altero quod nostrae facultatis proprium est,

obsignari iussimus. Acta gestaque haec omnia Biturig. fuerunt.

praesentibus DN. Ioanne Rabirio, Andrea Levescatio, Hugone Donello


page 598, image: s628

et Nicolao bouguyerio Iuris doctoribus, in eadem universitate actu

regentibus: M. Huberto Molinaeo, Ioanne Vincentio scholasticis in

eadem Universitate Biturigumstudentibus, et aliis quamplurimis

testibus. Die sexta Iunii, anno salutis 1557.

Ceterum sub idem tempus in urbe Biturigum studiorum causa agebat

adolescens princeps [note: * Nomen ei fuit Hermanno Ludovico. ], Friderici

Palatini ad Rhenum, qui postea ad Electoralem pervenit dignitatem,

eius nominis tertii, filius: cui a studiis erat Nicolaus Iudex:

Oleviano intima familiaritate iunctus. Cum hoc ergo, quodam die in

comitatu principis adolescentis, animi causa a prandio ad

praeterfluentem Ligerim egressus: offenderumt ibi quosdam e nobilitate

Germanica studiosos, navigio fluvium traiecturos. Isti principem

adolescentem cum ephoro conspicati, hortantur eos simul ut traiciant.

Olevianus autem animadvertens, studiosos illos nobiles plusculum

appotos, praeceptori principis traiectum dissuadet, periculi, ut fieri

solet tali in loco, vitandi causa. Sed praeceptor posthabita Oleviani

fideli admonitione, precib. adsiduis studiosorum victus, navim cum

principe adolescente, suae disciplinae alumno, ingreditur. A ripa

itaque solventes ebrii illi adolescentes navigium temeritate iuvenili

motitant, tandemque prorsus evertunt: omnesque misere in aquis

suffocantur. Praeceptor ille adolescentis principis natandi peritus ac

sobrius, arreptum adolescentem secum ad ripam educere conatus est: cum

impetui sustinendo non esset, et ipse et princeps perierunt. Olevianus

tristissimi casus spectator ad ripam adstans continere se non potuit:

quin in aquas se iniceret, auxilium, sicubi posset, periclitantibus

laturus. Verum ipse quoque limoso in gurgite mento tenus haerens, iam

de salute sua actum putabat. In tantis ergo angustiis constitutus,

seriis. Deum invocat precibus, simulque votum facit: se, isto periculo

liberatum, civibus suis Evangelii doctrinam, si vocetur,

annuntiaturum. Ibi, sic DEO rem omnem gubernante, cuiusdam nobilis a

pedibus accurrit: qui Oleviaenum ex aquis capite prominentem, herum

suum ratus, extrahit; inque ripam salvum educit. Ex hoc ergo

praesentissimo vitae discrimine cum divinitus se liberatum videret:

cum studio iuris sacras coniunxit literas, et earum commentarios,

inprimis D. Ioannis Calvini diligenter evolvit: nihilominus tamen

legum scientiam sibi tantam comparavit: ut, quemadmodum diximus,

Doctoris in eo doctrinae genere titulum fuerit consecutus.

Ad suos deinde Treviros reversus, rogatus est: ut causae cuiusdam

patrocinium susciperet. Eo in negotio ubi animadvertit, ius et aequum

varie torqueri: commotus vafricie hominum et busu artis, voto se

exsoluturus ad Theologiae studium animum appulit, omnisso, quod

practicae iaris condiscendae causa Spiram instituerat, itinere. Recta

ergo Genevam profectus, totum


page 599, image: s629

sese Theologiae dedidit: exinde Tigurum divertens, Petri Martyris et

Bullingeri audiendi gratia, eo venit: ac Martyris convictu usus

contionibus habendis coram Bullingero et aliis miniftris se exercuit.

In reditu Genevam versus Lausannae navim comscendit: qua et Farellus

vehebatur. Cum hoc in colloquium ubi venit, quaesivit ex eo Farellus;

numquam ne in patria sua publice docuisset? Oleviano fatente, numquam

id a se factum; Farellus summopere hortatus eum est: quamprimum id

faceret: quod ei Olevianus facturum se stipulatus est.

Genevae dum sacrarum literarum studio operam navavit; ecclesia, quae

Metis colligitur, a presbyterio Genevensi idoneum ministrum verbi

petivit. Ibi tum Olevianus et Petrus Colonius nominati sunt: sed

Olevianus sese excusavit; tum quod patriae, cui se inprimis obstrictum

agnosceret, Evangelium, Deo volente, annuntiare in animum induxislet:

tum quod illud idem iam Farello sancte promisisset. Acquievit in hac

excusatione Calvinus, eumque ut quod instituisset, persiceret,

cohortatus est.

Anno itaque quinquagesimo nono Treviros iterum reversus, a Senatu

illius rei pub ut et a consanguineis et amicis, una cum fratre

Friderico Oleviano, artis medicae doctore perhumaniter acceptus

statimque a consulibus ac Senatu rogatus est: ut Treviris patriae suae

docendo inserviret, operam que suam addiceret: simulque salarium ei

eentum Rhenanorum decreverumt: ut in Bursa (scholae id nomen, multis

tunc annis desertae et incultae) Dialecticam Melanehthonis, et alias

artes traderet.

In explicatione itaque Logicorum praeceptorum, multis exemplis

Theologicis illustratorum, occasionem nactus est in iisdem sanam

Evangelii doctrinam exponendi. Quod ubi Canonici inaudiissent, primum

munere docendi ei interdixerunt, tandem scholam totam occluserunt.

Iuslus proinde a consulib. et Senatu in Nosodochio S. Iacobi, quod

civitatis est docere: primam contionem die S. Laurentii habuit. Idem

cum postea aliquoties fecisset: adversarii sacrificulum quendam

subornarunt: qui aliquando sub tempus contionis veste linea, quam sub

pallio occulte intulerat, suggestum contionaturus conscendit, antequam

Olevianus adveniret. Sacrificulo igitur conspecto, populus frequemps

erclamare cepit: suggestu ocius descenderet: se enim ipsum non

audituros. Olevianus contra hor tari populum: audirent illum

perorantem sacerdotem: se nihilominus comcione illius finita, aliam

habiturum. Verum cum a commoto populo id impetrare non posset: et

sacrificulus inter sacrum ibi et saxum stans trepidaret: elabendique

citra periculum viam quaereret: Olevianus eum consolatus, nil quicquam

sibi timendum a populo monuit: populumque ab omni vi dehortatus, manu

prehensum sacrificulum e templo


page 600, image: s630

salvum eduxit: ac postea locum altiorem contionis habendae causa

petivit. Ante autem, quam illam inchoaret; quaesivit ex auditorio;

utrum vellet ut contione ista saltem vice ob metum periculi super

sederet, an vero quemadmodum antea, audire cupiamt, seque in officio

semel demandato progredi. Ibi omnes elatis manib. claraque voce

responderunt: imo hoc, imo hoc, et per Deum te oramus, ut pergas

eoncionari.

Ab hoc facto uterque consul et quidam senatorii ordinis, atque cives,

ex mandato Episcopi Electons, in curia asservati sunt: qui precibus

impetrarunt; ut Olevianus se adiungeret, doctrinae et solatii causa.

Itaque in curia captivi derenti omnes sunt decem amplius septimanas.

Interea semel iudicio sese iussi stiterunt; ubi cum audita

accusatione, quae capita continuit non pavea, quatuordecim dierum

dilationem petiislent; ipsisque biduum tantummodo indultum esset: clam

pernuntios Fridericum Palatinum Electorem, Wolfgangum Bipontinum, et

Argentoratensis Rei pub. Senatum de periculo suo certiores fecerunt; et

uti subvenirent, tem pestive rogarunt. Hi ergo, cum celeribus equis

legatis missis, iudicialem processum inchoatum inhibuerunt: tandemque

ut captivi omnes libertati restituti dimitterentur, obtinuerunt.

Eo igitur tempote Electoris Palatini legatus, Valentinus comes

Erpacensis, Burggravius Alzeanus Olevianum, tunc adhuc in custodia

agentem, nomine iussuve sui principis in Palatinatum invitavit,

secumque Haidelbergam statim abduxit. Factum id anno sexagesimo supra

sesquimillesimum. Eo ut venit, Elector Praeceptoris in collegio, quod

Sapientiae vocant, munus ipsi demandavit: quod anno uno ac dimidio

circiter obivit.

Subid tempus, Olevianus matrimonium cum pia quadam vidua Philippina

Metensi contraxit; et doctoris Theologi titulo ornatus est,

professorque Theologiae in Academia constitutus. Paulo post

flagitantibus id Electoris consiliariis, ad ministerium sacrum primum

in aede Petrina, postea ad Spiritus sancti, obeundum legitime est

vocatus. Hac in functione permansit ad obitum usque Electoris

Friderici III. qui anno supra sesquimillesimum, septuagesimo sexto,

die vicesimo sexto Octobris pie in Domino exspiravit.

Mox paucis interiectis diebus Berleburgum a Ludovico comite

Witgenstenio vocatus est: ubi filios generosos in Christiane pietatis

fundamentis, et linguis aliisque artib elegantiorib. erudivit;

simulque contionatoris munus sustinuit. Exinde anno octogesimo quarto

a Ioanne Nassovio seniore Herbornam evocato, ministerii sacri functio

est demandata: quam triennium obiit; simulque in schola docuit, ibidem

ab eodem comite, suasu et consilio Oleviani aperta.


page 601, image: s631

Anno octogesimo septimo, die vicesimo quinto Februarii morbus eum

lecto affixit; in diesque magis ac magis vires eius ita exhausit: ut

morbo naturam superante placide ad Dominum suum emigrarit. Usus quidem

est medicamentis quibusdam: sed frustra: ac censuit medicus hydropis

speciem esse.

Cum itaque finem sibi vitae instare sentiret; die undecimo Martii

testamentum fecit: ac reliquo toto tempore se ad pium beatumque ex hac

vita abitum paravit. Absoluto testamento die duodecimo Martii, e lecto

epistolam ad filium Paulum, tunc in dioece sis Spirensis vico quodam

invaletudine detentum dictavit: quam, fidei ipsius et paternae

[gap: Greek word] testem, subicere placitum est. Ita ergo Olevianus

pater:

Carissime fili Paule: Dico cum Patriarcha Iacob, Exspecto salurare

ruum Domine. Eo enim loco sunt res meae; ut dicam cum Apostolo: cupio

dissolvi et esse cum Christo: cui etiam tetotum ut in sacro

baptismate, ita etiam nunc in migratione mea ad Dominum, una cum

suavissima matre, fratre et sorore commendo et trado, et verbo gratiae

ipsius. Fuisset quidem mihi gratus tui conspectus: sed noluite

conicere in periculum, hoc frigore, et crure nondum satis

consolidato. Disposui autem de rebus omnibus, ut pium parentem decet:

et generosus noster Dominus, Comes Ioannes, munificentiam erga vos cum

libertate vestra coniunctam diplomate suo confirmavit. Ego in singulas

horas migrationem ad Dominum exspecto. Nepraecipitanterte des in viam:

videbimus nos mutuo in vita aeterna, secundum foedus Dei gratuitum.

Commendo tibipiissimam matrem, quam scio te diligere: fratrem

Ludovicuin tenerum suscipe, ut mea viscera; et pro prudentia tibi a

Deo concessa suaviter rege. Ne appetito res altas, sed esto contentus

mediocribus: et studiorum labores eo dirige; ut prosint multis.

Benedictio Domini sit in egressu et ingressu tuo, amen: et in

[gap: Greek word] gratuita acquiescat spiritus tuus, exspectans

mecum hereditatem caelestem per et propter Dei filium, Amen. Datae

Herbornae, die 12. Martii intra quartam et quintam, dictatae ex lecto.

Anno 1587.

Tuus pater Caspar Olevianus Trevir, verbi Dei minister, manu propria

subscripsi.

Domine Iesu suscipe spiritum meum. Act. 7.

Morbo durante inviserunt eum comites, Ludovicus Witgenstenius, Ioannes

senior Nassovius: ad quos aeger dixit: in hoc morbo meorecte didici,

quid sit pectatum, et quanta Dei maiestas: und dass es gar nicht

gelte/dass wir menschen Gott zu einem gesellen haben wollen. Quae

verba dixit contra figmentum liberi arbitrii, et virium eius, quas

nonnulli ei adscribunt. Cum etiam filii Comitis Ioannis, generosi

adolescentes, Ioannes et


page 602, image: s632

Georgius officii causa ad eum accessissent, hortatus eos est primum ad

fraternam concordiam, deinde ad perficiendum provehendumque Gymnasii

instituti negotium, tertio ad liberalitatem atque misericordiam erga

egenos, denique ad oboedientiam parenti praestandam. Quae omnia et ipsi

se facturos promiserunt. Illis digressis accidit ei quippiam rarum,

quod Ioanni Piscatori sequenti die ac studioso cuidam Abelo Conders ab

Helpen aperuit: nec a nobis reticendum. Heri, inquit, post discessum

duum Comitum iuniorum, ineffabili gaudio quatuor horis amplius

perfusus sum; adeo ut miratus fuerim, tur et uxor et parens mea

identidem ex me quaererent, ecquid meliuscule haberem? Et revera

melius habere numquam potuissem. Videbar autem mihi versari in prato

elegantissimo, in quo cum obambularem, rore perfundebar caelesti non

guttatim, sed magna copia, atque patinis quasi plenis: unde laetitiam

tum corpore tum animo coepi longe maximam. Ad haec cum Piscator:

Pastor ille bonus Iesus Christus duxit te in pascua sua: imo, inquit

aeger, duxit ad me fontem aquarum viventium. Postremo recitatis ex

Psalmo quadragesimo secundo, Iesaiae nono, Matthaei undecimo, atque ex

aliis pluribus scripturae sacrae locis, sententiis solatii plenis,

saepe repetivit haec verba: Ego velim moum iter ad Dominum non diu

differri: Cupio dissolvi, et esse cum Christo meo: commendavie etiam

curam pauperum senatui per diaconum Iacobum Altstedium: et quid de

scriptis suis post mortem suam fieri vellet ordinavit: collegis et

praesentibus amicis manu porrecta valedixit, ac felicia omnia precatus

est. Cumque iam fere in agone esset: et Altstedius diaconus ei

acclamaret: mi frater, procul omni dubio certus es de salute tua in

Christo Iesu, quemadmodum alios docuisti: tum Olevianus submissa voce:

certissimus, inquit: et cum dicto cor suum commonstrans, spiritum Deo

reddidit, die decimo quinto Martii, intra horam nonam et decimam

matutinam, anno Christi octogesimo septimo, supra millesimum,

quingentesimum, aetatis suae quinquagesimo primo. Tertio die post

Christiano ritu exsuviae eius terrae mandatae sunt in templo

parochiali Herbornae Nassoviorum: in quo tres postremos vitae suae

annos docendo exegerat.

Relicta sunt ab eo ecclesiae Christianae commodo haec: Concio de

Abrahami fide et oboedientia: Concio de Cena Domini: Admonitio de re

Eucharistica: Tabula de Ministerio verbi Dei et Sacramentis: Expositio

symboli Apostolici, sive Articulorum fidei, in qua summa gratuiti

soederis aeterni inter Deum et fideles breviter et perspicue

tractatur: Epitome Institutionis Religionis Christianae Ioannis

Calvini, in usum


page 603, image: s633

praecipue scholae Herbornensis: quam postea D. Piscator, imitatus

Olevianum, ad Aphorismos artificiose revocavit. Uterque opusculum suum

D. Bezae dedicavit. Notae in epistolam ad Galatas: Notae in Evangelia,

quae diebus dominicis, ac festis populo Christiano in plerisque

Germaniae ecclesiis proponi solent: Dialectices libri II. cuius

praecepta Theologicis exemplis potissimum illustravit: Theodori Bezae

in epistolas Pauli ad Romanos, Galatas, Philippenses, et Colossenses:

Notae ex Casparis Oleviani contionibus excerptae ac editae.

Ex narratione de vita et obitu Oleviani, conscripta a Ioann.

Piscatore: item ex elenchis librorum.

IOANNES WIGANDUS.

IOannes Wigandus natus est Mansfeldiae, in radicibus Harcyniae montis

sitae, anno Christi millesimo, quingentesimo, vigesimo tertio: qui

annus celebris est martyrio Ioannis et Henrici prosessionis

Augustinianae, duorum monachotum, Bruxellis exustorum: obitu item

Adriani Pontificis et Ulrici Hutteni: ac conversione urbis

Argentoratensis ad Evangelii doctrinam, et origine sectae

Anabaptisticae.

Parentes ei fuerunt Ioannes Wigandus Hessus, et mater Catharina: ambo

honestae famae, et facultatum mediocri um. Ac parentem quidem ferunt

pietatis ac literarum supra vulgus fuisse amantem: qui filium adhuc

tenellum, necdum septennem, in scholam eius oppidi trivialem, ut

vocamus, deduxit; ut prima literarum rudimenta disceret. Idem pater

saepe, ad pueri lectum dicitur Deum expressis verbis precatus: ut

Dominus Deus filio Ioanni suam gratiam largiretur, quo et ipse sui

nominis memor, propagationem sincerae doctrinae, quae tum in illis

locis fatali conversione per Lutherum divinitus reflorescere

incipiebat, adiuvaret. Cum ministris verbi et scholae collegis semper

amicitiam pater ille Wigandi coluit: et quasi philtro quodam literarum

temulentus, literatos homines singulari benevolentia est complexus,

contionatores et scholae ministros annuatim aliquoties filii causa ad

convivia domum suam amice invitavit: qui maiorem in modum viri

singulari pietate, et incredibili humanitate et moribus politis fuere

delectati.


page 604, image: s634

Tali patre natus cum non modo ipso vultu parentem repraesentaret; sed

et insita semina virtutis paternae, animo prae se ferret, initio

statim ostendit egregiam quandam ingenii peracris praestantiam, et

praeclaram indolem, natam tum ad discendas literas humaniores, tum ad

colendam pietatem. Mature itaque literis discendis adhibitus est: et

quidem M. Bartholomaeus Wolffhartus, unus tum e scholasticis

grandioribus, qui postea Neuburgi ad Danubium, et tandem Hildesiae,

celebris in Saxonia inferiore urbis, longo tempore Superintendentem

egit, primum in ludum Mansfeldiae eum duxit. Ac principia doctrinae

caelestis mediocriter, et liberalium artium initia feliciter, in ea

ipsa schola, eoque loco Wigandus percepit; ubi et Martinus Lutherus

antea, in sua pueritia, eadem didicerat.

Praeceptorem habuit in gymnasio Mansfeldensi Dionysium Agrium

Austriacum, spectatae tum probitatis, tum eruditionis virum,

cognitione Hebraicae, Graecae et Latinae linguae excellentem, et

insignem semper habitum in omnibus fere Germaniae scholis, iuventutis

erudiendae magistrum. Is puerum, in quo praeclara indoles apparebat,

sicut et ceteri scholae collegae, amare ceperunt, praesertim cum

inprimis Catechesin, quae sum mam verae religionis breviter

comprehensam, unde et breviarium doctrinae caelestis, a Cypriano

dicta, continet; et praeterea Musicen cito addisceret, et pura,

contenta, sonora, ac sua vissima voce reliquos aequales superaret.

Verbo ut complectamur omnia, tanta fuit in Wigando vis memoriae, tanta

in retinendo felicitas, tantaque in percipiendo et cognoscendo ingenii

acrimonia; ut parentes et praeceptores summae eruditionis summaeque

pietatis non dubiam spem deeo conciperent, et non dubitarent; Wigandum

aliquando, Deo volente, eum futurum, qui possit

[gap: Greek words] .

Primis artium dicendi fundamentis, et pietatis Christianae capitibus

haud infeliciter, in patria schola iactis; cum ipsum decennium sub

ferula Dionysii Agrii praeceptoris fidelis transegisset: ingenium

diligentiamque suam condiscipulis et praeceptoribus probasset: omnes

qui docilitatem et simul acris animi et mentis sagacis praeclarissima

signa cernebant, et vim ingenii animadvertebant, uno ore iudicarunt,

eum dignum qui in scholam sublimiorem ( [gap: Greek words]

Academiam appellant) ad praestantiores doctores ablegaretur.

Quare cura parentis ac propinquorum in Academiam Wittembergensem, tum

temporis in tota Europa prae ceteris florentissimam et

frequentissimam, undecim milliaribus Germanicis a natali solo

distantem, quasi ad mercatum doctrinae uberiorem missus est. Ea in

schola annis ferme tribus vixit; quo tempore, cum magna visingenii et

summus ardor discendi in eo esset,


page 605, image: s635

totum sese philosophicis studiis addixit; et noctes atque dies in

liberalium artium meditatione, et linguatum cognitione transmisit.

Habuit isthic in omni genere disciplinarum Professores et praeceptores

eximios ac fideles quos audivit. Docebant enim tunc in illa Academia

celeberrimi et praestantissimi Theologi, Martinus Lutherus, quem

legentem publice, disputantem de gravissimis controversiis religionis,

et contionantem dulcissime cum magno fructu audivit: Erat illic

Philippus Melanchthon, Theologus et Philosophus aetatis suae, post

Lutherum, facile princeps, et omnium fere in Germania eruditorum

communis praeceptor: quem sibi quoque attentissime audiendum Wigandus

putavit. Iniit etiam et coluit amicitiam et religionis et literarum

nomine, cum D. Casparo Crucigero seniore: audivit et D. Iustum Ionam

Theologum, et D. Vitum Winshemium Graecarum literarum publicum tunc

illic Professorem. Huius doctrinam, memoriam, humanitatem, pietatem,

ceterasque virtutes, admirabilem denique in erudienda iuventute

dexteritatem, et in praeceptis tradendis, ac Graecis auctoribus

enucleandis, eruditam, nervosam, perspicuam et methodicam facilitatem

et brevitatem, numquam satis potuit depraedicare. Privato insuper

praeceptore usus est viro erudito et pio M. Ioanne Marcello, qui ad

formanda iudicia adolescentum singulari dexteritate excelluit.

Reliquarum etiam linguarum et artium, iurisprudentiae et medicinae

Professorum lectiones sedulo, pro ratione temporis et studiorum suorum

frequentavit: ut nullarum rerum cognitionem non attingeret; et undique

quandam scientiae quasi professionem occuparet, et non tam laudem

venaretur, quam usum sibi fructumque cognitionis, exemplo Apostoli

Pauli acquireret.

Sub initium anni quadragesimiprimi, consilio praeceptorum, parentum et

amicorum, Norinbergam ex Academia Wittembergensi evocatus, ludo

literario ibi ad S. Lautentium est praesectus: ubi erudiendis pueris

operam strenuam navans, ac praeter voluntatem totum triennium in

pulverulenta et molestissima quidem illa, sed Deo longe gratissima,

functione fuit detentus. Habuit ibi collegam virum doctum et disertum

Petrum Vincentium Silesium, omnium studiorum socium: quo cum

saepissime carminibus scribendis certavit. Norinbergae contiones ex

sacra cathedra habentes audivit Andream Osiandrum, Vitum Theodorum, et

Thomam Venatorium; qui aliis verbi divini praeconibus, eruditione

multiplici, et eximiis eloquentiae donis longe antecellebant.

Invitus vero, uti dicturn, Wigandus Norinbergae mansit: cum ardore

literarum addiscendarum accensus, unice cuperet in scholam

Wittembergensem superstite adhuc Luthero, reverti.


page 606, image: s636

Quare a Domini nativitate anno quadragesimo quarto, cupidissune

Wittembergam ad inchoatum studiorum cursum feliciter decurrendum,

rediit.

Anno quadragesimo quinto, pro illius temporis et scholae consuetudine,

competitoribus aliis in Academia Wittembergensi, titulum et gradum

Magisterii consecutus est: cum nondum vigesimum secundum aetatis annum

complevisset. Induxerat autem Wigandus in animum, deinceps annos

complusculos de consilio Lutheri, et Melancht. Wittemb. in sacrae

Theologiae studio, cui se totum consectarat, ponere. Cognoverat enim

ex voto quodam pio destinatum se ad sacras literas discendas: ad quas

etiam divino quodam instinctu ipsemet serebatur. Itaque puer etiam

pietatis flagrans amore, aequales sicubi exorbitarent, reprechendere

non dubitavit; et ut ad frugem se reciperent cohortari. Sed exortae

sunt saevissimae tem pestatum bellicarum procellae, perturbata

Germania bello illo famoso, quod Smalcaldicum appellant obducta

quadant specie rebellionis, contra Saxoniae Electoiem Ioann Fridericum

et Landgravium Hassiae: sed revera purioris doctrinae delendae causa,

inltinctu Romani Pontificis. Ita cursus Wigandi non parum est

retardatus. Anno eodem vertente, cum Luthero mortuo, cuius etiam funus

Wittembergae Wigandus secutus est; bellici apparatus adversus

Electorem Saxoniae exorti, et praesidium militum in arcem et oppidum

Wittembergense impositum, studiosique discedere ex Academia coacti

essent: consensu unanimi totius ecclesiae Mansfeldensis Wigandus in

patriam circae Michaelis voeatur; ut illic loco decrepiti senis et

optimi pastoris Martini Seligmani Hailsbronnensis, contiones sacras

haberet. Necessitate igitur illorum temporum extrema coactus

ministerium docendi verbum Dei publice subiit; atque a superintendente

Mansfeldensium ecclesiarum, Ioanne Spangenbergio in ipsa Mansfeldensi

aede sacra, publica et sollenni actione, impositione manuum, et

oratione ad Deum ordinatus est: ac fuit haec ordinatio in eo quidem

loco, Evangelica doctrina illic instaurata, et ab Antichtisti Romani

tenebris repurgata, prima.

Ea in functione, fidem, diligentiam et industriam ecclesiae Wigandus

probavit. Nam comcrones, pro munere ipsi divinitus concesso, methoda

exacta, oratione pura ad populum habuit, et res necessarias, et

utiles, breviter recteque proposuit, sem per aedisicationis et pacis,

quantum per Dei gratiam, salva religione et conscientia fieri posset,

rationem et curam agens. Et quia et optime cognitum erat, scholas esse

Theologiae pedissequas, ac seminaria Reip. non tantum publice est

contionatus: sed etiam operam dedit; ut scholae florerent ac

promoveremptur. Cum igitur mediocre otium esset nactus, rogatus a viris

bonis Dialectices praecepta et initia doctrinae Physices, iuvenruti

studiosae in schola Mansfeldiana explicavit.


page 607, image: s637

Excitatus quoque a Superintendente Ioanne Spangenbergio, refutationem

Catecheseos Moguntinae, cuius Michael Sidonius, postea Mersburgensis

Episcopus, auctor ferebatur, suscepit: quae quidem refutatio Latine et

Germanice Magdeburgi typis publicis edita exstat. Scripsit ibidem

librum de neutralibus et mediis, aliquoties recusum. Item, Tractatum

contra dogma, quod D. Georgius Maior ex Interreligionis Augustanae

libro ab inferis resuscitavit: bona opera ad salutem esse necessaria:

Impossibile esse hominem sine bonis operibus salvari: Nullum hominem

unquam sine bonis operibus esse satvatum: Hominem esse sola fide

iustum, sed non sola fide salvum Hic Wigandi liber D. Ioannis Aepini

Theologi scripto gravissimo, de iustificatione hominis peccatoris

coram Deo, adiunctus, et publice editus est in lucem.

Habuit ibi Wigandus collegam Michaelem Caelium, olim praeceprorem

Appiani, excellentissimi Mathematici. Subscripsit hic Caelius

Smalcaldicis articulis, et opuscula Germanica aliquot doctrinae plena,

in publicum emisit. Delectabatur item Wigandus mirifice herbarum

cognitione: cuius quidem studium Valerius Cordus, celebris Medicus,

Wittembergae inter studiosos excitaverat: praesertim cum in montibus,

oppido Mansfeldiae vicinis, non paucae praestantes et salubres herbae

nascerentur; ac gaudebat societare et consuetudine D. Georgii Aemilii

popularis sui, poetae et Theologi, qui saepius Stolberga, ubi

ecclesiae [gap: Greek word] ipsi dem andata erat, et parentum

et amrcorum gratia Mansfeldiam excurrebat. Is vero cum et ipse quoque

pulcherrimas illas creaturas Dei, in quibus evidentissima et

oculatissima omnipotentiae, sapientiae et bonitatis divinae vestigia

elucent, amaret: magis etiam Wigandum incitavit, et culturam horti

ipsius non parum adiuvit, et herbis silvestribus, medicis, et

flosculis odoriferis exornavit.

Sub id tempus etiam synodo Eislebianae, contra Interimisticas et

Adiaphoristicas actiones celebratae, Wigandus interfuit, et

fornicationibus cum Thaide Babylonica ex mandaro Dei contradixit.

Circa idem tempus, monstrosus partus et toti Germaniae pestilens in

lucem infelici sidere prodiit, quem Interim seu interreligionem

Augustanam nominarunt, cum edicto Caesareo: quo promulgata est certa

quaedam religionis formula, interim servanda, donec universali

concilio coacto, religionis controversiae cognoscantur et rollantur.

Eum librum quidam Theologi iudicarunt admittendum esse: ac aliquam

scivitutem in rebus externis et adiaphoris ferendam. Sed quia non

tantum tum temporis, de linea veste seu de rebus externis actum est:

alia pars Theologorum Germaniae, mter quos praecipui fuerunt,

Illyricus, Aquila, Aepinus, Gallus, Brentius, Medlerus, Morlinus,

Westphalus, Iudex, et alii


page 608, image: s638

quidam sese collusoribus cum Pontificiis fortiter opposuerunt.

Videbant enim nervos quodammodo sanae doctrinae succidi, si dogmatum

explicatio talis, qualis in libro Interim tradebabatur, approbatetur.

Hisce adiunxit se Wigandus, cum aliis Mansfeldensium ecclesiarum

doctoribus, qui in synodo Eislebiana, contra Interimistas et

Adiaphoristas tum pugnarunt, et postea etiam privatim et publice, ore

et scriptis errores in libro Interimistico comprehensos, iuxta normam

verbi divini refutarunt et damnarunt.

Septennio elapso cum Nicolaus Gallus, Magdeburgensis Ecclesiae

Superintendens Ratisbonam, unde tempore Interimistico eiectus fuerat,

ex pacto revocaretur, nec posset retractare id, quod illic discedens

sancte receperat: Senatus Magdeburgensis consentientibus ministris

verbi et ecclesia tota, Wigandum in Superintendentem, locumque Galli

evocarunt. Refragantibus autem Comitibus Mansfeldensibus et ecclesia

oppidi Mansfeldiae, qui Wigandum retinendum iudicabant: Princeps

Wolffgangus Anhaltinus, qui inter primos corde et calamo Augustanae

confessioni subscripsit, optim seque de regno Iesu Christi meritus

est, aliique magni nominis viri apud comites Mansfeldicos institerunt:

tandemque effecerunt: ut potestas Wigando fieret, Magdeburgum

commigrandii id quod cirea Michaelis factum, anno millesimo,

quingentesimo, quinquagesimo tertio, cum, post solutam obsidionem,

adhuc militum praesidium in urbe commoraretur.

Hic vero in controversias gravissimas incidit, ac laboribus maximis

tantum non oppressus fuit. Nam quottidie, ut novitius Theologus, cum

esset [gap: Greek words] homo multae industriae et laboris,

sese exercuit legendo, meditando, scribendo, contionando, et

potissimum disputando; cumque esset iuvenis vegeto corpore, sese ita

per Dei gratiam in functione gessit, et operam talem navavit: ut verbi

ministris, diligentiam et acumem ingenii illius probantibus et

admirantibus carus; ecclesiae vero ibidem salutaris esset: contra

Canonicos, eo tem pore Papatum instaurare molientes, ac non sine

scandalo viventes, intrepidum sese reprehensorem praestitit: nec

minis, et calumniarum atque convitiorum morsibus, a pio et sancto

proposito absterreri sese fuit passus. Hac Wigandi

[gap: Greek word] effectum est; ut subinde plures Canonici ad veritatem

Evangelii con verterentur; ac postea iuxta Augustanam confessi onem;

suos ritus et contiones sacras instituerent ac moderarentur.

Adiaphoristarum conatus, inclinantium sese ad Papatu n, scriptis

publicis itidem arguit: et alios libellos ecclesiae util is evulgavit

Inprimis vero Ecclesiastica nhistoriam omni studio et labore iuvit.

Nam domi suae operas illas maxime rexit, et script it ipse cum

Matthaeo ludice


page 609, image: s639

et aliis, id quod alibi copiosius expositum. Fuerunt quidem aliquot

Zoili inter Pontificios, laborem illum arrodentes: sed unicum Ioannis

Sturmii testimonium omnes male feriatorum hominum calumnias, et

sinistra iudicia facile refutare potest Sic autem Sturmius sua manu in

primam centuriam, rogatus hoc nomine a Secretario Rei pub.

Magdeburgensis Henrico Merckelio, seripsit: Magdeburgensium labor in

consicienda historia Ecclesiastica et necessarius fuit, et nostra

aetate utilissimus. Quatuor in ea ego vir tutes esse sentio:

veritatem, diligentiam, ordinem, perspicuitatem: quas cum historicus

assequutus est: nihilvideo quid illi deesse possit, si accedat

sermonis Latini puritas, et conveniens historiae oratio. Cum Stutmio

omnes pie eruditi ac vere timentes Deum historiam illam Ecclesiasticam

probarunt et hodie probant: quia vident, ideam quasi ecclesiae

Christi, iuxta centurias in ca contineri, quo ad propagationem,

persecutionem, tranquillitatem, doctrinam, haereses, ceremonias,

gubernationem, schisinata, synodos, personas, miracula, martyria,

religionem extra ecclesiam; et statum im perii politicum.

Cum ergo Wigandus Magdeburgi Superinteu dentem ageret, cum legatis

ecclesiarum Saxonicarum, et Megapolensis Ducis Ioannis Alberti,

publicae concordiae et tranquillitatis causa Wittembergam ad

Melanchthonem misius est: et Illyrico certas ob causas in vicino

oppido Principis Wolffgangi Anhaltini Cosovicii, quod Witemberga

distat duobus miliaribus, tum subsistente; actioni Cosvicianae, nomine

ecclesiae Magdeburgensis, in terfuit. Gratus autem et carus inprimis

fuit ordini equestri in dioecesi Magdeburgensi, ob probitatem,

doctrinam erudiram, fidem, can dorem, animum paratum ad suscipiendos

ferendosque labores ecclesiasticos: studium item et diligentiam

maximam, quaerendi cognoscendique veritatem, et industriam explicandi

singularem, ac zelum ardentem in propuganda veritate caelesti, contra

omnis generis praestigiatores et haereticos. Praecipui vero eius

Moecenates et patroni fuerunt Andreas Meiendorffius, et Ioachimus

Albenslebinus, viri nobilitate generis, virtute, doctrina et sapientia

clari, religiosaeque pietatis et fidelium Christi ministrorum semper

amantissimi: in quorum gratiam Wigandus confessionem de controversis

nostri saeculi articulis, Erphordiae anno octuagesimo secundo editam

conscripsit. Inter concronatores autem et literatos Magdeburgi

Matthaeum Iudicem habebat non tantum collegam, sed ex omnibus amicum

praecipuum atque intimum, qui cum sua consilia com municare, et cuius

rationes in negotiis audire atque aestimare solebat.

Magdeburgi septennio pene inter varias afflictiones et molestias, quas

iuvante Deo sustinuit exacto, ab illustrissimis Principibus Ioanne

Friderico Secundo, Ioanne Wilhelmo, et Ioanne Friderico


page 610, image: s640

Tertio, Ducibus Saxoniae, filiis Electoris Saxoniae Ieannis Friderici

Primi, nullam non curam suscipientibus, qua Academia Ienensis recens

fundata, sollennique ritu introducta auctior ornatiotque fieret:

Wigandus in novam Academiam vocatur; ut ibi sacram Theologiam cum

ceteris collegis profiteatur. Paruit vocationi Wigandus propter

causas graves: et anno Domini millesimo, quingentesimo, sexagesimo

post Pascha eo, cum ecclesia sua domestica commigrat. Ea in functione,

quia methodice sacras literas fideliter tradebat, gratus et utilis

fuit piae iuventuti, quae eum assidue cum delectatione audivit. Sed

cum post disputationem Vinariensem inter Illyricum et Victorinum

Strigelium, cui Wigandus interfuit, et celeri calamo excepit, sicut

postea ex Wigandi exemplari est impressa, Stosselius sese non vocatus,

in ecclesiam Ienensem insinuasset; atque ad Adiaphoristas, uti

vocabant, quas prius privatim et publice impugnarat, sese inclinasset:

ac Strigelium, quem antea aliquoties condemnarat, tamquam Pelagianum,

iterum, ut Catholicum evehere conaretur: effectum est; ut Illyricus,

Wigandus, et Iudex, functionibus suis exuerentur, Stosselio solo in

illo theatro cum suis ad tempus dominanre. Et quamquam aulicis

quibusdam et nonnullis etiam Academicis retinendus Wigandus ob

methodum, quam in explicando sequebatur, iuventuti, studiosae

fructuosam, videretur: tamen ipse eo rerum statu solum vertere, quam

aliquid contra conscientiam approbare maluit.

Relicta igitur Iena, aliquot menses Magdeburgi, cum familia est

comboratus: ubi Superintendens Tilemannus Heshusius et ecclesia ad S.

Ulricum, iterum eum recipere cupiebat, praesertim ibidem adhuc vacante

parochia, ex qua ante discesserat. Sed Iureconsultus Franciscus Pfeil,

Syndicus, et Sigefridus Saccui Ludimoderator, cum sua cohorte manibus

pedibusque, quod dici solet, renisi sunt, atque impedierunt: quo minus

Wigandus reciperetur. Tulit hocipse aequo animo: utpote qui uttune res

erant, operam suam ecclesiae illi addicere in animo non haberet.

Interea vero Duces Megapolenses Ioannes Albertus, et Ulricus, Ioanne

Fredero, Wismariensis ecclesiae Superintendente, cum uxote et tribus

liberis, non sine toxici suspicione exstincto, Wigandum literis ad se

accersiverunt, atque Superintendentis in ecclesia Wismariensi munus

eidem demandarunt: Factum id anno Domini millesimo, quingentesimo,

sexagesimo secundo, circa Michaelis. Wismariae contionem probatoriam,

ut vulgo loquuntur, in aede Mariae dicata, habuit; atque deinde

unanimi ministerii suffragatione, et senatus populique Wismariensis

consensu, ecclesiae illius et vicinarum inspectio et cura, laborque

rei scholasticae, more Superintendentum ei est demandata. Eo inloco

reliquias quasdam Zvvinglianorum et Angbaptistarum,


page 611, image: s641

quae in urbe Wismariensi radices egerant, ministcrio verbi,

auctoritate, mandato et opera ducum Megapolensium extirpavit et

expurgavit.

Itaqueibi contionando, disputando, sacras literas explicando, et

consistorium celebrando, ecclesiam et scholam ornavit celebriorem que

reddidit. Nam scholam iuxta praescripta legum, consentiente et

approbante senatu, penes quem unum ius scholae est, instituit: quae

parvae Academiae titulo fuit insignita: in ecclesia autem utilissimum

Catechismi examen, et recitationem eiusdem in templo publicam

introduxit: ita ut et pueri et pucllae sexennes septennesve capita

pietatis Christianae, cum explicatione Lutheri Catechetica,

calluerint, prompteque recitarint. Cumque idem Wigandus concordiae

inter ministros constituendae et comservandoe esset studiosissimus: in

eum usum articulos quosdam piae coniunctionis, consentiente et

approbante ministerio, composuit, quos singuli contionatoressuae manus

subscriptione, antequam ad ministerium admirtantus, acceptarent.

Ad haec ducatum Principum Megapolensium, ac civitatem Wismariam

scriptione utilium librorum illustravit. Nam Wismaria auctores

centuriarum ecclesiasticarum, septimam, octavam, nonam, decimam

undecimam, duodecimam, et decimam tertiam centurias contexuerunt et

ediderunt. Conscripsit etiam et edidit Wismariae commentarios in

duodecim Prophetas minores. Ibidem Wigandus et Iudex dcollegerunt et

ediderunt corpus dostrinae veteris Testamenti, Rei pub. et ecclesiae

Wismariensi, cum aliis maritimis civitatibus nuncupatum.

Anno Domini millesimo quingentesimo sexagesimo teritio in Academia

Rostochiana insignia sanctae Theologiae, propter cetras causas, sibi

conferri est passus. Vixit tunc coniunctissime cum viris et Theologis

claris, Davide Chytraeo, Matthaeo Iudice, Simone Pauli, Georgio

Richio, Andrea Martini, Henrico Strevio, Casparo Leunculo, Valentino

Schachtio, Conrado Beckero, Simone Musaeo, Andrea Schoppio, aliis: et

in controversiis, quae incidebant, diiudicandis, inque visitandis

ecclesiis, operam cum aliispie eruditis mutuam tradidit. Fuit et

principibus Megapolensibus propter eruditionem, constantiam, et

ingenuitatem in dicenda veritate gratus. Qua de re narratiunculam ex

ore ipsius amici talem audierunt. Accidit aliquando ut post tran

sactionem amicam inter Duces Megapolenses fratres Ioannem Albertum et

Ulricum ad Rostoshium Wigandus iussus coram Principe Ioanne Alberto,

conconem legalem pro ratione loci, temporis et personarum haberer, in

qua de magistratus politici officio quaedam monuit, et eccata magnatum

graviter et nervose cum magna spiritus et vocis contentione, citra

ullam


page 612, image: s642

[gap: Greek word] taxavit. Contione finita quidam aulicus

palpator Principi auctor suasorque est; sesquipedalibus verbis eum

obtestatus; ne doctor culum illum Wigandum, qui contionem invectivam

inpoliticum magistratum, sineulla fronte habuisset, impune dimittat:

quin potius ei imperet, ut ne inposterum, pro sacra cortina, in

magistratum debacchetur: ni in odium et indignationem principis

certissimam gravissimamque velit incurrere. Hic princeps

reprchensionis ecclesiasticae, uclut alter Theodosius patiens, homini

illi modicae conscientiae respondit: sibi Wigandi contionem, in qua

loco et iussu Dei, Domini Dominantium, se et omnes Magistratus

politicos repehendisset, mirum in modum probatam fuisse, et se nunc

plus amare Wigandum quam antea, ob candorem et

[gap: Greek word] : qui ut Germanus Saxo, quae in magistratu suo desideraret, non

clam more aliorum indulgentium Theologorum; sed coram et in os, pro

ratione officii a Deo sibi commissi dicere auderet. Deinde ut

Parasitaster iste re ipsa cognosceret, principem Wigando bene et

clementer cupere, mandat eidem: ut statim nomine Principis Wigando pro

contione pia gratias agat, eundemque ad Principis mensam secum

adducat. Iureconsultus (nam ea fuit scientia praeditus) premens alto

tum corde dolorem Ducis mandatum exsequitur, et Wigandum humanissimis

verbis venenato e corde profectis, ad prandium principis invitatum,

adducit. Hac ex narratiuncula videre est; quo in honore, quave

auctoritate, apud Megapolenses principes, fuerit Wigandus: quod

declarat et istud, quod eundem Wigandum iidem duces, ad munus

Superintendentis, demortuo Corvino, in ecclesia Wismariensi subeundum,

literis honorifice scriptis, anno octuagesimo tertio, invitarunt.

Cum ita Wigandus, Wismariae annuam etiam hebdomadam, hoc est,

septennium inregrum complevisset: a Ioanne Wilhelmo, duce Saxoniae,

constantissimi confessoris, Ioann. Friderici Electoris filio, iterum

Ienam, fato quodam suo, ad scholae Theologicae instaurationem,

vocatur. Hic cum diu Megapolenses duces abnuissent: tandem literis et

legationibus frequentib. evicti in hoc consenserunt: ut unum saltem

annum Ienae Wigandus abesset: eoque elapso Wismariam ad pristinam

Spartam rediret.

Abiit ergo Ienam anno Christi millesimo, quingentesimo, sexagesimo

octavo mense Septembri, non sine dolore auditorum, et desiderii

igniculis in civium animis relictis. Nam quam invite Wigandum

dimiserint, tum alia, tum lacrimae illae gemitusque docuerunt, quos

Wigando eccleiae pro suggestu valedicente, et ad studium pietatis cum

pro9missione reditus sui cohortante, singultatim emiserunt. Iidem

contra ubi audrissent, illustrissimum principem Ulricum et senatum

vibis Wismariensis misso ea de causa in Borussiam tabellario, Wigandum

repetere et revocare;


page 613, image: s643

summo gaudio exilierunt: ubi vero cognoverunt, eundem non posse a

Borussicis ecclesiis avelli, summum in dolorem fuerunt coniecti. Quam

aegre insuper Wissmariensis ecclesiae ministri Wigandum dimiserint,

quanto etiam eum amore complexi sint, quamque ipse difficulter Ienae

sese detineri passus sit; ex testimonio ministerii Wismariensis, et ex

Wigandi literis ultro citroque missis patet.

Vinariam igitur dudum exspectatus cum venisset, Wigandus statim altera

die iubetur una cum aliis Theologis et politicis, ad colloquium

Theolog. Altenburgi in Misnia, ditione Ioan Wilblmi ducis Saxoniae,

cum Augusti Elect. Saxonici Theologis habendum, proficisci. Ibi vero

eam praestitit operam, que in actis, quae publice exstant, videre est.

Nam Latina seripta omnia ipse composuit: ex quib. Germanica exem

plaria translata sunt, de reliquotum fratrum collatione: quam libenter

ipse audivit. Ienam deinde Altenburgo, Deo comite reversus,

superintendentis ecclesiae Ienensis, et profess. Theolog. in Acad.

munus obire iussus est. Postea cum Superintendente Wismariensi

Barthol. Rosino, quem Wigandus ob pietatem, eruditionem et candorem

magni faciebat, Thuringicas ecclesias et scholas, de mandato et

consilio Ducis Saxoniae Ioann. Wilh. visitavit, instauravit,

emendavit, et a fermento Adiaphoristarum, Synergistarum, Maioristarum,

et clandestinoram Calvinistaram repurgavit. Ecclesiam autem Ienens.

cum collega suo Timoth. Kirchnero Theologo, sanctis et nervosis

contionib. pie et fideliter instituit: In schola propter methodum et

gravissimarum rerum explicationem perispicuam, ac disputationes

eruditas, quas saepissime habuit, carus fuit studiosae iuventuri et

utilis.

Anno post natum Christum millesimo quingentesimo septuagesimo cum duce

Ioanne Wilhelmo, apud quem semper fuit in summa gratia et

existimatione, que plurima benesicia et munera, principe clementissimo

et pientissimo digna, sae pius testate sunt, ad comitia Spirensia

abiit. Ubi Spira domum rediit, ingenti cum gratulatione exceptus ab

Academia, ab ecclesiae ministria, denique a bonis omnibus; iterum

docendi munere suscepto, plurimos libros sacros in Academia et

ecclesia interpretatus est. Quanta autem doctrina, fide et accurata

diligentia hoc praestirerit; publica eius monumenta restantu.

Sed quinque ibi annis propemodum exactis, mortuo Duce Saxon. Ioanne

wilhelmo, cum Augustus Elect. repudiatis testamentariis, cum Elect.

Palatino et Brandeburgico curam liberorum sibi vendicaret: per

Laurent. Lindemannum Wigando is madat: ut a functione ecclesiastica et

schloastica abstineat, et intra quatriduum ex territorio Saxoniae

discedat: sin contra, minas spirat. Discedit ergo cum familia anno

septuageimo tertio Brunsuigam ducis Brunsuicensis consensu, qui cum

clementia singulari prosequebatur, et contionantem Wolferbyti non sine

remunerationibus audivit.


page 614, image: s644

Eodem anno fub festum Michaelis, Deo sic regente et disponente,

Wigandus de consilio Theologorum, et statuum Borussiae, in Academiam

Regiomontanam binis literis ab ipso Principe Alberto Friderico

subscriptis, ad sacram Theologiam tradendam est evocatus; cui quidem

vocationi, utpote divinae et ordinariae, obtemperans, cum familia se

in Borussiam paulo post deportavit comite Conrado Schlusselburgio

Saxone.

Biennium ubi Regiomonti vixit; et operam, fidem, modestiam in

lectionibus, disputationib. et contionibus interdum habendis piis

probavit: tandem communibus suffragiis consiliariorum omniumque

statuum, Borussis Episcopus Poezaniensis eligitur, confitmatur et

proclamatur. Itaque post festum sanctis Angelis dicatum anno

millesimo, quingentesimo, septuagesimo, quinto, in oppidum Libemolam,

ubi est episcopalis sedes cum domesticis proficiscitur. In hoc

episcopatu ea praestitit Dei gratia, quae fidelem et evangelicum

episcopum decent: contionatus est, legit quaedam privatim, edidit

domgatica, et polemica non pauca, visitavit ecclesias in consistorio

episcopali, controversias ecclesiasticas et matrimoniales diremit:

ministros examinavit et ordinavit, ac duodecim fere annos eam

functionem obivit.

Adversa deinde conflictari valetudine cepit mense Septembri anno

superabundantis gratiae octuagesimo septimo, cum iam ante aliquot

annis valetudine tenui et infirma, cum ex decrepita fere aetate, tum

ex curis et sollicitudinib variis, et praesertim ex doloribus, quos

afflictus ecclesiae et Rei pub in vicino regno Poloniae status, ob

duorum regum Sigismundi Sueci et Msximil. Austriaci electionem, ei

peperit. Itaque vires eius paulatim et in dies attenuatae et consumptae

fuerunt. Accessit etiam dolor ex obitu praestantis Theologi Ioannis

Wedmanni, contionatoris aulae Ducis Borussiae, quem Wigandus, ut

constantem et singularem amicum; laborumque omnium socium et curarum

participem in Borussia, ob ingenium peracre, studium singulare,

doctrinam eximiam, summam et divinam memoriam semper coluit et

veneratus est. Hinc igitur cum sensim viribus tam animi, quam corporis

deficeret, et non tam morbi gravitate, quam diuturnae debilitatis

languore, velut evanesceret: cogitabat assidue, se esse hominem morti

obnoxium, et in tempore sese ad bene beateque in Domino moriendum

praeparavit. Nam multos annos ante obitum epitaphium distichom sibi

ipse comscripsit eiusmodi:

In Christo vixi, morior vivoque wigandus:

Do sordes morti: cetera, Christe, tibi.

Tandem igitur correptus morbo acerbissimo et acuitissimo, quem

Hippocrates et Galenus [gap: Greek word] appellant, in vera

fiducia, pia confessione et invocatione filii Dei, certaque spe vitae

aetenae, tanque obdormiscens ex hac aerumnosa vita in aeternam et

semper beatam patriam, ex voto suo discessit, anno millesimo,

quingentesimo, octuagesimo


page 615, image: s645

septimo, die vicesima prima mensis Octobris, post meridiem, hora

secunda audita, cum quatuordecim dies lecto affixus fuisset, et hoc in

mundo, annos 64 completo climacterico magno, exegisset: ministerio

autem verbi divini, cum fide et adsiduitate annis quadraginta et uno,

functus esset; ac in Borussia annos 12. Episcopatui amplissimo

praefuisset Toto morbi tempore in Domino Deo suo acquievit: cui se

dissolvi cupiens tortum commendavit. Dicta scriturae, quibus se contra

tentationes sustentavit, praecipua haec fuerunt: Ioann. 3. Sic Deus

dilexit mundum: ut filium suum unigenitum daret, ut omnis qui credit

in eum non pereat: sed etc. item matth. 11. Venite ad me omnes, qui

laboratis et onerati est is, et ego reficiam vos Et 1. Ioan. 1.

Sanguis Iesu Christi filii Dei emumdat nos ab omni peccato.

Vir fuit ingenio doctrinaque praestans: cuius vita sobria et hone sta

allis esset exemplo. Erga quosvis fere comis fuit et facilis: nemini

non aditus patebat, cuivis placide graviterque respomdebat. Erat enim

summa humanitas in hoc Theologo cum gravitate coniuncta. Munisicus

quoque et liberalis in egenos. Cum in Episcopatu suo frumentum aut

pecuniam pauperes perebamt; curabat ipsis per oeconomum dandum tantum:

quantum necessitas exigebat. Etsi enim parsimoniam et amabat et

tuebatur: tamen erga pauperes benignitatem suam numquam clausit.

Homines pios et bonos amavit, inprimis vero sem per sinceram et

constantem amicitiam cum Matthaeo Iudice, Davide Chytraeo, Rosino,

Matthia Marco Dabercusio, et aliis fideliter coluit. Matutino et

vespertino tempore preces ad Deum, in genna procumbens, fundebat,

additis aliquot insigniorib. sacrarum literatum testimoniis. Cum

ecclesia domestica singulis dieb. festis, repetitiones contionum et

examina Catechetica instituebat. Quotannis minimum sexies cum familia

sacra synaxi, prius absolutione ab ecclesiaste petita, utebatur.

Lectioni S. scripturae sedulo operam dedit; fontesque in controversiis

inquisivit.

Mansfeldiae simul ac in numerum ministorum verbi divini cooptatus

esset, animum ad coniugium appulit: et amicorum ac parentis inprimis

consilio, sibi Rebeccam, civis Mansfeldiensis metallici filiam honesto

loco natam, despondit. Ex ea, utriusque sexus liberos suscepit

quinque: filios quatuor et unicam filiam: qui omnes ante parentes

fatis concesserunt. Secuta est mater Magdeburgi incredibili cum

desiderio mariti, cum annos novem in matrimonio castissimo, cum eo

coniunctissime vixisset. Postea alteram uxorem duxit in patria, Evam,

ex Lurtheri veteri et praecipua familia, in urbe Mansfeldensi. Haec

fuit religionsissima, viri sui amans, exiliorum eius comes, in re

domestica administranda prudens et industria: liberalis et benefica

erga cognatos, domesticos et egnos. Praeterea in omni vita gravis,

pia, modesta, sobria, casta, quae nullis deliciarum blanditiis

capiebatur, et voluptatum omnium illecebras fugiebat.

Amisit ac praemisit hanc Libemole in Borussia, casuque domestico


page 616, image: s646

graviter afflictus est: ut qui totos viginti annos, absque ulla gravi

offensione cum ea vixisset: quae que fida custos et columen familiae

fuisset, et viri curas ac labores, quos maximos in Episcopatu illo

sustinuit, morum suavitate et piis colloquiis, levare solira esset.

Reliquit haec ei duos liberes superstites, filiam Annam, Magdeburgi

natam, quam Henrico Scrotero, primario in urbe Dantiscana, civi,

honestissima familia ibidem nato, elocavit: et filium Ioannem

Libemolae natum. Tertiam denique coniugem duxit in Borussia anno

millesimo quingentesimo septuagesimo octavo, decimo nono Octobris die,

honestam viduam, quadragenariam, filiam viri nobilis Martini a

Saugnin, nuptam antea equiti Pruteno, Ioanni a Bettelsdorff. Erat haec

trium linguarum, Prutenicae, Polonicae, Germanicae perita, et rei

familiaris satagens: et fida comes laborum, vergente eo iam ad senium.

Atquehaec de vita eius domestica.

Monumenta autem ingenii reliquit varia Germanice et Latine edita: de

quibus nos Latina nominabimus, in classes certas distributa. Sunt ergo

LIBRI DOGMATICI.

Syntagma, seu corpus doctrinae veri et omnipotentis Dei, ex veteri

Testamento tantum, methodica ratione, per Ioannem Wigandum, et

Matthaeum Iudicem, Wismariae collectum.

Syntagma, seu corpus doctrinae Christi, ex Novo Testamenta tantum,

methodica ratione congestum, per Ioannem Wigandum et Matthaeum

Iudicem.

Methodus doctrinae Christianae, sicut ea in ecclesia Magdeburgensi

traditur, Germanice excusa.

De norma iudicandi dogmata vera et falsa, excusa Magdeburg.

Corpusculum doctrinae sanctae.

Catechisticae explicationes et methodi, recitatae Ienae, in

explicatione Catechismi D. Lutheri.

Postilla, seu explicatio Evangeliorum.

De Deo methodus, cui refutatio novorum Arianorum Adiecta.

De communicatione idiomatum utilis et pius libellus.

Collatio et repetitio doctrinae de communicatione idiomatum.

[gap: Greek words] , hoc est, de homine integro, corrupto,

renato, gloriscato.

De imagine Dei in hoinibus et de larva Satanae.

De libero arbitrio hominis integro, corrupto in rebus externis, mortuo

in rebus spiritualisbus, et renato.

De legibus divinis.

De peccato originis, repetitio doctrinae sanae ex verbo Dei, ex

corpore doctrinae Thuringico, et ex scriptis D. Lutheri.

De iustificatione miseri peccatoris coram Deo.


page 617, image: s647

De confessione in doctrina divina et necessariis factis.

De arguendis falsis dogmatibus et doctoribus, aliisque peccatis et

peccatoribus iuxta verbum Dei.

De clave ligante in Ecclesia Christi, de suspensione a Sacramentis ad

tenpus, de reconciliatione offensae Ecclesiae, explicatio succincta et

solida ex verbo Dei.

De coniguio doctrina.

De persecutione piorum: exiliis piorum: exiliis facinorosorum:

martyriis piorum; pseudomartyriis; fuga ministrorum verbi, constantia,

apostasia, patientia.

De neutralibus et mediis ad monitio.

De beonis et malis Germaniae admonitio.

De heroibus doctina.

LIRBRI EXEGETICI.

In priora tria capita Geneseos explicationes.

In Matthaeum Evangelistam commentarius.

In Psalmos graduum 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129.

130. 131. 132. 133. 134.

In Psalmos 146.1 47.

In Psalmos 90. 91.

In Psalmos paenitentiales, nempesex. 32. 38. 51. 102. 130. 143.

Item in Psalmum 84.

Tractatus de paenitentia seu conversione peccatoris ad Deum.

In Esaiam Prophetam annotariones.

In Danielem Prophetam, explicatio brevis.

In Prophetas minores explicationes succinctae, ordinem verum, textus

sententiam, et doctrinas praecipuas strictissime indicantes.

In Ioannem Evangelistam explicationes.

In Epistolam Pauli ad Romanos annotationes.

In Epistolam Pauli ad Galatas annotationes.

In Epistolam Pauli ad Ephesios annotationes.

In utramque Epistolam Pauli ad Timotheum.

In Epistolam ad Colossenses annotationes.

Historiapatefactionis divinae. Exod. 33. cap.

LIBRI POLEMICI.

Deplumata et pudenda argumenta ex synodo avium nuper Witebergae

permaledicum poetam Ioannem Maiorem Ecebolum edita, simpliciter

excerpta, ex quibus toti mundo notum fit: quod nullis iustis causis,

sed tantum figmentis et calumniis suam innocentiam in actionibus

Interimisticis et Adiaphoristicis


page 618, image: s648

defendant, et suos reprehend sores damnent, simulque classieum, ad

redintegranda certamina, canant.

Ex Sidonii catechismo maiore, seu institutione de pietate, decretis

consilii provincialis Moguntini adiuncta, commonefactiones annotatae,

quae ostendunt qualem reformationem iam Episcopi Pontificii moliantur.

Responsio ad confessionem D. Maioris, de iustificatione et bonis

operibus.

Argumenta de necessitate bonorum operum ad salutem, ex ipsis auctoribus

et defensoribus huius dogmatis, pio studio collecta et perspicue

refutate.

De aliquot disciplinae Ecclesiasticae capitibus, et defensio eorumdem

ex verbo Dei, cum dissolutione obiectorum.

Responsio adscurriles et blasphemas foetidi Rambochi rhithmos

Wittebergae impressos

Argumenta Sacramentariorum collecta et refutata.

Contra libellum confessionis seu revocationis Georgii Maioris, de

necessitate bonorum operum ad salutem, Apologia.

De Adiaphoristicis corruptelis, in magno libro Actorum

interimisticorum, sub fictio titulo professorum Wietebergensium edito,

repetitis, admonitiones.

Collatio de D. Pauli Eberi impia opinione, quod quidam impii, in usu

cenae Dominicae, non acci piant verum corpus Christi.

De Victorini Strigelii Apostatae declaratione, seu potius errorum

occultatione.

Sophisticorum quorundam argumentorum Stephani Agricola, de necessitate

bonorum operum ad salutem confutatio.

Errores D. Georgii Maioris ex libris ipsius, bona fide annotati.

Analysis et refutatio super quaestione de libero arbitrio a D. Paulo

Crellio divulgata.

Contra novos Arianos exortos in Polonia.

Synopsis Antichristi Romani.

Colloquium Altenburgicum Latinum.

Censura de iniqua Antilutheranorum wittebergensium exclusione, contra

M. Conradum Sclusselburgium usurpata.

Quaestio et responsio de lege: An renatis sit norma bonorum operum?

Catechismi Iesuitarum seu Canisii refutatio.

Collatio de tribus argumentis Antinomicis.

De Amnistia.

Causae cur incoena Domini, [gap: Greek words] sit retinendum,

contra praestigias Calvinistarum.

De turbatoribus omnium maximis in mundo, liber.

De monstris novis et fecundis in doctrina de peccato commonefactio,

contra novos Manichaeos edita.


page 619, image: s649

Septem spectorum Manichaeorum recentium, disoussio. Methodus de cena

Domini et argumentorum, quae verae praesentiae cotporis et sanguinis

Christi in cena Dominica opponuntur, enumeratio atque solutio.

Antithesis doctrinae verae et Papisticae.

Rationes cur haec propositio: Peccatum originis est corrupra natura,

in controversia, cum Manichaeis recentioribus, nequear consistere.

Quaestio et responsio de dicto Ioannis, Peccatum est

[gap: Greek word] , contra Manichae os.

Analysis exegeseos Sacramentariae sparsae in sede Lutheri, a Peucero

Medico, Pezzelio et Crucigero Apostatis.

Gravissimae causae, cur forma et norma consistorii edita a Principibus

Saxoniae in pluribus partibus approbari non possie.

Argumenta Sacramentariorum refutata per Lutherum, ex scriptis Lutheri

ad usum Ecclesiae Christi, bona fide collecta. Item Colloquium

Marpurgense tali modo hactenus non impressum.

De Servetianismo seu de Antitrinitariis.

De substantia et viribus depravati hominis contra Manichaeos.

Nebulae Arianae sparsae in Borussia per quendam Raphaelem Ritterum

luce veritatis divinae discussae.

Contra Neministas et Neministica scripta.

Contra corruptelas Adiaphoristicas prolixo scripto repetitas atque

ornatas, Apologia edita cum Matthaeo Iudice.

De abstracto Theologico methodus, collatio de nova controversia,

Synodus Prutenica de hac re, causae cur locutiones istae: humana

Christi natura est in abstracto, omnipotens, vivifica, adoramda, sint

scandalosae, et per se falsae.

Quae et quam sacrosancta iura Ioannes Stosselius violaverit, accusando

Illyricum et Wigandum coram politico magistratu, ob privatam et

Christianam ipsorum erga se monitionem.

De fraudibus quorundam Sacramentariorum.

De Osiandrismo, integra explicatio.

De Manichaeismo, integra historia.

De Anabaptismo integra historia.

De Sacramentariismo.

De Stancarismo, integra explicatio.

De Maiorismo integra historia.

De Synergismo integra historia.

De Adiaphorismo integra historia.

De Schvvenckfeldismo integra explicatio.

De Generatione Filii Dei, an cogitando generetur, liber.

De Gloria nonnndana Filior um Dei et carnis Christi, tractatus.


page 620, image: s650

De Ubiquitate seu omnipraesentia DEI in genere, in specie, in sua

Ecclesia.

Tractatus dedescensu Christi ad inferos.

De Primatu et Vicariatu Papae Romani, liber.

De Castitate et caelibatu, liber.

LIBRI HISTORICI.

Ecclesiasticae historiae, centuriae tredecim, quas una cum aliis

synergis, Matthia Flacio Illyrico, Matthaeo Iudice, Basilio Fabro,

Andrea Corvino, et Thoma Holthutero, collegit.

Centuria. 14.

Centuria. 15.

Centuria. 16. in aliquot tomos distincta.

Narratio de historia Ecclesiastica, contra Wittebergensium quorundam

calumnias.

Supplicatorii libelli de Synodo.

Historia de Augustana confessione.

De illustribus viris Ecclesiae Dei, liber.

Praefatio in Augustanam confessionem, ex antiquissimo et fide

dignissimo exemlari recusam.

Historia de Alce vera.

Historia de succino.

Historia de sale.

Catalogus herbarum in Prussia nascentium.

ORATIONES WIGANDI.

Oratio de verbo Dei.

Oratio contra synergiam.

Oratio de fine hominis.

Oratio de Philosophia et Theologia.

Causae cur Catechismus Lutheri in scholis sit retinendus, et

supposititii fugiendi.

Oratio de doctrina et praecipuis certaminibus Lutheri.

Oratio de arca Noae.

Oratio de causis, cur ab Ecclesia Pontificia discessum sit.

Oratio de dicto. 2. Paralip. 18. Aspexisti me in forma hominis.

Quaestio et responsio de iustitia.

Oratio continens summam doctrinae Christiane, in discessu ex academia

Regiomontana, ad Pomezaniensem Episcopum.

Oratio ante promulgationem statutorum recitandorum, de dicto

Salomonis: Ut auris audiat.

Quaestio et responsio de dicto Pauli, Coloss. 2. Videte, ne quis vos

depraedetur per Philosophiam.


page 621, image: s651

Oratio ad D. Severinum Gobelium, de amici insimulatione.

Oratio de necessitate et utilitate corporis doctrinae Christiane.

PROPOSITIONES PUBLICE AD DISputandum a Wigando proposirae.

De bonis operibus propositiones contra quasdam praestigias in Gymnasio

Wismariensi dispuratae.

Theses de Poen itentia, ibidem disputatae.

De verbo Dei, Ienae.

De Deo, Ienae.

De homine, Ienae.

De creatione, Ienae.

De Angelis bonis et malis, Ienae.

De peccato, Ienae.

De legibus divinis et de Evangelio, Ienae.

De bonis operibus, Ienae.

De peccato originis, contra Manichaeos, sollennis disputatio, habita in

Academia Ienensi, respondente Conrado Schlusselburgio Saxone, Ienae.

De Sacramentis in genere, Ienae.

De Baptismo, Ienae.

De Ecclesia, in Academia Regiomontana.

De Cena Domini, contra Calvinistas sollennis disputatio habita in

Academia Regiomontana Prussiae, respondente Conrado Schliisselburgio

Saxone.

De Iesu Christo, Deo et Homine.

Propositiones de Cena sacra, contra Papistas et Sacramentatios,

numero 202.

De propositione: Bona onera retinent salutem, libellus, nuncupatus D.

Ioachimo Westphalo. Superintendenti Hamburgensi.

Tantum de Wigando, ex narratione Conradi Schlusselburgii, et

bibliothecis.

TILEMANNUS HESHUSIUS.

HUius vitae perioduis inchota est Vesaliae ad Rhenum, sub annum

Christi, millesimum, quingentesimum, vicesimum sextum. Adolescens cum

ingemo esser ommum capaci, literis se humanioribus rotum dicavit;

inprimisque in divinarum rerum cognitione elaboravit. Haidelbergae

itaque, vir non magnae aetatis, et professor Academiae, et pastor

ecclesiae designatus; sacras


page 622, image: s652

literas publice pro eathedra scholae, et pro suggesto in aede Spiritus

sancti, explicavit.

Ibi inter ipsum et Guilielmum Clebitum, certamen infelix super cena

Dominica ortum est. Princeps itaque piissimus Fridericus tertius

Elector Palartinus ad Melanchthonem civem suum rem omnem perscribit:

simulque consilium eius exquirit. Melanchthon anno quinquagefimo nono

scripto, quod publice post mortem auctoris, contraque voluntatem eius

editum; exstat [note: * In consil. Th. part. 2. p. 378. ], consilium suum et

confessionem diserte exponit. Heshusius itaque cum Lutheri de cena

sacra sententiam mordicus retineret ac propugnaret: a principe

Electore, ut finis esset conviciorum et insectationum in sua urbe,

dimissus offen susque vehementer iudicio Melanchthonis de se, acerbe

respondit, ac ne mortuo quidem et bene merito praeceptori pepericit.

Edidit et alia sub id tempus [gap: Greek word] , in Ienensi

Academia: undein Borussiam invitatus Regiomontium venit: ibique sacra

docuit: donec anno Christi millesuno, quingentesimo, septuagesimo

sexto ingens inter ipsum et Wigandum dissidium fuit exortum, propter

Abstracti usum. Heshusius itaque et cum co ministri, qui Heshusium

damnare nolebant, cedere coactus anno septuagesimo septimo, Lubecam

cum familia appulit: unde statim Helmstadium est evocatus.

Anno octogesimo tertio, die decimo quarto, et decimo sexto Ianuarii,

habitum est colloquium Quedlinburgi in Saxonia, super Ubiquitatis, ut

vocant, dogmate: quod alii Maiestatis Christi specioso nomine

palliant: habitum est inquam, inter Theologos Electoris Saxoniae, et

Brunsuicenses. In eo praecipuae partes demandatae a Theologis

Brunsuicensibus Heshusio fuerunt: qui [gap: Greek word] negavit

doma illud generalis Ubiquitatis (nam plura eius genera excogitarunt)

in sacrae scripturae canone haberi: neque indeposse demonstrari.

Acta illius colloquii edita sunt: et palam quid statuerit, docent. Sed

ut emblema quasi aliquod interponamus, argumenta illorum, Ubiquitatis

dogma propugnantium, iuvat afferre, quae haec fuerunt. Primum ad

Ephes. 1. dedit eum caput super omnia ecclesia: quae est corpus, et

plenitudo eius: qui omnia implet in omnibus. 2. ad Ephes 4. adscendit

super omnes caelos, ut omnia impleret. 3. ex Psalm. 8. constitues eum

super omnia opera manuum tuarum: omnia subiecisti sub pedibus eius. 4.

ab unione personali. 5. a dextera DEI.

Vitam in his terris finiit Heshusius in academia Iulia, anno christi,

millesimo, quingentesimo, oectogesimo, octavo, die vicesimo quinto

Septembris, aetatis suae anno sexagesimo secundo. Successit ei Daniel

Hofmannus Theol. D.


page 623, image: s653

Scripta edidit non pauca variis de argumentis: quorum tituli in

librorum indicibus recensentur.

Ex lib. examinis Heshusii a Boquino: ex chronico Borussia Caspari

Hennebergeri: Lavateri historia Sacramentaria, aliis.

IOANNES PARSIMONIUS.

AUgustae Rheticorum primum huius caeli spiritum hausit Ioannes

Rarg/Parsimonius dictus, anno salutis reparatae millesimo,

quingentesimo, vicesimo quinto, postridie Epiphaniae. Pater ipsi fuit

cognominis, qui octogenarius apud filium, abbatem, ut dicetur, tunc

Hirsaugiensem, decessit anno Christi septuagesimo septimo, supra

millesimum, quingentesimum; postquam filius hic utrique parentum

[gap: Greek word] pie reddidisset. Puer praeceptore usus doctissimo

viro, et felici iuventutis informatore Sixto Betuleio, prima literarum

humaniorum rudimenta, cum [gap: Greek word] ipse esset, statim

arripuit.

E patriae deinde ludo Tubingaen Academia celebrem missus, tanto cum

conatu ad eruditam doctrinam adolescens adspira vite ut anno

quadragesimo primam in Philosophia lauream, paulo post alteram sit

consecutus. Exinde Wittembergam profectus Lutherum et Melanchthonem

inter alios studiose audivit, Theologiae mancipatus.

Domum reversus post obitum Lutheri anno quadragesimo fexto, Augustae

diaconi munus in se recepit: sed Interimistica illa Formula, quam

respuebat, expulsus, Basilae aliquantisper exulavit. Sed anno

quinquagesimo spe melioris fortunae ad suos reversus, uxore ducta,

ludum literarium, de consulis Augustani consensu, aperuit. Verum nec

ibi diu ei haerere datum: cum scholam ex praexcripto illius

Interimistici libri gubernare nollet: quem ipse librum impiis constare

dicebat dogmatibus, verboque DEI plane contrariis.

Eiectus est ergo iterum cum uxore gravida: quae in pago Lipa, urbi

Augustanae vincino, prelem masculam enixa est: quam, cum aliter fieri

non posset, decima septimana post Tubingae, matre adstante, baptismi

sacramento ecclesiae inserendam curavit. Eodem in oppido diaconi

officium ipsi de voluntate Christophori ducis Wirtembergici, anno

quinquagesimo secundo est demandatum: quo fere quadriennium, collega

Ioanne Isemanno, est functus.


page 624, image: s654

Anno quinquagesimo sexto, Blaubyram translatus est: ubi et uxorem

primam partus difficultate amisit, et aliam Augustanam itidem virginem

Saram, elapso luctus vidui tempore, duxit. Anno deinde quinquagesimo

octavo, pastor ecclesiae Canstadianae, ac mox sequenti contionator

aulicus Stutgardiae est declaratus.

Abbate autem Hirsaugiensi eodem anno rebus humanis exempto, Abbatiae

illius dignitas, Parsimonio est delata: in qua vitae reliquum exegit,

munere suo cum fide et diligentia functus. Nam non solum pro suggesto

sacra docuit: sed et in schola octodecim adolescentes ibi erudivit,

divinis eos rebus, artibus atque linguis im buendo, in super Hebraeae

quoque linguae et Logisticae rudimenta privatim tradendo.

Tandem cursu suo felciter in terris absoluto ad Dominum migravit, anno

Christi millesimo, quingentesimo, octogesimo octavo, die vicesimo

quarto Decembris, sub primam pomeridianam.

Vixit annos sexaginta duos: Hirsaugiae docuit viginti octo annis.

Postridie funus ei factum honorificum in templo Hirsaugiensi, ubi

inter parentes et aliquot liberos suos est sepultus.

Praeter ea, quae alias scripsit collegitve; descripsit omnes picturas

templi Hirsaugiensis. Eae autem sunt omnes historiae veteris et novi

Testamenti: assignatis etiam fere singulorum capitum summis: imagines

item Regum et Monarcharum, a Nimrodo ad Carolum usque V. Sic et icones

Patriarcharum, Iudicum, Regumque populi Dei. In peristylio autem,

omnes allegoria Veteris Testamenti, pretionsis vitris inscriptae, cum

interpretationibus. Has figuras Albertus quoque Marchio

Brandeburgenfis, cum multa essent obliterata, sibi delineandas

curavit: ob simile huic templum Regimonte construendum. Ex Crusii

annalibus Suevicis.

GEORGIUS SOHNIUS.

FRidberga urbs est Imperii in Weteravia haud incelebris: cui adsitum

Rosbacum oppidum. In hoc primum huius caeli spiritum hausit Georgius

Sohnius, loco natus honesto, cum post millesimum, quingentesimum,

annus Christi nati hominis cutreret quinquagesimus primus, ultima die

Decembris, circa tertiam pomeridianam.

Parentes ei fuerunt Ieremias Sohn, et Margaretha Reichelshemia: quorum

existimatio et familiase dignitas isthic loci haud


page 625, image: s655

obscura. Pater enim vir gravis, et humanioribus literis non leviter

tinctus, pietatique deditus, ac Rei pub amantissimus, praecipuum

quendam Philippi senioris, ac postea Ludovici, Landgravii, praefectum

Rosbaci egit: Quaestorem et vulgo Cellarium vocabant. Mater vero

Margaretha, mater matronas, non sccus atque margarita enituit:

pietatis sane et honestatis studiosissima, literarumque et literatorum

hominum amantissima.

Curiae civitatis Dei in sacro baptismate oblatus et consecratus civis,

simulatque vixe crepundiis prosiliisset, pietati, ac libo alibus

disciplinis et moribus a parentibus addictus, elementa tum Catechenca,

tum Grammatica primis statim annis addiscere coepit.

Mox deinde in scholam Fridbergensem missus fuit: ubi tam diu

permansit, tam avide bonas literas hausit, tantosque brevi tempore in

iis progressus fecit; ut aequalibus cunctis honestissima eruditionis

suae praemia praeriperet.

Anno Christi sexagesimo septimo, ob inchoata studia continuanda et

amplificanda, e gymnasio Fridbergensi, ad Academiam Marpurgensem se

contulit: cum annum aetatis decimum quintum paulo ante complevisset.

Ibi exiguo temporis spatio et assiduo literarum desiderio tantum

profecit: ut vix dum exacto illo anno, publicum primae in philosophia

laurcae ornamentum, promotore optimo sene Petro Nigidio, physices

profeslore, octavo Aprilis anni sexagesimioctavi, fuerit adeptus.

Itaque iam tum in adolescentiae illo ardore apparebat; quos fructus

allaturus esset rei pub cum ad maturam aetatem pervenisset.

Sed cum incredibili aliorum locorum et romotiotum regionum visendatum

cupiditate teneretur: nec quidquam sibi reliquum facere cogitaret;

cuius praesidio suum in bonis literis ac morib. propositum commode

provehi ac maturari posset: Wittembergam se transportavit, anao Domini

sexagesimo nono. Atque hic dici vix potest, quanto pere dies noctesque

studiis partim philosophicis, partim Iuridicis, paritim denique

Theologicis incubuerit: iniisque evolvendis desudarit ltaque in

praeceptorum suorum aliorumque doctissimorum virorum animos

cupidissime influxit: omniumque oculos cum admiratione haud vulgari

magis magisque in se comvertit.

Et in philosophicis quidem disciplinis (quibus tamen Iurisprudentiae

studium sedulo tum coniungebat) adeoque in tota liberalium artium

cyclopaedia, tantum operae, laboris et industriae illo triennio

ponebat: ut communi totius senatus ac Facultatis philosophicae

collegii suffragio, facilime consentiente et apptobante inclita

Academia Witrembergensi, summa philosophicae laureae insignia et

ornamenta publica et sollenni inauguratione, anno septuagesimo primo,

aetatis suae vicesimo consequeretur, ac magister liberalium artium

publice tunc et honorifice renuntiaretur.


page 626, image: s656

Sed cum philosophicis disciplinis, Iurisprudentiae studium indefesso

labore et opera coniungere, et iuxta illum Ictorum in Germania

Coryphaeum Matthaum Wesembecium inptimis, et alios antecessores,

frequentissime audite, omnib modis se eo in studiorum genere exercere,

adeoque ad summam diligentiam nil reliquum facere solebat: quin et

praecipuos Italiae Galliaeque I Ctos paulo post adire et audire in

animo habehat. Itaque dubium iam non erat, quin aliquamto post

temporead alitissimum in iuris studio fastigium, et ad summum honoris

ac dignitatis gradum esset ascensurus. Sed ecce mirabilem Dei

omnipotentis, qui suam unicuique stationem ac vocationem assignat,

providentiam; qua ab optime coepto istius stadii eurriculo, praeter

omnem omnium exspectationem, caelitus plane retractus actevocatus fuit

Quod cuiusmodi sit, ex ipsius Sohenii epistola ad patentem

Wittemberga, anno Domini septuagesimo, mense Augusto scripta, cuius

exemplum in ipsius bibliotheca repertum, cognoscamus. Sic igitur ipse:

Quid tam subitam voluntatis commutationem attulerit, his literis, si

potero, paucis explicabo: ut mei facti causa rationeque cognita una et

id mecum probes, et Dei gratiam erganos atque benignitatem praedices,

Cum enim vigesimo primo die Iulii ad Teuberi IC. lectionem Iuridicam

venissem; contigit semihor a non dum elapsa; ut in gravissimas inter

scribendum inciderem cogitationes Veniebat enim tumc in mentem

praestantia, maiestas, et excellentia sacrosamctae Theol. quae sic me

repente delectare, tantosque sui amores in animo meo excitare coepit;

ut nihil antiquius omnino ducerem, quam illi me totum, relicto

iurecivili (quod tamen antea summopere colueram) quamprimum dedere.

Atque haec cogitatio subito magis magisque tam alte insidebat animo,

tamque vehementer urgebat, ut nec auscultare ampltus legnti, neo etiam

perscribere, quae coeperam, possem. Itaque quid facerem, plane

nesciebam. Haec matutino tempore deliberatio erat. et quamquam a

meridie, ac duob. posteris diebus, cumliteris scribendis aliisque

rebus intentus essem, ea deliberatio deferbuit; forte quia tum nihil

in iure legbam: tamen sequentib. diebus, quotiescumque ad Iuris

lectionem redirem, titulumque alium, ut solebam, perlogere cuperem,

statim rursus prior omnis cogitatio in mentem veniebat, ac multo

quidem acrius, quam ante, urgebat. Et in his quidem cogitationib. con

scientia tantopere animum stimulabat; ut non solum a lectione legum,

sed etiam intuitu abhorrerem. Cogitabam varia; tentabam omnia:

meevebam multa: Deum fletu et gemitu orabam; ut pristinam ad Iuris

studium alacritatem redderet, sin minus, quocumque lubitum esset, me

vocaret. Sed quoties ad iuris lectionem revertebar: cor quasi

tumultuari; oculi a literis abhorrere; nec mens amplius, nec voluntas

isto studio delectari. Itaque communicato cum duob piis, meique

amantissimis amicis, consilio: qui singulariter ipsi quoque me

divinitus ad Theologiam vocatum esse, dixerunt: Deogratias egi: et

Theologia


page 627, image: s657

studio me totum dedere coepi. Haec et alia plura ipse Sohnius, in

illis ad patrem literis.

Ornatus ergo Magisterii gradu, statim anno 71. Wittembergam reliquit:

et anno sequenti in Academiam Marpurgensem redut Ibi non solum ceptum

Theologiae studium est persecutus; Iustum Vulteium Hebraica et plalmos

Davidis, Henricum Vietorem alia Bibliorum volumina explicantem

audiendo, seque in disputationib. Theologicis crebro exercendo: sed

studiose quoque Philosophica, Dialecticam, Rhetoriscam, Physicam,

Ethicam, tractavit.

Anno enim 72. et aliquot sequentibus, privatim magno cum studiosorum,

qua indigenarum, qua exterorum, fructu comcursuque, plerasque illas

disciplinas aliquoties non solum praelegendo; sed ctiam disputando et

declamando, absolvit. Quin et peculiarem trium nobilium adolescentum

institutionem, anno septuagesimo eertio, ac sequentib. suscepit:

quibus singulari cum gravitate ac fide, nec sine ipsorum profectu

humaniter praefuit.

Eiusmodi vitae studiorumque ratione cum spem indubitatam afferret:

fore, ut cum honore et gloria rem literariam et ecclesiasticam

sustincat defendatque: anno 74. ob eruditam illam doctrinam, virtutem,

et diligentiae industriam, quam aliquot annis scholae Marpurgensi

probatanin collegium ac senatum Professorum Academicorum cooptatus; et

Theologicam obire professionem, rectore Henrico Vietore, unanimi

procerum scholae consensu, iussus fuit: cum annum aetatis ageret

vigesimum tertium.

Sub idem rempus, cum solitudinem reb. suis minime commodam esse

censeret: uxoris ducendae consilium cepit. Anno itaque septuagesimo

quinto, die 25. April. aetatis vicesimo quarto, matrimonium miit cum

virgine lectissima Christina, Conradi Matthaei, professoris ac syndici

Acad Marpurgensis, et supremae Hassorum principum cunae adsessoris,

filia. Cum hac per omnem vitam tranquille et pie egit; et

benedictionem divinam, piis promissam, abunde sensit. Suscepit ex ca

filios quinque, filias duas: quos omnes, excepto uno filio, cum matre

superstites reliquit.

Eodem quo maritus factus anno, et generalis praecipuorum Hassiae

Theologerum synodus Marpurgi coacta; illustriss. Principum Guilielmi

et Ludovici nomine, suffragante Academia, He breae ipsi linguae

professio est demandata: sic tamen ut non Grammaticain solum Hebream

doceret: sed Grammaticae Theologiam quoque, id est verbis res

adiungeret. Ibi ut anno superiori cum in collegium Theologicum

legeretur, de sancta Theologia; ita tunc de lingua Hebraea eleganter

peroravit: idque Francobergae in templo: quo Atademia Marpurgensis

propter pestem lecesserat.

Sub initium anni septuagsimi octavi, summa Doctoris Theologici

insignia, conferente Nieolao Rhodingo, Theologiae professore,


page 628, image: s658

et contionatore, accepit: non quod tam gloriola expeteret: sed ut ad

res gerendas plus auctoritatis, et roboris adversus schismaticos et

Sophistas haberet: praesertim cum anno superiore in certamen

Ubiquitarium petractus esset. Eodem anno, quando gravi cum morbo

conflictabatur, piam fidei suae confessionem, et adhortationem ad

hberos conscripsit. Scholas etiam et collegia disputationum et

declamationum Theologicarum privata, per aliquot annos habuit, ac

quvenes divinarum literarum studiosos summo cum fructu diligenter

exercuit.

Itaque non solum Academiae Marpurgensi operam navavit utilem: nec

Ecclesiis solum Hassiae profuit: sed etiam vicinotum in Weteravia

cominum: qui in reformandis ecclesiis et constituendis scholis eius

comsilio usi, eumque honore semper summo sunt prosecuti.

Apud illustrissimos vero Hassiae Principes, Guilielmum inprimis,

tantum effecit, ac pro veritate et sinceritate religionis et doctrinae

sanae de Eutharistia, de naturis ac persona Christi, adeo candide, et

animose laboravit; ut ille tantum non solus hbri concordiae istius

Bergensis subscriptionem in Hassia impedierit.

In Academia vero Marpurgensis ita constanter, ita ingenue et aperte

religionem orthodoxam in articulis controversis defendit: ut non modo

in privatis colloquiis et congressibus; sed etiam in senatu, quin et

in publicis disputationib. et praelectionib contra ubiquitatia et alia

inepta quorundam dogmata, quotiescumque opus esset, publice dictaret,

perorarer, disputaret: adeoque ut tandem (cum aliud non posset) in

exilium potius iret, quam ut tacendo opprimi veritatem sineret.

Ita cum locupletissimum documentum dedisset absolutae rerum plurimarum

scientiae, animi moderati ac sapientis, et tam futura prospicientis,

quam praeteritatum gestarumque rerum nontitia et memoria plurimum

pollentis: exigua temporis intercapedine maximam laudem et gloriam

longe lateque est comsecutus: nec tantum ad vicinorum comitum, sed ad

illustrissimi quoque Principis, fortissimique Ducis et Herois, Ioannis

Casimiri, aures ea fama pervenit.

Unde factum, cum ob sinceram de praedictis mysteriis professionem per

Stentores nonnullos, fidei alienae dominatores, magis magisque

premeretur; ut anno 84 eodem tempore simul, et ab illustri comite,

Ioanne Nassovio, Herbornam, et ab illustrissimo Principe, Ioanne

Casimiro, Haidelbergam liberalissime ac benignissime invitaretur. Et

quamquam multae et graves erant causae; cur plerique consultius fore

existimarent; ut Herbornam potius commigraret, scholam isthic

salutaribus consiliis ac bonis legib. fundatet, ac postmodum Rectorem

illius perpetuum ageret, et labores aliis praescriberet, quam ipse

multum laboraret: praesertim quia locus patriae bonisque ibi sitis

longe viciniot, honos maior, labor minor, stipendium liberalissimum

offerretur: tamen se Academiae potius


page 629, image: s659

iam constitutae, quam comstituendae, et laborib. potius, quam

honoribus natum esse, pie ac humiliter respondit: et Heidelbergensem

scholam elegit.

Anno igitur octogesimo quarto die Iunii 15. patriam et Academiam

Marpurgensem, una cum familia, reliquit, et in voluntarium quasi

exilium, veritatis ac teligionis causa abiit, Haidelbergam venit,

annum aetatis trigesimum tertium ingressus: cum iam multiplici rerum

congnitione esset instructior, aetate gravior, consiliis promptior,

experientia prudentior, consuetudine humanior.

Itaque primariam Sapientiae collegii tum pene collapsi, inspectionem,

et instaurationem primum, deinde professionem Theologicam, utramque

illustriss. Principe sibi committente, acceptavit, et cum laude

administravit. Die decimo octavo Iul. orationem in auditorio

Theologico publice habuit, causamque discessus ex Acad. Marpurg obiter

ac breviter inibi exposuit: die vices tertio praelegendi initium

fecit. Neque vero accuratissimis solum praelectionibus, sed

exquisitissimis quoque thesib. ac disputationib. Academiam

Haidelbergensem illustravit: et iuventutis studia tum in privato

Sapientiae collegio, tum in publico scholae gymnasio sedulo promovit:

prudenterque ac dextre aliquoties Decani Theologi munus gessit: et cum

anno octogesimo septimo illustrissimus Princeps Fridericus,

electoralis dignitatis haeres, magnificentissimus illius scholae

rector esset electus; ipse prorector adiumctus, pacate et feliciter

munus vel onus gravissimum, Dei auxilio, gessit: licet gravissima et

intricatissima negotia propter tumultum, Diaboli instinctu tuc

excitatum, praecessissent, ac ne tum quidem omnino conquievissent.

Patienter enim multa tolerare maluit, quam impatienter quicquam

turbare. Et tamen summa eius erat in negotiis, quaecumque demum

incidissent, administrandis, animi constantia: cum pari tolerantia et

aequitate coniuncta et temperata: summa auctoritas, humilitas,

gravitas, humanitas, et pacis atque comcordiae cupiditas; summa

candidi pectoris ingenuitas, et virae morumque inregritas.

Anno 88. Calendis Iulii in numerum Consiliariorum et Senatorum

Ecclesiasticorum, professionc manente, cooptatus est. Itaque iam

duplex curia, duplices illi attulit curas: et tamen in illa duplice

duplicis Senatus cura atque curia, magna fuit eius sapientia, iudicii

et acuminis excellentia atque prudentia, si quid deliberandum,

decidendum aut determinandum offerretur: cum ille nihil nisi

considerate, et pensitatis rationum momentis, pronuntiaret.

In senatu itidem Academico talem se praebuit: ut in consiliis

sententiisque dicendis, callide nec simulatet quicquam, nec

dissimularet: sed libere eriam ab amicissimis dissentiret: si quando

corum consilia rei pub. literariae minus commoda existimaret: aliorum

contra sententia, etiamsi suae adversam, si scholae aut eccelsiae

utiliorem vidisset; ingenue probaret: adeoque ad unius reip. salutem

consilia et actiones omnes referret.


page 630, image: s660

Cumque in docendi munere haec potissimum requiri videantur: primum,

eruditio ac scientia rerum earum, in quib. gerendis aliquis versatur,

multa cum lectione et experientia; sed in primis cum pietate

coniuncta: deinde elegans docendi facultas et felicitas: tum sides, et

diligentia, laborumque tolerantia: vitae denique ac morum gravitas,

atque constantia: cuncta et singula haec in Sohnio fuerunt egregia.

Principio enim linguarum in eo cognitio fuit magna: maior artium

liberalium ac Philosophiae; sacrarum autem literarum atque historiarum

longe maxima; eaque singulari pietate exornata. Deinde felicitate ea

docuit et disseruit: ut de fructu auditoribus constiterit. Non ille

clamoribus aut vociferationibus rem agere: non contentionum ansam

praebere: non temere quaestiones otiosas aut spinosas movere: semel

susceptam cum iudicio rationem numquam immutare: et verbo ut dicam, ad

discentum in pietate exaedisicationem et profectum referre omnia.

Patientia praeterea et laborum tolerantia fuit tanta: ut ipso

laboriosius nihil, aut patientius fere fingi potuerit. Testati sunt

hoc labores eius, in Sapientiae collegio, in Academia, in ecclesia, in

senatu, in curia, lectitando, disputando, peroramdo, comsultando,

libellos egregios publicando, exantlati: ut praesagiisse ei mens

videatur vitae brevitatem: quam, cum se omnibus iuvandis natum esse

meminisset, laborum multitudine et sedulitate compensatum ire

voluerit. In vita denique et moribus talis fuit: ut doctrina vitae

egregie responderet: quando omnia ad pietatem promovendam, ad veritam,

charitatem Christianam, concordiam et humanitatem studiose rerulit.

Inter tot autem labores, curas et studia, id unice tamen sedulo

meditatus est: quomodo non solum side et spe, sed re quoque et facto,

imo corpore ipso, post exhaustos labores in hoc mumdo, post aerumnas

et curas, in illa omnib. numeris beatissima vita et caelesti civitate

aliquando versari posset. Nec ita longum ei fuit tempus exspectandum.

Anno enim octogesimo nono, die decimo septimo Aprilis, catarrhis,

quibus cum ante annum quoque sub idem fere tempus graviter fuerat

conflictatus, et dolorib. dextri hypochondrii, cum gravedine quadam

capitis, et calore intensiore, male habere, et a publicis lectionibus

sensim conquiescere coepit. Neque tamen prius lecto affixus est: quam

cum 21. April. defluxiones omnino exundatent: quae virum optimum, et

Christum Servatorem constanter invocamtem, ipso die Georgii [note: * d. 23. April. Quo exstinguitur. ]

, mane circa secundam, sub diluculum, inter

pias seriasque ad Deum preces exstinxerunt: cum pridie, et ea ipsa

nocte, qua obiit, cum ministris ecclesiae, ad se vocatis, piissimos ac

constantissimos de fide sua, et felici ad alteram vitam migratione

sermones comtulisset. Et hora quidem duodecima eius noctis, cum paulo

post spiritum Deo redderet; offenderunt eum adhuc amici et ecclesiae

minister in lectulo sedentem, integro plane rationis usu valentem:

seque ipsum


page 631, image: s661

piissime eonsolantem, et haec inprimis verba solatii plenissima,

quamquam submissius aliquoties ingeminantem; Christe, tu es Redemptor

meus: scio enim, quod me redemeris; scio: item: pendeo, pendeo totus a

Dei providentia ac misericordia. Et cum plura ab Ecclesie ministro e

sanctis Bibliis proferrentur, ad singula subiecit: Amen, Amen: cumque

ut se et animam suam Deo commendaret, moneretur: commendo, commendo,

ex intimo cordis affectu, ait. Nec vero se solum sed uxorem quoque

astantem, et eiulantem, pie consolatus, atque ita non multo post,

ipsum vie vitaeque caelestis iter laeto, parato, et praesenti animo,

est ingressus; et quamvis morbo non leviter premebatur: tamen mira

patientia, et parato semper animo, nec ullo modo turbato rationis et

mentis iudicio, morbi et mortis dolores pertulit; ut nullum ullius

doloris, aut impatientiae signum ediderit: sed omnino quasi ad somnum

se componens placidissime obdormiendo decesserit: cum iam aetatis

annum 38. ingressus esset: matrem suam, quam ante mensem visitarat et

praemiserat, e vestigio subsecutus. Antequam morbo corriperetur, e

nundinis Francofurtensibus acceperat confutationem virulentam Ioannis

Aquipontani, contra suas, quas de Antichristo Romano conscripserat

theses, emissam. Ac licet illam vix dum accepisset: tamen iam tum me

ditatus erat apologiam suae disputationis adversus Aquipontanum, Anti

christi mancipium: quam lineamentis multis et eximiis adumbratam

perficere non poruit. De nulla reterrena toto morbi invalescentis

tempore sollicitus fuit: quam ut liberi, ac praesertim filii, in

Palatinatu manere, et in ea, quae ibidem fingulari Dei gratia floret,

religione, ac pietate, informari et confirmari possent.

Funus ei factum est frequens, senatu Academiae, collegis, civibusque

tum Academiae tum oppidanis id prosequentibus ad D. Petri: ubi corpus

eius in spem resurrectionis beatae in choro est humatum: eiusmodi cum

epigraphe et epitaphio:

Epitaphium Georgii Sohn, Theol. D. ac professoris in Academia

Heidelbergensi, et in Electorali Palatinatu consiliarii Ecclesiastici.

Georgius cubat sepulcro hoc Sohnius,

Vir doctus, integer, modestus, et pius,

Constansque veritatis assertor, scholis

In inclitis, Marpurgiana et altera

Nostra hac, Deo Musisque grata, liberum

Senum pater, tum nascituri posthumi.

Quanto dolore coniugis maestissimae

Lapis sit iste postus, ipsa noverit,

Partum ante quae parem maritum aemiserit,

In copia tenellulae prolis pari.

Obiit An. 1589. mense Aprili die 23. Ann. aetatis 38. Hic requies, it

reverend. et clariss. Theologus Georgius Sohn D. et in duabus


page 632, image: s662

inclitis scholis, Marpurgensi primum et postea Haidelbergensi,

Theologiae professor.

TANQUAM MIGRATURUS HABITA.

Luxerunt eius obitum praematurum viri eruditi passim: celebravit

oratione funebri Ioannes Calvinus I. C. epicediis denique honorarunt

poetae virique praestantissimi: de quibus est Pauli Melissi Comit.

Palatini et poecae Germani celebris ode ad Calvinum illum eiusmodi:

Ut derepente heu Sonius e vivis

Abreptus est! ut praepropere virum

Leti potituim frigorisque

Vidimus, exanimes et ipsi,

CALVINE, et orbam coniugis uxorem,

Et cara lecti pignera liberos

Parente cassos! Iam vigere

Ceperat is, celeberrimusque

Cluere multo; cum cerebri emanans

Humentis antris plurimus ab gulam

Catarrhus offocat, viamque

Diluvians animae impeditam

Fluenter inter cludit: ut ex monte

Siquando praeceps fluctibus imbricis

Torrentis undae vis sativas

Obruit admutilatque vitas,

Stirpesque reddit luminis exsortes,

Impune grassans quaeque per obvia.

Flet ipsa Chloris, flent Napaeae;

Flent Dryades, Dryadumque custos

Silvanus. An non relligio plorans

Luget peraeque? non Pietas gemit

Dequesta mortem funerati

Tam subito? Mihi cerne quaeso

TOSS ANUM, ut anogre adficitur magno!

Ut permoleste fert obitum sui

Collega collegae! piusque

IUNIUS haud mediocrem in aegro

Consauciatus corde sibi stare

Sentit dolorem. Me quoque verberant

Clades repentinae: nec ipse

Non lacrimas cohibere nescis,

GALVINE, fati momine perculsus.

At nemo in hoc pol natus homo est, ut haud

Necesse denasci sit. Illi

Tardius, huic citius venit mors.


page 633, image: s663

O ter beatos, haec ubi pultarit

Avara limen, qui sibi consciam

Recti ad supernos rite migrant

Mentem animos, habitatum Olympo!

Libros edidit Sohnius non quidem multos; sed politissimos illos et

lectissimos: ut sunt De verbo Dei et eius tractatione libri duo; in

quibus de verbo Dei non scripto; de scripturae versionibus; de

interpretatione eiusdem scholastica et ecclesiastica; de methodo

Theologiae, et dispuationibus Theologicis agitur: cui addita in fine

methodica delineatio universae Theologiae. Posthuma autem eius haec

sunt: Operum Georgii Sohnii D. tomus primus, secundus, et tertius:

Theses de plerisque locis Theologicis, in Academiis Haidelbergensi et

Marpurgensi, ad disputandum propositae: Eiusdem centuria epistolarum

Theolog. Tractatus item de interpretatione scholastica, seu de

formandis contionibus ad populum: Antonii Schori dialogus de ratione

tractandarum quaestionum popularium; et si quae alia.

Congesia haec sunt ex oratione parentali, quam I. Calvinus I. V. D. et

Professor tunc dixit: e monumentis Haidelbergensibus, et Bibliothecis.

DAVID VOITUS.

ROnneburgi, Thuringiae oppido, natus est David Voitus, patre Ioanne,

viro pio et Theologo praestanti. Vixerat hic olim Vinariae in

monasterio Franciscanorum: et ex lectione librorum Lutheri didicerat

Christum: ac odisse ceperat monasticen. Hanc suam fidem cum publice

tam in lectionibus, quam con. cionibus profiteretur: omnes in ipsum

diaboli coeperunt insanire ac debacchari. Itaque omnes cucullati

Ioannem Voitum Lutherana haeresi infectum clamitare: a colloquio et

consortio fratrum arcere: digitis monstrare; diabolo tradere; et

tamquam [gap: Greek word] diris omnibus devovere. Inter

prandendum et cenandum ipse humi repere, micas colligere, pedes

monachorum osculari, flagellis se caedere ac lancinare fuit coactus.

Nec tamen gravius quicquam in eum statuere, aut claustro eicere

fuerunt ausi, metu ducum Saxoniae: qui eum pro suggestu perorantem

clementer audiebant: et contra vim monachorum defendebant. Et quamquam

a munere docendi eum suspenderent; tamen iussu principum ipsis calend.

Ianuarii anno vicesimo tertio, con cionem habuit: in qua articulum, de

iustificatione hominis peccatoris coram Deo tractavit: et diserte

dixit: hominem non operibus, sed sola fide, apprehendente et

applicante sibi Christi meritum


page 634, image: s664

iustificari. Qua comcione crabrones ita irritavit; ut de discessu

cegitare necesse habuerit. Relicto ergo monasterio, fuit annos aliquot

a contionibus Ioanni electori Saxoniae, tanta cum laude et

admiratione: ut ipsemet princeps sua manu in palim psestis exceperit

contiones: quarum exempla in libratia illius Voiti reperta dicuntur.

Postea docuit idem pater Davidis evangelium annis quadraginta quinque

Ronneburgi, pastoris et Inspectoris officio functus. Sed nos ad

Davidem filium revertamut.

Hic paterna urgens vestigia, ad veram pietatis et ernditionis laudem,

omnibus ingenii nervis intentis adspiravit: et adolescens Wittembergae

viros de ecclesia et studiis praeclarissime meritos, Lutherum,

Melanchthonem, et horum [gap: Greek word] audivit: adultior

autem in Ienensi Academia Snepfium ac Strigelium. Horum voce et

scriptis ita pectus suum instruxit: ut Wittembergae magister

renuntiatus, Ienae literas aliquandiu Graecas publice docuerit: et ob

celebritatem doctrinae ac pietatis, ab ecclesiis atque Academiis

diversis opera eius fuerit expetita.

Ab Alberto autem Boruffiae principe, honorifice ad aulam et Academiam

Regiomontanam in vitatus; eo venit: sed ante quam abiret, auctoritatis

gratia maioris, testimonium doctrinae publicum Wittembergae petivit.

Quod ei collatum anno sexagesimo, mense Martio: cum pro licentia [note: * Thes. de iud. eccles. exstant T. 4. oper. Mel. p. 620. ]

disputanti

praefuisset Melanchthon: qui paulo post in caelestem fuit Academiam

evocatus. Ceterum quamdiu Voitus in Borussia fuit: fuit autem annis

quindesim: toto eo tempore singularem erga se principis gratiam est

expertus.

Eo mortuo, Dantiscum concessit: ubi per anni fere spatium docuit:

donec literis ternis principum electorum, inprimis Augusti Saxonis,

Ienensem in Academiam fuit revocatus: cuius curam tunc tutorio nomine

ille sustinebat. Ienae itaque quindecim itidem annis ecclesiae ac

scholae, primario in loco docendo, operam navit.

Iena anno octogesimo septimo, de voluntate Christiani 1. elect.

Saxoniae, rediit in Academiam Wittembergensem: quam ut matrem et

nutriculam fidam unice amabat: ubi et verbi praedicatio, et

sacramentorum administratio, in templo parochiali, a [note: * Mylio a. di misso collega fuit D. Henr. Maii 1588. Praesagit mortem. ]

Georg.

Mylio, templi arcis praeposito, et Academiae cancellario ipsi

demandata. Hanc provinciam ad finem usque vitae cum fide et industria

obivit.

Discessum e vita suum multo ante praesagiit: quem et votis ardentibus

expetivit. Ano octogesimo nono cum aliis Hertzbergam fuit missus, ad

componenda dissidia, ibi ob Superintendentem Calvinismi suspectum, et

invitis consule ac civibus, ecclesiae impositum a Nic. Crellio

cancellario, exorta. Eo ex itinere afflicta valetudine domum rediit:

quam nactus existimabatur rupta,


page 635, image: s665

vehementiore vehiculi concussione, venula. Sanguinem enim copiosum e

naribus, et concretos cruoris grumos vomitu eiecit. Decubuit triduo

aut quatriduo, in Deo acquiescens, saepe reperito Simenonis cantico,

et illo Apostoli: cupio dissolvi, et esse cum Christo. Profspexit

etiam animo mutationes illas, non multo post in Academiis ac

provinciis electoratus Saxonici subsecuntas: et fraudes Cryptocal

vinianorum, ut appellabat, modo convalesceret, coram electori se

indicaturum dixit. Discessit autem placide in complexu Balthasaris

Mentii Professoris Wittemberg. die vicesimo sexto Novembris, paulo

ante quartam maturinam, anno aetatis suae sexagesimo ferme completo

Cives Academiae et oppidi supremum ei nonorem exhibuerunt, die

vicesimo octavo Novembris, hora prima pomeridiana, deductione funeris

frequenti ac honorifica. Est autem humatus in templo parochiali ante

aram, medius inter Eberum et Eberhardum. Defunctum hoc epigram mate

prosecutus est Balthasar Mentius:

Conditur hac urna Voitus, qui maximus arte,

Maximus ingenio, maximus eloquio.

In scriptis dictisque, sacro qusae Flamine sparsit,

Exhibet ingenii dona videnda sui.

Testis Naiadum tutor, qui succina gignit

Bregela, Pieriis conspiciendus aquis.

Succina foetores pellunt succensa: sed ille

Arte sua pepulit nubila ab arte sacra.

Testabuntur idem tua, Sala, sedilia Musis

Sacrata, et vero templa dicata Deo.

Leucoreae tandem mystes praeponitur arae,

Ensiferi accitus principis imperio.

Pulpitae Lutherum quae sustinuere docentem,

Agnoscunt similes, hoc resonante, modos.

Non illum sedes quondam tua docte Melanchthon,

Arguit a Domino degenerare suo.

Taelis erat: quo vis nunc perge, Viator, et opta:

Producant pariles saecla futura viros.

In docendo usus est dexteritate ac gravitate, valdeque ursit

[gap: Greek word] scripturae: et consensum ostendit mutuum

oraculorum Propheticorum atque Apostolicorum, desumpta explicatione e

scriptis praeceptorum Lutheri et Melanchthonis: quae tamquam

praeclarum depositum ac thesaurum coniuncta retinebat. Alienus erat a

contentionum et criminationum studio: et tranquillitatem ecclesiae

saepe etiam cum suo periculo defendit. In quottidiana conversatione

pius, humanus, integer, ac morum suavitate singutari: aliis ut bono

esset exemplo.

Ex vitis Theologrum Wittembergensium; vita item Myconii: et scriptis

Wittembergae propositis.


page 636, image: s666

IACOBUS ANDREAE.

WAiblingae, ducatus Wirtembergici oppido, Iacobus Andreae in lucem

editur, anno Christi millesimo, quingentesimo, duodetriegsimo, die

vicesimo quinto Martii, hora matutina secunda, minut. 30. parentibus

piis honestisque, patre Iacobo Endris, ex Micolau, in ditione episcopi

Eistettensis oriundo, cuius pater Ingolstadii sepultus est. Exercuit

autem ille artem fabrilem; unde huic Iacobo Smidlini nomen adhaesit,

et Schmidlin ab aequalibus in pueritia fuit dictus. Verum ipse, cum

nomen suum Tubingae ad Rectorem, generosum tunc baronem Arbogastum ab

Hevven, profiteretur; Iacobum Andreae se nominavit: et sic in

catalogum studiosorum, quem matriculam vocant, relatum est eius nomen.

Mater ipsius Anna Weisskopffin/nata Gundelfingae, superioris

Palatinatus oppido, in ditione illustrissimi principis tunc Philippi

Ludovici, Palatini Rheni, ducisque Bavariae: inde fere in infantia

Waiblingam, ad cognatam quandam, translata est. Hic ubi adolevit,

nuptum est elocata huic marito, parenti huius Iacobi: ex qua filios

suscepit tres, Iacobum, Georgium, et Philippum; filiam unam.

Anno millesimo, quingentesimo, trigesimo quarto, cum dux

Wirtembergicus Udalrius, ducatum suum recuperasset; et abrogato

Pontificatu, religionis mutatio facta esset: parentes eum ad literarum

studia adhibuerunt: inque ludum miserunt. Sed cum tenuioris essent

rei; nec sumptus ad studia necessarios diu suppeditare possent,

triennio exacto, opificio ipsum mechanico addicere in animum

induxerunt. Et iam cum fabro quopiam lignario pacti parentes erant:

cum mutato proposito suasu consulis Sebastiani Maderi, Stutgardiam

filium ad Erhardum Snepfium, generalem tunc ecclesiarum Wirtembergici

Ducatus Superinten dentem, pater adducit; subsidium filio ad studia ex

fisco ecclesiastico impetraturus.

Snepfius dum puerum, decennem tunc, examinat: deprehendit ingenium

quidem ei esse egregium; sed nonnihil a Ludimagistro in schola patria

neglectum. Cum parente itaque hoc init consilium: ut Waiblingenses ex

suo aerario ecclesiastico partem quandam, reliquum pater, contribuant;

puerumque in scholam Stutgardianam mittant.

Praeerat ludo illi tunc Alexander Marcoleon, vir in literis

humanioribus egregie doctus, et ad formanda iuventutis studia natus.

Sub hoc Magistro, biennii decursu, Andreas regulas Grammaticas

utriusque linguae, una cum praeceptis Dialecticis


page 637, image: s667

ac Rhetoricis Philippi Melanchthonis, mediocriter addidicit. Cum enim

ingenio esset felici divinitus ornatus, facile ea, quae tradebantur,

arripiebat. Inde factum; ut in illustre, quod Tubingae est,

stipendium, anno millesimo, quingentesimo, quadraegesimo primo,

receptus, statim biennio post, cum aliis commiliconibus, primam

lauream, cui a bacca nomen, consecutus sit, Hirsaugiae in monasterio:

quo professores artium et Philosophie, propter pestem Tubingae tunc

saevientem, concesserant.

Postea, anno quadragesimo quinto, cum curriculum Philosophicum

absolvisset; Tubingae gradu Magisterii, cum septendecim

competitoribus, inter quos ipse locum secundum obtinuit, Decano Ioanne

Benigno ornatus est. Interea autem cum Philosophicis Theologiae eriam

ac Hebreae linguae studia coniunxit: inprimisque Erhardi Sneffii

lectiones iuxta et contiones studiose audivit, annotavit, ad earum

imitationem se totum composuit, et popularibus se contionibus

exercuit.

Anno itaque quadragesimo sexto, aetatis suae decimo octavo,

Stutgaridiam, Wirtembergici Ducatus metropolin, ad diaconatum illius

ecclesiae, edito prius specimine, altera festi Paschalis die in summo

templo, contione frequenti pomeridiana, vocatus receptusque est. quod

officium ipse ita obiit: ut fama nominis eius etiam ad ipsum ducem

Wittenbergicum Udalricum emanarit: qui et in atce audire eum voluit,

et contione finita ad suos dixit: undecumque hic pullus progrediatur;

certum ego quidem habeo, a Snepfio exclusum, formatumve.

Eodem anno Tubingae uxorem duxit Annam, honesti civis Ioannis

Entringensis, honestam filiam, piam, et [gap: Greek word] ex

qua liberos suscepit octodecim, filios novem, totidemque filias: de

quibus superstites novem relicti.

Exarsit eodem anno luctuosum Germaniae bellum: quod principibus

Protestantibus Imperator Carolus V. movit: inque eo victor, ducatum

Wirtembergicum occupavit et in suam redegit potestatem. Fuit misera

tunc eius provinciae facies: ipse tamen Iacobus nihilominus cum

coniuge Stutgardiae substitit: officumque suum qua contionando, qua

sacra administrando, fecit inter medios etiam Hispanos. Qui, quod

divinae tamen bonitati ac prorectioni adscribendum, nec vim ipsi

intulerunt ullam; nec in offcio impediverunt quicquam, adeo quidem; ut

cum a cursore ducis Udalrici fecialis Imperatoris rogatus esset; uti

pro infante recens sibi nato in baptismo sponderet, prompte annuerit,

eumque ab hoc Andrea baptisatum ex sacro sonte susceperit. Quo

peracto, munusculum ipsi obtulit, hisce adiectis verbis: Ego Domino

Deo meo ago gratias; quod et viderim, et audierim te, in fide S.

Ecclesiae Catholicae (audierat enim fecialis symboli Apostolici inter

baptismi actum recitationem)


page 638, image: s668

aptisasse; et ut primum ad Caesarem venero; hona id ci fide refeam.

Certe apud nos Caesareanos persuasissimum est: vos et fidem et

reltgionem omnem abiecisse: nulla apud vos esse sacramenta; nullam

sanctorum vener ationem. Qua de re cuperem tecum colloqui: ideoque

peto; ut ad prandium venias, in praetorio a senatu paratum. Venit

Andreas, bonaque cum gratia est a feciali illo dimissus: cum prius

monuisset eum: ut si quos haberet scholasticorum Doctorum libros,

Thomam, Scotum, Holcot, Bricot, Mephret, et similes, remotis suis

Lutheranis, substitueret: hoc modo ipsum a vi omni Hispanorum tutum et

immunem fore. Sed intra paucos dies pax est facta, inter Carolum

Caesarem, et Udalricum ducem: qui mox ad suos rediit, Dei beneficio et

Caesaris gratia.

Mansit ergo Andreas in officio: donec anno quadragesimo octavo, ab

Imperatore forma Interreligionis, quae Interim dictas in qua

Pontificiorum errores crassi astute palliabantur; publicata esset.

Hanc qui probare recusabant ecclesiarum ministri: ab officio passim,

metu Caesaris, remo vebantur: quos inter et Iacobus Andreae; qui

Tubingam commigrare iusius, sumptus subministrante duce Udalrico.

Tristia sane illa, et perturbata fuerunt tempora: cum plurimis in

locis pulsis ecclesiarum ministris, substituti fuerunt alii, qui puram

doctrinam populo quidem traderent: sed sine Pontificiorum errorum

refutatione, et sacrificulis et monachis restitutis. Verum propitius

Deus paulo post afflictos illos respexit, constitutis hinc inde

Catechistis: inter quos et hic Andreas, ad diaconatum Tubingensis

ecclesiae promotus, anno undequinquagesimo: in quo deinde strenue

laboravit.

Anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo, Novembris die seixta,

dux Udalricus, inter quintam et sextam matutinam ex hac vita

emigravit: cui filius Christophorus, princeps perpetuna memoria

illustris, successit. Hic eadem, qua parens, Andream clementia

complexus est, fovitque: utque de petendo Doctoris titulo cogitationem

susciperet, voluit. Eam itaque se ad rem, factis praestitisque iis,

quae legibus requiruntur, praeparavit: ac post disputationem publicam,

Prophetas minores omnes, lectione cursoria est interpretatus. Postea

anno quinquagesimo tertio, die decimo nono Aprilis, aetatis suae

vigesimo quinto, sollenni in panegyri Doctor Theologiae est

renuntiatus, parte sumptuum a duce Christophoro liberaliter numerata:

cum antea ecclesiae Goppingensis pastor, vicinarumque Superintendens

specialis esset constitutus; postea vero criam generalis, cum aliis

tribus.

Sub id tempus a Ludovico comite Oetingensi est evocatus: ut ecclesias

sui Comitatus a Pontisiciis sordibus repurgaret: id quod et ab aliis

principibus, Othone Henrico, Palatino Rheni, et


page 639, image: s669

Georgio Friderico Marchione, Brandenburgico, factitatum. Ubi

memorabile est, quod dux Christophorus, D. Iacobo peculiari scheda in

mandatis dedit: ut si comes Ludovicus hoc ageret: quo praetextu

religionis, bona ecclesiastica, monasteriorum inprimis, ad se rapere,

inque suum convertere usum posset: ipse D. Andreas nulli amplius

interesset deliberationi: sed statim domum se reciperet. Haec scheda

comiti per cancellarium eius est reddita: addita gravissima

commonefactione, ne manus suas ecclesiasticorum bonorum profanatione

pollueret.

Anno deinde quinquagesimo sexto, instituta est ecclesiarum comitatus

Helffenstainensis reformatio: ad quam etiam D. Andreas ab Udalrico

comite ab Helffenstain, est vocatus. Ibi plurimae obiectae sunt

remorae: cum collegium Canonicorum, templo occupato, intromittere

comitem, cum D. Iacobo prorsus nollet: quin et vi magna se opponeret.

Verum Udalricus, de fundamentis religionis e scriptura sacra recte

edoctus, perrupit fortiter; et reformatione perfecta, in locum

sacrificulorum Evangelicos substituit ministros. Quamquam autem comes

ille post aliquot annos, minis perterritus, Evangelicam religionem

deseruit: tamen eius defectioni; culpa nmulla D. Andreae adscribi

potest, quippe qui comitem ad constantiam gravissime est adhortatus,

refutatis argumentis, quae comes opponebat. Circa haec tempora, cum

fama percepisser, Iudaeum quendam in vicino oppidulo Weissensiein,

pedibus ob furta suspensum iri: quia hoc genus supplicii ante non

viderat, comitante eum cive Gomppingensi, eo proficiscitur. Cumque

audiret Iudaeum, iam in patibulo pedibus affixum, pendentem inter

canes duos, corpus Iudaei mordicus lacerantes, recitantem Hebraice

versus ex psalmis; quibus ille miser divinam implorabat opem; accessit

propius, eique exposuit religionis Christianae caput, Christum Iesum

Messiam, verum Iehovam, eumque ut in hunc crederet, hortasus est. Quid

multis? et canes ipso loquente, cessarunt membra Iudaei arrodere: et

Iudaeus religionem Christianam amplexus, hoc unum petiit; ut

depatibulo, mox iterum, sed de collo suspendendus, liberetur, et

baptisetur; idque obtinuit.

Eodem anno illustrissimus Princeps, Carolus, Marehio Badensis

ecclesiarum in ditionibus suae iurisdictioni subiectis, emendationem

diu ante agitatam suscepit. Ad eam perficiendam ex Thuringia theologos

evocavit duos, ex palatinatu Electoriali unum et Tubinga D Andreae, et

abiecta religione pontificia, sinceram, cuius summa in confessione

Augustana eiusque apologia comprehensa est, scripturaeque sacrae

consentientem recepit; et ut ceremoniae in ecclesiis Marchionatus,

vicinarum ecclesiarum ordinationibus, quantum


page 640, image: s670

quidem poterat, conformes essent, voluit. Quibus hoc modo scripto

comprehensis, visitatio et reformatio ecclesiarum in Marchionatu

inferiori, quae Marchioni Carolo cedebant, per Theologos istos,

adiunctis etiam politicis consiliariis, maturo consilio suscepta est;

et qui sacerdotes ad docendum evangelium idonei reperri sunt in

examine, retenti. Quibus hoc modo peractis, prae dictus Marchio

Carolus, misso legato et consiliario Ioanne Sechelio, Iuris doctore,

cum literis fiduciariis (quas vocant) Herbrandi explorat voluntatem,

et operam requirit, quam duce Christophoro imperrat ad annum.

Postea revocatus D. Andreae mense Octobri eodem rediit, et cum

Marchione Carolo et Herbrando ad ecclesias, ditionum superiorum, quae

in Brugoia sitae, reformandas, una ascendit. Distribuit autem

illustrissimus Princeps operas inter duos Theologos, per ditiones

istas. Quod opus feliciter cessit, ad gloriam Dei, ut optatum,

illustrandam, et multarum animarum salutem promovendam.

Hoc eodem anno a Senatu Civitatis Imperialis Rottenburgum ad Tubarim,

D. Andreas vocatus est: propterea quod pastores in agro ipsorum

dissimilibus uterentur ceremoniis; et metus esset, ne inde etiam

certamina de dogmatibus oritentur. Itaque consilio Andreae repetunt

confessionem verbo Dei consentientem, et certos ritus praescribunt;

quibus omnes unanimiter pastores, tam in urbe, quam in agro posthac

uterentur. Ita consensu facto pax illis ecclesiis est data.

Anno quinquagesimo septimo, mense Ianuario, cum Duce Christophoro,

contionatoris aulici partes obiturus, ad comitia Ratisbonae celebranda

profectus est: in quibus inter cetera de colloquio, inter Pontificios

Theologos, et Augustanae confessionis, Wormatiae habendo, deliberatum.

Ad id, iudicio Caesaris Ferdinandi, et ordinum Imperii, collocutores

certi sunt delecti: quibus ex parte Evangelicorum notarii adiucti

Paulus Eberus et hic Iacobus Andreae.

Eodem anno D. Andreas libellum de Cena Domini edidit; addita

praefatione Brentii, commendationem brevem continente. In eo viam

monstrat ad concordiam, in controversia odiosa et toti ecclesiae

damnosa. Fuitque hic primus ipsius liber quem edidit.

Anno eodem, mense Iunio, cum Duce suo Christophoro, Francofurtum ad

Moenum descendit; ubi conventus erat principum quorundam, a Caesare

deputatorum, ad sopiendam controversiam, quae annos complures inter

Philippum, Hassiae Landgravium, et Wilhelmum, comitem Nassovicum; ob

comitatum Catzenelbogen duraverat: sicut et transactum inter illos est

et lis dirempta. Erant autem eodem ex variis locis vocati


page 641, image: s671

Theologi nostrates: qui communicato consilio, de modo et forma

collquii Wormatiensis, quod tunc instabat, deliberarent: coque fine et

D. Andreas erat adductus.

Contionem ibidem habuit Iacobus Andreae, prae scntibus principibus,

festo Ioannis Baptistae, in summo templo, ad D. Bartholomaeum: quod

Pontificii tunc tenebant: ut etiamnum. Ibi quidam accidit, silentio

non involvendum. Cum enim certa de causa principibus nostris visum

esset, contionem Evangelicam publice eo die festo audire: res ea in

solens mox evulgata est per urbem. Conflu xerunt itaque omnium ordinum

homines plurimi. Ibi, post fignum de more campana datum, suggestum

adscen dit doctor quidam Pontificius. Quo viso, populus magna voce

canere coepit hymnum de Spiritu sancto, qui incipit: Nun bitten wir

den heiligen Geist. Quo finito, legit ille historiam Evangelicam

consuetam, de Baptistae nativitate; quam attente illi andiverunt. Cum

autem interpretari eam exordiretur; interrupit cum concio alio hymno

Germanico: Nun frewt euch lieben Christen gemein: und last uns frolich

singen. Ibi tum contionator ille, quasi attonitus, aliquandiu

substitit: cumque illi finem canendi facturi nullum viderentur; de

suggestu descendit; et recta ad ducem Iuliacensem, qui primus et adhuc

solus ex principibus aderat, contendit: coramque eo sollenniter

protestatur: vi se de suo loco et officio de iectum, addita petitione;

ut huius rei testis sibi esse velit in extremo iudicio. Cui princeps:

mi Domine, sic convenit inter principes; quod hodie ex suis Theologis

contionem audire velint: ideoque si tuo fuissem loco, eorum voluntati

me non opposuissem. Quod autem a me petis; ut tibi in novissimo die

testis esse velim: ideper difficile mihi est. Aut enim fortassis ego

et tu, ibi non tonveniemus; aut alter alterum non agnosocet. Quo

accepto responso, sacrificulus commotus, recedens iraque accensus,

clepsammidium, quod manu tenebat, in terram iuxta altare, cum

blasphemia abiecit. Hoc laecobus Heerbrandus Theologus suis se vidisse

oculis, et suis auribus, propius adstantem, audivisse, est testatus.

Porro ad colloquium, cuius modo facta mentio, quod attinet:

convenerunt Wormatiae Theologi, utriusque partis, mense Augusto: ubi

hoc a Pontificiis actum est, nihil ut agerent. Mota enim quaestione,

de iudice controversiarum, inter partes: cum nostri verbum Dei,

scriptis Prophetarum et Apostolerum comprehensum, pro vero et

indubitato iudice agnoscendum, contenderent: Pontificii contra,

scripto prolixo proposito testati sunt: se nequaquam unquam in hunc

unum iudicem consentire posse. Scripturam enim sacram, literam esse

mutam, mortuam, ambiguam: adeoque non esse vocem iudicis; sed materiam

litis; ex qua certa controversiarum diiudicatio depromi non possit.

Quapropter si in hoc proposito


page 642, image: s672

Augustanae confessionis Theologis perseverare certum sit: se in

instituto colloquio pregredi non posse: siquidem contra negantem

principia non sit disputandum. Hac itaque de causa colloquium istud

abruptum ab illis est; nulla habita ratione rescripti Caesaris

Ferdinandi; quo progredi eos in instituto colloquio hortabatur: quod

idem praeses Iulius Pflug, episcopus Naumburgensis satagebat: sed

omnia frustra.

Anno quinquaegesimo octavo, Staphylus infelix apostata, ut praetextum

suae defectioni aliquem quaereret; libellum adversus religionem, quam

Evangelici profitentur, edidit: cui titulum fecit: Epitonme trimembris

Theologiae Lutheranae. In eo non modo plurimurum sectarum opiniones

collegit, easque simul omnes Luthero, tamquam primario asscribit aut

hori: sed etiam ex ipsius, aliorumque doctorum scriptis, quam plurimas

anrilogias, ut hodie Iesuitae, confinxit et compilavit. Hic Andreas

auctoritate Ducis Christophori, hominis impudentiam et vanitatem

refutavit, quae scripta contraria postea sunt multiplicata, utrinque

ternis adversariis editis.

Anno quinquagesimo nono, quia conventus imperii indictus erat

Augustae, cum alias ob causas, tum etiam, ut acta colloqii

Wermatiensis, quod fere prius abruptum quam inchoatum fuerat, cistae

vel arcae inclusa, nec evulganda antea, quam ordines imperii ad

comitia convenitent, publicarentur, ut conventum erat, et religione

iurisiurandi collocutores devincti. Ibi tum etiam eo missus est D.

Andreas cum aliis politicis, ut publicationi actorum interesset. Verum

iis publicatis, gra vis accusatio in eodem consessu, adversus Iacobum

Andreae ipso praesente et audiente, recitata fuit: quod Francofurti

ecclesiasten ordinarium eius loei, in aede D. Bartholomaei, violenter

ab officio suo de pulisset; quo nomine in publicas leges pacis

constitutae peceaverit: quod durantibus comitiis in summo templo

Augustae, Pontificio doctori concioanti publice contradixisset, eumque

mendacii in doctrina arguisset: quod tumultus causam praebere

sategisset. Sed illud vit factum sit, referre operae pretium est.

Contionem habente Augustae quodam Pontificio, Iacobus Andreae proxime

sibi a latere astanti clam dixit, mentitur: quod cum a tergo illi

astans sacrisiculus exaudivisset; clara voce, ut et a contionatore, et

aliis exaudiri potuerit, D. Andreae dixit: cur non publice

consionatori dicis, mentiris? Ne ergo tumultus fieret in populo,

discessit noster, comitante ipsum amico. Fretus itaque bonitate

causae, se purgavit et satisfecit, partim sua innocentia, partim vero

adversariorum calumniis demonstratis. Interea autem duas, durantibus

comitiis, contiones habuit, de iustificatione unam, de cena Domini

alteram, praesentibus omnibus nostrae confessionis principibus. Quae

ambae


page 643, image: s673

ante comitiorum finem Tubingae sunt typis excusae, et exemplaria

Augustae plurima distracta. Id etiam hoc loco non praetereundum:

iisdem in comitiis a R. Ferdinando exsequias factas Carolo V. et

utrique Reginae Mariae, Ungaricae et Anglicae. Ibi cum nomine

principis sui legatus Electoris Palatini adstitisset missae nollet

tamen figere osculum patinae saerae, oblatae a Cardinale Augustano;

qui missam celebrarat: Cardinal. iratus magna voce: Si non vis,

inquit, benedictionem; habeas tibi maledictionem in aeternum.

Post reditum interrogatus Andreas a nobili viro septuagenatio, Ioanne

a Liebenstein, qui Goppinae domicilium habebat, Pontificiae tum adhuc

deditus religioni, sed qui frequenter contiones ipsius Andreae

audiebat, neque a consuetudine eius abhorrebat: ab hoc igitur

interrogatus, ecquid tandem in colloquio Wormatiensi, tam celebri, de

religione esset actum? Respondit D. Andreas id, quod supra de causa

dissipati et interrupti colloquii commemoratum est. Ibi tum nobilis

commotus ingenue professus est; se nullam aliam

[gap: Greek word] aegnoscere doctrinum, quam quae sacris sit literis

comprehensa: eandem fe quoque velle sius proponi subditis, sed non

nisi ab ipso Andrea. Hic facile assensit; singulisque diebus Dominicis

ac festis, a prandio, ubi prius Goppingae mane suos docuisset;

egressus in pagi templo contionatus est: post in oppidum regressus,

vespertinam habeit concienem: adeoque ternas; idque longo temporo

gratis: quod nobilis nollet alium conscendere suggestum tantisper, dam

subditi bene in religionis doctrina instituti consirmatisque essent.

Sub idem tempus quidam [note: * M. Barthol, Hagen. ] pastor, in agro

Wirtembergico, Calvini sententiam fuit amplexus. Id ubi dux

Christophorus inaudivit, confessionem de cena Domini scriptam ab eo

exegit: quam praecipuis sui Ducatus Theologis examinandam misit:

cumque corum intelligeret consensum; synodum indixit mense Decembri,

anni quinquagosimi noni: ad quam ministri omnes Stutgardiam convocati.

Stitit se eodem in conventu ille; qui sententia mutata, in officio est

relictus: postquam confessioni, a D Andrea, iussu principis, cum

synodi consensu scriprae, subscripsisser

Excurrit etiam D. Andreas aliquoties et hoc et sequentib. annis ad

comitem Oettingensem, vocatus ad inspectionem ecclesiarum ipsius. Ita

et anno sexagesimo, a duce Wolfgango Palatino Rheni, ad instaurationem

ecclesiae Lavinganae, a sectariis perturbatae, evocatus, et a duce

Christophoro missus est: ubi anni fere quadrantem haesit: frequentib.

conciomb. doctrinae caelestis fundamenta iecit: seductosque in viam

cum lenitare et mansuetudive revocavit.

Anno sexagesimo primo, auctoritare ducis Christophori, April, die

decimo quinto, missi sunt Iacob Beurlinus, Theodor. Snepfius, et

Iacob, Andreas, Theologiae doctores, adiunctis Politicis,


page 644, image: s674

Erphordiam, ad conventum Theologicum, Friderici electoris Palatini,

Augusti electoris Saxoniae, et Philippi Hassiae Landgravii; propter

electorem Fridericum: qui diversam videbatura confessione Augustana,

in articulo de Cena, doctrinam fovere: sed re infecta est discessum.

Mense deinde Iunio a Wolfgango Palatino, secundo vocatus, ecclesias

superioris Palatinatus illius ditionis, inspexit: et recte ne an secus

administrarentur ac procederent omnia, cognovit.

Exeunte Septembri eiusdem anni, ad ducem Christophorum venit legatus

regis Navarrae, cum literis: quibus petebat Theologum sibi mitti;

cuius opera et consilio in synodo Possiacena uteretur. Eo enim

negotium religionis deductum: ut de controversis capitibus, praesente

rege, Carolo IX regina matre, rege Navarrae, principe Condaeo, et

reliquis regni ordinibus Possiaci, inter Pontificios et Hugenottos,

quos vocant, colloquium modestum instituatur. Negotio itaque cum

consiliariis communicato; visum est mittere Iacob. Beurlinum, recens

creatum Academiae Tubing. cancellarium, et ecclesiae praepositum,

Iacob. Andreae, et Balthas. Bidenbachium, contionatorem aulae Wirtem

bergicae: quib. adiuctus nobilis Melchior a Salhausen, Gallicae

linguae peritus, et alii ministri. Simul ergo iter ingressi tertio

Octobris, eiusdem decimo nono Lutetiam pervenerunt Ibi cum aliquandiu

regis exspectarent mandatum, Sorbona visa, collegium regis Navarrae

ingrediuntur: ubi Beurlinus in spicienda bibliotheca, optimis

auctoribus instructa occupatus, morbo corripitur: quem ipse erysipelas

ratus; sed eventu teste pestis fuit: quae in collegio eo tum

saeviebat, quod nosratibus ignotum. Exstictus [note: * Supra in vita eius. ]

est ea die vicesimo octuvo Octobris Lutetiae, sepultus in coemiterio

sanctae Crucis. Antequam autem nostri Lutetiam pervenissent; solutum

iam erat colloquium Possiacenum, Bezae quadam oratione quam in eo

conventu coram rege et aliis, de Cena Domini habuerat, in haec verba

erumpens: quantum distat supremum caelum ab infima terra: tantum

corpus Christi distat a pane et vino Eucharistiae. Quibus auditis

Pontificii surrexerunt, [note: * Vide vitaem Bezae. ] Bezam amplius audire

nolentes. At postquam silentium regis mandato imperatum esset:

absolvere orationem suam Bezae fuit permissum. Proposuerat isto in

conventu cardinalis Lotharingus, ut nostris fuit relatum, conditionem

pacis et concordiae, inter utramque partem religionis in regno Galliae

confirmandae, confessionem Augustanam Carolo V. anno trigesimo

exhibitam. Hanc si subscriptione sua approbarent Beza et socii

religionis: perpetuam quoad religionem in regno Galliae pacem futuram

Quam conditionem cum recusarent: nulla amplius de religione

deliberatio suscepta est, conventusque solutus. Doluit autem Navarreno

vehementer, prius abruptum colloquium, quam Wirtem bergici

advenissent.


page 645, image: s675

Miserunt tamen Iacob. Andreae et Bidenbachius ad Navarrenum id

petentem, scriptum quoddam, de vera et genuina sententia Augustanae

confessionis, in articulo de Cena Domini: sed responsum acceperunt

nullum. Verum vocati ad reginam, clementer sunt dimissi: cumque nihil

am plius haberent, quod agerent: vicesimo quarto Novembris iter

patriam versus susceperunt: in quam decimo Decembris incolumes

redierunt.

Sequente anno sexagesimo secundo Guisii duces, et inprimis carinalis

Lotharingus Carolus, colloquium cum duce Christophoro, ad componendos

motus, in Gallia religionis causa exortos, petunt. Id Tabernis

Alsaticis, quae sedes est episcopi Argentinensis, ad decimum quintum

Februarii indictum: adduxitque secum princeps Ioann. Brentium, Iacob.

Andreae, et Bidembach. Ibi tantum est effectum; ut Guisii stipulata

manu principi Wirtenbergico fidem dederint: se in Hugenottas posthac

non saevituros: quo promisso tantisper steterunt; donec ab co fuerunt

digressi. Nam simul ac Vassiacum, ad Campaniae fines oppidum, dux

senior Guisius venit; horribilem lanienam in promiscuam plebem, templo

inclusam, in quo contionis audiendae causa convenerant, exem plo

crudeli exercuit: qua de re alibi.

Cum ergo, ut dictum, Beurlino mortuo cancellarii locus in schola

Tubingensi alium desideraret: princeps Christophorus, communicato cum

Rectore et senatu Academico consilio, Iacob. Andreae cancellarium ac

praepositum designavit. Antequam autem Tubingam commigraret, missus

est cum Christophoro Bindero, petenre id I. Friderico duce Saxoniae,

mense Aprili in Thuringiam: ad sopiendum dissidium, inter Theologos

Ienenses, Matthiam Flaecium Illyricum, et Victorinum Strigelium, de

liberi arbitrii viribus, ortum: quibus hic nimium tribuere visus in

conversione hominis peccatoris coram Deo, usus vocabulo Capacitatis:

quod ille minus recte accipiebat. Proposita itaque ab Andrea formula,

qua tota controversia fuit explicata: et a Victorino manus

subscriptione approbata.

Reversus mense Iulio, familiam suam Tubingam trnastulit: et ex eo

officium tam in schola, quam in templo cum zelo obivit: saepe etiam

alias ad ecclesias evocatus abivit. Initio statim sequentis anni

sexagesimi tertii, mense Februario, Argentoratum est missus: ubi

Hieronymus Zanchius, theologus, pacem et concordiam scholae et

ecclesiae, novis quibusdam dogmatibus ferebatur perrurbasse: inter

quae et hoc fuit: quod renati et credentes, non pessint iterum

excidere gratia Dei, et fidem, per peccata, contra conscientiam

admissa, amittere. Cum eo a D. Andrea et Simone Sultzero Basiliensi

ecclesiae pastore, et eiusdem scholae professore, Theologo, quos

magistratus Argentinensis evocaverat, actum est: et postea formula

confessionis conscripra,


page 646, image: s676

atque a Zanchio petitum ut subscriberet. Hic cum cunctaretur primum, a

Ioanne Sturmio Rectore Academiae Argentinensis, persuasus, et a

Sulzero adductus, et rogatus; ut subscriptione sua eam confirmaret:

tandem his verbis ei subscripsit: hanc confessionem, ut piam esse

corde sentio, ita manu subscribo.

Fuit in illa vicinia, Tubinga, circiter duo milliaria, vir generis

nobilitate, virtute et pietate praestans, Ioannes ab Auvin

Wachendorff/qui a medico. D. Gablero, quo valde familiariter utebatur,

de nostrae religionis principiis carecheticis, edoctus est. Ibi

Gablerus, antequam a nostra religione defecit, auctor illi fuit, cum

alio quoque iuris consulto, Ioanne Biettigheimero; ut D. Andream ad se

vocaret, a quo plenius cum sua ecclesia, instrueretur, quemque

scirent, non difficilem fe praebiturum. Occasione itaque hac sibi

oblata, Andreas re cum suo principe Christophoro, communicata, operam

illi praestitit, hoc modo: ut diebus Sabbathi ascenderet, et postea

diebus Dominicis publice pro contione istic (cum interim interim non

deessent, qui Tubingae vices ipsius subirent) Catechismum traderet et

explicaret: quod annum circiter aut amplius praestitit. Octavo

Novembris, anni sexagesimi pquarti, incipiens, primam habuit

contionem, atque ita ecclesiam istam plantavit, paulatim abrogara

idolomania Pontificia. Contiones illae postea typis sunt excusae: et

quamvis varie tentaretur nobilis: tamen constanter in agnita veritate

perseveravit ad finem. Cumque [gap: Greek word] ipse esset,

fratrem Pontificiae religioni addictum, heredem et successorem

instiruit, hac conditione diserte addita: ne religionem a se

institutam, mutaret, neve ullum unquam officium, in templo,

sacrificulum Pontificium fucere permitteret, sub poena privationis

omnium acceptorum a fratre bonorum. Quod et religiose iste servavit.

Anno sexagesimo quinto Haganoam, imperialem civitatem, ad instituendam

ecclesiam vocatus mense Novembri, tricesimo eiusdem mensis die, qui

Apostolo D. Andreae sacer est, primam habuit concioem. Mansit mensem

ibidem, et demum Ianuarii, sequentis anni die octava recessit.

Plurimas autem de praecipuis religionis Christianae capitibus,

contiones habuit: quas postmodum impressas evulgari curavit. Dedit

autem ecclesiae a se recens plantatae, pastorem Philippum Heerbrandum,

Theologiae doctorem, fratrem Iacobi, cuius curriculum brevius fuit.

Cum enim ibi decennium integrum fideliter suo munere functus esset, in

statione sua, pie et placide in Domino obdormivit.

Anno sexagesimo septimo cum Academia Tubingensis Eslingae propter

pestem serpentem, commoraretur, et Eslingenses pastore carerent, a

magistratu illius loci compellatus, per integrum annum,


page 647, image: s677

vice et loco pastoris, frequentes ibidem instituit contiones, quibus

errores varios, et praecipuos, Pontificiorum, Zvvinglianorum,

Anabaptistarum, et Schvvenck feldianorum, refutavit: quod horum

opinionibus cives nonn ulli essent infecti: quas et ipsas, rogatus in

lucem dedit. Postea anno sexagesimo octavo mortuo Henrico, duce

Brunsuicensi, filius, haeres, et successor unicus, Iulius, cum iam

patre superstite religionem Evangelicam amplexus esset, eaudem,

defuncto parente, subditis quoque suis, quorum sibi curam demandatam

divinitus sciebat, proponere, et de mutatione Pontificiae religionis

cogitavit. Cumque iam per omnem fania Germaniam, de Iacobo Andrea

percerebuisset, eum sibi a cognato suo, duce Christophoro, ad suas

reformandas ecclesias, mitti petivit: et facile, quae erat ducis

Christophori in propagganda Evangelii doctrina, pietas, sutidum, et

zelus, imperravit. Egressus itaque Augusti vicesimo nono, Wolfenbitum

die decimo tertio Septembris appulit: ubi cum Martino Chemnitio

Theologo celebri, de summa negocli, aliisque adiunctis viris, pietate

et sapientia praestantibus, Iulio quoque ipso duce praesente, de

constituendis ecclesiis gravissime est deliberatum. Comprehenfa ergo

est literis ordinatio ecclesiastica, et ministerium verbi secundum

sacram scripturam constitutum. Cumque idoneorum ecclesiae ministrorum

ibi copia non esset: ex Stipendio illustri quidam Tubinga fuerunt

missi.

Acceperat D. Andreas discesfsurus, in mandatis ab illustrissimo

principe Christophoro: ut ea oblata occasione, declarationem consensus

ministorum in ecclesiis Saxonicis, cum aliis ecclesiis quaereret et

impetraret. Verum cum sub id tempus de obitu sui principis

[note: * [gap: Greek word] Dux Christoph Wirteb. 1568. d. 28. ] certior esset

factus: reiecto hoc concordiae negotio in tempus commodius,

constitutis ecclesiis Brunsuicensibus, domum properavit, Tubingamque

duodecimo Februarii anno undeseptuagesimo est reversus.

Deinde die tertio Aprilis Haidelbergam, ad privatum colloquium de

cena Domini cum electore Friderico, profectus; duodecimo eiusdem

domum revenit. Paulo post, mense Iunio, ad ducem Iulium Brunsuicensem

rediit, accepto viatico a vidua principis Christophori, eo fine: ut ad

Saxonicas et maritimas civitates itinere suscepto, voluntates

ministrorum de consensu in doctrina exploraret. Adiit tunc ad loca

quam plunina, urbes, regiones, in Daniam usque; qua peregrinatione

annum illum clausit.

Anno sequenti septuagesimo, mensibus Ianuario et Februario per

Saxoniam, Misniam ingressus, accessit Dresdam, Vinariam, Wolffenbitum,

Berlinum, ad electores et principes Augustum, Iulium, Ioannem

Marchionem Brandeburgicum. Postea mense Martio, cum duce Brunsuicensi

Iulio, Pragam, Boemiae


page 648, image: s678

metropolin, est profectus. Ibi Imperator Maximilianus II. cognito

ipsius adventu, die decimo sexto et septimo Martii cum ad se vocavit:

semotisque aliis privatim cum ipso de Concordiae negotio, in quo

plurimum ipsum laborare cognorat, contulit; procurante id

procancellario D. Zasio iuniore. Probavit Imperator prudentissimus in

eo concordiae conciliandae propositum; hortatusque est, strenue in

eodem pergeret: neve ullis clamoribus calumniisve a bono instituto se

dimoveri pateretur: mercedemque laboris a Deo sibi repositam

exspectaret. His dictis clementissime eum a se dimisit.

Praga decimo octavo eiusdem mensis, cum Iulo duce Brunsuicensi

digressus, ubi ad Augustum Saxoniae electorem venit: coram eo vicesimo

secundo Martii contionatus est. Deinde die duodecimo Aprilis synodus

Wolffenbiti habita est: cui et D. Andreas interfuit. Postea die Maii

septimo profectus est ad conventum sServestanum: et die secundo Iulii

contionem Bernburgi habuit, coram principe Anhaltino. Idem fecit die

decimo Novembris Brunsuigae: ubi tum formula quaedam concordiae

ecclesiasticae in Saxonia, cum Suevicis ecclesiis proposita est: cui

mulri ecclesiarum Saxonicarum ministri subscripserunt, allaborante in

id per sesquiannum D. Iacobo Andreae: qui postea die duodecimo

Decembris, exeunte anno septuagesimo, Tubingam rediit.

Anno septuagesimo primo, cum comite Christophoro Bindero, Mompelgardum

ad inspectionem ecclesiarum esset profectus: in reditu, die decimo

Augusti, Argentinae cum Matthia Flacio Illyrico colloquium instituit:

in quo paradoxum eius, et Manichaeae haeresi affine dogma, peccatum

esse substantiam, refutavit. Circa finem anni septuagesimi secundi,

denuo Mompelgardum abiit, propter quaedam negotia ecclesiastica.

Anno septuagesimo tertio, die septimo Iulii, Memmingam, oppidum

Imperiale, missus est: cum quidam illius ecclesiae minister, Eusebius

Cleberus, dogma, quod Zwinglianum vocant, invehere conaretur. Hic a D

Andrea in senatu monitus, cum desistere nollet; ab officio est

remotus.

Anno septuagesimo quinto, defuncto pastore Hagnoensi, Philippo

Heerbrando, ecclesia et magistratus illius loci alium petivit

ministrum ex Stipendio principis, et impetravit Georgium nempe

Volmarum: quem Andreas, mense Martio, ecclesiae illi stitit

commendavitque. Reversus Haganoa, abiit Alenum, quoddam oppidum

Imperii: ibique eliminatis Pontificiis, Evangelii doctrinam mense uno

ipse tradidit: et qui traderent postea ecclesiae constituit ministros.


page 649, image: s679

Inde domum reversus, iter Lindavium, oppidum Imperii amoenum, ad lacum

Acronium, suscepit: ibique cum Tobia Rupio, ecclesiae ministro, errore

Flaciano im buto, contuilit. Et sicut antea istius dogmatis auctorem

Argentinae; ita tunc quoque discipulum eius Lindavii, praesente

Senatu, civiumque populosa frequentia, refutavit.

Circa initium anni septuagesimi sexti, a Philippo Ludovico comite

Palatino Rheni evocatus, propter causas quasdam ecclesiasticas,

consentiente duce suo, eo est profectus. Ibi cum Neoburgi

commoraretur, Ratisbonensis magistratus misso legato rogat; ad se

quoque ut ex currat componendae controversiae causa; quae erat

cecclsiae ministris cum senatu super excommunicatione. Venit ergo eo

decimo quinto Ianuarit; et illic ad quartum usque Martii substitit:

donec negotium expediretur.

Interea dum abest, Elector Saxoniae Augustus, datis ad Ludovicum ducem

Wirtembergicum literis, operam D. Andreae ex petit: quod Theologos

Wittembergenses dogma Zvvinglii in scholam introduxisse, et iuventutis

animis instillare deprehendisset. Iter ergo ingressus Torgam die

Aprilis nono pervenit.

Postea conventus Theologorum Togae habitus est, instituta

deliberatione, de toto religionis negotio, et formula quadam

concordiae; maxime autem de dissi diis et controversiis, quae hinc

inde exortae erant, iuxta normam et praescriptum verbi divini

componendis et tollendis.

Ad huc conventum ab eodem Electore vocati sunt et alii Theologi,

Andreas Musculus, et Christophorus Cornerus, Brandenburgici Electoris

Theologi: Martinus Chemnitius, David Chytraeus professor scholae

Rostochiensis, et Nicolaus Selneccerus. Hic communicatis operis librum

quendam conscipserunt, qui postea Bergae est recognitus. Missus est

autem D. Andreas ab Electore Saxonico Augusto, hac ea dem de causa, ad

illustrisfimos Principes, Iulium ducem Brunsuicensem, Ludovicum

Landgravium Hassiae, et Grogium Marchionem Brandeburgicum. Hinc ad

suos Tubingam rediit, uxorem et liberos, propter diuturniorem

absentiam secum adducturus Lipsiam: quod Elector diutius opera eius,

in constitutione scholarum et ecclesiarum, simul etiam opere

concordiae conficiendo, usurus esset, et copiam a duce Wirtembergico,

misso legato, D. Iodoco Didamero, Landgravii consiliario, neri

petierat.

Arduum hoc fuit opus, et magnis constitit laboribus, adeoque fere

impossibile videbatur: cum Pontificii identidem dissidia nostrorum

obicerent, sine fine clamantes: non duos aut tres reperiri inter

Augustanae confessionis Ecllesiae ministros, qui in omnibus de

doctrina consentiant. Hic ergo opera et studio indefesso, D. Andreae

effectum est: ut magno numero aliquot milia subscripscrint


page 650, image: s680

isti formulae concordiae, atque ita vanitas et falsitas adversariorum,

re ipsa, facto et opere, refutata sit. Maximo autem Andreae constitit

labore: multis et longis itineribus opus erat, ad Principes,

Electores, et alios; ad magistratus oppidanos, ad conventus varios, et

colloquia; quae hac de causa sunt instituta et agitata, quinquennio

fere continuo, quo strenue laboravit. Interea dum passim consensus

Ecclesiarum, et subscriptiones atque iudicia libera singulis

relinquuntur, et colliguntur: ordinationes Ecclesiasticae

conscribuntur; inspectiones et constitutiones Academiarum, Lipsensis,

Wittembergensis, Ienensis, cuius cura etiam Electori Augusto,

curatorio nomine tunc incumbebat, tot dioecesium in Electoratu

Saxoniae et Misnensi, quadraginta octo superintendentiarum,

suscipiuntur, tot pastorum susbscriptiones locis tam diversis, ubi

omnib. et singulis reddenda fuit ratio, qui aliqua de parte formulae

dubitabant, conquiruntur: quos hic labores non exantlavit? Ingens sane

animi corporisque robur, patientia ad miranda, qua has potuit devorare

tantas molestias, tot duros catenatosque subire et ferre labores,

peregrinationum, colloquiorum, disputationum. Multa enim milliarium

milia confecit solus fere, unico adiucto famulo. Ubi hoc admiratione

dignum, quod in omnibus illis itineribus nemo illi factus fuerit

obviam: qui ipsum interpellaverit, ne dum molestiam aliquam creaverit.

Tandem anno octogesimo prodit liber multorum desiderio exspectatus,

magnaque Wirtembergicorum gratulatione a tribus Electoribus Imperii,

Principibus viginti uno, comitibus viginti duobus, Baronibus quatuor,

civit atibus Imperialibus triginta quinque, ministris Ecclesiae octies

mille sub scriptus et approbatus, praecipue auctoritate, iudicio, et

spiritu heroico Augusti Electoris Saxoniae, labore autem et opera

Iacobi Andreae, collatis tamen et communicatis antea sententiis, cum

praedictis Theologis praestantissimis, et liberrimis omnium

Ecclesiarum, Doctorum, et ministrorum iudiciis et notationibus.

Quemadmodum ergo salutaris visa est D. Andreae opera, toto hoc in

negotio: ita grata accidit inprimis electori Augusto. Quippe cum

multis aliis argumentis snam et erga praesentem, et erga discedentem

declaravit clementiam: tum dono non contem nendo, Bibliorum

Antuerpiensium opere Complutensi; quod eleganter compactum, D. Andreae

donavit. Nec id solum; sed in scriptione quoque in fronte Bibliorum

addita, actiones Andreae approbavit, commendavitque, hisce verbis:


page 651, image: s681

D. O. M. GRATIA D. AUGUSTUS, DUX SAXONIAE, S. ROM. IMPERII

ARCHIMARSCHAICUS ET ELECTOR, LANDGRAVIUS THURINGIAE, MARCHIO MISNIAE,

ET BURGGRAVIUS MAGDEBURG. HAEC SACROSANCTA BIBLIA, SUMMO VIRO,

PIETATE, DOCTRINA ET VIRTUTE ORNATISSIMO, D. IACOBO ANDREAE, S.

THEOLOGIAE DOCTORI CELEBERRIMO, DOCTRINAE COELESTIS, AB ULTIMI HELLAE,

D. D. LUTHERI MORTE, IN HIS REGIONIBUS, AB HOMINIBUS LEVISSIMIS

CORRUPTAE, INSTAURARATORI INTEGERRIMO, DE ECCLESIA CHRISTI OPTIME

MERITO, OB GRATI ANIMI MEMORIAM SEMPITERNAM DONO DEDIT, ANNO S. M. D.

LXXIX. ET MANU PROPRIA SUBIUNXIT ET SUBSCRIPSIT SEQUENTIA:

Tandem bona causa triumphat.

Augustus Dux Saxonioe Elector.

Postea omnibus peractis, ecclesiisque et scholis constitutis; bona cum

graria ab electore, ad finem decurrente anno octogesimo, mempsis

Decembris vicesimo primo, clementer est dimislus: cum annos fere

quinque in Concordia libro strenue laborasset. Sed a multis etiam

peflime eo nomine audivit, dictantibus; eum Christum et Belial, lucem

et tenebras, bona et mala, in unum chaes confudisse, aut saltem

confundere voluisse.


page 652, image: s682

Post reditum e Saxonia, anno octogesimo primo, bis a generoso et

illustri comite in Hohenlohe, Wolfgango evocatus est, certorum

quorundam negotiorum causa.

Anno octogesimo tertio, acerba eum exercuit calamitas domestica,

mortua uxote: qua cum annos triginta septem coniunctissime vixerat.

Hanc suam orbitatem diu multumque deploravit: nec sine vulnere domum

viduatam ingredi potuit: ut saepe amicis est conquestus. Exacto anno

cum dimidio ad secundas transiit nuptias, cum pia et honesta vidua

Regina Prentzingerina: quae maritum priorem ob religionem in exilium,

deserra sponte patria, secuta Ratisbonam migraverat. Huius quoque

virtutes, matrona pia dignas, saepe commendavit.

Hoc tempore cum adversarii Orthodoxum suum consensum edidissent: nec

prolixum librum quisquam refurandum susciperet: refutatio illius D.

Andreae publica auctoritate est mandata. Rem itaque aggressus anno

octogesimo tertio et quarto, opus ingens et arduum conscripsit, de

causa nempe universa, de persona Christi, de unione per sonali, de

communicatione idiomatum, veraque corporis et sanguinis Christi, non

solum in sacra cena, sed in toto terrarum orbe praesentia. Ceterum

ubiquitas corporis Christi, quam D. Andreas docuit, non est

corporalis, ut ipsi loquumtur, vel localis proe sentia; qua videri vel

palpari possit, ut stramen in sacco: sed est proesentia totius

Christi, non tantum divinitate, verum etiam adsumpta humanitate: ita ut

totus, Deus et homo indivisus, ubique in caelo et in terr a omnibus

creaturis, visibilibus et invisibilibus, caelestibus et terrestribus,

caelesti tamen, spirituali, supernaturali, humanaque vatione

impervestigabili modo, adsit vere proesens: omniaque secundum naturam

humanam, videat, faciat, audiat, sciat: et praesens, non absnes, ut

rex Hispaniarum Indiam, administret et regat. Hanc dixit scripsitque,

se primum e sacra scriptura, deinde ex Patrum orthodoxorum veterum,

atque Lutheri, quem ultimum Eliam vocant, et multorum aliorum libris

hausisle ac comprobasse. Proinde, inquit, viderint illi; qui de totius

Christi in Cena praesentia vera et reali, nobiscum sentire videri

volunt: quomodo, cum diversis locis mille amplius, uno et eodem

tempore Cena Domini celebretur; Christum omnibus illis simul

praesentem statuere, sicque in Cena retinere, negata ipsius omniprae

sentia in omnibus locis velubique, possint. Et cur eam negent; causam

non habent: sicut recte Petrus Martyr dixit: si Christi corpus duobus

vel tribus locis simul praesens esse proberur: se de Ubiquitate verbum

amplius facturum esle nullum. Sed redeat oratio, unde digressa est.

Anno itaque octogesimo sexto, mense Martio, Mompelgarti, consensu

Friderici Principis Wirrembergici, institutum est colloquium inter

Theodorum Bezam, ecclesiae Genevensis doctorem,


page 653, image: s683

et lacobum Andreoe, Theol. D. et Academiae Tubingensis cancellarium.

Ea in disputatione collocuti sunt de Cena Domini, de persona Christi,

de proedestinatione, de Baptismo, et templorum Pentisiciorum

reformatione, atque Adiaphoris. Sed cum typis excusa sit, et quid

uterque praestiterit ex Actis pateat: nihil nobis hic addere visum.

Illud verum est magni Historici [note: * Thuan lib. 3 5. histor. ] nostrae

aetatis pronuntiatum: colloquia, quae ut Theologicis controversiis

finis imponatur instituuntur: maiorum excitandarum saepe initium

exsistunt. Docuit non huius tantum, sed et aliorum colloquiorum

eventus: ut paulo post videbimus.

Anno octogesimo septimo, Nordlingam, oppidum Imperii in Rhetia, a

senatu evocatus est, mense Aprili, ad negotium ecclesiasticum

componendum. Quo confecto, in reditu, non procul Tubinga in pago

Gechinga in Alpibus, febti correptus est vicesimo nono Aprilis: qua

cum ad undecimum usque Maii ei consli ctandum fuit: excipiente eam

cordis palpitatione et cholica. Hoc in morbo ad se vocavit Rectorem et

Senatum Academiae Tubingensis; quibus coram fidei suae confessionem

edidit, hac potissimum de causa: ut semortuo testim onium perhiberent

de side sua et constantia, propter adversarios, quorum sciret se

voculis obnoxium. Adflicta est his malis valetudo eius satis duriter,

ad quartum usque Iunii diem: quo primum colligere vires cepit. Inde ad

balneas Zellenses, confirmandae valetudinis, se contulit E quibus

rediens Ratisbonam a magistratu, ad componendam quoestinem ministrorum

illius ecclesiae, de usuris, vocatus est mense Octobris. Substitit ibi

ad vigesimum sextum Ianuarii anni octogesimi octaut: et inde recta

Onolsbachium contendit; ab illustriss. Principe, Friderico Marchione

Brandeburgico, vocatus: quod aulicum haberet contionatorem, qui de

erroribus nonnullis erat suspectus, quos callide ramen dissimulabat in

contionibus. Detexit eos D. Andreas ex chartis qui busdam ab ipso

scripris: quibus non bona fide collectis, ex Andreae et aliorum

libris, testimoniis probare conatus erat illos secum convenire.

Convictus cum pertinaciter in sententia permaneret, ne plures

inficerentur, ab officio est remotus.

Edito deinde colloquio Mompeigartensi, de quo supra, cui interfuerant

et Bernatum Theologi, Bezae adiuncti: Samuel Huberus, lecto libro, cum

absurda Bezae dogmata in thesibus eius reperisset: 1. Christum non pro

omnibus esse mortuum. 2. Promissiones Evangelii particulares esse, non

universales 3. Abseluto DEI decreto, absque ulla antegrediente causa,

plerosque homines, una et sola Dei voluntate, causa rerum omnium,

reprobari. 4. In Baptismo nullam salutis certitudinem esse quoerendam:

comtra haec disputare cepit. Vocati ita que sunt a Bernatibus, Beza,

Iacobus Grynaeus, Guilelmus Stuckius Tigurinus, et Ioannes Ietzlerus,


page 654, image: s684

Schafhusianus, Theologi: qui cum ipso disputationem instituerunt.

Cumque hi ad Magistratum de disputatione referrent, significaverunt,

nihil horum a Beza et Musculo, in colloquio fuisse propositum. Sed

Huberum libro Tubingae edito, et mendaci evulgato a D. Andrea, dolo

malo afficta temere credidisse. Quae res cum non solum ad iniuriam D.

Andreoe, sed eriam Principis Friderici, Comitis Wirtembergici et

Mompelgartensis, spectare iudicaretur, qui acta istius colloquii sua

praefatione et testimonio confirmaverat: iam non seripto, sed voce

coram refutandam istam calumniam et iniuriam atrocissimam, visum est.

Decreta itaque legatio, qua Andreas adiunctis politicis, a Principibus

duobus wirtembergicis, deilla conquererentur apud Senatum Bernensem.

Hi die Septembris quarto bernam venere, arquea consule et magistratu

audiri se petierunt: ut exponerent ea, quae a suis Principibus in

mandatis accepissent: quod negatum illis non est.

Sexta enim Septembris, pro more Rei pub. ad minorem Senaeeum, qui

constat ex praecipuis capitibus, intromissi: prolixa oratione D

Andreas de iniuria ista graviter conquentur, principique Friderico, et

sibi honorem suum restitui petis a Theologis Helveticis. Secumdo

docet, articulosistos quatuor ab Hubero reprehenses, in thesibus a

Beza conscripus, manuque reliquorum Theologorum signatis, et

approbatis; contineri, corumque chirographa se in medium proponere

paratum Praeterea multa quoque alia a Calvinistis proseminari dogmara,

non minus absur da atque illa. Post multa, quae cum publice tum

privatim utrinque sumpt dicta, D. Andreas signisicavit, ad sedandos

motus et ad conservandam famam Rei pub. Bernensis, nullam sibi videri

expeditiorem viam ac rationem, quam si utrinque Helvetici et

Wirtembergici Theologi comveniant, atque autographa, cum excuso

conferantur libro: facile tum appariturum, qua fide vel perfidia

Theologi isti causam proposuerint.

Placuit hoc consilium consuli et senatui. Itaque die septimo Septem

bris profertur sententia: omnibus probari consilium, quod D. Iacobus

subiecerat, seque scriptures hac de re ad Illustrissimos Principes: ut

illi quoque consentiant, similiter et ad Helveticas Res pub. ut illae

quoque conventui celebrando, consilium et auxilium praestent. Nec

quicquam intermiserunt Bernates, quod ad promovendum conventum

faceret.

Hic cum animadverterent Theologi Helvetici, Bernensem Senatum D.

Andreae sermone plurimum permotum, omnibus quibus potuerunt modis

obstiterunt, disluaserunt, praecaverunt; ne conventus iste

institueretur: sicut Abrahamus Musculus ad Grynoeum vigesimo sexto

Septembris, quid legati Wirtembergici Bernoe impetraverint, scripsit:

Quod summo honore assecti


page 655, image: s685

discesserint, re licet non quidem ex animo perfecta, non tamere

insecta, cum plurimos a Schmidlino fascinatos fuisse, hactenus

deprehenderimus Exspectatur vestri Magistratus responsum, cui non

dubito quin tu quoque auctor et suasor sis futurus, derrectandi tam

infructuosi et periculosi conventus. Hactenus illius verba. Incidit et

infelix bellum Bernensium cum duce Sabaudiae, quo consilia ista de

conventu Theologorum etiam sunt impedita. Commode tamen et peroportune

factum est; ut in senatu virorum sapientia, virtute, et pietate

praestantium, D. Andreas confelnonem suae doctrinae de controversis

articulis, inter Wirtembergicos et Helveticos Theologos, proponeret et

copiosa oratione explicaret.

Postrema actio publica, et colloquium fuit Badenoe, anni octogesimi

noni, mense Novembri. Cum enim, ur supra dictum, ante annos triginta

tres Ecclesias, Marchionatus Badensis, quae ad illustrisiimum

Principem Carolum Marchionem pertinebant, abrogato Papatu, iuxta

doctrinam Evangelii, et formulam confessionis Augustanae, quam ipse

amplectebatur, D. Andreas et alii reformaslent: Ioannes Pisiorius

Niddanus, Medicinae doctor, patre pio, et docto Theologo, superinten

dente olim Hassiae, natus, postquam in aula ipsius medicinam fecislet,

coque mertuo, Pistorius ad Calvinistarum inclinaret sectam, qui ad

Papistas deinde totus defecit: eius conatibus sese Wirtembergici

opposuerunt. Conventum est iraque Badenam, et colloquium inter D.

Andream et Pistorium abrupit, ut Acta typis edita narrant.

Post reditum, quia disputatio de ecclesia vix inchoata, mox, ut

dictum, abrupta erat: cogitationem suscepit Andreas, quonam modo

atgumentum istud copiose et perspicue explicaret. Itaque descriptionem

eius adornat; propositis a Iesuita et Lutberano Theologo, utriusque

partis argumentis, coram praeside veritatis cognoscendae studioso, non

secus ac si praesentes colloquerentur. Idque tanta fecit ipse

contentione ac studio: ut optarit; si fieri posset, non solum manibus,

sed etiam pedibus seribereposse: nec aliter se affectum esse dixit: ac

si quis sibi instaret, et ad festinandum urgeret. singulis diebus

complura scripsit folia: quae vesperi D. Heerbrando, tamquam pensum

suum, legenda quottidie misit. Absolvit seriptum duabus septimanis;

eaque die, qua in morbum incidit, ultim am im posuit manum.

Praesensit ipse mature; vitae exitum haud longe sibi abesse: et eo

ipso anno, quo vivendi sinem fecit, aliquoties dixit: se non fore diu

superstitem: huius vitae se pertaesum, cupere emigrare; et esse cum

Christo: quod multo sit melius. Anno etiam obitum antegresso,

aliquoties: ubitenpli, inquit, renovatio, ornamenta organi, tuboe et

horologium in turre templi, fuerint absoluta: postea moriar. Et

Badenae cum esset; proesente filio suo Ioanne ad Doctorem


page 656, image: s686

Heerbrandum dixit: Tumihi parentabis, et successer meus eris. Quibus

omnibus eventus respondit.

Cum ergo Deo visum esset, eum ex ergastulo corporis liberare: decimo

octavo Decembris in morbum incidit: cuius initium fuit catarrhus

vehemens cum tussi. Venit eadem die sub horam duodecimam, cum aliis,

quibus inspectio demandara, ad audiendas Oeconomi comtubernii

rationes: quas D Andreas exacte reddi voluit: ut tenuioris fortunae

studiosis consuleretur. Redegit itaque ad mediocritatem, ut potuit: et

tolerabilem victus rationem instituit Ibi nulla valetudinis ratione

habita mansit, collegis etiam dehortanribus, ad noctem usque: donec

rationes essent absolutae. Domum reversus peius habere cepit: ac circa

nonam noctis Heerbrandum ad se accersit. Qui cum nulla interposita

mora venisset: causa, inquit, cur te vocarim, hoec est. Nescio quid me

hac valetudine futurum sit: nec ignoro, varia adversarios de me, post

obitum sparsuros. Vocavi ergo, ut coram de fide doctrinaque mea

testarer: tuque defuncto testimonium perhiberes. Fuit confessio eadem,

quam coram aliis, ut mox dicetur, testibus edidit. Accedentibus deinde

medicis, qui de remediis inter se contulerunt; et pastore ecclesiae

Tubingensis D. Sigvvardo: Heerbrandus, sic volente aegroto, sub

undecimam noctis domum rediit.

AEgrotavit autem dolore lateris dextri, circa costas spurias

inferiores: et gravissimas, quoties tussiret, pumctiones sensit:

pleuritidem a partelaesa nominant. Sed non tantum membrana sueeingens

costas, exterior et interior: verum etiam musculi interni vicini

affecti fuerunt. Itaque maximam copiam pituitosae, lentae ac viscidae

materiae, toto morbi tempore reiecit. Quae res, cum

[gap: Greek word] , ut plerumque alias, non accederer, spem medicis recuperandae

valetudinis fecit. Sed cum, viribus in dies languescentibus, viscidam

illam, et glutinis instar tenacem materiam, variis adhibitis mediis,

reicere amplius non posset: natura victa morbo cessit, cum

decubuisset dies unum et viginti: et constantiam ac patientiam inter

cruciatus et punctiones acutas, homini Christiano convenientem,

praestitisset.

Cum igitur vitae finem appropinquare, ex defectu virium, sentiret: die

festo Epiphaniorum, pridie sui obitus, a contione matutina, vocavit ad

se Academiae Tubingensis Rectorem, Decanos tres, aliquot pastores,

quos hisce est affatus: Meministis, magnifice D. rector, clariss. viri

fratres, quam coram vobis, ante sriennium fere, cum etiam graviter

aegrotarem, confessionem fidei et doctrinae meae ediderim: vosque et

alios tum praesentes rogarim: set eius obitusque mei testes mihi

essetis: siquidem adversarii mei spargere possent; nescio quo

horribili mortis genere me exstinctum: eism non ecclesiae ipsor um

membrum fuerim: sed etiam gravissime


page 657, image: s687

impugnarim. Ad illam confessonem etiamnum me refero. Es sentio ac

iudico cam doctrinam, quam in sehola et ecclesia, voce ac scriptis

edit is defendi, veram et divinitus esse traditam: quam etiam cor am

tribunali Christi, infracto animo, ex verbo ipsius defendam. In cuius

rei fidem et confirmationem, iam in conspectte vestrum omnium

sacrosanctam Domini cenam percipiam. Commendo Rectori magnifico, et

senatui amplissimo, fidelissimam meam uxorem et liberos morigeros: ut

ubi illis vestra opus fuerit opera, vestro consilio et auxilio

adsitis. Et quia etiam homo sum, et humanis infirmitatibus obnoxius:

unde fieri potuit; ut veluniversum senatum Academicum, vel unum

alterumve ex isto ordine, veletiam alios verbis aut factis offenderim:

peto milsi ignosei. Maxime autem mihi curae fuit sincera relligio,

boni mores, et disciplina: quam etiam perro curabitis severissime.

Permagnum enim est, si iuvenis, qui huc studiorum causa mittitur,

disciplinoe neglectu corrumpatur. Ultimo, Te D. Varnbulerum, compatrem

meum, rogatum volo: ut si non convaluero ex hoc morbo, meo nomine

illusirissimo principi meo valedicas: eiusque celsitudinem rogare me

ut signisices: sicut hactenus, ita porro etiam uxoris meoe

fidelissimoe, et liberorum morigerorum, clemens et propitius Dominus

esse velit.

Postea publicam peccatorum suorum pastori recitavit confessionem, et

absolutionem petiit, accepitque. Quibus peractis Cena Domini, pastore

administrante, est usus. Postea Deo Patri caelesti ex animo gratias

egit, pro donato nobis Filio, pro verbi divini patefactione, pro vera

fide data, et similibus beneficiis. Quibus peractis, Rector

Universitatis de sua et senatus voluntate testatus, similiter et D.

Varnbulerus, fideliter se, quae petiisset, ad principem relaturum,

promisit: cumque singuli manu data ultim um illi vale dixissent, non

absque lacrimis discessum est.

Sequentem noctem, partim in sella sedendo, partim in lecto iacendo,

dormitabundus consumpsit. Adfuerunt autem filii per vices: donec

maturinum appeteret tempus, et vites paulatim deficerent. ibi tum

circa quintam pastor et medici vocati; qui in sella sedentem

invenerunt dormiturientem. Hic Moglingo medico, de valetudine, et

quomodo haberet, sciscitanti? vernacule respondit: von

Gottongeschieden: hoc est: a Deo nil separatus. cumque sexta

audirerur, quaesivit, quota esset hora? cui cum sextam esse

respondissent: mox, inquit, hora mea appropinquabit. Media septima

ipsemet de selia surrexit: et in conclavi semel iterumque obam

bulavit. Tum medici duo, ut qui putarent horam fatalem non ram

propinquam, abierunt; addita significatione; hora duodecima se

redituros, interea vero in officina medicamenta quaedam paraturos.

Circa septimam denuo in lectum so


page 658, image: s688

contulit: et ad pastorem adsidentem in scamno dixit: Metn lieber

Pfarheri/ esmuss geschieden sein/ da wird nichts auss: mipastor,

necesse est disiungamur, aliter nune sieri non potest. Cui pastor:

Artem, mi Domine, alios per quadraginta quatuor annos docuisti, pie

nempe moriendi: iam tempus adest, que ipse eam exerceas. Respondit

aeger: necesse est alium quempiam nobis adiungamus, qui sit nobiscum.

Christum, respondit pastor, habemus: qui pugnat nobiscum et pro nobis:

ut victoriam reportemus. Ad quod ille: ad Romanos seriptum est: In his

omnib superamus, propter eum, qui dilexit nos. In quam sentenriam

plura ex sacris literis dicta sunt, consolationis plena: ad quae ille

sem per apposite respondit, semperque de fidei in Christum constantia

testatus: Domino se vivere, Domino se moriturum.

Intervenit tum nobilis et pia matrona vidua, Agnes Megetzerin vicina:

quam ubi vidit; pileum nocturnum de capite detraxit: manuque porrecta,

cum pro isto, tum pro aliis benesiciis morbi tempore praestitis,

gratias egit: addita precatione, ut Deus omnium bonorum retributor, ea

et in hac et in futura vita compensaret. Cumque significasset, semel

se adhuc cum D. Osiandro cupere colloqui: extemplo missus est cum equo

Bebenhusium, qui accerseret. Sed ante, quam illi advenirent,

exspiravit. Interea a Pastore interrogarus: num in doctrina, quam

annis 44. ecclesiae proposuisset, perseveraturus esset? respondit, om

nibus qui aderat, audientibus: Ita, in hac confessione moriar: verba

etiam haec praeeuntem Pastorem securus est: In manus tuas, Domine,

commendo spiritum meum.

Tandem cum vires omnes concidere viderentur, filius Ioannes pastor,

parenti adsistens, sententiam Apostoli: Bonum certamen certavi: cursum

consummavi: fidem servavi: de catero repesita est mihi corona

iustitioe: in aurem inclamavit, quaerens: num sibi quoque hanc

iustitioe coronam repositam crederet? ibi apertis oculis eum intuitus

annuit; et alte attracto spiritu respondit: ita, quae postrema eius

vox fuit. Postea nihil prolocutus, sed intra se precatus est: et sie

in precibus atque [gap: Greek word] , dormienti similis animam

Deo reddidit: die septimo Ianuarii, inter ectavam et nonam matutinam

anno Christi, millesimo, quingentesimo, nonagesimo: cum vixisset annos

unum et sexaginta, menses novem, dies tredecim, horas sex: in

ministerio exegisset annos fere quadraginsa quatuor: in canc ellariatu

Academiae Tubingensis vigintiocto.

Funus elatum est humeris pastorum vicinorum octo; ad remplum ecclesiae

collegiatae, ubi sepultus est nono Ianuarii, magna frequentia omnium

ordinum: et in quo primum diaconus, postea Proepositus docuerat annos

triginta quatuor. Contionem in funere habuit Lucas Osiander, aulae

Wirtembergicae a sacris, ave typis exscripta exstat; ut et epicedia.

Post obitum a sacrificulis


page 659, image: s689

in vicinia de suggestu publice fuit sparsum: D. Andreoe ante sinem

vitoe suoe universam suam doctrinam, quam voce scriptisve esset

professus, revocasse, et erroris damnasse. Fuit et epistola

disseminata: qua omni asseveratione confirmate non dubitaverunt nescio

cuius spiritus homines: eum ante obitum anxie a suis pesysse; Iesuitam

actutum aslvocarent; qui sacra sibi administret. Quod cum derrectarent

illi: in desperationem incidisse; inque ea vitam finiisse. Sed talibus

sese oblectent illi: quibus fabulae et mendacia merae sunt cupediae.

Adipsum quod atrinet D. Andream, fuit is in docendo populo popularis,

ur distincte et perspicue posser eriam obsecura alias proponere, et

facile intelligerentur. In ex hortando ad vite emenda tionem,

increpando, et invehendo in vitia et mores depravatos, vehemens,

extollens vocem suam sicut rubam. In refutando adversarios sanae

doctrinae, potens; in consolando et perturbatos erigendo mitis: in

ciendis et movendis affectibus natura et arte instructus; et, si

quando opus erat, mera sonabat ronitrua, tansaque animi et vocis

contentione, vehementia et affectu pro contione loquebatur; ut etiam

media brumatote sudaret corpore, interulamque madefaceret omnem. Quod

et factum est penultima conciene, quam dominica secumda Adventus, ut

vocant, habuit, qua sinita, post ea nihilominus in maximo frigore, una

cum aliis Ecclesiae ministris, Cenam Domini, alumnis, qui magno

numere aderant, administravit: quam postea non minimam morbi causam

faisle est arbitratus, cum cessante motu et actione, frigidissimo

tempore, et omnibus gelu concresecntibus, calor iste omnis, et sudor

in iaterula, in frigiditatem, poris apertis, fuit conversus.

In schola, quando per graviora negotia publica, praesertim

peregrinationes frequentes, et crebra irinera, quae in diversa illum

rapuerum loca, non impediebatur, fideliter docuit: maxime autem

practicam Theologiam, cum magnum rerum Theologicarum plurimarum, usum

haberet et ex perientiam, studiosis Theologiae proposuit, quibus ad

ministerium Ecclesiastibum accessutos praeparavit. Disputationes

Tubingensi in schola proposuit plurimas, quibus materias difficilimas

et obscurissimas explicavit de persona Christi, de per sonali unione

duarum naturarum, de communicatione Idiomatnm, de pradestinatione, de

peccato originalt, et omnibus propemodum controversiis ecclesiasticis

horum remporum, contra omnes errores, quorum argumenta refuravit,

monstratis fontibus, et quidem ranto studio; ut plerumque dies

continuaret integros, aut etiam plures: adeo ut a nonnuilis etiam

superflua ea dicta fuerit diligentia.

In officio denique toto nullis unquam pepercit laboribus: nullis

molestiis succubuit, aut oneribus fractus fuit.


page 660, image: s690

Scriptis et epistolis, non solum familiaribus, sed et seriis

diversique ad diversos varii argumenti, ad omnis ordinis homines, dum

de variis interrogatus, respondit; et consilia dedit quoridie, cum

dies nulla transiret, qua non aliquot magna celetitate et felicitate

exaraverit. Nulla dies praeteriit, qua non plures ad eum comfluerent,

petentes consilium ab eo, dum om nibus gratificari studeret

Principibus viris fuit gratus et carus, cum in colloquiis esset

iucundus et suavis: in religionis, quam profitebatur, zelo fervens: et

qui summopere doleret, sicubi audivisset, alibi alios defecisse.

Familiam quam habuit copiosam ita instituit rexitque: ut quamvis saepe

peregre abesset: plurimum tamen etiam absens praesens fuerit suis

admonitionibus a peccatis. Homo tamem ipse etiam fuit, nec

[gap: Greek word] : ut multae et magnae sunt infirmitates humanae:

quas et in se agnovit; et remitti sibi a Deo ac homini bus, si quos

offendisset, petiit.

Scripta edidit plutima, ut fuit [gap: Greek word] : adeo ut

quidam vir doctus et dives Tubingam post obitum eius seripserit: se de

monumentis eius habere in sua libraria ultra centum et quinquaginta

variorum argumentorum opera: sed de his consulende sunt avido librorum

bibliothecae. Ex Iacobi Heerbrandi oratione parentali.

MATTHAEUS VOGELIUS.

NOrinberge hanc vitam incoat Matthaeus Vogelius, anno Christi

millesimo, quingentesimo, decimo nono, die septimo mensis Septemb.

piis parentibus natus. Qui cognito; filium felici ingenio, nec a

studiis abhorrente praeditum: ad liberalium artium atque pietatis

cultum a puero eum adhibuerunt. Cumque in patriae schola Sebaldina

fundamenta eruditioni superstruendae feliciter iecisset: a parenti bus

anno trigesimo quarto, post millesimum, quingentesimum, Tubingam

primum; deinde et Wittembergam, Lutheri et Melanchthonis inprimis

audiendorum causa, fuit missus.

Sed cum parens eius Leonhardus, vir pius quidem et bonus; sed non

admodum dives, ferendis sumptibus in filio educando non esset:

revocatus est ab eo, et a senatu Norico scholasticam functionem obire

iussus.

Verum Vitus Theodoricus, ecclesiae Sebaldinoe ea in urbe pastor,

perspecta ingenii ipsius iuvenis praestantia, tantum perfecit: ut

Andreas im Hoff senior, vir ornatissimus, Moecenatis personam


page 661, image: s691

in fovendo Vogelio sibi sumeret: et subsidium quinquennale ad

Theologica studia continuamda benigne subministraret.

Hoc beneficio, Viti commendatione, impetrato, Wittembergam rediit:

inque pietate ac literis ita profecit: ut lauream Philolophicam

utramque fuerit consecutus. Postea ingenii sui alia edens specimina,

profectus suos magnis viris Luthero, Meldanchthoni, bugenhagio,

publico in examine ita probavit: ut dignum iudicarint, cui

ecclesiastica functio committeretur.

Vacante itaque sub id tempus parochia in oppido Lauffen, prope Norin

bergam: ad illam a senatu Norico Wittemberga, anno quadragesimo quinto

est evocatus: ubi triennio praeconium evangeln fecit. Ab hac parochia

in urbem ipsam Norinbergam est translatus: in qua ad D. Iacobi

magnalia DEI populo Christiano publice enarravit Neque hic tantum

contionando; sed et confitendo, atque durissima quaeque, propter nomen

Christi, patiendo, verum se ecclesiae pastorem ac DEI ministrum

declaravit. Nam patria sua, quod formam illam religionis novam, a

Carolo V. obtrusam, amplecti nollet, pulsus anno quadragesimo nono: et

in exilio, tum coniuge, tum parentibus carissimis, per morrem est

privatus.

Postea cum, Domino Deo nostro sic dirigente, in Borussiam venisset:

Welavioe oppido officio pastoris quadreiennium ipsum functus est: ubi

et uxorem alteram duxit, quae tredecim eum liberorum patrem fecit Inde

Regiomontem vocatus: duodecim annis docendo in templo, et publice in

Academia sacra tradendo, necnon scholasticos magistratus gerendo,

utilem et ecclesiae et scholae operam praestitit: pestis eriam tempora

aliquoties expertus. Tandem e Bourussia, propter dissidia [note: * Osiandrica. Cedie e Bourss. ]

, et perturbatum ecclesiarum eius regionis

statum, cum uxore et octo liberis in Wirtembergensem ducatum secedere

coactus, a Christophoro duce, et nutricio ecclesiarum ac scholarum

summo, clementissime est receptus Nam et hospitium ei praebuit cum

suis liberale; et, cum non statim de functione commoda eo in ducatu

prospici ipsi posset, Kirchemii commoranti, perintegrum semestre, pro

alimonia subsidium hebdomadatim curavit benigne subministramdum.

Declaravit et porro idem princeps, erga eundem Vogelium, animum

prolixum et beneficum. Cum enim ecclesiae Horbergensi, de voluntate

illius, praefectus Vorgelius esset; ad salarium pristinum, augmentum

quinquagenorum florenorum adiecit. Quadriennio fere exacto, Gomppingam

translatus, et paucis annis post, Inspector sive superintendens

vicinarum ibi ecclesiarum est designatus.

Tandem aetate ad senium declinante, cum iam sexagesimum annum

excessisset, clemens illa principis Ludovici ducis Wirtembergici

gratia, gravioribus eum ecclesiae regendae curis et negotiis

sublevavit; atque Abbatiae munerc coenobio Alberspacensi dignata


page 662, image: s692

est. Ibi per undecim annos octoque menses in literaria

[gap: Greek word] ecclesiam et scholam fideliter plantavit: atque

praeter alios labores varios gravesque, Thesaurum illum theologicum

Germanicum et Latinum, in quo quadraginta amplius annis laboraverat,

ad umbilicum deduxit.

Verum, ur senectus, ex veteri proverbio, numquam sola venit; ita et in

Vogelio accidit: qui cum ex obitu secundae uxoris, qua cum triginta

octo annos sine offensa vixerat, luctum hausisser longe maximum;

auxerumt eum, ut nullum malum est solum, varia morborum genera. Itaque

ersi tertia iam ducta coniuge adiutorium sibi adseiveratitamen cum iam

octavum climacterieum agerer, virib. paulatim decrescentrib. fatalem

sibi imminere horam sensit. Ut iraque, pro beneficiis acceptis,

aliquamgrati animi significationem, ante suum ex hac vita discessum,

ederet: Thesaurum Latinum principi suo Ludovico obtulit: eiusque

gratiae et favori suos, iam iam orphanos fururos, paterna piaque

solicirudine commendavit: quin et silio, natu minimo, tum amanuensi

suo, aliquoties mandavit: ut post suum obitum in epitomen thesauros

Germanicos redigeret, atque evulgaret. Hoc modo cum domuisuae

disposuisset; mortem, quam praesagierat, placide obiit, decurrente ad

finem anno nona. gesimo prime, die tertio Decem bris, hora pomeridiana

duodecima: cum vixisset, inter varias aerumnas, annos septuaginta

duos, et menses fere tros.

Fuit hic discipulus Lutheri per quinquennium; et quam ab eo didicerat

doctrinam, constanter per omnem vitam propagavit. Usus autem inprimis

est patrono et praeceptore Vico Theodorice, Lutheri olim domestico et

convictore: qui non solum Lutheri publicas; sed etiam domesticas

contiones lectionesque calamo excepit, et in lucem edidit. Praererea

tenuioris fortunae scholasticos patrocinio comsilioque, quantum

poruit, iuvit: de quorum numero et hic Vogelius: qui quicquid in

literis profecit, acceptum Vito retulit. Auctor idem Vitus ei, ad

ministerium verbi vocato fuit: ut omne tempus a sacris laborib. vacuum

in templo, legendis domi Bibliis impenderet: atque ex singulis

capitibus insigniora dicta enotaret, primum neglecto ordine: post ad

certos locos illustriora saltem restim onia redigeret: atque ita locos

Theologicos solius seripturoe sacrae verbis constantes, adornaret,

omissis et Patrum, et Philosophotum aliorumque dictis, et guomis. Nec

enim patrum dicta ullam habent auct oritatem, nisi a scriptura: et

Philosophorum etiam argutissima atque acutissima in agone spiritus

hominem deserunt. Ex eo ergo labore natus est ipsi Thesaurus Biblicu;

tum Germanicus tum Latinus; quem de sententia Ioannis Brentii,

aliorumque Theologorum in eo ducatu, scholaque Tubingana, certos in

locos distribuit. Crevit autem Germanicus Thesaurus in septem tomos:

quos in Lati no in unicum contraxit: studuitque eo


page 663, image: s693

labore Theologiae candidaeis, et ministris ecclesiae, iuniorib.

presertim, subservire. Hoec de Vogelio ex ipsius Thesauri

proefationibus.

NICOLAUS ELNECCERUS.

NIcolaus Selneccerus ortus perhibetur in oppido Hersbruck, sub annum

Christi millesimum, quingentesimum, tricesimum secundum, die sexto

Decembris, hora noctis prima.

Elementis literarum imburus, et ad seholas publicas preparatus,

Witiembergam venit: ubi non solum docentes, in quibus praecipuus

Melanchthon, sedulo audivit: sed ipse etiam alios docuit domestica in

schola, aut eriam publica.

Wittemberga Lipsiam evocato, provincia et in templo, et in scho a

sacra explicandi fuit demandata: quam inter certamina varia ita

obivit: ut strenuum se praestiterit propugnatorem eius, quam a Luthere

traditam dicebar, doctrinae. Interfuit et colloquiis Theologicis,

reformationib. irem et visitationibus ut anno septuagesimo in ducatu

Brunsuicensi, a Iulio principe accersirus ubi quadriennum fere abfuit.

Docuit eriam aliquantisper, ut ipse seribit, in aula Augusti elect

Saxon de cuius eriam voluntate adiunctus est folenni renuntiationi

tituli et gradus in Theologicae professionis facultate, cum Casp

Cruciger, Henr. Mollerus Frid. Widebramum, Christoph. pezelius, et 1

Bugenhagius, Wittemb eo honore eslent ornamdi.

Decedit Selneccerus Lipsiae, die vicesimo quarto Maii, anno nonagesimo

secundo, fere sexagenarius. Symbolum curriculi sui usurpavit dictum

illud Psalmi: In manibus tuis sortes meae: quod huic disticho

inclusit:

Sum tuus, inque tuis manibus meatempora vitoe:

Nemo nocere mihi, te prohibente potest.

Librorum edidit permultum: quorum tituli in elenchis reperiuntur.

Acres ei intercesserunt inimicitiae cum Pontificiis, cum Flacianis,

cum Calvinianis, inprimis cum Theodoro Beza super illo Actorum tertio:

[gap: Greek word] : quod Beza ita Latine fuerat interpretatus:

quem oportet caelo capi. Hanc interpretationem Selneccerus et alii,

falsam esse, impiam esse affirmarumt. Ubiquitatem qualem staruerit:

ipse indicat ad Bezam.

UBIQUITAS. CHRISTUS DEUS ET HOMO, SEDENS AD DEXTERAM PATRIS, POTEST

SUO CORPORE ESSE UBICUNQUE VULT ESSE, ET UBI SE VELLE ESSE DIXIT ET

PROMISIT.


page 664, image: s694

Tantum de Selneccero ex ipsius quibusdam scriptis, elogiis doctorum

virorum, aliis.

CHRISTOPHORUS CORNERUS.

ORiundus hic fuit Fagis, Franconiae orientalis oppido: quod excepit

natum anno a Messia exhibito, millesimo, quingentesimo, decimo octavo.

Ad Conradum Wimpinam, cognatum suum, venit anno aetatis suae decimo

tertio: literisque tum sacris tum profanis egregie litavit.

Anno quadragesimo, Francofurti ad Viadrum publica auctoritate docere

cepit, Theologiae doctor, Academiae professor, et ecclesiarum totius

Marchiae Superintendens generalis designatus. Hoc docendi munus ipsos

quinquaginta quatuor annos, cum dexteritate et emolumento discentum

obivit: nec id sine variis laboribus et pugnis: quemadmodum tota

hominis vita in terris, nihil est aliud; nisi labor et militia

perpetua.

Destatione sua a summo militantis ecclesiae Imperatore discedere

iubetur, anno nonagesimo quarto, die decima septima Aprilis, aetatis

suae anno septuagesimo sexto. Successit ei in officio illo arduo

Christophorus Pelargus Suidnicensis Silesius, Theologus celebris ac

varie exercitatus.

Fuit cornerus modestus et solide doctus Theologus, non in sacris

solum, sed et in Philosophicis. Argumento sunt seripta eius Theologica

et Philosophica: ut Psalterium Davidis, cantica item sacra, hymni

ecclesiastici, symbola Oecumenica, scholiis illustrata, addita

oeconomia artificii Rhetorici: Commentarii in epistolam ad Romanos et

Galatas. Inter Philosophica eius praecipuam laudem meretur, doctorum

iudicio, erudita enarratio capitis illius in prioribus Analyticis

[gap: Greek words] : collegit idem diversorum auctorum in omnes

orasiones Ciceronis commentarios: et ecphrasin edidit epistoloe 1.

Ciceronis ad Q. Fratrem. Et tantum de Cornero indipisci petuimus in

continuatione Sleidani, chronologia Bucholceri, et elenchis librorum.


page 665, image: s695

CONRADUS LAUTENBACHIUS.

IN Thuringis Mutissariae loco et genere humili, honesto tamen, natus

est Conradus Lautenbachius, anno salutis humanae millesimo,

quingentesimo, trigesimo quarto: et eximiis animi radiis statim a

teneris unguiculis emicuit. Primis itaque pietatis ac literarum

elementis Isenaci, sub Bartholomaeo Rosino, post Northusae sub Basilio

Fabro Sorano, imburus; studiis velisicaturus severioribus, relicta

patria, perlustratis Erfordio, Francofurto, Maguntia, Haidelberga,

Argentoratum tandem, celebre literarum emporium, anno quinquagesimo

tertio, mense Martio, devenit.

Ibi cum paucissimis annis gradatim classes superasset omnes, ad

Acroases publicas, anno quinquagesimo sexto, admissus est. Quo tempore

[gap: Greek word] universam Encyclopoediam tam feliciter

percurrit: ut incrementa simul faceret in Theologia, cui quasi natus

videbarur, quam uberrima. Ex Philosophis praecipue Ioanne Sturmio et

Valentino Erythraeo; ex Theologis, Ludovico Rabo, Ioanne Marbachio et

Hieronymo Zanchio suit usus. Quorum attenta auditione ad philosophiae

simul et Theologiae culmen progressus fecit tam serios: ut pares non

solum multis post se parasangis relinqueret: sed et superiores

vinceret, vel saltem profectu adaequaret.

Carus autem et familiaris cumprimis D. Marbachio fuit: ita ut eo in

omnibus moderatore uteretur: eiusque consilio vitam institueret. Ab

illo ergo ipse adhuc iuvenis senilibus praefectus officiis, ecclesiam

Mundel sheimensem, agri Argentoratensis, docendam sortitus est: cui ea

cura, side et industria praefuit, ut omnino altioribus videretur

dignissimus. Cluente autem Interim illo famoso anno salutis millesimo,

quingentesimo, quinquagesimo septimo, mense Novembri, in urbem

retractus Diaconus ad Praedicatores primum, post in templo cathedrali

constitutus est: ubi suavitate et docendi gravitate admirationem

populi in se convertit.

Coeperat tum temporis reformari comitatus a Philippo seniore comite

Hanoviensi. Is igitur audita fidelitate et integritate Lautenbachii,

petiit a senatu argentoratensi illum Pastorem et Antistitem concedi

sibi in oppidum Neuvveiler, anno sexagesimo secundo. Ei ecclesiae

magno cum zelo ubi praefuisset biennium: accidit, ut vocatione alia

ordinaria Hunae villam Alsatiae superioris oppidum ditissimum et

fertilissimum, ditioni Wirtembergicae


page 666, image: s696

subditum, exciretur. Eo etiam, maxime suasu Marbachii, concessit.

Hoc in loco Halcyonia ipsi fuerunt: et a negotiis orium largissimum.

Quo fretus vir ad miraculum [gap: Greek word] , osorque ignaviae

acerrimus: ut tempoti, sibi et posteris prodesset, subcisivis horis

Iosephum, et eatalogum testium veritatis in Germanicum convertit, et

hunc praeterea illustravit felicissime: ita ut Paulo post a viris

magnis, nobili praecipue Iureconsulto Ludovico Grempio continuandi

Sleidani negotium illi commendaretur. Hoc ut in se receperat, ita

telam, iam aliquo usque deductam texuerat; cum illustrissimus princeps

Palatinatus Ludovicus Elector, re certa fama comperta, ad ecclesias

suas Haidelbergam ipsum invitat, anno millesimo, quingentesimo,

octogesimo: et ad operis continuationem manum et apparatum illi omnem

clementissime addicit. Erat autem [gap: Greek word] , quod aiunt

[gap: Greek word] . Vivo enim Electore, non ut principe suo, sed

ut patre: non ut Moecenate, sed (aequitas verbo sit) ut amico usus

est. Cuius etiam suppetiis et ope auxiliaria, historia ad umbilicum,

calcemque deducta est, successu plane prospero. Sed quo minus in

publicum id opus prodierit: factum est partim immaturo obitu ipsius

Electoris ac summi Moecenatis, partim adversariorum quorundam

molitionibus.

Haidelbergae vix menses consederat plusculos, cum ab Electore Ludovico

celeberrimae illic ad S. Spiritus Palatinatus Bibliothecae ordinandae,

et confusae ad certos loculos seu pluteos dirigendae mandatum accepit.

Quod officii tamen sui ratione habita quam diligentissima, biennio

confecit, cum tanta laude; ut iudiciumne eius an labores admirarezur

Princeps potius, incertum esset.

Huius obitum cum sequeretur starus omnis et religionis quoque mutatio:

Lautenbachius cum a sua sententia discedere nollet: dimissus est mense

Iulio, anno millesimo, quingentesime, octogesimo quarto. Convasatis

itaque suis, Argentoratum civis et municeps se denuo contulit, senex

iam et immensis laboribus prope fractus, non serviturus amplius sed

sumpturus rudem, et Historiae suae additurus limam.

Sed mensibus circiter duobus Argentor ati suis vacans, et tale nihil

cogitans, de novo vocatur a magistratu Francofurtano. Cui vocationi

paulo post novis literis confirmatae, cum non parere piaculare

putaret: peregrinationem hanc postremam suscepit, et ad D. Catharinam

se conduci passus est ineunte anno octogesimo quinto.

Ibi cum munere sibi demandato decennium fideliter functus efset, vitae

tandem atque morum huius saeculi satur, decimo octave Aprilis, anno

nonagaesimo quinto mortalitatem exuit,


page 667, image: s697

et luctu publice, sollennitate insueta deductue acsepultus, gemitus et

vora bonorum omnium post se reliquit certissima. Peregrinatus est in

hoc mundo annos sexaginta waum: ac si quisquam alius, ipse comprimis

[gap: Greek words] .

Quae virtutis erant puer omnia tulit, vir omnia fecit. Iprosperis

[gap: Greek word] ; in adversis [gap: Greek word] atque

infractus. Hunc omnis vitae suae scopum praefixit, nocere nemini,

prodesse omnibus. Laborum ita toleraus, et satagens: ut si quae dies

ei sine linea effluxisset pridie, paenitudine exedisset se postridie.

In libraria ipsius, huius veritatis reperta fides est. Nam voluminum

tantam molem scripsit sua manu, quantam manus non descripsissent

quatuor, circuitu tam volubili. Fama et foris et domi celeberrimus:

quamquam (ut fere solent sordescere domestica) foris magis. Quin et

aegrotus nonnumquam pereuntis inaniter temporis iacturam ita aequo

animo ferre non poruit; quin identidem et ingemisceret, et damnum

deploraret: [gap: Greek word] erga omnes, maxime hos, quos

commendaret ordinis aequalitas, et vitae cumprimis puritas. Contra

vitiis delibutos et fucatos, mirum quam censor rigidus, iustus; quod

arbitratetur sacrae professionis homines, ante alios, naevis et

maculis notoriis carere debere. Carminis cultissimi tam felix auctor;

ut sihuic studio se totum dare voluisset: illustres quosque poetas

aequare facile potuerit.

In matrimonio annos exegit triginta septem exuna coniuge pater factus

liberorum undecim, plerumque filiorum, quorum quosque literis

condiscendis aptos ita studiose impensis suis instituendos curavit: ut

omnem pecuniae iacturam recte informationi illorum longe posthabuerit.

Ex quibus omnibus unicus relictus superstes Iosephus, Philosophiae et

medicinae Doctor.

Et tantum de Conrado Lautenbachio: qui symbolum hoc in ore perpetuo

habebat: Durabilis misericordiae patriae lex Iesus.


page 668, image: s698

IACOBUS HEERBRANDUS.

ANtiquum literisque clarum est genus Heerbrandorum, vel Ioannis

Trithemii abbatis Spanheimensis, non malae notae historici,

testimonio; qui haec alicubi: Michael Heerbrand de Duren, ordinis

sanctae Marioe semper virginis, de monte Carmeli, fuit Erat autem vir

doctissimus atque singulari eloquentia proeditus: adeo ut non solum in

vicinia; sed etiam ad remotioraloca, et cathedrales ecclesias

evocatus, admiratione maxima contionaretur. Postea factus est prior

conventus Creutzenachensis in Dioecesi Moguntina: praeterea sacrae

Theologiae lector, quae officia magna diligentia optime peregit Itaque

apud Ioannem comitem Spanheimensem ultimum, erat in magna auctoritate:

ita ut ob familiarem cum eo conversationem multa bona suo conventui

impetrarit. Scripsit is collationes synodales, atque sermones de

tempore, et sanctis cum aliis. Floruit annum circa millesimum

quadringentesimum duodecimum. Hactenus ille. Est aurem Dura praecipuum

agri Iuliacensis oppidum, Coloniensi provinciae vicinum, olim imperii;

fortuna Domini sui quondam infelici, et ipsum infelix. Ex hoc oppido

maiores Heerbrandi migrarunt, et Gengae in Noricis sedem domiciliumque

fixerunt. Eo enim in oppido vixit avus huius Petrus: in eodem et Pater

Andreas civium numero est adscriptus. Fuit iste vir ingenio praestans,

qui et ipse literas, et Latinam linguam didicerat. Arithmeticam

exactissime, ut et Musicam utramque, vocalem et instrumentalem

calluit: cui plus aequo temporis se tribuisse saepius est conquestus:

adeo ut animum suum illis a studiis alienatum cum dolore postea magno,

sed nimis sero sit confessus. Intellexit tum demum studiosis

adolescentibus esse debere Musicam animorum, post labores, ingenuam

refectionem; [gap: Greek word] , non autem

[gap: Greek word] non [gap: Greek word] .

Deseruit itaque haec studia, cum quidem tantum in eis profecisset; ut

sacros ordines consequi potuisset; eam artem amplexus, quam et Doctor

ille gentium, Divus Paulus tenuit et exercuit.

Sub id tempus Lutherus Papatum ex sacris literis coepit impugnare:

cuius scripta Andreas Heerbrandus, quemadmodum et sacra Biblia lingua

utraque tam diligenter legit: ut pleraque memoriter teneret, atque

ex lisdem cum sacrificulis disputare posset. Ob pietatis ergo studium

vitaeque integritatem facile uxorem nactus est familiae illius loci

praecipuae Barbaram


page 669, image: s699

Martini, quam duxit, anno Christi millesimo, quingentesimo, vicesimo.

Eo in matrimonio natus est Iacobus hic, anno vigesimo primo, die

Augusti duoderimo, intra horam sextam et septimam matutinam. Hic annus

tum in ecclesia tum repub memorabilis est. Ersi enim tunc ecclesia

magnis et formidabilibus agitata fuit turbinibus: nihil tamen in eam

vel inferorum portae valuerunt. Clarus insuper est Caroli de

Mediolanensibus victoria: clarus Ferdinandi, Caroli V. Fratris, et

Ludovici Regis Ungariae nuptiis: quorum alter alteri fororein suam

nuptum dedit: utinam idem annus amissione Albae Graecae non fuislet

funeaeus.

Eluxerunt statim in puero tria praecipua: ingenium et indoles, quam

Graeci [gap: Greek word] dicunt. deinde

[gap: Greek word] seu discendi cupiditas: denique [gap: Greek word] ,

adsiduitas in discendo. Quas eximias dores um in filio animadverterent

parentes: ingenuis eum discipl nis mature consecrarunt in patrio ludo,

anno aetatis septim. Accessit et domestica disciplina: qua parentes

ipsum a teners ad virtutem, et quae virtutum omnium caput est, ad

pieatem adsuefecerunt: eumque ex singulis conciombus ali cuid

observare, domique interrogatum reddere, voluerunt. Duodecim itaque

annorum erat puer, cum his studiis deditus, delectari iis im pense

coepit: legitque tum Biblia Lugduni anno millesimo, quingentesimo,

decimo nono, impressa, a patreipsi empta: quibus demceps etiam per

omnem vitam fuit usus. Acne quicquam silio, in studiorum curriculum

ingresso, impedimenti inicererur; Musicam, qua delectabatur, pater

nec docere eum ipse, nec ab alio doceri voluit: metuens, ne idem quod

sibi, filio, praesertim peregre versanti, eveniret Grammaticae rudi

mentis qualibuscumque in patria imbutus, Vimam deductus est a patre,

ad informatorem bene doctum et diligentem eo tempore; quo e vita

Erasmus Roterodamus, iam sepruagenarius, excessit. Hoc mortuo sequenti

mox anno, Colloquiorum liber magno cum applausu eruditorum in scholas

est introductus, et avidissime lectus, quod ab ingenii praestantissimi

summaeque viro eloquentiae conscriptus; argumentis ex media rerum

natura desumptis, hominumque vita, et mirabili quadam dexteritate,

suavissimoque dicendi genere morum ac pietatis praecepta traderet.

Quod vero simul Pontificiorum errores, atque vitia alicubi

demonstraret, in reformatione ecclesiae a Paulo pontifice suscepta,

publice fuit prohibitus: quasi in eo perniulta essent; quae teneris et

im peritis animis impierarem inculcare, atque lubricam aetatem

depravare possent. Nihilominus molto quam ante cupidius, ut post

interdicta fieri solet, lectus est, etiam Ulmae ab Heerbrando, qui

huic libro rum incubuit diligenter, et inde plurmum fructus et rerum

et Latinitatis percepit. Vigebant


page 670, image: s700

studia tum linguarum et artium Ulmae, pro ratione illorum remporum

mediocriter. Quare iactis utriusque linguae fundamentis, sesquian num

ibi mansit. Anno deinde a Christo nato trigesimo octavo, aetatis vero

decimo septimo, pater eius celebritate scholae Wittembergensis

permorus, et simul ut illa duo lumina Martinum Lutherum et Philippum

Melanchthonem videret audiretque, eo silium ablegat: Melanchthoni

etiam per amicos et fautores commendatum: cui ipsemer postea

diligentia sua, studioque singulari amplius se commendavit. Fuit autem

annusille, quo Wittembergam venit, multis magnis rebus illustris.

Dalsae enim regnum Evangelium recepit: Caesar et Galliae rex amice

eongresti: Parisiis Biblia Anglice excusa: argentinensis schola

inwrura: Ioachimus Eleetor Brandeburgicus Augustanam contezionem

amplexus: secta Antinomorum detecta: mare in tegno licapolitano

milliaribus octo Italicis siccatum: quo loco ignis vim cinere erumpens

multa loca misere devastavit.

Itaque hac in academia Heerbrandus praecepta omlium artium et

disciplinarum haufit, summo studio et vigilantia usus semper, tamque

temperis parcus, nullam ut horulam transmitteret otiosam: quod ad

eruditionis comparandam copiam, adiumentum longe est maximum.

Sodalitia et comessationes, ingeniorum etiam optimorum, memoriae,

disciplinae, morum elegantium, adeoque studiorum iuventutis

certishmas, et nocentissimas pestes, cane peius et angue declinavit:

adco, nomen ut inde Suevicae noctuae a quibusdam convictoribus

deportarit: quibus pocula magis et chartulae lusoriae, aut alea curae:

quam studia. Sed ipse quicquid hoc est cavilli ad tempus ferre maluit,

quam illorum helluonum ieiunitatem et famem eruditionis experiri; aut

ubertate et copia doctrinae per id tempus sibi comparatae, carere.

Deambulationes quoque, licet et animis assiduo studendi labore

defatigatis, recreandis, et corporibus relevandis plurimum prosint:

adeo tamen, quod et ipsae plurimas otii et negligendorum studiorum

praebeant occasiones, vitavit: ut integrum quinquennium ab illis se

abstinucrit, et portis pedem, animi gratia non extulerit. Lutheri

autem et Melanchthonis lectiones omnes studiosissime audivit: quorum

hic quottidie binas horas publice docendo consumpsit; et quidem singulis

diversas materias diebus, Dialecticam, Rhetoricam, Orationes

Ciceronis, Ethicam, Mathesin, Graecum aliquem auctorem, lectiones

theologicas binas. Haec ita singulis hebdomadibus inexhausto labore

continuavit: et, quod peculiare vir is habuit excellentissimus, omnium

artium praecepta, verum ad usum transtulit; eumque mire facili arte

monstravit; adeo ut vel hoc nomine


page 671, image: s701

immortales illi, ab omni studiosa posteritate, gratiae debeantur, et

perpetua huius ingentis beneficii memoria. Cum studiis philosophicis

Theologiam coniunxit, et lectiones omnium Theologiae professorum

indefatigabili sedulitare audivit. Ipsum Lutherum, enarrantem Genesin:

Ioannem Bugenhagium Pomeranum, Pastorem ecclesiae Wittembergensis,

Deuteronomium: Crucigerum seniorem, Ioannem Evangelistam. His omnibus

Georgium Maiorem privatim sacra docentem, et priora capita Geneseos

explicantem adiunxit. Neque tamen hic diligentiae, desideriique sui

metam posuit: sed ut lectionum, ita contionum erat avidissimus

publicarum. Omnes proinde summo rum istorum virorum contiones assidue

audivit, excepit, repe tivit, ruminavit, et ad ususm suum partim animo

memoriaque tenaci, partim scriptis reservavit.

Ut autem honorificum et publicum vitae suae, doctrinaeque restimonium

haberet; ad magisterii gradum aspiravit: eumque anno quadragesimo

consecutus est; cum quidem ante biennium impetrare potuisset. Integrum

vero quinquennium vitam Witrembergae homine studiosissimo dignam et

propriam egit: ad quam ipsi tribus annis parentes sumptus liberaliter

subministrarunt: duobus sequentibus, cum salutanter apud animum suum

illud vulgatum, docendo nos discere, perpenderet; et hac ratione

honesto labore, et industria victum iam ipsum sibi quaerere posset,

impensis parentes omnibus, ne aliquando de studiorum sumptibus (ut

fieri saepe consuevit, praesertim apud imperitum vulgus, invidos, et

iniquos studiorum liberalium aestimatores) contentio inter fratres

oriretur, sublevavit; et aliorum institutione, ad quam idoneus iam

erat, et expetebatur etiam, se sustentavit; dum aliquot horas de

studiorum suorum cumulo, quottidie, tum vero praecipue cum a publicis

praelectionibus vacabat, succidit; et magna laude discipulis suis

philosophiae studiosis privatim impertitus est.

Cumque sub idem tempus e Theologiae scholis prodire iam, ac theoriam

ad praxin traducere se posse confideret: ut ad ecclesiae ministerium

se praepararet, et actionem in oratione periclitaretur: aliquoties

vicinis in pagis contionando se exercuit, et egregia Theologicae

cognitionis edidit specimina. Hac eius aptitudine Melanchthon motus,

ecclesiasticam ipsi conditionem obtulit: quam tamen, quod studiorum

Theologicorum telam absolvere animus esset, modeste recusavit.

Circa id tempus Archiepiscopus Colonien sis Hermannus, princeps

Elector, ecclesias suas a Pontificiis erroribus reformaturus,


page 672, image: s702

Argentina Bucero, ex Hassia Pistorio, e Saxonia Melanchthone vocatis,

id muneris commisit. Et quamquam Clerus, Decanus, Gropperus, et

canonici vehementissime se illi opponerent: non tamen his cessit

Archiprae sul: sed constans et intrepidus perseveravit: donec post

triennium Victor Carolus in bello Protestantium eum ab officio,

Pontificis Romani hortatu, removit. Illa oblata Melanchthonis vocati

occasione, honorifica duo testimonia publica ab Academia

Wittembergensi accepit: unum a Collegii philosophici Decano, alterum a

Rectore, cuius auctor fuit Melanchthon; et elapso iam quinquennio, cum

sine iactura studiorum id fieri putaret: parentes et cognatos suos

invisere voluit; domumque reversus est, haud equidem animo deserendi

Wittembergam: ut qui ibi supellectilem et librariam et vestiariam

reliquisset: sed certo cum proposito redeundi ad amica Musarum

consortia Academica. Verum Deus, cuius providentia omnia reguntur,

hunc etiam Heerbrandi in patriam reditum aliter gubernavit.

Etenim cum sui profectus specimen a patriae pastore iussus esset

edere, die Pentecostes, rara hominum frequentia contionem habuit

talem, quae ab omnibus auditoribus fuit approbata et commendata. Quo

facto parentes mirum in modum exhilarati, procul a se rursus eum

abire, Wittembergamque redire noluerunt: animos illorum dirigente

Iehova, qui iam ante sapientissima sua providentia Tubingensi

Academiae Ducatuique Wurtembergico virum in Evangelu doctrina

conservanda; et amplificanda, ceu singulare organum et ornamentum,

praeter cetera, destinaverat. Itaque parentum auctoritati et

voluntati obtemperans, Stutgardiam, urbem patriae vicinam, se

contulit: et operam suam ecclesiis Wirtembergici Ducatus obtulit: anno

quadragesimo quarto, mense Augusto, cum natus ipse esset annos viginti

duos.

Erat tum magna doctorum Theologorum eo in ducatu penuria: et

recipiendorum in ministerium praeerat examini, Erhardus Snepfius,

ecclesiastes Stutgardianus, generalis Ducatus superintendens, magna

tum apud Principem Ulricum, gratia ac auctoritate. Hic propositis

Heerbrando duabus tantum quaestionibus; cum ad illas apte prompteque

respondisset, statim in haec prorupit verba: Dominus te mihi obtulit.

Et vere id vatidicoque spiritu.

Destituta tum ecclesiae Goppingensis parochia ministro erat, conditio

satis honorifica, cui adiuncta aliarum vicinarum ecclesiarum

inspectio. Huic ipsum confestim praeficere volebat Snepfius. Verum

Heerbrandus; cognito in utbe Tubingensi vacare Diaconatum; huc illi,

licet dignitate et utilitate praevaleret, praetulit: ac M. Ambrosio

Kern, qui tum ctiam Wittemberga


page 673, image: s703

venerat, reliquit; ipse vero Tubingensem accepti provinciam:

praetendens amorem studiorum; quae Witrembergae feliciter inchoata,

Tubingae ad finem perducere tandem decrevisset, uti et factum. Hac

siquidem conditione praeclare in sextum usque annum functus est, et

propositum suum, cum publice lectionibus audiendis, rum privato studio

et assidua lectione feliciter ursit; et optatum nactus est findem.

Itaque anno quadragesimo quarto, die quinto Septembris praeside illo

Snepfio ad propositiones de ecclesia publice respondit. Ac he praeter

officium publicum ullis impediretur obistaculis, in quartum annum

cclebs vixit, mensa pretio tolerabili, in Stipendio principis

conducta. Praeter huius sacri labores officii Mathemata privatim

interpretatus est. Crebras quoque tum in arce Tubingesi contiones

coram principe Ulrico habuit: qui eum, iuvenem licet Theologum,

amavit; et simul ac primum in arce fuisset contionatus, consiliariis

commendavit; magnum aliquando Theologum praedicens futurum.

Inc derant posthaec tristia et calamitosa tempora anno quadragesimo

sexto mortuo Luthero: sicut magnorum virorum et iustorum mors

plerumque ominosa est. Paulo ante vitae finem Lutherus ad amicos,

orate, inquit, Deum, ut Evangelii doctrinam vobis conservet. Pontifex

enim et concilium Tridentinum dira moliuntur. Hoc praesagium quale

fuerit, eventus docuit. Post famam, maximos fieri a Caesare,

Ferdinando, et Pontisice bellicos apparatus: contra Germaniam ipsam

bellum exarsit, quod, ut nimis notum, Imperator Carolus Electori

Saxoniae Ioanni Friderico, et Philippo Hassiae Landgravio, eorumque

confaederaris urbibus Imperialibus, movit. In eo singulari Dei

consilio et permissu, superior evasit Imperator, captis illis et

subactis. Quae autem tum fuerit in Germania rerum facies, quanta

conturbatio et trepidatio: cordatus quisque per se aestimare potest.

Anno sequenti quadragesimo septimo, cum paululum bellici motus

remisissent, reconciliato Caesare: uxorem duxit illo aetatis tempore;

quod ommum doctorum calculis incundo coniugio plures ob causas oprimum

staruitur. Nuptias celebravit Mense Februario, cum virgine Margarita,

filia Conradio Stamleri, consulis Tubingani, et in consistorio

Wurtenbergici Ducis supremo adsessoris. Coniugium hoc fecundum et

iucundum fuit: in quo susceperunt liberos undecim, octo filios, tres

filias: e quibus plerisque honestissime elocatis, et avus et proavus

est factus.

Victor autem imperator Carolus V. non solum pro suo politiam arbitrio

constituit; et mutavit, quae voluit; omnibus propter potentiam et

auctoritatem formidabilis; verum etiam


page 674, image: s704

doctrinam et religionem sinceram Pontificis instinctu mutaro summe

conatus est. Anno ergo quadragesimo octavo librum illum, qui dicebatur

Interim, ob causam saepe indicatam, ab artificibus quibusdam

Pontificiis compositum, in comitiis Augustanis proposuit: in quo

Evangelicis concedere non nihil videbatur: sed revera totum Papatum,

quoad doctrinae corruptelas et idololatricas ceremonias, quas omnes

iste confirmabat, coloribus pictus introducebat.

Obtrusa autem est ea forma per vim Principibus et Imperii civitatibus

in Suevia, et alibi, invitis: ur qui a Pontifice Romano secesserant:

nec Imperatori se poterant opponere: qui cum exercitu praesens comitia

celebravit armata. Quamobrem ista mutatione, vetus iam dudum abrogata

rursus invaluit idoloatria, dimissis ab officio, et anno quadragesimo

octavo circa finem, eiectis omnibus ecclesiae ministris in Suevia; qui

formam istam et impietatem recipere recusabant. Dimissus igitur est et

tum Heerbrandus ipso die Divi Martini, officio diaconi functus

Tubingae ultra quinquennium, quod impiam istam religionis formulam

nollet amplecti.

Venit autem sub id tempus Tubingam Osvvaldus Schreckenfuchsius, vir

praeter cetera Hebraeae linguae peritissimus. Huius ergo operam, cum

Iacobo Andreae, Theodorico Snepfio, et Iacobo Dachtlero conduxit; ut

privatim linguam Hebraeam docerentur. Ei studio totum se Heerbrandus

per illum annum consecravit: donec circa finem anni quinquagesimi,

mortuo Ulrico duce successit filius Princeps Christophorus; qui primam

religionis suscepit curam: et cum aliis Theologis atque ministris

Heerbrandum revocatum, pastorem ecclesiae Herrenbergensi, et vicinis

Ephorum praefecit. Saepe tunc ad eum excurrit salutandi causa I.

Brentius, familiaritate eius mirifice delectatus: adeo ut aliquando in

haec eruperit verba: Quoties te video, toties gaudeo. Quaerenti

Heerbrando causam, respondit: Nam et tu ecclesiam docendo iuvabis:

longe lateque sinceram doctrinam sparges et propagabis: eris ecclesiae

praesidio et ornamento.

Anno codem quinquagesimo paucis post mensibus pridie D. Georgii

Heerbrandus Doctor Theologiae Tubingae creatus est; competitore et

consorte honorum Iacobo Beurlino: de quo supra a nobis dictum:

spectatore in Academica illa panegyri parente suo Andrea.

Anno sequenti Tridenti Concilium illud, quod diu moliti fuerant

Pontificii, habebatur: et omnibus quicumque de religione aliquid

proponere vellent, apertum et liberum offerebat aditum abitumque.

Missi igitur eo cum Politicis Theologi Evangelici: e quorum numero et

Heerbrandus. Verum quid inibi actum effectumve sit: alibi et a nobis

expositum est:


page 675, image: s705

et omnibus historiarum non plane hospitibus, minime ignorum.

Post reditum Heerbrandus, utpote intelligens facile, quibus ad talia

certamina telis opus esset habiturus, deinceps ipsos annos quatuor cum

dimidio Patrum assiduae lectioni tribuit. Ut enim miles in aciem et

pugnam proditurus, multo ante domi se necessariis et sibi

convenientibus armis instruit: sic et Heerbrandus ex Patribus

testimonia, de omnibus Theologiae doctrinae partibus excerpta, in

locos communes congessit: ut iis, sicubi res ita ferret, contra

Pontificios uteretur. Et sic res habet: duo sunt armorum genera

validissima in Theolegicis certaminibus: primum caelestium literarum

monumenta [gap: Greek word] et [gap: Greek word] : deinde

orthodoxae antiquitatis testimonia [gap: Greek word] . Excerpta

illa locorum communium Theologiae Patrum, publici iuris facere saepe

ei animus fuit: sed quo minus, quod voluit fecerit, obstiterunt

catenati officii labores.

Anno namque quinquagesimo sexto, lectione Patrum iam absoluta, una cum

Iacobo Andreae, et Simone Sultzero vocatus est honorificentissime a

Carelo Marchione Badensi ac Hochburgensi, ad reformationem ecclesiarum

et ditionum ipsius: atque Superintendentem illarum generalem: cuius

operam illi dux Christophorus ad unum annum concessit. Ita Heerbrandus

Pfortzemium, ubi tunc Badensium aula Marchionum erat, cum familia

profectus summo praestitit dexteritatis et successus elogio: mirifice

sibi gratulatus, quod errores Papales deregendi et refutandi

peropportuna sibi hoc modo praebita esset occasio. Quamobrem non modo

voce gravi validaque veritatem Evangelii adseruit: verum etiam

ordmationem ecclesiasticam, Augustanae confessioni conformem,

conscripsit: quae Theologrum Iacobi Andreae Theologi Wirtem bergici,

Maximiliani Morlini superintendentis Coburgici, et Simonis Sultzeri

Basiliensis approbatione confirmata, anno eodem, nomine Caroli

Marchionis Badensis in publicum exivit. Anni sequentis initio,

Ianuarii die octavo Albertus Marchio Brandeburgicus, heros

fortissimus, Marchionis Casimiri et Susannae Bavaritae filius, cum ab

hostibus suis victus et tandem in exilium pulsus fuisset, Pfortzemii,

apud affinem suum Marchionem Carolum, anno aetatis suae trigesimo

quinto, mortuus et sepultus ibidem in templo S. Michaelis. Adfuit huic

Heerbrandus: qui discessum eius ex hac vita pium, et cetera omma

scripto edito declaravit.

Ut autem labor laborem, sic etiam honor honorem trudebat, atque

Heerbrandum iam insequebatur. Vix enim duos menses cum Pfortzemii

fuislet, et salvifici verbi praedicationem instituisset, a Rectore et

senatu scholae Tubingensis ad professionem Theologicam est vocatus.

Quare volente duce Christophoro,


page 676, image: s706

studium scholae suum addixit, hac addita diserte tamen conditione; ut,

cum operam suam Marchioni ad annum condixissen ne opus recens

inchoatum imperfectum relinqueretur, sibi totum illud promissum tempus

isthic integrum esset permanere. Quod volentes Rector et senatus

concesserunt. Accidit interea ut cum Marchione Heerbrandus ad

conventum Principum et Theologorum Francofurtum descenderet: ibi

Elector Palatinus Dux Otho Henricus, qui tum una aderat, in

pacificatione et transactione Landgravii et comitis Wilhelmi Nassovii,

fama tum et auditione ipsa de heerbrandi praestantia certus, ipsius

operam, ut in Haidelbergensi schola Theologiam publice doceret,

clementer, honestissimo oblato stipendio, expetivit. Sed cum id fieri

ratione posset nulla, gratias ipsius celsitudini, pro honorifico de se

iudicio egit., Hac illustri vocatione Marchio Carolus magis iam

incitatus, ipsum etiam apud se detinere, multis et magnis oblatis

conditionibus discupivit. Ne vero quae stus illic causa remanere

videretur, cum nullam haberet a Christophoro duce optimo discedendi,

et fidem Tubinganae scholae datam fallendi, rationem, elapso anno

Tubingam, cum familia salva salvus rediit, omnibus desideratus et

exspectatus: ac paulo post, invocato Dei nomine, professionem suam

Academicam feliciter est exorsus.

Fuit autem Heerbrandi lectio ordinaria Pentateuchus Moisis, quem in

suae professionis annorum quadraginta curriculo quater absolvit.

Eundem quoque pro contione, cum professioni scholasticae

ecclesiasticum quoque munus sustineret coniunctum, diebus Iovis

publice enarravit. Tanta autem fide, et adsiduitate docendi fecit

officium in schola, ut horas ullas se neglexisse, meminisse non

potuerit: nec unquam ad docendum nisi probe praemeditatus accessit:

rationemque docendi methodicam sollicite semper obfervavit eam; quam a

praeceptoribus, Melanchthone praecipue, didicerat.

Neque vero publice tantum docebat et contionabatur: sed domi quoque,

quoniam inexhausti erat studii, fructuose laborabat. Anno enim

quinquagesimo octavo, contra Petrum a Soto librum scripsit satis

magnum, de ecclesia, patribus et conciliis, postea typis excusum una

cum aliis, contra eundem Petrum, a collegis ipsius scriptis, Iacobo

Beurlino, Theodorico Snepfio et Ioanne Brentio, quorum singuli partem

illius libri refutaverunt. Deinde anno quinquagesimo nono, biennio

postquam Tubingam venerat, primum ab Academico senatu Rector

Universitatis est declaratus. Quem magistratum in Academiis summum et

honorificentissimum, sed et difficilimum, laboribusque et molestiis

plenissimum, deinde octavum, exemplo fere inusitato, summa prudentiae,

dexteritaris et iudicii laudo


page 677, image: s707

gessit: ac nisi Cancellarius Academiae fuisset creatus, haud dubie

saepius interea fuisset idem ei Rectoratus gerendus. Anno sexagesimo

primo sub finem fere, collegii ecclesiastici sive templi Tubingensis

Decanus et Ecclesiastes est constitutus. Praeterea superintendentem

egit et illustrissimi Principis Stipendii, ducentorum fere semper

alumnorum, ex quo tot reverendi et clarissimi viri in ecclesiam

prodierunt: et Martiniani illius laudati, et Rei pub, universae

fructuosi: quando inibi Theologi, Iurisperiti, Medici aluntur.

Contubernii insuper generalis fuit per annos plurimos inspector.

Quemadmodum Oeconomiae Universitatis etiam per annos amplius viginti

Deputatus: utlissimam Universitatis civibus omnibus navans operam.

Nec domi tantum suis fuit notus acceptusve Heerbrandus: sed fama eius

etiam foras emanavit et sparsa fuit. Quare quem ad modum ante ab

Electore Palatino: sic anno sexagesimo secundo a Saxoniae ducibus

Ienam, ad docenda illic sacra, clementer et honorifice fuit evocatus.

Illustris sane admodum haec et legitima fuit vocatio: in qua praeter

familiae sustentationem, in annuum salarium mille ei offerebantur

floreni. Sed cum Tubingensibus natus divinitusque datus videretur:

prudenti consilio Principis Christophori, professor et ecclesiastes

celeberrimus, quamvis sollicite expeteretur, dimissus non est: quin

ipsimet Heerbrando causa nulla visa est, cur patriam, parentes,

socerum, amicos relinquens, se prolemque numerosam alio transportaret.

Cum itaque sui copiam tribus principibus denegasset: Tubingae sede

fixa animum ad rem familiarem honeste augendam appulit: donata ipsi a

liberalissimo duce Christophoro area; in ea domum egregiam

aedisicavit; fundos, prara, vineas, opima praedia, a socero accepit:

quorum tamen omnium curatio, per coniugem potissimum, feminam

sollertissimam et rei farniliaris studiosissimam ac peritissimam, fuit

administrata. Ipse siquidem studiis ita fuit affixus; ut omne tempus

perire duceret, quod iis non esset impensum. Cuius rei argumentum sunt

libri et scripta ab ipso elaborata: de quibus postea dicemus.

Anno Christi nonagesimo ipsi iam seni septuagenario, tantus accessit

ad priores dignitates cumulus, quantus in Wirtenbergico ducatu, et in

ecclesia illius, atque Academia fere potest maximus. Declaratus enim

est illustrissimi Ducis consiliarius, ecclesiae praepositus, Academiae

cancellarius, novi Collegii Inspector: id quod futurum D. Iacobus

Andreas praesagrisse drcitur. Istis officiis amplis sane et arduis

toto, quod superfuit, vitae curriculo, mira et rara cum diligentiae

industria


page 678, image: s708

functus est: ac postremis praesertim annis labores eius auxerunt

obitus tum liberorum, tum coniugis: qui vulnera ei inflixerunt

acerbissima. Vixerat cum illa uxore annos quinquaginta et semestre: ac

vere baculum senectutis suae habuerat. Hac itaque anno nonagesimo

septimo, die nona Novembris, amissa, ipse viduus sequenti anno magis

magisque, quasi avulsa a corpore suo parte principali, coepit

languescere: vires corporis et ingenii amittere: incessu ita laborare;

vix ut duci: nedum incedere posset. Ratus itaque quod res erat,

prodromos fatalis diei adesse: mature collegit sarcinas; seque ad iter

caeleste paravit.

Anno enim nonagesimo octavo, docendi suam in schola provinciam a festo

Pascha finivit, in capite vicesimo quinto Genesis dulcissime

constitit, ultimum die vicesimo octavo Maii docuit: postquam

incredibili emolumento, ac laude in Academia docuisset annos supra

quadraginta unum. Curiam tamen et senatum Academicum ad dies usque

caniculares eiusdem anni accessit. Postea, cum pedes officio plane

deessent, nec a nepote, quo instar scipionis usus erat, duci amplius

posset: ne in publica commoda peccaret, anno suo emortuali per literas

ad illustrissimum principem et amplissimum senatum munus suum

resignavit: utque de successore deliberationem susciperent, petivit.

Quae ipsius petitio approbata, et pro Academiae Tubingensis more,

inque emeritos praedicanda liberalirate, annuum ei ad vitae dies

reliquos, benesicium est decretum. Ita ergo omnibus curis officii ac

laboribus liberatus rudeque merito donatus: nihil aliud meditatus est,

quam [gap: Greek word] ex hac vita bearam.

Eo fine et paucis ante obitum diebus sacram synaxin a ministro

ecclesiae; quam praemisla peceatotum deprecatione, fideique

confessione diserta, praesentibus aliis tum domesticis tum collegis,

reverenter accepit. Reliquis, qui ad vitae ei superfuerunt finem

diebus, animo plane fuit sedato, nullius rei anxio: quicquid cibi

potusve praebebatur, acquievit: et a mensa somno se dedit: qui tandem

in lethargum aliquot dierum fuit mutatus.

Inter dolores acutos podagrae, qui senem infestarunt, semper fuit

patiens: saepe Apostoli illud repetivit: Pietas ad omnia est utilis,

habens promissionem huius et futurae vitae: cumque aliquando apud

ipsum fieret mentio Turcarum et crudelitatis Hispanorum: tum ille,

pessimi sunt homines, ait, Hispani, et merito nobis invisi ac

metuendi: sunt omnes nostri hostes in Papatu. Oremus ergo

indesinenter: Da pacem Domine in diebus nostris: quia non est alius,

qui pugnet pro


page 679, image: s709

nobis, nisi tu Deus noster. Et plura in hanc sententiam, sed submisla

voce: ut exaudiri omnia ab adstantibus non potuerint. Tandem cum piis

ab adstantibus precibus Deo fuisset commendatus, quasi lampas oleo

deficiente, sine omni cruciatu, est exstinctus, animaque eius in

sinum Abrahae deportate, anno Christi decimo sexto saeculari, die

vigesima secunda Maii, hora ante meridiem undecima, aetatis suae

undeoctogesimo, exceptis undecim septimanis, diebus quinque, horis

quatuor.

Fuit Theologus in suo officio diligens et adsiduus, adeo ut ne nox

quidem hominum quieti et laborum intermissioni data, a cura officii

avocare cum potuerit. Nam in adversarios scriptis iturus, calamos,

atramentum, papyrum ad spondam apposuit: primo peracto somno

evigilans, cum aliquot horis fere semper rursus obdormire non posset:

interim de hoc vel illo adversariorum argumento refellendo, nocte

quieta cogitavit: cogitata e vestigio in tenebris, sine lumine,

paucis, qualitercumque, sic tamen ut legi possent, annotavit. Mane

filio meditata propo suit, de responsione examinavit, ac demum

sententiam suam aperuit.

Praeterea quamquam Deus ipsum in hoc mundo summis et honoribus

auxisset, et opibus, cor tamen apposuit minime: nec superbivit in

illis, nec elato unquam fuit animo: sed humilitati studuit: in timore

vixit Domini, gratias ei semper egit, benignitatis suae fontem foras

quoque derivans, pauperibus, exulibus, miseris benefecit. Studiosis

quibuscumque gratificari potuit, opera sua numquam defuit, quacumque

ratione iuvit, promovit; viris doctis dignos sibi iudicatos

commendavit. Exteras quoque nationes quantum cumque potuit iuvit,

consolationibus, consilris sacris, in gravissimis religionis negotiis

et controversiiis: ita ut tamquam ad oraculum Christianum principes,

Comites, Barones, equestris ordinis et nobiles, in Austria, Styria,

Carinthia, Carniola, Hungaria; adeoque ex ipsis finibus Turcicis, ad

ipsum literis missis confugerint, et eius opemk atque auxilium

implorarint; quibus complures fideles et doctos ministros misit,

quorum studio et opera ecclesiae in istis regionibus plantatae sunt.

In re familiari non fuit, quales multi doctorum et Philosophorum esse

solent; qui deposita omni rei domesticae cura, studiis addicti suis,

iis tamquam spuma saxis, adhaerentes, negligentiores opum esse solent.

Ipse vero etsi coniugem haberet rei familiaris scientissimam, cui

huius rei onus praecipue impositum: tamen se multorum fieri patrem

liberorum videns; occonomiam et ipse decenter et honeste curavit:


page 680, image: s710

et cum a socero praedia nactus esset, illudque lucrum e terra

nascentibus proveniens, pium, honestum, Deo gratum, et ipsius

benedictione plenum esse non ignoraret: suis laboribus etiam haec

egregia locupletasset accessione: exemplo patriarcharum, magnatum,

regum etiam, hortorum, vinearum, et rerum consimilium plantatione,

insitione, curatione, tamquam Cato Ciceronianus ille, plurimum est

delectatus: si quid officiis, publicis et privatis etiam studiis

succidere potuit temporis, huc tamquam animi relaxandi gratia,

utiliter fructuoseque contulit: adeo, ut e locis longe remotis Styria,

Carinthia, Carniola, generosos sibi surculos et semina nec sine sumptu

adferenda curaret: quae facile a magnatibus illis est consecutus.

Interim non his posthabuit liberos: sed primam iis tribuit curam; pie

honesteque educavit; gravi et severa disciplina ad virtutes, ad

pietatem, ad studia, maxime Theologicum assuefecit: nullis sumptibus

pepercit: et Dei beneficio largiter unde daret, habuit: ex stipendio

plurimorum annorum liberali, et proventibus praediorum satis amplis,

et omnibus sumptibus domesticis maioribus. Frugalitas eius etiam ex eo

apparet: quod Bibliis unis per omnem vitam usus fuit, Lugdunicis, ut

supra atrigimus, perantiquis. Ea annotationibus ad marginem

adscriptis, ita opplevit, detrivitque legendo: ut spatii nihil

reliquum, quaedam etiam legi vix potuerint. Thesauri ista loco, nec

immerito, habuit: pretioque centum florenorum aestimavit.

Valerudine fuit firma et constanti, nec ullo unquam tentatus morbo,

praeterquam sub ultimam vitae lineam Tunc enim morbo valde acuto

correptus fuit: qui manus pedesque invasit: et usum maxime necessarium

ei ademit. Quamquam autem hoc mali genus homines praesertim senes,

plerumque facit morosos ac quiritabundos: Heerbrandus tamen, perinde

ut in valetudine prospera, eodem perstitit vultu, eodem erga Deum

animo: quem laudandum in omnibus etiam tunc aeger dixit; et quod dixit

fecit.

Et, si quid ad Theologi commendationem hoc facit, gratus acceptusque

fuit non uni Electorum, principium, ac dynastarum, in Austria

praesertim ac finitimis regionibus: qui haud raro magnificis ipsum

prosecuti sunt donis. Illustriff. etiam Rheni Palatinus Neoburgicus

insignibus Heerbrandum ornavit: et virum facem ardentem dextra

gerentem, arma familiae eius gentilitia esse voluit.

Scripsit et edidit varia: de quibus eminet compendium Theologiae

Latinum: quod deinde rogatu Ioannis Zygomalae et Ieremiae

Constantinopolitani Patriarchae, a Martino Crusio Graece conversum,

Constantinopolin et Alexandriam in Aegyptum usque pervenit. Multa

insuper scripsit contra


page 681, image: s711

Gregorium de Valentia, Hispanum Iesuitam et alios: quorum scriptorum

nomenclaturam, qui vult, in Bibliothecis videat. Comcordiae etiam

librum, die voluntate sui principis in Latinum transtulit sermonem.

Parentavit idem beato melanchthoni, oratione saepius recusa: quam ut

ipse intra quatriduum conscripsit: ita facto ipso observari optamus.

Idem officium praestitit Ioannis Brentio seniori: Iacobo Andreae suo

antecessori: Ludovico pio Duci Wirrembergico: ut latere patiamur

disputationes ipsius, orationes, et conoiones plurimas, de praecipuis

festis, de messe, de vindemia, de anno Iubilaeo, de virtutibus ac

vitiis variis.

Ex oratione funebri dicta ab Erhardo Cellio Tubingensi professore et

bibliothecis.

DAVID CHYTRAEUS.

PAter Davidis Chytraei, vernacule Rochhafe, fuit Matthaeus natus

Brackenhemii, ducatus Wirtem bergici oppido: qui cum Tubingae per quin

quen nium literis operam dedislet, ex orra tum Evangeli luce,

ministerio Lutheri accensa, in Salinas Suevicas, ad Ioannem Brentium

sese contulit: ut viva eius voce magis magisque et erudiretur, et

confirmaretur, in agnita doctrinae caelestis veritate. Ab hoc deinde

Ingelfingam missus, annis amplius quinque ecclesiam ibi tanta fide,

diligentia, et zelo docuit: ut praefectus illius loci fidem eius

vitaeque innocentiam, qua professionem suam ornabat, magnopere

commendarit. Sed, ut sunt humana omnia dubia et instabilia, idem

postea eum acerrime persecutus fuit. Nam cum initio anni millesimi

quingentesimi trigesimi fama de Caroli Caesaris in Germaniam adventu

passim percrebesceret, qui Lutheranos ad unum omnes interfecturus

esset: ille missam Pontificiam, aliquot iam annis abolitam, rursus in

usum revocavit. Id Chrytraeus, ut rem mali exempli pio zelo

reprehendit: tantumque abfuit; ut timore officii amittendi a

reprehensione desisteret: ut acrius etiam in istiusmodi inconstantiam,

documentis sacrae scripturae demonstratis in veheretur. Ita cum

aliquando coram publice id faceret: praefectus impotenti plane animo e

sede sua prosiliit, strictoque gladio suggestum, terrendi causa,

percussit, praesente et spectante id ipsum pastoris coniuge tum

gravida: quae mariti periculo adeo pereterrita et consternata fuit, ut

nec lacrimas, nec vocem ullam per horas aliquot emiserit: multique ex

tanra marris perturbatione male embryoni omniati sint. Sed Deus

hominum plastes sapientissimus periculum omne clementer avertit. Novit

enim suos etiam in praesentissimo discrimine conservare.


page 682, image: s712

Itaque cum hae turbae ex violentia praefecti incidissent, nec tuto

suum facere posset officium pater: in Graichgoiae oppido Menzinga,

quod medio itinere inter Heilbronnam et Spiram situm, apud nobiles

Erasmum et Petrum fratres a Menzingen hospitium benignum, et secure

docendi locum invenit; et in illo oppido triginta ipsos annos puram

Evangelii doctrinam docendo, ad finem vitae suque permansit. Atque hoc

de patre. Matrem habuit Barbaram Neibergensem honestissimam matronam:

quibus parentibus natus est anno Christi millesimo, quingentesimo

trigesimo, die vicesimo sexto Februarii, in oppido Sueviae Ingelfinga,

duobus infra Salinas milliaribus.

Pater ergo cum praeclaram filii indolem videret, in prima statim

aetate se exserentem, ut de Alexandro scribunt historiae; etiam in

puero [gap: Greek words] apparuisse: elementa verae pietatis et

literarum ludendo cum balbutientem docuit, issque cum alia, tum

declinationum paradigmata adiunxit, quae ita cupide et celeriter puer

uclut [gap: Greek word] ad studia raptus, percepit, ut pater in

illo supra modum delectaretur, et spe sua, votisque ardentibus ad Deum

quottidie fusis ad ecclesiae DEI ministerium vocaret. Intellexit einim

vir honestissimus, primum studium parentum, in liberorum educationem

atque exercitationes conferendum esse; ut in [gap: Greek words]

adolescant. Solet quidem natura bona interdum per se bene et

laudabiliter agere; verum multa etiam inter bonos fructus vitia saepe

profert, nisi recta accedat institutio, perinde atque bonus ager, si

non probe et accurate colatur. Nondum septimum aetatis annum

complentem in vicinam scholam Gemmingensem misit, et pastori Wolfgango

Busio privatim erudiendum et forvendum tradidit, cuius fideli

institurione et cura, in Grammaticis feliciter progressus est, ut et

Franciscum Irenicum tribus filiis suis et aliis, breves Ciceronis

Epistolas et Salustium explicantem, ibidem cum fructu audiret.

Hac ex schola, biennio elapso, Tubingam plane adhuc puer, translatus

est, ubi privatum studiorum suorum gubernatorem Hieronymum Gerardum

habuit, cuius parente Wendelino, viro optimo, pater Matthaeus

familiariter utebatur, deinde Ioannem Mendlinum et Michaolum Vaium.

Decoratus iam puer titulo Baccalaurei ibidem Ioachimum Camerarium, in

Latina et Graeca lingua sedulo audivit: in Arithmetica et Euclide

Ioannem Schvvebelium: in Philosophia naturali Iacob. Scheckium: in

Theologia Erhardum Snepfium: commilitones autem habuit Georg.

Liblerum, Iacob. Andreae, Theodor. Snepfium et complures alios, cum

quibus in oratione Latina et Graeca formanda, et cum Liblero in

physicis praecipue exercebatur.


page 683, image: s713

Cum autem sexennium istic vixisset, urgentibus praeceptoribus et

consentienre patre, adolescens annorum quindecim, summum in

philosophia gradum, pro more in Academiis recepto, consequutus fuit,

publicum et illustre rarae virtutis et diligentiae in eius aetatis

hominibus, testimonium.

Postea sumptus studiorum liberaliter praebente, viro nobilissimo et

equite aurato Petro a Menzingen, eodem anno Wittembergam se contulit,

quae torius Germaniae schola tum florentislima et optima, verae de Deo

doctrinae et philosophiae universae erat, sicut olim Athenae

[gap: Greek words] , ut Thucydides nominat, literis Georgii

Schwartzerdt, praetoris Brettani, ad Philippum Melanchthonem fratrem,

et Ioannis Brentii ad Lutherum, instructus. Quarum literarum benesicio

in domesticam Philippi consuetudinem et commune musaeum receptus est;

ut non solum ex publicis illius praelectionibus, sed ex quottidianis

quoque sermonibus plurimum posset proficere. Huius feliciraris suae,

ranquam summi vitae commodi perpetuo memor, dum vixit, numquam satis

paterna in se praeceptoris merira depraedicare potuir: sicut etiam in

scriptis editis omnem ingenii sui cultum, quo aliorum studiis profuit,

Philippo secundum Deum acceprum refert. Recitandum hic venit, quod

Henricus Buscoducensis, Christiano tertio Daniae regi a sacris,

[gap: Greek word] narravit. Cum Chytraeus adolescens tunc ad

Melanchthonem in musaeum admissus, literas ei commendatitias

reddidisset: cognovit ex iis, esse illum magistrum promotum. Itaque

cum admiratione eum intuitus, esne tu, inquit, Magister artium? Cui

Chytraeus modeste respondet: equidem eo honore praeceptores mei

Tubingae me, iuvenem fateor, affecere. Budita in super aerate pergit

Melanchthon quaerens: numquid in Graecis profecisset? Chytraeo

annuente, iubet eum ex Thucydide aliquid legere et interpretari. Quod

utrumque cum Chytraeus dextre praestitisset: melanchthon non sine

affectu: Tu, inquit, merito es Magister: ac mihi quidem posthac filii

loco eris. Lutherum deoem postrema Geneseos capita in schola

enarrantem, et pro contione docentem, ultra annum audivit. Plutarchus

refert in vita Marii, Platonem iam iam moriturum genium et fortunam

suam laudasse; primum, quod homo, deinde quod Graecus, non barbarus

aut bruta bestia natus eslet, denique quod in aetatem Socratis nati

vitas sua incidisset; multo rectius Chytraeus beatum et felicem se

dicere potuit; quod homo natus esset, quod Christianus, et quod

clarissima ecclesiae lumina, Lutherum et Melanchthonem coram vidisset,

compellasset, et de rebus longe gravioribus audivisset.


page 684, image: s714

Nam Melanchthoni, ut diximus, fuit dom esticus, eiusque non solum

publica, sed et privata est usus institutione, receptus ab eo in

commune musaeum: ubi quottidianos eius sermones de studiis, de Repub.

de Ecclesia, et de aliis iudicium audivit, et excepit. Et quam vis

tunc Chytraeus modico viatico contentus, aliis servire necesse habuit.

tamen servitium illud magnam ei animi vitaeque elegantioris libertatem

attulit. Adeo autem tunc Melanchthoni addictus fuit, ut primus in

auditorium eo docente venerit, ultimus exierit, et porro deambulamtem

quoque assectatus fuerit; nihilque grave aut molestum duxerit: modo in

oculis illius viri versaretur, et ad eius exemplum vitam moresque

componeret. Contra autem Melanchthon filii ipsum loco amavit: et cum

suaviori vocabulo non posset, suum Davidem appellavit.

Mortem Lutheri, die Concordiae et Constantiae anno quadragesimo sexto

obeuntis, bellum Germanicum statim secutum est a Carolo V. Imperatore

motum. Quo cum Academia Wittembergensis mense Novembri dissiparetur,

Haidelbergam venit ad Iacobum Micyllum, Henricum Stolonem, et

Gervasium Marstallerum, a quo prima Hebreae linguae elementa didicit:

deinde Tubingam revisit; ubi maximam aestatis partem consedit, et

Erhardum Snepfium et Philippum Imserum, Ioannis Stofleri discipulum,

Theorias Planetarum, et rationem calculandi motus, et cclipses ex

tabulis resolutis docentem, praecipue audivit.

Restituta vero in intergrum Wittemb. Academia singulari benignitate

novi Electoris Saxoniae Mauritii, qui Melanchchonem revocarat. anno

vix elapso, Wittembergam reversus est, ibique cursum studiorum

inchoatum sedulo ursit, metuens novam fortasse scholae imminere

turbationem, propter callida nimis et calida consilia de Sphinge

Augustana, in Ecclesiis Dei a Pontificio fermento repurgatis, usque ad

concilium generale recipienda, et alia, quae non minus periculi

portendere videbantur. Sed Deo clementer Academiam protegente, tanta

discendi cupiditate et ardore cognoscendi veritatem et sapientiam

flagravit; ut circa annum quadragesimum octavum alios docere musaeo,

sibi in novo collegio, a Philippo tradito, in quo ipse antea studiis

erat incumbere solitus, inceperit non modo dicendi artes, verum etiam

Theologiae et Astronomiae initia, quibus rationem et modum componendi

calendaria Omnia adiungebat. Ex quo labore triplicem, ut ipse

fatebatur, utilitatem coepit; primum haec exercitatio diligentiam eius

acuit, ut perfecte et plene congnosceret ea, quae aliis propositurus

erat: deinde innotuit ea ratione, multis studio sis adolescentibus, et

aliis viris bonis, etiam in dissitis locis, qui honeste de eo sentire

coeperunt; postremo peculium sibi mediocre paravit, laborem hunc grata

auditorum liberalitate


page 685, image: s715

compensante, quo Italiam adire, ipsamque urbem Romam videre et alia

loca perlustrare potuit. Anno enim Christr, millesimo, quingentesimo,

quinquagesimo, cum ad civilis prudentiae artem verae que eruditionis

rationem plurimum prodesse scirer, multas vidisse urbes, et

praestantium hominum consuetudine usum esse; in Italiam, adsumpto

comite fideli M. Andrea Martino Rostochiensi, profectus, coram oculis

illa loca contemplatus est; in quibus tot res praeclare gestas

acceperat fuisle: quas Livius et alii deser pserunt. Fidus Achates

Chytraei Andreas Martinus quorundam Baronum in Boemia poedagogus

fuerat, et Wittembergam tunc redierat: postea Rostochii professor

Theologiae et pastor in templo Mariano factus, magna cum laude suo

muneri satisfecit, et perpetuam cum Chytraeo amicitiam habuit, eiusque

saepe honestam mentionem gratitudinis ergo fecit.

Florebant tunc in Rostochiana Academia, ingenio, eruditione, et

virtute praestantes viri, D. Iacobus Bordingus medicinae Doctor, et M.

Arnoldus Burenius. Ex Burenii quidem schola velut ex equo Duracheo

multi clarissimi viri, Doctores, Principum consiliarii et alii

nobilissimi homines prodierunt. Iacobus autem Bordingus cum propriae

virtutis et sapientiae laude celebris, tum quod filium sibi

[gap: Greek word] vere [gap: Greek words] Rostochianae

Academiae et provinciae Megapolitanae reliquit, Cancellarium illum

principis Udalrici, Ducis Megapolitavi, magni consilii, inregerrimi

animi, et acerrimi iudicii virum. Hi viri duo collegae pro suo in

Remp. literariam studio et amore id tunc agebant, magnaque cura

efficiebant: ut Rostochiana schola conquisitis cruditissimis viris

quam pulcherrime constitueretur. Itaque Burenius ea potissimum de causa

Wittembergam anno illo quinquagesimo profectus, cum Melanchthone egit:

ut eius consilio adiutus virum aliquem eruditum iussu Henrici

Principis in Rostochianam Academiam adduceret. Sic factum est; ut cum

Doctor Theologiae Ioannes Aurisaber ad docendi munus idoneus

nominaretur, statim a Meianchthone Davidis Chytraei mentio praeclara

et commendatio facta sir. Itaque cum Ioanne Aurifabro, quem patris

loco coluit, Rostochium venit: ubi accedente commendatione Burenii,

qui coram indolem animi Chytraei, et vim ingenii cognorat, ipsi etiam

docendi munus eadem in schola fuit commislum. Ibi cum anno

quinquagesimo primo, die decimo quarto Aprilis sollenni more initium

lectionum felici auspicio fecisset, praemissa oratione: adeo

auditoribus ea probata fuit: ut senes quidam ad collegas dixerint:

haec principia nobis spem faciunt melioris scholae. Et egit hoc

Chytraeus sollicite, ut dtligenti exercitatione exemploque suo, quam

plurimos ad veram erudirionem perduceret. Publico emm natus fuit bono:

et quidem iam tum studio vigilanti, tum lectione cunctorum


page 686, image: s716

Graecorum iuxta et Latinorum, viam sibi eam praemunivit; qua progressu

aetatis, et eruditionis summae laudem apud omnes consecutus est, et

sui ingenii monumenta praeclara posteritati consecravit.

Altero anno, postquam venerat in Rostochianam Academiam, Principi

Henrico Duci Megapolitano, mandato ducis Ioannis Alberti, Suerini

oratione Latina parentavit. Eodem anno cum doctrina illius, virtus,

diligentia, et singularis in docendo dexteritas, passim in vicinis

locis innotesceret, Christianus tertius Daniae rex, vere Christianus,

cui a viris excellentibus, quos ipse coram in Dania viderat,

commendatus erat: et Res pub. Augustana, quae iam verae religionis

libertatem, a Carolo Caesare recuperaverat, literis suis eum

expetiverunt; et initio sequentis, Scholarchae Argentinensis Gymnasii

per Ioannem Marbachium ipsum sogarunt; ut loco D. Hedionis quie eodem

anno quinquagesimo secundo, decimo septimo Octobr. e vivis exceslerat,

in schola ilia Theologiam doceret. Anno quinquagesimo quarto, Elector

Palatinus Fridericus secundus, Philippi filius, professionem

Theologicam in Academia Haidelbergensi ipsi obtulit, qui Witrein

bergae in reditu ipsius ex Silesia, quo D. Aurifabrum comitatus eat,

rogaru Gancellarii Palatini D. Hartmanni, ea de re cum illo egit,

deinde etiam per literas peculiariter ad cum missas, quibus epistolae

parentis Matthaei et Moecenatis a Menxingen adiunctae erant, serio

hortantes; ut vocationi obtemperaret; quod eriam fecisset, si absque

indignarione Principis sui Ioannis Alberti discedere poruisset; qui

non solum Electori Palatino, sed etiam Moecenati et parenti eius

causas per literas exposuit, ob quas dimirtere illum non posset, seque

illi apud exteros et peregrinos viventi patris loco futurum pollicitus

est. Sequentis anni mense Februario luculentam de coniugio orationem,

in nuptiis Ducis Ioannis Alberti Wismariae celebratis, in corona

multorum Principum recitavit.

Biennio post, iter in Frisiam, Brabantiam, Flandriam et alias Belgici

provincias sulcepit, in quo cum parentem senem inviseret Colonia

adverso Rheno in patriam navigans, et apud eundem aliquot dies

consideret, Elector Palatinus Otto Henricus per nobilem, qui in

studiis ipsum aluerat, et postea Wormatiae, per legatos suos et

Melanchthonem, tumi ibi praesentem, tandem etiam per literas

Francofurtum missas, ad docendi munus in Academia Haidelbergensi eum

vocavit; Marbachius quoque Wormatiae de priori vocatione Argentinensi

recipienda illum coram sollicitavit. Anno sequenti denuo apud eum

institerunt Rex Daniae, Christianus tertius et Academia Hafniensis; ut

D. Ioannis Maccabaei locum suppleret, duplo fere maiori stipendio


page 687, image: s717

ipsi oblato; quam quod Rostochii accipiebat. Elector Palatinus

similiter et Marbachius, cui respondit: Principem suum Ieunnem

Albertum adeo clementer et placide secum eglsse; ut Rostochii maneret,

cum praeterita hieme, de Palatini vocatione toties iterata, apud eum

mentionem fecisset, ut se puduerit, ab optimo Principe ita amanter

rogari, et porro non possit ab eodem dimissionem petere. Elapso

sexennio rogavit eum nobilitas Magdeburgensis; ut ad deliberationem,

de Ecclesiis, et coenobiis eits Archiepiscopae recte reformandis

veniret; ubi cum ipse coram adesse non posset; scripto suum ea de re

iudicium transmisit.

Cum ergo et docendo, et disputando, aliis exercitationibus perurilem

Academiae Rostochianae operam navaret: seque totun Theologiae studiis

manciparet: visum est ducibus Megalburgicis Ioannis Alberto, et Ulrico

fratribus: sumptu ac beneficio ipsorum Theologiae Doctorem Chytraeum

renuntiandum. Evocatus itaque Gryphisvvaldia D. Iacobus Rungius anno

sexagesimo primo, Chytraeo, Simoni Panuli, et Ioanni Kittelio, sollenni

ritu [gap: Greek word] Docturae Theologicae contulit. Quo eodem

actu et I. Bocero et Barthol. Clingio Licentiatorum iuris honor est

tributus.

Diffundente sese ita eruditione ac virtute Chytraei; anno sexagesimo

quinto, a Senatu Stralsundensi officium Superintendentis ei est

oblatum: a rege itidem Sueciae Erico XIV. sub id tempus honorifice est

uccatus. Sed cuique loco sua est sors ac genius: fuitque animus

Chytraeo Rostochii, dum fata Deusque sinerent, sub sistendi

permanendique. Sequenti anno ducem suum Ulricum ad comitia Augustana,

in quibus inter alia de religionis controversiis deliberabatur,

comitatus est. Ibi iterum a multis fuit expetitus: inprimis ab

Argentoratensium legatis: quibus etiam ipse spem aliquam fecit: modo

cum bona principum suorum gratia fieri posset. Verum illi tantum

abfuit ut dimiserint: ut eriam arctius sibi devinciendi causa

accessionem stipendii promiserint: quam Chytraeus non accepit. Neque

enim lucri ac quaestus causa veniam se migrandi ad Argentoratenses

petere affirmabat: sed ut e perturbato rei pub Rostochiensis statu

creptus reliquum vitae in patria, aut eius vicinia erigeret.

Biennio post cum sapiens Imperator Maximilianus II. Dynastis et

nobilibus archiducarus Austriae. evangelii doctrinam et ritus cum

Augustana confessionc congruentes, mecclesiis, quarum ipsi patroni

erant, indulsislet: iudicaretque duos viros, pietate, iudicio et

eruditione graves e Saxonia adhibendos: ipsemet Caesar Ioachimum

Camerarium, et DAvidem Chytraeum nommavit; et utrumque literis in

Austriam evocavit. Venit Chytraeus eo ineunte anno sexagesimo nono:

mensesque aliquot in gravibus de religione deliberationibus, studium

ac fidem suam non procerib. solum:


page 688, image: s718

sed et ipsi Imperatori ita probavit: ut variis de rebus aliquoties cum

eo fuerit collocutus, et literis ad principes Megapolitanos testatus

sit: probari sibi, quae in Austria tunc divina adiutus gratia egisset.

Quam vero doctrinae et administrationis Ecclesiasticae formam

tradiderit: e libello edito potest cognosci In itinere isto Austriaco

cum per otium liceret, mense Maio, Vienna in Ungariam excurrit, et

Possonium, alias Presburgum, Iaurinum vulgo Rabam, Comaram, et alia

loca munita perlustravit.

Anno septuagesimo primo, duces Megapolitani I. Albertus, et Ulricus

fratres, supremam ipsi inspectionem Ecclesiasticam, et ius comvocandi

ceteros eius ducarus Superintendentes, commendarunt, aut commendare

potius voluerunt. Ipse enim, ut antea, cum ecclesiae Rostochianae

episcopatus ab Alberto duce offerretur, gratiis actis pro iudicio

principum de se honorisico, modeste deprecatus est: nihilominus tamen

se id acturum suo loco promittens; ut in ecclesiis regionum illarum

puritas doctrinae, pax et concordia inter docentes publica,

conservetur; iuxta illud apud Philostratum, [gap: Greek words] .

Eiusdem anni aestate, aliquot septimanas Berlini fuit; ubi fortasse

capituli illius reformationem iuvit. Elector quoque Brandeburgensis

tunc ad professionem Theologicam in Academia Francofurdiana eum

accersivit. Duobus annis post a proceribus Ducatus Stiriae, ad

constituendas, iuxta normam Augustanae confessionis ecclesias, et

novam illustrem scholam aperiendam, invitatus est, per virum nobilem

Bernardum Lercher. Cum quo iter ingressus ineunte anno septuagesimo

quarto in Stiriam venit, ubi per semestre pene consultationibus, de

ecclesiis, contra varias Pontificiorum molitiones reformandis,

continue adfuit, easque feliciter gubernavit. Eodem tempore, quo

Stiriaci eum vocarunt, Austriae Proceres literis etiam petiverunt; ut

in Austriam rediret, quibus tum quidem se excusavit. Sed postea

Stiriacis negotiis expeditis, denuo vocarus, septimanam in oppido

Stein ad Danubium, cum delectis Austriacorum, de rebus Ecclesiasticis

consultando consumpsit. Ex hoc itinere domum reversus, aliquories eodem

et sequenti anno ab Augusto Saxoniae Electore, et Academia Wittem

bergensi ad publicam in ea schola functionem accersitus est. Literas

quoque Regiomonte accepit, quibus voluntas illius explorabatur; quid

facturus esset, si Borussiae princeps locum docendi in Academia

Regiomontana offerret.

Anno sequenti Rittershusium evocatus, Iulio, Duci Brunsuicensi,

Academiam Iuliam condituro, in deliberatione de Academiae legibus,

Professoribus, officiis docenrium, et discentium ratione, instituta,

fideliter operam dedit; et formam Academiae integram, et lectionum in

singulis artibus ordinem ac modum,


page 689, image: s719

qui deinde magna ex parte, in studiorum regulas translatus est,

descripsit. Quem laborem Dux Iulius tauti fecit: ut ad suos redeuntem

Chytraeum Duci megapolitano diligentissime commendarit, et ab codem

perierit; ut sibi biennium, vel annum saltem virum concederet: cum

praesenriam eius novae Academiae plurimum profuturam videiet. Domum

vix ex agro Brunsuicensi reversus inirio Maii, literis Augusti

Saxoniae electoris ad deliberationem de concordia, inter ecclesias

reformatas restituenda, expetitus est. Huic ita que obtemperans

vigesimo quinto Maii Torgam appulit; ubi sieut et sequentibus annis

Magdeburgi; Tangermundae, et Iuterboci, consiliis Theologorum

interfuit.

Anno septuagesimo septimo, cum in patriam suam profectus esset,

plusculosque dies Wormatiae ac Francofurti subsisteret: delegati

electoris Palatini Ludovici de professione in Academia Haidelbergensi

suscipienda cum eo egerunt. Quibus natalis soli dulcedine ductus

operam suam addixit: si Rostochio discedendi veniam impetrare poslet.

Sed coactus est, sicut in omnibus aliis, ita et in hac conditione

repudianda, principi suo aegre ipsum electori per semestre

permitrenti, obtem perare.

Itaque Rostochiana in Academia subsistens doctrinam caelestem

philosophiam et hislorias, singulari dexteritate, fide et assiduitate

docuit, et Latinos ac Graecos auctores, Herodotum inprimis et

Thucydidem interpretatus est. Certum discendi ordinem et rectam ac

compendiariam viam ad salutarem eruditionem, et singularum artium

nucleos, in libro, cui ritulus: Regulae siudiorum, adolescentibus

monstravit. Vere etiam libellus aureolus est, qui virtutum

descriptiones et vitae regulas, amplissima methodo tradit. Inter alios

liber de morte et vita aeterna luculentus est, doctrinae et verae

consolationis plenissimus. Taceo Chronologiam, Rhetoricen, et alia.

Sed graviores lucubrationes sunt, quibus Pentateuchum Moysis,

Propherarum omnium principis, quem Oceanum Theologiae, vereres

appellant, historiam Iosuae, Iudicum, Ruth, Prophetas aliquot minores

et Syracidae sapientiam illustravit. Novi Testamenti libros omnes

publice in schola praelegit, hoc modo; ut primum locos doctrinae

excerperet praecipuos: deinde verba et phrases obscuriores

illustraret; denique usum doctrinae caelestis in exercitiis verae

pietatis, et quottidianae invocationis aperiret. Quales annotationes

illae fuerint ex luculenta enarratione Evangelistae Matthaei et

Apocalypseos Ioannis, et ereptis ex incendio domus collegii, ubi tum

musaeum habebar, reliquiis scholiorum in Ioannem Evangelistam, et Acta

Apostolorum aestimari potest. Onomasticon etiam Theologicum edidit:

quod in omnes sacrae scripturae libros, et in totam Ecclesiae

historiam


page 690, image: s720

cruditissimi indicis loco esse potest. Fratri suo Nathani adolescenti,

cuius studia tum gubernabat, non modo auctor et hortator fuit; ut styli

materiam Fastos deligeret; sed et manu propria quasi ceconomiam et

formam susciprendi huius exercitii praescripsit, sicut ipse in sua ad

lectorem praefatione pluribus fatetur. Alteri cuidam seriem actorum et

deliberationum de religione, in comitiis anno millesimo quingentesimo

trigesimo, cum confessio primum Carolo V. Imperat exhiberetur, ex

diversis scriptis Lutheri, Philippi et aliorum, qui deliberationibus

istis interfucrunt, conagmentatam, proposuit; unde Historia Augustanae

confessionis originem suam traxit. Sed scriptis ab co cditis nunc

plurimae gentes tamquam divini ingenii fructibus salutaribus

perfruuntur; ut qualia sint, non difficulter possit cognosci.

Appropinquanre senecta, quae ipsa morbus est, perpetuis fere et

continentibus doloribus capitis, renum et arthritidis est

conflictatus: ut saepissime decumberet, et non solnm pedes; sed manus

quoque officio aegre fungerentur. Nec tamen in isto otio, non semper

optato, plane deses aut otiosus fuit. In lecto decumbens, si quae

intervalla morbi comcedebant, psalmi tricesimi secumdi explicationem,

olim inchoatam, finivit: libros plerosque a se editos recognovit.

Epistolam S. Pauli ad Romanos integram familiaribus quibusdam domi

suae convenientibus, interpretatus est, et alia nonnulla. Totam vero

historiam Saxoniae et vicini orbis Arctor, postremis vitae annis

recensuit; unde levationem aegritudinum et animi recreationem

potissimum perivit. Qui labor pertexendae historiae Arctoarum gentium

etsi alienus quibusdam visus fuit, et propterea non nihil molestiarum

et offensionis ipsi peperit: nullum tamen dubium est, quin Deo

probetur, et insignes vitae humanae utilitates afferat. Dies Dominicos

et festos lectione Evangelicarum enarrationum Philippi ut plurimum

transegit, easque multum amicis commendare solitus est; quando totius

Christianae sidei et vitae summam, et omnis divinae ac humanae

sapientiae rivulos limpidissimos, in his contineri affirmabat.

In morbis suis diuturnioribus et gravioribus rarissime pharmacis usus

est, cum natura ab iis abhorreret. Et quam vis ipse medicis bonis et

medicinae suum locum, et honorem debitum tribuebat; tamen afflictam

corporis sui valetudinem, iuxta Celsi regulam, sola fere patientia,

quiete et abstinentia curare solebat. Hoc namque edere et bibere, quod

possis, nutrit corpora, voluptate afficit, et sana conservat, reste

Chrysolstomo; et Platonicum illud de multis causidicis et medicis in

Repub. saepe iocans repetebat, iniustarum cupiditatum et

intemperantiae civiam indices esse, quos meri Rei pub. utlius esset, si

diaeta morbos araere


page 691, image: s721

et depellere nonpossent; quam medicorum ope restitti. Imagmem Christi

in cruce pendent6is, parieti in musaeo affixam, quottidie mentis et

corporis oculis adspexit; cui grandiuscnlis literis sententias

consolationum Evangehi illustriores, et precatiunculas, ad septem

dicta in cruce accommodaras adicripserat. Confessionem quoque fider et

prccationem prolixiorem ad cuin usum sibi multo ante delineaverat,

quam symboli apostolici rccitationi subinde adiunxit, aut praelegi

sibi iussit.

Anno saeculari, mense Iumo, graviter e catarrhis laborare copit. Vocato

igitur ad se Ioachimo Westphalo, peccata lua cum psalte Davide serio

confeslus, fidei suae confessionen postremam edidit: et annuntiata

peccatorum remisfione propter Christum, corpus et sanguinem Christi,

salutis aeternae pignora ac sigilla, accepit: simulque actu sacro

finito ad praesentes dixit: Nun sind wir/Gott lob/wol verwahret/Iam

Deigraiia bene praemuniti ac salvi sumus. Tandem sacra cena iam

peracta, et gratiarum actione et benedictione, quae post S. cenae

administrationem usitato Ecciesiae more, Christo salvatori nostro pro

summo communicati corporis et sanguinis beneficio fieri solet,

recitata; laeto ammo et ore ipse iussit filium suum Davidem clara voce

pronuntiare psalinos, videlicet, 145. Exaltabo te Deus meus, et

benedicam nomini tuo in saeculum, et in saeculum saeculi. Et Psalm. 121.

Levavi oculos meos in montes, unde venit auxilium mihi: auxilium meum

a Domino, qui fecit caeluin et terram. Quo finito tandem dixit: et hic

fidelis custos Israel pro me vigilabit, et custodiet introitum et

exitum meum: et sic tutus ambulabo. Posthaec dulcissimas de septem

Christi in cruce drctis, meditationes suas a filio ptaelegendas, et

altquoties repetendas curavit: ut seiis non tantum consolari; sed et

im petum mortis, quam iam propius accedere sentiebat, eo animosius ac

felicius sustmere et superare posset; quo vetcrator ille Sathanas cor

sancti hominis tentare et perturbare in agone mortis solet andacius.

Post meridiem, cum vox catarrho interclusa, ope medicorum nonnihil

levaretur, clarius etiam, quae intentio animi ad Deum dirccta, quae

constancia, quae [gap: Greek word] et efficacia drvim verbi in

se esset, verbis nutuque demonstravit: et multa verae invocationis,

pietatis, et sidei signa edidit, tum gemendo, tum oculos in caelum

attoilendo, tum ad pronuntiata divinae consolationis verba Amen

respondendo. Et postremo cum circa horam nonam vespertinam Ioachimus

Westphalus ipsi ex septem Christi dictis, ultrmae valedictionis loco

repeteret, illud efficacissimum Christi, consummatum est, quod pro

ommum hominum salute

in ara crucis pronuciavit: et ultimum omnis praemeditationis

complementum; Pater, in manus tuas commendo spiritum meum, saepius

inculcaret;


page 692, image: s722

eum que hortaretur, ut nunc cum S. Iobo, firmissima in Christum fide,

diceret: seio quod Redemptor meus vivit: et cum D. Paulo: Mihi vita

Christus ost, et mors mihi lucrum, cupio itaque dissolvi, et esse cum

Christo. [gap: Greek words] et sie Deo Patri in manus suas

corpus et animam commendaret. Hae voces latenti sua energia, operante

Spiritu sancto, sic in cor Chytraei penetrarunt, ut quasi reviviscere

videretur, nempe cuius pectus assiduis hisce meditationibus occupatum

fuit. Itaque ore composito, manu prolata, nutuque cvidenti, haec in

corde suo cuncta reposta, coram omnibus adstantibus confirmavit;

sehaec firmiter credere, cupide expetere, et adiuvante divina gratia

onenem hancpugnam placide depugnaturum. Circa horam deinde duodecimam

noctis, in fine diei, qui Elogio [note: * Qui 25. Iun. Exspirat. ] sacer,

vivendi finem fecit: praesentibus domesticis, aliisque amicis: anno

Christi millesimo, sexcentesimo, aetatis suae septuagesimo: quem et

Moses vitae humanae communem terminum iam olim praefixit.

Luxerunt eius obitum tum alii optimi et doctissimi viri passim; tum

Ianus Gruterus philologus hoc saeculo nulli secundus eiusinodi

epigtammate:

Manibus Davidis Chytraei.

Quod te dia suo Sophie misceret Olympo,

Indigetesque pium sisteret ante deos:

Quod delenificae Suada potiore loquelae,

Omne hominum rap eres in tua iura genus:

Quod tibi tota aevi duplicis monumenta paterent:

Sive ea gesta toga; sive eagesta sago:

Quod cumulareris cunctis une artibus olim,

Quae magno poterant vel populo esse satis:

Clarabare orbis triplici une Chytraee theatro:

Ibat et in plausus concio trina tuos.

Ista tamen laudum, me iudice, parva tuarum

Portio: terque magis cur colereris erat.

Quod nullo livoris iniquo felle tumeres:

Nesciresque datam contemerare fidem.

Quod, dilio elato nulli fastosus, amicos

Ipse tibi faceres quoslibet esse pares.

Quod nihilum tegeres penetrali cordis in imo:

Quam vultu faceres alloquioque fidem.

Haec sane unica erant, quei suspicerere Grutero:

Iamque adeo haud hominem, rerer at esse deum.

Sin hominem: tum certe hominem, cui persimilem aetas

Nulla aliquando tulitenulla aliquando feret.


page 693, image: s723

Ahlhomo quod fueris, iam funere prodis: at illud

Mox etiam prodet posthuma quaeque dies:

Nempe fuisse, Chytraee, hominem; cuipersimilem aetas

Nulla aliquando tulit: nulla aliquando feret.

Et vere fuit vir [gap: Greek word] qui non ad privata commoda

et gloriam; sed ad publicam salutem, et aliorum utilitatem consilia,

studia et labores suos retulit. A principibus Megapolitanis

impetravit: ut Academiae Rostochianae, alias egenae ac inopi, tria

milia et quingentos aureos annuos, ex certis fundis et salinis

Lunaeburgensibus, adsignarint. In studiis praeterea

[gap: Greek word] privatim nulli sua officia, operam, consilium, commendationes

de negavit: sed a multis mundi gratiam reportavit: sicut Themi stocles

alicubi queritur: seplatanum civibus suis fuisse: ad quam

ortatempestate, ut protegerentur, confugerent: sed restituta

serenitate abeuntes, vellicarent. Humanitatem, comitatem,

[gap: Greek word] summe coluit: multa eaque non levia, patienter

toleravit: alios etiam ad dissimulandas publicae concordiae et

tranquillitatis causa ine iurias hortatus est: memor dicti Platonis:

[gap: Greek words] Et quia verae humanitatis ea vis est: ut

quosvis bonos sine discrimine alliciat: non solum familiares et

studiosi literarum iuvenes quottidie: verum etiam regum et principum

legati, Rostochio transeuntes, Chytraeum inviserunt, aliquot etiam

adolescentes principes ipsi, corumque matres interdum salutarunt.

Honoratam itaque; licet morbis obnoxiam, vitam, ad extremum usque

spiritum duxit: hocque unum peromnem vitam egit; non ut aliorum

comtemptu et oppressione: sed propria virtute emergeret ac bene audiret

Calumuias, et mendacia, surda aureneglexit, saepe in ore habens: qui

nescit ferre calumnias, obtrectationes, convicia, iniurias: ille

vivere nescit. Et ut Philippus Macedonum rex dixit: se his, qui in

rep. Atheniensi primores essent, magnam habere gratiam: quod suis

comviciis efficerent: ut ipse tum oratione, tum morib. evaderet

melior: dum conor, inquit, illos dictis pariter ac factis mendacii

arguere: ita et Chytraeus, cum miris saepemodis traduceretur, hac arte

usus est; et innocentia morum sic adversarios retudit: ut postea

mendacii eos puduerit Crebro itaque haec vota repetiit: utinam ambitio

et avaritia ex animis hominum radicitus tolleretur! utinam publicae

tranquillitatis causa magni virirem itterent invicem simultates!

utinam reges ac potentes rerum Domini maiorem ecclesiae ac seholarum

curam susciperent! certe pulchrum et stabilem Apostolicae et orthodoxae

religionis consensum, et florentem reip. Christianae statum haberemus.

De rebus arduis non temere iudicium tulit: sed prudenter omnia

perpensoque egit comsilio. Turpis enim est vox, tam in togata, quam in

militari vita: Non putaram. Itaque in publicis consiliis et

deliberationibus Theologicis hoc ei sollenne fuit: ut propositame


page 694, image: s724

fide historiarum prius, suique circumstantiis, fundamentis et

rationibus diligenter perpenderet, et aliorum, maxime collegarum,

sententiam audiret et exquireret. Hocipso plerosque in suam

sententiam, praeclare dem onstratam, facile adduxit: et auctoritatem

sibi, tum apud deliberantes secum, tum apud eos, qui comsilia

requirebaut, conciliavit.

Vita eius interiot spcculum fuit adsiduitatis studiorum, diligentiae

in officio, pietatis, modestiae, sobrietatis, castitatis,

beneficentiae, veracitatis, et aliarum virtutum. Ingenio fuit

melancholico, et pene Socratico: discendi cupidissimus: proposita

celerrime arripiens: et quem etiam senem non puduit, a cuiuscumque

opificii magistris dubia et ignota doceri. Cum in fatali lecto

decumbexet, inaudiretque ab adsidentibus submisse aliqua de re

disputari; erecto, ut porerat, capite, rogavit eos: clarius

loquerentur. Iucundiorem sibi discessum fore; simoribundus etiam

aliquid didicisset. In susceptis laborib constans ac sedulus: quaeque

semel aggressus erat., iis inhaerebat tantisper, dum ad finem

perduceret. Se ipsum et sua solitus est extenuare: aliena extollere:

summa, aiebat, mea sapientia est, quod scio, me nihil sapere: nec

quicquaem fiducia sapientiae propriae suscipio: sed a Deo rerum

gerendarum consilia et rationes peto: et me intra vocationis metas

contineo Summa meae pietatis est: quod impietatem meam utcumque

agnosco et deploro, et libenter pius esse velim Gloria et splendor

nominis nostri Christus, qui faectus est nobis sapientia a Deo,

iustrtia, sanctificatio et redemptio, apud quem vivemus in omni

aeternitate Amplum nomen et claritatem popularem in his terris

plarique nescimus, antequam paenitere coepit, contemnere. Usibus

denique edocti, cum saevum praelisstri fulmen ab arce ferit, sero

nobis et Christo vivere optamus.

De ignominia et infamia, iniquis malevolorum aut potentum iudiciis

bonos premente, gravissime Senecam pronuntiasse dicebat: Neminem

pluris aestimare virtutem, quam qui boni viri famam perdidit, ne

conscientiam perderet. Idem contumeliis, quae vulgo tales habentur,

nimio otio ingenia nostra infirma et muliebria, et inopia verae

iniuriae lascivientia, commoveri, ait. Venit tandem mors

[gap: Greek words] omnium malorum, quae omnes pares facit; et victo

victorique finem aeque maturum affert. Tales erant crebri ipsius

sermones, de studio [gap: Greek word] seu bonae famae et

gloriae, quae non tam in vulgi applausu et acclamatione populari; quam

in aeterna Dei et Ecclesiae caelestis consuetudine, et in propriae

conscientiae, aliorumque bonorum et recte iudicantium iudicio, et

censura consistit. Omnia enim facile contemnere aiebat eum, qui

semoriturum esse serio cogitaret.


page 695, image: s725

Habuit tamen, utpote homo, sua non minus, quam, alii, errata.

Iracundior fuit natura: nimis ad ambitionern usque laboriosus; multa

dissimulate novit; cunctator in dicendis sententiis fuit. Sed haec

quae in confinio virtutum sunt vitia, sic ratione recta moderatus est;

ut virtutis vim ubique redolerent. Ira dolorem animi arguit. Itaque si

corrigendi animo quis aliis irascatut: in magistratu, in praeceprote,

in patrefamilias, ira vitium non est: quia non ex affectu agunt: sed

ut ratio et causa honestatis praescribit: et qui non irascitur, neque

viderur sentire, neque dolore adsici, neque esle idoneus ad

ulciscendum. Ergo irasci saepe Chytraeum necesse fuit. Deinde cum

illud Plinii verum esse agnoscamus; quicquid non est peractum, pro non

inchoato est, si posteritatis rationem habeas: utique recte nulli

labori pepercit vir prudens, qui absoluta, quae posteritas legeret,

voluit esse omnia. Dissimulatione, ubi ita opus fuit, ad multitudinem

usut est; sed coram inteiligentibus omnia aperte dixit et enuntiavit,

veritari plus quam opinioni cuiusvis tribuens. Cunctator fuit, qui

magni iudicii homo fuit: quippe nil nisi rectam rationem spectabat,

fontem originemque virtutum. Et sane leviter iudicare res magnas,

imperiti est: et praecipitanter, iniusti. Sed qui infamiam levitatis

et impetitiae timet, modestus seu [gap: Greek word] est. Deinde

magnanimi motus tardus est, vox gravis et locutio stabilis.

Coniuges habuit duas: prima fuit Margareta Smedesia, Laurentii

Senatoris Rostochiani silia; quam duxit anno quinquagesimo tertie,

nuptias conciliante ipso duce Ioanne Alberto. Amisit eam anno

septuagesimo primo, cum octodecim annis cum ca iucunde vixisset:

liberosque utriusque sexus suscepisset: et generos e duabus filiabus

sibi adscivisset egregios viros, Ioannem Frederum, et Ioannem Georgium

Godelmanxum IC. Altera uxor Margareta Pegelia filia Conradi,

Mathematum aliquando Rostochii professoris. Cum hac ubi viginti novem

annos exegisset, superstitem eam cum duobus filiis Ulrico et Davide

Chytraeis, reliquit.

Scripta edere maluit [gap: Greek word] quam

[gap: Greek word] aut [gap: Greek word] : undea non nemine labes ei

adspersa fuit, occultae societatis cum adversariis. Sed eiusmodi

voculas ipse neglexit, et saepe dixit: satis seriptum est de

controversiis: modo, qui nova desiderant, libros editos perlegerent

Ignavi sunt homines nostri: et rerum novarum nimis cupidi. Veterum

seriptanegligunt: recentium expetumt: cum tamen illi una brevi

sententia plus tradiderint et expresserint: quam hi nostri multis

pagellts. Quo fit, ut eadem facilitate, qua illi libri seripti sunt,

reiciantur. Deinde verum est illud P. Mimi: et


page 696, image: s726

caelamitas fundi Graeciae testatum facit: Nimirum altercando veritas

amittitur. Ceterum quae edidit partim sunt Theologica, partim

Philologica et Historica: quae heic recensere omnia, nimislongum

fortem: qui cupit, in bibliothecis inquirat. Hoc addimus9, post obitum

optimi viri foras datas esse orationes et epistolas eius; in quibus

haud pauca [gap: Greek word] Hac de D. Chytraeo excerpta sunt

ex oratione parentali a Ioanne Goldstein pastore Rostochiensi dicta:

et ex narratione de vita et obitu eiusdem conscripta a Christophoro

Sturcio.

IOAN. CONRADUS ULMERUS.

DEdit Ioannem Conradum Ulmerum Scaphusia Helvetiotum, anno Christi

millesimo, quingentesimo, decimo nono, die Martii ultimo. Parentes ei

fuerunt Ioan. Ulricus ab Ulm, vir senatorii ordinis, et Margarita

Thannerina Buttenhartensis, honestae familiae matrona.

Incidit pueritia eius in reformationem ecclesiarum Helveticarum: quam

Scaphusiae quidem Sebastianus Wagnerus, cognomento Hofmeisterus orsus

est, contionibus in superstitiones et idololatricos Pontificiorum

cultus publice habitis. Audivit puer admodum hunc ipsum Ulmerus,

coactum paulo post Scaphusia cedere: unde Basileam, deinde Zophingam

venit: ubi ad finem usque vitae evangelium docuit.

Prima literarum fundamenta iecit Ulmerus in schola patria, sub

magistro Feero, iudi tum moderatore: et senus quidem, quam oportebat,

ad scholam fuit missus: propterca quod parentes domi opera eius

uterentur, tum in aliis, tum in vineis colendis. E patria ad exteros

ablegatus primum Basileam appulit: ubi hospitio et gratuito convictu

aliquamtisper usus est Simonis Grynaeii, cui operam suam addixerat in

liberis informamdis, ac domesticis negotiis expediendis. Audivit

ibidem Erasmum Roterodamum, ipsum Grynaeum tum publice tum privatim:

Oecolampadium item, Myconium, et Amerbachium: quibus omnibus gratus

fuit carusque.

Basilca Argentoratum sese contulit, anno trigesimo octavo supra

millesimum quingentesimum, stipendio Senatus Scaphusiani impetrato,

triginta in singulos annos florenorum. Ea in Academia auditor fuit

Buceri, Calvini, Capitonis, Hedionis, Zellii in Theologicis: Ioannis

Sturmii, Peari Dasypodii, Herini, Bedrotti, Sapidi, et aliorum, in

humanioribus disciplinis, idque ad annum usque quadragesimum primum.


page 697, image: s727

Hoc enim anno secundo Rheno descendens Francofurtum venit: atque inde

Erphordiam, tandem que Wittembergam. Hic convictu usus est Caspari

Bruschii poetae, contubernio Timothei Schureri; institurione denique

Theologorum ac Philosophorum summorum, Lutheri, Melanchthonis,

Pomerani, Crucigeri, Iusti Ionae, Iacobi Milichii, Humelii. Amicos

expertus est populares multos, inter quos facile primus Hieronymus

Schurfius iureconsultus Sangallensis: de quo Melanchthon dicere

solitus: per hunc ius et civile et canonicum, licet in univer sum

amitteretur, reparari posse.

Cum autem suppellectilem doctrinae mediocrem acquisisset Ulmerus; et

privatas lectiones habuit, aliorum etudiendorum causa, et testimonio

Academiae publico diguus est iudicatus. Magistet enim Philosophiae

renuntiatus est anno quadragesimo secundo, competitoribus inter alios

Ioanne Stigelio Gothano, I. Honrico Meiero, Bernensi, Ioanne Cratone

Vratislaviensi, viris postca celeberrimis.

E Philosophorum spatiis ad Theologos, quibus et antea semper operam

fidcliter dederat, concessic; pauloque post sacro ministerio initiatus

fuit hac occasione. Philippus comes Rienecensis reformationcm in

ecclesiis sui territorii aggressurus, a Wittembergenfibus Theologis

petivit idoneum aliquem; cui id laboris committeretur. Idoneus itaque

visus est Luthero et Melanchthoni hic Ulmerus, aetate quidem iuvenis,

sed pietate, virtute, et doctrina insignis. Hunc ergo cum literis

commendatitiis ad comitem ablegant, exeunte anno quadragesimo tertio.

Reformationem exorsurus contionem primam habuit ipsis Epiphaniis anni

quadragesimi quarti; nec longe post ritus, et alia superstitiosa

Papatus insignia, paulatim sunt sublata, animis hominum primum recte

in doctrina informatis. Duas singulis septimanis, praeter preccs

matutinas, aliis frequentari solitas, habuit contiones, ut et diebus

Dominicis sollennes. Ad sacram synaxin, nisi examinatum in Catechetica

doctrina, admisit neminem: laborum et periculorum, ut in mutationibus

usu venire solet, subterfugit nihil: suaque constantia ac pietatis

zelo ex inimicis multos sibi reddidit amicissimos.

Secutum est paucis annis post bellum illud funestum Germaniae, et

tempestas Interimistica: quae multos graviter perculit: ut id praeter

alios Magdeburgenses experti. Ibi cum non in nullo et comes Philippus

et hic Ulmerus pastor eius, versarentur diserimine: fortiter tamen

uterque perstitit: ille in religione orthodoxa, et civibus suis

defendendis; hic in verbo Dei publice docendo, comite suo et aliis

auditoribus animandis. et feliciter respondit eventus. Nam etsi comes

erat in numero proscriptorum, ut qui copiolas etiam suas contra

Imperatorem


page 698, image: s728

ausus educere: et multi imperii ordines illi seripto nolentes volentes

assentirentur; multi Theologi loco moverentur: animum tamen ille non

abiecit; adeo, ut et receptum profugis atque asylum praebuerit. Ex

eorum numero fuit Erbardus Snepfius Theologus: quem Ulmerus in

Franconiam a matthaeo Carolostadio deductum, domi suae ipsos tres

menses clam habuit aluitque: donec per istum comitem Rienecensem

Saxonicis principibus fuit commendatus.

Perseveravit iste comes constanter in confessione veritatis

Evangelicae ad vitae usque exitum: qui ei contigit anno Christi

millesimo, quingentesimo, undesexagesimo, mense Septembri.

Cumque ipse familiae illius postremus, sine herede masculo

decessisset: et maxima comitatus pars Archiepiscopo Moguntino cederet:

videbatur summa rerum meruenda mutatio. Verum res felicius cecidit,

quam sperarant, Moguntino liberum religionis exercitium permittente;

et mandante: ut verbum Dei pure, sincere, et vere ministri docerent

(verba fuerunt Ar- chicpiscopi) omissis non necessariis

contentionibus. Id sifacerent; usuros illos suo patrocinio non minus,

ac sub comite demortuo usi essent Et haec [note: * Ubi Ulmerus docuit. ]

Lohrae quidem.

Postea anno sexagesimo sexto senatus Scaphusiani decreto in patriam

vocatus est, ad verbi obeundum ministerium. Etsi autem loco tunc erat

satis commodo, in ecclesia florenti, apud amicos et fautores haud

malae fidei; stipendio frueretur honesto: tamen vicit amor patriae, et

vocationcm acceptavit Eodem ergo anno in viam se dat cum uxote

gravida, et quinis liberis, non sine auditorum suorum maerore: ac

Scaphusium appulit mense Maio; ubi ecclesiae per magistratum ad D.

Ioannis praefectus, Decanatus etiam munus gessit.

Ab eo tempore annis fere triginta novum etiam Instrumentum ferme totum

percurrit. Aetate ingravescente et Pentateuchum aggressus. Geneseos

librum magna cum auditorum voluptate explicando ad finem perduxit.

Catechesin praeterca diligenter ursit: et ut quaestiones Catecheticae

in monasterii templo publice recitarentur a schol asticis, ordmavit:

de consensu etiam symmystarum decretum fecit: ut singulis Dominicis

diebus contione meridiana catechesis deceretur.

Cum ita officii sui satagens progrederetur: et singulis septimanis ter

ad populum peroraret: calendis Augusti anni nonagesimi sexti

paralyticum quiddam, in ipsa contione, ei accidit: quod et linguam et

voccm impedivit. Senatus itaquc considerans et vires sidelis ministri

exhaustas, et curriculum iam ad metam decurrens, rude cum donavit,

integro relicto salario: quo quadriennium deinceps, hoc est ad exitum

usque vitae, est usus. Paulatim enim deficientibus viribus, praesagiit

ipsi animus, ac


page 699, image: s729

praevidit, prope suam adesse emigrationem: ad eam que piis votis

mature se praeparavit. Tandem anno sexcentesimo supra millesimum,

rediit illa paralysis: omnem que linguae et vocis usum er intercepit:

adeo; ut creta si quid vellet, notare necesse haberet. Cibi ergo nihil

admisit, nec admittere potuit: cum que uxor aut liberi ingerere ipsi

aliquid conarentur: vix guttulam potuit deglutite, et tussi

vehementissima fuit concussus. Inde in tabulam seripsit: vos me tandem

suffocabitis: quando vera fames sitisque advenerit; tum comcdam atque

bibam: verum ipse procul dubio cibum potumque caelestem intellexit.

Confessionis autem suae ac consolationis causa, selectissima

scripturae dicta filium in scheda iussit describere et descripta ad

parietem affigere: quae adventantibus ipse monstrabat, et capitis

nutu, hanc suam esse confessionem, haec sua solatia, indicabat. Dicta

fuerunt petita ex 2. Corinth 5. v. 6. Philipp.1. v. 21. 23. Act. 7.

vers. s 9. Philip. 3. vers. 20. Hebr. 13. vers. 14. 2 Timoth. 4. v 7.

8. Psalm 7 1. v. 5. In horum meditationc placide obdormivit die

septimo Augusti, dimidia septima matutina: cum vixixxet annos

octoginta unum, menses quaturo, dies septem. Sequenti die hora

duodecima, Christiano ritu, fuit sepultus, maxima non solum civium,

sed et ministrorum e pagis frequentia.

Fuit et hic suo loco bene de ecclesia meritus Theologus; in

contionando methodum Paulinam obfervare solitus: ut referret ad

doctrinam, ad redargutionem, ad institutionem, et correctionem, et

denique ad consolationem: discendi cupidus; etiam in declivi senecta.

Edidit tractatum de horologiis sciotericis, quotquot in plano alicubi

describi possunt.

Evangelia Dominicalia tribus linguis.

Enchiridii pastoralis summam.

Convertit in Germanicum librum anonymum de aucioritatae sacrae

scripturae: Item speculum Iesuiticum: Cypriani de immertalitate:

Bullam Papae cum refutatione Bullingeti ad defensionem reginae

Angliae: et Germanicis rhythmis comoediam Mariae Magdalenae reddidit:

et ex Sapido comoediam de Lazaro redivivo: quae Scaphusii acta

publice, anno 1596. Item symbola Germanica. E Grae co in Latinum

transtulit Polymorphum Theodoreti: collegit symbola Patrum et

conciliorum Oecumenicorum, tum Latine tum Germanice: quae hodiernae

controversiae eucharisticae de ubiquitate, et [gap: Greek word]

maxime adversantur.

Exstat ipsius et scriptum consolatorium: quo ex agnitione irae Dei et

peccatorum afflictae consternatae que mentes efficacissimis, e verbo

Dei petitis, consolationibus eriguntur: et homilis de sacramento

Cenae Latine publicatae.


page 700, image: s730

Item Geodesia, et scritpum Rapsacenum, et Erotemata Dialectica.

Inter manuscripta reliquit librum; cui titulum fecit: Chorus

orthodoxus testium fidei catholicae, de incarnatione verbi et sacra

Domini cena: in quo iuxta annorum seriem inde a Ioanne Apostolo, ad

nostra usque tempora omnium fere orthodoxorum tam Graecorum, quam

Latinorum Patrum eius argumenti sententiae adducuntur.

Ex narratione M. S. de vita et obitu huius Ulmeri, contexta afilio

ipsius Ioanne, pastore tum ecclesiae Wagenhusianae in Helvetiis.

DANIEL TOSSANUS.

PAtrem habuit Daniel Tossanus Petrum Tossanum; ex epistolis Erasmi,

Calvini, et Bezae notum. Erasmus enim, cui inter alios carus ac

familiaris fuit, ipsum iuvenem, Basilca in Galliam proficiscentem,

hisce Guilielmo Budaeo, eruditorum totius Galliae lumini, [note: * In epistola anno 1525. seripta: quae est lib. 20. epist. Erasm. ]

commendat: Hic Petrus Tossanus iuvenis est honesto loco natus, indole

felici, et ingenio perquam liberali, summaeque spei. Ardet amore

Graecanicarum literarum. Basileae solus profiterur Glareanus: sed

egestas obstat; quo minus possit vel animo suo, vel huiusmodi

auditoribus satisfacere. Scio tibi iu venis ingenium oppido placitur

um: et, si novi tuam humanitatem, vel nullo rogante factur us es, quod

dignum est tanto literarum antistite. Eadem fere de se ipso seribit in

alia epistola ad Michaelem Budam episcopum Lingonensem.

Hic Tossanus ut minimum annis sex et triginta Pastor ecclesiae

supremusque antistes Mombelgarti fuit, tempore Ulrici Ducis

Wirtembergici, a Bucero, Thoma Blaurero et Simone Grynaeo, co missus

et ordinatus: olim quidem Canonicus Metensis, dum adolescens esset, et

patruum haberet primiceriune Meten sem, cui nomen Nicolao Tossano, qui

illum Coloniae, Lutetiae et Romae in studiis foverat. Postca vero

mortuo patruo, et hausto gustu purae religionis, ex consuetudine cum

Iacobo Fabro Stapulensi et Erasmo, quibus familiariter utebatur, in

aulam Margaritae Reginae Navarrenae, aviae Fr. Regis, quae et ipsa

Evangelicae veritati addicta erat, receptus, ei ab cleemosynis et

consiliis fuit: cui etiam sc ab eo commendari in epistola quadam ad

ipsum [note: * Est ea lib. 20. epist. ] scripta petit Erasmus: Illustrissmae,

inquit, Reginae quaeso ut me facias commendatum, cuius piam

prudentiam, et prudentem pietatem animo exosculor. Inde velut

[gap: Greek word] Basileam ediit, donec Mombelgardum mittererur.


page 701, image: s731

Inprimis autem cum Simone Grynaeo, Theologo praeclaro et Philosopho

doctissimo, arctissima ei coniunctio fuit: qualem postca filio Danieli

Tossano cum eximio nostri aevi Theologo, D Iacobo Grynaeo, fuissc

accepimus: qui etiam se Petrum Tossanum iam seaem, ceu Polycarpum

quendam Mombelgarti, cum ecclesias illus provinciae supremi

Magistratus iussu invisetet, complexum fuisse alicubi testatur.

Vixit Petrus Tossanus annis septuaginta quatuor, (quam aetatem filius

non attigit) obiit anno millesimo, quingentesimo, septuagesimo tertio,

postrid. non. Octob. cum magnum ex gemina duorum filiorum caede

maerorem concepisser: quorum alter Mombelgarti nefarie a vicino suo,

alter Lutetiae in funesta illa Iamena anni septuagesimi secundi cum

hospite suo D Tevarto, Procuratore et ecclcsiae parisiensis seniore,

plurimisque aliis fidelibus paulo ante obtruncatus fuerat. Pater Petri

Tossani, Danielis avus, Ioannes Tossanus honoratus vir, in vico S.

Laurentii, in finibus Lotharingiae prope Marvillam oppidum et Iametum.

Ei a proceritate corporis cognomen Magni fuit Coniugem habuit

nobilissimam feminam, filiam praefecti Marvillani, Domini de Cheury

et Souffiet. Sed bellis diuturnis regum Galliae et vicinorum Principum

tota illa regio, nec non et famisia ista attrita fuit: nisi quod

superest in vico illo S Laurentii honoratus et locuples vir, illius

loci praetor Laurentius, ex Petri Tossani sorore prognatus. Matrem

habuit Daniel Tossanus Ioannam Trinckottam, honesti civis

Mombelgartensis siliam: quae et ipsa obiit anno septuagesimo quinto

die tertio Augusti.

Natus ergo fuit Daniel Tossanus Mombelgarti, sub ditione

illustrissimorum Ducum Wittembergicorum, anno millesimo quingentesimo

quadragesimo primo, die decimo quinto Iulii, posteaque anno millesimo

quingentesimo quinquagesimo quinto, adolescens Basileam ad uberiorem

ingemi cultum et humaniores disciplinas perdiscendas missus fuit: qua

in urbe biennium vixit, annum unum apud Franciscanum Ieckelmannum,

urbis sena torem, altetum apud Isaacum Kellerum Medicinae Doct et

professorem. Eodem tempore in Academia illa primo honore Academico

decoratus fuit. Anno vero quinquagesimo septimo mense Octobri: quo

tempore colloquium Wormatiense habebatur, Tubingam, iussu patris

venit: ubi singulari humanitate et bencvolentia ab optimo Principe

Christophoro exceptus fuit; qui eum in gratiam patris, tot annis de

ecclesia Mombelgartensi benemeriti, ultra biennium in studiis aluit.

Quocirca sicut ille, dum vixit, insiguem hanc optimi et clementissimi

Principis erga se liberalitatem, aliasque virtutes heroicas grato

semper animo praedicavit: ita posteritas, quae fructum aliquem


page 702, image: s732

ex Tossani laboribus editisque lucubrationibus percipiet, non invita

outricium tam illustrem et benignum, ac plurimorum exulum, quos saevus

Antichristi furor sedibus suis ex egerat, patronum munisicum, pia et

grata memoria venerabitur.

Etsi vero Daniel Tossanus illustrissimae domui Wirtembergicae nulla

stipulatione, propter illud beneficium, erat obligatus: tamen

proculdubio operam suam illi libentius, quam aliis, gratitudinis iure,

addixisset: si per improba adversariorum odia licuisset, qui modis

omnibus, atque adeo putidis calumniis, benignum. Wirtembergicorum

Ducum et consiliatiorum animum ab ipso alienare moliti sunt, caecis

que abrepti affectibus, in nescio quod ubiquitatis, purioribus illis

tem poribus inauditae, barathrum sese praecipitarunt. Cum in Academia

Tubingensi ageret, Professores et Theologi erant viri docti et

moderati, pacis et concordiae amantes, qui Melanchthonem pro fido

doctore et caro praeceptore habebant, nec damnandi libidine adversus

omne genus piotum virorum grassabantur. Aberat tunc Iacobus Andreae:

Osiandri et Marbachii insolens dogma nondum cruperat. Quin imo

Brentius alius erat, ac postea fuit; ut patet ex eius commentariis in

Iohannem, et ex praefatione, quam illo rempore tractatui cuidam de

cena edito, praefixit, in qua haec seribit: Tollenda merito omisis

criminandi et maledicendi amarulentia, et iudioium Filio Dei Domino

nostro lesis Christo, ipsisque posteris nostris, qui certaminis non

auctores, sed spectatores, aequius, sepositis affectibus, iudicaturi

sunt, permittendum. Nostri adversarii etiamnum vivunt et quottidie

audaciores fiunt: noctes et dies hoc agunt et medit antur: ut exortum

Evangelii lumen exstinguant, antiquasque tenebras revocent. Interea

nos, qui initio unanimes per Dei gratiam Evangelium annuntiavimus,

conversis armis in mutua vulnera ruimus, gratumque hostibus

spectaculum exhibemus; qui plus praesidii atque fiduciae in

concertationibus nostris, quam inani causae suae fundamnto, totaque

arte et potentia sica collocant.

Haec Brentius: quorum si ipse postea et successores atque discipuli

memores fuissent; minus esset hodie turbarum et rixarum; minus

haberent Pontificii et Iusuitae, quod gauderent et triumpharent.

Praecipuum vero studium, cui se D. Tossanus Tubingensi in Academia

dedidit, humaniroum literarum et Philosophiae fuit: in quibus adeo

feliciter brevi tempore profecit; ut titulum inde Magisterii

reportarit. Biennium com moratus Tubingae, annum unum apud Ioannem

Isenmannum urbis Pastorem, alterum in collegio Principis, Mombelgardum

a patre revocatus fint: ubi spatio fere semestri Germamca et Gallica

lingua contionando se exercuit: donec Lutetiam Gallicae linguae

excolendae,


page 703, image: s733

et studiorum continuandorum gratia ablegaretur: quod faci um anno

millesimo, quingentesimo, unde sexagesimo, mense Iunio. Sequenti anno

mense Maio, Lutetia Aureliam venit: ubi primum linguam Hebraeam, per

quam aditus futuro Theologo et ecclesiastae ad veram et certam

divinorum oraculorum cognitionem patefit, publice profitendo docuit.

Mox ab ecclesia Diaconi munus ipsi impositum: nec multo post, anno

videlicet millesimo quingentesimo sexagesimo secundo, mense Februatio,

sacro ministerio in eadem ecclesia, summa omnium voluntate et

gratulatione, inauguratus fuit. Annum aetatis tunc agebat vigesimum

primum: quae tam cita ad tantum munus maturitas, nescio an magis

praestans ipsius ingenium cum indefesso studio coniunctum, an d

ligentem patris et praeceptorum institutionem commendet. Utque a

parentibus, infans, Deo et coclesiae dicatus, a puero et velut cum

lacte materno pietatis et doctrinae semina imbiberat: ita antequam

nascererur, a Deo ut esset [gap: Greek words] ordintus, mature

ad gravissimam fanctissimamque gregis sui pascendi functionem in

amoenissima et celeberrima urbe adhibitus fuit. Erat enim tunc

ecclesia Aurelianensis omnium totius Galliae florentissima et

amplissima; in qua septem milia capitum numerata fuerunt: cui una

prae erant viri doctissimi et integerrimi, Antonius Chanorrietus

Merangaeus, Robertus Maconius Foncanus, Hugo Suraeus, Nicolaus

Follionus Vallensis.

Etsi vero patriae et principi suo, ut dictum est, quam exteris

inservite maluisset: duae tamen potissimum rationes ipsum ad ecclesiae

Aurelianensis ministerium capessendum impulerunt: quarum una fuit

summa necessitas, qua ecclesiae in Gallia publicum religionis

exercitium adeptae, premebantur: summa, inquam, sidorum operariorum

penuria, et summa primariorum quorundam ac pio quodam zelo ferventium

vitorum obtestatio. Quo factum, ut ad ministerium illud non tam

communibus ecclesiae sufffragiis chgeretur; quam publica omnium

acclamatione et uchementi desiderio raperetur. Altera suscepti illius

ministerii causa fuit, quod ex diligenti uttiusque partis seriptorum

collatione, verum et genuinum verborum Christi sensum, veramque de

sacramentis doctrinam edoctus, et de ea in conscientia sua convictus,

ad coetum eorum, qui eam sequerentur et profiterentur, se aggregare

maluit; quam ad eos, qui hominum commenta diumae veritati

anteponerent: praesertim cum animos adversariorum exacerbari, odia

gliscere, et portentosum ubiquitatis dogma serpere paulatim et vires

acquirere cerneret: unde facile coniecturam


page 704, image: s734

facere potuit: ut maxime in patriam rediret, sibi orthodoxam doctrinam

amplexo, apud eos, qui eam toto pectore aversabantur, locum non fore.

Id quod postea etiam est expertus, ut dicemus.

Porro in numerum ecclesiae Aurelianensis ministrorum cooptatus, animum

tandem ad honestum matrimonium adiecit, nuptiasque Aureliae cum

lectissima virgine Maria Coveta Parisiensi celebravit, anno sexagesimo

quinto, die decimonono Martii. Nata illa fuerat patre honoratissimo,

et doctissimo viro Philiberto Coveto, curiae Parisiensis celebri

advocato et reginae matris Catharinae Mediceae, ante turbas et bella

civilia, consiliatio: matre autem Maria Gohorry: quae cum vidua esset,

et veritatem evangelicam reiectis superstitionibus Pontificiis

agnovisset, Lutetia Aureliam cum filiabus, propter liberius religionis

exexcitium, concesserat.

In eius laude praecipue ponendum arbitramur, non modo quod atenera

aetate rei familiatis administrandae, omnium que partium, quae sexum

illum decent, adeo gnata et perita fuerit; ut mater curas suas omnes

et negotia domestica in eam reiceret: sed et inprimis, quod ardenti

sacrarum literarum amore incensa, et magis de cultu Dei et animae suae

salute, quam de ulla alia re sollicita, cum domi assiduae verbi divini

lectioni et meditationi, precibus que ac cantionibus sacris vacaret,

tum publice in templo contiones singulari cum affectu et attentione

audiret, quibus tant opere delectabatur; ut calamo maximam carum

partem exciperet. Quibus exercitiis hoc conxecuta est: ut praecipuas

et elegantiores totius sacrae scripturae sententias, et universum pene

psalterium, Gallicis rhythmis, a Clemente Maroto, et Theodoro Beza

concinnatum, memoria comprehenderit. Illa autem exercitia, quibus

animus ab omni rerum humanarum vanitate abstractus, in Deo eiusque

cultu sese oblectat, et quasi caelestem vitam degit, temporibus illis

periculosissimis, quibus unum quem que ad martyrium mortemque pro

veritatis confessione obeundam, paratum esse oportebat, maxime

necessaria erant.

Nihil addemus hic de ceteris virtutibus, quae ex pietate velut e

fonte emanant, de humilitate animi, facilitate morum, pudicitia,

affabilitare, de charitare in proximum, liberalitate in egenos,

aliisque praeclaris doribus, quibus plurimum orriata fuit, atque

omnium, etiam exterorum et hostium favorem sibi conciliavit.

Verum ut paucis labores et pericula, quae Tossanus in ministerio suo

in Gallia sustinuit, recenseamus: initium faciemus a primo eius

ministerii anno, qui ut diximus, sexagesimus secundus fuit a millesimo

quingentesimo. Eo anno primum civile


page 705, image: s735

belltem inter Reformatos et Pontisicios in Gallia exortum. Aurelia

autem, in qua frequens erat ecclesia, et magnus Reformatotum numetus,

principi Condaeo ultro portas aperuit, eumque magno cum applausu

excepit. Hmcfaclum, ut illa velut sedes et arx belli esset, omnesque

viri primarii religionem reformatat amplexi eo confluerent. Quae res

auxit Pontrficiorum odium in illam urbem et ecclesiam: adeo ut tandem

post atrocissimum prae lium, quod eodem anno, mense Octobsi, ad

oppidum Druydum commissum est, in quo Condaus ab hostibus,

Connestablius a Reformatis captus fuit; omnem vim et impetum in illam

converterent. Dux namque ipsorum Guisius; anno millesimo

quingentesimo sexagesimo tertio, mense Februario, urbem obsidione

cinxit; quam fortiter defendebat Andelotius, Amiralii frater, licet

adversa valetudine conflictaretur. Toto obsidionis tempore Tossanus in

urbe mansit, neque stationem, in qua a summo imperatore, Deo

collocatus erat, periculi magnitudine victus deseruit. Quantis interea

curis agitatus, qua sollicitudine pro sua et ecclesiae salute affectus

fucrit, quos labores hortando, monendo, et consolando cum cives tum

milites exantlaverit, cum tantus tamque ferox exercitus urbi

immineret, facile est curvis existimare. Iamque actum de urbe erat,

quae humanis praesidiis non diutius defendi posle videbatur, nisi

inopinata Guisii ducis nece, quem spe capiendae urbis turgidum et

miserandam piorum caedem spirantem, dextra divina Poltreti cuiusdam,

qui se pro patriae incolumitate devoverat, audacia usa, ante ipsa

moenia stravit et leto dedit, miraculose liberata atque ex ipsis

hostium faucibus erepta fuisset. Atque ita primum civile bellum pace,

quae anno sexagesimo tertio, die decimo tertio Martii eam ad urbem

inita est, terminatum fuit.

Sed pax illa nectuta satis, nec diuturna fuit: cum edictum a Rege

promulgatum turpiter a Pontificiis violaretur, nulloque vindice ab

illis in fideles scelerate et proditorie saeviretur. Ac licet proceres

ecclesiarum satis longo tempore nefandas suorum caedes, contra pacis

articulos, patienter tulissent, omniaque iudicio et querelis ad Regem

et ipsius Senatum delatis, quam vi et armis experiri mallent: tamen

cum clandestina inter Regem et Ducem Albanum consilia agitata

intelligerent, et sex Helvetiorum milia nullo hoste, nulla que satis

probabili causa, in intimam Galliam duci animadverterent; non amplius

cunctandum rati, quod haec omnia manifeste in suam suorumque perniciem

tenderent, arma ad sui defensionem denuo expetiverunt, militemque

conseripserunt. Sie alterum civile bellum exarsit, anno millesimo

quingentesimo, sexagesimo septimo mense Iulio.


page 706, image: s736

Ante illud bellum, nempe anno sexagesimo sexto, cum mediocris in

Gallia pax esset, tessanus venia ab ecclesia impetrata parentum et

amicorum suorum invisendorum gratia prosectus erat. Sed paulo post

reversus, ecclesiae suae in altera illa tempestate, quae priore longe

gravior fuit, ut bonus et fidelis pastot adfuit. Maximo tunc in

discrimine versabatur ecclesia Aurelianensis: quippe pontificii, qui

magno numero in urbe erant, superioris belli memoria irritati, et

praefecti regii, qui in urbe cum aliquot praesidiariis militibus,

auctoritate freti, in omnium fidelium, quot quot in urbe erant, necem

conspirarant. Iamque totus ille grex, qui puritatem evangelii

piofitebatur, macationi destinatus, et luporum avidissimorum rabiei

expositus, omnib. pene momentis fatalem horam exspectabat: cum ecce

Novaeus, insignis Reformatorum strategus, exiguis cum copiis in urbem

invehitur; et Pontificios partim expellit, artim exarmat. Quo facinore

ecclesiam praesenti periculo liberavit; et urbem secundo in Condaei

Principis et Reformatorum potestatem redegit. Cum autem magni

exercitus ab utraque parte collecti essent, et pugna memorabilis ad S.

Dionysium commissa, in qua Connestablius aliique primarii duces tam

Pontificii, quam evangelici letaliter vulnerati fuerunt, multis ultro

citroque datis et acceptis damnis, pax aliqua intercessit: quae

convenit ad Carnutum oppidum, quod magnis viribus oppugnabat Condaeus,

cui Casimirus princeps Palatinus cum aliquot turmis equitum auxilio

venerat. Coiit illa pax anno millesimo quingentesimo sexagesimo octavo

mense Martio. Eadem tamen ilico a Pontificiis perfide rupta, non

temedium malis; sed incrementum attulit.

Magna tunc pontificiorum militum praesidia in urbem Aureliam

introducta fuerunt, quod illa iuxta pacis atticulos, regi ab

Evangelicis esset restituta. Illi milites, praecipue vero qui ex

civibus pontificiis sponte nomen militiae dederant, implacabile odium

in Reformatos gerentes, superbe et insolenter omnia agere; et palam

minari; se propediem Reformatos omnes, praecipue vero ministros, ferro

trucidaturos. Augebat Tossano metum et sollicitudinem, non modo

praesentissimum periculum; sed et uxor et gemina proles,. quam tunc

habebat: ignarus cum ad contionem prodiret, vivusne domum esset

reversurus. Nam quotiescumque fidelium coetus conveniebat, partim

lapidibus partim bombardarum ictibus ab adversariis petebatur: quorum

furor aliquando eo usque processit; ut horreum, quo Reformati vice

templi utebantur, igni in iecto concremarent. Quottidie autem nunc hos,

nunc illos ex ecclesiae membris interemptos, audiebatur: et Tossanus in

illo hostium furore bis terve aedes mutare coactus est. Sed et propius

ipsum attigit periculum.


page 707, image: s737

Nam die quodam, qui Barnabae sacer, milites ipsum comprehensum urbe

eicere volebant, ut cum postea pro libitu tractarent, et latronum

more vita spoliarent: nisi uxor, etiam gravida, omni contentione

elaborasset; ut manibus illorum eriperetnr, atque a praefcctoregio

potestatem in urbe ruanendi impetrasset. Verum mense Septembti; cum

tertium civile bellum in Gallia ercitatum esset; Pontificii, qui

Aureliam firmo praesidio tenebant, laxatis insaniae frenis, loca

omnia, quibus reformati ad cultum divinum utebautur, flam mis consum

serunt; et ultra octoginta fideles, qui in iis erant, nefarie

sustulerunt. Nihilominus ministri omnes, singulati Dei providentia,

salvi ex illo furore evaserunt.

Verum Tossanus, cum noctu, fidelium quorundam ope, una cum collegis

urbe esset emissus, in silva qua dam in insidias inci dit; et captus

in arcem non procul ab urbe perductus est. Uxor, quae in urbe

remanserat, accepto hoc nuntio, consternata, nihil intentatum

reliquit: quoad maritus cum sociis, gravi pretio redemptus in tuto

collocaretur. Argimontem itaque venit, quod oppidum est mediocre,

itmere diei Aurelia distans, cui regia et splendida arx in colliculo

ad iacer, sedes co tempore illustrissimae Ronatae, Ludovici XII regis

Galliarum filiae, et Ferrariae ducis viduae; quae insigni studio erga

reformatam religionem affecta, multis sidelibus durante petsecutione

tutum in sua arce et oppido persugium praebuit. Uxor habitu ancillae,

ne agnosceretur, maritum secuta intercipitur; et praefecto

Aurelianensi traditur: qui tamen propriae coniugis et filiarum, quae

muliebri commiseratione proipsa intercesserant, precibus expugnatus,

eam cum honore relaxavit, et institutum irer persequi iussit. Sic

tandem Argimontem ad matirum per media hostium agmina, et ubique

excubantes sicarios incolumis pervenit. Quo in loco filiam enixa est,

quam domina illa vidua Ferrariensis e fonte baptisinatis susceptam,

suo nomine insignire voluit.

Sub illud tempus, mense nimirum Martio anni sexagesimi noni, tristis

nuntius de morte Condaei allatus est, qui ad fluvium Charentem in

Sanctonum oris, fortissime dimicans, amisso equo et desertus a suis,

captus erat: sed mox contra fidem datam scelerate a tergo globo

tormentario ictus occubuit. Non latuit Regem sideles quosdam, qui fuga

salutem quaesiverant, Argimonte delitescere; et clam a vidua illa

Ferrariensi, amita sua magna foveri. Idcirco omnes ad caedem

deposcens, amitae suae severe mandavit, ut profugos omnes oppido

eiceret: quod ni faceret, se militem ad eos investigandos et

trucidandos esse missurum.

Huic mandato cum omnino parere necesse esset, Tossanus cum uxore et

tribus liberis Sancerram, quod erat pro ximum asylum, petivit. Ibant

una, ex codem oppido egressae, ducentae aut trecentae thedae,


page 708, image: s738

infantibus vagientibus onustae: et quamvis multae hostium catervae per

vias dispositae huic praedae inhiarent: ita ut vix ulla elabendi spes

superesset, cum etiam fluvius Ligeris esset traiciendus: tamen

divinitus accidit, ut nobiles aliquot ex Retormatis, expediti in equis

et probe armati, palantem hunc pucrulorum et muliercularum gregem

obvium haberent, eumque Sancerram usque comitati, repulsis aliquoties

hostibus, qui eos adoriebantur, immunem ab omni in iuria praestarent.

Annum plus minus commoratus Sancerrae Tossanus, dum interea Gallia

tota bello arderet, tandem pace inter utramque partem constituta,

Mombelgartum ad parentes; ut corum conspectu nonnihil se recrearet,

profectus est: eoque uxorem cum uno et altero ex liberis evocavit. Et

quia pax illa multis incerta atque instabilis videbatur, neque

ecclesia Aurelianensis tam cito se posset recolligere; annum integrum

in patria haesit, ibi que patrem annis gravem, contionando sublevavit.

Quo pietatis officio dum magno et urbani magistratus et consiliariorum

principis consensu defungitur, Theologi quidam Stutgardiani,

[gap: Greek word] aut quasi non satis malorum in Gallia passus

fuisset, litem ipsi moverunt, et ad amplissimos praefectos et ad

senatores Sturgardianos detulerunt quod nescio quam haeresin, velut

ter contagionem in Gallicis ecclesiis hausisset et in patriam

deportasset: Calvinismum nempe et Zvvingliani mum, cuius aperte ipsum

insimulabant. Hoc igitur volebant; ut Stutgardiam veniret, et ex

consuetudine et colloquiis ipsorum errores depoveret, et cum in vita

tum in doctrina eorum exemplum ad amussim sequeretur: quod si faceret,

tum demum ipsi copiam publici ministerii in patria futuram. Ad quas

criminationes, scripto Apologetico ad senatum Stutgardinum misso,

graviter et modeste respondit, in quo inter alia haec scribit: Ego, si

meis emolumentis omnia metirer neque ea vellem praeponderari

honestate, vel si nulla fide ecclesiss data, nullave lege obstrictus

essem, gestirem Stutgardiam advolare, cum ut vereribus amicis et

praeceptoribus propius fruerer, tum ut illustrissimos Principes tantae

spei et tam clementes aspicere, et coram colere liceret: atque etiam

fortasse, ut in his locis, ab armorum strepitu remotis, tuto reliquum

vitae tempus transigerem. Sed et ecclesiae Aurelianae fidem dedi, me

brevi ad ipsam rever surum, ut si illam nascentem et florentem iwvi,

ei in hoc squalore et tam gravi casia non desim. Amicis praeterea

quibusdam multum debeo, qui magna pecunia nec absque nominibus vitam

meam e funestis militum manibus redemerunt. His nisi me ad

praeseriptum tempus sistam, quomodo vel perfidiae vel praevaricationis

notam effugiam? Verum est et illud non minus grave, quod me abisto

itinere Stutgardiano deterret. Nam, ut ingenue loquar, cam in Gallicis

scclesiis fidem, pietatem, religionem cognovi: ita semper ab istis


page 709, image: s739

controvarsiis, digladiaetionibus et amarulentis seriptis abstinuerunt,

imo aliud per hoc decennium, atramentum non profuderunt, quam

sanguinem suum, quo Evangelii doctrinam obsignarunt; ut valde mirer,

cur Domini Theologi Stutgardiant ipsis ita sint infensi; ut vel hoc

nomine, quod ibi per aliquot annos Evangelium docui, gravissime

suspectum me habeant: aut cur schismaticos et impios errores illis et

mihi impingant, cum in emnibus praecipuis fidei et religonis

capitibus, cum tot clar issimis Germaniae et aliarum nationum

ecclesiis, Propheticam et Apostolicam doctrinam ampleotamur, quae in

confessione Auguflana et alibi ab eius auctore explicata est: solumque

hoc a Dominis Thologis deprecatus sim; ut veniam darent, si

subtiliores quasdam quaestiones, quae nec ex Augustana confessione,

nec ex eiusdem Apologia deprompta sunt, in ecclesias nostras nondum in

veheremus, donec de re tota sancto aliquo oecumenico concilio, vel

alia bona retione constitui possit. Sic tunc illis, qua potuit,

satisfecit.

Anno millesimo quingentesimo septuagesimo primo ecclesia Aurelianensis

pacis beneficio post tam crudelem persecutionem nonnihil respirans,

atque indies numero animisque crescens, Tossanum Mombelgarto

revocavit. Non tamen in ipsa urbe ministerium exercere licebat, sed in

arce quadam secundo ab urbe lapide, cuius dominus erat nobilissimus et

pietatis zelo ardentissimus vit Hieronymus Groslotius Eo diebus

Dominicis ingens ex urbe multitudo ad audiendas contiones conflucbat:

quam vis id non absque periculo fieret; quoniam Pontificii convitiis

et maledictis redeuntes excipiebant; et quibus poterant modis

lacessebant, non obscure iactantes, se domum illam, omnesque quos in

ca reperturi essent, ferro et igni deleturos. Nihilominus fideles

pericula omnia constantia superabant: et Tossanus, qui apud nobilem

illum virum diversabatur, strenue in officio pergebat, licet tunc

temporis incommoda valetudine uteretur. Sed non diu haec halcyonia

durarunt.

Nam anno septuagesimo secunde mense Augusto ferales fuerunt nuptiae

regis Navarraei cum Margaretha Caroli IX. regis Gal liarum sorore: in

quibus, ut notum, heros ille Caspar Colignius Galliae Architbalaslus,

et plutimi nobiles, et primarii viri, consihatii, Doctores, advocati,

professores, ut de promiscua plebe nihil dicam, omnibus naturae,

humanitatis, hospitii, honestatis, fideique legibus perfractis, foede

caesi et iugulati fuerunt. Qua plus quam Scythica barbarie aeternum

dedecus nomini regio, cuius verbum, quid dico verbum? imo iusiurandum

non minus, quam fides ipsa sacrum esse debuit, inustum fuit: et

Pontificii Pseudocatholici clarum satis documentum statuerunt, se ab

co, qui mendax et homicida est ab initio, eiusque


page 710, image: s740

vicario visibili et manifesto, Pontifice Romano regi ac duci; nec

deformatis, nisi scelere, perfidia et periurio superiores esse posse.

Eadem calamitas Hieronymum Groslotium Aurelianensis ecclesiae

patronum, qui una cum aliis nobilibus edicto et promissis Regis plus

nimio fidens, tetris illis et infaustis nuptiis intererat, oppressit.

Cuius immanitatis fama Aureliam perlata, Pontificii laetitia exsultare,

opinicium canere, et fertum in omnes Evangelicos, qui in urbe, et

vicinia erant, acuere. Tossanus ea tempestate on atce illa prope

Aureliam, de qua diximus, cum familia commorabatur: cumque etiam ad

Dominam arcis, Hier. Groslotii uxorem esset allatum de laniena

Lutetiae patrata, Chancaeus quidem nobilis pontificius, qui tum forte

novi aliquid percontaturus eo diverterat, metuens, ne quod aliud malum

subesset, et Reformati ipsi, qui maximo numero Lutetiae erant, neque

tam facile opprimi posse videbantur, im petum in Pontificios

fecissent, coeptum iter omisit, et assumpta secum Domina illa una cum

Tossano, uxore et liberis domum suam, quae non procul Argimonte

aberat, regreslus est. Sic Tossanus pontificii hominis opera et

humanitate conservatus, sanguinarias tunc Pontificiorum manus

admirabili Dei providentia effugit. Nam Aurelianenses sequenti die

arcem illam, ex qua Tossanus cum suis pridie sub vesperam egressus

erat, infestis animis petiverunt; portas perfregetunt; obvia quaeque

diripuerunt; ancillas aliquot, quae ibi remanserant, trucidarunt:

mirum in modum indignati, se eos, quos maxime quaerebant, non

invenire. In illa direptione tota supellex et bibliotheca Tossani

petiit.

Cum autem domus illa, in quam evaserat, non satis tuta videretur, quod

in silva esset, et dominum haberet pontificium; in aliam quandam sibi

notam, quae non longe aberat, transmigravit: in qua per dies aliquot

fubstitit: donec iterum ab illustrissima et piissima Domina

Ferrariensi, de qua supra, in Argimontanam arcem cum uxote gravida

fuit receptus. Ibi in turricula quadam mensem unum et alterum

delituit, in qua clanculum ab optima illa Domina cibo et potu submisso

alebatur: dum interea Pontificia rabie per totam Galliam debacchante,

sanguis fidelium large ubique effunderetur. Illis temporibus Paulus

silius in illa arce et turricula est natus, anno septuagesimo secundo,

die vicesimo septimo Septembris.

Ubi vero Pontificius furor nonnihil desaeviit: Tossanus et uxor cum

liberis diversis itineribus ex Gallia, in qua omnia erant conclamata,

in Germaniam, velut in portum tutum et tranquillum, non sine magnis

difficultatibus appulit.

Nec multo post Haidelbergam a serenissimo Electzore Friderico. tertio

pio, vocatus, cum familia venit, et Electori a sacris contionibus esse

coepit. Tanta fuit illius optimi et numquam satis


page 711, image: s741

laudati principis erga assl. ctum Tossanum benignitas et clementia:

tanta clarissimorum vitorum, quibus cum aula tum Academia abundabat,

humanitas: ut pene omnem praeteritorum temporum et aerumnarum ei

memoriam discusserit.

Et sane Palatina domus cum ceterarum virtutum laudibus inclita, tum

beneficentiae et mansuetudinis, qua ad Dei immortalis naturam homines

proxime accedunt, nomine commendatissima semper fuit.

Toto illo tempore, quo Tossanus aulici contionatoris munere functus

est, et nutricio tam benigno frui potuit, fidem suam, diligentiam,

candorem et alia id genus, quae in fido pastore requiruntur, ita

Electori illi pio proba vit: ur eum carum et intimum haberer, ac

nonnumquam gravioribus religionis negotiis et deliberationibus

adhiberet. Quocirca etiam ipsum anno septuagesimo quinto Ambergam, una

cum amplissimis legatis spectarae que fidei consiliariis, ad

ecclesiarum quandam visita tionem instituendam, et dissidia de

religione componenda misit: qua in legatione sancte integreque est

versatus.

Verum mundi ingratitudo et protervia tanto Principe, quo meliorem et

religiosorem vix aliquot retro saecula noverunt, digua non fuit: qui

prae propere ecclesiae et Tossano aliisque multis fidelibus subtractus

anno septuagesimo sexto, die vicesima sexta Octobris de vita decessit,

quadriennio post quam Tossanus in Palatinatum venisset. Ab eius obitu

tota rerum facies in ecclesiis et scholis fuit immutata. Quippe ilico

quidam e vicinis locis irruerunt: qui favore mitissimi Principis

Ludovioi filii abusi, vineam Domini misere vastarunt. Horum opera et

importunis clamoribus cum alii ministri, Doctores et professores ab

officio remoti: tum Tossanus, cui aliquanto ante contionibus Catecheticis, quas diebus Dominicis a meridie in remplo S. Spiritus

habere solebat, interdictum erat, dimissus fuit.

At Princeps Casimirus, cui melius quam fratri, Ubiquitariorum

imposturae cognitae erant, quique patris sui confessionem, quam

testamento suo inseruerat, tutandam susceperat, tabulis et ornamentis

praecipuis ex illa Academiae Haidelbergensis ruina Neostadii

collectis, eo quoque Tossanum vocavit, eumque ecclesiarum ditionis

suae gubernaculis praefecit. Itaque ablato Friderico III. pio

Electore, Deus ecclesiis suis Ioannem Casimirum, paternae pietatis

aemulum, patronum et nutricium reddidit: qui non minori favore

Tossanum, quam Elector pater complexus fuit, eoque fidelissimo

monitore et consultore usus est. Praeter ordinariam vero ministerii

functionem generalemque inspectionem, quae Tossano commissa, illustris

scholae Neostadianae a Principe Casimiro erectae, instaurationem et

amplificationem multum


page 712, image: s742

iuvit in qua et ipse post obitum magni Theologi Zachariae Ursini

aliquandiu docuit, et sacrum codicem interpretatus est. Ecclesiam

praeterea S. Lambertanam e peregrinis exulibus collectam, dum

ordinario Pastore careret, curavit, et sacris contionibus Gallica

lingua aliquandiu erudivit. Adde, quod mandatu Principis Theologis

praestantissimis Zanchio, Ursino et Iunio adiunctus, operam suam ad

gravissima soripta, quae illo tempore prodierunt, elaboranda

communicavit. Nec tacendum videtur, quod Neostadii consilia

ecclesiastica consistorii rexit: et anno septuagesimo octavo, mense

Aprili auspiciis principis Casioniri synodo Neostadianae magna cum

laude praefuit: in qua praecipue actum fuit de ecclesiarum

conformitate in doctrina et tiribus, de iuvandis et promovendis

exulibus Palatinatus. Tantum autem Princeps Casimirus ipsius consiliis

tribuit: ut eum crebro ad se accersierit, nec quicquam fere ardui quod

ad ecclesiarum emolumentum spectaret, ipso inconsulto aggressus

suerit. Quid? quod externi principes et legati amplissimi, cum forte

Neostadium ad Principem Casimirum venissent, nominis ipsius

celebritate moti, eum videre et compellare voluer umt: quib. pietatis,

officii, doctrinae, et facundiae suavitatib ita satisfecit; ut postea

non raro literas ad ipsum, amoris et benevolentiae testes, darent.

Sub illud tempus quo Tossanus Neostadii versabatur, bellum Coloniense

incidit; in quo Principis Cusimiri erga Gebhardum Archiepiscopum et

Electorem fides, erga patriam et religionem amor fingularis eluxit.

Cum vero tota Romani Antichristi vis in utrumque insurgeret, nec

socii promissa auxilia praestarent, maximis difficultaribus

conflictari Gebhardiu et Casimirus, in tam honesta et pia causa non

parum a Tossano animati, et divini verbi solatio confirmati fuerunt.

Interea dum Casimirus bello illi ad Coloniam im plicatus hosti

negotium facessit, et fortiter adversis obluctatur: frater Ludovicus

Elector e vita excessisse nuntiatur. Quapropter Casimirus singulari

Dei providentia et bellicis illis tumultibus et periculis ad nepotis

ex fratre tunc pupilli tutelam et Electoralis Palatinatus

administrationem vocatus fuit. Cum Haidolbergam venisset, e vestigio

Tossanum Neostadio advocavit: ut ipsius ope et consilio ecclesiarum

reformationem institueret: dici non potest, quam tetro atque inimico

vultu advenientem exceperint adversarii; quanto in ipsum odio fuerint

incensi, quam petulanter nonnulli ex discipulis eorum adversus illum

se gesserint. Ille tamen haec omnia patienter ferre; adversariorum

immodestiam et furibundas actiones mirari; et recti verique sibi

conscius alacriter officium facere: memor procul dubio illius Senecae:

Vir bonus, quod honeste se facturum putaverit, faciet, etiamsi

perieulosum erit: ab honesto nulla re deterrebitur, ad turpia nulla

spe invitabitur.


page 713, image: s743

Adversarii autem initio etiam post adventum Principis Casimiri, omnia

civitatis templa occupabant, qui, velut furiis agitati, maled. ctis in

nostros et doctrinam nostram ita invehebantur; ut suis eriam

intolerabiles viderentur. Cum autem cives quidam ministri et

consiliarii Principis, non exiguo numero a Principe Casimiro templum

petivissent; in quo purior doctrina ex puro Dei verbo hausta, sicut

olim tempore Hriderici III. factum erat, traderctur: petirioni

aequissimae annuendum ratus Casimirus, de templo ad D. Petrum aut ad

Franciscanos illis comcedendo cogitavit. Verum Tossanus Principem ad

primarium urbis templum, quod est Spiritus S. illis concedendum

permovit: quoniam intelligebat; ut id sierer, multum et ad Principis

existimationem, et religionis sincerioris propagationem intereie.

Et quia adversarii in omnibus suis contionibus magno clamore

deblaterabant, doctrinam nostram Nestorianismo, et nescio quibus aliis

antiquis haeresibus, affinem esse: idque se ad oculum ex Bezae et

Danaei scriptis demonstrare posse: Casimirus seprem praecipuos ex

illis, partim ministros, partim Doctores Theologiae, unaque quatuor ex

ministris orthodoxis, et inter hos Tossanum, coram se et consiliariis

suis in Cancellaria com parere iussit: illos, ut quas haereses quaeque

doctrinarum portenta nostri traderent, ostenderent; hos, ut doctrivam

orthodoxam a calumniis vindicarent. Sed adversariis placidam et

familiarem cum nostris collationem, qualis a Principe petebatur,

detrectantibus, interim vero in suggestu, symposiis, et alibi passim

horribilium convitiorum plaustra in nostros quottidie evomentibus, et

mandatum Principis de pace et concordia intere utramque partem

servanda, omnique modestia in contionibus adhibenda tumide

respuentibus, factum est; ut, cum pace frui nollent, et in officio

manere, sua culpa et importunitate principem ad missionem ipsis dandam

compulerint. Priusquam vero dimitterentur, Tossanus iussu principis

aliquoties cum illis congressus, doctrinae veritatem fortiter

asseruit, et inanes eorum contra mandatum Principis exceptiones

refuravit: Osiandro et aliis institutam reformationem forinsecus

allatranribus, os obstruxit: denique totius illius reformationis, qua

etiamnum Dei beneficio gaudet Palatinarus [gap: Greek word]

fuit. Neque id dissimularunt adversarii, qui in eum potissimum,

tamquam omnium, quae ipsis praeter voluntatem evenerant, auctorem

primarium sua tela torserunt, eumque si potuissent, libenter ad Getas

aut ad Indos relegassent.

Eodem tempore publica in Academia Haidelbergensi disputatio de

praecipuis capitibus controversis mandatu Principis instituta fitit;

ut ex argumentorum contentione et conflictione ...as [reading uncertain: print blurred] magis ac magis

illucesceret, nec queri possent adversarii,


page 714, image: s744

se, ut olim nostri, indicta causa fuisse condemnatos et eiectos. Etsi

vero pleraque argumenta ab adversa parte allata, frivola, inepta et

puerilia erant, adeo ut vix ullum mererentur respomsum: tamen

disputatio in undecimam diem continuata, et modeste, leniter et solide

a Ioanne Iacolo Grynaeo disputationis illius praeside ad obiecta

responsum fuit. Disputationi illi bis ipse interfuit princeps, primo

videlicet et postremo actui; cui Tossanus a latere assedit, et quae

dicebantur, interpretatus est. Exitus disputationis hic fuit;

principem velle et mandare, ut, quoniam tota illa disputatione

Ecclesiarum nostrarum doctrinanultius haeresews convinci, nullius

erroris coargui potuisset: advexsa pars in posterumab omnibus

invectivis, contumeliis et maledictus sibi temperaret: et paci atque

concordiae studeret: iuventus autem studiosa argumenta utrius que

partis diligenter, et sine affectu ponderaret, veritatem indagaret,

nec iudicia sua de nostra doctrina praecipitaret. Verum nihil moderati

a plerisque adversariorum impetrari potuit; donec velut oestro

Ubiquitario perciti in varias oras dilapsi sunt.

Hinc aliae Tossanum curae, de successoribus in Ecclesia, in Academia,

in collegio Sapientiae et Poedagogio adsciscendis, de ephoris

illustrissimo principi Friderico praeficiendis, de ministris per totum

Palatinatum in loca vacua submittendis, de alumnis principis

examinandis et ab errore revocandis, fatigarunt. Quibus omnibus et ex

officii ratione, quia senatus Ecclesiatici membrum erat, et speciali

principis mandato eximia fide et studio intentus fuit.

Anno octogesimo sexto, I. Iacobo Grynaeo, Theologiae profesiore

primario, Basileam a suis revocato, Tossanus, licet invitus et

reluctans, in ipsius locum suffectus fuit. Utque Academiae legibus

satisfaceret, eodem anno mense Decembri, Doctoris Theologi

[gap: Greek word] suscepit, promorore Francisco Iunio, Decano

Georgio Sohnio: cum iam decem ipsos menses publice docuisset Sic illi

duplicati labores fuere, licet iam ante curarum et laborum satis

sustineret: quos, ut principis voluntati et temporum necessitati

obsecundaret, animo indefesso pertulit.

Non diu erat, quod Academicum munus cum Ecclesiastico coniunxisset,

cum ad cum maerorem, quem ex publicis malis, atque adeo ex infausto

illo et periculosissimo tumultu inter cives et studiosos Haidelbergae

ex citato capiebat, domesticus isque gravissimus, luctus accessit.

Nam anno ostogesimo septimo, die vicesimo ostavo Martii, hora undecima

ante meridiem, coniumx ipsius fidelissima et carissima obiit, eodem

mense, quo ante annos viginti duos truptias cum illa celebraverat: cum

paulo ante, die nimirum decimo nono Martii (qui dies fuerat nuptiarum)

singulari cum gaudio, et gratiis Deo actis aerumnarum et periculorum,


page 715, image: s745

quae abeo tempore una passi essent, et admirandae Dei tutelae,

liberationis et benedictionis, quam contra experti essent, recordati

fuissent.

Haec die vicesimo secundo Martii gravi lassitudine pressa in febrim

continuam inciderat: cum autem dolores accrescerent, et extremum vitae

tempus adesse animadeverteret, vicesimo septimo post vesperam liberis

valedixit, eosque officii admonuit, ac se totam ad mortem componere

coepit. Tota deinde nocte pias sententias protulit ex psalmo trigesimo

octavo, quadragesimoprimo, aliis; interque alia dixit: cum tot

martyres tantos saepe cruciatus pro verit atis confessione

pertulerint, cur nos mortem natur alem non aequo animo feramus? Paulo

namque ante morbum historiam martyrum et theatrum mundi, Launaeo

auctore, avide legerat, et multus ipsi de morce sermo fuerat: imo cum

adhuc in Galliis esset, ad martyrium, si Dei voluntas esset, patienter

subeundum, pio et constanti animo, se praeparaverat. Eius tumulum hoc

epicedio ornarunt:

Sivirtus dirae posset fera spicula mortis

Effugere, et maestas funer is exsequias:

Musica si dulcis, morum si mira venustas,

Et pietas castae iuncta pudicitiae:

Non hoc iam, mater, tumulo contecta iaceres,

Coniuge deserto pignoribusque tuis.

Sed qui in te vitae morumque exemplar habebant,

Exemplar sanctae nunc quoque mortis habent.

Luctum hunc acerbissimum, nonnihil minuerunt subsecutae filiatum natu

maiorum nuptiae, quas honestisfimis doctissirnisque viris elocavit:

nec non coniugium novum, quod ipso anno ostogesimo ostavo, die nono

Novembris cum honesta matrona, vidua pii viri D. Pintaeide Capella,

qui olim illustrissimo Principi Condaeo a sacris contionibus fuerat,

contraxit. Sed ut sunt in his terris gaudii et tristitiae

vicissitudines, non leverursus animo ipsius vulnus ex fortissimi

Principis et benignissimi Domini sui, Ducis Casimiri, immatura morte

inflictum est: cum praesertim non nulto ante maguanimus heros, re et

nomine Christianus, Saxoniae dux et Imperii Septemvir, magno

Ecclesiarum detrimento rebus humanis esset exemptus.

Principe ergo Casimiro, qui vitam Deo, Patriae et Ecclesiae

impenderat, in caelestem requiem gloriamque translato, Princeps

Elector Fridericus IV. annis completis, legitime ad Septemviratus

fastigium evectus, nihil prius habuit: quam ut ecclesiarum et

scholarum curam sibi relictam non minori studio ac liberalitate, quam

olim avus, pater et patruus, sustineret.


page 716, image: s746

Anno nonagesimo quarto exeunte, vigilia Thomae Apostoli. Tossanus

communibus omnium suffragiis Rector Academiae Haidelbergensis in annum

sequentem designatus est. Ac licet iam ante multis gravibusque

laboribus obrutus esset: utiure merito ab eo onere seposset excusare:

tamen ne solus privilegio aliquo gaudere et labores Academicos

defugere velle videretur, Academici senatus iudicio et voluntati

acquievit. In illo autem magistratu nihil praetermisit, quod ad

Academiae commodum et ornamentum et studiosorum em olumemptum pertinere

existimaret. Quippe in ipso initio serenissimo Electori in augusto

comsilio presentibus quatuor Decanis, libellum supplicem de

gravaminibus Academiae, praemissa oratione pathetica obtulit Legum

praeterea et disciplinae diligentem habuit rationem: disputatisnum et

declamationum exercitia revocavir: bibliothecam, aedisicia, reditus,

stipendia, et aliae, quae ad Academiam pertinent, vehementer sibi

commendata habuit: et defectus, qui forte irrepserant, sustulit. Anno

revoluto, magistratu illo iuxta leges se abdicavit, commemoratis

divinis illius anni beneficiis, praecipue conservatione omnium

professorum et aversione motuum, qui propter vigilem a studioso

quodam, mense Augusto, interfectum impendere videbantur. Gratiis etiam

Senatui actis de honore sibi praestito, et consiliis quibus eum

iuvissent, excusa vit se, quod plura, ut voluisset, non praestisset.

Sic dignitatem iollam et insignia successori resinavit: quo facto

singuli senatores pro fide et diligentia prolixeipsi gratias egerunt.

Secuta est anno millesimo, quingentesimo, nonagesimo sexto, et

sequenti, gravis pestilentiae lues, quae Haidelbergensem Academiam

dissipavit: et aulam cum universo principis consilio fugavit, duosque

eximios viros, D. Kimedoncium, Theologiae, et D. Opsopaeum Medicinae

professores, fuftulit. Talis quoque, ante annos quatuordecim, anno

videlicet ostogesimo secundo, grassata fuerat. Tossanus autem

Haidelbergae restitit; et non solum Ecclesiam suam divinissimis

contionibus, sed etiam reliquias auditorum in Academia paenitentialium

psalmorum explicatione solatus est. Atque illi et familiae tunc

temporis divina manus pepercit, ut saeculum, quod ad finem properabat,

exigeret. Cum autem aetatem ingravescere et vires corporis debilitari

animadverteret, accedente interdum spasmo et vertigine, cui obnoxius

erat, non semel de quietiori vira et deponenda professione cogitavit.

Atque illud ipsum iam ante semel tentaverat: sed principe et Academia

retinente, in utriusque gratiam munus tunc illud obire perrexit. Verum

anno millesimo sexcentesimo primo iam vergente, cum paulo ante silias

et generos tres Ambergae invisisset, et nuptiis Pauli filii Theologi

D. Francothalii, decimo Novembris celebratis adfuisiet, iisque

singulari cum hilaritate benedixisset,


page 717, image: s747

quasi fati sui praescius, finem professioni imponere plane

constituerat. Quam ob causam et a summo Electoris consilio, et a

Senatu Academico, gravibus adductis rationibus, vacationem

flagitaverat. Oratio, qua ad Senatum Academicum postrid. Thomae in cum

finem usus est, hoc, ni fallor, exordio constabat:

Quod dudum mefacere iubeb ant gravissimae multae rationes, et multa

etiam [gap: Greek word] , quae hoc potissimum anno, quo

sexagesimum aetatis annum complevi, mihievenere: id in hanc diem

reicere volui qua et novi Magistratus Academici ineuntur, et novus

init annus, quem inclitae huic Academiae faustissimum ex animo precor

Anni sunt plus minus triginiaosto meae militiae Ecclesiasticae, quam

in celebri Galliae civitate et Academia Aurelianae ingressus sum: anni

fere triginta mei ministerii in hoc Palatinatu Elestorali: anni vero

septendecim, quibus ex illustrissimorum nostrorum Principum et Senatus

huius amplissimi voluntate professionis Theologicae munus sustineo;

quam bene aut feliciter, aliorum esto iudicium: sidem quidem et

diligentiam in docendo et aliis, quae mihi impositafuerunt, ac summum

[gap: Greek word] studium desiderari in me numquam sum passus.

Sed magnam meam tenuitatem, et quam parum ab illa eruditione quae ad

talem funstionem requiritur instrustus essem, agnoscens, non semel

cupivi et optavi alteri hanc lampada tradere, si bona vestra et

Principum cum venia id sieripotuisset. Nunc res ipsa loquitur quam sim

ad talem provinciam inposterum ineptus. Deficit me iam visus, ut vix

ullos amplius austores in folio evolverepessim, et quae manu scriptae

sunt, satis aegre. Invadit me subinde iam spasmus, iam vertigo; us

nonnumquam sine ope famuli ex domo prorepere non possim. In

Senatuplerumque me obruit somnus: iacent interim omnia meaprivata:

iacent et scripta nennulla, quae a me nonnumquam expetuntur, quaeque

relegere aut recognoscere hactenus non licuit, dum me totum

professioni et rebus Academicis erado. Imprudens est dux militiae, qui

non canitreceptui, donec ipsum et exercitum tenebrae opprimant;

imprudens nautae, qui navem non exonerat, donec naufragium faciat

Levitae, postquam viginti quinque annis tabernaculo inservierant,

liberi fiebant. Iureconsulti sonticos excusant, de se sistendo

publicis iudicus. Quapropter illud mihi de vestrapietate et humanitate

spondeo: ut non solum resignationem huius functionis benevole

admittatis: verum potius miremini, me ad hane usque diem hunc locum

occupasse, qui alii viro debebatur.

Reliqua orationis capita haec summatim erant primum aegebat Senatui

amplissimo gratias pro omnibus beneficiis, quibus ab omnibus et

singulis toto illo tempore, quo ipsum collegam habuissent, affectus

esset: promisitque, se, quam diu sibi Dominus vitam concederet,

benevolentiae, humanitatis, amoris, honorieque sibi exhibits


page 718, image: s748

memorem futurum. Tum addidit, se eam doctrinam publice in templis

interpretando et in Academia profitendo docuisse, quam sciret esse

veritatem caelestem, in cuius confessione, quocumque tempore Domino

placeret, vitam claudere paratus esset: omnesque collegas graviter

obtestatus, ut, si qua pro rerum humanarum instabilitate mutatio

impenderet, aut brevisecutura esset constantiam praestarent, nec ab

agnita veritate vel spe lautior is fortunae, velmaioris dignitatis

cupiditate, vel impatientia et odio eorum, a quibus premi et contemni

viderentur, resilirent. Tandem senatores omnes obnixe rogavit, ut

huius suae confessionis atque constantiae in vera et incorrupta

doctrina si quid forte humanirepente sibi accideret, contra

obtrectatores testes esse vellent.

Senatus A cademicus vehementer hac oratione perculsus, omnibus modis

ipsum ab hac sententia dimovere conatus est, amice rogans; ne hoc

perturbato rerum staru Academiam, quae auctoritate et comsilio ipsius

vunc maxime indigeret, deserere; sed potius quod vitae superesset,

Ecclesiae et scholae impertiri vellet: gravamina, quae in medium

attulisset, quaeque agnosceret senatus, levari facile posse: liberum

illi fore ad senatum accedere et disputare, cum vellet: locum ctiam

viciniorem et commodiorem repertum iri, in quo, quoties per

valetudinem liceret, docerer. Haec ranta Academici senatus

benevolentia et humanitas ipsum plane in stuporem dedit: quamquam

stabat sententia; ne quid legibus derogaretur, levamina illa

detrectare, et deinceps totum se scriptioni arque operum suorum

recognitioni dare. Sed Deus ipse, cui iam inserviendo satisfecerat,

non modo hanc resignationem ipsi raram fecit, sed et ampliorem quietem

largitus est, ipso in caelestem Academiam et beatum angelorum, et

filiorum dei contubernium allecto.

Refert Cicero in suo Laelio, Scipionem perpaucis ante mortem diebus,

quasi prae sagiret, de immortalitate animorum disseruisse. Tossanum

vero novimus perpaucis ante mortem diebus, non quali praesagiret, sed

ut qui certo praesciret, sibi brevi moriendum, de morte pie et

eleganter commentatum: quae quidem commentatio [note: * Titulus illi est: Vade mecum. ]

Germanica et Gallica lingua exstat, et in multorum est

manibus. Illud quoque memoria et admiratione dignum viderur, non solum

quod die Dominica codem temporis momento, cum sub horam tertiam a

meridie Ecclesia publico signo ad contionem vocaretur, ipse, qui diu

Ecclesiae in his terris fidelissime praefuerat, ad caelestem sanctorum

angelorum et electorum contionem evocatus fuit: sed etiam, quod cum in

contionibus ordinariis librum Iobi piis praeceptis et consolationibus

suavissimum explicaret, et crebro se et pios auditores Iobo societate

coniungerer, explicationem


page 719, image: s749

ad ipsum extremum caput trigesimum primum perduxit: ubi ad eum modum,

quo in orationibus et disceptationibus forensibus haec clausula

adhiberi solet; dixi, vel dicta est causa, hec verba habentur: Hic

finita sunt verba Iobi: sic ut eodem loco et Iobus sermonem, et socius

atque interpres expositionem finiret.

Etsi autem statim in ipso emortualis anni initio Tossanum invaletudine

quadam et catarrho epidemio correptum observabatur: nemo tamen ipsum

morti adeo vicinum suspicatus est: cum quarta et quinta Ianuarii in

publico auditorio docuisset: et sexta, quae dies sollennium precum

erat, contionem in templo habuisset. Quae etiam causa suit: cur nuntio

de ipsius morbo serius ad filium D. Paulum Francothalium perlato,

morienti adesse non potuerit. Plurimi tamen omnium ordinum viri et

amici aegrotanti et morienti adfuerunt: qui, cum eum solari vellent,

ipsi ab eo consolationem acceperunt. Nam et ipse sermones pios,

sanctos, et certam in Deo siduciam arguentes inferebat, et ad quodvis

scripturae dictum, quod ab aliis proponebatur, brevem et convenientem

paraphrasin subiciebat. Consolabatur sane consolantes adspectus ille

fortis et invicti athletae, et ad omnes Sathanae impetus

[gap: Greek words] . Fuit autem sententiis iis, quae sequuntur, paulo

ante mortem cum primis delectatus et crebro usus: ex posteriori ad

Corinthios quintc: [gap: Greek words] : et illo Christi ad

Smyrnensem angelum sive Episcopum, Apocalypseos secundo:

[gap: Greek words] : similiterque illo Pauli posteriori ad Timotheum

quarto: [gap: Greek words] , et illo ad Hebr. capite decimo

tertio: [gap: Greek words] . Item ex psalmo septuagesimo primo

Deus, docuisti me apueritia mea, et huc usque annuntiavi mirabilia

tua, itaque etiam usque ad senectutem et canitiem, Deus, ne deseras

me. Non abicias me tempore senestutis: cum deficiet virtus mea ne

deseras me. Et ex psalmo trigesimo primo: Redemisti me Iehova. Deus

verax; in manu tua sunt temporae mea: Iehova, ne pudefiam: nam

invocavite. Quam multa bonitas, quam seposuisti timentibus te, et quam

exhibuisti confidentibus in te coram filiis hominum? Ex psalmo

octogesimo sexto: Serva vitam meam: nam tuus beneficiarius sum: Serva

servum tuum, tu Deus mi, sperantem in te. Ex psalmo centesimo decimo

nono: Sit, quaeso, clementia tua ad consolandum me, secundum sermonem

tuum ad servum tuum. Voniant mihi miserationes tuae ut vivam: quia

dostrina tua oblestatio mea. Ut maxime prae squalore et maerore

fierem ut uter torrefastus fumo, edistorum tuorum non obliviscar. Ex

psalmo cemptcsimo trigesimo, Si iniquitates observes,


page 720, image: s750

Dontine Deus, quis subsistet? Sed apud te est propitiatie, ut

timearis. Anima mea intenta est ad Dominum prae custodibus matutinis.

Item ex Cypriano de mortalitat. Mori timet, qui ad Christum, qui

inpatriam venire recusat qui non nititur merito mortis Christi. Et ex

eod. Amplestamur diem, qui assignat singulos domicilio suo, et laqueis

saecularib. exutos restituit paradiso. Et: Auro telicet et margaritis

gemmisque condecores, sine Christi decore deformis es, ex eodem. Tum

ex Hieronymo: Qui quottidie recordatur se moriturum, contemnit

praesentia, et ad sutura festinat. Rursus ex eodem: Nos ad patriam

festinantes, mortiseros Sirenum cantus surda aure transiredebemus.

Habebat et aliquando in ore illud Ovidii XV. Metam.

Nostra quoque ipsorum semper requieque sine ulla

Corpora vertuntur, nec quod fuimus vesumusve

Cras erimus.

Verum ut tandem finem huic narrationi imponamus, concludemus pia illa

et sancta declaratione, quam propria manu testamento suo praescripsit,

quamuque ut ommbus innotesceret, dignissimam iudicamus. Ea talis est:

Primum hac mea propria manutester, me in ea fide et doctrina, quam

Evangelicae Reformatae Ecclesiaeprofitentur, et quam Aureliae in

Gallia et alibi ab anno sexagesimo secundo usque ad finem anni

septuagesimi secundi publice in contionibus et privatim docui, et

postea Haidelbergae et Neostadii ab initio anni septuagesimi tertii

usque ad hunc diem tum in Ecclesia tum in scholaprofessus sum, et pro

talento mihi concredito explicavi, et vivere et mori velle, agnoscens

esse doctrinam Spiritus S. et conformem orthodoxo consensui

Ecclesiarum vere reformatarum, ut maxime alii commodius, alii fortasse

non ita commode se explicent, et in ipsit ritibus et adiaphoris

aliquid sit discriminis. Testor etiam, me toto pectore abhorrere a

schismaticis et a criticis atque arrogantibus ingeniis eorum, qui suas

cogitationes publico consensui Ecclesiarum antepenunt, aut minus

candide piorum fratrum et bene meritorum virorum dicta interpretantur,

nihiltam metuens, quam ne domestica dissidia corrumpant nobis et pacem

et veritatem, qua fruimur, et nihil tam deplorans, quam quod inter

nosros non per omnia is candor et ea communicatio consiliorum

reperitur, quae merito esse debebat.

Obtestor etiam vos liberos et generos carissimos, ne illius veritatis

Evangelicae unquam vos pudeat, vel propter scandala, quae domi in ipsa

Ecclesia conspiciuntur, velpropter persecutiones, quae for

isexcitantur. Potest enim laborare, sed non vinci veritas. Et non

senel expertus sum, Dominum Deum mirabiliter adesse iis, qui coram

ipso ambulant, et in sua vocatione sedulo et integre versantur, ilicet ad

tempus odiis aut simultatibus aut calismniis agitentur.


page 721, image: s751

Precor autem vobis liberis, et gener is meis, nec non eorum poster is

omnem a Patre caelesti, qui incredibili favore me semper est

prosequutus, et organon aliquod suae gloriae in Gallia et Germania

esse voluit, benedictionem, persever antiam in fide et incolumitatem,

paratus quottidie adnutam nostri Imperatoris Iesu Christi ex hac

statione, tamquam ex militia laboriosa, migrare in caelestem patriam,

et esse cum Christo. Det mihi Deus ille Pater misericordiarum claudere

diem meum in pace et constanti invocatione nominis ipsius, praesidio

paracleti Spir itus S. Amen.

Commen do etiam ardentibus votis clementissimopatri caelesti et eius

benignissimae tutelae Illustrissimum nostrum Elect. Fridericum IV.

Dominum nostrum clementissimum, de Ecclesia quottidie bene merentem:

item illustrifsimam et piissimam eius coniugem, illustrissimamque

prolem. Servet Deus hanc tam illustremfamiliam ab omni malo, et ab

omnibus corruptelis et insidiis Diaboli.

Versatur mihi etiam ob oculos semper, et in meis votis ac soliloquiis

commendatissima est haec Ecclesia Haidelbergensis, nec non inch ta

schola: quibus vellem me operam meliorem navare potuisse in

honoratissimis functionibus, quibus Deus me infirmum organum dignatus

est.

Pro conclusione Dominum Deum, coram cuius tribunali sumus sistendi,

testor, me in meo ministerio Ecclesiastico et Academico pro meo exiguo

talento, ea, qua potui fide. sine ulla personarum acceptione versatum,

nec ex odio aut affectu privato aliquid egisse, sed vitia, hypocrisin,

ambitionem, ingratitudinem erga Deum, luxum cum in magnis tum in

parvis; ex Dei verbo reprehendisse: quod viderem, praestare ir asci et

increpare ministros, quam iram Dei omnipotentis nobis accersi: ut eam

hoc tempore nostris cervicibus multis modis incumbere videmus. Dominum

Deum interim ad extremum usquespiritum sum precatur us, ut sua

flagella a Palatinatu avertat, serenissimae aulae et amplissimis

consiliariis, inclitae scholae, reveremdo ministerio et toti Ecclesiae

bene licat: orans, ut si quem offenderim aut alicubi minus recte me

gesserim, mihi condonet, et id infirmitali humanae imputet.

Pietandem exspitavit, anno sexcentesimo secundo, die decima Ianuarii,

quae tum Dominica, intra secundam et tertiam pomeridianam: anno

aetatis suae sexagesimo primo. Elatus est funere honotifico die decimo

tertio Ianuarii, humatusque ad D. Petri in sacello Academiae, cum

epitaphio eiusmodi:

DANIELI TOSSANO PETRI FILIO MOMBELGARDENSI, S. THEOLOGIAE DOCTORI, ET

FIDELI CHRISTI SERVO, VERITATISQUE COELESTIS


page 722, image: s752

EXPLCATORI ET PROFESSORI INDUSTRIO, ACRIQUE EIUSDEM PR OPUGNATORI, TUM

AURELIAE IN GALLIIS, TUM IN PALATINATU GERMANIAE AD RHENUM, PARTIM

NEOSTADII, PARTIM HAIDELBERGAE PER ANNOS FERME QUADRAGINTA: VIRO

PIETATE, STUDIO ORTHODOXAE RELIGIONIS, ELOQUENTIA, IUDICII

DEXTERITATE, VITAE INTEGRITATE, HUMANITATE, BENIGNITATE ERGA OMNES,

INPRIMIS ERGA FIDEI CONSORTES PRAECELLENTI, PIE ET SANCTE IN VERA DEI

INVOCATIONE, ET CHRISTIANA FIDEI CONFESSIONE, POST FRUCTUOSE

EXANTLATOS HONESTISSIMAE FUNCTIONIS LABORES, MORTUO IIII. IDUS

IANUARII, ANNO GHRISTI M. DC. II. CUM VIXISSET ANNOS SEXAGINTA, MENSES

QUINQUE DIES XXVI. FILII ET GENERI SUPERSTITES HOC MONUMENTUM PONENDUM

CURAVERUNT.

Epigramma epitaphium.

Hic athleta iacet, non qualis in Elide quondam

Notus, vel Nemea notus in Arcadica:

Sed qualem genuit nobis celeberrima Tarsus,

Eloquio clarum, servitioque DEI.

Qui simul in terris pulchros absolvit agonas,

Pro vera expertus proelia multa fide:

Victor ovans caeli penetravit ad intima regna;

Tempore capturus serta reposta suo.

ALIUD.

[gap: Greek section]


page 723, image: s753

Tossanus iacet hic: tumulum Facundia propter

Accubat, in tumulo se occuluit Pietas.

Fulserunt in hoc doctore virtures non vulgares. Praeter studium enim

pietatis, quod in eo eximium fuit, morum conspecta singularis

sanctitas: egregia vitae integritas: mira iudicii dexteritas: ingenium

praeltans: memoria, qualis multis non comtigit: sermonis facundia

tanta, ut in contionando pares paucos habuerir. Quicquid animo et

mente conceperat, expedite sine ulla haesitatione proforre potuit:

atque ita quidem, ut pulcherrimo ordine periodorum series

connecteretur. Comitas eius non solum Germanis, sed et exteris nota.

Non ad eum accessit ullus; cuiuscumque gentis, conditionis, ordinis,

aetatis esset: quem non omni genere numanitatis, quod verbis et vultu

exprimi posset, exceperit. Familiam etsi numerosam aluit, tamen nemo

in eo liberalitatem desideravit: imo ultro operam, consilium,

facultates suas quam plurimis impertivit. Honores numquam affectavit:

et tituium Doctoris ne am biisset quidem, nisi ut hoc faceret, et

Academiae legrbus, et consentiente consiliariorum iudicio propemodum

coactus fuisiet. De constantia eius, in veritatis caelestis

cognitione, res ipsa loquitur. Coniunctionem ecclesiarum per rotam

Europam studiosissime fovit; amicitiam colendo cum precipuis

ecclesiarum doctoribas, in Germania, Gallia, Britannia, Polonia,

Boemia, Belgio, et alibi.

Scripta eius diversis temporibus diversa prodierunt: postea in tomos

distributa. Posthuma etiam a filio D Paulo quaedam edita; sed plura

adservantur. Ethaec de Tossano, ex narratione de vita et obitu ipsius

a D. Paulo S. Theol. D. conscripta: et ex oratione funebri a D. Simone

Stenio habita.

AEGIDIUS HUNNIUS.

WInendae in agro Wirtembergico, lucem hanc adsiexit AEgidius Hunnius,

anno Christ: millesimo, quingentesimo, quinquagesimo, die

vicesimoprimo Decemb. memoriae D. Thomae Apostoii sacro; parentibus

natus illiteratis quidem: sed quae summa est ortus nostri claritas,

Christianis, piis, ac honestis. Qualis autem quantusque vir esser

aliquando futurus, haud obscure etiam ante, quam nasceretur,

significatum videtur fuisse.

Aliquoties enim matri, uterum adhuc gestanti, visio, non vere

dormiemci, oblata fuit eiusmodi. Videbatur sibi illa sedere m templo

suo loco, et manu dextra quippiam humo artollere, simile culmo:


page 724, image: s754

cumque id teneret inter anteriores digitos, cepit ita crescere, mater

vero sub mole sic angi, sic laborare, sic afflictari; ac si penitus

succubitura esser: cumque iam iam videretur actum, et plane se putaret

interituram sub onere, repente vidit in templi columnam versum, et se

onere eo liberatam. De quo tamen quisque quid velit.

Ceterum parentes Hunnii licer essent homines plebeii analphabeti:

visione tamen hac, quam in primis mater animo servabat et volvebat,

moniti; literis ipsum, ut primum per aetatem potuit, in schola patria

erudiendum curarunt. Inde e patria Adelbergensis, ac paulo post ad

Mavibrunnensis coenobii scholam missus, paucorum annorum intervallo ea

fundamempta, qua ingenii fuit felicitate, posuit; ut postmodum Tubingae

sine periculo, quicquid vellet, humanae ac divinae sapientiae

superstrueret.

Quemadmodum vero circa ipsius nativitatem illustri plane indicio et

documento sese ostendit Dei providentia: ita cadem puerum iam factum

non minore cura complexa est; tenerum illius pectus sic regens, sic

adversus huius mundi corruptclas, et illecebras obfirmans; ut, licet

corruptissimos inter adolescentes viveret, nullis tamen rationibus,

quantumlibet ad seductionem exquisite compositis, irreriri laqueis

impietatis, et ab honestatis ac pietatis tramite, ad scelera atque

flagitia mundi huius potuerit perpelli: sed Dei spiritu daversus omnis

generis offendicula, confirmatus, vitae suae modum, in medio lubricae

adolescentiae iuventutisque cursu facile teneret: imo Diaboli tela,

quibus iam tum [gap: Greek word] iste generis humani hostis,

Hunnio tunc adolescentulo est insidiatus, mirabiliter repressit. Qua

de re, si placet, audiamus ipsum Hunnium alicubi disierentem: Incidi,

inquit, in utroque monasterio in adolescentes corruptissimos, per quos

diabolus mihi vehementer insidiatus est: ut suis retibus me totum

implicaret. Accidit autem aliquando Adelbergae, cum nos scholastici

una consideremus, et de variis rebus colloqueremur: ut unus quispiam

diceret de pecato in Spiritum sanctum: esse id irremissibile: cuius

venia numquam impetrari possit. Hic serme spiculum letiferum mihi

infixit: ut horribilis, et quidem subita tentatio, animum meum

fortissime percelleret Quia enim latebat me definitio huius peccati:

suggerebat Satanas: quid si tu tale peccatum admisisses? Et omnino

cogitabat Diabolus me ea tentatione absorbere. Hoc ipsum tum coram

condiscipulis plane dissimulabam. Ibam cubitum supra omnem modum

tristis: noctu in lecto orabam flebam, implorabam Dei misericordiam:

petebam, ut me solida et idonea consolatione erigeret. Vix tandem iis

gemitibus et fletibus indormiebam. Mane surgo ad preces consuetas,

adhuc


page 725, image: s755

valde tristis. Postea cum hora sexta matutina lectio frequentanda

esset; oceupo locummeum: et invenie in ipso vestibulo loci mei super

mensam, Margaritam Theologicam Ioannis Spangenbergii, et quidem librum

apertum: ad cuius primum conspectum, offert semihi quaestio de peccato

in Spiritum sanctum, et subiuncta responsio ex Augusimo, qui peccatum

in Spiritum sanctum finali impaenitentia, definit Sic lectio eius loci

me efficacissime consolabatur. Et ego quidem ne tantillum dubito, quin

divina providentia factumsit, ut liber ille iaceret apertus, et quidem

in meo loco, quem ego in lectione solebam occupare. Hactenus Hunnius.

Elucet certe hinc miranda Dei providentia, et impletio illius

promissionis Apostolicae: Fidelis est Deus, quinon permittit vos

tentari supravires; sed una cum tentatione largitur exitum salutarem

ut sufferre possitis.

Ceterum qui semel opus bonum in Hunnio adolescentulo operari coepit:

illud aetatis progressu, magis magisque confirmavit, tandem que

perfecit. Nam, ut cum Hunnio ex monasteriis et scholis, uti vocant,

trivialibus, ad Tubingensem Academiam progrediamur, certe vel hic Dei

providentia pleno quasi iubare sese conspiciendam praebet. Postquam

emm eo promotus erar, mox admirandae [gap: Greek words]

documenta edidit: ut artes arque scientias humaniores non tam ab aliis

accipere, quam ex se ipso parere, et proferre videretur: dum per lusum

et iocum quasi arripere poruit facilime, et retinere fir missime, quae

alii multo tempore, multoque sudore, vix tandem percipiunt, et

aegerrime meminerunt. Philosophiae disciplinas, non, uthodieiuventus,

magnacum studiorum iactura facere solet, vel in obscuris quorumvis

profitentium angulis, vel ex imperfectis, et turbidum fluentibus

compendiorum lacunis: sed a publicis praeceptoribus, et ex ipsis

limpidissimis fontibus, hoc est, ex sobriis et antiquissimae notae

magistris hausit: et quidem usque adeo solide addidicit, ut aetatis

anno decimo septimo Magister artium magna cum [gap: Greek word]

in Academia Tubingensi fuerit renuntiatus.

Hoc gradu insignitus ad studium Theologicum animum appulit: et quod

rex et propheta David summa in beatitudine reponit, in lege Domini

voluptatem unice colocatam habuit. Unde bibliis suis Latinis, quae

diurna nocturnaque manu tum versabat, [gap: Greek word] illam

propheticam, tamquam quottidianum [gap: Greek word] literis

maiusculis in frontispicio adscribere voluit: Gaudens gaudebo in

Domino, et exsultabit anima mea in Deo meo: quia induit me vestimentis

salutis: et indumento iustitiae circumdedit me, quasi sponsum

decoratum corona, et quasi sponsam

ornatam monilibus suis.

Incidit Hunnius in eos Theologos Doctores; quibus clariores


page 726, image: s756

Academia Tubingensis vix unquam habuit: vix habitura est: Iacobum dico

Andream, Iacobum Heerbrandum, Theodoricum Snepfium, Ioannem Brentium,

Brentii filium. Pari itaque studio, cum ex castris philosophicis ad

scholas Theologicas trasiisset, usus: annos octo totos, omnes in

facultate Theologica Doctores audivit; contionibus sacris

diligentissime interfuit: dispurationes Theologicas nullas neglexit;

in quibus etiam innumera specimina diligentiae, profectus, et ingenii

acuminis edidit. In collegio etiam Tubingensi, ubi Princeps

Wirtembergicus quam plurimos beneficiarios, veluti seminarium

Ecclesiae alit, de consilio praeceptorum, studia et mores adolescentum

rexit: suoque exemplo ad virtutem praeivit.

Postea cum princeps Wirtembergicus Ludovicus animadverterer, Hunnium

prope in ipsa adolescentia vitae suae modum tenere, et cum vitae

innocentia eximiam eruditionem coniunxisse; noluit eum quemadmodum

alios, ex urbe ad ministerium Ecclesiasticum vocare: sed Tubingae

sacris contionibus praesecit: et quidem eo consilio, ut cum

exercitationibus Theologicis coniungeret lectiones praeceptorum; et ad

solidam rerum ac controversiarum Theologicarum notitiam perveniret.

Quod principis consilium in Hunnio sane felicissimum.

Factum enim, cum vix biennium demandatam sibi provinciam magno cum

fructu obiisset: ut Wilhelmus et Ludovicus Hassiae Landgravii, a Duce

Wirrembergico Ludovico, sibi ex Academia Tubingensi Theologum doctum

et industrium indulgeri peterent; et nominatim quidem eximium illum

Iacobum Heerbrandum; qui professori Marpurgensi pie defuncto,

succederet, et sacra in celebri illa Academia profiteretur. Ibi

negotio hoc a Theologis Tubingensibus probe deliberato; Hunnius dignus

visus: cui functio ista demandari posset. At ipse, qua erat modestia

et humilitate, in oblatam vocationem consentire haud voluit; quod

existimaret, tanto oneri se imparem; et sancte consirmaret, malle se

adhuc proficere, quam docere. Er nisi auctoritate praeceptorum fuisset

permotus; eam provinciam omnino neglexisset. Est autem silentio hic

minime pretereundum praeclarum illud elogium, quo Heerbrandus Hunnium,

Marpurgum abeunrem, prosequi et exornare voluit. Nam cum ille ob

causas sonticas vocationi oblatae parere non posset: verum Hunnium

aetate adhuc quidem iuvenem, sed doctrina et ingenio seniorem

substituisset: imitari se affirmabat exemplum Ioannis Reuchlini, quem

Erasinus Phoenicem \trilinguem vocitabat. Is enim cum a primo

fundatore Academiae Wittembergensis, Friderico sapiente, Electore

Saxoniae, ex Tubingensi Academia evocaretur; ut nominis sui claritare

scholam Wittembergensem tum adolescentem et obscuram, auctiorem


page 727, image: s757

magis et illustriorem redderet: iustis vero de causis adventum

recusaret; Philippum Melanchthonem, veluti succedaneum emisit, cum

tali elogio; Hunc iuvenem se senem longe superaturum esse. Id quod

Heerbrandus ad se, et Hunnium tunc temporis derivare non dubitavit.

Ergo anno septuagesimo sexto, aetatis vicesimo sexto, Marpurgi

profess. Theologiae declaratus, egregia pietatis et eruditionis dona,

tum contionando tum profitendo, non modo professorib. collegis; sed

ipsi etiam Landgravio Ludovico ita approbavit: ut eum cum amplissima

commendatione ad ducem Wirtembergicum remitterer, ac peterer; ut in ea

Academia summo gradu doctrinae Theologicae, quem Doctoratum vocant,

ornaretur; in qua tantam eruditionis vim antea sibi comparasset.

Proinde cum disputando, sacra cursim legendo, professoribus omnibus,

et in accuratiore examine Theologis potissimum satisfecisset, Doctor

Theologus XVII. Calend. Augusti eodem anno una cum Polycarpo Leysero,

cui cum Hunnio per omnem vitam summa mtercessit amicitia et animorum

coniunctio, sollenniter est renuntiatus: cum paucis ante mensibus,

virginem Eleonoram Felderinam in matrimonium duxisset. Quas autem et

quam serias, quamque frequentes velitationes in Hassia tam Cassellis,

quam Marpurgi, iam cum clanculariis, iam cum apertis hostibus, quos

Sacramentarios Lutherani vocant, subire coactus fuerit; quae et quam

gravia certamina, ob sanctissimum religionis Christianae articulum, de

persona Christi eiusque ad dextram Deisedentis adorandae maiestate

sustinuerit: id Deo, rerum omnium inspectori aciudici notum est: neque

fugit id multos pios et cordatos homines.

Ac primo quidem professionis sexennio, praeter privatas illas, sed

admodum serias cum gente Sacramentaria institutas velitationes,

praeter ordinarias etiam lectionum et contionum operas; materias

insuper e mediis Theologiae penetralibus desumptas, easque bene multas,

disputationum publicatum loco proposuit; co fine, ut in huiusmodi

familiaribus [gap: Greek word] , collatis utrinque sententiis,

veritas magis magisque erueretur: et Theologiae studiosi ex Spiritus

sancti panoplia idoneis instruerentur armis; quibus aliquando, si res

postulet, uti posient contra haereticos.

In publicum postea scriptis suis progressus sub annum octogesimum

quartum, Danaeum inprimis, Ursinum, Pezelium, Grabium, et alios

oppugnavit, editis libellis de persona Christi, eiusque ad dexteram

DEI sedentis divina maiestate: de altarium abrogatione. Postea et

Flacianorum cohorti bellum sacrum indixit, edito libello de substantia

peccati originis. Edidit sequentibus


page 728, image: s758

annis et alia scripta [gap: Greek word] ; tum

[gap: Greek word] tum [gap: Greek word] de quibus postea.

Cum itaque Hunnii ingenium et eruditio Germaniam longe lateque eslet

pervagata: mortuo Christiano I. Saxoniae electore, et electoratus

administrarione legitima ad Fridericum Wilhelmum Saxoniae ducem,

devoluta, ab eodem ad reformationem electoratus evocatus est,

annuenteque Hassiae Landgravio Ludovico, et indulgente duce Wirtem

bergico, Wittembergam venir anno millesimo, quingentesimo, nonagesimo

secundo: atque mox professor Theologiae primarius, templi arcis

praepositus, nec non Consistorii ecclesiastici adsessor fuit

declaratus.

Instituebatur autem tum temporis, mandato Proelectoris, consensu etiam

Ecclesiae et provincialium, acris omnino exploratio religionis

subditorum, eorum cumprimis, quorum falsam atque haereticam esie

fidem, suspicio haudlevis erat. Hanc ad rem, cum emolumento Ecclesiae

perficiendam, idoneus etiam iudicatus fuit Hunnius: utpote de cuius

tum ammi gravitate, tum iudicii dexteritate, de zelo pietatis, de

scientia rerum Theologicarum eximia, de facultate

[gap: Greek word] constaret. Anno mox subsequente nonagesimo tertio, indicta

fuere comitia Ratisbonae celebranda; ad quae Electoratus Saxonici

Administrator abiturus, Hunnium sibi tamquam fidum

[gap: Greek word] adiunctum voluit. Ibi quid sit actum, etiam religionis causa,

nemini non est notum.

Eodem anno Fridericus IV. Lignicensium et Brigensium in Silesia Dux,

Hunnii potissimum opera ac studio usus, Ecclesiarum Lignicensium per

Silesiam reformationem suscepit atque perfecit; eiecto inde Leonhardo

Krentzhemio, Lignicensium tunc Superintendente: cui Calvinismi crimen

impingebatur.

Anno nonagesimo quarto a principe Sophia Christiani I. Electoris

Saxoniae, vidua vocatus, Polycarpus Lyserus, in locum Martini Miri,

Dresdam fuit. Vacavit ergo ex istius discessu Wittembergae munus

Superintendentis, et quidem annum integrum: cuius interim operae

Hunnto, ratione successionis in collegio Facultatis, incubuerunt:

donec tandem anno nonagesimo quinto vocante senatu Academico et

oppidano, camque vocationem ratam habente proelectore; accedente simul

elementi concessione Principis Friderici, Ducis Wirtembergici, Pastor

et Superintendens Ecclesiae Wittembergensis constitutus fuit.

Anno eodem in nervum demum erupit infelix incendium, quod praecedente

anno gliscebat adhuc, de universali praedestinatione, sive electione,

proprie sic dicta, ad salutem,


page 729, image: s759

tam incredulorum, quam credentium inque fide per severantium: flammam

contentionis et incendii fodiente Samuele Hubero. Fortem itaque se et

fidum purioris doctrinae hyperaspisten, daversus inanes Huberi

[gap: Greek word] eo tempore praestitit Hunnius, dum partim monendo,

partim seribendo, errantem Huber um in viam revocare studuit: quod

ipsa res loquitur, et monumenta hac de controversia bene mulra edita,

cumprimis vero ille tractatus Hunnii de providentia et

praedestinatione filiorum Dei, satis luculenter testatur Dissidioautem

illo Huberi remotione sopito, prodiit anno nonagesimo septimo

epistola: qua variorum errorum, de cena Domini, de baptismo, de

libero arbitrio, de persona Christi, de aeterna praedesiinatione, fuit

insirmulatus. Hanc igitur Hunnius eodem anno refutavit: ut et eos qui

in Anhaltinis ecclesiis altaria, imagines, organa musica, hostias, et

alias ceremonias abrogarant.

Anno sequenti duobus libris D. Pareo respondit: qui Calvini

patrocinium susceperat: opposuit quoque refutationem libro cuidam, sub

Marchionis Badensis Ernesti Friderici nomine evulgato, et tractatum de

indulgentiis iubilaeo Romani Pontificis adversus Bellarmini scriptum:

quo merces istas Papales orbi Christiano mirfice commendarat.

Excepit ventilationem istam colloquium inter Theologos Lutheranos et

Pontisicios Ratisbonae, conlilio illustrissimorum principum Philippi

Ludovici Comitis Palatini et Maximiliani Bavari, anno sexcentesimo

secundo institutum. In eo quid utrinque actum sit, et quomodo Hunnius

suas partes defenderit adversus Gretserum, Tannerum, alios, libri

super ea re publice editi satis superque testantur.

Tandem post labores et certamina varia cum visum esset Deo cum

evocare, aegrotare coepit, die decima quinta Martii, anno sexcentesimo

tertio, et principio quidem familiares calculi dolo res, atque

saeviores ipsum invaserunt: sed mox his successerunt cum supreme ad

guttur deorsum ruentes catarrhi: tum inferne sursum per stomachum

lenti viscidique humoris indesinentes eructationes, a quibus non solum

iam ante exasperata columella, sed et palatum et faucium regio

universa, veluti incrustata est: ut aditus iam medicamentis pariter et

alimentis prohiberetur, medicis nequiquam satagentibus. Supervenerunt

nauseabundae proritationes, non vomitu sed screatu eoque difficili

finientes, quas [gap: Greek word] habet Hippocrates: cum non

obsouris signis convulsionis ventriculi, et mox eam ab exhausto

insecuturi, et inflammationem tandem attracturi, in interitum

singultus insanabilis et salutis desperatae, quod eventus comprobavit.

Paulo etiam post febris oborta vires, iam ante calculi


page 730, image: s760

tormentis fractas, et multorum dierum inedia exhaustas, penitus

exolvit, et mortem adduxit.

Ceterum priusquam e vita discederet, finem vero vitae instare

persentisceret, die quarto Aprilis, tertia maturina, tres collegas

suos, et Archidiaconum ad se vocari curavit: inque eorum et medicorum

praesentia, articulata, licet submissiore voce, diserte testatus est,

se confessionis suae et doctrinae, ad tribunal Iesu Christi intrepide

rationem redditurum: inque confessionis huius suae fideique

consirmationem sacrosanctae eucharistiae viatico, hoc est, ipso

corpore et sanguine Christi servatoris sui instrui, pasci, potarique

voluit.

Qua sacra actione magna cum devotione inter preces et lacrimas rite

peracta, quieti sese nonnihil commissurus, initio quidem collegis,

deinde vero etiam coniugi et liberis, dexteram separatim singulis

porrexit, et sic extremum vale dixit. Et quamquam ob defluxiones rari

eius erant sermones: tamen ad scripturarum solatia ipsi recitata

semper capite annuit, manibus quoque elevatis, Deo se commendavit:

donec eodem die quarto Aprilis post octavam vespertinam, spiritum Deo

reddidir, cum vixisser annos quinquaginta tres.

Fuit hic unus de praecipuis Theologis, qui Lutherani salutari volunt;

doctus egregie, disputatot argurus, comis, et humanus: qui nulla ex re

maiorem percepit voluptatem, quam ex promotione aliorum commodorum: et

ex laboribus Academicis tum se fructum percipere existimabat: non si

Lysandri agrum egregie consitum hospitibus ostenderet: sed si

studiosos Theologiae, tamquam plantulas sua manu satas, in templis, in

scholis, in principum et rerum publ. cancellis, in curiis, oppidis et

pagis, fructus proserentes, monstrare et percensere posset. Diligentia

fuit tanta; ut non modo diem solidum, sed et post cenam, maguam

noctis partem, seriptionibus et meditationibus impenderit: cum summo

mane ad easdem rediret. Hinc ipse quidem nominis sibi famam; sed

corpori imbecillitatem peperit cam: quae tandem intempestivam attulit

mortem.

In gubernatione domestiea fuit, secundum Apostoli monitum, unius

uxoris maritus: liberos habuit subditos cum omni reverentia: domui

suae praefuit [gap: Greek words] . Inde divinae benedictionis

vestigia, tum in re familiari, tum in co potissimum deprehendit: quod

iuxta promissionem Psalmi: vidit silios ac filias, sicut plantationes

olivarum, in circuitu mensae suae: nec necesse habuit experiri illud

Demosthenis: [gap: Greek words] .


page 731, image: s761

Scripta edidit plurima, quorum tituli in elenchis librorum laudantur.

Nobis haec sufficiunt, desumpta ex oratione parentali, a Leonharto

Huttero D. Th. dicta.

CYRIACUS SPANGENBERGIUS.

ANNO Christi millesimo, quingentesimo, vicesimo octavo, die decimo

septimo Iunii, qui tunc Dominica Trinitatis, Northusiae, patre Ioanne

Spangenbergio [note: * De quo supra. ], viro erudite docto, bonique nominis

Theologo, natus est Cyriacus Spangenbergius. Qui cum in schola patria

literarum artiumque fundamenta ieciffet: et tum praeceptoribus tum

parentibus spem sui fecisset praeclaram: uberioris ingenii cultus

capiendi causa, misius est Wittembergam: ubi tunc schola per Germaniam

fama et celebritate, cum Martini Lutheri, tum Philippi Melanchthonis,

ceteras superabat.

Hic igitur Spangenbergius cam studiis liberalibus operam navavit: ut

inter Philosophiae candidatos complures, locum primum fuerit

consecutus. Renuntiatus ergo sollenni Academiarum ritu artium optimarum

Magister: uni deinceps Theologiae totum se dedidit: ac quadriennio

toto auditor illius, quem modo diximus, Lutheri fuit. Eo vero

defuncto, cum ad docendas literas in schola, mox ad doctrinae

caelestis capita in templis explicanda vocatus Islebiam; perque

triennium, recta docendo, ac falsa refellendo, munere suo probe

perfunctus esset: de voluntate generosorum Comitum, Mansfeldiam

concessit, ecclesiae ibidem tum arcis tum oppidi Decanus et Parochus.

Vixit autem inibi magnoque fuit in pretio annis viginti duobus.

Porro cum post profligatos foederis Smalkaldici principes, et captum

Ioannem Fridericum Electorem Saxoniae, atque promulgatum illud, quod

etiamnum Interim appellant, edictum Caroli V. institutamque paulo ante

religionis mutationem; nihil hic a Lutheri et confessionis Augustanae

sensu remittendum, neque pontificiis quicquam cedendum putaret; eorum,

qui Interimistae, et Adiaphoristae, et Maioristae, et synergistae, nec

non semipelagiani appellabautur, concitavit in se odia; atque a

Friderico Staphylo, ceterisqae Pontificiorum doctoribus, rigidus

Confessionista, sive Illyricanus;


page 732, image: s762

a Wittembergensibus Flacianus, vocabatur. Et Matthiam fane Flacium

Illyricum, aetate illa et Interim istud, et eos, qui Wittembergae idem

atque Lipsiae acceptare, rursumque Pontificis Romani iugum cervicibus

Lutheranorum imponere viderentur, publice reprehendentem eoque nomine

male passim audientem, opera consilioque cum nonnullis er Saxoniam

inferiorem Theologis aliis, Spangenbergius plurimum confirmabat: et

quamvis nominatis antagonistis invisus, et ob notatas eorum opiniones

exosus esset: a generosis tamen Dominis suis liberaliter, invitis

illis, et clementer defensus est. Ceterum, cum inter eosdem generosos

obortis dissidiis in Comitis Volradi, ceterorumque incliti olim

bellatoris Alberti filiorum ac nepotum, nec non Petri Ernesti, fide

permaneret; et quosdam praeterea fratrum suorum Islebiae, in Matthiam

Flacium, corruptae hominum naturae vitium setius docentem

disputantemque, acerbius invectus, publice culparet; in exilium

profligatus, herum suum, Comitem [note: * De quo Chyt. in Saxonia. ] Volradum,

rei militaris scientia, fideique confessione praestantem, et ipsum

exulem, fideliter secutus est, eidemque Argentorati [note: * An. 157 8. d. 20. Iulii. ]

decedenti adfuit, et funeris exsequias; ut ex Ioannis

Sturmii tum in publicum edito programmate constar, pie cohonestavit.

Hinc Schlitseam Buchoniae ad docendam ecclesiam, vocatus est: verum

defunctis paulo post nobilibus, et praecipuae per Hassiam

existimationis viris Wilhelmo a Schlacht, et Ioanne a Gortz, denuo in

exilium actus, sub principali Landgravii Guilhelmi patrocinio

tantisper Fachae duravit, dum a Mansfeldensi Comite Ernesto, Ioann.

Alberti nepote, Argentoratum accersitus, eo tota se cum bibliotheca,

praeclara quidem illa, contulit. Eiusdem igitur hic Domini sui

clementi liberalitate, tum in literarum sacrarum, tum in historiarum

studia omni cogitatione incubuit: donec tandem rebus exemptus est

humanis anno millesimo sexcentesimo quarto, die decimo Februarii,

Argentorati: cum vixisset annos sepuaginta sex.

Lucubrationes eius exstant complures, inter quas eminent editae in

Biblia sacra tabulae: et epistolarum Pauli Apostoli interpretationes,

et enarrationes tum catechismi, tum psalmorum Lutheri Rerum item

Germanicarum, Saxonicarum praecipue et Mansfeldensium annales sive

Chronica, haud vulgaria: et celebres de nobilitate commentarii.

Scripta praeterea divulgavit non pauca alia, praecipue de peccato

originali.

Quamvis autem per Matthiam Flacium Illyricum, per Sarcerium, per

Irenaeum, Ioachimum Magdeburgium, Wolfium, Heldelinum, Treverum,

ceteroque litis eiusdem consortes, nihil in ecclesiam novi invehi,

sed germanam potius Augustanae confessionis et Lutheri, sui olim

praeceptoris, sententiam defendi,


page 733, image: s763

rontenderit; non ita tamen suorum multis id persuasit: Bellarmino

quidem et pontificiis Theologis aliis, hac in parte adstipulantibus,

etiamnum in Lutheranorum pertinaciorum seriem ipsum referentibus.

Eiecti eiusdem Mansfeldia historiam praeter alios Schererus, non

parvae apud pontificios auctoritatis scriptor recensuit contra

Osiandrum. Reliqua eius scripta in elenchis librorum recensentur.

Tantum de Cyriaco Spangenbergio.

ZACHARIAS SCHILTERUS.

ZAcharias Schilterus patre Materno, cive urbis Lipsicae honesto, et

matre Catharina, Nicolai Teuberi filia, femina pia probaque, natus

est anno Christi, millesimo, quingentesimo, quadragesimo primo, pridie

Adscensionis. Hic cum pervenisset ad aetatem, literis percipiendis

idoneam: parentes et amici animadvertentes in eo ingenium felix,

tradiderunt eum bonis et doctis viris formandum: nec id sine fructu.

E ludo triviali progressus, publice docentes Lipsiae, ac inprimis

magnum illum Camerarium, iuxta alios eximios, quibus ea tum Academia

florebat, audivit: tantumque adsiduitate sua profecit: ut quemadmodum

statuta illius scholae postulant, per gradus ad fastigium ipsum in

artium palaestra conscenderit, magister anno sexagesimo secundo

renuntiatus.

Hoc brabeo incitatus ad altiora contendit: totum que se sanctae

Theologiae studio dedidit. In hoc etiam gradatim ita est progressus:

ut anno septuagesimo tertio Doctoris titulo cum applausu faventium

fuerit ornatus: postquam iam ante quinquennium Hebraicae linguae

professio ipsi fuisset a collegio Theologico commendata.

Antequam vero illo honorum titulo potiretur, Licentiatus adhuc

Theologiae, marrimonium anno septuagesimo contraxit cum Elisabetha,

filia Ioann. Cantzleri, civis et senatoris Lipsici. Cum ea suaviter

annos triginta quatuor exegit, pater factus decem liberorum: e quibus

filii tres, et filiae septem; quarum tres viris praestantissimis, vivo

adhue patre, fuerunt elocatae.

In ordinem Professorum Theologicorum allectus postea opera vicaria

loco Nieolai Selnece eri locorum communium Melanchthonis

declarationem, mandato Electoris Saxoniae Augusti, suscepit, et cum

side ac dexteritate sustinuit.

Eodem, quo Doctoris insignia meruit anno, alia

[gap: Greek word] quoque illi accesserunt. Nam non modo Rector Academiae

Lipsensis (quam dignitatem quartum legitimis suffragiis adeptus


page 734, image: s764

est) sed etiam canonicus carhedralis ecclesiae Misnensis est creatus,

una cum assignatione professionis Theologicae. Et quia clandestinae

eorum, qui Calvinistae vocantur, machinationes illis in terris tandem

derectae atque exturbatae, requirebant virum fidelem, atque

circumspectum, cuius drligentia illorum technae, antequam vicissim

suum civibus afflarent virus, a verterentur: ordinatione Electoris

Augusti, Schilterus vicecancellarius, et ceu Ephorus Lipsensis

Academiae, anno ostogesimo fuit constitutus: quod munus ea fide et

dexteritate gessir; ut probata eius in rebus administrandis industria

dignus habitus sit; qui in collegium Assessorum electoralis

consistorii mandato illustrissimo cooptaretur.

Adhibitus quoque postea est synodis generalibus diversis temporibus,

empe anno septuagesimo nono, anno sexcentesimo, et sexcentesime quarto

in Saxonia celebratis. Haecmunera ita subiit; ut non tam ea ipsi, quam

ille ipsis ornamento esset. Sic etiam in Decanatus Theologici

administratione aliquoties suam fidem, et singularem industriam,

commendatione dignam, collegio probavit.

Tot curis et laboribus, totis triginta sex annis exantlatis, ac

relictis post se praeclaris, ac perpetuo victuris ingenii, operae

atque industriae suae monumentis, tandem coepit paulatim viribus

deficere; ac praesertim eo, quo obiit millesimo, sexcentesimo quarto

anno; qui ipsi fuit climactericus nonus, sensibilia vigoris naturae

decrementa expertus ac saepius fassus est. Unde factum, ut vicesimo

nono Iunii, ipso die Petro et Paulo Apostolis in fastis sacro, cum

post auditam contionem in cemplo D. Nicolai, salvus atque incolumis

domum rediisset, circa undecimam diei hemiplexia fuerit correptus, qua

paulatim vires adnuc reliquae et sensuum vigor absumptus est: donec

die quarto Iulii violentia morbi naturam superante, circa eandem horam

misericordi Deo, a quo illum acceperat, spiritum suum, post editam

confessionem, et aliquoties ingeminatam ardentissimam misericordiae

divinae, atque auxilii implorationem, reddidit, aliquando in extremo

die sub adventum Christi Domini et salvatoris nostri, corpori et

domicilio suo restituendum ad [gap: Greek word] , perpetuam, ac

dulcissimam in aeterna gloria et felicitate [gap: Greek word]

et coniunctionem, quam cum omnibus pie in Domino defunctis, firma ac

laeta spe exspectat. Superstites reliquit filios duos et filias sex.

Fuit [gap: Greek words] in illa ecclesia fidelis; qui omni

studio contendit, ut post se relinqueret successores similiter

affectos erga Christum et coerum ipsi dicatum. Ipsa Peitho seffitavit

in labiis eius; et Spirirus sanctus


page 735, image: s765

fingulari facundia, dexteritate iudicii eximia, amore erga bonum

publicum incredibili donavit ipsum: ut vix quisquam fuerit, qui rem

communem ad decus et utilitatem scholae pertinentem, pari studio ac

fide curaverit. Quae enim pendebant negotia publica, ita ursit, ut non

destiterit crebro instando ante, quam iusta ratione confecta essent.

Animum hunc suum et scriptis testarus est: de quibus sunt: Designatio

doctrinae de Christiana libertate, traditionibus, et ceremoniis in

ecclesia: Oratio de munumentorum prophetae Iesaiae praestantia: oratio

contra Albertum Ungarum, de consensu Tihcologiae Lutheri et

Philosophiae Epicuri: declaratio et defensio dogmatis, comprehensi in

libro concordiae de adsumpta Christi natura, in obeundis muneribus

regni et sacerdotii Christi propriis non [gap: Greek word]

duntaxat, sed [gap: Greek word] quoque divinae socia: Brevis

exegesis concinum prophetae Haggaei.

Haec de Schiltero perhibent concio et programma funebre: item elenchi

librorum.

DAVID RUNGIUS.

DAvidem Rungium excepit oppidum Pomeraniae Gryphisvvaldia, Academia,

anno millesimo, quadringentesimo quinquagesimo sexto, die decimo

septimo Octobris, a principe Uratulao nono instituta, celebre. Natus

ipse est ibi anno millesimo, quingentesimo, sexagesimo quarto, die

vicesimo octavo Novembris. Parentem habuit Iacobum Rungium Theologiae

Doctorem, et in Academia illa professorem: Pomer aniae occidentalis

supermrendentem, ut vocant, generalem: virum pietate, virtute,

doctrina, et auctoritate domi forisque celebrem: matrem Catharinam

Gersoniam, soeminam praestantem.

Mira statim eluxit ex puero etiamdum ingenii naturaeque indoles, quam

cum parens animadverteret, mox eum, uti reliquos filios, ad omnem

pietatem virtutemque assuefacere sedulo allaboravit. Cumque aeras

adhuc renera esset, domestico suoque ipsius exemplo illum excitare

studuit, ratus non facile ad pietatem et virtutem, reduci posse cos,

qui pueri pravis exemplis domesticis, quorum vis maxima est, seducti,

a verortramite aberrarunt: nec facile sanari posse animos corum,

quorum pueritia mala educatione corrupta, callum nequitiae obduxit:

non mi nus, quam in corporibus nostris, primae coctionis vitia, neque

in secunda neque in tertia corriguntur.


page 736, image: s766

Postquam ergo pictatis, artiumque dicendi fundamenta, partim in

aedibus paternis, partim in schola patria iecir: uberioris ingenii

cultus causa, Stetinum fuit missus; ubi inillustri poedagogio

triennium totum ita in curriculo studiorum decurrit: ut inde ad

Academiam patriam revocaudus a parente iudicaretur. In qua cum iridem

triennium studiis impendisset, Rostochium missus, annum unumibi est

commoratus. Hinc Tubingam ablegatus, vitrute et industria sua meruit,

ut a Duce Wirtenbergico stipendio munifico donarerur: quo biennium cum

semestri ita fuit usus, ut nec principem bevesicii, nec Rungium

officii paeniterer. Huius munificenciae, uti erat beneficiorum

quorumvis tenacissime memor, perpetuam memoriam retinuit, eamque

saepius grato animo depraedicavir.

Non Tubingae autem tantummodo, sed et in reliquis, quas accessit a

cademiis, ita vixit; ut pietatis, virtutis, diligentiae, modestiae que

exemplum esset, suorumque praeceptorum favorem sibi abunde

conciliaret. Ex studus, Theologicum, cui potissimum se dicarat, non

tantum patris et unius fratris exemplo ductus, sed etiam occulta

[gap: Greek word] a Spiritu sancto, qui organo hoc in ecclesia uti

volebat, impulsus, eiegit: idque non tractavit segniter, aut

negligenter, non etiam [gap: Greek word] , aut perverse. Sed cum

id sublime planeque divinum esse intelligeret: ea prius adminicula

sibi comparanda ratus est; quibus ad sublimitatem illam, Deo iuvante,

ad spirare posset. Itaque ante omnia linguas studiose didicit,

Latinam, Graecam, et Hebraeam: in quibus tantum profecit; ut absque

interprete libros veteris et novi Testamenti legere potuerit, et

intelligere; imo si qua [gap: Greek word] dicta, ex

proprietate linguae erant petenda, sollertissime eruere et enucleare.

Praeterlinguarum studium, non paenitendam etiam operam impendit

arribus, liberali ingenio dignis. Vidit enim Dominam hanc, famula

fideli et industria opus habere: quantumque adminiculi adferret

sobrius sobriae philosophiae usus, ad multorum locorum sacrae

scripturae genuinam interpretationem: periculosum denique esse, cum

hostibus hac armatura indutis, nudum congredi et inermem. Itaque in

hac etiam artium ingenuarum palaestra, strenue sibi decertandum et

desudandum existimavit. Neque vero vulgares in iis fecit progressus:

sed eiusmodi, qui artificem peritissimum arguere possent. Fecisscs

periculum in Logicis; fecisses in Mathematicis, fecisses in

Metaphysicis, in Ethicis, in Poesi, in Historicis, in Musicis, et

aliis omnibus: soletrem invenisses.

In caelestis autem doctrinae studio non fuit [gap: Greek word] ;

aut domi latitans, opinionibus suis, quas aliquando ad officium

adhibitus propinare aliis posset, sese pascebat, ut quosdam


page 737, image: s767

[gap: Greek word] factitare experimur: sed diligenter

auscultabat publice docentes, quorum etiam familiaritati industria et

modestia facile cum insinuabat: audita publice domi repetebat:

repetita memoriae mandabat: suoloco et tempore ad usum transferebat.

Codicem praeterea sacrum legendo et relegendo faciebar sibi

familiarissimum: ut iam de utilibus scriptis antiquioribus et

recentioribus nihil dicamus. Utque eo magi, sese ad certamen cum

apertis hostibus veritatis ineundum praepararet; saepissime in

disputationum publicarum et privatarum velitatione sese exercuit.

Hac indefessa et omnibus imitanda industria id est consecutus; ut non

tantum eruditionis Theologicae praeclarae opinionem in animis multorum

excitarit: sed evam praeeuntibus examinis, lectionis, disputationis,

aliisque solitis, quae egregie sustinuit omnia, tentaminibus, SS.

Theologiae Doctor in Wittembergica Academia, cum laude et sua et

Academiae, publice fuerit renuntiatus, anno millesimo, quingentesimo,

nonagesimo quarto. Mox anno sequenti Wittembergam ad Theologicam

professionem vocatus, eandem, Deo auspice, acceptavit: atque ita Deo

et ecclesiae in officio vocationis legitimae, pro viribus inservire

est annixus.

Hanc vocationem tanti fccit; ut sicut eam Deo trahente fuerat secutus;

ita quoque in eadem persistere voluerit semper. Nam licet saepius

vocatus sit aiio, nunc Wolgastum ad munus praepositurae: nunc

Rostochium in excellentissimi Theologi Davidis Chytraei locum: nunc ad

officium, quod parens olim administrarat, Gryphisvvaldiam: tamen

electore Saxoniae manere iubeute, a vocatione, quam olim secutus

fuerat, discedere nefas sibi duxit; maluitque in legitimae vocationis

officio perdurare, quam alio, tametsi haud dubie splendidiore sorte

frui potuisset, se conferre. Et hoc in officio qua fide, quave

industria, versatus sit: Academia et ecclesia Wittembergensis novit.

Lectiones ea diligentia, fide et iudicio habuit: ut maximum inde

fructum ad se redundasse, auditores diligentes praedicarint. Nec enim

aliena immiscebat; sed propria tractabat, non obscuris aenigmatibus

res involvebat; sed perspicue omnia proponebat: non otiose ad

ostentationem verborum molem cumulabat; sed necessaria breviter et

nervose concinnabat. Non auditorem dubium relinquebat; sed

controversiam propositam erudite et solide decidebat. Testes praeter

alios plures sunt, Genesis, Exodus, et aliquousque perductus

Leviticus: utinam to tus pentateuchus. In disputando praererea

singulare eius fuit acumen: dexteritas et perspicuiras, quod praeter

privatos parietes et publica pulpita testari potuerunt.


page 738, image: s768

Contiones, quarum curae pars non minima ad ipsum quoque pertinebat,

summa [gap: Greek word] et gravitate, cum facilitate atque

iucunditare coniuncta habuit; iisque semper semina pietatis,

doctrinae, agnitionis peccatorum, fidei, et charitatis Christianae

reliquit; ut efficaciae Spiritus S. [gap: Greek word] domum se

ex templo rediisse dicere potuerit nemo; nisi qui segnius auscultarit.

Ad deliberationes academicas adhibiti singularem

[gap: Greek word] admirati sunt college, ac pro prudente consilio ipsi vel

tacite vel palam gratias egerunt.

Cum itaque vir esset spectatae doctrinae ac prudentiae: anno

millesimo, quingentesimo, nonagesimo sexto, thesaurus Saxonici

electoratus, coetus electorum iuvenum, qui munifica electoris

liberalitate in A cademia Wittembergensi aluntur et informautur,

ipsius curae est traditus: quam provinciam octennium summa cum fide

gessit.

Anno deinde millesimo sexcentesimo primo, cum colloquium Ratisbonae ab

illustrissimis principibus Philippo Ludovico et Maximiliano, cum

pontificiis esset institutum: etiam haec provincia a Saxoniae electore

una cum Hunnio huic Rungio fuit demandata Quo in colloquio, quid

urerque praestiterit: et acta illius, et alia scripta de eo edita

loquuntur.

Rursum cum anno sexcentesimo tertio Aegidius Hunnius, ecclesiae

Wittembergensis antistes, et Academiae decus, ex hac vita emigrasset:

Saxoniae elector, Christianus secundus, fratrem Augustum in Academia

Wittembergensi versantem, Rungii curae, inspectioni, et quo ad

pietatem, informationi accurate commendavit. Hac quoque in provincia

singulari cum fide est versatus: Deoque opt. max. salutem suorum

serio, praesertim postremis vitae diebus commendavit. Praeterea semel

Rectoraetum, Pro-rectoratum secundum dexterrime administravit: atque

utrobique et gravia et intricata negotia ita expediit, ut vel hinc

prudentia Rungiana sat restimoniorum reportarit.

Tandem cum ex itinere Pomeranico, quod et socrus, et fratrum, et

sororum, et aliorum amicorum visendorum, et quae cum illis

intercesserant negotiorum expediendorum causa, mense Maio anni

sexcentesimi quarti, rogatus susceperat, Wittembergam contenderet:

Berlinifebris malignae initia vehementiora sensit, indeque

properantiore theda Wittembergam cum febri est advectus; ad quam

subinde invalescentem, alia symptomata, ut fieri solet, accessere,

eaque gravissima, prae serrim fluor alui, vigiliae continentes,

susurrus capitis, syncope: quae corporis vires magis magisque

afflixere. Quo violentius autem corporis vires prosternebantur, co

fortius et sides et patientia et spiritus alacritas invaluere. Testes

eius multi fuere [gap: Greek word] , qui decumbenti officii

causa adfuerunt: testis etiam fuit usus sacrae


page 739, image: s769

cenae; testes denique preces ardentes, quas durante morbo ipse

propria manu praescripsit, et subinde devote repetivit. Iuvat autem

adscribere formulas illarum precum: quarum prier haec fuit:

Omnipotens, aeterne, vive Deus, pater Domini et salvatoris nostri Iesu

Christi, una cum silio et Spiritu tuo sancto: sapitens, sancte, et

potens Deus, gratias ago tibi humilimas, quod me infinitis cumulatum

donis animae, corporis et fortunae, ad hunc terminum aetatis meae,

clementer perduxisti. Minor sum, Domine Deus, omnibus miser ationibus

tuis, et veritate, quam implevisti. Et quia nunc magnae corporis

aegritudine, te volente, laboro: (quid enim siat sinae voluntate et

nutu tuo?) ideo te per viscera misericordiae tuae adoro, si adhuc sum

utilis scholae et ecclesiae Christianae, restitue mihi amissas viraes

animi et corporis, qui potes suscitare mortuos. Tu Iesu Christe, da,

ut sis cor meum unicum, et solatium in hora mortis, vel sana me verbo

tuo, sicue dicitur: Non herba, non malagma, sed verbum Domini sanavit

cos. Tu Spiritus sancte Deus, in aestu refrigerium, in fletu solatium,

da, ut horam mortis meae laeto exspectem et superom animo. O

misericordissime Deus, proice peccata mea in profundum marisne eorum

in aeternum ulla sit memoria, meque indutum fide et Christo,

consolare, sustenta, erige contra infirmitates carnis, et tentationes

Diaboli. Hoc, te supplex oro, da mihi Deus, fretus verbo tuo, Psal.

27. Mein hertz heit dir fur dein worrthr ihr solt mein antlitz suchen.

Si debemus hoc facere, tu curae, ne frustra fiat. Psalm 50. Invoca me

in die tribulationis et anguliiae domini; ecce haec est dies

tribulationis et angustiae Domini: filio venerunt ad partum, et non

vires parlendi. Eripiam te: Exurge: Deus usquequo? revertere et eripe

animam meam: Et glorificabis me: Non mortui laudabunt te Domsneneque

qui descendunt in foveam: sed ege vota mea reddam, coram tota

ecclesia, et docebo iniquos vias tuas, et impy ad te convertentur.

Amen. amen Iesu Christe, in quo sunt omnia Amen: fac et hoc amen.

Bonus et misericors est Dominus. Haec est una.

Altera sic habet: O Domine Iesu Christe, sili Dei vivi, ege ager et

insirmus ad medicam manum tuam confugio. Tu Domine potes me sanare,

tis Domine non abicies me in ira, ne languescat fides mea de divino

auxilio, adesto cito propitius et miserere. Remitte mihi omnia peccata

iuvenilis et virilis aetatis, propter quae sanguinem tuum effudisti.

Accende mentem meam lumine tui Spiritus, et vivisica consolatione

Etsi, Domine, bonum est in oculis tuis, conserva me adhuc aliquandiu

inter vivos: Miserere uxoris et filiolae.


page 740, image: s770

Spe itaque erectus, post superatas Dei gratia tentationes, uti antea

factitarat, ita tum quoque multis varusque cum aliorum piorum, tum

inprimis Lutheri cantionibus, singulari Spiritus divini gratia

animatus, suam fidem, patientiam, et alacritatem subinde excitavit;

adeoque in cantando fuit deinceps multus: ut voce et spiritu tandem

inter canendum defecerit, et ad musicam caelestem, quam hic moriturus

inchoaverat, in omnem aeternitatem cum beatis angelis et hominib.

continuandam, ex hoc mundo evocatus placide exspirarit: die septimo

Iulii sub undecimam noctis anno millesimo sexcentesimo quarto, aetatis

suae quadragesimo, currente. Viduam reliquit Elisabetham, filiam

Balthasaris Rauvi, Theol. D et in Gryphis waldiana Academia olim

Professoris, cum una filiola orphana, praemissis duobus filiolis.

Scripta quae edidit in bibliothecis laudantur: nobis haec sufficiunt,

desumpta ex oratione parentali, habita ab Erasmo Smidio Professore

Wittembergensi.

SALOMON GESNERUS.

BOleslaviae haud ignobili Silesiae oppido natus est Salomon Gesnerus,

anno salutis reparatae, millesimo, quingentesimo, undesexagesimo,

octavo Novembris dic; patre Paulo, verbi divini in Boemiae ac Moraviae

finibus ministro: matre vero Anna, e praecipua et honorata ibidem

Cunradorum familia.

Patrem amisit sexennis, cum matre superstite relictus in re tenui ac

paupere: quippe cui vix ad victum necessaria suppeterent; nedum ut ad

studia capessenda, id quod pater et unice in votis habuerat, et

moriens in mandatis uxori dederat, sumptus idoneos haberet. Veruntamen

nec Deus, nec boni viri, honestis eius conatibus defuerunt. Itaque

Troppaviae prima pietaris et literarum fundamenta iecit, loci illius

Commendatore, ut vocanr, et Diacono necessaria liberaliter

subministrantibus.

Paulo post in patriam reversus, praeceprorem nactus est, virum

eruditum et in dustrium, Matthiam Hilvvigium, cuius non solum

informatione institueretur, sed et liberalitate iuvaretur. Accidit tum

fato quodam, ut horrenda plane annonae catitas, non Silesiam modo; sed

universam pene Germaniam affligeret: tum multis aliis onerosa, tum

Gesnero potissimum; adeo quidem; ut iam de studiis ipsius plane actum

videretur. Nam mater, quod filio suppeditaret, habebat nihil. fameipsa

partim contabescens, partim maerore Sed ne sic quidem spem omnem

abiecit Gesnerus: quin extremum illud paupertatis telum arripere, et

mendicando panem ostiatim quaerere maluit; quam studiis nuntium

remittere.


page 741, image: s771

Crescente autem annonae penutia, res co tandem devenit: ut panem non

modo ex avena, hordeo, glandibus pistum; sed mere furfuraceum latranti

ftomacho obicere necessum haberet: sed et hunc benedictio divina

salubrem effecit; nec salubrem modo, sed et sua ven, ut vere omnino

Socrates: Optimum cibi condimentum dixerit esse famem; potionis sitim:

et Antiphanes; Famem omnia dulcia reddere, praeter se ipsam.

Ceterum quod Venusinus ille Poeta de se ipse prodidit:

Et laris et fundi pispertas impulit audax.

Ut versus facerem.:

Idem Gesnero etiam accidit. Nam durum hoc paupertatis onus, stimulus

ipsi ac incitamentum fuit summo annitendi studio; ut in literis et

pietate indies proficcret. Sic autem alias comparatum esse videmus,

quod Seneca habet, plurimis ad eruditionem viam praecludunt divitiae,

usque adeo; ut si animo vacare velis, vel pauperem, vel pauperi

similem te esse oporteat. Quo tamen erronibus illis minime patrocinari

volumus: qui ventri et otio dediti, hinc inde vagantur.

Sed ut ad Gesnerum, exacto ille sub paupertatis durissimo iugo,

integro ferme triennio, Vratislaviam, metropolin illam Silesiae,

concessit, animo quidem ac speftudia prosequendi: sed parum abfuit

quin egestate coactus; et frequenti dominorum mutatione varie

iactatus, fabro aurario suam operam addixerit: nisi ipsum orphanorum

pater Deus, illius ipsius aurifabri opera, qui ei hberos suos

erudiendos committere, quam artem tradere, satius ducebat, ab officina

ad scholam literariam revocasset. Ergo Vratislaviae linguarum Latinae,

Graecae, Hebraeae rudimenta addidicit: disserendi dicendique artes

cognovit: doctrinae sphaericae initia percepit; in utraque oratione,

soluta et ligata, se diligenter exercuit: ita ut praeceptoribus carus

et acceptus esset. Donavetat ipsum tum temporis hospes dimidio

Vallensi, quem in novum testamentum, Graecis typis impressum,

impendit: coque tamquam peculiari thesauro, quovis auro et argento

pretiosiore, ita quottidie usus fuit: ut periculum faceret, num sine

adhibita versione Latina Graecum textum intelligere posser.

Moris tum erat, ut Vratislaviae tenuioris fortunae scholastici

carminibus salutarent patritios et mercatores; corundemque gratiam ac

liberalitatem vel hoc pacto ambirent. Hic Gesnerus e postremis esse

noluit; sed carminum scriptione, ad quae naturae quapiam propensione

ferebatur, aliquid nummorum collegit; unde auctores studiis suis

aptos, Ciceronem cumprimis et poetas utriusque linguae sibi

comparavit. Postea anno Christi millesimo quingentesimo septuagesimo

sexto, viaticulo corrogato, et consarcinatis libellis, quos neque

comparare multos, neque portare plures poterat, Vratislavia per

Boemiam Argentoratum se


page 742, image: s772

contulit: ubi cum visitatoribus eius scholae profectus suos

approbasset; statim auditor primae classis factus: nec multo post a

senatu in collegium Wihelmitanum alumnus receptus fuit, usus eo

beneficio per integrum quinquennium.

Studia tracta vit tum Philosophica, tum Theologica. Praeceptores

philosophos habuit: Ioannem Ludovicum Havenreuterum, medicum et

philosophum e paucis: Theophilus Golium ethicum: Melchiorem Iunium

oratoriae professorem: Henningum Oldendorpium, Hebraeae, Chaldaicae ac

Syriacae linguarum professorem: Davidem Welckensteinium et Cunradum

Dasypodium, Mathematicos minime ignobiles. Praeceptores vero

Theologos, Doct. Ioannem Marbachium, Doct. Ioannem Pappum: Doct.

Erasmum Marbachium: Nicolaum Florum et Ioannem Fabrum. Cum lectionibus

Theologicis coniunxit exercitium contionandi, in collegio quidem,

quoties ordo posceret: in pagis autem quoties D. Pappus permitteret;

permittebat autem singulis ferme septimanis.

Elapso quinquennio nactus est discipulum, nobilem Livonum, cuius

sumptibus annum adhuc Argeneorati substitit, creatus tum philosophiae

magister, anno aetaris vicesimo quarto: Christi autem supra

sesquimillesimum octogesimo tertio. Hoc ipso anno discedendi a senatu

venia impetrata, liberos generosorum quorundam in Polonia plusculis

mensibus instituit: unde se, cupiditare ad doctos homines in Academiam

aliquam redeundi, mature expediens, impetrata dimissione Vratislaviam

redrit, Argentoratum repetiturus. Diem unum et alterum Vratislaviae

dum moratur, venit in notitiam Andreae Dudithii, trium Impp.

consiliarii: apud quem et Andream filium natu maximum, honesto

stipendio aliquandiu instituit: et commentarium in libros Ciceronis de

Fato concinnavit.

Anno octogesimo quinto Vratislavia Boleslaviam vocatus, Matthiae

Hilvvigio scholae illius Rectori successit; primo in functione

scholastica: deinde et anno sequente, in coniugio.

Quadrionnio integro in pulvere scholastico exacto, anno octogesimo

nono ad Gymnasii Stetinensis regimen vocatus paruit: pastore

tum ecclesiae collegiatae ad D. Mariam Conrado Bergio: Diacono

vero Ioachimo Stygio, utroque Calvinianae sectae, sed timidiuscule

addicto. Hac in statione quid Gesnero evenerit; ex publicis

Historiae Pomeranicae monumentis notius est, quam ut

prolixa commemoratione indigeat.

Ibi ergo, cum satis acerbas habuisser [gap: Greek word] in

religionis

negotio cum diacono Ioachimo Stygio; qui aliquando in sacra

synaxi, sinistra istiusmodi verbis hostiam ei ingessit: Deus sit

sudex inter me et te: animadvertisset praeterea; se illis ipsis uti

patronis non admodum propitiis; penes quos rerum summa


page 743, image: s773

erat: anno nonagesimo secundo Stralesundium legitime accersirus: ut

pastoris ibi senio prope confecti adiutorem; et in schola professorem

agerer: vocationem ambabus, ut aiunt, amplexus est. Quamquam autem

Calvinianorum, ut suspicio erat, artificie, supellex eius libraria et

domestica Stetini per totam hiememfuit derenta: res pub. tamen

Stralesundensis defectum omnen liberaliter supplevit, nec quicquam ei

eitiam hac in parte dcesse passa est. Accidit ergo eius adversariis

id, quod Comicu dixit:

Inviderealii bene esse, tibi male esse, miseria est:

Qui invilent, egene: illi, quibus invidetur, rem habent.

Ceterum vix sebtem menses Stralesundii substirerat: cum ad Academiam

Wittembergensem, tamquam ad messem ampliorem, Dominusevocatum voluit:

cui vocanti eo libenrius annuit; quod haud obscure sensir, neque aerem

neque diaetam Pomeranicam valetudini suae convenire. Wittembergam

autem concessurus Stetinum rediit: ibi iussu illustrissimi principis

Ioannis Friderici dissidium interipsum et Ioachimum Stygium super

quibusdam religionis capitbus antehac motum, fuit cognitum: ipseque

Gesnerus cum testimonio honorifico, et doctrinae et vitae integrae,

dimissus.

Stetino venit Wittembergam anno nonagesimo tertio, die decimo sexto

Maii Magisterii tum gradu saltem insignitus, quem paulo post cum

axiomate superiore permutavit, Doctor Theologiae sollenniter

reruntiatus, die decimo Augusti, eiusdem anai: promotore Polycaipo

Lysero. Hac ergo in statione Professoris Theologi munus obiit: et

aliquandiu Electoralium stipendiariorum inspectoren: et ab anno

nonagesimoquinto, supremum in templo arcis contionatorem egit.

Recturam, ut vocant, bis gessit: Decanatus Theologici munus

administravit toties, quoties ordo ipsum tangebat: Assessoris Partes

in consistorio ecclesiastico postremo vitae novennio sustinuit:

praerer contionandi operas publice praelegit psalterium: octo minores

propheras, Danielem: Historiam passionis: Iesaiae partem: privatim

disputando exeussit Formulam contordiae, Genesin, Danielem, partes

duas examinis concilii Tridentini.

Porro in hac ipsa provincia non defuerunt ipsi hostes. Vix enim

labores aggressus erat, cum infelix ille Samuel Huberus, tum reliquis

Theologis collegis, Polycarpo Lysero et AEgidio Hunnio: tum etiam

Gesnero funestum plane bellum moveret, de promiscua, indeterminata,

sive, ut ille loquebatur, universali omnium hominum praedestinatione,

eaque propriissime sic dicta.

Quod sane incendium, quo minus mox in primis favillis sopitum

exstinctumuc fuetit: non pet Gesinerum, nec per reliquer


page 744, image: s774

Theologos stetit: sed in causa Huberi intemperies et

[gap: Greek word] potius fuit: quae omnibus mediis ac remediis salutaribus locum

prorsus nullum reliquit. Verum nec in hac controversia certaminum

finis. Etenim in Lusatia quidam [note: * Mart. Mylius Rect. Gorlic. ]

Ludirector fuit: qui scholas suas his, ut alii appellarunt,

emblematis. exornavit:

1. Fractio panis signisicat fractionem, hoc est, cricisixionem

corporis Christi.

2. Distinguendum est inter circumstantias sacr. Cenae: quarum aliae

pertinent ad substantiam huius ritus; quad panis est adhibendus: quod

frangendus; facienda publica precatio, distributio, sumptio.

3. Hanc propositionem: Verbum caro factum est, invertunt heterodoxi:

et ex subiecto faciunt praedicatum, et ex praedicato subiectum: pro,

verbum caro factum est, dicunt: caro est facta verbum, seu

[gap: Greek word] . Hinc est illa exsequatio naturaerum, et realis

communicatio idiomatum.

4. In verbis institutionis [gap: Greek word] quid denotat? Id

quod obtulit Dominus. Quid Dominus obtulit? Id, quod prius ipse

acceperat. Quid ipse acceperat? Panem. Ego panem indicat particula

[gap: Greek word] . Nihil ergo aliud, quam panem, demonstrat

particula Hoc: nec aliud sonant verbaChristi: Hoc est corpus meum:

quam, Hic panis est corpus meum.

5. Quae est vera interpretatio horum verbosum: Panis est corpus

Christi? Respondeo: Tres sunt interpretationes. Prima est Papistarum,

qui fingunt trans substantiationem. Altera scholasticorum: qui fingunt

Consubstantittionem. Tertia est Orthodoxorum: qui dicunt, illa veria

sacramentaliter exponenda esse: ut neque substantialis aliqua mutatio

panis fiat: neque occultatio, aut coexistentis substantialis corporis,

sub pane, seu ad locum stasuatur: sed ut per fidem panis eucharisticus

intelligatur esse sacramentum, seu testimonium, pignus atque sigillum,

medium ac instrumentum, divinitus ordinatum: cuius usu legitimo

obsignetur, id est, non nude significetur: sed applicetur et

confirmetur nobis, vera cemmunio corporis et sanguinis Christi, et

omnia beneficia Christi Evangelio promissa.

Huc accessit cuiusdam ecclesiastae [note: * Mart. Moller. past. Gorlic. ]

Gorlicensis praxis Evangelica, typis evulgata, et praecipuis per

Silesiam familiis inscripta. Utrum que ergo scriptum cum Gesnero

videretur Calvinismum alicubi redolere: visum est ipsi, populares

suos, scripta Admonitione, ire dchortatum: quod eius factum ab aliis

aliter acceptum fuit.


page 745, image: s775

Vixit itaque inter varias et occupationes et digladiationes, ad annum

usque Christi, millesimum, sexcentesimum, quintum. Eo enim anno dic

nono Ianuarii, circa tertiam matutinam, cum iam ultra annum

hypochondriacis affectionibus, ventriculi imbecillitate, ac tussi

vehementi afflictus fuisset, venula ei in pulmombus rupta una sanguis

copiosus erupit. Ille tamen nihilominus co mane contionem voluit

habere. Ceterum sanguinis eiectione subinde infestante, viribus usque

adeo exhaustus fuit, ut de vita in dubium venerit. Postero itaque die

dous collegas, qui tum in loco. et archildiaconum ad se vocavit:

iisque praesentibus, voce articulata, iudicio integro, manib

complicatis, confossionem fidei satis luculentam edidit: diserte

testatus; se toto pectore abhorrere a dogmate, quod dicitur,

Calvinianorum, Issuitarum, Huberi, aliorumque quorumvis, tum veterum,

tum recentiorum haereticorum. Certus cnim sum, aiebar, eam doctrinam,

quae Deibeneficio in scholis et ecclesiis, inchti huius Electoratus

Saxonici iam publice sonat, quamque voce ac calamo, pro donorum

divinitus mihi concessorum modulo, propugnavi, esse veram ac sanam

illam doctrmam, quae scriptis prophetarum et Apostolorum est

comprehensae, inque libris ecclesiarum nostrarum symbolicis, nempe

Augustana consessione, prima illa minimeque variata, Articulis

Smalcaldicis, utroque Catechismo Lutheri, Formula denique concordiae,

adversus quosvis fanaticos spiritus, altius estrepetita et explicata;

profiteor etiam me in hac ipsa doctrina, ad extremum usque vitae

halitum, per Dei gratiam, constanter perseveraturum: et ad tribunal

Iesu Christi salvatoris mei, intrepido infractoque animo, de hac mea

doctrina rationes redditurum. Collegas deinde ad constantiam eandem

cohortatus, et sanctae eucharistiae sumptione, praemissa confessione,

acceptaque absolutione confirmatus, hilari vultu: Iam, inquit,

tranquillo ego ero animo, et Deum patienter exspectabo: fiat voluntas

ipsius, quae sola bona et sancta est: perinde iam mihifuerit, sive

diutius superstes maneam, sive moriar: vita mihi Christus est: mors

lucrum: si vixero, Domino vivam, sin mortuus fuero, Domino moriar:

sive enim vivimus, sive morimur, Domini sumus. Postea etsi sanguinis

reiectio desineret, medicique spem haud dubiam restiruendae

valetudinis ostenderent: tamen succedente febrili calore, subsecuta

est tanta totius corporis lassitudo, et angustia pectoris; ut ex

spiraturus iam iam videretur. His in angustiis ipse constitutus magno

semper spiritu illud cycneum ingeminavit: Nunc dimittis Domine servum

tuum in pace: quia viderunt oculi mei salutare tuum: et illud Davidis:

ad te Domine levavi animam meam: DEUS meus in te confido, non

erudbescam: Respice me et miserere mei, quia isnicus et pauper sum

ego, angustia cordis mei magna est: erue me de trib ulationibus meis.

Etcum consolationes ipsi adversus Diaboli


page 746, image: s776

insultus in animum revocatuentur: Nihil, inquit, mihi prorsus rei est

cum Diabolo, neque quicquam ille mihi molestiae, toto isto morbi mei

tempore, facessit: sed esto, veniat, adoriatur me. viresque suas inme

misere peccatore experiatur: Ego propterea non despondebo animum. Scio

enim, me non ipsi, sed Deo meo peccasse. Quare Israelitas in deserto

secutus, ego monstrabo epsi non quidem serpentem aeneum: sed filium

Dei de cruce pendentem, et dicam: Huic ego, non tibi peccavi: Huic

totum me credo. Credo enim quod ipse, ut pro totius mundi, sic pro

meis quoque peccatis, sufficientissimum [gap: Greek word] DEO

patri exolverit Quare apage sis Diabole, et tela tua in hoc semen

mulieris converte: hunc si viceris, me quoque vicerts. Septima deinde

Februarii, hora med a quarta vesperrina, in confessione veritatis,

inter que preces et cantiones religiosas atque ardentes spiritum

caelo, corpus terrae reddidit: ita placide ut nemo adstantium mori

ipsum animadverterit. Nam versus quosdam et quidem

[gap: Greek word] cantionis illius Eberianae vere cycneae, clara ipse voce simul

accinebat: sed vix cantus finitus, et precatiuncula recitata: oculi

ipsius caligare: et pectus bis saltem spiritum aegrius trahere: quem

usque adeo tranquille emisit: ut dormienti, quam mortuo multo similior

videretur.

Vixit annos quadraginta quinque, menses tres, cuius spatium dimidium

ferme, in scholastico partim, partim ecclesiastico munere consumpsit

Elatus est funere honorifico, et sepulero epitaphium additum

huiusimodi:

PIETATI ET MEMORIAE REV. ET CL. VIRI, SALOMONIS GESNERI BOLESLAVIA

SILESII, SS. THEOL. D. ET. PROFESS. IN SCHOLA QUIDEM ANNOS XII LEGENDO

AC DISPUTANDO: IN TEMPLO HOC ANNOS X. CONTIONANDO: UTRINQUE FIDE ET

INDUSTRIA OPT. MAX. QUI INGENIO, DOCTRINA, IUDICIO, E. LOQUENTIA, ZELO

RELIGIONIS, ET VITAE INTEGRITATE, PAR SUMMIS AEVI SUI THEOLOGIS:


page 747, image: s777

MONUMENTIS DE DOCTRINA CHRISTIANA EDITIS NOMINI SUO FAMAM, PIETATE

DOMUM AETERNAM SIBI VIVUS CURAVIT. HEREDD. HOC QUOD EST E SAXO P. C.

DEFUNCTO VII. EID. FEBR. AETAT. SUAE XLVI. CHRISTI CIO IO CV.

Statura fuit mediocri, colore subpallido, viribus haud ita firmis,

cultu corporis neque delicato, neque sordido: sed qui doctorem

Ecclesiae decerer: victu temperato: cibi parcissimi, perpetuam

ventriculi imbecillitatem causatus: somni postremis potissimum annis

pene nullius: ingenio sagaci, memoriae tenacissimae, ut, quae in vasto

illo S. Patrum mari dispersa iacempt, angustis memoriae suae cellulis

inclusa firmissime retineret: adulationis et simulationis, ut hostis

acer: itaveritatis et simplicitatis amans.

Edita ab ipso sunt haec: orthodoxa de persona et officio Christi

doctrina ex solido DEI verbo exstructa: Meditatio generaiis Psalterii:

in qua de dignitate, usu, argumento, et connexione Psalmorum

disseritur: Passio Iesu Christi contionibus explicata: Libri quatuor

de Conciliis: quorum unus generalem tractationem: alter historicam

narrationem omnium conciliorum; posteriores duo refurationem duorum

librorum Bellarmini de Conciliis continent: Explicatio dicti Paulini

2. Timoth. 3. Omnis scriptura divinitus inspirata; contra Bellarminum:

Disputationes septendecim pro libro concordiae: item disputationes in

integram Genesin: Hoseas Propheta duplici versione Latina: una

Hieronymi ex Hebraeo: altera Benedicti Ariae Montanie Chaldaica

paraphrasi Ionathan redditus, et commentario Hieronymi illustratus.

Sunt ipsius etiam Germanica haud ita multa: ut admonitio ad ordines

Silesiae de cavendo Calvinianisino. contiones item tempore pestis, et

Turcicae: cum aliis, de quibus Bibliothecae.

Haec de Gesnero ex or atione parentali dicta a Leonharto Hutero Th. D.

et P. P. item ex catal. librorum.


page 748, image: s778

WOLFGANGUS AMLINGUS.

PAtria Wolfgango Amlingo obvenit Munerstadium, Franciae orientalis in

ditione episcopi wurceburgensis opidum; tunc vero temporis etiam

Hennebergorum dominio subiectum. Ibi narus est anno a Christi hominis

nativitate currente millesimo, quingentesimo, quadragesimo secundo,

die Mercurii, qui Dominicam, Reminiscere a maioribus dictam, sequitur.

Parens ei fuit Michael, vir consularis ac senatorii ordinis co loco:

qui adolescens literarum quoque amore captus, Wittembergam se

contulit: ibique primam Philosophiae lauream est adeptus. Post cum

fastidium ipsum studiorum, nescio qua de causa, cepisset; animum ad

lanisicium applica vit; quam artem etiam reliquo vitae suae cursu

exercuit; eaque rei familiari commode satis prospexit. Mater fuit

Maria ex antiqua et honesta Gesneriorum prosapia Franciae orientalis

oriunda.

His parentibus Amlingus procreatus, natu minor quatuor sororibus:

maior vero quinque fratribus, puer ad ludum missus est oppidanum, ubi

primum tales praeceptores nactus est, qui liberalia ingenia ad studia

non tam adducerent, quam a studiis abducerent. Incidit enim in

Orbilios, quorum instituere fuit caedere, et flagris plagisque

saevire. Luce vero Evangelii illis quoque terris illucescente, schoia

etiam civica in dies incrememptum sumpsit: adeo ut ex ea multi postea

docti viri ptodierint, qui organa salutaria et pii

[gap: Greek word] utiliter Dei Ecclesiis et scholis infervierunt. Sed postquam

anno octogesimo septimo tenebrae Papatus rursum invaluerunt. Iesuitis

ibi etiara nidulantibus, hi Evangelii fructus frustra exspectantur.

Anno quinquagesimo octavo Naumburgum sestudiorum gratia contulit: inde

ad Academiam Ienensem, anno sexagesimo, est profectus: ubi,

perlustrara prius Academia Tubingensi et Wittembergensi, sexto post

anno summos in philosophia honores est consecutus. Hoc in itinere

commendatione Ioannis Rosae: quem ipse, ut et Victorinum Strigelium

tamquam Praeceptorem suum et alterum parenrem observavit: in notitiam

venit Eberi et Peuceri, amborum virtute et eruditione clarissimorum

virorum. In amicis praecipuos habuit Georgium Horn, Theologum et

comcionatorem eximium Hammelburgi in Franconia; Ioannem Brendelium

Dessae inspectorem: tum denique Balthasarem Kisvvetterum illustris

Gymnasii Servestani Rectorem.

Anno eodem sexagesimo sexto Amlingus, cum ad gubernacula


page 749, image: s779

scholae, quae est Servestae, ad D. Bartholumaei aedem, vocatus esset,

Servestam venit. Quo tempore lues epidemica illic grassari incipiens,

et scholam illam dissipavit: et Amlingo acerbam calamitatem attulit.

Quare functionem suam deserens Principis Bernhardi, cuius erga

literatos amor fuit illustris, permissu, in patriam rediit. Scilicet

ut in aliis negotiis, ipso saepe fasso Amlingo, evenite ipsi

consuerat; ut principio uteretur gravi et difficili: ita hic idem

accidir. Vix enim elapso semestri Servestam est reversus; et scholae,

qua erat doctrina, ita praefuit: ut Ecclesia et Res pub. magnum inde

commodum perceperit.

Anno sexagesimo octa vo matrimonio sibi iunxit in patria sua piam et

honestam virginem Dorotheam Krebsin: quae tanta in maritum fide fuit,

ut starim nuptiis peractis cum eo in Saxoniam, relicta patria,

proficisceretur; spretisque magnificis aedibus, in exigua casa ibidem

habitarer. Haec uxor eius sequente anno, sexagesimo nono, partu in

hanc lucem edidit patri cognominem filium: qui postea iuris utriusque

Doctor, professorem et inspectorem illustris Gymnasii Servestani egit.

Eodem statim anno gravissimis de causis munere suo scholastico se

abdicare, et in patriam abire necesse habuit. Quo loci non tam curam

gessit rei familiaris, quam salutis patriae et ecclesiae: quae a

Pontificiis infesta batur. Qua de causa, ne sincera verbi di vini

praedicatione patria privaretur; difficilia et periculosa itinera cum

Spiram, tum alio suscepit.

Elapso biennio, anno nimirum septuagesimoprimo, ex eadem uxore

filiolam suscepit Dorotheam: verum ipsa mater difficultate pattus

vitam finiit: quam filia non multo post est subsecuta.

Anno septuagesimo secundo, ad secundas tran siit nu pitas, cum honesta

virgine Barbara Neundorfiana, Casparis Neundorfii, praefecti

Hennebergici et Stolbergici, viri pii et integri, filia: quae in hoc

potissimum erga martum sidem coniugalem demonstravit: quod posthabira

clara familia, et commoditatibus habitationis ac rei familiaris

adminiscrandae, cum marito in ditionem Anhaltinam longum et difficile

iter suscepit.

Anno enim Christi septuagesimo Cosvvigum ad munus pastoris invitatus,

vocationi paruit: neque agros bene cultos, neque alia privata commoda

a proposito suo se dimovere est passus, Mox codem anno a Servestanorum

ministerio ad munus pastoris est experitus: quo cum quinquennium sacra

pro suggestu explicando fideliter functus esset: anno sepevagesimo

octave, Abrahamo Ulrico ex hac vita evocato, ipse ab illustrissimo

principe Ioachimo Ernesto, Superintendens, sive Inspector ecclesiarum

est constitutus.

Hoc in officio ita versatus est: ut aedificationis Ecclesiae princeps


page 750, image: s780

illi cura fuerit. Nam quae ad Ecclesiae aedificationem et emolumentum

maxime faciunt; sana doctrina purioris et incorruptae fidei,

sacramentorum legitimus usus; seholarum constitutio, curapauperum et

cenique Ecclesiastica disciplina: in his omnibus cogitationes suas

omnes operamque locavit. Etsi enim ante ipsum quoque Deus praeclaros

viros excitaverit, D. Theodorum Fabricium et Abrahamum Ulricum, qui in

Ecclesia operam suam naurunt: tamen multae stipulae fuerunt relictae;

quibus etsi Amlingus quoque initio adhaesit: tamen singulari Dei

gratia se deinde extricavit, luce veritatis, pro qua gratia suspirus

intimis Deo gratias egit, a Deo illustratus. Decalogum primus ipse

integritari suae restituit: et praeceptum secundum de Idolis,

auctoritate sacrae scripturae et magistratus rursum inseruir. Quod ad

doctrinam Evangelii de persona et officio servatoris nostri Iesu

Christi, ca ab isto cempore, quo Deus ministerio Lutheri Papatum e

Saxonia exturbavit, ibi secundum scripta Prophetarum et Apostolorum

semper pura et integra proposita et conservata fuit.

Et postquam multae Ecclesiae in Germania, novam doctrinam ubiquitatis

et omnipraesentiae carnis Christi amplexae sunt: Ceus Anhaeldinum

principatum ab co dogmate defendit, Amlingi opera praecipue in hoc

negotio usus: qui docendo et scribendo, veritatem contra commentum

adseruit, et in symbolo Apostolico fundatam fidem de persona Iesu

Christi in Anhaltinatus Ecclesiis puram et integram conserva vit.

Praeterea sacramentorum lacrorum, federis signorum ac sigillorum,

verum usum monstravit, et introduxit. Quae enim ex fermento Papistico

reliqua eramt; exorcismus in Baptismo: et in sacra Eucharistia ritus

superstitiosi: ab his omnibus inquinamentis ecclesiam illam

repurgavit. Homines, eriam externis duntaxat ceremoniis, et orali

manducationi carnis Christi, ex mera ignorantia, adhaerescentes, ita

ex verbo Dei informavit: ut nunc intelligant, ministros praebere

externa gratiaesigna: Christum vero ipsum in recto usu sacrismentorum

praesentem baptizare igne et spiritu; animas sidelium, paenitentiam

agentes vero et essentiali corpore et sanguine suo ad vitam

aternampascere et potare. Insuper singulari contionandi dono

intructus, non tantum summa mysteria, quamtum necessitas requirere

videbatur, absque ulla ostentatione vel ambitione omissis inutilib.

disputationibus, claris scripturae verbis prudenter et nervosc in

medium ita proferre potuit; ut verba quasi numerata habere videretur

et ad stareram examinare. Quod si publicum ipsi certamen fuit cum

hostib religionis, taotum abfuit; ut veritati aliquid derogarit: ut

potius verbum Dei constanter et intrepide defenderit. Testis huius

esse potest coloq. Hertzbergense, quod anno 1578. cum D. Iacobo

Andreae, et alus Theologis,


page 751, image: s781

concordiae librum tum fabricantibus, et ecclesiis quoqui Anhaltinis

obttudere conantibus, ab ipso est habitum.

Cum vero tertioloco schola, tamquam seminaria atque novelleta

Ecclesiae et Rei pub. Christianae summe necessariae sint: scholisqui

neglectis ecclesiae ipsae corruant: hancetiam curam sibi sumpsit, et

cum ceteris, quos Deus in hoc excitarat, ad summum magistratum,

illustr. Principem Ioach. Ernestum literarum ac literatorum causam

fideliteregit; et Gymnasium Servestanum sollicite con servavit. quod

vere est singulare [gap: Greek word] illius regionis.

Pauperes quod attinet, horum quoqui egestas ipsi ecclesie epi scopo

non immerito cordifuit. Nam sub eius inspectione orde currendariorum,

ut vocant, institutus ita, ut curremdarii, hoc est pauperes

scholastici suo oidine singulis septimanis ter domatim eleemosynas

colligant sacris hymnis decantatis: quae eleemosynae inter eos postea

distribuuntur, ab honestis et piis viris. Quod sane institutum stuctu

suo neutiquam co in oppido caret.

Nam eo pacto pauperculi scholastici ad ludum frequentandum adiguntur:

et fuci atqui errones a probis distinguuntur. Deinde ad preces ita

etiam adsuefiunt, redduntque sibi familiares hymnos ac cantiones pias:

quib aliquando vel ad stivam; vel ad sellam in officinis suis, vel ad

alios consolandos uti possunt. Denique illis plateas canendo

obeuntibus, haud raro, ut eredibile est, pii animi excitantur;

conscientiaeque territae eriguntur spsius praeterea Amlingi consilio

et exemplo pauperes scholasticos, praesertim civium liberos vestire

melius coeptum est: ut et gazophylacium destinatum: unde egentibus

patribusfamilias et erulibus, opera chariratis exhibeantur. Quin et

mortuorum, qui vere egeni, curam gessit. Cum enim ante, defunctorum

corpora hinc inde passim in coemiteriis, quin et pone muros ac moenia

defoderentur, unde haud raro, venenosi, ut fit, halitus exstiterumt; et

morbi epidemici sunt orti: Amlingi cura totiusqui ministerii monita,

rogatuve effect um est: ut magistratus senatusqui comsensu, symbolis

etiam civium collatis, coemiteria ante oppidum locis arenosis

designata et muris cincta sint. Et voluit ipse Amlingus, dum viveret,

in coemiterio illo, apud auditores suos, non in templo sepeliri; idqui

serio petivit: et in contione inaugurali ad D. Nicolai coemiterium,

quae in lucem emissa, testatus est.

Ultimo tandem loco, quod ad ministrum et episcopum fidelem pettinet:

propter quosdam maleferiatos diu multumqui se maceravit, idqui unice

egit: uti disciplina ecclesiaftica introducta scandala, quae in

Evangeliiluce et orthodoxae religionis exerci tio irrepunt, serio

evitarentur; et ad posteros orthodoxa religio propagaretur.

Inter tantas et officii curas, et privatos labores, vires corposis

paulatum sunt exhaustae: et ipse annum ferme totum de ca


page 752, image: s782

virium im becillitate est conquestus. Nihilominus tamen sedulo

vocationi suae navavit operam; dum praeter occupationes et negotia

inspectioni incum bentia, singulis septimanis ternas contiones in

templo, ternas lectiones publicas in Gymnasio, et interdum etiam

disputationes habuit. Itaque et paulo ante obitum, die ultima Martii,

de sacrament is in genere disputa vit: et sic operas suas in Gymnasio,

cum alioquin in ordinaria sua professione, in explicatione epistolae

Pauli ad Romanos substitisset; utiliter finiit. Interim cum cibo vesci

non poslet, idque alii deplorarent; dicere consuevit: Non solo pane

vivit homo, sed ex quovis verbo prodeumte peros Dei. Monitus ut

valetudinis rationem haberet, collegas vices eius contionando

suppleturos; renuit: et [gap: Greek word] , donee huic (inquit,

grabatum ostendens) Deus me affixerit. Dominica Palmarum ardentissimam

Salvatoris nostri precationem [note: * Quae est apua Ioan. c. 17. ]

explicavit: qua contione se officium quoque suum finiturum dixit.

Postea tamen temporis habita ratione, et de Cena Domini contionari in

animum induxit. Sienim, inquit, Salvator meus tanto desiderio cum

discipulis suis desideravit Pascha celebrare: quidni et ego idem

desiderem cum meo coetu? Aegeritaque suggestum adscendit: sed

alacriter et contionem et preces absolvit. A contione ipse etiam cum

familia ad sacram Domini cenam accessit; atque ita function suae

finem imposuit.

Deinde morbo invalescente, Christo se commendans, omne tempus sacris

meditationibus transmisit: inprimisque epistolam ad Romanos totam,

exposuit, sententiis integris Latine et Graece adductis. Epigrammata

etiam quaedam de nocte meditatus est in fatalisuo lecto: quae mane, ut

quisque sese obtulit, recitavit; aut ad calamum dictavit. Sententia

eotum eadem fere fuit; quae D Martini episcopi precationis: Domine

sipopulo tuo sum necessarius, non recuso laborem: sin aliter tibi

visum; fiat quod est bonum in oculis tuis. Allusit et ad symbolum

suum: Sile Deo, et ora eum, eiusinodi versiculis:

In prece sis consians, morbi fastidia vince:

Ceu patri, curae est vitae salusque Deo.

In spe sis fortis, stimulis nec vincere mortis:

Vita mihi Christus, mors mihi dulce lucrum.

Cum pastor templi oppidani idemque contionator aulicus, versus hos

Christiani poetae, ad caput quadragesimum nonum Iesaiae, recitaret:

Sis infracto animo: numquid materve paterve

Infantis possunt non meminisse sui?

Sitamen usqueparens adeo offerretur iniquae:

Immemor ipse tui non tamen esse queo

En sculpsi in manibus teque et tua cuncta; necesse

De te, deque tuis desino sollicitus:


page 753, image: s783

respondit aegrotus: Deo sit laus, cogitationes et gemitus nostri

egregie convenium! Ita enim hac nocte cum Deo meo collocutus sum: et

clara voce recitavit hoc carmen:

Si servire gregi vis me amplius, optime Christe,

Pro quo solvisti grande Patri pretium:

Da quaeso famulo in praecordia languida vires:

Sin minus; o sedes transfer [note: *Hic manus elevabat. ] in aetherias.

Dominica Gantate, quae fuit decima octava Maii, et ipsi quidem ultima

in his terris, precationem hancinter soliloquia antelucava meditatus

est:

Quis putet! haec etiam superavi taedia noctis:

Dans animam toties, Christe, tuis manibus:

Si mihipauca libet superaddere stamina vitae,

Amissa instaures viscera visceribus.

Sic pergam servire gregi, quem sanguine lotum,

Flore tui verbi pascis, et ore regis.

Sin properem mavis hinc ad tua regna beata,

Sum prasto, fiat: porrige, Christe, manum.

In tuanamque animam commendo brachia: soli

Vivo tibi, ac morior; spes mea, vita, salus.

Ad filium deinde sibi cognominem IC. dixit: hodierna die Filius Dei me

liberabit, et ad se evocabit: quae verba aliquoties repetiit.

Collegas, officii causa ad se venientes, hortatus est ex illo

Zachariae: tantum veritatem et pacem diligite. Adductis etiam ad

lectulum nepotulis exemplo Iacobi benedixit; iisdem usus verbis:

Angelus, quieripuit me ab omni malo benedicatpueris istis anima et

corpore, salvosque faciat. Valedixit et filio atque coniugi eius,

aliisque praesentibus. Tandem ad filium, iam, inquit, sum in agone:

veni Iesu, veni! petiitque ut humi deponeretur: quod simul ac factum,

placide exspiravit, die ut dictum 18. Maii, anno Christi millesimo,

sexcentesimo, sexto, aetatis suae sexagesimo quinto: cum scholae ad D

Bartholomaeum triennium, Servestae, ecclesiae autem trigintatres annos

inserviisset. Elatus est frequenti funere die 21. Maii, sepultusque,

uti vivus mandarat, in coemiterio extra urbem, contionem funebrem

habente Caspare Ulrico, aulico contionatore. Mortuum amici virique

docti celebrarunt epicediis et epitaphiis carminibus, quae exstant; ac

monumento laudarunt eiusmodi:

CHR. SER. SAC.

Lector quisquis es cand. benev.

Adverte sis paululum et disce:

WOLFGANGUS AMLINGUS MUNERSTAD. FRANC. OPPID, ORIUND.


page 754, image: s784

POSTQUAM VARIAS PATRIA OB PURIOREM VERIT. CONFESS. MISERE AFFLICTA

MULTIS A PUERO ANNIS EXPER TUS ESSET ANGUSTIAS, AD HANC TANDEM DIU

MON. CONFUGIENS URBEM: PRIMUM QUIDEM SCHOLAE AD D. BARTH. RECT. DILIG.

DIGNISS. DEIN EGCL. HUIUS VERUS AC FID. EPISC. MOX ETIAM VICINARUM

ANTIST. VIGIL. INSUPER TH. IN ILL. GYM. PROF. P. DESIGN. FIDEI AC

SEDULITAT. SUAE SPECIMINA RELIQUIT MINIM. INTERITURA: QUEM PIETAS

SINCERA, EXCELLENS DOCTR. HUMIL. INSIGNIS; IN DOCENDO DEXTERIT.

ADMIRAND. ATQUE IN TOLERAND. PRO COMMISSI GREGIS INCREMENTO LABORIBUS

INVICTA MAGNANIMITAS, CELEBERR. QUIBUSQ VERBI DIV. PRAECON. HAUD

INFERIOREM DOMESTICIS PARITER ATQ. EXTERIS CARISSIMUM, NEC INFIMIS

SOLUM, SED ET SUMMIS SINGUL. ECCL. NOST. ORNAM. IPS. NUNCUPANTIB.

FECERUNT: FRACTA TANDEM, SEU MATUR ESCENTIS AETATIS MOLE, SEU CURARUM

LABORUMQUE VI, CORPUSCULI OECONOMIA, HUMANISQUE ADEO PRAESIDIIS

NEQUIQUAM ADHIBITIS, ANIMO CERTA MELIORIS VITAE FIDUCIA ERECTO, TOTUS

IN EUM, QUI VITA NOSTRA EST ET LONGIT. DIER. NOSTR. CONVERSUS:

MORTALIT. HUIUSCE VINCULIS SOLUT AD COELESTE BRABEUTERIUM,


page 755, image: s785

TALENTI FELICIT. LOCATI PRAEM. RECEPTURUS AMPLISS. LAET. COMMIGRAT. A.

S. clo Io c. VI. M. MAI. D. XIIX. B. A. LXIV. M. II. D. XVI.

Age lector, si quod te voleb. didicisti

Bene habe, et quo tua te res vocat.

ABI.

Fuit et hic Theologus gravis, doctus ac pius, bene de ecclesiis non in

Anhaltinatu laitem, verum et alibi meritus: licet gratiam retulerit a

multis haud suis factis dignam. Ac primum quidem valde graviter tulit

calum nias et convicia heterodoxorum: verum postea Dei iussu, suoque

et magistratus iudicio patientiae scuto ac bonae conscientiae

opposito, omnia neglexit. Saepe, cum audiisset hunc vel illum suum

adverfarium morovum, vellethaliter decumbere: Ego vero optem, inquit,

vivat potius atque servetur. Frequenter solitus quoque est repetere

precationem illam Ecclesiastici capite ultimo, caque se consolatus

est: ut et promissione Christi [note: *Matth. 5. 10. ]: beati, quos

persequuntur hominas institiae causae: quoniam ipsorum est regnum

caelorum: exemplo denique ipsius Salvatoris, Stephani, et aliorum

veritatis comfessorum: quam vis ad sanguinem usque ipsenon certarit.

Magistratum cosuit: ita tamen, ut officio, sicubi opus, non deesset.

inde cum vitio sibi a non nemine verti audislet: quasi modum

excederet: saepe dixit: idem mihi licet de me dicere, quod Erasmus

demonachis conquerentibus, quasi nimis rigide ageret, dixit: accusant

me, quod nimiumfecerim: verum conscientia mea me accusat quod minus

fecerim, quodque lenttor fuerim. Usus etiam est saepe dicto

Apostoli [note: *2. Cor. 5. 13. Vita domestica. ]: sive insanimus, Deo

insanimus, sive sana mente sumus, vobis sumus. In oeconomia ita

verfatus est: ut nec cura domestica muncri suo esset impedimento; nec

quae iuste acquisierat, luxu aut incutia perderet. Itaque etsi in

patria haud levem bonorum fecit iacturam, ut et fratres eius duo

Matthaeus et Ioannes Amlingi: qui religionis causa etiam solum vertere

coacti, fortunis maligae divenditis; tamen etiam in ipso completum est

illud psalmi [note: *Psal. 34. 10. Scripta. ]: Timentibus Dominum non erit

penuria.

Scriptis quoque, non sine valetudinis iactura elaboratis, poste ritati

prodesse conatus est, de quibus edita, victoria de triumphata

communicatione idiomatum reali, contra Ioannem Matthaeum

Smalcaldensem: explicatio item articuli de incarnatione lesia Christi:

Processus iudiciiextremi ex Apoc 20 Christiana repetitio doctrinae de

Cena Domini ex verbis Apostoli 1. Con 10. et 11 Explicatio

[gap: Greek word] electorum DEI ex Apoc. 7. Christiana cammonefactio

ex dicto Paulino: quae supra sunt quaerite; ubi Christus est, et si

quae alia, de quibus elenchi libtorum. Desumpta haec sunt ex contione

funebri habita a Caspare Ulrico, et monumentis additis.


page 756, image: s786

IOANNES KUCHLINUS.

PAtria Ioanni Kuchlino fuit Wettera, oppidulum Hassiae, ob feracitatem

ingeniorum haud ignobile Parentes habuit utrumque Wetteranum, familiae

honestae, et inter cives illius oppidi non exiguae: quibus licet domi

res non esset ita lauta, utpote qui et copia liberorum tredecim

gravarentur, et mechanicam tractantes, labore et operis quottidianis

sibi suisque consulerent: tamen pietatis zelo ducti hunc natu e decem

filiis minimum studiis addixerunt. Patrem Hermannum cum admodum

adolescemps amisislet: sub I. Pinciero, cuius curae et tutelae

commendatus a matre vidua fuit, praeclaram pietatis et doctrinae

sementem fecit: et spem messis excitavit amplissimam Postquam in

schola Wetterana, cuius inspector tum Andreas Hyperius, Pincieri

affinis, post professor Marpurgi, Rector autem Iustus Vulteius I Cti

illius pater, in Graecis pariter ac Latinis literis feliciter

profecisset, promovendus ad altiora atque Academica studia,

impedimenta habuit: quae prae clarissimos quosque praestantium

ingeniorum conatus evertere possent, remdomi angustam, et innatum

pudorem. Sed fecit, quod sollenne est facere, qui in oppidulis nati:

extera loca invisit: praesidium, quod domi non suppetebat, foris

quaesivit. Abiit primo Francofurtum, inde Moguntiam, ubi locus apud

Iesuitas ei fuislet, si idololatriam eorum amplecti voluisset. Inde

venit Argentoratum ad Sturmium: cui gratus quidem et acceptus; sed ob

copiam corum, qui publica beneficia captabamt, dimissus Tubingam cum

literis ad Brentium fuit. Hic cum sentiret a Pinciero edoctum: a

Sturmio commendatum: a Iesuitis repulsum: audiretque sapra aetatem de

fide alacriter respondentem, suspicatus, quod res erat remisit cum

literis ad Sturmium.

Ibi cum videret se undique excludi: Haidelbergam petiit; ubi ad

Ehemium ductus, et ab eo ad Ursinum; qui animadvertens adolescentis

ingenium, mores liberales, insignem indolem, variis indiciis

emicantem, et in Graecis Latinisque literis promptitudinem: Tu vero,

inquit, mi fili, noster esto; ego tibipater ero. Et vere fuit.

Singulari enim prae ceteris discipulis affectu, ob insignem pieratem,

modestiam atque indefessam in studiis industriam semper eum est

amplexus. Docebant tune in ea schola Boquinus, Zanchius, Tremellius,

Xylander, Strigelius, Leonclavius: praeerat collegio Ursinus: templo

Caspar Olevianus. Sub idem tempus novam haeresin, aut potius Arianam

renovatam procudebant, Silvanus, Neuser, aliiq: sed Zanchii et Ursini

inprimis opera erfectum est; uterror serpens statim opprimeretur [note: *An. 1 57 o. et seq. ]


page 757, image: s787

Cum sexennium totum sub Ursini disciplina transmisisset, evocatus est

ad scholam Neuhusianam, ubi Pithopaeus rector, collegae Crellius, et

Sylburgius; qui ei patria et consanguimtate iunctus.

Inde a schola ad Ecclesiam Tackenhemium a senatu Ecclesiastico

accersitus, ministerium adiit; ibique Friderico Electore, anno

septuagesimo sexto, supra sesquimillesimum mortuo; cum successor

Ludovicus scholas iuxta et ecclesias innovaret, eiectus cum multis

aliis Ecclesiarum Pastoribus illa tempestate, in patriam ad

Landgravium Hassiae se contulit. Ubi per odium Eumolpidarum aulicorum

cum excluderetur; instinctu uxoris, quae Belgica erat, in Belgium

abiit; Embdamque venit, anno septuagesimo septimo. Docuit ibi in

schola saepe interdum eriam in templo, adhibitus ibidem ad concipienda

capita disputationis, contra Anabaptistarum errores instituendae.

Ita cum operam aliquandiu tam in schola, quam in ecclesia Embdana

navasset: eodem tempore et ab Amstelroda mensibus et a Gromningensibus

evocatus fuit. Ille cum propter Germanici idiomatis vicinitatem

Gromningenses praeferendos iudicaret, a clarissimo viro Mensone

Altingio, gravissimis rationibus permotus fuit; ut operam suam

Amstelrodamensi ecclesiae addiceret: siquidem illa virum singularis

eruditionis, zeli, et prudentiae desiderabat; qui nascentis fundamenta

secundum verbum Dei solide collocaret; qua in re tam fidelem atque

utilem navavit operam; ut ecclesiae illius pater iure appellari qucat.

Totis autem octodecim annis ei praefuit, tanto cum fructu, et piorum

omnium amore; ut desiderium eius apud eam intermori numquam possit:

adeo singularis fuit in eo dicendi maiestas, et suspicienda morum

gravitas, cum affabili humanitate temperata. Sed pluribus eum

ecclesiis Deus prodesse voluit.

Itaque cum anno nonagesimo primo illustres Hollandiae ordines

collegium Theologicum in Academia Leydensi erigere statuissent: et

quaerendus esset vir doctrina, prudentia, et gravitate conspicuus; qui

huic erectioni atque ipsi postea collegio praeeslet; itum fuit ad

Kuchlinum. Et venit quidem, sed diu tunc non praefuit. Nam qua fuit

modestia et quo erga Amsteltodamenses affectu, aegre ab ecclesia sua

avelli potuit: et multo aegrius ecclesia eum ad hoc munus a se di

misit. Itaque qua debuit et potuit reverentia se excusavit: ac locum

eius supplevit Ieremias Bastingus: quem paulo post Dominus Deus ad

sanctorum in caelo consortium evocavit. Iterum ergo ad Kuchlinum itum

anno millesimo, quingentesimo,

nonagesimo quinto.

Cum ergo voluntati ordinum parendum censeret; munus


page 758, image: s788

prius oblatum in se recepit; idque annos undecim laudabiliter

sustinuit: ita ut nihil omnino neque quoad singularem et solidam

eruditionem, neque quoad morum gravitatem, neque quoad moderatam in

regenda iuventute severitatem, prudentiam, et singularem dexteritatem,

ab ullo quopiam in ipso sit desideratum.

Sed verum est illud: [gap: Greek words] . Ita enim et Kuchlinus

cum valetudine esset satis, ut videbatur, firma; hora sexta matutina,

inter disputandum, cum tractaret locum de gradibus oboedientiae, quam

in hac vita fideles Deo praestant: cepit illi lingua solvi, vultus et

oculi labascere. Ammadversum id ab auditoribus, qui statim finem

disputationi imponentes, gratias Deo de more egerunt: et suam et

Doctoris sui vicem miserti. Accurrit ilico gener Petrus Bertius: et

deprenso morbi genere in vicinum auditorio conclave deportandum curat.

Ex eo ad mortem dici non potest, quam fuerit animo comparato. Initio

auditae saepe sunt hae voces: Oboedientia nostra in hac vita inchoatur:

successive sie motus: legem Dei voto hic perficimus, non opere. A

Pastorib. Fosto, Barrheo, Egberto quoties preces conciperentur: semper

ipse attenta et arrecta ad illas mente, addidit signaculum orationis,

Amen. Tandem postridie calend. Iulii, anno millesimo sexcentesimo

sexto in caelestem patriam emigtavit, pene sexagenarius. Defuncto

sucessit Petrus Bertius in regendo collegio Theologieo, gener ipsius.

Kuchlinus autem docendo potissimum intentus, scripsit disputationes

Theologicas, ad catechescos ecclesiarum Belgicarum explicationem.

Tantum de Kuchlino ex oratione funebri, habita a Luca Trelcatio,

Theologia in Acadsmia Lugdunensiprofessore.

GEORGIUS MYLIUS.

PRotulit Georgium Mylium Augusta Vindelicorum, anno salutis millesimo,

quingentesimo, quadragesimo octavo. Patrem habuit Wolfgangum, civem

ibidem et fabrum lignarium: avum autem Ioannem Geringum molitorem: cui

ex opificio, more gentis, nomen haesit: virum militarem, qui

Imperatore Carolo V. stipendia meruit.

Iactisin patria bonarum artium et linguarum fundamentis,


page 759, image: s789

ad publicas scholas anno sexagesimo sexto, concessit: ac primum quidem

Argentinam: inde Tubingam, hinc Marpurgum: in quibus singulis ita

vixit: ut iuvenis senibus, tyto veteranis, tamquam exemplum

continentiae, frugalitatis, et quod caput, sincerae pietatis

proponeretur.

Itaque statim ptaeceptores in certam spem profectus egregii erexit. Et

cum iis indiciis virrutis et diligemptie in ipsa adolescentia se

omnibus commendasset: mox primam lauream est consecutus. Deinde ad

magisterii quoque honorem adspirare cepit: quem consentientibus

praeceptorum suffragiis est adeptus.

E scholis Philosophicis ad Theologicas progressus, lectiones

Professorum omnium quadriennium amplius diligenter audivit; disputando

se exercuit: contionibus interfuit: Philosophica simul non plane

neglexit. Cum ergo duabus inptimis in Academiis Tubingensi et

Marpurgensi praeclara [note: *Contra Geor. Pomer. ] cruditae doctrinae ac

famae fundamenta posinsset: anno millesimo, quingentesimo,

septuagesimo secundo, in patriam Marpurgo revocatus est: et sacris

initiatus, inter ministros ecclesiae locum inibi tenuit extremum. Hac

in statione cum annos fere ecto, non sine auditorum fructu,

transegisset: de consensu et voluntate suae ecclesiae, Tubingam

rediit, ubi cum disputando, sacra cursim legendo, professoribus et in

accuratiore examine satisfecisset, Doctor Theologus decimo calend.

Decembris, anno salutis septuagesimo nono selenniter renuntiatus est:

brabeuta Iacobo Heerbrando: Decano vero et Vice canceliario Theodorico

Snepfio.

Impetrato gradu Augustam reversus, statim concordibus votis ae

suffragiis Ecclesiae, idque ratum habente senatu Augustano, Pastor ad

D. Annae; atque octo post menses Superintendens etiam ministerii

generalis, et Rector uti vocant simul collegii Evangelici declaratur.

Hoc in munere ipsius accidit, sub exitum comitiorum, Augustae anno

octogesimo secundo celebratorum, ut Gregorius XIII. Pontifex Romanus,

novi Calendarii, quod Gregorianum vocant, exemplum, ad Rudolphum II.

Imperatorem mitteret, co fine; ut in Germanico etiam Imperio illud

promulgaret: sicuti ceteri orbis Christiani Reges et Principes in

Italia, Hispania, Gallia, Belgio et Polonia se facturos receperant. Et

Imperator quidem Calendarium illud Principibus et ordinibus Imperii

observandum commendavit: sed plerique principes et ordines imperii,

qui Augustanam confessionem profitebantur, illud recipere constanter

recusabant: non quod Caesari morem gerere non


page 760, image: s790

cuperent: sed quod pontifex Romanus, edita Bulla, uti vocant,

Calendarium illud omnibus Christianis, sub poena excommunicationis,

recipiendum auctoritate Apostolica mandasset: Evangelici autem Romani

Pontificis auctoritatem et dominium non agnoscerent. Ceterum cum

Pontifex Calendarii receptionem vehementius urgeret: et Imperator idem

in Silesiam, Boemiam, Lusatiam, Moraviam, et caereras Austriae

utriusque ditiones hereditarias introduxislet: Senatus Augustanus,

cuius pars maior Pontificii, Caesari gratisicari cupiens, calendarium

Pontificium recepit. Qui vero in urbe ex civibus Augustanam

confessionem amplectebantur: quorum sane multo maior pars, idem

aversabantur. Interea senatus suo quodam consilio, urbem conscripto

milite [note: *De toto hoc facto videnda scripta edita. ] praesidiario

munivit. Quo facto in summis periculis urbs Augusta versari videbatur.

Cum enim cives plerique opinarentur, magistratum dissidium illud de

calendario vi armisque dirempturum: milites vero ipsi, quae est

eiusmodi hominum incontinentia, praedae atque rapinis vehementer

inhiare viderentur; cives partim bona sua peregre avehere, partim

conductis in suas domos praesidiariis, sua tutari, vectibus portas

atque ostia aedium communire, armis et bombardico apparatu se

instruere coeperunt: tantum hostilis, quam ex Iesuitarum consiliis non

omnino frustra metuebant, irruptionis propulsandae gratia.

Istius ergo invidiam universam in Mylium praecipue devolvebant

Pontificii: ita ut in aula non tantum vicina Bavarita, sed et

Imperatoria, fax et auctor turbatae Rei pub. Augustanae proclamaretur:

et Romae, ut fama erat, imago eius publico affixa, summis proscissa

fuerit contumeliis. Quin et Iesuitae interim nihil non per fas

nefasque tentarunt: quo sub praetextu Calendarii Gregeriani, doctrinae

Evangelicae [note: *Vide ipsam orat. parentalem. ] iugulum peteretur; et

universa urbs pristino servitutis Pontificiae iugo implicaretur;

quamquam, qua sunt fronte, strenue id negarint pernegarintque. Re ergo

probe deliberata, Mylius ceterique symmystae non vi, non minis, non

armis, sed consilio et precibus causam egerunt suam, tum domi apud

magistratum ordinarium; tum folis apud Imperatorem et quidem in Camera

Spirensi Imperiali: donec tandem legitima via atque ratione mandatum

impetraverunt, Imperatoria auctoritate munitum, quo veteris calendarii

usus, posthabito novo, exemplo ceterarum confessioni Augustanae

adiunctarum ecclesiarum, ipsis fuit concessus.


page 761, image: s791

Cum autem senatus in iudicio Imperialis Camerae opponerer, senihil

contra datam religioni pacem moliri; sed politicis tantum causis

moveri; ut videlicet commercia usitata cum vicinorum Principum et

Episcoporum, qui illud recepissent, subditis, commodius exerceri; et

in urbe omnis generis cofusiones in iudiciis, nundinis, macellis,

opificum tabernis, ex dissimilitudine calendarii orientes, vitari

queant: aliud decretum in Camera, quo prius illod abrogatum, ineunte

Maio obtinuerunt. Quod cum Augustae promulgatum esset; ministri

evangelici, quorum Mylius praeses, sive superintendens erat, scripto

senatui explicant; se in omnibus politicis negotiis decreto parituros

esse: sed in templis ac festorum celebratione, et evangelicae

religionis suae exercitiis, se nullam oboedientiae Romano Pontifici

praestandae significationem praebere posse. Ideoque vicesimo quarto

Maii, pro contione, festum ascensionis Christi, proxima die vicesimo

octavo Maii, celebrandum, auditor, bus suis [note: *Chytr. Sax. lib. 22. ]

denuntiavit; quod uno mense ante pontifici iam peregerant. Hanc

denuntiationem aegerrime ferens senatus, postridie, die nimirum

vicesimo quinto Maii, qui Urbano [note: *Myl. comm. in ep. ad Rom. p. 218. ]

sacer est, Mylio officium ac stipendium, circa meridiem,

renuntiat: eum que extra urbem educi [note: *Acta tumultus August. ] mandat.

In quo, dum moram praefectus vigilum nectit cives, re cognita, primo

inermes, postea armati concurrunt: et pastorem suum, iam currui

impositum, prope urbis portam, ereptum eunt.

Sic ergo e manibus hostium liberatus, illa quidem adhuc vespera

coniugi et liberis restituitur: sed ita, ut vix paucarum horarum

usura, in mutuos amplexus concessa; postridie non sine vitae

discrimine, mutato habitu, patriae valedicere, et in viam fugamve se

dare fuerit coactus. Hic diu multumque haesitans, quonam se verteret,

et ubi tuto pedem figere posset: tandem suasu amicorum Ulmam, Sueviae

metropolin, concessit: ubi et a senatu et a civibus, non ut amicus;

sed ut filius ac frater fuit susceptus. Vix dum autem Ulmae pedem

fixerat; cum nuntium de morte coniugis Barbarae Grundlerianae, tum

gravidae, uti et ipsius sobolis accepit: quo vulnus ei inflictum fuit

gravissimum.

Ceterum dum Ulmae substitit Mylius; nihil prius nihilque antiquius

habuit: quam ut tum ab ipso ministerio ecclesiastico, tum a praefectis

ecclesiae, testimonia et vitae et laborum impetrarer. Et sane

impetravit quam maxime honorisica: quicquid contra impudens cuiusdam

os effutiverit. Affectus est ab Ulmensibus toto, quo ipsorum hospitio

usus est, tempore, beneficiis tantis: ut digne ca praedicare numquam

potuerit. Duorum autem potissimum beneficiorum se subinde recordari,

ingenue est confessus: quorum alterum a senatu in se profectum sit,

qui patria profligatum patria donaverit altera. Neque enim alio,


page 762, image: s792

quam patriaeloco, ipsiesse poterat habitatio, quae exuli et hostium

insidiis ac persecutione undiquaque appetito, tum tuta, tum honesta,

tempore bene longo, Ulmae fuit concessam. Alterum, a viris illis, non

ortu magis, quam virtute, prudentia, et meritis in remp nobilissimis,

Daniele Schadio, seniore urbis tum praetore: et Ioanne Rodolphe

Ehingere reip. advocate, ipsi exhibitum. Uterque enim prae aliis Mylio

ab omnibus tum derelicto, non patronum magis, quam patre longe

paratissime se praebuit.

Durante autem Pathmo Ulmensi, ad secundas transiit nuptias, cum

virgine Veronica, ex familia Weissiana, patricia Augustae valde

celebri: vel hoc pacto variarum aerumnarum ac malorum levamine quodam

recreatus. Quamquam Deus et multis signis aliis, paterni sui favoris

argumenta tum quoque dedit, Nam e patria eiecto et ex statione

ecclesiastica Augustana profligato, Deus non de uno sed pluribus,

iisque longe clarissimis provinciis, paterne prospexit: ita ut tum a

viris principibus, tum a rebus pub. nobilissimis fuerit expetitus. Suum

enim volebant esse Mylium Argentinenses: suum Brunsuicenses, vivente

adhuc Martino Chemnitio: suum denique volebat esse Augustus elector

Saxoniae, qui voti etiam sui prae ceteris compos, Wittembergensi

ipsum Academiae professorem, cancellarium et praepositum templi arcis

constituit, anno Christi millosimo, quingentssimo, octogesimo quinto,

mense Iunio.

Verum uti omnium rerum vicissitudo, et magni brevis est fortuna

favoris: ita neque Mylius singulari illa electoris clementia: neque

ecelesia voce eius diu frui potuit. Nondum enim annus unus abierat;

cum in vivis esse desiit Augustus, dux et septem vir Saxoniae. Huic

cum successisset Christianus I. et liber concordiae, tamquam

seminarium discordiae, publice proscriberetur; Luthera iuxta et

prototypi confessionis Augustanae auctoritas elevaretur; ac corporis

doctrinae Philippici praetextu immutatio religionis introduceretur:

Mylius, Polycarpo Leisero Brunsuigam dimisso, diutius commorari ibi

non potuit. Nam cum ad normam corporis doctrinae Philippici in publica

cuiusdam Theologi ordinatione, adstringere inaugurandum detrectaret:

statim cancellariatus munere atque dignitate exutus, et de stipendio

annuo sexcentis florenis privatus est: post a ducibus Saxoniae

Vinariensibus et Coburgensibus expetito, mox discedendi potestas

concessa.

Sie ergo relicta Wittemberga Ienam migravit, anno Christi millesimo,

quingentesimo, octogesimo nono, die duodecimo Febr. desiderio sui tum

apud cives, tum quosdam Academicos relicto. Ienae autem primum inter

theologos locum: et postremo etiam biennio pastoris atque

superintendentis munus occupavit: quod tanta fide, industria, et

auctoritate administravit; ut nominis


page 763, image: s793

sui famam et existimationem longe lateque extenderet, Hinc exterae

civitates atque res pub. Rigensis, Regiomontana, Brunsuicensis: hinc

comitum haud pauci, Solmensis cumprimis et Schvvartzburgicus: hinc

ipsi quoque principes Saxon. Coburgenses, certatim quasi operam ipsius

expetiverunt. Cumque anno nonagesimo primo, die vigesimo quinto

Septembris, praematura morte abreptus esset, optimus princeps

Christianus I. elector Saxoniae: et electoratus Saxonici

administrationem subiret Fridericus Wilhelmus, dux Saxoniae, deque

summa rerum constituenda, cum ordinibus provincialibus consilia

agitarentur: Mylius dignus fuit iudicatus, qui una cum aliis arduo

illi et difficili reformationis operi adhiberetur. Cui provinciae

etiam vacans Mylius, mensibus quinque integris, in colligenda

instaurandaque ecclesia Wittembergensi: octonis vero aliis in

visitatione Misnica insumptis fidem, studium, industriam, animique

alacritatem ommbus probavit in electoratu Saxonico. Quae etiam causa

fuit, ut cum infelix Huberus novi dissidii flammasin Academia

wittembergiea soperioribus annis excitasset; ad illas restinguendas,

Mylii potissimum opera visa fuerit commodissima. Quin cum celebris

illius Hunnii obitu locus primus in collegro Theologico: pastoris vero

in ecclesia Wittembergensi vacaret: Christianus II. elector Saxoniae

Mylium ex Ienensi Academia, postliminio quasi Wittembergam revocatum,

et ecclesiae istius episcopum sive superintendentem Hunnii loco

constitutum voluit. Cui vocationi locum etiam ipse, debita animi

subiectione, relinquens, rediit Wittembergam, anno sexcentesimo

tertio, mense Octobri: cum magno Ienensium maerore, quin et ipsius

Academiae luctu.

Hanc Spartam ad finem usque vitae cum laude gessit: donec anno

sexcentesimo septimo mense Maio, et quidem ipso Adscensionis festo,

ultimam contionem (quam et ante annos viginti tres Augusta ultimam

indixerat) Wittemberga habuisset, et altero die post, ordinariam in

schola lectionem continuasset, aliquot diecularum ferias ab auditorio

petiit. Sihi enim ita re urgente aliquo excurrendum: a reditu ad

operas etiam suas rediturum. Sed vere dictum est a principe poeta:

Nesciae mens hominum fati sortisque futurae:

Nam Mylius quidem nusquam excurrit: sed calculo renum domi attentus,

lecto est affixus; cui accessit febris maligna, quae omnem medicorum

industriam respuens, intra paucos dies effecit: ut vita excederet, co

ipso die vicesimo nempe octavo Maii, quo coniux eiusdem prior,

violento sui mariti raptu exterrita, fuerat exstincta. Toto morbi

tempore


page 764, image: s794

nec doloris acerbitas, nec mortis metus, de gradu deicere potuit.

Mortem enim ipsam usque adeo non exhor vit; ut non modo illud

Augustini aliquoties ingeminaret: Illius est nolle mori, qui nolit ire

ad Christum: sed et mortem propius adventantem laeto quasi vultu

exceperit: vel certe maiore cam desiderio expetiverit: quam mors ipsa

eum petere videbatur.

Cuius rei illustrem signisicationem edidit, quod feria tertia

Pentecostes, finita contione sollenniore, convocatis uxore, liberis,

amicis, collegis Theologis, et ministris ecclesiae, orthodoxam fidei

confessionem magno spiritu edidit: peccatorum veniam a Deo humilime

petiit: pro benesiciis plane singularibus in se collatis, gratias

divinae bonitati egit devotissimas: sacramentum corporis et sanguinis

Christi Servatoris magna cum veneratione suscepit: pacis et concordiae

studium collegis, ipsum vero afflictae ecclesiae et Academiae statum,

Deo piis precibus commendavit: et tandem singulis ac universis

extremum vale dixit: ac biduo post placidem Domino obdormivit, die ut

dictum, vigesimo octavo Maii anno sexcentesimo septimo aetatis suae

undesexagesimo.

Edita ab ipso sunt haec: explicatio epistolae Pauli ad Romanos: de re

sacramentaria libri quatuor Martini Lutheri per analysin propositi:

Synopsis analytica libri D. Martini Lutheri, contra caelestes

prophetas: Megalandri Lutheri liber secundus in causa sacramentaria,

qui inscriptus est: quod verba Christi, Hoc est corpus meum: adhus

inconcussa maneant. [gap: Greek words] D. Martini Lutheri,

continens librorum. 1. secundi qui [gap: Greek word]

inscribitur. 2. cui titulus est [gap: Greek word] in verbis

cenae. 3 maioris. 4. minoris Homologetici analysin: Volumen

disputationum theologicarum: Prodromus disputationum ex epistola Pauli

ad Roman. Aphorismi Paulini in caput secundum ad Romanos: Deus reddet

unicuique secundum opera sua: et Factores legis iustificabuntur,

[gap: Greek words] : Doctrina sancta de iustisicatione ex ipso Pauli

tractatu ad Romanos 3. et 4. cap. excepta. Spongiae abstersoria pro

confessione Augustana: Explicatio Augustanae confessionis: Explicatio

epistolae prioris Pauli ad Corinthios. Scripsit et germanice varia: ut

tractatum de regno Papae, et eius incrementu: Formam confessionis,

iuxta quam ecclesiae in Russia docentur: item quo loco habenda sit

Formula concordiae: contiones funebres; de Turca: Delineationem

comoediae Calvinisticae im Misnia: epistolam ad evangelicos in

Livonia, Poloniae, Prussia, Lithvania, Churlandia, et si quae alia.

Atque haec de Mylio ex oratione parentali dicta a Leonharto Huttero

Theol. D. et Profess. Wittembergae: Chytraei Saxon. et elench.

librorum.


page 765, image: s795

IOANN. GVILIELMUS STUCKIUS.

PLacuit Deo, ut lucis huius usura frui primum inciperet, Ioann.

Guilielmus Stuckius, anno Servaroris nostri millesimo, quingentesimo

quadragesimo secundo: die vicesimo primo Maii, que cum dies Solis.

Etidem quidem annus [note: *Anno 1542. d. 19 Iunii. ] emortualis fuit Leoni

Iudae: dies vero [note: *Anno 1471. ] natalis Alberto Durero, Phidiae

superioris saeculi: emortualis [note: *Anno 1547. Patria. ] vero Beato

Khenano, illi antiquitatis indagatori diligentissimo.

Locus, in quo natus, est pervetustum et nobile Tossense coenobium,

iurisdictionis Tigurinae, uno alterove lapide Vitoduro distans: cuius

administrarionem, Tigurinae urbis nomine, tunc pater eius obibat

Rodolphus Stuckius, ut et Capellani. Quibus muneribus quod probe

integreque eslet perfunctus, legatus etiam praefecturae Laufensis,

ad Rheni cataractas, tandem est creatus: in qua diem suum obiit.

Fuit autem is ex ea Stuckiorum familia: qui regis Alberti Austrii

temporibus, quina ante saecula, inter regii Seconiensis mona sterii

armigeros, liberaeque conditionis feudatarios viros, vetu stissimo

instrumento manuscripto in annalibus Helveticis numerantur: ut qui

laudatiss. Glaronensium rei pub patricii et labarophori, multis retro

annis, ob belli pacisque virtutem fuisfent. Verum tyrannide et a

varitra dictiregia moti, una cum aliis familiis honestis Tigurum

commigratunt: ubi civitate donati, a tempo ibus primi consulis

Tigurini Rodolphi Bruni, cum ob alia egregie merita, quae rebus

dubiis, afflictae patriae non semel praestiterunt; tum inprimis ob

praesentem fortitudinem Ioannis Stuckii, in claro illo ad Titi Villam

praelio, in quo vexilli Tigurini maiotis cura ci commissa, tamquam

inprimis perspectae in patriam fidei civi, summa totius urbis

Tigurinae laude et commodo, in maxima semper existimatione

dignitateque fuerunt.

Mater ei fuit Martha de Fulach, matrona non tam generis nobilitate, et

avorum nomine, quam pietate et ceteris viitutibus Christianis ornata

cuius pater Ioann. Guiliolmus de Fulach litibus addnctus; quas vicini

quidam nobiles insolenter et intenderant, arcem dominiurnque Laufense

tradidit primus in fidem et clientelam senatus populique Tigurini. Mox

autem, infans adhuc Stuckius, cum egregia in ipso eluceret indoles,

quae tamquam in herbis siguificabat, quae virtutis maturitas, et

quantae fruges industriae essent futurae: de parentum consilio studiis

literarum


page 766, image: s796

est dicatus. Etenim non ignorarunt optimi parentes:

[gap: Greek words] , ut sapienter Platarch In his igitur ordiendis et perrexendis

prima in Augusta Basileensium urbe, quo semestre vix natus ad

materteram suam, Ursulam de Fulach; ante fuerat translatus; iecit

fundamenta: breviterque in iis ita profecit: ut condiscipulos suos non

tam ingenio, quam doctrina facile superarit. Sed quod caput est

[gap: Greek words] , a Deo immortali agendi soepit primordia. Ut enim

verae pietatis ex puro Dei verbo deprompta cognitione, statim ab

uberibus nutricis depulsus, simul atque fari coepit, ante omnia

imbueretur, uterque parens sedule curavit: atque hic quidem primus

fuit peregrinationis cius literariae locus.

Basilea digressus una cum matertera sua, annos circiter octo natus, in

Capellanum venit coenobium: cuius administrationem parens id temporis

gerebat, magistratus Tigurini nomine. Salutatis illie patentibus,

Tigurum est profectus; ubi in fidem tutelamque Ludoico Lavatero,

pastori ecclesiae Tigurinae traditus: cuius pater quondam Stuckium ex

sacri baptismi lavacro susceperat: Basibeae comparata literarum

rudimenta, ad annum aetatis decimum quintum continnavit; cum

Laevaterus ei ad suscipiendam et ingtediendam rationem studiorum

princeps exstitisset.

Decimum quintum egressus annum, in Lausannensem Academiam, literis

literatisque hominibus tunc floi entem, a parentibus est missus: ubi

praeter Latinam et Graecam linguam Gallicam quoque addidicit,

praeceptoribus, inter alios, usus Ioanne Randone, et Francisco

Beraldo: qui morum studiorumque eius fideles et assidui

[gap: Greek word] , seu cultores educatoresque fuerunt. Socios

studiorum illic habuit aliquot nobiles et sumbae industriae

adolescentes, qui magna postea rei pub. et ecclesiae lumina evaserunt:

inter quos postremi haud fuerunt, Ioannes Meysius, et Petrus Iunius,

Scotus, serenissimi magnae Britanniae regis Iacobi I. olim praeceptor,

mortuo Buchanano suffectus, post eidem ab intimis consiliis.

Lausannae, ubi biennium commoratus, domum revocatus, in nobile

Argentinensium concessit gymnasium. Hic etsi in studiorum stadio

decurdendo strenuus et acer per se esset: tamen in eo egregie adiutus

fuit a viris aeterna memoria dignis, Ioanne Sturmio, id temporis

gymnasii rectore, et Francisco Hotomanno Iurisconsulto, Theologo, et

orarore perfecto: qui in Latinis literis Stuckium, quem ob indolem ac

spem praeclaram mirifice uterque amabat, perpoliverunt.

Argentorato non tam de parentum suorum consilio; quam ecclesiae


page 767, image: s797

et scholae Tigurinae praesidum, Bullingeri, Gualtheri, Simlevi,

Lavateri Wolfii. Gesneri, Frisii senioris, Collini, Pellicani, et

Lemanni, in nobilissimam Galliae provinciam est missus: in qua,

praerer alias eius regni Academias florentissimas, vidit et

frequentavit Lutetiam Parisiorum linguarum Latinae, Graecae:

Hebraicae, totiusque [gap: Greek word] optimis fidelissimisque

praeceptoribus usus Sancto-Germano, Carpentario Forcadello, Turnebo,

Lambin, Aurato, Peregrino, Mercero, Salignaco, Genebrardo,

Quinquarboreo, Querculo, aliis; viris eruditissimis; qui ad unum omnes

singulari humanitate benevolentiaque Stuckium sunt prosecuti Ipse vero

per cos incredibiles fecit progressus in omni literatura; ut partim

monumenta eius praeclara testantur, partim ipse ingenue saepe fassus

est, illud Plinii secundi haud dubie memor a recolens: benignum est,

ut arbitror, et plenum ingenui pudoris fateri, per quos profeceris.

Hic vero studiorum suorum hunc etiam vel maximum fructum percepit:

quod ei tunc ad notitiam et amicitiam illustris et generosi viri D

Philippi Mornaei, Plessiaci Domini, aditus fuit patefactus: quae

primum inter eos tunc coepta amicitia ad extremum firma

constansquepermansit Ethaec prima eius fuit in Gallia peregrinatio

ante belli civilis initium.

E Gallia ad suos revocatus, ab iisdem in celebrem Tubingensem

Academiam missus est: ubi praeter Crusium, Lieblerum, Hizlerum,

Heilandum, et alios id rempotis philosophiae, disciplinarumque

liberalium doctores eximios, magni illius Scheckit praeteptis

instirutisque usus est: qui in profendissimis Logicis scientiis eum

absolvit: peregrinationis vero et studiorum comitem atque socium illic

habuit Io Iacobum Grynaeum, magnum illud ecclesiae Basileen sis lumen.

Relicta Tubinga denuo in Galliam est profectus, visis et salutatis

[gap: Greek word] civitatis, ecclesiae et scholae Genevensis

procerib, quod ea civitas plurimorum tunc piorum doctissimorumque

virorum, ut hodieque hospitium, aqt; asylum fuisset. In hoc autem

Galliae regno, eiusque metropoli Lutetia dum medio in cursu studiorum

versatur, decantatus ille Possiacenus conventus est indictus, anno

sexagesimo primo: ut de religione illic colloquia agitarentur: et

ratio, si fieri possit, moderationis atque pacis initetur. Regina

mater Catharma literas quoque tum scribendas curavit ad senatum

Tigurinum quibus ad eundem conventum mitti petiit Martyrem, in schola

Tigurina id tem poris divinarum literarum professorem; et eius saeculi

Theologorum facile princi pem. Huic igitur conventui, magna gravique

de causa celebrando, utriusque ordinis senatus, politicus et

ecclesiasticus, non tantum Martyrem iussit interesse sed ei adiunxit

comitem et interpretem Stuckium, quum primum Martyr Lutetiam esset

venturus; quo munere probe fideliterque est perfunctus: adeo ut


page 768, image: s798

illo tempore Martyr filii instar illum dilexerit, amaverit,

promoverit: hic vero Martyrem non praeceptoris tantum: sed patris

etiam loco constanter coluerit. In eo colloquio inprimis dispusatum

fuit de sacra Domini cena, a Beza, Cardinale Lotharingo, Espensaeo

Monacho Sorbonico, et Martyre: cuius sententiam sane cedro dignam,

totidem vetbis, quot eam Martyr collocutoribus, scripto comprehensam,

tradidit, si hic inleruerimus, haud [gap: Greek word] fecisse

videamur. Ea igitur sic habet:

Reverendi Antistites, ac doctissimi viri, cum videretur irritus

propemodum consensus de corporis Christi praesentia in usu cenae,

vobis heri sum professus, quae mea de illo dogmate fides ac sententia

esset: quam ut heri verbis expressi, sic in praesentia de

scriptorecitare statui, quo certiorem ac magis perspicuam illam vobis

faciam. Sentio itaque corpus Christi reale atque substantiale tantum

in caelis esse: fideles tamen communicando verum eius corpus, et verum

sanguinem, quae pro nobis tradita sunt in crucem, spiritualiter et per

fidem percipere Quare in pane ac vino cenae transsubstantiationem et

consubstantiationem minime probo. Deinde affirmo, nostrae coniunctioni

cum corpore et sanguine Christi locorum distantiam non obstare:

quoniam cena Domini res est caelestis: et licet ore corporis

accipiamus in terris panem et vinum, sacramenta corporis et sanguinis

Domini: fide tamen et ope Spiritus sancti animi nostri adcaelum

evecti, praesenti corpore et sanguine Christi fruuntur. Et ideo

assero, non opus esse statuere corpus Christi vere, substantialiter et

corporaliter adesse vel nobis, vel symbolis, praesentia locals. Res

adhaec significatas aio non aliter coniungi symbolis externis, quam

sacramentaliter, quod ab eis non profane ac leviter, sed ex instituto

Domini efficaciter significentur. Haec est summa fideimeae, quam in

hoc dogmate sequor: et idcirco allatas formulas consensus ea ratione

admitto, qua referuntur vel accommodari possunt ad sensum iam

explicatum: contra quem si quis illas vel rapiat, vel interpretetur,

ab eo me profiteor dissidere: cumque in hisce formulis fiat mentio

substantiae corporis Christi, per illud nomen seu vocabulum nil aliud

intelligo, quam verum Christi corpus: non enim fides nostra in rem

fictam aut phantasma dirigitur, sed in corpus humanum verum et

naturale, quod Verbum Dei ex beata virgire assumpsit, et in crucem pro

nobis dedit. Unde non est, quod ex ea voce credamur existimare,

praesentiam eius realem alibi, quam in caelis esse. Ego Petrus Martyr

Vermilius Florentinus haec manu mea scripsi, et ore proprio sum

protestatus coram reverendis dominis collocutoribus.

Haec summa fuit fidei Martyris, quam in hoc dogmate secutus est: ob

quam testimonium retulit ab Espensaeo, quod theologorum


page 769, image: s799

illius aetatis tam perspicue tamque distincte de cena Domini

tractasset nemo.

Ceterum Stuckius Martyrem in Germaniam non comitatus est: sed cum

magistratus sui venia in Gallia permansit, magni cuiusdam reguli

Gallicani filios in fidem disciplinamque suam nactus: quibus

instituendis, erudiendis et regendis tanta praefuit dexteritate,

moderatione et prudentia ut maximum inde nomen glotiamque apud

Gallos, nec academiarum tantum praesides atque doctores, sed etiam

aulae regiae proceres, sit consecutus; qui proinde Stuckium, licet

peregrinum, certarim suum vendicare libenter voluissent, siquidem id

cum magistratus ipsius licentia ficri potuisset. Et haec altera eius

literaria peregrinatio statioque fuit in Galliis, post videlicet belli

civilis initium.

Inde autem tamquam ex impetuosissimo mari ad dulce patriae solum, ceu

in portum se recepit: ubi tamen diu haud substitit: sed salutatis

parentibus, inque mentem sibi revocato celebri illo Strabonis

apophthegmate: [gap: Greek words] ; in Italiam se conferens,

Venetae rei pub academiam Patavinam invisit, in ipsaque et metropoli

Venetia annum est commoratus, paulo amplius: ubi eruditissimi viri

Panzeroli, et celebratissimi Rabbini Menachemi, usus opera, cum lingua

Latina, Graeca, Hebraica, Gaellica, et Italica, ceterisque scientiis

laudatissimis, quas omnes iam perceperat, principes ceteras et plane

divinas linguas Chaldaicam et Syriacam coniunxit, eas omnibus suis

numeris et partibus perficiens et explens, summi atque perfecti illius

oratoris Tullii exemplum et consilium secutus; qui non una Latina

vernacula contentus, cum ea Graecam coniunxit, idemque filio suo

Marco, Athenis Cratippum audienti, faciendum censuit.

In iis autem cum linguis, artibus et scientiis, tum rerum multarum

optimarum et utilissimarum cognitione et experientia profectum

admirabilem luculentissime comprobavit, cum anno millesimo

quingentesimo sexagesimo octavo, ad patriam redux, e diuturna et

laudabili sua peregrinatione literaria Basiliensi, Lausannensi,

Tubingensi, Gallica et Italica magno suorum applausu, exspectation lui

plene cumulatque satisfecit, illud veterum Graecorum manifeste in se

exprimens, [gap: Greek words] ; praeclaram educationem

praeclarum sortiri exitum. Etenim operam suam statim scholae deferens

(ut qui probe meminerat, [gap: Greek words] , ut loquitur

Menander, nonsoli sibi senatum esse, sedpatriae, sed parentibus, sed

amicis) Ioanni Iacobo Ammiano, viro doctissimo et de schola Tigurina,

cuius rector moderatorque plures annos fidissimus fuerat, optime

merito seni, adhuc vivo; sed


page 770, image: s800

ob decrepitae aetatis in commoda, rude donato, communibus suffragiis

successit, vicarius in artium logicarum professione ad vicesimum

sextum diem Septembris eius anni sexagesimi octavi. Quam professionem

obiit biennium et amplius, magno cum auditorum suorum fructu et

emolumento, cum paulo post electionem, nempe ad vicesimum tertium diem

Novembris eiusdem anni, auctoribus et suasoribus parentibus suis,

matrimonio sibi iunxisset nobilem virginem Elisabetham Ronstinam,

nuptiis celebratis in arce Laufensi: cuius administrationem pater eius

Rodolphus Stuckius, tum temporis gerebat. Fuit illa Iacobi Ronstii,

senatorii ordinis viri, stemmate et antiqua propriaque virtute

nobilis, filia: neptis vero Diethelmi Ronstii, Tigurinae rei pub.

consulis, pia et vere nobilis matrona. Matrimonium ipsum et mutuo

coniugum amore fuit felix, liberis utriusque sexus fecundum; et ad

quietiorem Musisque dicatam vitae rationem perquam accommodatum; sed

non petinde diuturnum. Nam novennio vix exacto, in ipso aetaris flore,

anno salutis millesimo, quingentesimo septuagesimo septimo, mense

Augusto, ipsa rebus humanis exempta, luctum desideriumque sui reliquit

immortale.

Ipse autem Stuckius in caelestem patriam ante translato eximio scholae

Tigurinae Theologo Theodoro Bibliandro, in professione Theologica

veteris Testamenti ei successit, mense Februario, collega factus

Iosiae Simleri Theologi Mathematici et Historici clarissimi. In hoc

autem docendi munere ad vitae usque finem ita versatus est: ut erat

ingenio summo, memoria tenaeissima, iudicio accurato, et singulari

plane facundia: ut auditoribus suis, quos frequentes habuit, abunde

satisfecerit, explicatis successive Prophetis duodecim minoribus

omnibus et aliis Testamenti veteris libris, interque alios divimssimis

Salomonis Proverbiis, in quibus terminus ei haesit laborum

scholasticorum, quos in docendo sustinuit. Hos autem sive Prophetas,

sive alios sacrae scripturae libros explicavit, non

[gap: Greek words] tantum, quod aiunt; sed methodo et sensu Prophetico

diligenter observato et declarato. Itaque contextum e codice Hebraeo

Chaldaeove explanate primum legit: perlecti deinde sensum et

intelligentiam dedit per ipsam scripturam: e germano postmodum sensu

locos doctrinae non paucos et utiles collegit doctrinas denique rite

collectas (quo dono insigniter praeditus fuit) applicuit ad vitam et

mores auditorum, sermone aperto et eleganti: cuius quidem doctrinae,

quam non tam docendo, quam scribendo promulgavit, fama impulsi

complures e distantioribus quoque locis Tigurum saeius audiendi causa

contulerunt.

Obivit in eo munere et alia; de quibus hoc silentio praeterire


page 771, image: s801

hic non possumus. Anno septuagesimo octavo mense Aprili, cum aliquot

mensibus ante mota esiet controversia Bernae, a Samuele Hubero, contra

pastores ecelesiae Bernensis, eodemque tempore alia controversia

excitata esset Lausannae a Claudio Alberio Triuncuriano, philosophiae

illic professore, senatus Bernensis ex ecclesiis suis tam Helveticis,

quam Romandicis, quas vocant, bonum numerum pastorum Bernam convenire

Iussit: tunc eidem vocari placuit et ex ecclesiis coniunctis

Theologos. Inter hos igitur Stuckius fuit primus, qui Tiguro: alter

Ioann. Iacobus Grynaus, qui Basilea: tertius Ioannes letzlerus, qui

Scaphusia: ceteri Beza, Fagius, Rotanus, qui Geneva eo venerunt.

Exitus illius synodi hic fuit: ut Alberius cum suis, receptae

doctrinae, et in confessione tam Gallicana, quam Helvetica

comprehensae: de nostra ad tribunal Dei iustificatione per fidem

tamquam instrumentum, quo Christus, iustitia nastra apprehendatur,

profesius sit se penitus astentiri: cum antea et scripto et verbo

docuisset, iustitiam nostram apud Deum, esse qualitatem quandam

patibilem, in nobis inharentem. Huberus autem convictus, et

nihilominus perseverans in diversis errotibus, de praedest inatione,

et electione aeterna Dei, item que de cena Domini, clam se subeluxit

ex utbe et tota ditione Bernensi: et pervagatus Tubingam,

Wittembergam, Ienam, Hamburgum, et alias Germaniae urbes, a quibus ob

portentosa dogmata reie ctus, donec randem ad Balticum mare, in

extremis Germaniaefinibus, Dantisci nidum invenit.

Sed ut redeamus ad Stuckium, is in politicis quoque scholae negotiis

tractandis fidem, prudentiam, et dexteritatem singulatem adhibuit.

Etenim scholae rector bis designatus; quae ad eius honorem,

dignitatem, et utilitatem, morumque probitatem facerent, in commune

semper optima fide, consuluit, fautor, patronus, promotorque omnium

eorum, quos ad studia literarum idoneos, aliquandoque ecclesiae ac

rei pub. utiles ministios fore iudicabat: ut et contra quos inidoneos,

et potius oneri, quam honori ecclesiae ac rei pub. futuros putavit, pro

virili removendos curavit. Praeterea in aliis quoque publici

privatisque negotiis, cuicumque vel rogatus, vel admonitus, in rebus

vel iustituendis, vel componendis, consilio et re ipsa minime defuit,

libenterque gratificatus est.

Verum uti [gap: Greek words] , homoque vitae commodatus, non

donatus est: sic et Stuckio accidit. Nan sexagesimum quintum aetatis

annum vix egressus mense Augusto, anni sexcentesimi septimi, aquis

Badensibus Helvetiorum ita est usus: ut tunc quidem cum ureretur

viribus nonnibii restiturum se consideter vix autem domum Badena

reversus, veten et gravissima cholica fuerit correptus ex qua tamem

non multos dies lecto prorsus affixus


page 772, image: s802

decubuit. Tandem magno cum totius Tigurinae utbis gemitm vitam cum

morte, aut potius mortem cum vita (nostra enim vita quae dicitur, mors

est, ut vere Tullius) commutavit, die Iovis, tertio Septembris, inter

octavam et nonam vespertinam: cum adstantium consolationis plenas

voces (quippe mens ad extremum usque beatae migrationis halitum optime

semper constitit:) cupido animo excipiens, complicatis manibus gratias

Deo primum egisset de creationis, redemptionis, et sanctisieationis in

se collato beneficio: tum servatoris sui exemplo, animam ei perquam

placide reddidisset; postquam hoc in corpore peregrinara esset annis

sexaginta quinque, mensib tribus, diebus quatuordecim. Proxime vero

secuto die sabbathi, quae quinta fuit Septembris, hora quarta

promeridian a funeri illius iusta soluta sunt. Elatus est humeris

quatuor sacrae Theologiae candidatorum, exsequias euntibus consulibus

illius rei pub. magnificis, senatoribus, pastoribus, professoribus,

civiumque multitudine frequentissima. Sepultus est non in extero, quod

Tiguri est, [gap: Greek word] communi templi Felicis et

Regulae: sed in contiguo ei peristylio, coniuncto cadavere ipsius cum

beatis ossibus Bullingeri, Martyris, Gesneri, Simleri, Wolphii Medici;

quibus cum in vita maxima illi coniunctio necessitudoque intercessit.

Celebrarunt huius Theologi et Philologi praestantissimi obitum passim

viri docti magniqueve epicediis atque epitaphiis carminibus: quae

orationi Casparis Wasseri, qua vitae illius cursum terminumque

circumscripte depinxit, adiuncta. Si autem, [gap: Greek words] ,

illustris pietas, [gap: Greek words] , amplum sepulcri

monomentum est: nae Stuckius hic reliquit amplissimum. Nam ut pietatem

timoremque Dei publice in suggestis professus est: ita domi suae et in

civili con versatione [gap: Greek words] ut dixit, sic fecit;

quod breviter, sed nervose dicunt Hebraei: non tantum aureum illud

Rabbini veteris; Doctrina sine opere, non est doctrina: cadit enim

super corda, ut imber super saxa: sed etiam hoc Chrysostomi perpetuo

memoria tenens: [gap: Greek words] : Nihilfrigidius est doctore,

verbis solummodophilosophante: hoc enim non doctoris, sed histrionis

est: et hoc Senecae apophthegma: Nullospeius mereri de omnibus

mortalibus iudico, quam qui aliter vivunt, quam vivendum praecipiunt.

Et ipse igitur pietatem, virtutum omnium fundamentum, per se coluit,

et liberis ac domesticis suis eam verbo exemploque assidue inculcavit:

hereditatem praeterea oprimam, et omni patrimonio praestantiorem

liberis suis relicturus, erudiendos curavit in optimis disciplinis,

linguis, moribusque quaternos filios suos, iuvenes florentissimos, ex

secundis ipsius nuptiis genitos. Mortua etenim prima eius coniuge,

duxit alteram, Mariam Stockeram, e patritia Stockerorum ortam familia

apud Scaphusianos, quae multis


page 773, image: s803

annis magno ei subsidio fuit. Verum quum hanc etiam persecuta esset

mors, quae nec parcit imbellis iuventae poplitibus timidoque tergo,

tertiam sibi iunxit, nempe Catharina Burgavveram, filiam CL. Benedicti

Burgavveri, polyatri Scaphusiani, cuius pater hoc nomine bonis omnibus

est commendatus, quod in reformandis ecclesiis San. Gallensi,

Lindaviana, et Scaphusiana, operam praeclaram quondam navavit. Et quum

huic quoque mors impoituna iniecisset manus cito citius (vix enim

ultra annum familiae eius firmamentum exstitit.

[gap: Greek words] , ut loquitur Phocylides:) rebus domesticis, et senilis

aetatis incommodis, quae multa senem circumveniunt, urgentibus,

quartam duxit, Mariam Magdalenam ab Offtringen, nobilissimo genere

natam, et piissimam niatronam; quam viduam tandem magno ipsius cu

dolore et maerore reliquit. Porro ut pietate, ita moribus adeo fuit

laudatus, ut nihil prius, nihil antiquius habuerit, quam quomodo

collapsa disciplina, publice et privatim, in ecclesia, in republ et

schola erigi restituiqueve posset; quo doctrinae sincerae, et ab

erroribus repurgatae morum quoque et vitae reformatio responderet.

Fuit affabilis, comis, humanus: nullus in eo fastus, nullus luxus,

ostentatio nulla, ut qui hanc virtutum ingratam comitem esse,

neutiquam nescivit, fre quenterque in ore et animo habuit scitum illud

R. [note: *Libr. 3 capit. Patrum Aph. 3. Humilitas. ] Levitae

[gap: Greek words] Maxime humili spiritu esto: exspectatio enim

hominis sunt vermes.

In victu vel conviviis adeo fuit sobrius; ut uno aut altero cibo

contentus, iucundo potius et utili colloquio convivas exhilararet et

recrearet: ut quem non latuit in conviviali suo opere saepius a se

inculcatum esse, bonum comm odumque convivam esse, qui sit

[gap: Greek words] ; ut loquitur Pollux, hoc est, tenui atque frugali

victu potuque contentus, qui sit non [gap: Greek word] , non

[gap: Greek word] , non [gap: Greek word] , non

[gap: Greek word] , non [gap: Greek word] , non insatiabilis,

non vinosus, ebriosus, crapulae deditus, ut loquitur princeps

Apostolorum. Et sane eiusmodi frugalem convivam Stuckium fuisse norunt

non tantum quos in aedibus convivio adhibuit: sed alii etiam, qui

ipsum invitabant, domestici et exteri. Non tam enim ab Helvetiis et

Germanis, quam Gallis, Italis, Polonis, Anglis, Scotis, Belgis,

aliisque: quibus ubique gentium et locorum, ob eximias dotes notus

erat, visitabatur et invitabatur, quos etiam in hospitiis sua

praesentia et misso vino honorabat. Summe enim hospitalis fuit,

adeoque liberalis et benesicus; ut nemini, rogatus mutuum,

denegarit: pauperibus, orphanis, viduis, exulibus, praesertim ob

Christi nomen, non tantum denariatim, sed cumulatim eleemosynas

dispendens et impertiens, haud dubie in illud Apostoli respiciens, qui

episcopum [gap: Greek word]


page 774, image: s804

esse debere nominatim iubet: et in illud Senecaedictum; generosi animi

et magnifici esse, iuvare et prodesse; quando Deo est similis vir

dapsilis atque benignus: ut Palingenius. Ob haec et alia dona, quae

ille [gap: Greek words] prolixe in eum contulerat; Regibus,

Electoribus, Principibus, Marchionibus, Comitibus, Baronibus,

Equitibus, Nobilibus, literatisque viris ordinum omnium, passim notus

carusque fuit; quibus Tigurum, ecclesia, res pub. schola, cives,

amici, incolae, accolae, advenae omnes fruebantur.

Reliquit ingenii et doctrinae suae monumenta multa et egregia, partim

Theologica, partim philologica. Theologica sunt haec: de sacrificiis

tam Christianorum quam gentium tractatus: de sacramentis, et inprimis

de sacra Domini cena meditationes de Angelis erudita commentatio.

Alterius generis sunt scholia eius in Arriani, historici et Philosophi

gravissimi, Ponti Euxini et maris Erythraei periplum magno studio et

incredibili labore constructa: deinde augustum et praeclarum opus, de

antiquitatibus convivialibus, in quo Hebraeorum, Chaldaeorum,

Graecorum, Romanorum, aliarumque nationum, antiqua conviviorum genera,

mores, consuetudines, ritus, ceremoniasve, mira industria non tantum

explicavit; sed etiam cum iis, quae cum apud Christianos, tum apud

alias gentes, a Christiano nomine alienas, in usu sunt, diligenter

contulit. Sui maximam eo scripto admirationem excitavit in animis

antiquitatum peritorum Scaligeri, Lipsii, Mercuria. lis, Zvvingeri,

Paschalii, Freheri, Gruteri, Rittershusii, Casauboni, Remi, et

aliorum. Rodolphus Simlerus vir Cr. defunctum hoc honoravit monumento.

D. O. M. S. NOBILISS. VIRI IANI GUILIELMI STUCKII THEOLOGI PHILOLOGI

ET POLYHISTORIS PRAESTANTISS. DISERTISS. LECTISS. PATRIS AETERNUM

COLENDI B. M. RODOLPHUS SIMLERUS E DEFUNCTI MONUMENTIS SUO ET HEREDUM

NOMINE P.P.


page 775, image: s805

Ille ego qui veterum convivia pando Sophorum;

Et quo sint priscis sacra agitata modo:

Mystica qui sacrae depromo fercula cenae,

Et quo fas diis vescier ore cibis:

Qui Carolum e tenebris magno conamine Magnum

Educo, et reduci sceptra beata precor

Qui periplum Euxini Ponti, et Maeotidis oras

Permeo mente sagax, Angelicosque choros:

Nunc depontanus convivia anhelo Deorum,

Angelico exanimem me comitante choro:

Ut quorum cecinit fatum mea Musa superstes,

Iungier his possit post pia fata, viris.

Ex oratione parentali habita a D. Casparo Wasero Tigurino.

HENRICUS MAIUS.

SAngerhusii ditionis Saxonicae ad Hercyniam silvam oppido, cupri

fodinis noto, Henricus Maius exilium tertenum orsus est, anno Christi

millesimo, quingentesimo, quadragesimo quinto die vicesimo tertio

Novembris, patre natus cognomine, qui Franckenhusio co commigrarat Est

autem gravissime ab oratore Latino dictum: qui non recte instituunt

atque erudiunt liberos; non solum liberis; sed etiam reip. facere

iniuriam. Eiusmodrergo culpae ne affines haberentur eius parentes,

homines Germana virtute ac fide; filium pietatis ac literarum

elementis, quibus setas puetilis in Christianis ludis impartiri debet,

mature erudiendum curarunt.

Postea grandiusculum paterno e nido exstruserunt, ac Lipsiam, emporio

non solum peregrinarum mercium; sed etiam honestissimarum ac

liberalissimarum artium celebrem urbem, miserunt: ubi inter alios,

duobus Germaniae nostrae luminibus Victorino Strigelio et loachimo

Camerario operam dedit; Melanchthoniae doctrinae ubique sectator

pertinacissimus.

Cum itaque Latinae ac Graecae linguae cognitionem, totiusque sanioris

Philosophiae supellectilem non contemnendam, improbo labore, sibi

comparasset: patriae et civibus ut prodesset suis, ludo eius oppidi

erudiendo operam suam addixit, sub annum sexagesimum quintum. Exinde,

cum triennium fidem suam senatui et rei pub. Sangerhusianae probasset,

wittem bergam excurrit: et publicum virtutis eruditionisque

testimonium a collegio Philosophico facile [note: *A 1568. d 9. Martii]

impetravit, Decano Sebastiano Theodorico Winshemio. Etsi enim

conscientia sua cuique sufficit: propter alios tamen, ad nominis


page 776, image: s806

famaeque existimationem conservandam ornandamque, eiusmodi testimonia

momenti non parum habent.

E patria Northusam venit: ludoque literario et ibi praefuit: sed ut

vita hic est militia, non sine calumniis obtrectatorum, et

versipellium amicorum: cum deceptus ab iis esset, a quibus minime

oportebat. Est autem nullum atrocius vulnus, quam defectio amici; nec

pestilentius malum quam calumnia et obtrectatio: gratae multis

hodierna die Sirenes: uti et Graecus gnomologus vere:

[gap: Greek words] . Ad sacrum igitur ministerium evangelii animum appulit: inque

Theologorum doctorum num erum adscriptus: Weringerodae sub comitibus

Stolbergensib aulae a sacris contionibus aliquot annos fuit. Cumque

sub id tempus Formulae, quam vocant, concordiae, subscriptio passim

locorum ibi urgeretur: Maius hic in templo aulico Vinariae Iacobo

Andreae in faciem restitit: et coram ipso principe Friderico Wilhelmo,

totaque aula subscriptionem [gap: Greek word] recusavit.

Postea, rebus in Saxoniae electoratu ad mutationem vergentibus, a

Christiano 1. electore commendata ei fuit in Academia Wittembergensi,

varios ante paroxysmos experta, primum Locorum Theologicorum

Melanchthonis; deinde cum D Georgius Mylius lenam abiisset, librorum

Veteris Instrumenti: et iuxta evangeliorum diebus Dominicis ac festis

enarratio: prout eam, propter peregrinos, linguae nostratis hospites,

Melanchthon introduxerat. Explicavit itaque in schola locos

Theologicos aliquot, et in veteri Testamento Danielis prophetiam,

praeter disputationes, contiones, aliasque operas scholasticas, inter

quas et examen ordinandorum: collegis Urbano Pierio, pastore,

superintendente generali, ac professore, Andrea Iodoco Novi Federis,

Petro Calamino locotum communium interprete: ut alios hic

praetereamus. Rectoratus item et protectoratus munere eadem in

Academia functus est noster Maius: idque inter turbulentas

[gap: Greek word] atque disceptationes, de formula concordiae, de

exorcismo, de aliis Papatus reliquiis. Multum inprimis tunc dedit

turbarum quaestio super exorcismo, aliis mordicus eum retinentibus.

aliis contra ultra Garamantas et Indos exterminandum dictitantibus.

Visum est autem quibusdam; non tam in actionibus, quam in modo agendi

tunc esse peccatum.

Verum, ut sunt [gap: Greek words] , Christiano praematura morte

vivis exempto, nova facta est rerum conversio: in qua cum aliis idem

hic Maius dimissus, misere cum familia oberravit. Tandem ubi nullum

sibi apud suos locum esse vidit: in Palatinatum electoralem cum uxore

et liberis secessit. Hic ei primum pastoris munus in pago, postca

Inspectoris Bilckhemensis est


page 777, image: s807

demandatum. Inde in senatum ecclesiasticum, qui est Haidelbergae,

cooptatus, ecclesiis et scholis constituendis, visitandis, regendisque

tempus omne impendit: inque eo fidem atque industriam constanter ad

vitae usque exitum probavit.

Ad eum vocaturanno Christi millesimo sexcentesimo septimo, die

vicesimo octavo Septemb, cum vivendo annos sexaginta duos fere

complesset. Sepulius est in coemiterio Petrino extra templum;

accubantque patri et avo filii duo, filia una, nepotes duo, gloriosum

Christi reditum in salutem, et [gap: Greek words] cum omnibus

electis exspectantes. In morbo supremo cum gener iam animam agenti

dicta scripturae sacrae consolatoriare ciraret: luctuque perturbato

memoria plura non soggereret: moribundus hic Maius: tase inquit, tace:

omnia cordi meo infixa teneo: Schroeigt/schwetgt/Ich habs alles im

hertzen.

Et hoc est D. Henrici Maii curriculum vitae; seu ut verius dicam,

misera his in terris peregrinatio adeo ut cum Patriarcha dicere

potuerit: pauci et malifuerunt dies annorum vitae meae, nec attigerunt

dies annorum vitae patrum meorum, in diebus peregrinationum suarum.

Elaborarunt omnes eius curae, vigiliae, et cogitationes ad ecclesiarum

et scholarum salutem, viduarum et tenuiorum commodum, reique

literariae ac gloriae divinae incrementum: sed mercedem alicubiretulit

eam, quam mundus optime cuique merito persolvere solet. In quodam

Saxoniae oppido, ubi tum hypodidascal um agebat, accidit: ut civis

cuiusdam filius, in ludo a congerronibus subselliis allisus, brachium

fregerit Hic nebulo metuemps patris iram, domum cum eiulatu recurrit:

et ad patrem opisicem, eccepater, inquit, ut me hypodidascalus noster

tractarit! Mox homo male credulus exitium insonti magistro minitatus,

ad angiportus egressum, qua praeceptori mane cum lychno, brumae

tempore, in ludum erat eundum, cum securi exspectat, caput illius

diminuturus. Sed bono genio tum noster illac deflexit; ictumque evasit

insani patris: qui filii mendacio cognito, propositum suum fassus

atque deprecatus fuit. Plurimum deinde facessit ei negotii

Wittembergica illa tragoedia: de qua paulo ante. Cum sisteretur ibi

visitatoribus, inter quos et Theologi: reprehensum in co fuit: quod

propositiones sacramentales annumeraret figuratis, et non potius

inusitatis: quod Christi corpus fidei ore percipi statueret, non

corporis: quod Ubiquitatem reiceret. Et cum interrogatus esset:

etquid impii in Cena sacra perciperent? nihil, inquit, ad me impii et

hypocritae: quibus Christus cenam non instituit: item rogatus, annon

praeclara haec sit consolatio, si furi iam suspendendo suggeratur:

confide o bone, Christus enim secundum carnem ita prope adest tibi: ut

etiam in fune habeas: melius, subiecit hic noster, in corde. Fuit vir

officii sui satagens,


page 778, image: s808

laborum patiens, disciplinae observans: mathematum

[note: *In direct. suischematis haec scripsit: anno 62. m. o. 6 dieb. venit 4 [abbr.: Astrological symbol] ad suum.Hic quiescemus. ]

. Melanchthonis imitatione, studiosus.

Exstant eius Theologicae propositiones Wittembergae disputatae: de uno

evangelio: de uno salvandi modo per fidem in Christum: de ecclesia, et

signis eam monstrantibus, et an visibilis. Excussit et articulos

Bavaritae inquisicionis. Commentaria denique in Danielem; et alia

manuscripta reliquit: quae penes heredes.

PANTALEON CANDIDUS.

PAntaleon Candidus, alias Weiss, natione fuit Austriaeus, honestis

parentibus editus [note: *Ips appellat. ] anno Christi, millesimo,

quingentesimo, quadragesimo, die septimo Octobris. Annum hoc disticho

chronologico ipse expressit:

PantaLeon genItUs CLaras est LUCIs In oras

CanDIDUs, Ut ferVens soLibUs aestUs erat.

Patrem habuit Wolfgangum: qui ad summam pervenit senectam: quippe qui

annum attigit nonagesimum quintum.

Mortuus est anno millesimo, quingentesimo, septuagesimo sexto,

Petzenkirchii: ac tali epitaphio a filio Pantaleone celebratus:

Bis Turcae insultus, rerum mala multa suarum,

Prolis et expertus funera multa suae:

Sed Domino semper rebus confisus in arctis,

Sustinuit forti tristia quaeque animo.

Quando novem decies vitam produxit in annos,

Wolfgangus iacet hoc Candidus in tumulo.

Pueritiam apud parentes exegit non abhorrens a literis: quarum studio

cum teneretur, famulitio functus est apud alios. Decimum aetatis annum

egressus, ad pastorem evangelicum Weissenkirchii Andream Cupicium

Carniolanum pervenit. Hic cum Viennam Austriae captivus abduceretur,

Pantaleonem famuli loco habuit secum: qui in carcere servitia ei

necessaria praestitit decem fere mensibus. Elapsus tamen cum hero est,

atque in metallicas Pannoniae fodinas sese cum eodem subduxit. Seribit

Candidus Cupicium illum a Canisio Iesuita celebri saepe ad defectionem

fuisse sollicitatum: sed frustra; quae res proculdubio et ipsi puero

calcar fuit ad constantiam. Haec ita Candidus:

Saepe fatigabat Iesuita Canisius illum;

Ausonii vellet scita probare Papae:

Noluit; et tandem cum carcere se expediisset;

Fugimus in montes Ungara terra tuos.


page 779, image: s809

Illic argenti glebae effodiuntur et auri:

Visitat et teneras turba tenella scholas.

Turca ferox illis semper fera bella minatur,

Seu lux, seu tacitae temporae noctis eant.

Postea beneficio abbatis Seiselsteinensis, cui Vito Nubero nomen,

aliquantisper usus, cursum studiorum ursit. Sed cum ille, uxore ducta,

non in nullo versaretur discrimine, fugere coactus, Pantaleonem secum

ex Austria Ambergam, superioris Palatinatus caput, abduxit: ubi per

annum G. Agricolam audi vit. Praeerat electoris Palatini nomine eo in

loco tunc illu strissim us Princeps Wolfgangus comes Palatinus Rheni,

dux Bipontinus. Is cum Amberga in suum abiret ducatum, occasione ca

usus Pantaleon Meisenhemium venit: et paulo post, anno quinquagesimo

septimo Bipontum: ubi nobilissimo viro, Ulrico Sintzingero Cancellario

Bipontino commendatus, filium eius privatim erudivit.

Cum autem aetas maturior ubetiorem ingenii cultum ex peteret;

Sitzingeri illius interceslione a principe Wolfgango stipendium

impetravit Academicum: quo instructus Wittembergam, vivente adhuc

Melanchthone, cuius desiderio dudum flagrarat, faustis avibus venit.

Ea in schola septennium consumpsit, amanuensis celeberrimi viri Huberti

Langueti; audivitque diligenter Melanchthonem, dum vixit, Eberum,

Georgium Maiorem, et alios prae clarae doctrinae viros. Itaque cum

progressus in studiis fecisset non vulgares: dignus iudicatus est, cui

Academiarum more testimonium eruditae doctrinae impertiretur. Anno

ergo sexagesimo quarto, mense Fe bruario, competitoribus quinquaginta

duobus [note: *Candidus habet quinqua ginta septem: programma tres et quinq. ]

, quod ca in schola antea factum erat numquam, Decano collegii

Philo sophici Bartholomaeo Schomnborn, magister Philosophiae solen

niter est renuntiatus. Primus illorum fuit Christophorus Pezelius

Theologus post clarissimus: Pantaleon autem sextus inter eos. Carus

ibi fuit doctoribus ob modestiam vi taeque integritatem: unde ei et

candidi nomen a Melanlanchthone inditum; cum antea familiae cognomine

Weiss uteretur.

Inde a Principe Wolfgango, suo Maecenate, revocatus, scholaeque

literariae Bipontinae est praefectus, anno sexagesimo quinto: et mox

eodem anno, sacro ministerio inauguratus, pastorem egit primo

Hintzzillae in Lichtenbergica praefectura: deinde diaconum Meisenhemii

et Biponti. Anno denique septuagesimo primo, pastor et generalis

inspector ecclesiarum in Bipontinatu declaratus, atque Cunmanno

Flinsbachio surro gatus est.


page 780, image: s810

Hoc in officio ad vitae usque exitum quid quantumve praestiterit tum

docendo in templo, tum commentando ac scribendo: res ipsa hodieque

loquitur Ipse enim cum paucis hoc unice egit: ut sincera evangelii

doctrina illo in ducatu propagaretur, fermentumque omne Pontificiorum

expurgaretur; annitente ac provehente sanctum opus laudatissimae

memoriae principe Ioanne duce Bipontino. Hic ut primum gubernationem

illius ducatus adiit, cum de nonnullis controversis capiti bus adhuc

haesitaret: vocati fuere, aliorum [note: *Inquib. Petr. Agricola. ]

potissimum suasu, aliquot doctores, Suevicae illius Helenae amatores:

quibus Candidus, utpote Melanchthonis discipulus, ilico suspectus

fuit: quamvis ipsemet fateatur, se primo doctrinam de persona Christi,

et sacramemptis, non ita orthodoxe intellexisse:

Quam post collatis compluribus argumentis.

Pluribus et lectis cepit condiscere libris,

Flaminis auxilio, et laeto inspiramine sancti.

Eo etiam harmostae illi rem deduxerunt: ut libro Concordiae, uti

vocant, ac censurae alicui Ubiquitariae subscripserit: atque fatetur

[note: *Orat. funeb. 14. p. 249. ], Candidus, se aliquid humani passum. Verum

cum oculos mentis et illi, et principi [note: *De quo Camd. orat funeb. 12. p. 189. ]

veritatis studiosissimo indagatori, ac postea constantissimo

propugnatori, Deus aperuislet: subscriptionem illam Candidus

revocavit: et licet Marbachius multis in diversam conaretur pertrahere

opinionem, negavit tamen se posle capere illorum mysteria: ac

orthodoxam sententiam coram duce et consiliariis non semel diserte

expo suit et declaravit: quin etiam cum Princeps Ioannes ad

subscriptionem Formulae urgeretur; Candidus unice dissuasit. Tandem ut

finis eslet htium; voluit Princeps, abstinerent ministri suae ditionis

a novis loquendiformis: ae ut propositionibus in concreto, ut

appellant, in argumento de persona Christi uterentur: quod cum se

facturum Candidus lubens affirmarct, alii qui morem gerere vel nollent

vel non poslent, dimissi sunt. Et ne quid reliqui Princeps faceret,

sub initium anni octogesimi quinti colloquium Biponti instituit: in

quo Candidus sententiam suam verbis Philippicis exposuit, quae

principi et sanioribus probata: non autem heterodoxis.

Anno octogesimo octavo prodiit explicatio catechisini Bipontini,

auspiciis illius piissimi Principis, nec sine Candidi consilio.

Praesixit illi libro Princeps praefationem, quam sex horarum spatio

sua manu exaravit.

Interea etiam Candidus noster cum Principe suo aliquoties peregre est

profectus, iam in ducatum Clivensem iam in Hassiam, Cassellas, iam

alio: quibus in itineribus hoc Principi fuit sollenne; ut diebus iis,

qui contionibus habendis destinati, viam numquam ingrederetur, nisi

audita contione prius, precibusque habitis. Sub idem tempus Gebhardus

Truchsesius Archiepiscopus Coloniensis


page 781, image: s811

liberum suae ditionis hominibus religionis exercitium permisit: et

Agneten 1. Georgii Comitis Mansfeldensis filiam, uxorem duxit;

benediceme novis coniugibus bonnae die quarto Februarii hoc Candido:

qui et aliquor contiones habuit privatim tum Coloniae tum Bonnae; ut

ipse hisce innuit:

Interea [note: *Orat funeb. 16. pag. 311. ] noster Bonnae dux sponte moratur;

Illic privatim, magnaque Coloniae in urbe,

Intemerata Dei sum dogmata voce professus:

Atque Electorem vinclo tum rite iugali

Coniuge cum care, sollenni more sacravi.

Et alibi:

Concio tunc a me Bonnae atque Colonia in alma

Intra aedes habita est plurima, nulla palam.

Uxorem Agneten praesul dum ducit: ego illis

Sollemni taedas consecro more sacras.

Reliqua deinde vita ipsi peracta est hominum more, inter labores

officii et curas, inter certamina spiritus et carnis, inter funera

coniugum, liberorum et amicorum. Aetate tandem ad senium vergente

mature mortem meditatus est: multasque et contiones, et orationes prae

paratorias ad mortem, scripsit: frequenter de morte corporali, de

animae immortalitate, de mortuorum resurrectione, et gloria filiorum

Dei in aeterna vita, cum amicis collocutus. Saepe enim dixit: mature

mihi ista praemeditanda, quandoin agonis angustia multa alia mihi

erunt agenda. Itaque ante aliquot annos carmen composuit: quod

conciombus suis funebribus praefixit hoc titulo: consolatio

Pantaleonis Candidi morituri, quando Deo visumfuerit Carmen ipsum est

tale:

Non Iesus nihil est, non sunt nihil illius alma

Quae verba in terris lingua locuta fuit.

Non populus nihilest, ad quem migravit Abraham:

Non vatum nihilest qui viguitque chorus.

Non Petrus nihilest, non est nihil incola Tharsi:

Illorum autsancta pagina scripta manu.

Non caelum nihil est, non est nihil Angelicus grex:

In caelo aut pacta est quae tibi, latro domus.

Ergo ego qui Iesu, qui Iesu fido ministris,

Inter eos moriens, non scio nullus ero.

Cum itaque ex ultimis visitationibus ac synodis, Cassellae et

Meisenhemii in autumno, anni sexcentesimi septimi celebratis, dom um

rediisset: Tabernas etiam Montanas excurrisset ante: sensit vires

paulatim deficere, suamque [gap: Greek word] appropinquare.

Collectis itaque sententiis consolatoriis ex sacra scriptura: quae in

agone sibi recitandae ac praelegendae essent: libellum Iustum

confecit: quem deinde surreptum, aegre admodum tulir. Acquievit


page 782, image: s812

autem semperin paterna Dei voluntate, et cum aliis dictis Biblicis,

tum his carminibus sese erexit.

I.

In me Christepium statuas, laeto omine, signum,

Solus ut auxilii causa probere mei.

Tu mihi quem dederas cursum pie Christe, peregi,

In caelo patriam, qui bene transit, habet.

II.

Iram portabo Domini, merui quia; sed dum

Occulor in tenebris, lux mihi Christus erit.

III.

Cur Lacbesisproperae celeres ego deprecer annos,

Ut doleam vitae limen adesse meae?

Nunc ego quod video, vidi quoque nuper, et olim:

Ut videam toties, taedet obestque mihi:

Nugarum satis est, levium satis illecebrarum:

Caelestes veniant nunc mihi deliciae.

His adiun xit formas precandi Melanchthonis: et saepe illud repetiit:

Domine Iesu, fac ut ultimum tuum verbum in cruce, sit meum quoque

ultimum in hac luce: donec die tertio Februarii, anno millesimo,

sexcentesimo octavo, placide animam Redemptori suo reddidit: cum a

Domino in terris peregrinatus esset annos sexaginta octo, et in

praeconio evangelii inserviisset diversis ecclesiis annos quadraginta

tres. Sepultus est honorifice Biponti, et epitaphiis

[note: *Quae edita abElia Thalvvencelio IC. genero, rectore Gymn. Hornb. Epitaph. Candidi,a semet script. ]

multorum celebratus. Vivus ipse pridie obitus

eiusmodi sibi scripsit:

Post annos sexaginta prope et osto subivit

Mens mea laeta polum; corpus inane solum.

In coniugio vixit terno: prim um cum Margareta Sturcia sexennium sine

prole: deinde cum Sibylla Kneupelia, e qua sex suscepit liberos: de

quibus unum filium Samuelem, nunc pastorem et professorem Hornbacen

sem, et unam filiam, quondam Eliae Thalvvencelio IC. nuptam,

superstites reliquit. Tetrium denique matrimonium contraxit cum Anna

celeberr. Geometrae Tilemanni Stellae vidua: qua cum quatuordecim

annos sine lite iucunde exegit.

Reliquit posteritati ingenii quoque sui argumenta haec: De

praeparatione et consolatione Christi fidelium ad mortem orationes

funebres: Ex libris Regum, Chronicor um, et Iobi orationes funebres:

Austriacorum lib. 6. de Gothicis per Hispaniam regibus, ex Teutonica

gente oriundis: Tabulas chronologicas, continentes seriem historiarum

a condito mundo, ad annum nonagesimum septimum saeculi decimi quinti;

quas deinde produxit ad annum sexcentesimum secundum; epitaphia

antiqua et recentia, tum eorum, qu in sacris celebrantur, tum aliorum

regum,


page 783, image: s813

principum, atque doctorum virorum. Sunt eiusdem varia carmina, ut Loci

Theologici, proverbia Salomonis, fabulae an tiquae et recentes,

carmine reddita: elegia precationum ex evangeliis Dominicis:

epigramata sacra. Exstat eius nomine Belgicarum rerum epitome, ab anno

septingentesimo, ad deditionem usque Ostendae: est eiusdem Boemias, de

ducrbus et regibus Boemiae. Translulit in vernaculam Pauli Iovii

historiam Moscoviae: uti et Germanicam

[note: *Forte est id script quod D.Tossan. sub nomine Nathanaelis edidit, 1586. Meminis et alterius deunions person. ]

de Cena Domini institutionem.

Ex contione funebri, a Michaele Philippo Beuthero theol D. et huius

successore habita, item ex monumentis ac scriptis Can didi.

LUCAS BACMEISTERUS

NAtus est hic Lucas Bacmeisterus Lunaeburgae, urbe Saxoniae, multis

nominibus celebri, parentibus Ioanne, et Anna Lublingia, anno

superioris saeculi, millesimo, quingentesimo, trigesimo, die decimo

octavo Octobris: qui, quod Lucae evangelistae sacer vulgo habetur,

infanti nomen, pro consuetudine illorum temporum, dedit.

Ut primum per aetatem visus est, in elementis literarum cognoscendis

dignoscendisque non inanem positurus operam: deductus est ad senem

quendam, in vicinia habitantem: qui infor mandis parvulis ludum

privatim aperuerat. In co, brevi non modo lectionis expeditae

facultatem exercitatione assidua consecutus est; verum etiam pietatis

elem enta, ex capitibus catecheticis, dictis scripturae selectis, et

psalmis brevioribus, una cum rerum maxime in quottidiano usu obviarum

et puerilem captum non excedentium nomemclatora Latina, im bibit. quam

ingenii alacritatem et in discendo ardorem ubi senex, qui ludo

praeerat, animadvertit, ut eidem fomenta subiceret, Bacmeisterum

nondum sexennem saepiuscule editiorem locum conscendere; etc

condiscipulis sententias sacras et Psalmos voce sua praeeundo

instillare iussit Eam provinciolam parvulus cum dexterrime obiret; a

magistro suo saepe contionator et Doctor salutatus fuit: quod

praesagium, quantumvis per iocum a senecione illo prolatum, eventus

suo tempore serium et verum esse voluit.

Septimum etatis annum ingressus e privata in publicam scholam D.

Ioannis, templo Lunaeburgae vicinam, a patre translatus est: et Lucae

Lossio, celebri et felici pueritiae informatori, comendatus. Scholae

gubernationi eo tempore praeerat, vir ingenio, eruditione, fide, et

dexteritare in docendo, et gravitate in disciplina tuenda praestans,

Hermannus Tulichius, ex Academia


page 784, image: s814

Wittembergensi, in qua magna cum laude sua et discentium utilitate

veteres Poetas Latinos, Ciceronis aliquot orationes, et Rodolphi

Agricolaelibros de inventione Dialectica, publicus illius scholae

professor enarraverat, ad Rectoratum ludi literarii apud

Lunaeburgenses evocatus. Hic quantopere placuerit magno illi Luthero;

patet ex eo; quod ipsi librum de captivitate Babylonica, gratum Deo et

utilem piis, in testimonium amicitiae inscripsit.

Hoc igitur gubernatore et in spectore studiorum puerilium, corundemque

informatore indefesso Luca Lossio usus, in quibus praeceptorum

rudimentis tenera aetas, ad pietatem, Latinae linguae notitiam, et ad

morum elegantiam informari solet; iis publico in loco diligenter

excultus fuit: et ut domi iisdem, quae in schola didicerat,

repetitione assidua aliisque eodem facientib exercitiis confirmandis

et altius animo infigendis nihil deesset; poedagogos, quos prae

ceteris commendari parentes audiebamt a ludimagistro fideli et

perito, tamquam eorum censore optimo, adiungebant filio: neque ab hoc

instituto aut sumptuum magnitudine, aut aliis rationibus se passi sunt

abduci. Etsi enim pater, cum iam decimum quartum excesserat annum

Bacmeisterus, aliorum, ut opinio fuit, instinctu, de filio a literis

ad aurifabrum, artificii discendi causa, transferendo consilla agitare

coeperat; tamen matris, matronae religiosae ac prudentis, voluntati

morem gessit; et quod Lossius eidem dederat, consilium amplexus et

secutus est. Accesserunt ad id aliorum etiam civium literatorum

monitus: qui, quod adolescentis in literis progressum subinde

explorabant, si quando patrem, ut fit, comitat us ad comgressus

familiares a ccesserat; eum que minime paenitendum deprehendebant;

auctores parenti erant, filii a feliciter suscepro studiorum cursu non

avocandi. Ita novit, quo quemque destinavit Dominus, miro et insperato

modo perducere, frustra obsistentibus, qui contrarium moliuntur.

Perstitit igitur in eo, quod facere coeperat pater et adolescens; quod

aviae parentibusque gratum animadvertebat; studia literarum in schola

patria, ad annum aetatis decimum septimum, gnaviter persecutus.

Postea cum pestis saeva admodum grassari coepisset Lunaeburgi, et in

vicinis maritimis urbibus, anno quadragesimo septimo. et publici

scholasticorum conventus, vitandi contagii causa, haberi non possent;

Bacmeisterus domi aliquantulum delitescens apud parentes, a populari

quodam suo, qui Hamburgi privatim, honesti cuiusdam civis liberos

erudiebar, ad similem provinciam ibi obeumdam vocatus, eodem

commigravit, et qui hactenus ex praeceptoribus pendendo discipulus

tantum fuerat, magisterii persomam induere, et docendo discere,

discendoque proficere incepit. Hoc in munere tum per hiemem versatus


page 785, image: s815

fuit; cumque ludus literarius illius urbis publicus, propter luis

reliquias, nondum pateret: et tamen auditorii Theologici lectiones

celebrarentur, quas tum habebat Ioannes Aepi nus Theologum hunc

eximium, destitutus suo profectui aptioribus eo tempore, diligenter

audivit enarrantem Psalmos Davidis; et accurate disserentem de

gravissimis religionis contravoersiis; quarum explicandarum occasionem

sententiae hymnorum Davidis suggerebant.

Inconsideratae vero festinationis, ad studiorum apicem theologiam,

quicquid forte in illo progymnasmate Hamburgensi fuit, illud

subsequenti anno quadragesimo octavo, quo circa Pascha domum

revocatus, et inde ad Wittembergensem Academiam ablegatus fuit, ipse

correxit. cum enim gra datim ad supremam scientiarum omnium sibi

ascendendum, ex praeceptoribus suis intelligeret: et, quem natura ipsa

dictitat et praesoribit ordinem a facilioribus ad magis ardua non

invertendum probe animadverteret: primum utriusque linguae scriptorum

interpretibus; quique eorum intelligendi, iudicandi, imitandique

artes, Logicam et Rhetoricam, plenius et solidius docent, quam in

trivialibus ludis fieri potest, operam dedit: inprimis Vito Winshemio,

Graecae linguae professori apprime docto, facundo et faceto, quem

plerasque omnes Euripidis tragoedias enarrantem audivit. Ad horum

studiorum amorem et industriae constantiam, excitabatur exemplis

summorum virorum: cum illius, in quo vivebat, tum cuiusque saeculia

barbatie liberioris: ad quae accedebant praeceptorum common efactiones

de necessitate et utilitate istius operae, in bonis auctoribus

utriusque linguae sedulo et recte collocatae: quibus et tum non rato

cathedrae docentium personabant, et quas olim abiisdem non fuisse

exclusas, ostendit praeter alia insignis Basilii Magni oratio: qua,

qui fructus ex Ethnicorum poetarum, oratorum et historicorum lectione

sperandus sit, demonstrat.

His igitur rationibus excitatus et confirmatus, humanioribus literis

totique artium encyclopaediae sedulo incumbebat: cuius cursum et

labores publicos philosophici, imo totius Academici chori dux et

praeses Melanchthon, historica et theologica alternatim docens,

moderabatur. Huic adiuncti erant inter ceteros Paulus Eberus

physices, Erasmus Reinholdus, superiorum matheseos partium,

Sebastianus Winshemius inferiorum professor, aliique aliarum artium:

de quotum singulorum disciplinis, ordine quem que eorum audiendo

tantum discebat; quantum ad sacram theologiam, cui se totum daturus

erat, necel Iarium esse a recte monentibus didicerat: nec Hebraeae

linguae fundamenta, quorum recte iaciendorum ratione tradebat Matth.

Flacius Illyricus, negligebat.


page 786, image: s816

In hoc studio liberalium artium et linguarum, dum se pro virili

exercet, initia simul solidioris Theologiae addidicit: cuius

curriculum quoniam tria praecipue regunt et promovent, teste Luthero:

oratio, meditatio et tentatio; ne priores duae torpescerent, tertia

divinitus immissa effccit. Virdum enim alter annus proceslerat, cum

pestis, quae antea patriam adolescentis Bacmeisteri afflixerat, vires

resumpsit, eique a viam, patrem, aliosque cognatos abstulit: cuius

calamitatis nuntio novus in schola crucis tyro ita conturbatus fuit;

ut parum abfuerit, quin de Academia et studiis deserendis decrevisset;

nisi, qui matrem ipsi superstitem benigne reliquerat, eiusdem solatio

animum labascentem benigne erexisset et stabilivislet. Haec enim

sumptum omnem, qui ad continuanda studia requireretur, se

suppeditaturam promittens, effecit; ur consilium abiceret; et, quae

studia recte cceperat, indefesso labore persequeretur.

Mansit itaque wittembergae ad annum usque quinquagesimum secundum, et

quidem continue, excepto co tempore, quo a matre dom um accersitus

venit, anno quinquagesimo, cum ei lites intenderentur de hereditate

aviae, ipsaque ad secunda vota, cum quodam monetario esset tran

situra. Hoc pietatis officio, quod matri denegare non poterat,

expedito, pristinum studiorum locum repetiit, in coque ad id, quod

indicatum, tempus perduravit: quin etiam ne tum quidem avelli se ab eo

passus fuislet; nisi pestis, quae Torgam docentes et discentes migrare

adegit, et vitrici animus ad suppeditandos sumptus aliquanto

difficilior, ab amata Musarum sede ipsum expulissent.

Redit igitur denuo in patriam; ubi per hiemem haerens functionem

aliquam scholasticam exspectavit: id quod vitricum unice expetere

animadverrebat. Eius adipiscendae ratio cum nusquam appareret mensibus

hibernis: excurrit sub tempus vernum anno quinquagesimo tertio

Hildesiam, ad veterem commilitonem et amicum singularem Ioannem

Udemium, scholae ea in civitate Rectorem, a quo nonnulla spes ipsi

iniecta: qua tamen per civis cuiusdam in eadem repub. filium

competitorem deiectus, ad suos re infecta, est reversus: nec tamen

etiam tunc animum despondit; sed quod ea via non successerat, id alia

alibi fuit aggressus.

Scripsit enim ad amicos et familiares, quos variis in locis habebat,

et inter cos ad popularem suum Henricum Burmeisterum. Ecclesiae

Flensburgensis in Holsatia diaconum: quem de omni rerum suarum statu

certiotem fecit. Hic, quia subinde in aulam Christiani tertii, regis

Daniae et Nor Wegiae, quam tum in eam civitatem transtulerat, ad

habendas contiones vocabatur, iisque


page 787, image: s817

habitis cum Casparo Malen Othoniensi, qui silio regis, Duci Magno

informando praeerat, nonnumquam prandebat; et cum non multo post, quam

de statu et desiderio amici veteris Bacmeisteri cognovisset, in mensa

audivislet, consilia in aula agitata esse, de collega et socio laborum

mag stri, qui praefectus erat studiis et moribus filii regis, eique

adiunctorum nobilium puerorum, adsciscendo: propterea quod septennis

iam, Dux Ioannes, itidem regis filius, una cum Comite Oldenburgensi

Ioanne, qui prcceptoris fidelis institutioni committendus crat,

plurium quam unsus informatoris operam requireret: ibi Burmeistorus

iniecta Bacmeisteri conditionis et voluntatis mentione apud

praeceptorem regium; cui iam ab eo tempore, quo idem in schola

Lunaeburgenii vixerat, notus et familiaris erat, nullo negotio

impetravit: ut regi cum commendaret, sibique collegam expeterer. Quod

eius de Bacmeistero vocando indicium ita clementer accepit Rexiut eum

e vestigio cum literis ablegato tabellario ad se in aviam vocandum

mandaverit.

Vitrici igitur matrisque, et amicorum, inter quos Lucas Cossius,

voluntati obsecundans, vocationi paret; venitque paulo anteferias

Pentecostes quo vocatus erat, et hypodidascali munus, cui destinatus

erat, ex mandato regio suscepit. Id qua fide et vitae integritate

obierit: patris regia munificentia, post iriennalis spatii labores et

molestias exantlatas declaravit; tam abituro quam Wittebergae

commoranti saepiuscule declarata, transmillis ad tolerandos studiorum

sumptus nummis, inprimis honorisica a vidua regina ad contionatoris

aulici munus revocatio, de qua postea.

D missus ex statione aulica patriam cognatosque invisit (ma trem enim

primo suae in Holsatiam migrationis anno amiserat) quibus salutandis

cum pauculas hebdomadas dedisset: U Vittembergam rediit, eodem quidem

erga studia, quo fuerat, amore; sed non erga eadem illa vetera. Tantum

effecerat consuetudo et familiaritas cum aulicis, et praecipue cum uno

eorum, qui Regi a secretis: ut commendatae a parentibus et

praeceproribus, adamatae hactenus et cultae Theologiae amor

exspirasset: nisi qui eius discendae desiderium inspiraverar

adolescenti: idem in iuvene conservasset, resuscitasletve. Ibi enim

iam erat, idque quibus poterat viribus agebat: ut relicto sacrarum

literarum studio, iuri civili cognoscendo se daret. Itaque privatim

explicantem Iustinianeas institutiones audiebat Casparum Alteneich.

Coloniensem, publice Schneidevvinum Cracovium, et Beustium. Sed ab

hac, per iuvenilem temeritatem, recti itineris deflexione, subito ut

revocaretur; fecit Deus, immissa ipsi promissionis, quam parentibus et

aviae fecerat, cogitatione sena; qua ita commotus fuit: ut perpetuum

valedixerit, quam


page 788, image: s818

aggressus erat, iurisprudentiae; pristinisque sacrarum literarum

studiis se totum constanter addixerit; et praeter Melanchthonem, cuius

docentis ab ore etiam ante aliquot annos pependerat, operam dare

ceperit Cl. Theologis Ioanni Bugenhagio, Ieremiam, Georgio Maiori

epistolam ad Ephesios, et Ioanni Forstero psalterium explicanti: idque

non semel aut iterum neque ex inter vallo rarius: sed assidue et

constanter. Siquidem persuasissimum sibi habebat, idque in omni vita

retinebat, et aliis inculcabat: ut ut eximio quis ingenii acumine

esset a natura donatus, insigni iudicii dexteritate praeditus, copiosa

librorum supellectile instructus, laborum ad legendum meditandumque

necessariorum tolerantissimus: praestare tamen modis omnibus, ut

divinitus institutum docentium et discentium ordinem quisque suo loco

servaret: nec ab eo temere deflecteret, cum non frustra Timotheo suo

apostolus de sacris studiis inculcet; sciens a quo didiceris. Hanc

audiendi industriam et discendi modestiam quanto Iehovae eius auctori

gratiorem sueque ordini magis decoram sciebat; tanto impensius ipse

colebat et discentibus commendabat.

Eadem de causa honestum suorum praeceptorum de se iudicium et publicum

Academiae testimonium, quo et aliis innotescere posset, qualem se in

studiis et moribus gessisset, non negligendum iudicavit: sed id ipsum

de more scholarum sibi impertien dum petivit anno quinquagesimo

octavo, una cum triginta quinque competitoribus: quorum ipse primus

suffragiis censorum declaratus est; et impetratum non ad am bition em,

sed ad suam aliorum que utilitatem convertit. Ornatus enim eo privatas

coepit habere [gap: Greek word] : in quibus praeter alia

Livianae historiae partem illustra vit. In studiis etiam Theologicis

eorumque fructu cum aliis communicando, ut quottidie proficeret,

crebrius habendis contionibus se exercuit. Quod cius studium mirifice

iuverunt Georgius Maior: cuius convictu et consuetudine domestica

utebatur, et huius gener, in templo arcis tunc diaconus Paulus

Crellius: quos fideliter monentes audiebat suggestum conscensurus; et

corundem ex eo reversus iudicia sciscitabatur. Horum itaque monitis et

exemplis, ad quae se suasque contiones conformare studebat, inptimis

numine Iehovae, sine quo nihil est in homine, eruditus, et in dicendo

ad populum exercitatior factus, ita placere cepit Wittem bergensibus

professoribus; ut de ipso ad sublevandos ministerii labores,

adiungendo consilia inierint: quae, quod functionis illius partes

antehac nemini assignatae fuerant, lentius procedebant. Itaque

Melanchthon cum cl. viro Ioachimo Camerario, qui tum, quod saepe

solebat, amicum suum intimum Wittembergae invisebat, egit; ut quem

amabat, Bacmeistero si poslet, alibi honestam


page 789, image: s819

functionem dispiceret. Ibi vir optimus, qua erat humanitate, et bene

merendi de om nibus bonis studio, spem inicit de loco conci onatoris

in ludo illustri, qui est Portae prope Neoburgum.

Haec dum illi inter se agunt, et quibus rationibus, quod instituerant,

ad exitum optatum perducerent, porro laborant: nuntius in aulam

Electoris Augusti a Regina ablegatus, venit: qui piissimum regem

Christianum III. rebus mortalibus exemptum refert, quod factum calendis

Ianuarii anno quinquagesimo nono, et literis collegae veteris M.

Caspari Mulenii, Bacmeisterum certiorem facit; teginam viduam, quae

non multo post in sua dotalitia concedere cogitabat, de consilio

Cornelii Amsforti et M. Pauli Noviomagi, requirere ipsius operam, in

munere concio natoris aulici. Impellebant quidem iuvenem praeclara

regis defuncti merita: quae animo haerebant, et clementissima, qua

usus erat, vocantis heroinae gratia: contra retrahebant loci, qui

offerebatur, sublimitas, et formidolosae aulicarum conditionum

vicissitudines. Ambigenti hic dubitationem omnem eximunt, quos in

consilium adhibuerat, Melanchthon, Eberus, et Maior: qui omnes

vocationem oblatam non negligendam dicebant. Persuasus itaque horum

monitis per revertentem nuntium sui adventus spem certam facit:

promislam que praestat; ut primum ritu ordinationis usitato per

ecclesiae Wittem bergensis pastorem D. Paulum Eberum, munus docendi

ipsi commendatum fuit: id quod media fere quadragesima, ut vocant,

factum est, im ponenti bus ei manus una cum pastore, illis vocationis

suscipiendae auctori bus et ibidem verbi ministris.

Publica illa ceremonia verbi minister declaratus, ad suos in patriam

profectus est; cum quibus pauculos dies commoratus Coldingam, ubi

sedem aulae regina vidua fixerat, abiit. Eum in locum ubi salvus

advenit, primamque edendi speciminis causa, ut moris, contionem

habuit, e vestigio opera eius honesto salario conducitur; ipseque de

omni suae conditionis futurae statu plenius edocetur. Hanc novi

contionatoris im missionem sequenti anno sexagesimo nova excepit

felicitas. Volente en im ita divina providentia, urgente idem negotium

Heroina Regina vidua, desponsara ipsi est virgo lectissima, Ioanna, D.

Iacobi Bordingi, mediei regii et professoris Hafniensis filia

primogenita, germana D. Iacobi Bordingi, quondam megapolitani

cancellarii, primariae Anseaticarum civitatum Lubecae consulis soror:

cum qua nuptias sumptibus Dominae suae die quarto Augusti celebravit.

Verum hanc eius felicitatem hum anarum rerum vicissitudo et

inconstantia non diu sivit esse solidam et illabatam. Vix dum enim

mensis abierat, cum ei eripitur socer desideratissimus, vit ob

religionis verae constantem professionem, quae eum a patria


page 790, image: s820

Antvverpia perpetuo extorrem fecerat, propter insignem humanarum et

divinarum rerum seientiam, et, quae individua comes esse consuevit,

vitae sanctimoniam et virtutem minime fucatam memoria sempiterna

dignus. Reverso Coldingam et muneris sui partes fideliter administanti

de [gap: Greek word] , qua Christo legationis suae auctore fretus

pro contione utebatur, et quorundam mores et vitam carpebat, vafris

quidam machinationibus diminutum ituri, consilia agitare apud reginam

ceperunt de accidendo eius salario. Cumque istis artibus nihil

efficerent; novas technas excogitarunt, nec iam de obstruenda ipsius

[gap: Greek word] , sed de ipsomet quoquo gentium amovendo et

prorsus eliminando laborarunt. De quibus cum aliquid ad familiarem

quendam Bacmeisteri emanasset: qui de successore confilium rogatus

fuerat: quod erat fidelis amici, rem omnem ut rescisceret

Bacmeisterus, curavit: sibique in tempore consuleret. Effecit ergo

socrus Bacmeisteri per amicos: ut gener in Andreae Martini, pastoris

ad D. Virginem et professoris Theologiae Rostochii locum subrogaretur:

qui eius conatus, aspirante divina gratia, felicem sortiti fuerunt

successum. Senatus enim Rostochiensis testimonio virorum recte

intelligentium et dextre iudicantium, inter quos David Chytraeus et

Caspar Paselicus consiliarius regius, quae debebatur fidem habens,

literis vocavit Bacmeisterum anno sexagesimo primo mense Novembri

ineunte.

Quas cum accepisset partim paternam DER erga se suosque curam

exosculatus, partim conditionis veteris dimittendae, novaeque

accipiendae causas in timore Domini expendens, et cum fidelibus amicis

serio examinandas communicans, cum quid aliud ageret non reperisset,

salutem suam ceptorum que consiliorum successum Deo commendans,

subsequentis anni initio in viam se dat, et die decimo septimo

Ianuarii salvus suo cum comitatu appulit: nec multo post, approbatis

eius in docendo donis, quae ex unica quam de Psalm. CXXX. habuerat,

contione auditorio toti innotuerant, Pastor Ecclesiae Marianae et

professor Theologiae declaratur. Hisce peractis in Daniam ad reginam

viduam redit, quid Deo duce, suadentibus amicis factum sit, narrat:

dimitti se submisse petit: quod etiam im petrat, quam vis non sine

diffieultate. Regina enim favebat contionatori suo aulico magis, quam

quidam ex eius aulicis, eum que si retinere potuislet, a se non

dimisisset, frustra indignantibus, quibus odio erat eius in docendo

corripiendoque libertas. Cuius rei fidem fecerunt, quo abeuntem

ornavit, honorificum testimonium, et, quae elementiae regiae symbola

veteri ministro cum literis subinde misit, donaria.


page 791, image: s821

Liber dimissus a servitio aulico Rostochium commigrat die decimo

octavo Martii, suique muneris labores ipso Annuntiationis Maria, ut

vocant, festo publica contione exorditur: et reliquas gemini sui

muneris partes pro viribus aggreditur. Statim autem subingressum

muneris sui, quia partim ipse videbat, partim a collegis fidelibus

edocebatur, quo malo civitas tum laboraret, cum nec subditi parerent.

et quam eius inobedientiae causam palam dictitabant, magistratus male

administratae Rei pub. incusaretur: ibi, ut bonus civitaris huius

tamquam corporis politici, una cum symmystis medicus, praecipuis eius

membris luxatis per enormem ab ea, quae im verbo divino recte vivendi

regula praeseribitur, deflexionem, commode in suum locum restituendis

graviter incubuit. Quam ad remusus est, praeter sacras literas, quarum

explicandarum et ad praesentes, qui incidebant, usus accommodandarum

dexteritate insigm valebat, partim prudentia quadam civili, cuius

initia quodam naturae bono habebat, eaque inaula accurata rerum, quae

tractabantur quottidie, observatione anxerat, partim moderata et leni,

qua utebatur in dicendo, ratione, quo ad eius fructum non desperabat.

Neque tamen sevenriori illa destituebatur, quoties malitiae et

improbitaris suorum auditorum pertiacia ita exigebat. Ceterum quod

utroque illo instituto Saturniniam illam animorum turbulentorum

pertinaciam non emollire, nedum expurgare poterat: angebatur quidem

animo et vehementet dolebat: ut qui salutem publicam urbis, et

privatam singulorum serio expetobat: sed tamen solabatur se muneris

recte administrati conscientia, et exemplo Prophetarum et Apostolorum,

quibus eadem in mundo sors contigit: ipsiusque salvatoris nostri Iesu

Christi, cuius nota est de auditoribus suis querela, quos neque cantu

ad saltandum, neque lamentis ad plangendum adducero poruit. Interim de

studio suo nihil remittebat, sed et tempestive et intempestive, ut

monet Apostolus, instabat, omnes diligenter erudiens, et ad virtutum

studia incitans, illos a pravis dogmatibus revocans, et a flagitiorum

sordibus reducens: a,ios solatio relevans; aliis consilio succurrens,

alios etiam auxilio recreans.

Iam in Academia, cuius status ante eius adventum, et aliquandiu post,

non minus quam Rei pub civilis, et at conturbatus et confusione,

qualaborabat, imo opptessa erat, vindicanda, vindicataque

consvervanda, se gessit plane sui similem: et in mandato munere

fidelem, atque contra quasivis difficultates magnan mum et constantem.

Ut primum enim ipsi a collegio Theologico certa lectionum materies,

epistola ad Romanos fuit assignata: ipse e vestigio operi manum

admovit,


page 792, image: s822

et quam scripturae sacrae clavem, ut a magni iudicii viris passim

appellatur, tractare, eius multiplicem usum suis auditoribus monstrare

iussus erat, sedulo praelectionibus publicis illustrare conatus. Ea

absoluta volentibus ita collegis, epistola ad Hebraeos, utriusque ad

Timotheum, Titum, Philemonem: item Iacobi, Petri et Iudae

explicationes subiunxit, cumque ad praxin Theologicam, quae pro

contionibus docendo, redarguendo, admonendo, corrigendo, consolandoque

peragitur, et ad quam plerique sacrarum literarum studiosi se parant,

summopere necessarium putaret, tradere Theologiae initiatis elegantem

et artificiosam docendi ad populum rationem, accepta ex epistolis ad

Timotheum occasione, peculiarem de modo contionandi commentarium

confecit, et cum suis auditoribus praelegendo communicavit. Simili

ratione eruditam typorum veteris Testamenti, quorum multa in epistola

ad Hebraeos mentio, enarrationem aggressus est; quod utrumque scriptum

postea de consilio amicorum publicavit

Hanc novi Testamenti librorum interpretationem publicam excepit

difficiliorum quorundam veteris Testamenti scriprorum expositio. Cum

enim numerus Theologorum, post obitum Henrici Strevii, accessione

Valentini Schachtii redintegratus esset, et prophetarum enarratio,

quam Chytraus extra ordinem, interpretando aliquot de minoribus

[gap: Greek words] libris susceperat, pexuliarem lectorem

desideraret; provincia ipsi demandata est. In qua obeunda

sustinendaque ita se praebuit; ut fidelitatis laudem ab

intelligentribus reportarit. Quod enim a plerisque optimae notae

interpretibus in tractatione sacrarum literarum obsetvari videmus,

primo singulorum verborum et phrasium, quibus divinitus tradita sunt

Prophetica et Apostolica scripta, et quibus conversa leguntur, sivi

veterum, sive recentium translationibus accuratam expostionem,

collationem, et diiudicationem suscipere solebat: cui postea

artificiosam et luculentam enarrationene addebat: denique explicatorum

usum in doctrina, redargutione, instituione et correctione fideliter

monstrabat. Absolvit autem hoe posteriori laborum Academicorum cursu

omnia Prophetarum maiorum et minorum seripta, excepto uno Daniele:

psalmos paenitentiales, qui vulgo ita dicuntur, cum aliquot aliis:

quin etiam vorundam explicationem, de consilio et voluntate collegii

theologici, iteravit: ut in iesaiae vaticiniis omnibus et epistola ad

Romanos, factum.

Atque haecin schola iuventutem studiosam: in templo ad populum praeter

Christianae doctrinae capita, usitatas Evangeliorum pericopas,

passionis Dominicae historiam, hebdomadariis


page 793, image: s823

contionibus totum Psalterium, Iesaiam, Genesin et Exodum explicavit.

Ceterum praeter illos docendi labores, quos in ecclesia et schola

perpetuo hebdomadibus pene singulis subibat, disputandi provinciam cum

in ordinario illo anniversarii circuli cursu, tum extra ordinem, idque

partim domi, partim in collegiis Academicis, subire non detrectabar.

Amabat enim et colebat suo etiam loco erudita et placida de materiis

milibus et necessariis peritorum tum rei, de qua confereudum erat, rum

artis et modi, quo id fieri fas est, colloquia: quae autem secus

instituebantur, tamquam certas legitimi in discendo ordinis

corruptelas, fecundas multorum malorum genitrices, et inevitabiles

bonorum quae ex studiis recte susceptis sperantur, pestes, serio

improbabat et detesta batur conventicula. Hisce laboribus docendi et

informandi commissos suae fidei adiungebat non minorem diciplinae

ecclesiasiicae et Academicae instaurandae, instaurataeque contra

machinationes sive apertas sive clandestinas conservandae, curam.

Erga Academiam, quam, primum ex Dania veniens, miserrime turbatam

offendit, in ordinem et dignitatem restituenda, restitutaque

conservanda idem erat animus, idemque studium Cum enim

probeintelligeret, regiarum scholarum florem et dignitatem ibi perire,

ubi ipsae suo iure et privilegiis non fruuntur; omni cura cum

collegis, qui et ante eius adventum idem agere coeperant, in hoc

incubuit: ut quibus ornamentis et praesidiis auctoritate publica,

Pontificum et Imperatoris a prima eius fundatione, decoratum et

munitum fuit Lycaeum, iisdem ad Dei gloriam, provinciae et vicinarum

regionum decus et commodum, floreret. Quocirca non destitit tam

laudabile et necessarium institutum sedulo cum parastatis industriis

et fidelibus urgere; donec magistratui Academico, eiusque senatui, sua

dignitas et potestas, imo toti rei pub. literariae, suorum

privilegiotum usus restitueretur. Restitutis autem ut recte uterentur,

quibus ea destinata sunt, docentes et discentes, proximus ipsi labor

fuit; utrisque et monitis et exemplo suo ut calcar adderet, perpetuo

studuit: eoqvenomine octies Rectoratus molestias fortiter

exantlavit, et perpetuo fidelis consiliarii munere tum in conventibus

et deliberationibus consilii, tum extra has, probe functus est.

Cum autem non minima studiosorum pars destituta plerumque sit

necessariis ad sapientiam, virtutem et eloquentiam addiscendam

sumptibus: et ad horum conatus praeclaros contra fortunae, ut loquimur,

asperitatem iuvandos, tum publice illustriss. principum munificentia

communis mensa adornata, tum privatim quorundam opulentiorum civium

benignitas iisdem subveniat: utrovis modo, ut sua ad virtutem

tendentibus adminicula


page 794, image: s824

suppererent, pro virili annixus est. Nam et mensa pauperum publicae

rationibus, una cum altero quodam collega, ultra annos decem praefuit;

et quos, sive ex incolarum, sive aliorum liberos mittentium numero,

paedagogos suis adiungere velle intellexit; iis idoneos dum dispexit,

etiam horum commodis consuluit. Verum cum non minoris studii et

laboris sit, secunda fortuna recte frui, quam adversam aequo animo

tolerare; ne quis omnium rei pub. literariae civium sortis melioris

blandimentis in victu, vestitu, conversatione quottidiana, aliisque

abuteretur; Bacmeisterus, et cum clavum gubernationis Academicae

tenebat, et cum tenenti assidebat, vigili oculo observando, voce

libera monedo, et contra nitentes severe coercendo allaborabat.

Talem ergo vitae cursum cum instituisset, gnaviterque utgeret: honores

ipsi non exigui obtigerunt. Nam annos nondum triginta unum nato,

pastoris in ecclesia rostochiana primaria et professoris Theologia in

Academia, functiones binae sunt demandatae: quas felix laborum

urrobique successus, amor auditorum, fama apud exteros excepit. quae

cum ita commendavit aliis ut sequenri statim anno, quo Rostochium

venit, consilio et hortatu collegii Theologici in Academiva

Wittembergensi ab amplissimo Bremensis rei pub. senatu ad munus docendi

in ecclesia sit vocatus. Anno proxime secuto honorifica accessit

vocatio in aulam Friderici II. Danorum regis, ad contionatoris, et in

Academia Hafniensi sacrarum literarum professoris munus: eaque non

tantum abipso heroe literis oblata: sed amicorum in aula et Academia

degentium hortzationibus pressa, et aliquoties etiam altero, qui

sequebatur, anno repetita: ex qua commodorum adipsum et liberos

devolvendorum spes ostendebatur locupletissima. Nec quadriennium ipsum

intervenit, quando pluribus quam quatuor e locis eiusdem opera in

publicis functionibus, iisque dignitare amplissimis et emoloumentorum

fructu minime spernendis, fuit requisita. Primo enim Lubecensium

res pub. anno LXIIX operam dare cepit:qua ratione Bacmeisterum ad

superintendentis munus in suis ecclesiis obeundum impetraret: Nec

multo post misso huius negotii apud senatum Rostochiensis ci vitatis

expediendi gratia, viro gravi et prudenti, senatore suae rei pub

dignissimo, Lunaberga Bacmeisteri patria ad eiusdem generis officium

civem suum expetivit. Successit anno subsequente LXIX. similis

desiderii ab illustrissimo priucipe et duce Holsatiae Ioanne seniore,

Christiani III. Daniae regis fratre, literis clementissimis testata

declaratio; qua ad partes aulici contionatoris et ecclesiarum

Inspectoris deposcebarur, idque cum primo conatu non successisset,

eriam altero anno dux urgere perrexit. Vix dum domum redierat

tabellarius ille prior; cum Regiomonte missus adest cum literis

legatus, nomine amplissimi, ex vereri oppido senatus; qui


page 795, image: s825

Bacmeisterum ad defuncti pastoris M Christophori Langii locum

suscipiendum, incitante et urgente hoc negotium D. Ioachimo Morlino

cpiscopo Sambiensi, abduceret. Post omnes intra anni spatium,

illustriss. princeps Wilhelmus Brunsuicensium et Lunaeburgensium dux,

sui desiderii indices literas misit; quibus ad generalem totius sui

ducarus ecclesiarum et scholarum inspectionem gubernationemque

allicere conabatur, et quod priori non successerat, id secunda vice

per virum praestantissim um et de sacris Theologiae studiis praeclare

meritum Martinum Chemnitium, urgebat: cui velut succenturiatus ex

eadem Bruns Wicensium ecclesia M. Gregor. Stammich. accedobat.

Afferebant illi vocationis, quam divinitus offerri dicebant,

amplextendaenecessitatem: doctrinae, quae in Academia et ecclesia

sonat, alibi propagandae et contra ertores defendendae, fructum: nec

dissimulabant, quae timenda forent ex neglecta vocatione tum in iis

locis incommoda, tum in animo vocati pastoris cruciatus: extollebant

dignis laudibus principis in pietate ardorem, depromebant sua, ut

amicorum, desideria et benevolam voluntatem. Hic vero qui in sola

vocationis divinae certitudine totius negotii decisionem positam

censebat; tum denique ex Deo pristinae suae stationis mutationem esse

statuebat: si ille magistratus oppidani auditorum que animos ad

concedendum aliis sui pastoris usum inflecteret: et quos prudentes et

fidos, bonique consilii spiritu instructos, habebat amicos, ab ea

sententia in contratiam non euntes animadverteret: Horum vero nihil

quid omnibus rationibus diligenter ponderatis deprehenderet: divinitus

se retineri firmiter statuit: ut qui eandem dimittendourm, quae est

admittendorum verbi ministorum rationem tenendam: et proinde

quemadmodum neminem invitae et iustis de causis repugnanti ecclesiae

obtrudendum: ita nec quemquam ab tadem retinere honestis conditionib.

volenti, avellendum optime sciebat. Reliqua magnatum gratiae,

dignitatum, commodurum, iucunditatum allectamenta: quibus mundana

arrident, lubens relinquebat, sibi unum spectandum ratus, qua ratione,

quem locum ipsi Dominus assignaverat, in eo fidelis et frugi servus

deprehenderetur. Qua cogitatione repulit omnia illa incommodorum

terriculamenta: quibus eum in aliam mentem viri illi praestantes,

quorum meminimus, permovere non malo studio nitebantur. Atque hae

omnes tam honorificae tam opimae conditiones, intra unius anni spatium

oblatae sunt: ac Lubecensium quidem res pub propositum suum et per

ministerii literas et per magnificum consulem Isermannum Vechtelden,

Bacmeisteri familiare urgere non destitit: et, cum post quadriennium,

partim componendae cuiusdam controversiae gratia, quae mota erat

ministris verbi a quodam corum collega Ioanne Beato, et quibusdam

aliis ex auditorum numero, de administratione

eucharistiae, partim alius salutaris negotii causa, de certa


page 796, image: s826

concordiae formula, quam Suevicae ecclesiae Saxonicis offerebant

ineunda, Theologorum quorundam consilium et opera requireretur;

Bacmeisterum Rostochio, ut alios aliunde vocandos curarunt. Nec

vicinis tantum Bacmeisterus; verum etiam remotioribus sama nominis sui

notus fuit: id quod abunde evincit illustrium Austriae ordinum

vocatio. Cum enim anno LXXIX. comites, Barones et nobiles istius loci

requirerent, qui ecclesiarum et scholarum suarum, quibusreligionis

sincerae exercitium publicum ab imperatore Maximiliano II.

clementissime concessum erat, visitandarum curam et labores

susciperet; consensum firmum in doctrina, concordiam stabilem inter

docentes, ordinem legitimum in ceremoniis constitueret: ad cam

provinciam subeundam Bacmeisterum misso legato, viro apprime nobili

Wolffagango Christophore a Memmingen, vocarunt. Hic vero impetrata ad

illustrissimo principe Ulrico Megapolitiano et ab Academiae et urbis

senatu abduccndi sccum ad tempus aliquod Bacmeisteri potestate, sub

initium sequentis anni LXXX iter ingressus, cumid, cuius causa

evocatus fuerat, expedivisset, invitis ordinibus Rostochium reversus

ad suos est. Fuerunt et aliorum principum atque civitatum iudicia de

Bacmeistero honestissima, literis etiam favoris ac benevolentiae

plenissimis declarata: quae in praesentia omittimus. Bacmeisterus

autem perspecta suorum in se civium volumtate ac studio totius rei pub.

Rostochianae: Iubens in veteri sede substitit. et a qua ornatus ipse

erat repub. cam contra ope et consilio suo amplificare et conservare,

quaqua potuit, allaboravit.

Postquam ergo bonum certamen certasset, vitaeque suae curriculum in

fide decurrisset, soluturus tandem Dominus et perfectissima libertate

donaturus servum, impositurusque ei coronam iustitiae, quam reposuit

omnibus revelationem ipsius diligentibus; coniecit ipsum in scorbutum

aliasque huic coniunctas infirmitates, cum quibus aliquandiu in vera

fide et patientia luctatum tandem liberavit, et ad se transtulit anno

millesimo sexcentesimo octavo, die nono Iulii, aetatis septuagesimo

octavo: cum toto decubitus supremi tempore mens ipsi integra ad

extremum usque halitum constitisset, nec ecclesiae ac rei pub.

Rostochiensis curam deposuisset. Elatus est frequenti funere eadem in

urbe: ubi Academiae et ecclesiae quadraginta sex annis praefuerat.

Defuncti memoriam ac merita celebrarunt epitaphiis carminibus viri

clariss et doctissimi: quae typis procusa exstant. Unum Eilhardi

Lubini Th D. et generi Bacmeisteri lubet adicere:

Si quem de cunctis bene praclareque merendi

Infractum studium maturo fregit ab avo;

Ardui et officii labor, et cura ardua et ingens:

Te venerande senex, senior meritissime fregit;


page 797, image: s827

O desiderium, et nostri spes magna Lycai,

Et late fragrans flos, Bacmeistere, Roseti.

Ad cuius tumulum passis laniata capillis

Strata iacet Pietas: rerum et prudentia victrix,

Iuncta suae Sophiae, tam sidum deflea alumnum.

Inprimis Varni haec ad curva fluenta Rhodanthe,

Et templa atque scholae, tam fidi clade patroni,

Atque Patris, gemitus imo de pectore ducunt.

Clade Patris, quae quanta siet qualisque, futura

Forte brevi et ventura dies atque hora loquetur.

Interae securus agas sine parte pericli

Aeterni placidique tenens tutissima portus:

Dum nos congeries obnubit turbida rerum,

Et cymbam in pelago hanc sors non satis aqua fatigat;

Et pulsatque rotatique et parte incursat ab omni

Fluctibus et scopulis, non unus turbo procella.

Dum quoque nos tandem portum teneamus eundem,

Et mox in pqtrio tibi coniungamur Olympo.

De scriptis eius sunt haec: lib. de mode contionandi: Explicatio

historia passionis, mortis, et resurrectionis Christi: Theses de

sacramentis cum notis zacharia Ursini: et si quae nobis nondum

cognita.

Ex oratione parentali dicta a Paulo Tarnovio Th. D. et Professore

Rostoch.

POLYCARPUS LYSERUS.

NAtione Polycarpus Lyserus fnit Suevus, editus in agro Wirtembergico,

Winendae oppido, anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo secundo,

die decimo octavo Martii, hora quinta pomeridiana. Patrem habuit

Casparum Lyserum, pastorem et superintendentem Winendensem: quem

Polycarpus vix bimus amisit.

Mater exsatio viduitatis tempore, sibi liberisque rectius consultura,

ad secunda vora transiit et Luca Osiandro Theologo nupsit,

ecclesiastae promum aulico Wirtembergico, post Stutgardiano, tandem

Eslingensi. Hic non vitrici, sed patris affectu, privignum suum

prosecutus, pietatis et literarum fundamentis puerum statim erudivit.

Scholas ergo quas triviales vocant, ingressus, primum Blabyra in

coenobio reformato, duobus miliaribus ab Imperiali Ulma, deinde

Stutgardiae, prima studiorum fundamenta felicissime posuit: ita ut

anno aetatis deciio quarto,


page 798, image: s828

Graecis et Latinis literis excultus, inque artibus Logicis magna cum

cura exercitatus, ad Tubingensium Academiam, de consilio parentis et

praeceptorum se conferret: dignusque iudicaretur, qui in numerum

alumnorum Principis Wirtenbefgici cooptatus, publicis sumptibus

aleretur.

Auream hanc discendi occasionem nactus Polycarpus, recte ca utendum

sibi esse censuit: ac proinde alumnum sive stipendiarium se esse

assidue cogitans, non otio, non comessationibus, non voluptatibus, non

luxui in vestitu; sed pietati, continentiae, honestati, diligentiaeque

incumbendum sibi esse, rectissime staturit. Itaque cum iis indiciis

virtutis et diligentiae in ipsa adolescentia, se omnibus commendaret,

mox primam lauream studiorum est consecutus. Deinde ex hac meta

legitimo curriculo tamquam ex carceribus ad Magisterii in bonis

artibus honorem contendere et aspirare coepit; quem et suis

felicissimis conatibus et consentientibus suorum praeceptorum

suffragiis ita adeptus est; ut inter comopetitores triginta duos, natu

maioures omnes, ipse natu minimus, octodecim annorum iuvenis, primum

locum fuerit sortitus. Pari diligentia, cura et studio, cum ex caltris

Philosophicis ad scholas Theologicas transiisset, usus est. Nam per

annos trex cum dimidio continuo, semper lectionem Theologicam cum

Philosophicis studiis coniunxit; omnes in Theologica faculate Doctores

audivit; contionibus facris diligentissime interfuit: nec non

respondendo et opponende in publicis disputationibus talem se

probavit: ut non modo Professoribus satisfecerit studio

diligentiaque sua: sed dignus etiam visus, cui ecclesiae ministerium

commen daretur. Itaque publice die octavo Martii, anno septuagesimo

tertio, cum invocartionc nominis divini et consueta manuum

impositione, coram universa ecclesia ministerio initiatus est.

In collegio etiam illo Tubingensi praeclaro, ubi illustrissimus

princeps quam plurimos beneficiarios, veluri seminarium ecclesiae

alit, de consilio praeceptorum non modo studia, sed mores etiam

adolescentum rexit: ita ut non modo ipse quottidie ad egregios

profectus elaboraret; verum etiam aliisad ingrediendas veras vitae et

studiorum rationes esset [gap: Greek word] . Postea anno aetatis

vicesimo primo uni certi functioni ecclesiasticae in oppido

Gellersdorff, sub ditione tunc illustris et magnifici Domini Michaelis

Ludovici, Baronis a Buchaim, Dapiferi hereditarii austria inferioris,

ac Consiliarti Augusti, est praefectus: unde fama de ipsius praeclaris

in docendo donis mox univerversam Austriam, vicinasque regiones,

omnium sermone percrebuit; ut non modo Viennam Austria multoties ad

habendas contiones: sed et a proceribus Styria, ad pastoratum

Grezensem illustrem sane provinciam, sollenniter fucrit evocatus.


page 799, image: s829

Verum eum neque patronus. neque ecclesia ipsa Gellersdorffensis, in

dimissionem Polycarpi consentire, tantique Doctoris iacturam facere

vellet: neque ipse oblatam, quantumvis splendidam atque opimam

provinciam, invita ecclesia capessere voluit.

Fato autem quodam singulari et occulto Dei nutu ac arbitrio accidit;

ut tum sic iubentibus praeceprotibus, Tubingam excurreret, ibique

summum in Theologia gradum una cum Hunnio, sibi legitime conferri non

tam peteret, quam ultro a Tubingensis Academiae Theologis oblatum,

magno cum applausu reliquorum ordinum impetraret; anno aetatis

vicesimo quarto: qui erat Christi millesimus, quingentesimus,

septuagesimus sextus.

Sub id tempus in Saxonia locis suis moti et Wittemberga eiecti fuerunt

Caspar Cruciger iunior, henricus Mollerus Hamburgensis, Fridericus

Widebramus, et Christophorus Pezelius. Ibi cum de pastore,

Wittembefgensi ecclesiae in locum Caspari Eberhardi demortui

praeficiendo, deliberaretur: Lyserus constanti omnium ordinum consensu

literis Electrois Augusti sollennibus fuit evocatus, mense Novembri,

anno septuagesimo nono.

Videbat lyserus equidem muneris oblati dignitatem, cum onere

multiplici coniunctam, eamque deprecasbatur: sed accedente ad

Electoris Saxonis voluntatem principis etiam Wirtenbergici Ludovici

permissu, officium resignavit in Austria, novum acceptavit. Venit

wittembergam mense Fehruario, anno septuagesimo septimo, aetatis suae

vicesimo quinto: et de mandato Augusti Electoris ecclesiae illius

pastor, ac reliquatum Superintendens, a Iacobo andrea publice

inauguratus est; mox codem anno in ordinem Professorum Theologicorum

soleniter cooptatus, atque consistorii ecclesiastici Adsessor

declaratus.

Hic curis laborbusque ita flagitantibus, cum Apellis Germanici Luca

Cranachii, consulis Wittembergensis filia, virgine egregia, nuptias

celebravit, anno millesimo, quingentesimo, octuagesimo, aetatis suae

vicesimo octavo. Ex hacliberos suscepit tredecim; neputes vidit tres,

et neptem unam.

Inciderunt autem initia ministerii ipsius Wittembergensis in id

rempus: quo impensis curaque Augusti electoris lIber concordia fuit

conscriptus, et claculo plurimorum approbatus. Hoc ergo in opere

promovendo ipse, una cum aliis, Wittemberga, Torga, Lipsia, Misena,

Hertzberga, et alibi, partes minime postremas sustinuit: et

subscripriones expo scere necesse habuit ab illis: qui publicis

docendi muneribus, ucl in ecclesiis vel scholis, tum erant praefecti.

Anno octogesimo vertio, mense Ianuario, convenrus Quedlinburgi

Theologorum


page 800, image: s830

institutus est, de Apologia libri concordia. Hic Lyserus quoque de

voluntate Electoris Augusti interfuit.

Subsecuto anno octgesimo quarto, mense Maio, Dresda instituta est

synodus; in qua deliberatio de concordia aliqua inter Lutheranos et

Calvinianos, ut vocant, sic petente rege Navarrao, agitata: quod

negotium Magdeburgi postmodum resumptum. Istisin congressibus et

Lyserus adfuit: ac consilia quae puta bat ecclesiae saluti futura,

dedit.

Eodem ferme tempore, cum Theologi Anhaltini subscriptionem recusarent;

gemina snit indicta synodus: una Lipsia anno octogesimo quinto: ubi

refutatio Anhaltionrum sub nomine Timothei Kirchneri post edita est:

altera Hertzberga: in quarum utraque itidem Lyserus non postremas

tulit, opponente se potissimum Wolffgango Amlingo Theologo Servestano:

in disputatione de persona Christi et communicatione idiomatum: quae

praecipue ventilata. Anno eodem octogesimo sexto, die undecimo

Februarii, in vivis esse desiit Augustus dux et septemvir Saxonicus,

rerumque potitus est filius, Christianus, elector Saxoniae. Ibi cum

aliud agens Lyserus, conditionis opimae occasionem apud Brunsuicenses

sibi obtingere, datis ad aulam literis, ostendisset: resonsum plane

[gap: Greek words] tulit: utfrueretur, quam sibi oblatam

putaret, felicitate: ecclesia Wittembergensi de alio pastore

prospectum iri. Hoc responso ordines consternati non literis modo, sed

et legatis ad aulam Electoralem missis, causas plane sonticas,

exposuerunt; ob quas de retinendo Lysero sint solliciti: verum irrito

plane conatu. Sic ergo Polycarpus dimislus, ipso brumalis solstitii

tempore, instructusque praeclaris testimoniis, ab Academia, a

consistorio ecclesiastico, a Facultate Theologica, a senatu

deniqueoppidano, Brunsuigam concessit, ac initio quidem coadiutoris,

postmodum vero superintendentis munere ibi functus est. Hac autem

quoque in statione ut morsus tum Calvinianorum, ut appellantur, tum

fratrum quoque falsorum effugere non potuit: ita acriter certamina

omnia depugnavit: atque anim os hominum sibi devinxit.

Sexennio igitur circiter post, cum mortuo Christiano I. summa rerum ad

Fridericum Wilhelmum Ducem, tutorio nomine ac iure, pervenisset:

Lyserum Wittemdbergam revocavit. Vix autem annum unum Wittemberga

commoratus, mortuo Martino Miro, Lyserus in aulam electoralem est

evocatus, quo anno Christi nonagesimo quarto, supra sesquimillesimmum

concessit. Dresda ergo cum contionatrios aulici partes primas

suscepisset: statim cuivis gratus fuit, ingeniorum iudici perspicaci

cumprimis autem ipsis Pricipibus, Proelectori, deinde Electori ipsi,

vidua item electorali ac coniugi serenissimae. Interea autem ipse,

quod sui erat muneris atque officii sedulo curabat, et in


page 801, image: s831

erudiendis informandisque iunioribus Prineipibus Electoralibus

utriusque sexus, singufari prudentia, fide ac industria versabatur: id

quod praeter viva rerum doeumenta, abunde satis testantur

Institutiones Catechetisa in utraque lingua Germanica et Latina iterum

iterumque editae, iurisque publici factae. Eadem in functione varia

certamina cum variis subiit, non modo cum iis, quos a Calvino

agnominant Lutherani, sed et cum aliis. Nam cum Samuele Hubero Bernate

Helvetio; qui ex patria progreslus, Wittembergam venerat: ibique dogma

absurdissimum de universali omntum electione, etiam reproborum

redemptione sparserat: cum isto, unquzam, totis annis septendecim

pognavit. Deinde cum Iesuita Ingolstadiensi Iacobo Gretsero, ob

publicatam historiam Hascnmullerianam publicum ei intercessit

certamen: in quo post unam atque alteram velitationem illud poetae

usurpandum sibi statuit:

Cede repugnanti: cedendo victor abibis.

Fuit ei etiam certamen cum Gleselio, patre Andrea, Capuzino quodam

Pragensi, et aliis, ut de privatis velitatiunculis, quas cum quibusdam

falsis fratribus sustinuit, nihil dicamus; nihil eriam de contionibus,

meditationibus, ecclesiarum et scholarum visitationibus, pecuniae

eleemosnariae administratione, pro viduis et pupillis ministroum per

electoratum Saxonicum a d. Augusto Electore legatae.

Haec dum agit, en tibi lenta quaedam, et omnem medicorum industriam

fallens febricula, vires eius ita paulatim depascitur: ut ad

postremum, inevitabilem ei attulerit ex hac vita migrandi

necessitatem. Senserat ipse mali huius semina iam ante sepotennium, et

quidem tanto impetu omnes vires corporis occupan tia; ut iam tum sibi

diuturniorem vitaehuius usuram vix polliceri posset. Sed Deus, qui

mortuos suscitat, et lassis vires suffi cit, ex mortis faucibus cum

tunc extraxit, novasque ipsi vires concessit. Sic aurem ipse pristinis

viribus restitutus, nihil prius aut antiquius habuit; quam ut

demandato muneri, quo par erat, studio atuqe fide iterum vacareposset.

Nihil proinde intzermisit eorum, quae suiesse officii arbitrabatur:

magno quidem cum ecclesiae commodo, sed cum maiore virium detrimento.

Sic enim perpetuis curis, vigiliis, laboribus, itineribus, virium

vigore paulatim magis magisque absumpto, tum respitationis

difficultatem, tum reliquorum membrorum externorum lassitudinem

acinfirmitatem, indies augeti animadvertit Accesserunt varia alia et

gra via symptomata; quorum paroxysmos aliquot vehementionres, tum

alibi, tum paulo ante obitum Torga sensit, in ipsis comitiis

provincialibus cum pro rostris sacris stans, deque rebus gravissimis

verba faciens, citius contioni colophonem imponere necessum haberet,

quam praefixam


page 802, image: s832

telam pertexuisset. Inde Dresdam reversus, medicorum quidem consilia

minime neglexit: sed viribus indies decrescentibus, tempus instare

animadvertit, quo corporis huius ergastulo, et laborum omnium iugo

solutus, ad Deum migraret. Proinde domui suae recte disposuit, et

testamento cavit: qua ratione bona et facultates ad heredes pervenire

debenat. Ubi et pauperum rationem habuit, centenis aliquot florenis,

in istorum usum destinatis, Et cum singulari quodam amoris affectu

Wittembergam et tenuioris cumprimis fortunae sudiosos, qualex

plerumque esse solent, studiis Theologicis qui se manciparunt,

prosequeretur; testamento etiam cavit; ut quotannis in die Polycarpi

et elisabetha, cetta quaedam pecuniae summa impenderetur, in lautiorem

victum corum, qui communi mensa uterentur. Sic reliqua privata,

singula ac universa atque adeo accurate disposuit; ut nullam litis aut

contentionis materiam, heredibus post se relinqueret. His omnibus ita

rite dispositis, uxorem, liberos, aliosque propinquos et amicos ad se

vocavit: et plerisque plorantibus, ipse solus imperterritus, exitum

vitae iam sibi instare, signisicat. Collegis vero Theologis astantibus

sancte testatus est: se mortesua obsignaturum cam doctrinam; quam voce

et calamo contra quosvis, tum veteres, tum recentiores haereticos,

publice propugnasset: neque vel latum unguem ab hac doctrina

recessurum: quin laeto animo migraturum iam ad Christum Servarorem

suum, cui paratus sit rationes reddere de doctrina, hactenus a se

asserta.

Tandem vicesima secunda Februarii, cum sese ad quietem quasi

composuisset, in Domino quiete obdormivit, vix ipsis adstantibus id

animadvertentibus, anno christi millesimo sexcentesimo decimo, aetatis

suae quinquagesimo octav, nondum completo.

Edidit Theologica viria: ex quiobus sunt libri tres harmonia

Evangelica: passio Domini nostri Iesu Christi secundum quatuor

Evangelistas paraphrasi exposita, et in certos actus tribura:

commentarius in Genesin: Christianismus, Papismus, et Calvinismus

eiusdem, id est, triplex explicatio Catecheseos Lutheri; prima

ostendit quibus in capitibus Lutheranis cum Calvinistis, altera, in

quibus Evangelicis cum Papistis conveniat, tertia, quomodo Christianus

doctrinam Catecheticam ad usum transfere in exercitiis paenitentiae

debeat: consitium de exorcismo: et si quae alia, de quibus

Bibliothecae. Tantum de Polycarpo Lysero ex oratione sunebri a

Leonharto Huttero D. Theol. et professore Wittemberg: dicta: item ex

elenchis librariis.


page 803, image: s833

IOANNES PAPPUS.

HIc natus est anno Christi millesimo, quingentesimo, quadragesimo

nono, die decimo sexto Iannarii, Lindavii ad lacum Acronium, patre

viro nobili Hieronymo Pappo, consule Lindaviensi prudentissimo, viro

armata togataque militia claro, et de religione ac repub. Christiana

bene merito: et matre itidem nobili femina, Barbara Funckia,

balthasaris Funckii, consulis Memmingensis filia.

Postquam in schola patria, a Martino Bremio Isnensi, viro doctissimo,

rudimenta trium linguarum principum, Latinae, Graecae et Hebraicae sic

satis percepisset: at que fundamenta Dialectices iuxta et Rhetorices

iecisset, mense Martio anni millesimi quingentesimi, sexagesimi,

secundi a parentibus, augendae eruditionis ergo, ad Argentinensem

Academiam primum missus est; ubi ad classem primam promotus, cam in

discendo industzriam et diligentiam adhibuit; ut anno proxime

sequempte, ad publicas auscultationes, a clarissimis tum temporis Acad.

ephoris admissus sit.

Hinc anno sexagesimo quarto Tubingam profextus, ibidem mense Septembri

eiusdem anni, aetatis decimo quinto, primum in Philosophia gradum

adeputs est. Indeanno sexagesimo sexto ad aulam vocatus, generosorum

duorum Comitum Falcosteinensium, Wolfgangi et Friderici Melchioris,

privatam institutione suscepit. Cum vero parens ipsius ardentissimo

purioris doctrinae zelo flagraret, et religionis sincerae acerrimus

videx ac propugnator esset; utpote qui non solum Wittemberga,

reverendi Patris, Martini Lutheri, anditor diligens fuerat; sed

imperterritum se quoque testem eidem praebuerat, cum anno decimo

octavo a Leone decimo Pontifice, revocatione thesium de indulgentiis

propositarum urgente, et diris anathematum comminationibus comfessore

Dei gravante; ad generale ille atque liberum et legitimum concilium

appellaret; voluit hic parens, ut vitae aulicae filius valediceret, et

ad Academiam rursus se conferret; studiumque sanctae Theologiae,

Tubingae prius inchoatum continuaret, sicque appellatioem Lutheri,

cuius testis ille fuerat, quantum posset, prosequeretur.

Anno itaque sexagesimo septimo, mense augusto Argentoratum revetsus,

totum se studio Theologico addixit, in quo moderatore, et praeceptorem

habuit Ioannem marbachium, Acad. Argentinensis tum professorem, et

ecclesiae Antistitem. In eodem studio tantos, divina gratia,

progressus fecit, ut biennio post Reichovillam missus ist; ubi ea

fidelitate ministerium suum obiit; ut eius loci Superattendenti,

Nicol. Cancerino carus acceptusque fuerit.


page 804, image: s834

Revocato inde anno millesimo quingentesimo septuagesimo, aetatis

vicesino primo, ad Argentinensem Academiam, lectio primum Hebraica

demndata est, mox propter singulares ingenii dotes, et Theologica

professio in scholoa, et docendi munus in ecclesia commissum. Ad eos

igitur dignitatis gradus evectus, quo maiori auctoritate officiis sibi

commissis praecsset; anno septuagesimo primo a clarissimis Academiae

Basiliensis Professoribus, tum tem poris, Magisterii gradu

condecoratus est.

Post honestissimo Facultatis Argentoratensis scholae Theologicae

testimonio instructus, Tubingam iterum petiit, cum que ibidem

cruditionis suae aliquot speccimina edidisset: vicesimo tertio Novemb.

anni septuagesimitertii S. Theologiae Doctor, suina cum laude et

applausu renuntiatus est.

Ad Argentinenses reversus, Spartam, quam nactus ferat, ornavit; et

utrique officio, tam Academico, quam Ecclesiastico, qua potuit fide,

dexteritare et industria praefuit. Matrimonio sibi dehinc iunxit,

virginem Mariam Magdalenam, ex vetustissima Linsiorum a Dorndore

familia, oriundam quae cum prudentia, observantia, humanitate, et

morum amabilitate eidem conhabitavit. Ex ea suscepit filium unicum

avitae laudis aemulum, Ioannem Pappum. In Academia ea non solum

praecipuos S. scripturae libros explicuit, et commentationibus

illustravit; sed ad tempus Historica quoque professus est, anno

octuagesimo septimo ad hanc subeundam prodinciam vocatus. Christianae

religionis nostrae capita fere omnia disputando defendit; eorumq

veritatem contra adversarios tam Pontificios, quam Calvinianos publice

asseruit Visitaturam collegiorum et Academiae semel, Decanatum vero

quinquies gessit, et Rectoris Magnifici officio bis functus est. Ubi

erga collegas humanum, erga officium facientes studiosos benevolum,

erga negligentes, gravem et severum se praebuit.

In ecclesia Argentinensi anno septuagesimo octavo pastor summi templi

est factus, cui tamen officio ob multas ac varias, tam Academieas,

quam ecclesiasticas occupationes; abdicare sese, anno nonagesimo

tertio, coactus est. Conventui eccleciastico, per annos viginti novem

praefuit, anno octuagesimo primo ad hoc officium cooptatus. In co

autem tanta prudentia versatus est; ut ecclesiarum ministri,

inspectioni illus commissi, consilia et actiones ipsius suspexerint et

admirati sint, Deoque pro eximiis in ipsum collatis donis, gratias

egerint.

Exteris quoque ob nominis celebritatem innotuit. Nam anno nonagesimo

Ementingam ad habendum cum Pontificiis colloquium: et anno nonagesimo

primo Augustam, una cum Nicolao Selneccero ad componenda intestina,

quae lbidem exorta erant dissidia, vocatus est. Discipulos plurimos

habuit, quorum plaerique magna cum laude, non solum ecclesiis in

Argentinensi


page 805, image: s835

urbe et agro praesunt; sed in aliis quoque Germaniae locis ministerio

funguntur, et cum fructu, quae ab illo acceperunt, ecclesiae

communicant.

Cum autem annos quadraginta duos, ecclesiae et scholae, pro virili sua

inserviisset; placuit omnipotenti Deo, enervato laboribus corpore,

curis atque molestiis variis exagitatum, liberare, et ad se ex

hacaerumnosa vita placido mortis genere, absque manifesto acrioris

doloris sensu, somnum seferentis, ad patriam caelestem vocare. Quod

factum die decimo tertio Iulii, anno, quem ipse hoc versu, si bi in

inscriptionibus familiari, expressit:

AD flneM sI quis se parat, ILLe sapIt

Scripta tam didactica, quam polemica aliquot edidit. Restant plura,

partim unchoata, maturiatatem tame nondum adepta, partim vero

absoluta, dugna quae et ipsa lucem adspiciant.

De controversia, quae ei cum I. Sturmio intercessit, exstant libri: ad

quos lectorem cupidum remittimus. Nobis haec in praesentia sufficiunt,

desumpta ex scripto publice proposito, et exconcione in funere eius

habita.

AMANDUS POLANUS.

AMandum Polanum voluit Deus lucis huius usuram accipere Oppavia

silesiorum, parentibus honestissimis, Henrico Polano a Polansdroff,

syndico illius rei pub et Martha Cominia: anno Messiae exhibsti,

milleskmo, quingentesimo, sexagesimo primo, die decimo sexto, Dccem

bris.

Puer Liberalium elementa artium in patrio ludo didicit. Inde anno

millesimo, quingentesimo septuagesimo septimo, quo et fidelitatis

iuramento se Silesia rodolpho Imperatori obstrinxit, cum idem

Vratislavienses praestarent, eo venit; inque scholam Elisabethanam est

adscriptus: in qua sexennium ipsum posuit. Ibi statim, ut fit, indolex

eius et ingenii felicitas sese exseruit, et probata fuit

praeceptoribus, iuventutis informatoribus ibi celeberrimis, Petro

Vincentio, Nicolao Steinbergero, et Casparo Britmanno. Condiscipulatus

necessitate iunctos sibi habuit Bartholomaum Pitiscum, electori postea

Palatino a sacris: Ioann. Schachmannum et alios.

Vratislavia Tubingam uberioris doctrinae causa abiit; ibique

occasionem noctus studiis commidam, plutimum Theodorici Snepsii

moderatione in docendo et dexteritate delectarus est, quam et deinceps

saepe commendavit. Cum autem in publica quadem disputatione a praeside

D. Iacobo Andrae in vitatus esset: ut de electione conferret: ipse

constanter illud [note: * Rom. 9 v. 11. ] Apostoli pronuntiatum adseruit:


page 806, image: s836

Nondum natis pueris, cum nihil fecissent boni velmali: ut propositum

Dei, quod est secundum ipsius electione, id est, non ex operibus, sed

ex vocante; firmum maneret. quin et privatim super codem argumento

interrogatus, indivavit; cur in disputatione, quae tum Lamberto Danao

cum codem D. Andrea intercedebat, subscriberet; et veritatem a Danai

partibus stare dixit. Itaque suo isto responso quosdam commovit: ut

penitius rem totam considerarent: quorundam vero, ut fit, animos a se

alienavit.

De consilio igitur celeborrimi medici Iacobi Scheckii Basileam se

contulit, ab coxdem Scheckio, D. I. Iacobo Grynao commendatus. Factum

id anno Christi millesimo, quingentesimo, octogesimo tertio. Civibus

Academiae illius adscriptus est a restoretunc Christiano Urstisio:

totumque animum ad Theologiae studium applicavit. Exinde variis in

regionibus Geneva, Basilea, Haidelberga, in Moravia, et alibi, tum

aliis Baronibus erudiendis operam suam addixit, tum inprimis generoso

cuidam Zerotinio.

Anno millesimo, quingentesimo, nonagesimo, mense Novemb. de voluntate

illustris et generosi D. D. Caroli senioris, L. Baronis Zerotiniani,

ipsi ne cogitanti quidem tale quicquam a D. Grynaeo persuaso, Theolog.

Doctoris honor collatus est: promotore D. Ioanne Brandmullero pastore

ad S. Theodorum minoris Basileae. Id quod non citra singulare Dei

consilium factum ducimus. Elapsis enim annis sex, eidem promotori suo

in explicatione Veteris Testamenti successorem eum destiarat.

Nam cum anno nonagesimo sexto, Malachia prophetae explicatione publica

Geneva absoluta Basileam rediisset: ordinaria vocatione invitatus

professionem librorum veteris Instrumenti in se suscepit: quam et

obiit fideliter, annis quatuordecim, ad vitae usque exitum. Quo

intervallo publicis praelectionibus illustravit Danielem et Ezechielem

prophetas, bonam item psalmorum partem: praeter lectiones

extraordinarias, quas diebus Iovis et Sabbati habuit: ut nihil de

disputationibus et aliis exercitationibus publicis dicamus. Fuit ita

que Polanus ornamentum Academiae Basileensis: eique decus magnum et

ingenio et scriptis suis adiunxit.

Tandem anno millesimo sexcentesimo decimo, die decima octava Iulii

intra duodecim am et primam noctis placide exspiravit: cum totus

morbi, febrilis nempe ardoris, tempore voluntatem suam divinae

voluntati aggregasset, scripturae sacrae dictis firma fide se

erexisset, animamque Christo Servatori unico, identidem commendasset.

Illatus est honorifice sepulcro proximo suae Maria Grynaa uxoris

primae: cui accubant sorores tres, Susanna, Salome, et Irene; in

peristylio templi cathedralis Basileae. Ut autem ante annos aliquot

Ioannes Oecolampadius: ita et Polanus anno undequinquagesimo et vitam

et functionis curriculum


page 807, image: s837

cum laude finiit. Monumentum ei a socero D. I. Iac. Grynao scriptum

est huiusmodi:

CHRISTO SERVAT. SACRUM. AMANDUS POLANUS A POLANSDORF, THEOLOGUS

BASILEENS. LITERATISS. QUI DEXTRE DOCENDO, ACCURATE SCRIBENDO,

LUCULENTER OSTENDIT EGREGIA INGENII BONA, IUDICH DONA, HU MANAE VITAE

PERTAESUS MORTALE CORPUS HIC DEPOS. XVII IULI ANN. CIC DC X. AETAT.

XLIX. AT ANIMA COELUM ADIIT. QUO ET MARIAE GRYNEAE PRI. UX. ANIMULA

QUIQQUENNIO QNTE EVOLAVERAT: NON MULTO POST LAVINIA CANONIA BONONIENS.

SOCRUS LECTISSIMA: UT ET SALOME WASSERHUN. ALTERA CONIUX FIDELISSIMA:

IN COELESTEM COLONIAM TRANSLATAE UNA CUM PRIUS DEFUNCTO BEATAE

AETERNITATIS DONA EXPE CTANT. [gap: Greek words] .

Illustres in hoc fuerunt vera pietas et solida eruditio. Valuit enim

ingenio iurta et iudicio: scientia linguarum principum, et

ecclesiasticae antiquitatis. In officio fuit adsiduus: studia

adolescentum, etiam generosorum et illustrium sua diligentia

excitavit. Summum in Academia Basiliensi magistratum semel iterumque

gessit: idque cum sua laude et scholae cmolumento. Amicitiam coluit

cum viris et Theologis insignib. Theodoro Beza, Daniele Tossano,

Georg. Sohnio, Guilielmo Stuckio, Pareo, Pitisco et aliis.


page 808, image: s838

In coniugio vixit gemino Primum cum Maria I. lacobi Grynai filia: quae

in partu una cum infante exstincta est. Deinde cum salome Wasserhunia;

quae mortua est anno eodem, quo maritus, mensis Novembris die decimo

quinto.

In usum denique ecclesiae Dei elucubravit multa, inter quae ipse foras

dedit: Commentarium vin Danielem contra Bellarminum: analysin Hosea

prophetae, cum orationibus historicis et dialecticis de anno Iubilao:

de morte Christi, pro quibus eam subierit: de quatuor monarchiis apud

Danielem: Analysin prophetae Malachia aliquot praelectionibus Genevae

propositam: partitiones Theologicas iuxta naturalis methodi leges

duobus libris conformatas. quoraum 1. de fide 2. de bonis operibus

Sunt ciusdem Polani etiam theses Bellarmino potissimum opposita:

enarrationes item aliquot vaticiniorum de Christinativitate, passione

et morte, resurectione et adscensu in caelos. In discilinis

humanioribus quomodo versatus fuerit, docet Logica eius iuxta

naturalis methodileges formata: quae exem plorum copia suam praeclaram

laudem meretur.

Tantum de Polano ex contione funebri, et enarratione I. Iac. Grynai

soceri.

ADRIANUS PAULI.

NAtus est Adrianus Pauli, celebri Borussiae urbe Dantisci, anno Domini

millesimo, quingentesimo, quadragesimo octavo, die vicesimo nono

Iunii, Petri et Pauli memoriae sacro, ex piis honestisque parentibus,

patre Adriano, matre Elisabetha. Quemadmodum autem latere indolex

illustris numquam potest: ita ipse, qualis vir progressu aetatis

futurus esset, non obscure puer etiam tunc indicavit. Cum enim, post

praematurum parentum suorum obitum, a tutoribus et cognatis ad

mercaturam, in granariis illius urbis condiscendam, esset adhibitus:

ipse ad lectionem et relectionem eorum libellorum, quos ex schola

secum attulerat, identidem recurrens, et dolium Musarum potius, quam

Mercurii versans, non sibi modo meraturae taedium lectitando fallebat;

sed et alios tribules subinde ad se in granarium alliciebat, iisque ex

loco altiori nunc praelegebat, nunc praelecta explicabat; ita ut

veluti contionatoirs vice apud cos fungeretur. quod cum saepius cum

factitare tutores et cognati inaudissent: consultius tandem esse

iudicarunt, si id vitae genus excolendum ei relinquerent, ad quod ipse

natura sua ferretur.


page 809, image: s839

Itaque ex granario in literarium ludum iterum missus, et deinceps in

Gymnasio patrio annis complusculis institutione et opera viti et

poetae eximii M. Henrici Molleri Hessi usus: eo praeceptore diligenter

percepit initia doctrinae Christianae, et artium dicendi linguarumque

rudimenta. Cum enim valeret ingenio, discendique cupiditate flagraret,

ad quae accedebat studii assiduitas: facile sibi comparavit ea

doctrinae fundamenta: quae ad solidam eruditionem ei aditum aperirent.

Datitisco in Academiam Wittembergensem, tunc temporis florentissimam

venit, anno chrifti millesimo quingentesimo, septuagesimo, Rectore

viro nobili et clarissimo D Ioachimo a Beust, I. U D. ac professore:

ibique paedagogum agens apud consulem et bibliopolam vicitatis

celeberrimnm Samuelem Selfisch, ad rerum cognitionem conversus, utilem

operam in omnibus philosophiae partibus posuit, animum suum excolens

cognitione rerum optimarum et in vita necessariarum. Doctrinae cnim de

naturarerum, de historia mundi, et de vita communis officiis, adiunxit

fimul linguarum studium, Latinae, Graeca ac Hebraa: quod harum

notitiam cum ad ceteras artes percipiendas, tum ad lectionem

historiarum et ad doctrinam Filii Dei recte discendam necessariam esse

inrelligeret: Simul autem studia sua ac vitam decoravit piis et

probatis moribus: ita ut omnibus quibus cum versaretur, satis

declararet, se et intelligere atque amare virtutem ac modestiam; et

studiosum esse consociationis ac tranquillitatis.

Quae etsi prae clara ingenii ornamenta erant: tamen longe maius decus

fuit, quod esset vivum membrum Ecclesiae Christi; et recte

intelligeret salutatem de Deo doctrinam, fundatam et revelatam in

scripris Prophetarum et Aposto Orum; cuius studio et professioni

sesetotum deinceps addixit, sedendo assidue ad pedes Gamalielum

suorum: Crucigeri, Molleri, Pezelii, widebrami, quibus

Praeceptoribusipsi magno Dei munere, uti datum fuit. Quam obrem cum

Academia iudicaret, ipsum propter pietatem, eruditionem ac modestiam

dignum, qui honorifico titulo, pro more Academiarum ornaretur: petenti

de communi collegii Philosophici sententia, decretus est gradus

magisterii Philosophici. facta soleni renuntiatione in consessu

Academiae die vicesimo sexto Augusti, anni septuagesimi quarti, Decano

Andrea Schatone Torgensi.

Magisterii itaque gradu insignitus Wittemberga discessit paulo post

thorunium in Borussiam: ubi auctoritate et decre to senatus

conrectoratus officio in schola praefectus est. Hac in functione talem

se gessit, ut Senatus Dantiscanus, eruditione et dexteritate illi us

in docendo, nec non vitae et morum integritate cognita, dignum

iudicarit: quem ad patriae scholae gubernationem


page 810, image: s840

adhiberet. Vocatus igitur a patriae Patribus per literas sollennes, cum

nihil tale cogitaret, nedum peteret aut ambiret: Dantiscum rediit,

anno septuagesimo octavo, ibique oblato et demandato sibi munere

Rectoratus in Schola petro Paulina, cum evidenti studiosae iuventutis

emolumento, praeclare desunctus est.

Cum autem pulcherrima illa ingenii talenta, quae Deus benigne in cum

contulerat; indies magis magisque sese exsererent: ita ut non solum in

schola Spartam, quam nactus erat, ornaret; sed etiam in templis

contionandi exercitium selici sucessu obiret; factum est. ut post

biennii decursum illus senatus decreto a Rectoratu scholae ad

ministerium verbi divini fuerir promotus. Et initio quidem in locum

pii et reverendi viri M. Petri Weideneri, Diaconi in templo Petro

Paulino surrogatus, et M. Petro Holstio primo ecclesiae istius. post

fugatas tenebras Pontificias Pastori, quam optime merito, collega

adiunctus suit, in qua statione annos duodecim mansit.

Postea vero M. Holstio e vivis excedente eiusdem ecclesiae Pastor per

Senatusconsultum declaratus fuit: cui officio annos novendecim

praefuit: ita ut totum eius in ministerio curriculum annos unum et

triginta complectatur. In utroque autem, nempe tum Diaconi tum

Pastoris, officio, ut Dei ministrum se approbavit; gregem Domini non

[gap: Greek word] , sed [gap: Greek word] pascens. Cumque

ab initio reformationis post Papatum factae, ecclesia Dantiscana hoc

fatum experiretur: ut dissidiorum plurimum haberet; ipse assidue in

ore habebat illud Zachariae: Veritatem et pacem diligite: atque ad

hanc veluti geminam Cynosuram, omnes ministerii sui actiones referebat

Itaque omissis parergis, ad caritatem ex puro corde, et conscientiam

bonam, ac fidem non fictam, auditores suos, oratione non in labiis

nata, sed ex ipso corde scaturiente, et aliquid latentis energiae

habente assidue nortabatur: ac propterea, ut domi suae apud liberos,

precationes et recitationes Psalmorum Davidis urgebat: ita etiam

explicatione illorum publica inprimis delectabatur.

Quod autem voce alios docebat, id vita etiam ipsa exprimebat, exemplar

fidelium exsistens in sermons, in conversatione, in caritate, in

spiritu, in fide, in castitare, in longanimitate, in patientia, et in

allis virtutibus Christianis.

Huius suae pietatis non fucatae ffructus etiam uberrimos tandem

percepit, et quibus dues rantum hoc loco commemorare libet,

[gap: Greek word] scilicet et [gap: Greek word] . In primo

enim matrimonio ex Elisabetha Fischeriana, matrona honesta, qua cum

viginti sex annos sine lite exegit, factus est pater octo liberum:


page 811, image: s841

quos omnes quoque sibi superstites reliquit. Atque e filiarum

elocatione nactus est generos viros praestantes Ioannem Martinium,

scholae Marianae apud Dantiscanos rectorem, nec non Tobiam Rhuelium

Ecclesiae prope Dantiscum pastorem: ex generis etiam vidit nepotes

neptesque. Vere itaque de illo dici potuit: [gap: Greek words] .

Cumque filius sapiens exhilaret patrem: certe et hunc Pauli perfusum

gaudio fuisse credibile est: ubi cognovit, filium natu maximum patri

cognominem prim um Haidelbergae utraque Philosophiae laurea decoratum;

deinde Monspelii in Gallia medicinae doctorum sollenni Academia rum

ritu, renuntiatum: alterum autem filium Georgium itidem Haidelbergae

primo discentis; postea et docentis Mathemata publice personam

sustinuisse. Qui postea Basilea summis in Theologia honoribus a

venerando sene I. lacobo Grynao ornatus, atque in patriam revocatus,

sacris et in schola et in templodocendis praefectus est.

Sed ut a liberis ad patrem revertamur, superest exptremus vitae ipsius

actus, silentio minime praetereundus, ob multas pias et Cycneas

voces, quas in morbo edidit. Cum enim morbum, qui erat marasmus

senilis paulatim, sed tamen absque dolore, invalescere sentiret: ipse

modis omnibus ad beatam migrationem magis magisque se praeparavit,

frequenter in ore habens versiculos illos [note: * Hieronymi Vida. ], quos et

sanus cum filiis suis libenter precari solebat:

Da pater extrema cum vita advenerit hora,

Te pra sente mori, nil me terrentibus umbris;

Inque tuos animam amplexus effundere ovantem.

Hoc unum mihi, plura aliis optantibus adde.

Ubi igitur animad vertit vitae periodum appropinquare; primo

convocatis liberis suis, singulos ad pietatem inprimis et pacem

colendam adhortatus, omnibus deinde benedictionem divinam paterne

precatus est, cum hac pia et insigni coronide: Benedicat vobis Dominus

et custodiat vos: ostendat. Dominus faciem suam vobis, et misereatur

vestri: vonvertat Dominus vultumsuum advos, et det vobis pacem. Postea

praelegi sibi iussit tum alios scripturae textus, tum inprimis

Apostoli verba: Ego iam libor, et tempus meae migrationis instat:

certamen illud praclarum decertavi: cursum con summavi; fidem servavi:

Quod reliquum est, reposta est mihi iustitia corona. Ipse sibi quoque

de cursu feliciter ad metam fere perducto, spiritualis laetitiae

plenus, gratulatus est: et gratiis Deo devote actis, quod ministerio

ipsius in ecclesia militamte, per multos annos clemempter uti

voluisset, inque palaestra hac spiritu suo se sustentasset et

confirmasset;


page 812, image: s842

se iam iam tendere dixit, ex ecclesia hac militante ad ecclesiam

triumphantem: ut eandem iustitiae coronam recipiat: et consociatus

angelicis choris aeternum Deo Alleluia canat. Tandem conversus ad M.

Copium, suum et in scholis olim commilitonem, et in ecclesia per

multos annos collegam, inter alia petiit abeo: ut in contione funebri,

posthabita prolixa laborum suorum, quos in vinea Domini sustinuisset,

commemoratione, tria potissimum publice proferret: primum, ut senatui

gratias ageret, pro variis in se et suos collatis beneficiis, cui

proinde quia nihilproter votum referre aut relinquere posset, ex animo

precabatur felicem et salutarem gubernationem: ut sub eius regimine et

patrocinio Res pub tranquillam et quietam vitam degeret, cum

omnipietate et honestate Deinde ut gratias similiter ageret symmystis

et synergis suis pro mutua amicitia et fraterna charitatis officiis,

illisque precaretur spiritum veritatis et pacis: ac ne labor illorum

in Domino inanis esset. Denique ut suo nomine valediteret quoque

auditoribus suis, iisque significaret: se tum ex verbo Dei, tum ex

interne Spiritus sancti textimonio, de veritate doctrine a se per tot

annos publice proposita, certo per suasum, cum illa ipsa doctrina ad

tribunal Christi lato et intreipido animo iam compariturum: eundemque

Principem Pastorum iam inter extremos spiritus devote orare; ut de

fidelibus Pastoribus gregi suo prospiciat: ab omni malo eum custodiat:

et adpascua vita aterna tandem adducat.

His ita dispositis in precibus et votis ad extremum usque vitae

spiritum, constanter perseveravit; tandemque manibus complicatis

precationem B. Ioannis: Veni, Domine Iesu, veni cito, ratione,

oratione, et sensibus omnibus integris, iterato oravit: ac oculos

claudens, placide, sine ullo doloris vel corporis vel animi sensu,

sine ulla membrorum distorsione, vere [gap: Greek words] ,

animam exhalavit, anno peregrinationis suae in terris

sexagesimotertio, die mensis Martii trigesimo, a christi vero natali

currente anno undecimo supra saeculum decimum sextum. Elatus est funere

frequentissimo et memoriam nominis honeste reliquit sempiternam.

Vit docendo potius, quam scribendo occupatus, libros publice edidit

nullos, longe abiens ab iis, quos tenet scribendi insatiablie

cacorethes; quique suam potius gloriam, quam Ecclesiae quaerunt pacem.

Certe ut multi medici regem sustulerunt: ita multi libri

[gap: Greek word] veritatem obscurarunt.

Hac de Adriano Pauli ex narratione filiorum ipsius, vere

patrissantium.


page 813, image: s843

STEPHANUS GERLACHIUS.

INitium terreni exilii fecit Stephanus Gerlachius, anno Salvatoris

exhibiti, millesimo, quingentesimo, quadragesimo sexto, postridie

festi Nativitatis, qui Proromartyri facer: unde et nomen huic in

haptisino inditum. Natus autem est in pago Knitlingensi; qui

primanrius inter pagos monasterii Maulbrunnensis. Parentes suerunt ei

honesti et pii, cives illius loci: qui filiolum sibi natum, eodem

statim quo editus fuit die, sacro baptismate eclesiae inseri

voluerunt: et a puero Carechesi Christiana et literarum elementis im

buendum curarunt in patria, et postmodum in vicina Meckmuhlensi

schola, Mel. Heroldo praecepore, post ibidem pastore.

Anno quinquagesimo octavo, ispe iam duodecenis, a parentibus in

Stutgardianum est missus gymnasium, et disciplinae Ioannis Wackeri

commendatus. Sub huius inst tutione tantos fecit progressus

Gerlachius: ut vix dum biennio exacto dignus habitus fuerit: qui in

nobilem Maulbrunnensem scholam transferretur. Commendatus autem tunc

fuit Ioanni Brentio, Stut gardianae ecclesiae praeposito, suo

consanguineo. Nam Brentii mater, et Gerlachii avus maternus fuere

consobrini. Brentius igitur adolescentis studia gnaviter ursit:

omnisque eius vitae retionem habuit accuratam.

Florebat id temporis Maulbrunnense monasterium duabus ponssimum rebus:

Abbatis, qui ei praeerat, zelo, et Magistrorum praecipua quadam

eruditione ac diligentia. De praeceptorum aurem numero facile princeps

suit Valentinus Vannius, olim superstitionibus Pontificiis imbutus,

post evangelicae veritatis luce illustratus. Hic quanto acerbiore odio

idololatricum cultum fuit detestatus, libroque de Missa edito,

insectatus: tanto maiore diligentia zeloque puram putam verbi divini

veritatem, fidei suae concreditis adolescentibus instillavit. Qua de

re Gerlachium, iam in senecture, non raro, et maxima semper cum animi

gratitudine, narrantem amici audiverunt. Ex eorundem unmero fuit et M.

Conradus Weissius, de quo dupitaris, pietatene an eruditione,

admirandaque docendi dexteritate, et inimitabili industria

praestiterit.

E Maulbrunnensi schola in illustre Theologicum collegium, quod

Tubingensi in Academia floret, Gerlachius, anno lalutis

sexagesimo tertio, Novembris die vigesimo tertiv, translatus est:

ubi sub disciplina Iacobi Heerbrandi, loannis Brenty, Theologorum;


page 814, image: s844

Samuelis Heilandi, Magistri domus, studiorum cursum insigni cum

diligentia, et singulari obsequii exemplo felicites ursit: indiesque

maiores, non sine gratulatione praeceptorum, profectus fecit. Itaque

unico elapso triente anni, statim sub heilandi decanatu, promotore

Georgio Hizlero, una cum aliis sexaginta sex, iuvenibus, primae

laureae honrem cum laude est adeptus.

Postea cum Philosophica studiose et indefesle persecutus spatia esset;

praeceptorum magis iussu, quam voluntate sua, aut

[gap: Greek word] ad alteram adspiravitlauream: quam Magisterii gradum vocant.

Renuntiatus est philosophiae docitor eslinga, quo schola Tubing pestis

causa secesserat, anno Christi M. D. LXVII. Ceterum praeceptoribus in

philosophicis usus Iacobo Scheckio, in explicatione organi, Ioanne

Scheubelio, in astronomicis: Georgio Lieblero, in physicis: Samule

Heilando, in Ethicis: Martino Crusio in Graecis. Horum colonorum opera

et laboribus, incrementuzm largiente domino, eos ingenii cultus

fructusque consecutus est Gerlachius; quibus non tantum in mox

inchoato Theologiae studio cursuque; verum in omni deinceps vita,

functionumque muneribus fructuose et feliciter uti frui omni tempore

potuit. Nam fundamento probe fideliterque posito, firmum et tutum est,

quicquid superstruxeris: et instrumentis accurate paratis, quavis

operae rectius atque felicius inchoantur et perficiuntur.

Quam autem diligentiam et maturitatem Gerlachius in studiis

Philosophicis praestirit ostenditque: eandem etiam aut maiorem in

Theologicis quoque probavit: sacras scripturas, quae precibus

praemissis, prora hic et puppis funt, diurna nocturna versavit:

praeceptores quos tunc habuit, Iacobum andrea; Iacobum Heerbrandum,

theodoricum Snepfium, Ioannem Brentium, diligenter et assidue publice

docentes audivit: audita sedulo ruminavit: disputationum et contionum

elaboratione crebor se exercuit: adeoque eorum omnium, quibus secundum

gratiam benignitatemque Dei excellensrerum Theologicarum cognitio

atuque notitia comparari potest, nihil quicquam unquam praetermisit.

His quasi calcar accessit, quod aliquot annis post repetens, ut

loquuntur, in illustri stipendio factus, in inspectorum mensa

clarissimorum virorum colloquiis frui illi quottidie licuit: in quo

stadio Theologico decurrendo, [gap: Greek word] atque

commilitones habuit Aegidium Hunnium, Polycarpum Lyserum, Philippum et

lacobum Heilbronneros, fratres germanos: omnes fuis laudibus dignos

notosque. In Theologicis itaque ad celeritatem nihil reliquum fecit:

sed ab anno sexagesimo septimo in iis, ad annum septuagesimum tertium

usque strenue perrexit. Hac pertinaci et divinitus plutimum provecta

diligentia,


page 815, image: s845

laudatam omnino, ratam, et profundam omnis Theologicae scientiae

notitiam sibi comparavit. Quamobrem ex ea Theologici praeceptores,

plurimum inde ecclesiae commodis adiunctum iri praesagio vero

praedixerunt.

Nam panlo post in publicum, et quidem in Thraciam usque Suevia

prodiit, hac occasione. Annus a nato Salvatore currebat millesimus,

quingentesimus, septuagesimus tertius, quo Romanorum Imper Divus

Maximilianus II. Generosum Davidem Ungnad liberum Baronem in

Sonneneck: in aulam Tuicicam, quam ad portam Ottomannicam vocant,

oratorem mittere decrevit. Hic cum sine contionatore aulico, quae suit

Heroix pietas, sibi ad gentes Mahometicas minime abcundum statueret:

ex Academia Tubingensi idoneum ad tale officium, istis in locis

obeundum, petivit. Deliberatione habita, dignus co munere visus est

Gerlachius, iam et aetate, et iudicio et eruditione Theologica sat

maturus. Eodem itaque anno mense Aprili, postquam sollenni ritu

ecclesiastico ministerio initiatus Tubingae fuisset, Viennam austriae

venit: et mense Iunio cum oratore illo et legato Caesario, ac reliquo

comitatu nobilium iuxta et ignobilium sexaginta. Constantinopolitano

irineri sese, Deo duce, commisit: idque partim navibus Danubio, partim

curribus fecere, non sine valetudinis, ut sit, mutatione. Nam praeter

alios tunc et Gerlachius in oppido sophia, capitis dolore et discrasia

totius corporis cortepo, Adrianopolin est translatus: ubi a Iudaeo

quodam, secundum Deum, valetudini pristinae, succo inprimis e

malogranatis, restitutus fuit. Unde [gap: Greek word] ut sibi

esset. tria mala Punica velgranata sigilli loco sibi postea elegit.

Tandem mense Augusto Constantinopolin, Turcieorum iam Imperatorum

sedem, appulerumt: ubi oratorquae sui, Gerlachius itidem, quae sui

erant muneris, curarunt. neque nobis omnia, quae ibi gesta, referre

animus est, praeter unam atque alteram memoria dignam natrationem.

Invitati fuerunt duo Imp. Romani eratores, alter Pontificius, alter

evangelicus, ad prandium, in palatio Imperaroris Turcici, praesentibus

quos vocant Bassis, summae auctoritatis aula Turcica viris. ibi ergo

quidam e Bassis, pungendi forte Pontificii causa: ego vero, inquit,

Lutheranos apud vos, (conversa oratione ad Baronem ab Ungnad) multo

rectius de rebus divinis sentire arbitror, quam Pontificios. Nam illi

univum tantum Deum colunt: hi vero multos: idquod Christus, Propheta

illorum, minime ipsis praecepit. Eadem in aula Turcica, cum duo

ImperatorisRomani oratores Sultano Selymo munera oblaturi, una cum

comitibus suis, inter quos et Gerlachius, palatium Imperatoris inter

multa Turcarum milia, mirandumque eorum filentium, iungrederentur: e

media turba illa quidam Germanicis verbis: welches glaubens bisiu: hoc

est, cuius fidei as religionsive? quae prima est quaestio Catecheseos

Wuttemb.


page 816, image: s846

proclamat. Mirari ibi omnes et obstupescere: sed posteris diebus

inquisitione instituta compertum est: cum, qui sic sub ingressum

nostratium exclamasset, fuisse quendam Ioannem Ferberum, pistorem et

olim civem Backnangensem Wurtembergicum; qui locus non tribus amplius

milliaribus Stutgardia distat. is ad impietate Mahometicam devecerat,

ut et alii, velintolerabilis fervitutis levandae causa, vel opum

honorumque gratia adipiscendorum facere solent: et voculis illis

Germanorum religionem, in primo limine qulae Turcicae voluitirridere.

Venit tamen apostata ille postea aliquoties ad Gerlachium: et cum eo

familiaritutes de multis variisque rebus est collocutus.

Viditibidem Gerlachius et contulit cum Adamo Neussero, pastore olim

Haidelbergensi: qui turpiter primumad Arianismum, et inde ad

Mahumetusmum defecit. Interrogatus quomodo co errorum devenisset?

respondisse fertur: nisi Calvinianus factus essem, eo non devenissem.

Sed quam vere hoc: hostrum nunc non est disceptare. Exiverunt, inquit

Apostolus, de nobis: sed non erant ex nobis. Nam si fuissent ex nobis:

permansissent utique nobiscum. Periit ille Neuserus apostara miserrime

Constanrinopoli, duodecimo Octobris, anni septuagesimi sexti: cum

aliquot diebus dysenteria laborasset: et a familiaribus, qui aderant,

inter quos et ille Suevus, hoc solatio erectus esset: Bruder sey

frisch auff, wir wollen einen guten suff miteinander thun. Bono animo

sis, frater: pootabimus tecum, poculisque nos lage invitabimus.

Ceterum abne gationis forma haec est Deficiens a religione priore,

sublato uno dexterae digito, praecunte Zauschis haec pronuntiare

iubetur: Confiteor ego, unum solum Deum esse, et Mahometen eius

fervum. Confiteor idem, me ex falsa religione per venisse ad veram: et

abnego fidem meam priorem, cum omnibus adharentibus articulis Et sic

suscepta circumicione, novum accipit pilecu, signum Muselmanni:

Accidit et hoc Constantinopoli Gerlachio ibi commorante. Iudaus quidam

cum Graco rixans Christum blafphemarat, quasi illcgitime natum. Re ad

Cadi delata, condemnatur Iudaeus ad plagas octoginra. Sed cum levior

poena Christianis videretur, ipsi Sultano supplicant. Sultanus ad

Muphti, hoc est Alcorani interpretem remittit. Hic supplicium tale

proponit: Iudaus aut terra ad pestus usque infossus lapidetur

comburaturve: aut perpetuo mancipatus carceri, primis quadraginta

diebus singulis octogenis cedatur verberibus: et hanc ille blasphemus

subiit. Sed nos ad Gerlachium.

Vixit is Constantionpoli quinquennium, et quod excurrit, dum a sacris

oratori Caesario fuit: et Graecarum ecclesiarum de praecipuis fidei

capitibus sententiam exquifivit cognovitque. Hoc enim nomine, non

tantum cum Patriarcha Constantinopolitano,


page 817, image: s847

aliisque praecipuarum ecclesiarum Graecarum metropolitis, multoties

est collocutus: verum etiam Wirtem bergitis Theologis suasor auctorque

fuit: ut praeter Augustanam Confessionem et compendium Iacobi

Heerbrandi, a Martino Crusio, Graeco idiomate conversos, et illuc

transmissos libros: plures quoque, de gravissimis fidei articulis

scriptas epistolas, cum Patriarcha Constantinopolitano Ieremia

commutarent. Quae scripta, ut speramus, in Ecclesiis Graecis sine

fructu lecta non fuerunt, nec posthac legentur. Praeclara itaque lande

dignus est hic Gerlachius: qui Constantinopoli Romani Imperatoris

oratoris aulam, diversis diversarum nationum hominibus constantem,

verbi caelestis puritate fideliter instituit: in vera fide contra

Turcarum, Iudaorum et Pontificiorum sverstitiones et blasphemias,

sedulo diligenterque confirmavit: cum Gracis, Italis, et Turcis de

praecipuis Religionum arriculis, animae salutem concernentibus, saepe

graviterque disseruit: proceres denique ecclesiae Graeciae primatios,

utpote Patriarchas, Constantinopolitanum Ieremiam; et Alexandrinum

Silvestrem; Metropolitas etiam, Thessalonicensem Ioasaphum; Nicenum

Cyrillum: Berrhoeas Metrophanem: Philadelphias Gabrielem; Melenices

Methodium Ioannem Zygomalam, et Theodosium filium, illum oratorem,

hunc Protonotarium, sicut et Matthaum Calogerum, et Didascalum

Patriarchatus, nec non Armeniorum Episcopum, id temporis

Comstantinopoliagentem, aliosque plurimos, eximia sua pietate, rara

eruditione, amabili humanitate, et humilitate singulari, in sui amorem

et favorem pertraxit; qua de re editae epistolae, quibus abunde illum

ad amicos comitati, publice testantur.

Constantinopoli itaque, ubi, ut diximus, annos amplius quinque exegit,

reversus Tubingam est, anno septuagesimo octavo. Ibi mox, de voluntate

Principis Ludovici, ad docendam tum ecclesiam tum Academiam, est

adhibitus. Quibus muneribus ut maiori cum auctoritate defungi posset:

uno et eodem tempore et ad matrimonium contrahendum, et ad testimonium

Theologicae doctrinae summum petendum, animum adiecit Anno igitur

septuagesimo nono, die Novembris vicesimo tertio, competitore Georgio

Mylio, Doctor Theologus renuntiatus Tubingae, postricie nuptias cum

Brigitha virgine, filia Ioannis Schvvartzii archiatri Stutgardiani

sollenni ritu celebravit.

Provinciae autem, quas Tubingae sustinuit ad vitae usque exitum, hae

fuerunt. Primum locorum Theologicorum, iuxta deseriptionem acmethodum

Iacobi Heerbrandi, extror dinariam suscepit explicationem. Qua nondum

absoluta anno octogesimo septimo, cum Theodoricus Snepfius diem

huiusaevi


page 818, image: s848

clausisset, ordinatius Propheticorum scriptorum Professor, ecclesit

insuper Tubingensis Decanus, et collega Academici Senatus allectus

est. Indc anno nonagesimo epistolatum Paulinarum explicatio ei est

commissa: quarum posteriores decem, cum ea, quae ad Hebraos scripta,

explicavit. Eodem illo tempore illustris quoque collegii Theologici,

quod Tubingae est, inspectio et cura, munusque superintendentis ipsi

fuit commendatum. His officiis ad vitae usque pausam, quantum per

valetudinis infirmitatem, postremis praesertim annis, potuit; integre

et industrie est defunctus, multis interea etiam extraordinariis

laboribus, ecclesiae et scholae nomine, occupatus.

Superest postremus eius virae, in his terris actus. Cum enim mortali

conditione omnes nati simus; nec ipse illam potuit devitare aut

declianare Erat quidem cetera bene habitus, et firmo membrorum

musculorumque robore; cerebri tamen tempericm natura infirmiotem, ad

frigiditatem et humiditatem magis declinantem, iam inde ab infantia,

sentrie coepit. Puero autem cum febris aestu cerebrum aliquanto esset

exsiccatum: Grammatica praecepta (quod saepius ex ipso auditum)

feliciter didicit, necunquam promptiorem sibi memoriam fuisse, crebro

affirmavit. Secutis vero temporibus, de memoriae debilitate perpetuo

solitus est quiritari. Quam imbecillitatem iter Constantinopolitanum,

et febris, qua in eodem, ut supra dictum, prope exustus, et reliquus

cerebri vigor multum exhaustus fuit, plurimum adauxit. Constat enim

ipsum, ut Messalam Corvinum oratorem, vel Georgium Trapezunitum

Philologum, tum ominum aliarum rerum, tum sui ipsius, prope oblirum

fuisse. Nec mitum nam aetate graviore, cum magno omium ingenii virium

conatu, in theologicarum rerum gravissimis quaestionibus, contra

pervicacissimos divinae veritatris hostes, orthodoxiam asserendo,

cerebrum valide exerceret; et ceteris animi occupationibus reliquum

calorem eius omnem prope attereret: factum est, ut sexagenario maior,

cruda licet, vegeta tamen corpus senecta uteretur, nec quicquam

ventriculus, hepar ceterque vitae et nutricatus humani organa a

natura alienum paterentur; nisi, quod renes calculos in vesicuam,

tolerabili tamen excretionis dolore, nonumquam demitterent. Sed

cerebri functiones indies in peius titubantes, indies gravius quid

Gerlachio sunt minatae. Quem metum superiorum annorum incercurrens

vertigo, et tremulus membrorum, digitorumque quorundam interveniens

motus, brevique discussus stupor confirmavit: Contra ista mala, variis

quidem medicationum generibus, thermis item, pugnatum; sed dilata

tantum illa sunt, non protelata, minime debellata. Etenim

ingravescenteaetate, vires isthaec omnia subinde maiores


page 819, image: s849

sumpserunt: principum sensuum et motus crurum infirmitas, supra modum

adaucta, et negato corpori omni exercitro, ad lectulum id, et sellam,

maximam partem defixum fuit.

Summa haec senilis valetudinis impedimenta, maior tandem sensitivae et

motivae operationum debilitas excepit; atque complurium symptomatum

concursu, mult tudine et impetu, natura triumphari; venter sub finem

intumescere, ex capite violenter ruentes in spiritalia aliaque vitae

organa humores, cuncta turbare; premere, solvete: hinc nulla ciborum

apperentia, concoctio nulla, extrema omnia.

Sic ruptis tandem corporis, quibus sirmioribus nexum erat, vinculis,

felix Theologi amima, relicto ruinoso hospitio, et vitae melioris

invento principio, in gaudia Domini aeterna inter multas preces et

suspiria adstantium, congratulationes etiam et vota profecta [note: * An. 1612. d. 30. Ianunr. ]

; cum vixisset in his terris, annos sexaginta

quinque, dies triginta septem.

Scripra ab ipso edita sunt, primum adversus Lambertum Danaum super

condemnatione errorum Cenae Domini; et de maiestate Christi hominis:

deinde Disputationes aliquot contra Iesuitas et Calvinianos: epitome

item historia ecclesiastica, et alia plura, praeter ea quae apud

heredes latent.

Hactenus de Gerlachio ex oratione parentali habita a Matthia

Hafenressero Theal. D. et professore.

QUIRINUS REUTERUS.

PAtria Quirini Reuteri fuit Mosbacum, Palatinatus inferioris haud

procul a ripa Nicri, oppidum, non tam elcganti cultrorum fabricatione,

quam ingeniis nobile. Natusibi est anno Christi millesimo,

quingentesime, quinquagesimo octavo, die vicesimo septimo Septembris.

Parrem habuit virum honestissimum Ioannem Reuterum Ballebergensem:

matrem vero Barbaram Cisneriam; Nicolai Cisneri, ICti celeberrimi,

consobrinam. [gap: Greek word] eius ex Baprismo fuit Quirinus

Ackermannus, oppidi illius advocatus.

Primis literarum elementis eruditus fuit in patriae ludo. Cum autem a

Praeceptote Wendelino Hessero, tum scholae Rectore docilitas in eo

deprehenderetur, quanta in nullo altero, vix decimum aetatis annum

ingressus, haidelbergam missus est, et commendatus Rectori Paedagogii

illustris Oliverio, et


page 820, image: s850

Conrectori Iosuae Lago, ac propter ingenii praestantiam statim anno

septuagesimo in numerum alumnorum receptus est. In tertia classe

praeceptorem habuit Ioannem heuserum, postae I. U. Licentiatum et

procuratorem Spira factum. In secunda eliam Schilderum, et post hunc

Vitum Gravium. In prima successorem Iosuae Lagi loannem Iugnitium et

Christoph. Schillingium, natione Silesios et viros doctissimos.

Anno septuagesimo tertio in Collegium Sapientiae, iudicio

praeceptorum, progressionem eius commendantium, promotus est, una cum

septem aliis, inter quos ipse terius fuit. Magna autem felicitate, tum

praeceptorem nactus est in collegio illo summum Theologum, doctores

Theologiae clarissimos, Petrum Boquinum, Immanuelem Tremellium,

Hieronymum Zanchium, Academiae tum professores: quorum omnium

institutione cum multum profecisset, eam de se opinionem commovit; ut

etiam allis docendis idoneus haberetur. Et specimen diligentiae atque

progressus eius est oratio anno septuagesimo sexto mense Aprili

habita.

Anno sequente, mortuo iam Electore Friderico III. publice respondendo

defendit theses, ex epistola Pauli ad Galatas sumptas, praeside

Boquino, quae disputatio ultima fuit Theologorum tum Academiae

professorum. Nam non multo post Ioannes Reckius et mylius ministri

Ecclesiae dimissi, et Gallicae contiones prohibitae: codemque tempore

omnes fere Ecclesiarum ministri in oppidis, et pagis cum

ludimagistris, qui Lutheranam doctrinam amplecti nollent, cedere

iussi: ut etiam Redtor poedagogii Ioan. Piscator, et reliqui collegae,

qui bus surrogati alii. Eandem fortunam experti Nicrinae scholae

discipuli et Poedagogii illustris alumni; ut paulo post studiosi, qui

in Sapientiae aede libetalitate Electoris sustentabantur, in quorum

numero etiam Quirinus. Qui maiorem confcientiae et veritatis caelestis

rationem habendem ducens, quam lautae culinae, et dogmatum cum verbo

DEI pugnantium approbationis, maluit in domo Dionysiana, quod hodie

Collegium Casimirianum, tenuiter victitare, quam alibi delicatis cibis

vesci. Stipendium autem in domo illa impetrarat, deprecante pro illo

cisnero; cui literis Urisini diligentissime commendatus fuerat. Sub

finem anni illius, quinto Decembris Theologi Boquinus, zanchius,

Tremellius a professionibus abstinere iussi.

Anno septuagesimo octavo, cum innotuisset, illustrem Iudum apertum

Neostadii ab illustrissimo Principe Casimiro. Quirinus literis D.

Tossani, e domo Dionysiana evocatus, co profectus est: antequam tamen

abiret stipendium illud Dionysianum Magnisfico Rectori Ioan. Iacobo

Grynao resignavit, addita


page 821, image: s851

gratiarum actione, et sequente anno mense Aprili Neostadii declamavit

de resurrectione Christi, et disputavit philosophice de anima decimo

quinto Augusti.

Sub id tempus Neostadii cum convenit Carolus Oslevius, qui indicavit,

se mentionem eius fccisse apud D. Andream Dudithium Baronem Ungaricum,

cum Stephano Bathorio, qui postea Poloniae Rex, educatum; quod si iam

animus esset in Silesiam excurrere, se facile curaturum: ut in illus

magni viri aedibus honestissime sustentetur. Promissionem Quirinus

libens accepit: annoque octogesimo, cum Ursinus literas ei

ostendisset, quibus expeteret operam Quirini in instituendo filio natu

macimo Dudithius, in viam le dare statuir; impetrata per D. Tossanum a

Principe Casimiro discedendi facultate: hac tamen conditione addita;

ut quocumque tempore a Palatinatu revocaretut, se sisteret. Abiturus

igitur D. Cancellario, Ehemio, Zanchio, Tossano, Ursino salutem dixit:

qui ultimus ita cum affatus; idem tibi dico, quod mihi Philippus

Melanchthon Wittemberga discedenti: In his terris iterum me non

videbis. Quare hortor te, ut in Theologia studium serio et alacriter

incumbas, et omni conatu enitare: ut mini aliquando succedas. utrique

quasi praesagitioni eventus respondit.

Vratislaviam ergo venit, Deo dece, die decimo tertio Aprilis, anni

supra laudati, ad magnum illum Dudithium, cuius rogatu paulo post

refutationem scripsit Epistola Nicolai Redingeri, de significationibus

cometarum: item cpistolarum Petri Monavii, de cedem materia. Filium

autem natu maximum Andrea a Quirino in latinis, Graecis,

Philosophicis, Theologicis erudiri voluit; cui mandato Quirinus magna

cum fide satisfecit, provinciam illam per triennium impigre obeundo.

Anno sceuto Vratislavia adhuc commoranti nonnulli patricii auctores

fuere: ut ad medicinae studium applicaret animum; sed obsequutus non

est, unice mutationem studii dissuadente Dudithio; qui eiusdem anni

mense Decembri librum Fausti Socini Catabaptisticum Quirino obtulit,

et ut refutaret petut: qua in re Dudithio a Quirino mos gestus.

Anno sequente consiliariis Casimiri placuit, ut revocaretur ex silesia

Quirinus: quae res iniuncta D. Tossano, cuius epistolam brevem, quasi

emblema, inserere lubet: S. meministi procul dubio. Quirine

ornatissime, quibus conditionibus partim ad satisfaciendum petitioni

Magnifici et nobiliss viri D. Dudithii, partim ad maiorem rerum usum

tibi comparandum, a nobis sis dimissus. Cum autem prasxcriptum temopus

elapsum sit, et tum studiorum tuorum ratio, tum nostra de te

cogitationes postulent: ut ad nos revertaris: petimus a te, et id me

tibi significare voluerunt amplissimi D. consiliarii, ut postquam

lcariss. et magnifico vire, qui te


page 822, image: s852

omni hum anit ate complexus est, reverenter ut debes, valedixeris, et

pro acceptis beneficiis gratias egeris, terursus nobis sistas: no vel

patria desis, vel eorum studiorum, quibus consecratus fuisti, cursum

diutius abrismpas. Vale, mi Qurine, et salve Neustadii Palat. 11

April. ann. 82. Sed istis addatur et schedula inclusa manu ipsius

Ursini scripta ad Iacobum Monavium.

S. Omnino Volunt Consiliarii, ut Quirinus redeat quamprimum huc.

[gap: Greek words] . Mitto ei literas vocation a D. Tossano scriptas

mandato consiliarsorum. Ad ipsum ego nihil addere debui. Tu autem cum

episto am trades, dices vel significabis ei; ut adveniens in ades meas

divertat, qua iam sunt prope templum, contigua adibus Dn. Copii. Hic

habebit paratum hostpitium, donec in veniat melius. 11. April. 82.

Ann. Hec Ursinus.

Aegre dimisit Quirinum Dudithius, ut ex iis intelligi potest, quae

ipse sua manu in libellum, amicorum memoriae consecratum adscripsit;

quae quia singularem Dudithii erga Quirinum affectionem deciarant,

lubet recitare; ut ita alrero quali cmblemate nostram narrationem

spectatiorem reddamus. Sic autem duditius: Quirino Reutero Mosbacensi

tamquam silio suo caro Andreas Dudithius S. P. D.

Quid dicam? si temproa utriusque nostrum, veltua potius tempora ita

tulissent; ut una semper vivere potuissemus, equidem vitam longe

iucundiorem ducerem. Quid enim? In pietatis et bonarum literarum

studiis, ut hoc biennio fecimus, reliquum tempus omne transigendo, ego

cum liberis meis, atque adeo familia tota, in tua doctrina, pietate,

modestia, humanitate, benevolenita conquievissemus: sed te alio tua

fata vocant. Nobis quidem magnum tui desiderium relinquis, quod

omnibus officiis lenire, mutuumque amorem conservare mihi certum

deliberatuque est. Par ut pari referas, multis abs te verbis

contenderem, nisi tua mihi virtus et constantia plene perspecta esset.

Nunc quoniam abeundum tibi est, quot e Deusfocat, i pede fausto,

nostri memou: ac creberrimis dolentem abitu tuo animum meum literis

recrea. si me vere amas, ut certe amas. Vale et feliciter vive, atque

inter vivendum bene mori disce, quae ars est artium omnium

difficilima, simulque praestantissima. Vratislavia ex adibus nostris

13. Iunii ann. M. D. LXXXII. Subiunctum Nazianzeni dicutum:

[gap: Greek words] : Nihil est inrebus humanis, quod cum fide amico

permutari possit. Idem Dudithius Quirinum iter ingredientem luculento

viatico instruxit, quinquaginta, ut vocamus, thaleris. Non autem

Dudithio tantum Quirinus carus fuit; sed multis etiam aliis

praestantissimis viris Cratoni, archiatro Imperatorio, Redigeris,

martino Schillingio, et aliis.


page 823, image: s853

Neostadium ergo sub finem Martii anni sequentis reversus est; quo in

oppido se aliquandiu continuit: ita tamen ut in classe interdum, ne

plane otiosus videretur legeret; quod certae vocationis nondum mentio

facta esset. Undecimo Septembris Neostadii pro tossano primam

contionem habuit, et post mortem Ludovici Electoris, cum Casimirus ci

ves haidelbergenses iuratos in fidem et turelam recepisset,

tossanumque ad se vocasset; tertium locum inter ministros Ecclesiae

neostadiana, qui ei Tossano auctore, offerebatur, recusavit: interim

inter alios privatos labores Catechesis Palatina censuram vertit et

Ursini ad hanc responsionem Catechismo Lation insertam: qui

Haidelbergae impressus.

Anno octogesimo quarto disputatione sollenni Haidelberga habita, cum

iis, qui Luthcrani audire volunt, praesente Casimiro Principe,

Reuterus opponendo se egregie exercuit, ac paulo post, mense Aprili

Praceptor secundae classi in illustri Paedagogio est datus. Sub finem

eiusdem anni Benshemium missu est: ut succederet M Ulrico Marbachio,

quem Senatus Ecclesiasticus removerat: propter importunas orthodoxorum

insectationes, quos quasi flagello conviciorum verberarat.

Anno sequenti octogesimo quinto ecclesiasticus Senatus cogitavit cum

transferre Mosbacum in patriam a quo consilio abhorruit; quod sciret,

Prophetam; ut dici solet, in patria sua parum gratum esse. Literis

etiam Casimiri Haidelbergam revocatus, apud Senatum ecclesiasticum se

excusavit; expositis difficultatibus, quibus se implicatum iri

videbat.

Eodem anno nuptias celeburavit die vicesimo quarto Augusti cum virgine

Maria Anastasia, filia Ioannis Anastasii, et Ioanna Pithopoea Ioannis

Iugnitii privigna; ex qua duodenos liberos, numero horum in coniugio

par parenti, suscepit; de quibus ternos moriens reliquit. Matrem

Ioanam viduam Iugnitius duxceat mortuo marito Anastasio; qui ob

orthodoxae religionis confessionem et professionem in Belgio carcerem

et cxilium perpessus, tandem in Palatinatu nidulum invenerat,

Ecclesiae Baccharacensis Inspector factus.

Anno deinde octuagesimo septimo mense Iunio Benshemio, neuhusium

migrare iussus est; quo in loco Casimirus Palatinatus electoralis

Administrator, ludum illustrem sub Ludovico Electore collapsum,

instaurarat: ecclesiae illius loci Senatus ecclesiasticus pastorem

esse voluit. Haesit ibi usque ad annum octogesimum nonum: cuius anni

mense Novem bri locus sccundus in collegio Sapientia ei assignatus

est; quo commigravit anno nonagesimo mense Februario. Biennio post

optimarum artium magister Decano Philosophicae facultatis Ioanne

Christmanno, Promotore Simone Stenio, publice renuntiatus est.


page 824, image: s854

Anno nonagesimo tertio Aegidiana ecciesia, quae Spirae est, post

Ammonii mortem, opera Quirini uti voluit; quam ille petenti,

consentiente senatu ecclesiae denegandam non censuit; cum lubens ad

ministerium rediret. Huic cum praefuisset summa fide et diligentia

ultra quinquennium, accidit non fortuito, sed Dei dispensantis omnia,

velut Basilius loquitur, [gap: Greek words] , voluntare; ut

David Pareus post obitum D. Kimedoncii ab Academia, iudicium eius

approbante illustrissimo Electore, ad professionem Theologiae

vocaretur; cum esset tum in collegio Sapientiae primarius praeceptor.

Eius successorem statim Senatus Ecclesiasi. Quirinum esse voluit, ut

[gap: Greek word] Ursini discipulum: cui et sedlitas

Praeceptoris carissimi in docendo, et in subeundis laboribus alacritas

aliquot annis perspecta fuerat, et praeclare cognitum disciplinae

conservandae studium. Acta aurem haecsub finem anni nonagesimi octavi.

Anno deinde sexagesimo primo Theologiae titulo ornatus fuit; et

sequente cum sua provincia satis opcrosa, et molestiae ac

difficultatis plena, ipse neque industriae expers, neque in ullo

mumere exsequendo languidus, post Doct. Tossani obitum, volente sic

Electore Friderico IV. et operam eius efflagitante Academico Senatu;

coniunxit eam professionem, quae publicam veteris Testamenti

interpretationem complectitur. Ubi utrobique studiorum et laborum onus

eo animi robore sustinuit; ut censoribus etiam quamvis curiosis

satisfaceret.

In hoc igitur curriculo per novem annos defatigatus, tandem anno

sexcentesimo septimo Rector Academiae, quod legibus eius et antiquae

consuetudini neque refragari vellet, neque fas esse putaret, creatus

est: de qua dignitate idem usurpari posler, quod Antigonus Rex quondam

in Asia potenrissimus dixit. Cum enim audiret, se a vetula quadam,

opes eius et splendorem admirante beatum praedicari; mea matercula,

inquit, si nosses quantis malis hic panniculus 8ostendebat autem

diadema regium) refertus esset, ne in ster quilinio quidem iacentem

tolleres Sic si parva licet componere magnis, sceptrum illud

scholaticum plus sollicitudinis habet, quam pulchritudinis, plus curae,

quam auri, plus impedimenti, quam argenti. Ex laboribus tandem variis,

ut dictum, in locis continuatis post filii Quirini adolescentis

ingeniosi obitum maeroreconfectus, anno et non multo ante filiae in

matrimonium elocationem, quae nupserat Ioann. Reinarto doctissimo

optimarum artium magistro, et patris collegae; paulatim sensit ad

tenuitatem corporis se redigi; quae indies augescens tandem in

tabificos catarrhos devoluta est. Non ignarus igitur ille, se mortalem

esse natum, et memor Dudithiane


page 825, image: s855

admonitionis, Bene disce mori: in infirmitate quottidiana ad

migrationem ex his terris in Christi mansionem mature so praeparavit,

rebus domesticis placide compositis, et filio uncio Davidi ministro

Ecclesiae Heppenheimensis desponsa virgine. Philonis Pastoris olim

Ilfelshemensis filia. Cum amicis invisen tibus ipsum pie collocutus

est, uxoremque et familiam suam ac liberos ab immoderato luctu

abstinere iussit; quod ille a Christianis alienus esset, subinde

iterans et inculcans illud, quod in prima quaestione Catechertica

continetur: Nos per Christum redemptos, liberatos, ita con servari: ut

sine voluntate parris nostri caelestis nepilus quidem de capite nostro

possit cadere, imo vero etiam omnia, omnia, omnia, inquit, nullo

excepto, saluti nostra servire oporteat. Hora mortis instante,

placidissime exspiravit, vix iis sentientibus, qui lecto adstabant,

tantum haec verba exiliter prolata audientibus: Ich bin ein kind des

lebens: [gap: Greek words] . Quam vocem Simo Stenius Graeco

lationque epigrammate complexusest, similem sibi vitae exitum

precatus:

[gap: Greek section]

Hoc est:

Sortitus vita finem, finemque laborum,

Quos exantlarat non sine laude sua,

Et fructu multorum, in templis, inque Lyceo,

Inque domo Sophies, ista Quirinus ait:

Mortis securus: vita sum filius: ergo

Non morior, reliqua est altera vita mihi.

Elatus est fundere honorifico corpusque in sacello Academiae, quod est

in D. petri, conditum, cum monumento eiusmodi.

A DEO TER OPT. MAX. QUIRINUS REUTERUS MOSB. TH. D. INCLYTAE HAIDELB.

ACAD. PROF. ILL. COLL. SAP. EPHORUS, ANNO MDC XIII. XI. CAL. APR.

MATUT. SEPT. EX LABORIOSA HAC AERUMN. SCHOLA IN COELEST. BEATOR. ACAD.

MIGRARE IUSSUS, CORPORIS SUI DEPOSITUM IN HOC


page 826, image: s856

SUPREMAE SCHOLAE SEMINARIO CONDITUM HABET NATUS ANN. LIV. MENS. V. D.

XII. IPSO AUTUMNALI AEQUINOCTIO EIUSDEM ANNI MARITUM DESIDERATISS.

SEQUUTA CONIUGE MOESTISSIMA MARIA ANASTASIA, DUODENUM LIBERORUM MATRE

EX EODEM CONIUGIO, EX QUIBUS IOANN. QUIRINUS SPEI PRAECLARAE

ADOLESCENS, XVI. ANNOS NATUS, ANNO M. DC. XI. XI. CAL. AUG. NON SINE

MAXIMO PARENTUM DESIDERIO EXTINCTUS, PROXIME HIC ACCUBAT.

Ad mores et vitam eius interiorem quod attinet, eluxit in ipso pietas,

modestia, humanitas, frugalitas, studium et diligentia quaerendae et

cognoscendae veritatis. In colloquiis saepe querelam movit de

negligentia iuventutis in discendis et excolendis humanitatis studiis;

quorum interctum a posteritare non sine lacrimis deploratum iri

existimabat. nam ut superiore saeculo cum opera Bembi, Sadoleti et

Victorii in Italia, Erssmi, Philippi, Camerarii, Sturmii in Germania;

Budei, Silvii, Turnebi, Lambini in Gallia, politior doctrina usurpari

coepisset. Statim etiam Theologia spinosis et intricatis quaestionibus

plane obscurata, Latina, Graca, et hebracia linguae cognitione

iloustrata fuit, et nugatoria subtilitate sublata, ad sa crarum

literarum lectionem, quarumloco antea somnia monachorum, et fabulae

legendarum appellatrum, templa repleverant, iuventus traducta. sic

verebatur, ne ngelectis optimarum artium et linguarum studiis,

posteritas ad antiquam barbariem et superstitionem, nullo

animadvertente, sensim delaberetur. Initia autem huius mali satis

conspicua esse aiebat, cum muliti etiam magna auctoritate prae diti de

his studiis ita sentiant et loquantur: ut haec nihil aliud esse

dicant, quam verborum inanem strepitum et loquacitatem quanda:

nonnulli qui magis propitii esse videntur, fateantur quidem, copiam et

facultratem de omnib. dicendi luculente et praclare ornateque,

nequaquam splendore et dignitate aliqua carere, sed utilitaem habere

nullam; ut qui in his industriam suam occupare, et tempus consumere

velit, ispretium opera sua facturus non esse videatur.


page 827, image: s857

Seripta ab eo in lucem emissa haec sunt, censura Catecheseos

Haidelbergensis, cum D. Ursini responsionibhus latinitate ab ipso

donata: Diatribe de ubiquitate cum cadem Catechesi: oratio

encomiastica in obitum fortissimi herois I. Casimiri: responsum, ad M.

Ioannis Magiri, praepositi Stutgardiani, pro D. Marco zum Lamb

Icriptum: Hieronymi Zanchii in epistolas Paulinas ad Philippenses,

Colossenses, Thessalonicenes commentarii restituti, et suppelemento ab

ipso auct: Aphorismi Theologici abanno sexcentesimo secundo, aliquones

editi, praeterea edidit:

Notas in orationem Cic. pro Roscio Am. sub ficto nominc Ioannis

Cytenii Paraschii.

Heresbachii de re rusiica libros recognitos.

Andreae Dudithit quaedam scripta, ut Orationes Trident. Apol ad

maxiniil. Imp.

Nicolai Cisneri varia opuscula.

D. Zacharta Ursini opera tribus tomis comprehensa.

Quantum insuper in Zanchianis edendis laborarit: testes etunt ipsi

heredes, et praefationes variae ipsis operibus praefixae.

Post obitum prodiit commentarius in Obadiam Prophetam, una cum

illustriorum quorundam de Messia persona et officio vaticiniorum

explicatione. Reliqua sunt adhuc edenda; commentarii in Exodum Mosis

luculentissimi; in Ioelem et Amos prophetas: Exegema catechetioum pro

usibus niinistrorum verbi Dei planum et perspicuum: Libellus

compendiarius definitionum et divisionum Theologicarum, secundum

methodum catechefeos Palatinae: Tractatus insignis de Ecclesia contra

Papistas: Isagoge candidatorum ministerii ad facultarem concinonandi,

ut et legendi commentaria Biblica.

Haec de Quir. Reutero ex or atione funebridicta a Simone Stenio; ex

contione item funebri et aliis.

OTHO A GRUNRAD.

OTho a Grunrad editus in hanc lucem est, cum post millesimmum,

quingentesimum, annus Christi nati hominis curreret quadragesimus

quintus, decimo dic Septembris, in familia nobilissima et antiquissima

Grunradiorum: quorum laudes et res gestae alibi recensendae. Patria

illi urbs Misniae Delitschum fuit: ubi in ludo literario primo

fundamenta iecit humamorum artium; seque in pietatis officiis

diligenter exercuit: Ab his pueritiaestudiis iam informato, doctores

in Academiis quaesiti: Lipsensi primum, deinde Wittembergensi:

utraqueliberalibus


page 828, image: s858

studiis et professoribus in omni artium genere tum affluente. His in

Academiis adolescensingeno nobilis degens, ita tempora studiorum

dispunxit: ut Philosophiae dans operam simul in Theologia felicissime

progrederetur. Cum enim in eius pectore quasi natum et natura insitum

esset pietatis semen, et studium tecte Deum cognoscendi: omnes ingenii

sui vires et nervos in divianm illam scientiam, quam Graeci

[gap: Greek word] appellant, intendit. Amplexus nimirum facultatem

eam, quae principem locum inter omnes omnium confessione tenet, et

quam multl, deserto iuris studio, tamquam sanctiorem secuti sunt.

Eo in studio annos ipsos tredecim summa cum industria diligentiaque et

maximo sructu versatus, non tantum de praecipuis erthodoxae religionis

momentis solidam cognitionem percepit: verum ctiam de controversiis

religionis accuratum iudicium potuit afferre. Quo rempore non in

minima felicitatis suae parto ipsement illud posuit; quod

Wittembergensis eius profectio in Peuceri, viri eruditionis laude

praestantissimi, aetatem incidisset: in quo quicquid solidae

eruditionis et profundae conitionis ac sapientiae unquam fuit, omne

resedit. Cum hoc tam insignis cruditionis viro cum nobilis adolescens

quottidie versaretur familiarissime: non potuit non ipse doctissimus

evadere: vel Menandro teste: [gap: Greek section] . Sed cum alia

in hoc Grunradio, tum vel hoc praecipuam quandam laudem meretur: quod

nobilis cum eslet ad Theologiae studium animum ipse appulit. Nam mulri

eodem loco nati hodierno die, ad aulicas se delicias natos ducunt: et

equos canesque ad venationem alunt: sacrarum vero literarum studium

etiam dchonestare suum ordinem statuunt. Quanto rectius Grunradius:

qui veram Dei agnitionem summam arbitratus sapientiam, nobilitatis

ornamentum maximum duxit, secutus in co exemplum illustrissimi

principis Georgii [note: * De quo supra. ] Anhaltini, illustris [note: * De tribus his in decadib. exteror. Theol. ]

Ioannis a Lasco, nobilissimi Antonii

Sadaelis ac Theodori Beza: quorum scripta et monumenta hodie adhuc

restes nobis sunt; quales et quanti fuerint Theologi.

Non caruit autem fructu praeclarum hoc Grunradii propositum. Primum

cum iam studia illius, industria, fides, candor animi, omnibus et

maxime Peucero in oculis essent; hic eum illustri et generoso comiti

Ioanni Nassovio, ut fidelem in aula eius operam navaret, literis

diligentissime commendavit. Exinde cum Comiti illi fidem suam et

diligentiam in demandato munere probasset: undecim ipsum generosis

Comitibus adolescentibus (in quibus Mauritius ille Hispanici regni

fulmen: et comites a Berga) praefecit: curam illorum ipsi demandavit:

illosque sub eius inspectione in Academia Haidelbergensi esse voluit.


page 829, image: s859

Vixit itaque Haidelbergae Friderico III. rerum potiente: quo mortuo

revocatus ad Nassovia comitem non sine fausto omine et singulari Nasso

vici Comitatus auspicio rediit Erat tum temporis fortissimus heros

Nassovicus in Geldria militiae gubernator, grave sustinens ac

difficile onus. Aberat autem non sine maximo desiderio suorum civium;

quos ne orbos relinqueret, eorum moderandorum et regendorum potestatem

quasi quasdam habenas, cum aliis tum nobili Grunradio tradidit. Ab

ipso itaque, velut patre patriae, sibi omnes ci ves consilium

expetebant, suarum rerum incerti: quos ipse sibi sua ope ex incertis

certos, compotesque consilii dimittebat: ut ne temere aliquid

tractarient. Neque tamen Rei pub. commoda atque utilitates solum

procuravit, rebus afflictis et perditis civium succurrendo, et iniuria

pressos eripiendo: sed quod caput erat, ecclesiae utilitate et

emolumempto omnia mensus est. Erat ram istis locis religio orthodoxa

adhue prope in cunis; et primulum instituta fuerat reformatio. Opus

erat ergo prudentibus viris, qui populum ignarum ac plebem ad quosvis

casus mobilem, regerent et quasi manu ducerent. Adhibitus itaque est

Grunradius, vir auctoritate gravis, consiliis pollens, animi lenitate

mitis; qui a comite Cunrado ad reformandas ditionis Solmensis

ecclesias, socio laboris Casparo Oleviano, Theologo gravi, accersitus,

rem pub sapienter constituendo, et religionem orthodoxam introducendo,

utilem ac salutarem illis regionibus operam navavit. Atque his rebus

praeclare gestis, cum fama illus ad exteras quoque nationes

dimanaslet: a multis iisque principibus viris adamatus et adpraeclara

munera obeunda expetitus fuit. Ex multis unum nominamus illustrissimum

heroem ac principem Casimirum, tutorem et administratorem tum temporis

Electoralis Palatinatus: a quo regendi adolescentis principis

Friderici III. cura illi demandata. Hunc ille, socio amplissimo viro

Georgio Michaele Lingelshemio, summae curiae aslessore, in optimarum

artium studiis et disciplinis, in lectione bonorum auctorum, in divinis

denique et sacris ita instituit, informavit, perpolivit: ut vel hoc

nomine ipsius memoriam nulla unquam oblivio deletura sit, nec ulla

aetas laudes eius tacitura. Inprimis autem principem ac dominiam

ceterarum virrutum omnium constituit pretatem: hanc ut in pectore

adlescentis principis reconderet; viva voce in praecipuis Christianae

religionis capitibus, quod Graeci [gap: Greek word] appellant,

princi pem ipse instituit: et ad captum accommodata institutione

quaest quam simplicissime et nuditer formatas ita proposuit: ut

responsio ex interrogatis quasi fluere vidertur. Neque vero in his

parvis solum proponendis bibliis officii sui sategit: sed ipsius

sacrae scriptura textum plene planeque magno labore Principi

explicuit: historias sacras ad vivum, resecando


page 830, image: s860

enarravit: egrege dicta et ad locum, ut vocant, communem pertinentia

docte inculcavit; et quae ad fidei incrementum, ad vitae integritatem

spectarent, sanctissime pertractavit. In precibus praeterea cum

matutinis tum vespertinis ardenter magnaque animi devotione ea, quae

mens erat meditata, et animus flagrantissi me optaverat, ipse verbis

conceptis et ore praeivit.

Hoc in officio cum octennii labroes ab anno octobesimo quarto; ad

obitum usque incliti herois Casimiri exantlasset, Fridericus IV. per

aetatem constitutione Garolina praefinitam, sceptera imperii

capessens, ut pro fideli institutione grati animi monumentum aliquod

erga Grunradium extaret, ad amplissimas dignitates summosque cum

honores evexit. Nam cum ipse iam Princeps didicisset plusculis annis,

neminem magis ad ecclesias scholasque natum Grunradio et quasi factum:

senatui cum ecclesiastico praefecit. Quo in munere obeundo cum se

praestitit: ut prudentia, gravitas, et fervens religionis defendendae

defensaeque propagandae zelus in ipso conspicerentur.

Erat tum magna plebis in religione barbaries; caecitasque obstinata;

cui ut succurrerct malo, ordinavit ut capita pictatis et religionis

Chtistianae a senibus iuxta et pueris quavis Dominica rccitentur: quod

institutum ut in se pium; ita fructu suo minime caruit. Accessit ad

hanc curam, pro ovibus Christi susceptam boni Episcopi munus.

Primum anno supra millesimum quingentesimum nonagesimo quarto, sollenni

totius inferioris Palatinatus visitationi susceptae non interfuit

solum; sed et praefuit Deinde ea visitatione feliciter obita, ad

assuetos ac ordinarios labores reversus, etiamsi munere sungeretur

laboriosissimo, principi tamen Friderico IV nec tum defuit: sed mane

ac vesperi privatim sacra explicavit.

Anno deinde supra millesimum quingentesimum nonagesimo quinto,

illustri et generoso comiti Hanovia, in reformandis ecclesiis opera

eius et consiliis uti volenti, lubentissime paruit. Profectus est

Hanoviam cum reverendo et integerrimo viro Melchiore Angero Salesio,

curiae sacrae assessore: atque ibi gloriae DEI serviens, id cuius

gratia venerat, summa prudentia felicissime effecit. Mox pedem inde

referens, Anno sequente nonagesimo sexto, una cum electore Friderico

IV. in Palatinatum superiorem est profectus: et biennii spatio

ecclesias et scholas Bavaritas sapientissimis prudentissimisque

consiliis instruxit.

Reversus anno nonagesimo octavo, rebus ecclesiae iam constitutis,

omnem curam atque operam in co locavit, ut scholas quoque


page 831, image: s861

constitueret; constitutas firmaret, firmatas amplificaret; collapsas

instauraret. Quo denegotio hodieque loquuntur tres electoralis

palatinatus inferioris scholae praecipuae, Haidelbergensis,

Neostadiana et Neuhusiana.

Eodem anno, ducatu Simmerensi ad Electoratum revoluto, reformationi

eiusdem et interfuit et praefuit. Postea anno sexsentesimo sexto, cum

Abrahamo Scultero iterum in superiorem abut Palatinatum et Ambergae

paedagogium illustre, ad illorum quae in inferiori Palatinatu

celebrantur, Gymnasiorum formam redxit.

Anno deinde millesimo, sexcentesimo nono, secundum evocatus, cum

Abrahamo Sculteto in comitatum Hanovicum venit: et ecclesiae res

constituit, atque ad Palatinarum ecclesiraum formam revocavit.

Tandem multis et maximis laboribus fractus anno sexcentesimo

duodecimo, ultro offacio se abdicavit, et a publicis laboribus

conquievit. Id tempotis assiduus fuit in mortis hora contemplanda: cum

amicis multa de beata et aeterna vita disserens, non obscure ostendit:

se iam initia aeternae beatitatis in pectore suo praesentiscere. Nihil

enim tam anxie desideravit, quam uti brevi post ex hac aerumnosa et

miseriarum plena valle, in aeternam beatitatem commigraret. Nec longum

ei tempus fuit exspectandum. Lectulo enim per aliquot dies affixus anno

sexcentesimo decimo tertio, mensis Aprilis die dccimo quarto, vesperi

intra octavam et nonam, placidissime animam exspirans in Christo

obdormivit. Vixit annos ecto et sexaginta, exceptis quinque mensibus:

annos viginti senatui ecclesiastico praefuit: novem vero et triginta

Deo et Ecclesiae et amicis inservivit. Elatus est funerc honorifico,

et in D. Petri ehoro sepultus, tali cum monumento:

OTTO A GRYNRADE EQUES MISNICUS. NASCITUR DELITSCHII 1545. 10. SEPT:

DISCIT PIETATEM ET LITERAS WITTENBERGAE ANNOS 14. GUBERNAT STUDIA ET

MORES MAURITII PRINCIPIS AURAICI. ANNO 1575. ET 76. IUVAT

REFORMATIONEM ECCLESIARUM NASSOV: SOLMENS: WITGENSTEIN. ANNIS

SEQUENTIBUS.


page 832, image: s862

FRIDERICUM IV. ELECT. PALATIN. VERA PIETATE ET OMNIBUS LAUDATI

PRINCIPIS VIRTUTIBUS OCTEN: INSTRUIT. PRAESES SENATUS ECCLES.

RENUNCIATUS, VIGINTI IPSOS ANNOS ET PRECIB. ET CURIS ET LABORIB. PRO

ECCLES. ET SCHOLIS PALATINIS IMPENDIT. PRINCIPIBUS PALAT: AUCTOR

CONDENDI ET SCHOLAS, QUIBUS PUELLAE PIE INFORMARENTUR: ET HORREUM, QUO

IN ANNONAE DIFFICULTATE NECESSITATI PUBLICAE SUBVENITUR. INSTITUTIONEM

CATECHETICAM SENIORUM AEQUE AC IUNIORUM PRIMUS ECCLES. PALAT.

COMMENDAT. VITAM CAELIB. SANCTE AC LABORIOSE ACTAM PLACIDA MORTE

FINIIT.

ANN: 1613. 14. APRIL. CUM VIXISSET ANNOS. 67. M. 7. D. 4.

UNUM EST NECESSARIUM.

Ianus Gruterus vir cl. mortuum elogio honoravit, et epigrammate

eiusmodi:

In [note: * In delic poet. Belg. p. 2. ] sepulcrum Othonis Grynradii:

Qui sepulcrum aves videre vile, cuius asiricas

Nominis sublimitate verberat fama faces:

Heic adesdum; ubi repostus est Otho Grynradius.

Pro scito et symbolo, ac tessera quasi Christianae suae militiae,

delegit illud [note: * Luc. 10. v. 42. ] Christi ad Martham verbum:

[gap: Greek words] , Unum est necessarium: ad quod actiones et

cogitationes suas direxit: idemque ut alii facerent, auctor et dux

fuit Est autem illud Unum ardens desiderium cognoscendi Deum, et

cognoscendi viam: qua ad salutem pervenitur.

Fontem deinde benignitatis suae clausit nemini: adeo ut domus eius

perfugium toti civitati ac Palatinatui esset: libellos supplicum

humaniter accepit: querimonias placide audivit:


page 833, image: s863

ope et oepra, qua qua potuit; egenos iuvit: adeoque quae Casimiri

principis munificentia in ipsum collata erant beneficia, ea largissime

ad publicos usus impulit. Cumque aliquando maxima premeret Palatinatum

annonae charitas, incendentibus eam Dardanariis: Grunradii consilio

granaria ordinata, fructusque agrorum, ad necessitatis casum,

adservati.

In vestitu denique fuit simplex: in victu frugalis; in caelibatu

castus. Vestium ornatum simplicem et ad vetustatem quam proxime

accedentem ita adamavit; ut splendidiorem ornatum, qui modum

excederet, summopere fuerit detestatus. Multo illi pretiosior vestis

visa; conscientiae integritas, inculpata vita, fides sancta, castae

preces.

Librorum, quod sciamus, ipse quidem edidit nihil: sed ut ab aliis

ederentur auctor promororque exstitit: inter quae Theologica pleraque

omnia et scholastica.

Ulrimum scriptum, quod ipsius cura prodiit, et quo absoluto, se eo

suavius moriturum saepius affirmavit, fuit Catechesis scholastica

Germanica, cum analysi et scholiis perspicuis: quae etiamnum in

Palatinatu usitata. Ex oratione parentali.

BARTHOLOMAEUS PITISCUS.

ANNO a Christo nato, millesimo, quingentesimo, sexagesimo primo, die

vicesimo quarto Augusti, qui Bartholomaeo sacer, natus est

Bartholomaeus Pitiscus in pago Schlauna, Grunbergae inferiorioris

Silesiae oppido, adlaterali, loco humili, atque innocentissimis

agriculturae reditibus fere contento: ut vel hoc exemplo firmetur

illud [note: * Epist. 66. ] Senecae: ex casa etiam virum magnum prodire posse.

Parentes ipsi fuere honesti; sed fortunae longe tenuioris: quam ut iis

adiutus filius videri possit; qui eo usque peevenerit. Verum

sapientior est aeterni Patris providentia: quam ut viis nobis

patentibus constringatur. Nec ipsius parentes, quod pietas piis

dictare folet, media, quibus in hlio, ad optima quaeque praeparando,

uti possent, negligebant. Docebat tum eo in loco evangelium Christi

Andreas Carchesius; vir ea pietate et erudiendi alios cupiditate: ut

rusticorum etiam filios instituere non dedignaretur, potiori loco

Christi gloria habita, quam molestiarum evitatione. Huic primum

Pitiscus fuit commissus: a quo et pietatis Christianae summam, et

literarum primordia ita feliciter accepit: ut singularem ingenii

promptitudinem magistro suo facile proderet.


page 834, image: s864

Animadversa ergo ea pueri sollertia, vir optimus agendum sibi cogitavit

idem, quod in recens plantata arbore, ad ostensam frugum futurarum

spem, facere hortulani solent. Eam nempe non ipsi tantum industrie

colunt, sed et ad fructuosas eiusmodi operas eos invitant maxime,

quibus colendarum arborum rationes sciunt esse exploratas. Quapropter

nobilem, qui agro illi tum praeerat, pueri nomine convenit, eoque de

sollerti industria insigniter commendato, obnixe flagitavit: ut in

vicinam aliquam scholam suo eum sumptu ablegaret, nec optimae spei

plantuam humana aliqua negligentia deflorescere pateretur. Nec pia

haec prudensque commonefactio, atque intercessio successu optato

caruit. Nobilis illius enim animus flexus est ita: ut prompte parendum

iudicaret Politicorum monito, quod magistratui dictitat: ut, si quod

ruri sit ingenium excellens, et quod magnam futurae virtutis spem

praebeat, in collegia et Gymnasia urbana transferat, ibique accuratius

formari iubeat.

Quantum igitur in ipso quidem fuit: felicioris ingenii puero non

defuit: sed in scholam Grunbergensem eum statim misit: quam

celebriorem insignes aliquot moderatores fecere: quorum in numero fuit

Theologus ille et chronologus Abrahamus Bucholzerus, et secuti eum

postmodum Petrus Titus, Iacobus Ebertus, et Paulus Bernavus.

In eam musarum officinam ut devenit Pitiscus; praedicatam modo ante in

se ad studia optima promptitudinem, novis continuo characterismis

confirmavit; et quos primo accessu reperiit aequales, brevi temporis

intervallo superavit omnes. Ut vero annum decimum octavum attigit,

inde Vratislaviam, praeceptorum fautorumque monitu abrit, ceptam illam

studiorum telam proratissimo animo continuaturus: operam simul suam ad

sublevandam rem domi angustam, institutioni puerili navaturus.

Adscitus ibi locorum fuit in familiam Sigfridi Ribischii, qui filio

Gottfrido, ante aliquot lustra in defensione Varadini celebre nomen

consecuto, eum ab institutione esse cupivit. Erat Ribischio illi

insignis librorum apparatus, Historicorum, Politicorum, Theologicorum.

In sacrum illud conclave saepius se abdebat, et quod apes in pratis

floridioribus facere laboriose solent, idem ipse non ignaviter agebat.

Vivebat eodem tempore Vratislaviae Amandus Polanus, qui nemini ob

eruditoonem Theologicam hodie ignotus: studiisque humanioribus itidem

tum advigilabat. Eum saepiuscule Pitiscus ad se accersebat, ad

doctores istos mutos deducebat, industriaeque suae in legendo et

conferendo socium comparem habebat. Optima vero haec tractandorum

feliciter studiorum ratio, quippe cum coniunctis operis et

frequentatis inde colloquiis, et facilius multa scitu dignissima

apprehendantur, et tenacius


page 835, image: s865

apprehensu difficiliora imprimantur. Et imbibit ita uterque felici

satis documento piae eruditionis sucum; qui ipsis etiam tenacissimum

sincerioris amicitiae gluten fuit: ut eam in scholis olim inchoatam ad

obitum usque sancte continuarint.

Innotuit atem tum etiam insignibus aliquot viris Andreae Duditio,

Isanni Cratoni, Petro et Iacobo Monaviis, Martine Schillingo,

Engelhardo, aliisque qui Vratislaviae agebant; et ad sacra de rebus

divinis colloquia convenire saepius solcbant: cum quidem non ita multo

post ex Palatinatu illuc etiam venirent Quirinus, Christmannus, et

Calaminus, quorum deinde virtus et eruditio luculenter in Academia

Palatina enituit.

Sed visitanda erat Pitisco, in studiis humanioribus sic satis

progresso, Academia: nec excitatissimi iuvenis animus magis apperebat

quicquam: quam ad fundamenta recte praestructa, quicquid eruditionis

folidae posset, superstruere. Verum suprema tum dies Maecenatem illum

nobilem abstulerat; ut cuius subsidio urbanam illam scholam ingressus

erat, eiusdem munificentia in Academiam conferre se non potuerit. Non

defuit autem hic paternum divinae providentiae remedium, quod paratum

perpetuo iis esse solet, quos ordinationis divinae maiestas ad

insignia quaedam munia praedestinavit. Coniux enim viri domi forisque

nobilissimi Ivachimi a Berge, prudentissimi illius trium imperatorum

consiliarii, religionisque orthodoxae in Silesia promotoris

munificentissimi, alebat tunc aliquot in Academiis adolescentes, qui

rerum divinarum meditationi animum applicarent. Eorum in numerum

Pitiscum etiam admisit: et necessarris ipsum ad studia Academica

sumptibus instruxit.

Priusquam vero patriam Pitiscus relinqueret, non imprudente consilio

clarissimos quosdam in Silesia Theologos conveniendos sibi putabat, eo

quidem animo: ut consilia rectius instituendi sacrosanctae Theologiae

studii a peritiorib. artificibus audiret. Addidicerat enim; esse

studiose eorum commonefactiones attendendas, qui experti iam norint,

ut in studiis rectissime sit procedendum, nec negligenda illorum

consilia, qui pro ea, quam annis et vario rerum usu sibi patarunt,

prudentia expeditiores sint, ad ostendenda pro diverso adolescentum

scopo media. Freistadii tum Abrahamus Eucholcerus verbi divini

ministerio fungebatur, Lignicii Leonhardus Crenzhemius. Utriusque

colloquia et consilia ille ambibat, et talla etiam naciscebatut: ut

studiose ea in adversariis postea consignarit. Duo Eucholcerus

monuerat: quae in studio Theologico sint attendenda. Primum

adiumentorum nomme insigniri potest, ut quod linguas Graecam, Latinam,

Hebraeam itemque Logicam cum ceteris dicendi artibus discendas esse

voluerat


page 836, image: s866

Theologiam dextre cognituro. Alterum ea concernit, quae res ipsas

vicinius complectuntur. Inprimis hic de textu Biblico diligneter

evolvendo monuit: adhiberique posse in veteri quidem Testamento

Vatabli, in Novo Bezae Latinam: in utroque Germanicam Lutheri

versionem: ceterum Christianae doctrinae summam ex methodicis

quibusdam libellis ad sacrae scripturae lectionem esse afferendam: in

his vero ipsis Melanchthonis locos communes praestare, cum alii quidem

sint nonnulli erudite a clarissimis quibusdam Theologis scripti; sed

lectorem illi requirant iudiciosiorem. Commonefactionis huius rationem

subiunxerat aliam, esse ad sacrorum Bibliorum lectionem afferendum

caput regulatum, iudicium confirmatum: optimum autem iudiciorum

formatorem esse Melanchthonem. Posthaec innuerat esse Theologo futuro

cognoscendam Historiam ecclesiasticam, Eusebiique monumenta

perlegneda, commentarios etiam ad sacrorum librorum lectionem

negligendos non esse; certos tamen quosdam ex universo illorum numero

ad singulos libros esse seligendos: quorum aliquos iudiciosissimus

homo etiam designarat ita; ut quid in uno quoque studiose animadverti

debeat, simul indicarit. Regulam praeterea hanc tradiderat: recentium

scripta legenda quidem, at magno cum delectu: adversariorum vero

libros eo potissimum fine esse evolvendos; ut controversiae rectius

cognoscantur: et argumenta ab illis adduci solita accuratius

refutentur. Ceterum inculcaverat illud studiosessime: esse saepius de

lectis atque cognitis conferendum: illud enim esse, quod multis magnis

viris desit: atque hoc quidem contentissime inculcaverat: ut hoc, hoc,

esse inclamitarit, quod multis desit, summe vero omnibus sit

necessarium. Postea de patrum lectione sigillatim illud addiderat:

esse eos eo legendos ordine, quo vixissent; et alia in hanc sententiam

plura. Iam quae ad praxin pertinent, haec suggesserat. Hortatus

praecipue fuerat, ut maiture se dicendo futurus contionator exerceat;

et iuventus discendo atque exercendo, aetas autem provectior docendo

atque contionando impendatur. Maxime vero exemplum aliquod vivum esse

proponendum, censuerat: cum hac in re nihil [gap: Greek word]

sit unquam periculosius. Suaserat etiam contionum Germanicarum

lectionem: quae etsi propter rerum tractationem necessaria non usque

adeo sit: utilissima tamen sit ad pleniorem idiomatis Germanici

cognitionem; quandoquidem et illud sit artis, Germanico sermone

expedite uti posse; et reperiantur non pauci, quibus rerum cognitio

minime: verborum tamen promptitudo desit. Atque et multis Mathesium,

qui eo in genere legi possit utilissime, iudicaverat seligendum.

Tandem ad duo in suae functionis officio contionatori respiciendum


page 837, image: s867

perpetuo esse asseruerat: ut nempe in applicando potens sit, idemque

in commovendo. Duo enim haec esse; quae contioni si deint, exsangue

quasi corpus relinquant, et ipsam vitalem animam complecti in se

videantur. Haec sunt quae prudentissime Pitisco abiturienti

suggesserat Bucholcerus. Ab iis non ita multum recedunt, quae a

Crenzhemio audierat. Id enim agere se fuerat professus: ut ordinarie

quidem legat Biblia primo Hebraica, inde Germanica, post Graeca,

tandem vulgatae versionis Latina: cum eius fere in omnibus

disputationibus sit usus. Atque ibi perutile esse dixerat; conferri

inter se versiones, annotarique discrepantias: utlius autem illud, ut

in locos communes sacrosanctae scripturae dicta digerantur, eaque

ipsa, quae patrum lectio subministret. Alias de controversiis

nonnullis egerat, quales sunt de Christi persona, eiusque adoratione,

quantum ad naturam humanam attinet, de electione, itemque de

iustificatione: in quibus iudicii sui summam exposuerat paucis.

Atque ita quidem utrinque Pitisco obtigit, quod in votis habuerat

unice: ut iam in Academiam avolare cogitaret. Erant vero tunc sub

annum octogesimum tertium tres tantum in universa Germania scholae,

quae orthodoxiam religionis profitebantur, Neapoli Casimiriana,

Servestae Anhaltina, et Saxonum Bremae. In proximam ergo Servestanam

se ille contulit: invitatus theologi Wolfgangi Amlingi celebritate,

quem per annum tum audiit.

Reformato interea Palatinatu circa annum octogesimum quartum,

Principis Casimiri auspiciis: Pitiscus Servesta relicta in Palatinatum

se contulit: atque tum sollerti sua industria animum ad Ioannis Iacobi

Grynaei imitationem convertit ita: ut filii loco habere eum

dignaretur. Nec infrequenter tum collegium Theologicum adrit: ipsum,

perorantem, disputantem, opponentem, respondentem audiit, probavitque

ita suos ipse etiam in philosophica cognitione progressus Academiae

Haidelbergensis Antistitibus: ut et eum Casimirianae aedis regentem

designare, et cum Davide Pareo magisterii gradu decorare placuerit.

Quin placuit ipse summis tandem hominibus ita: ut communi eorum suasu

ad illustrissimi Principis Friderici IV. institutionem adhibitus

postea fuerit, cum viris de Palatinatu optime meritis nobili Othone a

Grunrad, itemque Georgio Michaele Lingelshemio. Hoc in officio, arduo

ac difficili, Pitiscus rationem eam optimam esse duxit: ut nempe

humanae sollertiae tantum haudquaquam concrederet, quantum ad

incrementa salutaria exigitur, sed ad veram, vivam, primamque omnis

felicitatis scaturiginem se converteret.


page 838, image: s868

Omnis enim donatio bona perfectumque bonum e supernis a patre luminum

proficiscitur: non caelitus ea dona ac bona felicius impetrare ratio

ulla potest, quam supplex divini nomnis in vocatio, et adsidua

sacrarum rerummeditario. Ac dum ipse praemissis semper devotissimis

precibus, indefesso postea studio allaboraret; ut vitalis ille sucus

ex sacris Israelis fontibus promanans summo Principi infunderetur:

veritatem eloquii illius divini, quod maximum precibus et votis

valorem adscribit, singulariter est expertus. Optato enim incremento

ad plantationem rigationemque accedente tantum apud principem

institutione ea praestitum est: ut postmodum selectiorum sacrae

scripturae monitorum et expedite meminisse et in gravissimis negotiis

sapienter uti potuerit.

Hac ergo in functione cum eum dexteritas commendaret: contionatoris

aulici secundarii munus ad finitos tutelae annos Princeps Casimirus

ipsi demandavit; ut quem pupillus ante suus privatum habuisset, eundem

publicum doctorem sortiretur. Antequam autem munus oblatum

aggrederetur; patriam, aetatisque decrepitae parentes ultimo in visit;

honorificeque a summis quibisque in Silesia viris fuit exceptus,

quorum in numero non solum consules senatusque Grunbergensis fuere;

verum etiam nobilissimi magnificique viri, Nicolaus a Burckhaus,

Georgius a Dyhr, Sebastianus a Schvvartz, Iacobus Monavius, et quem

ille fautorem et Maecenatem munificentissimum experiebatur, Ioachimus

a Berge, cuius etiam eruditissimorum sermonum; quos singulariter cum

ipso instituerat, non potuit non saepe magna cum voluptate meminisse

Et quales illi fuerint, adversaria eius fuerunt testata. Egerat

nobilissimus vir non de laudatissimo suo proposito solum: quo

stipendiis per Silesiae civitates a se constitutis, prospicere per

heredem ipse, exsecutores, examinatoresque vellet; ut in reformatione

a se suscepta prgressus esset: quid de praesenti religionis statu

iudicari posset: sed varia etia [gap: Greek word] recensuerat,

quae in peregrinationib. Imperatoribus Ferdinando, Maximiliano, cum

illustrissimis Principibus Friderico III. Philippo Wilhelmoque

Landgraviis aliisque summis hominibus, itemque quae in

honorificentissimis legationibus observarat. Inprimis etiam de

doctissimis quibusque viris, quae memorabilia ipse maxime noverat,

adduxerat. Inter quae illud praeterire fas non est, quod Fridericus

III. sciscitatus ab ipso fuerat aliquando; Ursinum ne nosset,

quantique illum faceret? cumque eum se nosse et magni facere

respondisset Bergerus, ipse Princeps prudentissimus subiunxerit: Tanto

vero viro patria haudquaquam digna fuit: dicas popularibus tuis; ut

multos tales ad me expellant. Aegre tandem nobilissimus,

eruditissimusque vir Pitiscum dimisit et exoptavit secum eum retinere:

ut patriae bono concessa


page 839, image: s869

divinitus talenta impenderet. Sed res aliter non ferebant; revertendum

erat in Palatinatum; demandatum a Principe munus subeundum: quod et ea

fidelitate et felicitate triennium post obiit; ut electori fuerit

visum, pastoris aulici munus ipsi dehinc committendum. In evius quidem

officii demandatione, (quod aeternitati omnino sacrandum) ipse

princeps in synedrio ecclesiastico, eum iussit: ut animo imperterrito

officii sui rationes exsequeretur; ac libere se moneret: sicubi sacrae

literae monendum dictitarent. Factum id sub annum nonagesimum quartum:

post quem biennio elapso, in Palatinatum superiorem cum principe est

profectus: et eruditis atque perspicuis contionibus divinorum dogmatum

veritatem, non sine gregis Christiani augmento et incromento, docuit.

Elaboravit tum librum, proecclesiarum Anhaltinarum reformatione: de

quo hoc fuit eminentissimi Theologi iudicium: a nemine hactenus

controversiam de imaginibus tam nervose, tamque dilucide pertractatam

esse, quam a Pitisco: qui quidem, qua fuit modestia, sine nomine suo

librum illum edidit. Collegit eodem tempore constantes Lutheri de

servo arbitrio sententias: quas iussu superiorum evulgavit.

Post reditum e superiori Palatinatu, antiquum obtnuit: officiumque tum

docendo tum commentando gnaviter fecit. Inter alia meditatus est tunc

aureolum libellum: quem confessionem fidei nuncupavit: in quo brevibus

aphorismis summam doctrinae orthodoxae complexus est: singulosque

testimonis scripturae invictis ita munivit: ut labor iste fructu suo

non caruerit. Operam etiam utilem ecclesiae impendit in scriptis illis

conficiendis: quibus Germanicarum ecclesiarum, quae a Papatu

secesserunt, unio quaesita, et controversa religionis capita planius

sunt declarata: quae tamen scripta quomodo excepta sint, palam est.

Audiverunt autem ipsum principes non solum domi agentes: sed etiam

peregre abeuntes adesse sibi eum voluerunt. Itaque cum Friderico IV.

Electore Palatino in Saxoniam est profectus: eoque mortuo cum

Electoratus Administratore illustrissimo principe Ioanne tum alio, tum

ad celeberrimum principum Francofurti conventum abiit: in quo de

Imperii Romani capite eligendo actum.

Hoc in officio cum ita inter adsiduas curas et labores versaretur:

morbum ex obstructione scirrhosa hepatis mense Aprili, anno

sexcentesimo tertio, nactus est: quo accedente continua febri,

paularim exhaustus, editis miris patientiae documentis, inter preces

adsiduas die decimo septimo Iulii, mane inter horam sextam et

septimam, anno aetatis suae quinquaresimo secundo nondum completo, pie

in Christo obdormivit.


page 840, image: s870

Elatus est die vicesimo nono eiusdem mensis funere honorifico, et ad

D. Petri sepultus. In obitum eius epicedia a viris piis et bonis

scripta sunt: de quibus hoc est Simonis Stenii:

[gap: Greek section]

Hoc est:

Ut Pauli pietas, sic Euclidea mathesis,

Hoc uno Pitisci occulitur tumulo.

Fuit hic Theologus doctrinae profundae; ingenii acris et perspicacis:

ipsemet vitae suae censor, ne in aliorum incurreret voculas: in

docendo et scribendo methodi summe observans: adeo, ut absque ordine

nihil dici, nihil disciposse recte statueret. Et quae contionatori

apprime est necessaria, tanta usus est semper perspicuitate, tamque

dextra ad auditorum usum omnia applicandi felicitate: ut illa quidem

laudem ipse summam apud omnes invenerit: in hac vero pares habuerit

perpaucos.

Illud vero mirandum, quod homo Theologus, in Mathematum studiis,

nullo, nisi se magistro, eo usque progressus est: ut editis scriptis,

disciplinae illius gloriam magnis Matheseos professoribus

praeripuerit. Qua de re cum amicus ei aliquando gratulatus esset,

nihil aliud respondit, quam hoc: gaudete, quod nomina vestra scripta

sunt in caelo. Iuvat huc adscribere, quod nobilis ille Tycho de Brahe

ad Conradum Assachum de nostro Pitisco: Doctissimi, inquit, illius

Bartholomaei Pitisci de triangulis acutum et compendiosum libellum

lubens accepi: rogoque ut illi ex me gratias agas. Optarem, plures

eiusmodi contionatores reperiri: qui Geometrica gnaviter callerent:

forte plus esset in iis circumspecti et solidi iudicii, rixarum

inanium et logomachiarum minus. Si is mihi aliquando scripserit; et de

iis studiis mecum contulerit: inveniet responsorem non invitum. Haec

ille. Ac ne quis haec talia ab ipso tractata existimet, cum officii

neglectione: ipse se [note: * Praefatione in trigonometricum primum. Scripta vernacula. ]

alicubi sic excusat: Alii schacchia ludunt et talis: ego

regula et circino, si quando ludere datur. Ex eo genere lusus haec

Trigonometria mea.

Scripta ab ipso edita vernacule sunt: pro reformatione ecclesiarum

Anhaltinatus: de ortu fidei ex Martino Luthero: item Irenicum: et

consecuta Wurtembergica.

1. Aussfuhrlicher bericht.

2. Anhang.

3. Antwort / der Heidelbergischen Theologen.

4. Endliche uberweisung.

5. Beschluss der uberweisung.


page 841, image: s871

Latine edidit: Antirosarium, contra Iesuitam quendam Moguntinum:

Synopsin Theologiae methodicae: Trigonometriam patvam; item magnam:

Thesaurum Mathematicum. Nomen optimi viri eiusmodi anagrammate

aliquando expressimus:

BARTOLOMAEUS PITISCUS [gap: Greek words] MORS IESU SUBITO

PLACAT.

Dum peccatorum circumcirca agmina gliscunt:

Dum tonat offensi caelitus ira Dei:

Dum pice torrentis Stygis obversatur imago:

Et latus omne timor circat, et omne tremor:

Quid faciat tantis mens obvallata procellis?

Totque malis ubinam territa quaerat opem?

Ad Christi solum tollat sacra vulnera vultum:

A Christoque animae pharmaca sola petat.

Mors etenim Iesu [note: * Act. 4. 12. ], nostrae unica causa salutis,

Et caelum subito placat [note: * Rom. 3. 15. ], et atrafugat

Terrorum: redeunt suaves in corda resultus:

Laetitia aetheria mens animique micat.

Tantum de Pitisco ex oratione parentali, programmate funebri, elenchis

librorum.

CONRADUS GRASERUS.

COnradum Graserum Franciae orientalis oppidum Ronigsberg protulit,

anno aerae Chridtianae millesimo, quingentesimo, quinquagesimo

septimo, die sexto Maii. Pater ei fuit Adamus, mater Elisabetha; e

familia Mollerorum: unde oriundus fuit et insignis ille Mathematicarum

disciplinarum instaurator Ioannes de regio monte: qui, familiae nomine

omisso, patriam nobilitavit. Intercesserunt autem, a natali illius

Ioannis Regiomontani, ad natalem huius Graseri usque, anni circiter

121. ab obitu autem centum triginta sex, ad obitum Graseri.

Primum in patria schola operam literis dedit, et inter ceteros

Praeceptores habuit Paulum Schedium Melissum, Poetam postea

celeberrimum. Fuit deinceps etiam alio ad trivialem scholam missus.

Tandem anno aetatis suae decimo quinto, qui fuit a nato Christo

millesimus, quingentesimus, septuagesimus secundus, Lipsensem in

Academiam se contulit; in qua difficultate victus compulsus, Advocato

cuidam operam suam, in describendis


page 842, image: s872

actis et materiis litium Iuridicarum, addixit. Cum vero aliquando

illius Advocati quidam clientes in absentia patroni ab amanuensi

Grasero consilium, in sua causa difficili, et longo tempore in iudicio

pendente, exquisivissent, et exitum causae suae, qualiscumque ille

futurus, anxio animo exoptassent: Graserus tale iis consilium

suppeditavit; quod litibus illis finem cito imposuit. Id ubi

rescivisset Advocatus ille, domum reversus: coepit Grasero istam animi

sinceritatem et candorem exprobrare: Situ, inquit, ita agere, o bone!

causas perrexeris, non multum proficies, neque aureos montes lucrab

eris. Graserus perculsus hoc nobilissimae artis ad avaritiam et

[gap: Greek word] abusi, ab Advocato bona gratia discessit; et

studio lurisprudentiae, in quo iam non contemnendos progressus

fecerat, seposito, Theologiae deinceps incumbere coepit. Cum vero sine

linguarum eruditarum, Hebraicae inprimis, deinde et Graecae cognitione

se Theologiae mysteria non posse perscrutari videret: has veluti

instrumentarias addiscere conatus fuit.

Profectus deinde Lipsia in Academiam Marchicam, Francofurtum ad

Oderam: ibi inter alios Theologos Christophoro Cornero familiariter

usus fuit. Versabatur tum temporis Sabbatharius quidam in eadem

Academia Matthias Helvius, Hebraeae linguae bene peritus. Huius opera

usus non modo in illa Academia: sed postea etiam Thorunii, in officio

ecclesiastico iam constitutus tantum in ea lingua profecit: ut cum

peritissimis eiusdem certare posset. Quo sane facto egregiam ab

omnibus [gap: Greek word] laudem iniit Graserus. Nam et sancta

ea est lingua, et cuivis Theologiae studioso necessaria. Etsi enim

monumenta Apostolorum et Evangelistarum Graeca sunt: tamen phrasis est

Hebraica. Itaque recte dixerunt veteres: Hebraeos bibere ex fontibus:

Graecos ex rivulis: Latinos ex lacunis.

Postquam deinde Thorunii in novo oppido ex obitu Ioachimi

Gerstencorni, officium ecclesiasticum vacaret, itemque alius locus in

veteri oppido fidelem ministrum verbi et Sacramentorum desideraret:

Thoruniensis Rei pub. Senatus ad Rectorem et professores Academiae

Marchicae, ex qua, utpote Borussiae, inprimis vero Thoruniae maxime

vicina, ecclesiae scholarumve ministri plerumque vocari solebant;

literas dedit: quibus ad ecclesiae suae redintegrationem viros pios,

doctos, et moderatos expetivit. Ibi duo Thorunium missi fuerunt;

Schutzius et Graserus, quorum alter sine exploratione recipi voluit:

alter Graserus nimirum, suam contionem iudicio magistratus et

ecclesiae subiecit, atque ita fretus divino auxilio officium suscepit.

Ministerio ergo Evangelii initiatus in Academia Marchica,


page 843, image: s873

abivit Thorunium: ubi suo in officio ita versatus fuit: ut exemplar

vivum veri Theologi esset. Cumque in visitatione aegrorum, et ad

emigrationem ex hac vita beatam praeparatione deprehendisset,

controversias illas Theologicas, quae scientiam quidem inftantem

pariunt, conscientias vero fluctuantes non sedant, quaeque hodie magna

animorum contentione agitantur, et magnos tumultus in Rebus pub.

excitant, nullum prorsus usum habere, quin im o conscientias

simpliciorum, non aliter ac olim in Paparu humana figmenta intricare;

coepit ab eis toto animo abhorrere: et in publicis contionibus tantum

ea proponere, quae ad fidem salvificam in Christum accenden dam, et ad

pietatem veram iuxta verbum Dei excrcendam, veramque consolationem in

vita et morte praestandam faciebant. Et quia Papatus subementita larva

Ecclesiae, subque asture excogitato Principatus, Primatus, vel

vicariatus figmento, quibusdam dictis per vim ex sacris literis

detortis simpliciorum animos effascinat, et ex fidelibus nonnullis

terrorem incutit: dum interdum non sine fatali succesu, quietas

Res pubturbat et evertit; ut piis sibique ipsi ex verbo Dei certam

firmamque consolationem afferret: Prophetiam Danielis et Apocalypsin

Ioannis Evangelistae et Apostoli enucleandas sibi proposuit, et inde

triplex scriptum in publicum diversis temporibus emisit: de quo

postea.

Non solum autem publice in templo officium fidelis dispensatoris

mysteriorum Dei obivit: sed etiam in Gymnasio, Thorunii, recens tunc,

auspiciis Henrici Strobandi scholarchae, et eius collegarum, a Senatu

illius rei pub, aperto erectove. In eo enim linguam sacram, et

historias professus, multos fidelissime, quantum per valetudinem

potuit, erudivit. Rei publ etiam operam eximiam, numquam tamen nisi

requisitus, praestitit: tum praesertim, cum regni proceres, afflicto

rei publ. tempore, patria laborante de recuperanda, et inposterum

stabilienda pace consultarent. Quin saepe in rebus dubiis consultus,

salutaria monita, quae eius fuit prudentia, et animi iudiciique

acumen, suggessit, felici plane successu et eventu.

Verum ut in aliis, ita et in ipso completum illud vatis Virgil. fuit:

Optima quaeque dies miseris mortalibus aevi

Prima fugit: subeunt morbi tristisque senestus,

Et labor, et durae rapit inclementia mortis.

Morbo enim arthritico obnoxius diu fuit: quem ille quidem censebat

huic ultimae mundi senectae fatalem: cum temperantia sua illum neque

pracavere, neque ab eo liberari posset. Sic enim iste morbus eum

impedivit: ut officio citra animi


page 844, image: s874

molestiam fungi suo integrum ei non esset. De die vero in diem

incrementum sumpsit, donec tandem omnem et pedum et manuum usum ademit.

Interea nihilominus liberalissime a Senatu sustentatus fuit: uti

ipsius officia et diligens studium, hoc iam ante promeruerant.

Quotiescumque autem cibus, graviter iam corpusculo a podagricis

fluxionibus contracto, et quasi dissoluto, illi capiendus erat: e

lectulo fatali in sellam collocatus ad mensam deferebatur. Incedere

enim ipse, aut se loco movere non poterat. Cum paulo ante obitum pedes

imos intumuisse sibi videret; et ex interiori quodam amico quaereret,

an non hoc esset, hydropis principium? isque responderet; sibi prorsus

ita videri: ibi Graserus laetabundus in haec verba prorupit: Euge, DEO

sit laus et gloria! quod iam mea instet liberatio et horula

gratissima. Adeo pertaesus miserae vitae suae, et dolorum podagricorum

fuit; cupivitque cum Apostolo tandem dissolvi, et esse cum Christo,

Domino et Servatore suo. Huius sui voti tandem compos factus,

penultimo die anni millesimi, sexcentesimi, decimi tertii, stylo

Lyliano, ex hac lacrimarum valle et miseriarum Oceano, in caelestem

patriam emigravit, et placide abiit.

In vivis adhuc dum esset, testamento caverat, ne corpus suum exanime,

magna cum pompa funebri, aut cum aliquo splendore, sed simpliciter,

honeste tamen, et non in aliqua Basilica, loco videlicet olim ab

Idolis et Idololatris profanato, sed in communi coemiterio extra urbem

sepeliretur: quod minime in templis convenire existimaret mortuorum

cadavera collocari; in quibus vivos homines ad cultum Deo praestandum,

convenire tantum decet. Praeterea superstitione non caruit unquam illa

in Basilicis sepeliendi consuetudo. Itaque sepultus est in coemiterio

extra urbem ad aedem D Georgii publice, quod nuper ad imitationem

aliorum in Germania coemiteriorum exstructum. Cui epitaphium lapideum,

deauratis literis exornatum, spectabilis vir Ioannes Zimmerman,

Senator rei pub. Thoruniensis, cum aliis amicis, memoriae viri,

praeclare de ecclesia, schola, et repub. Christiana meriti, erexit.

Epitaphium est eiusmodi:

CONRADUS GRASER REGIOMONT. FRANCUS HIC IACET: MILES IESU CHRISTI

STRENUUS; ET IN EIUS ADVERSARIUM SPIRITU; ORE, ET CALAMO VIGILANTISS.

IS CURSU MILITIAE SUAE


page 845, image: s875

FELICITER ABSOLUTO; GRAVIBUSQUE, QUI IN HOMINEM CHRISTIANUM CADERE

POSSUNT, EXANTLATIS LABORIBUS, TANDEM IN HOC CAMPO PLACIDE OCCUBUIT:

BRABEUM QUOD IUDEX ILLE GENERALIS, IN EXTREMO IUDICIO, SUIS

DISTRIBUET, EXSPECTANS: CUIUS MEMORIA SIT IN BENEDICTIONE, SORSQUE

ILLIUS INTER FILIOS DEI NUMERETUR: TANTUM DIC, VIATOR, ET ABI.

MILITARE DESIIT III. CALEND. IANUARII ANNO M. DC. XIII. AD VII.

VESPERTINAM; CUM VIXISSET ANNOS LVI. MENSES VII. D. XIV. MONUMENTUM

HOC EI P. P. A. A.

Vere fuit, ut monumentum perhibet, Christi miles strenuus in hostes

Evangelii: mitis autem pastor suae curae commissarum ovium, humanus,

[gap: Greek word] , et officii sui satagens: id quod paucula

haec exempla declarant. Fuit pater quidam de Societate, uti vocant,

Iesu: is, ut erat impudens, et perfrictae frontis homo, ad Graserum

venit, collaturus cum ipso de Bibliorum textu He bratico, quem

depravatum esse nec authenticum posse haberi, contendebat. Graserus

libenter collationem illam amplexus, voluit audire; quidnam pomposus

pater in medium esset prolaturus; petentique Biblicum textum, porrexit

Biblia Hebraica non punctata, ut vocant. Pater ille codicem ita

accepit, et in evolutando occupatus fuit: ut summa imis commutaret,

inversamque scripturam Hebraicam, quia forte eius aut rudis, aut

leviter saltem peritus fuit a recta dignoscere non posset. Spectator

istius arrogantis impudentiae fuit quidam discipulus Graseri, qui

adhuc invivis: is rusum tenere non potuit, sicut et Graserus vix

suppressit Nobilis, quocum pater ille venerat, hoc animadverso, patrem

monuit, ut abiret. Videbat quippe eum ludibrio ob arrogantem

imperitiam Hebraicae linguae haberi. Ita appetitus est etiam ab iis,

qui inferiores ipso eruditione erant: expositus variis impotentum

hominum iniurus. Nam cum lineamenta faciei ipsius fefellistent

aliquando nobilem quendam Polonum, bene potum: obvio Grasero, dum

iudaeum putat, colaphum


page 846, image: s876

impegit: quem Graserus quieto animo nec ullius vindictae cupido

accepit tulitque. Narravit praterea saepe, canonicum quempiam

Herbipolensem in Franconia adeo audacter et proterve suam suorumque

felicitatem iactasse; ut dixerit: Si Lutherus adhuc triginta circiter

annos emansisset, nos spirituales Domini eo rem deduxissemus; ut

rustici quidem coacti fuissent stramine et foeno vesci, et

spiritualibus non nisi capones in aedes afferre: nobiles autem et

proceres coacti fuissent ocreas nobis spiritualibius purgare et arvina

ungere. De nimiis Theologorum divitiis hoc sentiebat; eas bona ratione

non posse acquiri, nec boaea conscientia possideri: idque dixit tum

temporis cum ei quidam natrasset: non neminem Theologorum in Germania

triginta circiter milia florenorum reliquisse.

Scripta posteritati elucubravit profurura, ut sunt: Historia

Antichristi illius magni, quam amplissimo et proriis virtutibus non

minus, quam generis nobilitate conspicuo viro Henrico Strobando

seniori Rei pub. Thoruniensis proconsuli et Burggravio regio,

nuncupavit. Hic Strobandus Grasero ad studia Theologica accuratius

excolenda auctor fuerat, dum cunctanti institit, suaque exhortatione

acres stimulos addidit. Deinde, doctrinae quae eo in scripto

explicatur, tum quando in schola publice tradebatur, non solum

attentus auditor, sed argutus etiam censor fuerat, deque locis aliquot

non inutiliter ipsum monuerat. Praeterea ex suo penu literario ad haec

ipsa felicius perficienda, omnia ipsa liberaliter suppeditavit, quae

ad certiorem iudicii informationem momenti aliquid habitura

intelligebat. Deinde edidit et plagam regiam seu explicationem

Apocalypseos, in qua etiam transactam historiam propnit, et adhuc

magis horrenda, quae a paparu ecclesiae Christi eventura sunt, fata

praedicit. Quod scriptum Casparus Waserus Profestor sanctarum

linguarum in schola Tigurina conscio et volente auctore Iacobo Magnae

Britanniae, Franciae, Hiberniaeque regi, dedicavit. Quia vero Graserus

in eo scripto Papatus histroiam fundamentaliter proposuit, adeo, ut

nemo non videat, quod fatalis fuerit defectio Ecclesiae a veritate

caelesti ad Antichristi figmenta, et tyrannidem: doluit hoc Iesuitis:

proinde inventus fuit elumbis et enervatus quidam Sophista e blasphema

nigrorum Monachorum societate, qui splendido titulo refutationem

plagae regiae pollicitus, meras calumnias et nugaces bonorum virorum

insectationes congessit. Haec vero duo scripta revisa fuere et aucta

ab ipso auctore, et suo tempore lucem sunt visura, ut et alia. Exstat

praeterea scriptum, cui titulus Conradi Graseri ultima verba; in quo

ostendit Iesum Christum


page 847, image: s877

filium Dei et Mariae virginis esse verum illum promissum Messiam, qui

iam venit, et officium suum pro mundi vita moriendo absolvit. Hoc

inscripsit tribus primariis regalis Borussiae civitatibus Thorunio,

Elbingae et Gedano. Edita est et oratio de lingua sancta addiscenda:

quam sub initum lectionum in Gymnasio Thoruniensi habuit. Scripsit et

alios tractatus, qui adhuc in pluteis Bibliothecae eius, quae

hereditario iure ad filium patri cognominem, Rectorem Gymnasii

Thoruniensis pervenit, continentur: Liber nimirum generationis Edom,

Hebraice et Latine: Item de principiis caecitatis Iudaicae tractatus:

et liber fundamentorum Rabbi Ioseph Bar Albonis, quem ex Hebraeo

latinitati donavit. Scripsit et refutationem Ioannis Uberi Iesuitae de

Ecclesia et verbo Dei: quae o mnia nondum piaelo sunt submissa,

poterunt autem suo tempore submitti. Contulit etiam super quibusdam

versionis Biblicae locis cum D. Ioanne Piscatore; qui libenter in

Graseri sententiam admoniris ab eo inclinavit.

Tantum de Graseroex narratione M. S. de vita et obitu eius, ab amicis

transmissa.

ANDREAS BAUDISIUS.

ANdream Baudisium Vratislavia, Silesiorum caput, edidit honestissima

in familia natum patre cognomine, cive urbis illius, matre Anna

Neugebavera matrona piissima, anno Christi millesimo, quingentesimo,

quinquagesimo septimo, die tertio Iunii. Parentes isti, cum scirent

sundamentum [note: * Plutarch. ] omnis felicitatis esse rectam liberorum

institutionem, tenello filioli sui animo pietatem ac virtutem cum ipso

materno lacte instillarunt: et ut primum per aetatem potuit, in ludum

literarium miserunt: ubi indoles eius statim sese prodidit.

Tauta enim diligentia ad studia literarum incubuit, magistris viris

illis celeberrimis et iuventutis felicissimis informatoribus, Andrea

Wincklero et Petro Vincentio: ut anno millesimo, quingentesimo

septuagesimo quinto, de consilio Praeceptorum illorum; ad Academiam

Wittembergensem a patre missus fuerit; ubi non solum, ut restimonium

ab eo, quitum Rectoris fungebarur officio, Ioachimo a Beust, I. U. D.

perhibitum docet, disciplinis Philosophicis operam cum fructu navavit:

sed inprimis ad Theologiam animum totum applicavit. In quo studio


page 848, image: s878

ut felicius progredi posset, convictu Ioannis Avenarii Theolog. D.

statim simul ac eo venit, usus est. Et quamvis altero statim, quo in

scholam publicam venerat anno, parentem amiserit: tamen inchoatam

studiorum telam ipse minime abrupit. Literas enim perinde ut et alia,

qui semel vere amare ceperit: odisse deinde numquam aut reliquiste

potest.

Wittembergae ergo cum in studiis transmisisset tempus ad annum usque

millesimum quingentesimum septuagesimum octavum, inde discedens

praecipuas Germaniae Academias perlustravit: inque aliquibus earum ali

quot annos, augendae doctrinae gratia, substitit. Humiles enim animae

domi resident: divinior caelum imitatur, motuque gaudet. In literaria

ergo isthac peregrinatione ad clarissimorum tunc temporis Theologorum,

quo fine primario ipsi iter institutum; notitiam amicitiamque

sepenetravit: fuitque omnibus, qui virtutem et doctinam eius norant,

gratissimus; et iam ab hoc in convictum, iam ab alio ad respondentis

locum, in disputationibus Theologicis fuit invitatus; a non nemiine

suus Silesius appellatus; adeoque, ut ex amicis nonnulli retulere,

ultro ei duabus in Academiis Doctoratus Theologici honos fuit oblatus;

quem tamen suo consilio, modeste ipse recusavit. Nimirum ita est ut

optimus poeta [note: * Claud in eomsulat. Manlii. ] canit:

Ipsa quidem Virtus pretium sibi, solaque late

Fortunae secura nitet; necfascibus ullis

Erigitur: plausuve petit clarescere vulgi,

Nil opis externae cupiens, nil indiga laudis,

Divitiis animosa suis, immotaque cunctis

Casibus, ex alta mortalia despicit arce.

Attamen invitam blande vestigat: et ultro

Ambit honor: docuit toties arupe profectus

Lictor, et in mediis consul quaesitus aratris.

Iactis ergo feliciter studii Theologici fundamentis, in nevennali

Academica peregrinatione; in patriam, anno octogesimo tertio rediit.

Quo simul ac venit: singulari DEI providentia factum est; ut in ducatu

Lignicensi conditio ei ecclesiastica Nicolstadii, a magistratu

legitimo fuerit oblata: quam vocationem tamquam divinam agnovit. Cum

igitur eo ipso anno illud adiister officium a D. Leonhardo

Krentzhemio, insigni Theologo et Chronologo, ducatus Lignicensis tum

inspectore, sollenni manuum impositione inauguratus est: cum cuius

filia etiam simul Catharina, virgine lectissima, eodem tempore nuptias

celebravit: quam sibi superstitem viduam, ut dicemus, reliquit. Factum

id anno millesimo quingentesimo octuagesimo quarto ipsis Calendis

Maii. Eodem statim anno tribus mensibus post a senatu Lignicensi

Diaconatus ei officium ad D. Petri et Pauli oblatum est, cui ipsum

novennium praefuit: oves Christi fideliter


page 849, image: s879

pascendo, et pedo verbi divini salutariter regendo.

Anno deinde millesimo, quingentesimo, nonagesimo quarto a senatu

Trautenaviensi invitatus fuit, ad pastoris officium ibidem subeundum.

Sed cum paulo post et fere sub idem tempus ab illustrissimo principe

Petro Wockio Rosenbergico,, postremo eius familiae, Cromavium, oppidum

Bohemiae evocatus esset: ut ibidem Ecclesiam Augustanae confessionis,

in medio Papatu instauratet: et Evangelii lucem eo transferret: habita

deliberatione, vocationem priorem abnuit, et Cromaviensem, quae in

castris ad Presburgum data erat, secutus est. Itaque nihil remorante

itineris longitudine, admirabilem Dei agnoscens et amplectens

providentiam, eo cum familia commigravit. Divinae sunt etiamnum

vocationes ducendae: quae legitimo vocante magistratu, sine

[gap: Greek word] , aut [gap: Greek word] stimulante, aliisque

de causis, suscipiuntur.

Cromavii ergo, Deo labores eius fortunante, et in templo Evangelico

auditorium habuit frequentissimum: et in ludo egregie instituto

discentium multitudinem copiosam; quorum neutrum ibi unquam fuerat

ante conspectum: id quod ipse Baudisius inter praecipua, quae Deus suo

ministerio effecisset, grato animo agnovit, et memoria sermoneque

fnequenti praedicavit. Expertus est ibi non modo singularem ipsius

principis erga se favorem; sed etiam praecipuum quendam auditorum

amorem: qui sane ut olim Galatae erga Paulum: ita et ipsi erga

Baudisium fuerunt affecti: ut, si opus fuisset, oculos etiam ipsius

causa eruturi, ipsique daturi fuissent.

Sed quid fit? dum ita magno cum successu Evangelii praeconem agit:

anno millesimo, quingentesimo nonagesimo nono, a reverendissiiuxta et

illustrissimo principe Ioachimo Friderico, Duce Lignicensi et

Brigensi, Magdeburgensis Archiepiscopatus Praeposito, literis

honorifice scriptis revocatus; tandemque a principe Rosenbergico

impetratus est. In Silesiam igitur reversus Inspector generalis ab

ipso quidem principe ducatus Lignicensis ecclesiarum: a senatu vero

oppidano pastor ad D. Petri et Pauli constitutus est. Et sane hanc

etiam vocationem, ut inopinam ita divinam esse, ipse Baudisius ratus,

exemplo D. Iacobi Patriarchae sese consolatus est: quem etiam in

regionem a patria procul dissitam, in Mesopotamiam nempe, ire Deus

iussit; tandem vero in patriam, terram Cananaeam, reduxit: simul etiam

Deum serio invocavit: ut in munere tam arduo Spiritus sui sancti

gratia sibi adesset; ut doctrina salutari erudire suos auditores, et

disciplina ecclesiastica ita regere posset in terris: quo aliquando

cum iisdem in caelis aeternum viveret.

Eodem anno a principe Ioachimo Friderico ministerio totius


page 850, image: s880

ducatus Lignicensis: et postea anno millesimo sexcontesiono, decimo

quarto, mense Martio, iussu illustrissimi Principis Georgii, Rudolphi,

Ducis Lignicensis ac Brigensis, etiam Wolaviensis ducatus ministris

Inspector datus est, publice oratione a praefectis et consiliariis

dicta. Hoc in munere ita versatus est: ut et fidem suam Deo ac

magistratui abunde probarit: industriam, studium, ac diligentiam ase

desiderari passus sit nusquam. Et quid quantumve Deus per hoc organum

in sacro ministerio effecerit; res ipsa hodieque loquitur. Nam ut alia

latere nunc patiamur, initiavit ipse sacro ministerio, dum Lignicii

egit, ducentos viginti duos; (inter quos et filius eius), candidatos

sacri ministerii: quorum multi in vicina regna ac sinitimas

provincias, Lusatiam dico, Moraviam, Poloniam, Boemiam et Ungariam

usque evocati emissique fuere. Ita nempe etiamnum Christus, sedens ad

dexteram patris, constituit suos Evangelistas, pastores et doctores,

ad aedificationem corporis sui mystici, quod est Ecclesia.

Cum ita Baudisius certamen bonum decertasset, cursumque suum

absolvisiet, anno sexcentesimo decimo quarto exeunte ante Cal.

Ianuarias febri corripitur, ad quam et pleuritis accessit. Nulla tamen

huius habita ratione, cum speraret brevi, ut antehac, discessurum

malum, comcionem ordinariam habuit, ea cum virium declinatione; ut non

tam viventi, quam morienti fuerit similis in suggestu conspectus. Cum

itaque facile, secum habitans, colligere posset: morbum supremum, imo

horam adesset mature sese precibus, tum publicis aliorum, tum privatis

suis ad beatum ex hac vita exitum paravit. Sequenti die cum morbus

ingravesceret, praesertim de nocte, preces ipsi praeivit coniux,

animadvertens [gap: Greek word] iam instare ultimum. Precibus

finitis, iam satis est, inquit, cumque dicto se quasi ad somnum

componit, placideque exspirat, ceteris vix quicquam animadvertentibus

adstantibus: cum vixisset annos quinquaginta septem, unam et triginta

hebdomadas, n ministerio autem trigintaduos annos cum ecclesiae

incremento transimisisiet. Elatus est honorifico funere, convocatis

omnibus ducatus utriusque Lignicensis et Wolaviensis ministris,

sepultusque in templo, ubi contiones saepe efficacissimas habuerat,

die duodecimo mensis Ianuarii, addito ad tumulum epitaphio tali:

REVERENDA DIGNITATE CLAR. ET AMPLISS. VIRO ANDREAE BAUDISIO

VRATISLAVIENSI: THEOLOGO GRAVISS. ECCLESIAR. IN DUCAT.


page 851, image: s881

LIGNICENS. ET WOLAVIENS. ULTRA XV. ANNOS SUPERINTENDENTI B. M.

CONSIST. ILLUSTR. ADSESSORI PRIMARIO, VERITATIS ET PACIS ECCLESIAST.

ADSERTORI FELICISSIMO: QUI POSTQUAM NICOLSTAD. PRIMUM, POST LIGNICII,

INDE CROMLOV. ET RURSUM DENIQUE LIGNIC. ECCLESIAE MINISTERIO ET

GUBERNATIONE AD ANNUM USQUE XXXII. FIDELITER LAUDABILITERQUE FUISSET

PERFUNCTUS, HONORUM LABORUMQUE SATUR, IUCUNDA NOMINIS SUI MEMORIA

PUBLICE PRIVATIMQUE RELICTA, CUM FIDE AD CHRISTUM MIGRAVIT, ANNO

EIUSD. M DC XV. D. III. M. IAN. CUM VIXISSET ANN. LVII. M. VII.

CATHARINA KRENTZHEMIA MARITO, ET ROSINA, LEONHARTUS, ANDREAS, DANIEL,

GOTFRIDUS, DOROTHEA, LIBERI SUPERSTITES, PARENTI AMANTISS.

DESIDERATISS Q. EXTREM. PERSOLVENTES DEBIT. M. H. M. M. P. P.

Fuit Theologus eruditione, integritate vitae, humanitate, et fide

praestans: qui pacem ecclesiasticam salutariter pro virili asseruit:

quemque amore ac honore pii quique et boni viventem prosecuti sunt:

defunctum affectu desiderioque prosequuntur: nec immerito. Fuit enim

pastor Ecclesiae legitime vocatus; doctrinae suae certus:

[gap: Greek word] ; qui tenuit [gap: Greek words] , in fide et

charitate: officii sui sategit, ut fidelis oeconomus mysteriorum Dei.

In suprema senecta cum res ipsi non cum uno esset morbo, et a collegis

atque


page 852, image: s882

amicis, uti rationem valetudinis haberet, moneretur: faciam, inquit,

officium, dum potero; etiamsi mortem mihi contionando accelerem. Hoc

est: Imperatorem oportet stantem mori. Ita et evenit: quatriduo enim

ante emortualem diem contionem habuit funebrem.

Privata eius vita plena fuit exemplorum pietatis, sobrietatis,

concordiae, modestiae, patientiae, in morbis variis ac saepe

diuturnis. In coniugio vixit fecundo et tranquillo, unum et triginta

annos, relictis superstitibus filiis quatuor, filiabus binis, cum

matre vidua.

Ex contione funebri, habita a Simone Grunaeo, et ex carminibus

epicediis.

PHILIPPUS HEILBRUNNERUS.

EDitus est hanc in lucem Philippus Heilbrunnerus, Lauffae ducatus

Wurtembergici oppido, anno Christi millesimo, quingentesimo,

quadragesimo sexto, die ultimo Iunii. Patrem habuit Hieronymum, natum

anno vicesimo secundo, tunc illius oppidi pastorem: cui postea

Entzuailingam translato, Specialis, ut vocant, munus fuit demandatum.

Obiit is ibidem anno sexagesimo quarto, supra millesimum,

quingentesimum. Avus paternus nostro huic cognominis, praefuit

ecclesiae Auracensi: tandemque, emeritus Christi miles, rude donatus

est.

Parens igitur, cum animadverteret in filiolo nondum infantiam egresso

ingenium ad studia aptum: mature literarum primis imbuendum elementis

curavit, primum in patria schola Praeceptore Bartholomaeo Hetlero,

deinde Vahingae sub Simone Schladerero. Postea ne quid remorae puero

obiceretur, Stutgardiam illium ablegavit: ubi Praeceptore usus Ioanne

Wackero, eos in literis fecit progressus: ut iam tum quasi in flore

futurae doctrinae ac virtutis fruges apparerent.

Quamobrem in principis Wirtenbergici Christophori alumnorum numerum

adscriptus, primum Murharti sub magistro Ioanne Roslero vixit: exinde

Bebenhusium translatus eius monasterii tunc abbatem D. Eberhardum

Bidenbachium praeceptorem habuit, praeter Ioannem Resmannum, et

Wolfgangum Reinelium. Bebenhusio Tubingam venit anno sexagesimo

secundo, mense Februario: ubi in Philosophicis audivit Georgium

Liblerum, Samuelem Heilandum, Ioannem Mundlinum, Georgium Hitzlerum et

Martin. Crusium: in Theologicis Iacob. Andream, Iacob. Heerbrandum,

Theodoricum


page 853, image: s883

Snepfium et Ioannem Brentium. His omnibus et singulis praeceptoribus

suis eam in discendo probavit diligentiam, vitaeque ac morum

elegantiam: ut omnes suo ipsum favore dignum iudicarent. Itaque anno

sexagesimo sexto publico ipsum Academiarum more, testimonio, quod

Philosophiae magisterium vocant, Tubingenses ornarunt: ornatoque

Repetentis munus demandarunt.

Hisce ergo iactis eruditae doctrinae, ac principum linguarum

fundamentis, animum ad studium S. Theologiae, ad quam natura

ferebatur, penitus applicavit, totumque isti studiorum generi sese

mancipavit. Et vero id rectissimo atque saluberrimo consilio fecit: ut

cuilibet certum vitae ac studiorum genus mature eligendum, et

constanter est persequendum.

Cum itaque non solum in quditoriis; sed et in contionibus assiduus

atque frequens esset; primamque contionem publice Eslingae, quo

Academia pestis causa secesserat, habuisset: post examen acre

ordinatus est diaconus Bitikhemii: unde anno vix exacto Lustnaviam

haud procul Tubinga, ttranslatus pastorque est constitutus. Eo loci

cum esset, atque Theologiae et Theologicorum doctorum desiderio

flagraret; solitus est e vicino pago Tubingam itare; lectionum et

disputationum Theologicarum causa: nec se vel viae incommoditate, vel

aeris inclementia ac tempestate ulla, a propofito retardari passus

est: adeo quidem, ut ipsimet Professores et inter eos Snepfius eum

fuerint dehortati: quibus ille respondit: se usurum octasione, quam

forte non semper esset habiturus. Et vere id, non solum ex monitis

sapientum, sed clarissimis exemplis Philosophorum veterum, inprimis

illius Euclidis, de quo res nota.

Lustnavia Bernhusium anno septuagesimo primo translatus dioeceseos

Stutgardianae: ubi ad gubernacula ecclesiastica adhibitus, pastorem

egit gnavum ac fidelem. Anno vero septuagesimo quarto permissu

Ludovici ducis Wirtembergici Lavingam commigravit: ubi ei a Philippo

Ludovico, comite Palatino Rheni, publica Theologiae in Lavingano

Gymnasio, professio est demandata. Hic quae ante et a doctoribus suis

hauserat, et privata diligentia ac industria comportarat, fideliter

aliis impertivit: et Spartam, quam nactus erat, pro virili exornavit:

tum sacra explicando, tum exercitationibus et disputationibus

Theologicis frequentandis: adeo ut multos praestantes viros reliquerit

suae quondam disciplinae alumnos. Qua ex re ipse Heilbrunnerus eximiam

cepit voluptatem: non secus ac hortulani arbores


page 854, image: s884

aut plantas sua manu satas feliciterque fructum ferentes conspicati.

Cum autem omnes officii sui partes explere cuperet; non tantum

auditores voce viva in cathedra erudivit, et sacris disputationibus

exercuit: rudimentaque linguae Hebraeae perspicue tradidit: sed etiam

contra adversarios Pontificios et Calvinianos multa scripsit: quorum

quaedam in lucem edita, quaedam in pluteis librariae ipsius

delitescunt. Consultus insuper de controversis capitibus aliisque

negotiis, responsa non pauca dedit: et cum non Professor solum, sed et

scholarcha esset: eam in curam incubuit: ut discentes non literis modo

fideliter erudirentur: sed et disciplinae freno in officio acriter

retinerentur. Duabus enim istis salus Gymnasiorum nititur:

institutione et disciplina.

Ceterum cum hoc ordinario in schola docendi officio coniunctum fuit

extraordinarium quasi docendi munus in ecclesia: nec ipse tantum

contiones in primaria Lavingani oppidi aede habuit: sed etiam eas

contiones, quas publici auditores diebus festis in collegio de more

frequentant, elimavit atque expolivit. Praeterea totus in hoc fuit; ut

Bibliotheca, cui praefuit, apte digereretur, indidibus eiusdem

confestis: quod tandem non sine labore et opera profecit.

Ita cum Professorem Lavingae aliquot anis egisset; visum est, maioris

auctoritatis causa, Academicum petere doctrinae ac virtutis

testimonium. Anno igitur septugesimo septimo Tubingae, habita prius

accurata studiorum morumque inquisitione, publicaque disputatione,

sollenniter ei una cum fratre Iacobo Heilbrunnero, abbate coenobii

Anhausensis, et Ioanne Wesenbeccio, pastore Ulmensi, summum Doctoris

Theoligi [gap: Greek word] sollenniter ac publice, promorore

Iacobo Heerbrando est collatum.

Lavingam reversus antiquum in studiorum adsiduitate, officiique cura

obtinuit: gratusquetum aliis, tum principi suo Philippo Ludovico fuit:

qui saepius eius consilio in religionis negotiis usus. Nam ano

octogesimo Bipontem ipsum misir, cum Tobia Zozero IC. ut Formulae

Concordiae subscriptionem ibi urgeret. Anno octogesimo quinto idem

princeps Dusseldorpium in Belgium ad Guilielmi ducis Iuliacensis, eius

familiae ultimi, nuptias eum adduxit, ut a contionibus aulicis sibi

esset. Quotannis etiam synodis et consultationibus Theologicis, quae

Neoburgi celebrari solent, iussu sui principis interfuit, etiam

antequam Superintendentis munere fungeretur; ut nihil dicamus de

anniversariis dioeceseos illius visitationibus


page 855, image: s885

ecclesiarum. Anno sexcentesimoprimo colloquium Ratisbonae inter

Theologos Lutheranos et Pontificios institutum est. Ad id

Heilbrunnerus quoque venit; et cum antagonista Conrado Wettero,

Iesuiticae sectae monacho, coram quatuor principibus, et nonnullis

eorum consiliariis cominus pugnavit: strenuumque se Lutheranae

doctrinae defensorem praestitit, ut acta eius colloquii edita docent.

Postea anno sequenti mortuo M. Abrahamo Mannio, pastore Lavingano, et

ecclesiarum eius provinciae inspectore, ac scholarcha: Heilbrunnerus

eius in locum surrogatus, auditores et pro scholastica cathedra, et

pro sacro suggesto ita ex salutaribus Israelis fontibus, quod cognomen

eius monebat, pota vit: ut a lacunis commentorum humanorum, et

cisternis aqua carentibus, semper sedulo abduxerit. Hocque in officio

arduo et multiplici ad extremum usque vitae suae diem perseveravit.

Cum autem metam fere attigisset illam, quam vitae humanae in odaq [note: * Psal. 90. ]

sacra Moses praescribit: facile colligere potuit, et suam

[gap: Greek word] haud procul abesle. Itaque qusi praesagiens

brevi sibi de statione muneris sui abeundum; indici, quem anno

sexcentesimo decimo sexto ineunte, confecit, haec dicta scripturae

praefixit: Dispone domuituae: quia morieris tu, et non vives: Non

moriar, sed vivam et narrabo opera Domini: sive vivimus, sive morimur,

Domini sumus. Nihil tamen ipse ah officii cura remisit, et tum ipso

Pascha, tum feria secunda, contionem in templo habuit: ubi inter alia

precatiunculam illam discipulorum Emauntem euntium explicavit: ac

deinde sexto Aprilis vicinam ecclesiam Morslingensem ratione sui

muneris, visiravit. Tantum die septimo Aprilis Gregoriani cum collegii

Lavingani progressiones sollennes et anniversariae haberentur, podagra

solita correptus, decumbere cepit: ad diem usque decimum septimum eius

mensis, qui Misericordia Domini indigitatur. Eo die mane cum haud ita

male habere viderctur, samilia ad audiendam contionem ire iussa,

suorum brachiis nixus in cenaculo dum obambulat: repente viribus

deficere cepit. Quare in lectulum reclinatus, quasi ad somnum se

composuit: quo et sensibus paulatim hebescentibus, placide obdormivit,

cum annum ferme explesset septuagesimum. Honorifige ibidem sepultus

est die vicesimo Aptilis in coemiterio communi, ad uxorem et liberos

praemislos, ut testamento caverat, funebri tamen contione in primario

eius urbis templo prius habita. Exstant et carmina lugubria in obitum

eius a viris claris et doctis scripta.

Fuit Theologus nostra memoria insignis: in docendo fidelis


page 856, image: s886

et assiduus: in contionando et disputando sedatus et modeste severus:

in vitae comversatione sincerus, pacificus ac moderatus: aequi et

iusti tenax: frugalis atque hospitalis; in vere egenos prolixe

beneficus: erga collegas, senatum, ministros ac cives humanus: gravis

in congressibus ac comis: de conservanda Evangelii doctrina dies

noctesque sollicitus. In matrimonio vixit gemino: primo cum Agnete

Henrici Weickersreuteri Theol. D. et praesulis Hirsaugiensis filia,

annis tredecim: e qua filios suscepit quatuor: quorum tres reliquit

superstites: deinde cum Barbara Zebeliana Lavingana annis triginta

quinque, quae ei decem peperit liberos.

Libros autem ab ipso foras datos bibliothecae recensent; de quibus

sunt Iesaiae, Ieremiae, Ezechielis et Danielis vaticinia, in locos

communes Theologicos digesta, et quaestionibus methodi illustrata:

Item duodecim minorum prophetarum vaticinia, simili ratione

illustrata: Synopsis variorum huius temporis errorum circa doctrinam

de sacra cena et de peccato. Plura in elenchis librorum, ut et

[gap: Greek word] in scriniis heredum.

Ioan Seizenius pastor Gundelfingensis in coneione funebri: Georg.

Cleminius IC. ac Lavingani gymnasii rector in oratione parentali: et

elenchi librorum.

URBANUS PIERIUS.

ORtum suum Urbanus Pierius traxit ex Sueto oppido ad Viadri ripam, in

territorio tunc Martini comitis Hohensteinii, et ordinis D. Ioanis,

seu Teutonicorum equitum per Marchiam, Saxoniam, Pomeraniam et

Vandaliam magistri Eo in loco parentibus natus est humili sorte ac

conditione contentis, sub annum Christi millesimum, quingentesimum,

quadragesimum sextum die ... mensis ...

Sed ut non domo dominus; verum domino domus honestatur: ita et ipse

splendorem non a patria accepit: sed patriae attulit. Cum enim indolem

pueri, literis abditi, probasset Comes Hohensteinius; uberioris

ingenii cultus capiendi gratia Francofurtum ad Oderam sive Viadrum,

adolescentem a primis literarum rudimentis mediocriter instructum

misit, dato in annos aliquot stipendio liberali.

In Academia itaque Marchica probitatis atque sollertiae laudem ingenio,

calamo, et officiis adeptus, favorem sibi bonorum atque gratiam

collegit. Virtuti enim omnes etiam inimici favent; et


page 857, image: s887

in adolescentia praecipuam quandam laudem egregia indoles meretur. Ad

iuris autem studium principio animum adiecit ducta uxore filia

causidici divitis et opulenti: sed ab obitu soceri illius totum se

studio Philosophico dedit: ita tamen ut Theologiam rerumque divinarum

scientiam minime negligeret. Hic cum multus in exercitio qua publice

qua privatim disputandi esset, locum inter Philosophos nactus, Decanus

vice repetita fuit.

Deinde ubi profectus suos in Theologia collegio illius Academiae

Theologico approbasset: Theologiae doctor ab Andrea Musculo

renuntiatus, facultatis illius pars quoque et professor declaratus

est. Exinde Brandeburgum, urbem Havelo fluvio dividuam, evocatus,

primarium ibidem ecclesiae pastorem egit. Postea Custrinum accitus,

aliquantisper ibi ecclesiae contionando praefuit profuitve.

Accidit autem postea ut Christianus I. Saxoniae elector, contionibus

eius in Marchia aliquando interesset: nec sine affectu easdem audiret.

Dresdam ergo ab ipso et senatu oppidano evocatus; eo venit,

superintendens simul civitatis, et aulae contionator designatus.

Wittembergam inde missus ac vocatus, consilio, ut volunt, inprimis

Nicolai Crellii, electoris Saxoniae cancellarii, primum vicepastor;

deinde anno nonagesimo supra millesimum quingentesimum Academiae

professor, ecclesiae pastor, et superintendens ab Henrico Maio Theol.

Doct. publice in templo est declaratus. Ubi quae docuerit tum de sacro

suggesto, tum de scholastica cathedra; quaeve motae controversiae

fuerint super Exorcismo, ut vocant, in Baptismo: pleni de eo sunt

libri, plena superiorum annorum historia. Illud saltem addimus:

Pierium, ut primum Wittembergae docere cepit, et quaedam aliter, quam

in libro concordiae praescribitur, [note: * Inprimis propter exorcismum omissum. Incurrit in odium Pierius. ]

explicaret: in summum incurrisse

odium non solum apud plebeculam imperitam, sed etiam apud vulgus

studiosorum. Itaque et libellis famosis fere quottidie fuit proscissus;

et aedes furiose oppugnatae: et vita ipsa in praesentissimum discrimen

adducta, cuius culpa, notum vel lippis.

Rebus humanis Christiano I. Electore Saxoniae exempto, anno nonagesimo

primo, die vicesimo quinto Septembris, cum Fridericus Wilhelmus, dux

Saxoniae, et Administrator electoratus, visitationem Academiarum

Wittembergensis et Lipsensis, ut et ecclesiarum in Saxonia et Misnia,

super articulis de Saxonia et persona Christi, de Baptismo, de cena

Domini, de Praedestinatione, instituisset; ac prior religionis status

immutatus esset: Pierius cum aliis Theologis in publico Wittembergae

concilio haereseos Calvinianae damnatus, et a duobus oppidi


page 858, image: s888

consulibus in careerem arcis ductus, ultraque anni decursum in eo

attentus fuit.

Inde tandem anno nonagesimo secundo, intercessione potissrmum Angliae

reginae, Elisabethae, cui aliquando et carmine triumphali de classe

Hispanica victa conscripto, innotuerat, liberatus: Servestae

Anhaldinorum aliquantisper commoratus, postea a Palatino electore

Ambergam superioris Palatinatus caput, translatus est: ubi cum Iosanne

Salmutho Theol. Licent. principem locum obtinuit.

E Palatinatu deinde Bremam, celebrem Saxoniae urbem, vocatus, eo

commigravit: fidelique opera doctrinam Christi docuit, collega et

laborum socio Christophoro Pezelio, viro de scriptis suis satis noto.

Tandem ad meliorem vitam abit ipse vitae satur, anno millesimo,

sexcentesimo, decimo sexto, die duodecimo Maii, aetatis suae

septuagesimo.

Huius viri actiones in illo reformationis negotio excusarifortasse

omnes non possunt: quando [gap: Greek words] : tamen laudanda in

eo est constantia in veritatis orthodoxae semel agnitae confessione:

in qua, periculis maximis propositis, perstitut. De cena autem

Domini, quid senserit ac docuerit; haec eius confessio ad Electorem

Saxoniae loquitur. In sacra cena Domini nostri Iesu Christi duplex

est cibus et potus. Visibilia enim sacramenta panis et vinum sunt

corporalis cibus et potus: caelestia autem bona, quae nobis pane et

vino offeruntur et exhibentur, sunt verum corpus, pro nobis in mortem

traditum, et verus sanguis Iesu Christi, pro nobis effusus. Sicut

itaque duplex cibus et potus in eucharistia nobis offertur: ita et

duplici modo illorum participes fimus. Iuxta hominem externum

percipimus externa visibilia signa panem et vinum, ad sacrum usum,

utpote sucramenta, ordinata: sed secundum internum hominem percipimus

simul operatione Spirtus sancti, vera fide ipsum Christum, verum eius

corpus ac sanguinem: sicut corpus suum pro nobis tradidit et sanguinem

suum pro nobis fudit: atque hoc corpore eius et sanguine vere

percipimus etiam totum eius meritum et omnium eius beneficiorum

participes fimus. Alius itaque cibus est qui ventrem intrat: alius qui

mentem animamque; et qui fide per cipitur nobisque aequiritur. Hac

enim de re Suevici Theologi in suo syngrammate recte scripserunt:

Ventrem, quod terimus; mentem, quod credimus, intrat. Et ipse D.

Lutherus in maiori catechesi Christi corpus, animae cibum nominat: qui

novum hominem nutriat et confortet: Christiana praeterea ecclesia in

hymno Paschali canit:

Christus wil die koste sein/

Und speisen die Seel allein/

Der glaub wil keins andern leben. hoc est:


page 859, image: s889

Christus hic vult cibus esse, et animam pascere solam. Fides alius nil

satagit. Quapropter ad cenam Domini non afferendae sunt crassae illae

et Capernaiticae cogitationes: ac si ibi corpus eius edere et

sanguinem bibere possimus, ut cibus potusque communis editur et

bibitur: cum caro nostra Christicarnem et sanguinem nec percipere nec

sibi applicare possit: sed percipiendum est Christi corpus et sanguis

adeoque totum ipius meritum, utpote caelestia et spiritualia dona,

spirituali modo: cum verum Christi corpus et sanguis verbo ipsius ad

id ordinata sint; ut animas fide pascant ad vitam aeternam, ut

Lutherus loquitur. Et in catechesi maiori idem: cum tantus thesaurus

in verbo nobis offeratur apprehendi aliter, quam corde anmove non

potest: manu certe capi eiusmodi dona et thesauri non queunt. Iuiunare

et precari externa sane sit praeparatio: ut corpus se modeste, et

gestu decenti erga Christi corpus et sanguinem gerat: sed quod in eo

datur, id corpus percipere non potest. Item quod in pane traditur, id

corpus accipere nequit; fides autem cordis id facit, tantum thesaurum

agnoscens et desiderans. Eandem plane in sententiam syngramma Suevicum

loquitur: sicut fides verbum Dei, quod aures percipiunt, secundum

fidei naturam accipit et intelligit: ita substantiale Christi et reale

corpus, quod in pane sacrae cenae accipitur, hominis corde animo ac

fide non alia ratione aut modo, quam ratione et modo fidei, quae

spiritualis est, accipitur, etsi Christi corpus in se corporeum et

carneum est. Quare, ut concludam, hoc tenendum est: benedictum panem

et pcoulum ore corporis; corpus autem et sanguinem Christiore animae

et vera fide accipi: et qui non ita discernit corpus Domini, is sibi

edit et bibit iudicium. Hact?nus Pierii confessio. Mota praeterea ipsi

fuit lis super hoc quod scripserat enuntiationem hanc: Deus est homo:

figuratam esse: unde etiam Arianismi non nemo insimulare eum ausus

est. Sed ipse et ex carcere ad Electoratus Saxoniae Administratorem,

et alias ita respondit: Christum una in persona verum esse DEUM ac

hominem: sed quod propositiones istas attinet: Deus est homo: et

conversim, Homo est Deus: duplici modo eas improprias, figuratas aut

tropicas diciposse. Primo quatenus habitudo et affectio praedicati ad

subiectum consideretur. Aliud enim esse; rationem et modum

praedicationis; aliud, Christum in persona sua considerare. Persona,

inquit, Christi in se considerata: Deus est homo proprie: et homo est

eadem persona, quae et Deus: sed si modum praedicandi alterum de

altere consona, quae et Deus: sed si modum praedicandi aliis dicitur,

inusitata enuntiatio. Deinde affirmat posse eiusmodi propositiones

etiam tropicas et improprias dici, quatenus propriis opponuntur. Sed

de his satis.


page 860, image: s890

Scripta ab ipso edita sunt: oratio [gap: Greek words]

Christianae: Brevis repetitio doctrinae de persona et officio Christi,

in tres disputationes distributa: Typus doctrinae orthodoxae de

persona et officio Christi: examen contionis in funere Nicolai

Crellii, capite plexi, quondam cancellarii Saxoniae, a Nicolao Blumio

habitae: confessio publica: Absolutio et precatio, ut ca Custrini post

contionem dici solita: Negatio seu refutatio vi extorta, quod verum

non sit, quod Magnus Christophorus sub titulo: Refutatio D. Urbani

Pierii typis evulgavit: Formulae item precum; et si quae alia, nobis

ignota.

Hactenus de Pierio ex comment. Marchicae historiae Nicolai

Leuthingeri, et scriptis Pierii.

ANDREAS OSIANDER iunior.

ANdreas Osiander iunior, natus est Plabyrae vel Blaubeurae, agri

Wurtembergici oppido, aere, aquis, et situ, peramoeno, anno Christi

millesimo, quingentesimo, sexagesimo secundo, die vicesimo septimo

Martii. Pater ei fuit Lucas, Theologus celeberr. tum e scriptis, quae

edidit non pauca, tum e colloquio Maulbrunnensi, in quo notarii munus

gessit, iamdudum notus: aulae Wurtembergicae, postea Eslingensium

pastor: qui obiit anno sexcentesimo quarto, die decimo septimo

Septembris. Sed nos de filio agamus.

Hic ergo modo quinquennis, pietatis et literarum studiis, in triviali

schola, praeceptoribus Wackero et Kaufmanno, initiatus est.

Quemadmodum enim pater admodum parcus temporis fuit dispensator: ut

qui nullam diem sine linea abire pateretur: ita et filium segnescere

domi noluit: sed statim atque a lacte materno amotus esset, pietate et

virtute imbuendum curavit.

Tam facili autem promptoque ingenio fuit puer, ut anno aetatis decimo

quarto stipendiariorum Wurtenbergicorum numero asscriptus; pauculos

post menses primae laureae honores promeruerit: citius eos

consecuturus, nisi docendi illa methodo, in regularum infinitate et

quaestiunculis; in humaniorum artium aditu, melior fere aetatis

eiusmodi pars, cum rectissimorum ingeniorum tortura; ne ad adyta et

interiorem illarum notitiam penetrent, inemendabili errore

distinerentur.

Biennio post altera lauro ornatus: et anno uno inde, cuius esset

pullus hic sacer Theologicus, Moringae, pago supra Stutgardiam


page 861, image: s891

(in Agris indigitant) primum auditus, Repetitioni, ut vocant,

Astronomicae praefectus fuit.

His ita aetatis partibus, in Philosophia addiscenda et Theologiae

mysteriis pernoscendis, summa animi contentione et praeclaro

superiorum testimonio gnaviter et graviter decursis, ad munus, cui se

totum devoverat ecclesiasticum; magna, ut res ipsa probat, praevia

mentis devotione accessit; Diaconus ecclesiae Uracensis, anno supra

millesimum, quingentesimum, octuagesimo quarto, die secundo Maii,

praepositus.

Sub id tempus, ut castitate etiam exemplum esset fidelium, et unius

uxoris maritus; sanctos illos et primos ecclesiae antistites imitatus;

sociam sibi vitae, virginem, Barbaram, gravissimi viri, Samuelis

Hailandi, Professoris olim Ethici, filiam anno millesimo quingentesimo

sexagesimo quinto, die decimo sexto Decemb. natam, et Martino Crusio

ministrante e sacro baptismate levatam, specimen prius sui eximium

disputatione de peccaeto originis habita, publice cum dedisset,

adlegit.

Cum hac concorditer in matrimonio annos triginta tres vixit; atque eo

felicius vixit: quod fructus coniugii minime fuere exsortes; quae res

felicissimas alioquin nuptias tutbat: sed utriusque sexus, octodecim

liberorum pater factus: e quibus superstites reliquit novem, ceteris

praemissis.

Sed ad maiora natus, et curriculo quasi pergens pater Osiander:

biennium ubi Diaconatui, pastorali fide et vigilantia, Uraci

subserviisset: Pastor Giglignesi ecclesiae praefectus, nec ibi ultra

biennium est moratus. Nam iussus est officio illo abdicato, a

contionibus et consiliis illustriss. Principi Wurtenbergico, Ludovico,

esse; atque anno post nonagesimo secundo, quo Ducalis collegii novi

Tubingae auspicium factum, honores ab Academia illa Doctotales

accipere.

Abbas vero coenobii Adelbergensis, anno nonagesimo octavo, volente

Principe Friderico, constitutus; primo simul ordinum provincialium

loco et generali proximarum ecclesiarum superintendens dignus

iudicatus; anno sexcentesimo quinto supra millesimum, Martii die

decimo nono, ecclesiae Tubingaenae praepositus et Academiae

Cancellarius: praesente binis inaugurationis actibus ipso

illustrissimo Principe Wurtenbergico Friderico magna electionis

sollennitate renuntiatus fuit. Magnus certe et ipse in omni isthoc

officiorum genere fuit: quibus ipsum potius splendorem dare, quam

decus ab iis accipere, cordati iudicarunt.

Quae causa fuit: ut a Lipsensibus, Rostochiensibus et Ienensibus

Academiis, Theologus sit expetitus: et dignus visus, qui clariss.

Hunnio defuncto Wittembergae surrogaretur.

Arduum istud praepositi et Cancellarii munus ubi annis duodecim


page 862, image: s892

cum laude obiisset: tussi tabifiea laborare coepit et catarrhis

perpetuis: qui tandem vod ante octimestre minati fuerant, effecerunt.

Nam quamquam ipse supra vires, labores officii non intermitteret: ut

qui etiam Theologum stantem mori oportere existimaret: tandem tamen

viribus prorsus collabascentibus intermitere coactus, serius medicinae

opem admittens, vitali succo plane exhausto et depasto: placide

exspiravit inter preces, et suorum lacrimas die vicesimo primo

Aprilis, anno sexcentesimo decimo septimo, cum vixisset annos

quinquaginta quinque, dies viginti quinque. Elatus est funere

honorisico, et Christiano ritu in aede Georgiana sepultus, contionem

funebrem habente Matthia Hafenreffero, Theologo D. et professore.

Fuit et hic Theologus vigilans, prudens, constans: in contionibus

nervosus ac disertus: in consolando placidus, in erigendis lapsis, et

visitandis aegris, facilis: robustus, elencticus: perspicuus,

exegeticus: utrobique artificiosus orthotomicus: verbo ut dicamus:

[gap: Greek section] Domui suae ita praefuit: ut sui exemplum

aliis essent virtutum pulcherrimarum. Reliquit viduam novemque librros

superstites: et fortunarum satis. Nec enim sapiens a se spernit vitae

ista adminicula: quin recipit domum securus, si animo exesse iubeat.

Saepe sub paupertate tantum latent ambitio, superbia, crudelitas,

luxuria; eruptura mala, si divitiis excitarentur.

Scripta ab eo edita sunt haec: Biblia cum emendationibus et

explicationibus superiorum versionum, et observationibus ex Theolog.

Andreae, Heerbrandi, Chemnicii, Chytraei, Hunnii, Selnecceri, Welleri,

Althameri et formulae concordiae lucubrationibus: assertiones

Theologicae de conciliis: Item responsa ad analysin de ecclesia

Gregerii de Valentia. Scripsit et contra Waldensem Calvinistam

anonymum: precationes sacras: informationem ad cenam sacram

accedentium: et alia id genus Theologica meletemata.

Gesta vero ipsius loquuntur: actio Waldenburgica: in qua D. Iac.

Andraeae additus fuit: Item colloquia Badense et Ratisbonense: acta

Hallensia, Mompelgardica, et alia.

Tantum de hoc Osiandro ex contione et programmate funebri gemino.


page 863, image: s893

BARTHOLOMAEUS COPPENIUS.

NAtus est Bartholomaeus Coppenius Rostochii, utbe ad litus maris

Baltici, Academia haud incelebri, anno Christi millesimo,

quingentesimo, sexagesimo quinto, ipso die Epiphaniorum, vel trium, ut

vulgo numerant, regum. Pater ei fuit Wolfgangus civis Rostochiensis,

vit honestus, ac praefectus alicubi principis Megapolensis. Hic, ut

erat literarum amans, filium a teneris in schola doctrinisiis, quibus

aetas puerilis impertiri debet, erudiendum curavit. Adultiorem factum

Davidi Chytraeo, cuius inclita tunc per universam Germaniam

cruditionis fama ferebatur, commendavit; doctrina diligentiaque viri

permotus. Parente paulo post rebus humanis exempto, ne adolescens apud

matrem viduam, otio torpesceret; ac, quod Comicus turpe putat, quae

didicerat dedisceret; avunculus, Caroli ducis, et postea regis Sueciae

cancellarius, Rostochio eum abduxit: et in Palatinatum cum principe

suo iter facturus, in comitatu suo habuit.

Hic Haidelbergam ubi venit: D. Nicolao Dobbino, Neostadii tunc agenti,

de meliore eum commendat: cuius ope ac favore in Electoralium

alumnorum numerum adscriptus, studia aliquandiu intermissa, recoluit:

et cum ingenio valeret, e suprema scho lae classe paulo post

Haidelbergam, in collegium Sapientiae, ut vocant, translatus, tanta

diligentia, tantoque fervore, ad literas incubuit: ut aliquot mensibus

pedem collegio illo non extulerit, non sine valetudinis detrimento.

Nam in gravem incidit [gap: Greek word] , quae tamen sollertia

medici et venae sectione, brevi intervallo curata fuit.

Praeceptores igitur collegii illius, diligentiam, industriam,

assiduitatem Coppenii, cum ingenio, quod rarum, coniunctam

perspicientes, apud senatum Ecclesiasticum effecerunt: ut

illustrissimo Principi Ioanni Casimiro, tunc temporis Electoralis

Palatinatus tutori et administratori commendaretur; qui eum honesto

stipendio instructum, in exteras Academias mitteret.

Primo ergo anno millesimo, quingentesimo, nonagesimo primo, Basileam

adiit, inde Genevam: ubi Theodorum Bezam docentem, contionantem,

disputantem audivit; publice quoque disputando sese exercuit.

In Palatinatum a Maecenatibus revocatus Wittembergam, vivente adhuc

electore Saxoniae Christiano, missus fuit; ubi tanta diligentia et

assiduitate lectiones audivit; studiaquo ita ursit: ut mirari possis,

quomodo, tam brevi temporis


page 864, image: s894

spatio, tot tantaque volumina, etiam domi, privatimque calamo

exararit. Nam ne dicam de sphaericis et Geometricis principiis, quae

iam ante cognita perceptaque habebat, totam doctrinam secundorum

mobilium, et magnam partem Euclidis explicari audivit: cum interea

Theologicis et medicis quoque professoribus operam daret: e quibus

inprimis saepe celebravit medicum Scatonem: quem, Fernelio, si non

anteferre, conferre tamen non dubitaret.

Anno millesimo quingentesimo nonagesimo sexto, de suorum voluntate

mense Iunio ad iter se accinxit, et licet adversae impetuosaeque

tempestates ingruerent, ipse tamen animum obfirmavit, ac non sine

molestia et vexatione corporis in Palatinatum reversus est. Eo ut

rediit, tertius in collegio Sapientiae praeceptor, Haidelbergae primum

constituitur: quo reliquorum labores et onera ex parte sublevaret.

Huic officio non minore fidelitate; quam dexteritate praefuit. Quod

cum Senatus Academicus animadvertisset, Hebraeae linguae professionem,

tune vacantem, ei concessit.

Paulo post rectore Neuhusianae scholae, certis de causis Neostadium

concedente, ipse successit; et scholae illius gubernationem suscepit:

atque ibidem matrimonium contraxit. Verum enimvero, ut in rebus

humanis nihil est omni ex parte beatum, gravi mox cum morbo

conflictatus est, quem tamen naturae adhuc vegetae robur superavit:

acidulae vero Schwalbacenses penitus expulerunt. Neuhusii dum

commoratur Hebraeam linguam magis excoluit, et Rabinum Wormatienfem

mercede conduxit; quo cum se in Talmudicorum librorum lectione

exerceret, si quando Wormatiam commearet.

Interea dum ibi glebae quasi affixus, iuventutem sibi commissam

feliciter instituit; Locorum communium Theologiorum Professio

Haidelbergae, successorem desiderat. Matura igitur deliberatione ad

Academia instituta, Electore Friderico quarto illud permittente,

Coppenius vocatus est, anno millesimo, sexcentesimo, circa pascha;

codemque anno, vicesimo sexto Iulii, Theologo clarissimo D. Davide

Pareo, Promotore, supremos in Theolgoia honores est consecutus. Hoc in

munere, ipsos tredecim annos, tanta cum fide et industriae laude est

versatus: ut fama nominis eius excitatus Senatus Bremensis, cum anno

millesimo, sexcentesimo, nono, de schola instauranda cogitaret, et sic

quidem instauranda instituendave: ut discentes non minore cum fructu

studiorum ibi, quam in Academiis tempus collocare possent: scriptis

honorifice literis Coppenium ad regimen illius Gymnasii invitarit.

Expetendum enim eum talem idicavit: qui et antea in scholis

gubernandis versatus esset: et ad novelletum eiusmodi Phoebicm

excolendum, non solum


page 865, image: s895

doctrinam multiplicem; sed et nominis celebritatem posset afferre.

Coppenius, qui illud memoria teneret: deliberandum diu, quod

statuendum semel; aetatis ac valetudinis suae ratione subducta,

senatui illi honorifice gratiis actis, et alio, quem idoneum ei

provinciae iudicaret, nominato, munus id a se est deprecatus.

Infestabatur autem postremis vitae annis, frequentibus catarrhis,

capitis dolore, et insomnia: quae mala lucubrationes et continuae

meditations augebant. Nullum enim tempus inutiliter consumebat, vel

vacuum effluere patiebatur, nisi quod curationi corporis, et reliquis

valetudini necessariis decidebat. Saepe mane hora quarta meditari

ingressus, hora decima adhuc libris affixus deprehensus est:

nonnumquam de nocte surgens, tempus aliquid legendo fallebat. Probatos

priscos auctores maximi faciebat: Hebraeos, Graecos, Latinos, optimos

eligebat: praestantissimas Manutii, Roberti Henrici, Pauli

Stephanorum, et Plantini, librorum editiones sectabatur studiose, et

si forte in eas incidisset, magno pretio redimere non dubitabat. Ex

Rabinis plurimum utebatur Davide Kimchi, qui eleganter in Psalmos

commentatus est; quem et saepe pro lectione laudabat. Elia Levita

grammatico accuratissimo doctissimoque omnium, qui unquam de Hebraea

lingua scripserunt, vehementer delectabatur: Ex Talmudicis scriptis

libenter legebat [gap: Hebrew text] hoc est, capitula patrum: qui est sextus liber,

quartae partis Talmud, in quinque capita divisus; atque sententias

continet egregias; ita ut optimus liber omnium Talmudicorum merito

censeatur. In Theologia, quae tradere solitus erat, quantum fieri

poterat, Graecorum et Latinorum paftrum verbis exprimere studebat. Ea

de causa Oecumenium in epistolas Catholicas, in Latinum sermonem

convertit, ac typis exscribendum curavit. Habuit in animo integrum

Theophylactum et Oecumenium edere: sed cum tam typographos, quam

plerosque Theologiae studiosos, ab eiusmodi libris abhorrere

animadverteret, incepto destitit.

Quod ad Philosophiam attinet, Platoni, Aristoteli, Theophrasto Graeco,

et recentioribus Scaligero, Zabarellae, Fernelio, Scheckio, plurimum

temporis tribuebat; et ab iis Philosophum accurate informari posse,

statuebat: interea tamen a Themistii, Philoponi, Simplicii, Ammonii

scriptis non abstinebat: sed eos subinde consulere, sententiamque

ipsorum exquirere consueverat.

Tres illas nobiliores linguas, viro docto praesertim Theologo maxime

necessarias arbitrabatur: nec eum, qui hasce nesciret, satis excultum

doctrina putabat. Hisce adminiculis eruditionem


page 866, image: s896

sibi comparavit non proletariam: iudicium accuratum; memoriam tenacem;

facultatem sensa animi proferendi elegantem.

Quicquid subsecivi temporis a Theologicis occupationibus et

lectionibus relinquebatur; id omne profanis auctoribus tribuebat,

plane ita persuasus: tantum abesse, ut istis studium Theologicum

impediatur; potius ut provehatur. Qua in sententia et veteres illos in

primitiva ecclesia fuisse constat. Nam doctores ecclesiae velut ex

consuetudine quadam minime prohibita, ab ineunte adolescentia, ad

extremam usque senectutem, in gentilium disciplinis se exercuisse

certum est: idque partim diserti sermonis, et mentis exercendae causa:

partim, ut eos ipsos scriptores doctrinae, in qua tradenda errore

lapsi sunt, penitus convincerent. Ea de causa hos sibi auctores

evolvendos existimabat: et alios ut idem institutum tenerent, subinde

hortabatur. Quin eo usque sese demittebat: ut optimae spei

adolescentibus, quo studiorum suorum fundamenta commodius iacere

possent, Terentii comoedias, Ciceronis Topica ad Trebatium, Topica

Aristotelis, privatim explicare non dedignaretur. Vere itaque de

Coppenio, quod olim de Catone dixeris: ipsum numquam minus otiosum

fuisse, quam cum esset otiosus, et in otio semper aliquid agere

consuesse, quo se vel alios exerceret.

Nec tamen hic ingenium, scientiae avidum, substitit. Nam horis aliis,

quas modo suffurari potuit, Iurisconsultorum libros evolvit; quod, ut

aiebat, corum quoque literarum monumentis, plurimum in Theologia uti

posset: aliis meditorum scripta non tantum cognoscendi; sed etiam

sanitatis causa perlegit: aliis aliud, quo animum pasceret, suscepit.

Continuis itaque laboribus ac vigiliis vires corporis satis prostratas

et afflictas, penitus exhausit: ut sufferendis amplius illis non

fuerint.

Cum ergo vigesimo tertio Maii anni sexcentesimi decimi septimi, vel

nullos dolores sensisset, vel dissimulasset: quod interdum faciebat,

ne domesticos affligeret: lectionem etiam publice habuisset; ante

cenam, exercitii causa ambulasset; dimidia octava mensae assidens,

primo gravedinem sensit, et caliginem oculis offundi; mox in deliquium

animi incidit, loquendi facultatem amisit, ac licet a medicis e

vestigio quaedam, ut catarrhum sisterent, adhibita fuerint: tamen

violentia fluxus natura oppressa succubuit; et vim morbi sustinere non

potuit. Circa undecimam igitur noctis horam, spiritum Christo, qui

dederat, placide reddidit: cum septendecim annis publice Haidelbergae

docuisset, ac bis Rectoris officium cum laude sustinuisset. Corpus

eius ad D. Petri in


page 867, image: s897

Adademiae crypta, Christiano ritu terrae mandatum, diem illium

[gap: Greek words] , cum omnibus electis exspectat. Parentavit

demortui manibus oratione vera et gravi Balthasar Baumbachius linguae

sanctae et Graecae professor: epitaphiis vero carminibus prosecuti

funt amici viri docti ac celebres: de quibus Iani Gruteri est

eiusmodi:

Sic profecto est: semper altis invidet virtutibus

Nigra Parca, semper altis invidet scientiis

Nigra Parca, semper altis invidet conatibus

Nigra Parca; hinc ante lustra vix novem Koppenie,

In locum is communem, et, heu, nos nocte linquis in mera,

Dignus omni aternitate: nulla vel siaeternitas

Sole sub nostro moratur, dignus annos Nestoris

Vincere, atque anus Sibyllaepraeterire pulverem,

Absque morbo, imo absque curis, absque canitudine.

Sic tamen iaces iuventae vix peracto termino;

Sipotest iacere totus, parte qui optima sui

Vivit atque floret inter siderum festos choros,

Unde venerat: nil ossa praeter et pellem algidam

Terra possidere novit: spiritus parvi laris

Grandis hospes, evolavit ad quietem candidam;

Vinculisque erroris soluta tadiosi carceris,

In sinu Dei triumphat aeviterno gaudio,

Vita vera illic profecto, vera vita illic viget.

Ergonigra Parca summis invide conatibus,

Ergo nigra Parca summis invide scientiis,

Ergo nigra Parca summis invide virtutibus:

Nil tamen raptu lucraris tam immodesto, quam ut refreti

Aequoris per mille Syrtes, mille per voragines,

In vadum, in portum salutis transferamur ocius.

De mortis genere repentino varium solet esse vulgi iudicium: sed non

eorum qui in Christi schola sunt educati: qui credunt Deum singulorum

hominum curam gerere; qui sciunt capillum capitis non posse cadere,

citra voluntatem patris caelestis: qui persuasi sunt, omnia

credentibus cedere in bonm. Nec imparatus a morte opprimitur: qui

sacris meditationibus assidue deditus, in explicatione scripturae

quottidie versatus, ad immortalitatem toto vitae curriculo adspiravit.

Cuvis dictum: vigilate: nescitis enim, qua hora Dominus vester

venturus sit. Et vere sententiosus ethnicus: Quam serum est, tunc

vivere incipere, cum desinendum est! Vivere tota vita discendum est:

et quod magis miraberis, tota vita discendum est mori.


page 868, image: s898

Editae sunt ab ipso, ut modo attigimus, Cecumenii exegeses in septem

illas, quae Cathslicae dicuntur, epistolas: cum interpretatione Latina

Ioann. Hentenii, et annotatione ac indicis collectione Coppenii, ad S.

P. Q. Rostochiensem. Post obitum eius etiam foras datae sunt notae

eruditae in Psalmorum sacrorum librum; et latent plura in scriniis

apud heredes.

Haecque de Coppenio ex oratione dicta a D. Balthasaro Baumbachio

professore Haidelbergensi.

IOANN. IACOBUS GRYNAEUS.

PLacuit Domino Iehovae, qui vita est nostra et longitudo dierum

nostrorum I. Iacobum Grynaeum in hanc mundi scenam oroducere, Bernae,

Helveriorum urbe potentissima ac florentissima, ipsis calendis

Octobris, anno Christi millesimo quingentesimo et quadragesimo, inter

sextam et septimam vespertinam: quo eodem anno in Gallia Guilielmsu

Budaeus, in Germania Eobanus Hessus, viri in suo quisque genere

doctrinae summi occiderunt. Nimirum ut stellae aliae deprimuntur,

aliae ex adversa parte emergunt: ita benigna Dei voluntate, cuius

deliciae sunt cum filiis hominum, praeclarorum virorum obitus ortu

aliorum sarciuntur.

Maiores ipsius agricolae fuerunt Veringae in comitatu Zollerewnsi: ex

quibus Iacobus Gruner proavus ex Anna uxore sua tres sustulit liberos,

Iacobum, Ioannem huius nostri avum, et [note: * De quo in vitis Philosoph. ]

Simonem: qui primus literarum ornamentis Grynaeam familiam

illustravit. Pater huic Thomas, mater vero Adelheida Stuberina,

homines pii et honesti. Ac pater quidem eius rexit studia iuventutis,

quae munificentia incliti senatus in coenobio quondam Franciscanorum

Bernae educabatur, annis tredecim. Postea Basileam ad literarum

humaniorum professionem vocatus, eo migravit anno millesimo,

quingentesimo, quadragesimo [note: * Al. sexto. ] septimo: ut non sine

providentia divina prima huius Grynaei pueritia in illud doctiss.

viris abundans Athenaeum delata videatur. Vixerunt autem parentes eius

in coniugio Basileae, Bernae et Rotelae ab anno trigesimo tertio ad

annum usque sexagesimum quartum. Eo enim, mense Augusto, peste

grassante, pater eius ecclesiae pastor, ad Dominum migravit. Mater

autem Adelheida viginti circiter sex annis post eum est subsecuta,

anno nempe nonagesimo, die vicesimo primo Decembr


page 869, image: s899

Frequentare ludum literarium Baisleae coepit cum fratre Simone, ipse

nondum [note: * septennis. ] sexennis, rectore Thoma Platero, Felicis illius

medici vere felicis patre. Florebant tunc in ecclesia et Academia

Basileensi praeter alios Osvvaldus Myconius Lucernas, pastor in summo

templo: Martinus Borrhaus, Sebastianus Munsterus: ille veteris

Testamenti, hic linguae Hebraeae professor: Wolfgangus Wissenburgius

novi Instrumenti interpes: Bonifacius Amerbachius, I. C. urbis

oraculum. In bello illo Germanico Basilea tunc fuit asylum

Christophoro Wirtembergico duci, et coniugi eius: quae ibidem filiam

enixa est, postea Guilielmo Hassiae Landgravio nuptam: patruo itidem

illius Georgio comiti Wirtembergico, a Caesare proscripto: Baroni

cuidam Heideccio, item Schertelio et aliis. Venerunt eodem non pauci e

Suevia Theologi suis nidulis eiecti: inter quos et Ioannes Brentius

Hala Suevorum cedere coactus. Divertit is ad viduam Simonis Grynaei;

et tum quidem ad Calvinum ac Bullingerum, tamquam fratres in Christo

colendos, literas dedit: postea longe alius. Sed haec

[gap: Greek words] .

Anno quinquagesimo primo, pro more Academiarum, examinatus Grynaeus,

prima suorum profectuum deposuit rudimenta; et e ludo literario in

Paedagogium Academicum ductus est, atque artium studiosis adscriptus

rectore Bonifacio Amerbachio, una cum fratre Simone, patruele Samuele,

postea iureconsulto, et Felice Platero, deinde medico. Sub id tempus

lue pestilenti populariter grassante est correptus: duodecimum agens

aetatis annum; sed a qua Dei beneficio convaluit; studiorumque cursum

gnaviter ursit. Audivit autem in illo Paedagogeo, quod hodie in

Gymnasium translatum, Thomam Grynaeum patrem, Graeca et Latina:

Huldericum Coccum Dialecticen: Ioannem Nisaeum Augustanum poetica et

Rhetorica tradentes.

In secunda deinde Paedagogii classe anno quinquagesimo quarto, quinto

et sexto, audiit Sebastianum Castalionem, Graeca: Caelium Secundum

Curionem orationes Ciceronis: Ioannem Acronium Frisium, Logicen et

Mathematica: Ioannem Nisaeum Partitiones Ciceronis, et Aristotelis

Rhetoricorum ad Theodecten libros proponentes.

Sub annum quinquagesimum sextum pater eius Roetelam ad inspectionem

ecclesiarum, et pastoris munus fuit evocatus: ipse tamen cum fratre

Simone Basileae substitit: atque Philosophiae studium cum Theologiae

coniunxit. Docuerunt tunc praeclare, et audivit ipse anno

quinquagesimo septimo et octavo in classetertia Ioannem Hospinianum,

qui organum Aristotelis; Huldericum Hugvvaldum, qui Ethicen

Aristotelis; I. Acronium, qui disciplinas mathematicas; Marcum

Hopperum, qui Physicen explicavit.


page 870, image: s900

Ex Theologis Borrhaus tunc Iesaiam erudite exposuit: et Simon

Sulcerus, qui ab Helveticis ecclesiis declinare visus in capite de

sacra cena. Eiusmodi igitur doctoris cum admirator esset Grynaeus; in

errorum devia est abreprus; atque decennium tutum, ut ipsemet loquitur

in sua [gap: Greek word] , et seductus fuit, et aloios seduxit:

donec tandem in viam veritatis, gratia divina eum reduxit.

Anno quinquagesimo nono, cum aliquandiu vicariam operam in praefectura

Roetelana contionando praestitisset: suffectus est Roetelae in locum

fratris sui Theophili; cui ecclesiae Hauvingensis ministerium erat

demandatum: cum pater ante triennium ad eius ecclesiae pastoratum

esset vocatus. Die ergo Bartholomei manus im ponente Sulcero illo

Superintendente superiorum ecclesiarum Marchicarum, inauguratus, et

diaconus est creatus.

Hoc officio functus est ad annum usque sexagesimum tertium: quo de

patris et amicorum consilio Tubingam, uberioris eruditionis causa

abiit: quamquam ipse Wittembergam maluisset: cum quidem antea a Carolo

Badensi Marchione, qui contionantem in arce Roetelana cum delectatione

audierat, oblatum esset annuum centum florenorum stipendium: sed quo

ipse, certis de causis, usus non est. Venit Tubingam supremo Ianuario,

instructus literis commendatitiis tum parentis tum Sulceri ad Iacobum

Andream et Heerbrandum, adscriptus studiosis a rectore tum Iacobo

Scheckio: qui multis post annis meliores ipsi in Theologia curas

gratulatus, cum eo amicitiam coluit. Ut primum ad Heerbrandum venit,

percunctatus est de Sulcero, ecquid viveret ageretve? cui ubi Grynaeus

respondit: admodum esse occupatum: ille [gap: Greek word]

subiecit: sa er hat gern viel zu schaffen: imo lubens multis

occupatur: id ideo dixit: quia Sulcerus inspectionem ecclesiarum

superiorum Marchionatus obtinuerat, illo praeterito.

Incidit autem Tubingae bono fato in I. Guilielmum Stuckium Tigurinum

adolescentem antea sibi notum: studiorum socium et amicum per omnem

vitam fidelissimum. Gum hoc audivit ex Theologis Iac. Andream,

Heerbrandum, Snepfium, et I. Brentium F. ex Philosophis Samuelem

Hailandum in Ethicis, Georgium Liblerum in Physicis, Martinum Crusium

tunc in Sophocle: Samuelem Siderocratem in Theoricis planetarum. Erat

imbutus tunc Grynaeus utcumque doctrina Melanchthoniana: sed dogma

Lutheri de eucharistia serio profitebatur: nec improbabat Ubiquitatem:

etsi hoc improbabat: bene meritos viros saepe hostiliter perstringi,

qui secus sentirent, aut sensissent.

Anno sexagesimo quarto, cum Tubingae commorari ipsi integrum non esset

e consilio amicorum: adhibitus est a Iaeobo


page 871, image: s901

Andrea ad thesium quarundam defensionem de ubiquitate et eucharistia:

ut forte iuvenem in suae causae patroeinium pertraherer. Habita est

disputatio persesquidiem: in quo Grynaus maxime a Scheckio fuit

repressus, eoque adactus: ut necesse habuerit de illis opinionibus

[gap: Greek word] . Postea in nundinis Paschalibus Francofurro

rediens Haidelberga in censores thesi um iliarum Iacobi Andrea

eruditos incidit; Ursinum, Erastum et Xylandrum, qui streuve eum

exercuerunt.

Ab illa disputatione, cum mediocriter Theologis Tubinganis

satisfecisset, curforiis praelectionibus, ut vocant, Danielem

Prophetam enarravit: et ultima Octobris eiusdem anni, cum Conrado

Wolfg. Placio, Philippo, Heerbrando, et Luca Osiandro Doctor

Theologiae estrenuntiatus a Iacobo Heerbrando. Saepe postea ad amicos

dixit: se fato Metelli doctorem designatum. Paulo ante gradum illum,

fratrem amiserat, et alios cognatos, peste longe lateque grassante.

Itaque sub initium anni sexagesimi quinti mense Ianuario Roetelam

revocatus, atque auctoritate Caroli Marchionis Badensis, consilio

praesidis I. Albertiab Anvveil, voce Simonis Sulceri, parenti in

officio pastorali est suffectus. Ibi dum egit; praeter ordinarios

labores privatis lectionibus diaconis, publicis autem disputationibus

alias alibi in templis provincialibus habitis, prodesse studuit et

[gap: Greek words] donum in se Dei: synodos item binas

quotannis celebravit; Deo laboribus ipsius largiter benedicente, et

Halcyonia ecclesiis in Marchionatu benigne faciente.

Anno sexagesimo nono animum ad uxorem ducendam adiecit: et de consilio

fratris Simonis, Lacvinia de Canonitis, Bononiensis civis Catalani, et

Lucretia Florentina filiae, quam Erastus medicus per octennium

aluerat, fidem dedit coniugalem, nuptiis celebratis Haidelberga. Cum

hac annos quadraginta vixit placide: suscepitque ex ea liberos septem,

inter quos filius unicus.

Interea autem dum Formula concordia cuditur, ac variis obtruditur,

ipse Biblia inprimis diligenter evolvit: deinde veterum et

neotericorum seripta contulit; et aliorum iudicia per literas atque

coram cognovit.

Paulatim igitur lux ei veritatis affulgere cepit: donec e Labyrintho

illo emersit: in quo ab anno aetatis decimo nono, ad vitesimum

actavum, usque haeserat. Ibi ergo cum abaliis medeste se dissentire

non dissimularet: nec ambabus illud ubiquitatis dogma amplecti vellet:

in multorum incurrit odium atque offensionem. Interea rogatu Henrici

Petri Episcopiique typographorum, recognovit et ad praelum emendatiora

adornavit opera Eusebii, Origenis, Irenaei, Adagiorum Erasmi, alia.


page 872, image: s902

Anno septuagesimo quinto Basileam, capessendae veteris Testamenti

professionis ergo, magistratu incliti illius urbis vocante, et Carolo

Marchione adsentiente, cum familia, coniuge nempe et filia bus tribus,

discessit, cum decennium Roetelae officio pastorali esset functus.

Dimissus autem a principe suo ea lege fuit: ut et ipse Marchicarum

Ecclosiarum inspector esset, et ftater Theophilus in ministerio

Roetelae succederet. Adsignavie illi princeps honorarium

vigintiflorenorum annuorum.

Basileae ergo initium lectionum fecit mensis Octobris die vicesimo

quarto, de difficultate suscepti muneris praefatus: quam pareret tum

librorum Mosis, qui explicandt obvenerant, maiestas, tum antecessorum,

qui idem stadium decurrissent, praestantia singularis. Enarravit autem

Genesin non totam; cum in auditorum gratiam ad Psalmos et Prophetas

aliquot minores deflexit. Gratis etiam habuit lectiones historicas, de

quo tamen numquam fuit questus, memor illius Clementis:

[gap: Greek words] . Expertus est etiam variorum voculas, quod de

cena Domini secus doceret: quam volebant, qui in Lutheri verba

iurarant. Sed ita Deo placuit eius fidern explorare: qui et publicis

et privatis laboribus eius, ut et oeconomiae, large benedixit:

deditque ut vulnusinter Tigurinam et Basileensem ecclesiam sensim

coiret et sanaretur. Coluit ibi amicitiam maxime cum affine Erasto,

Basilio Amerbachio, Felice Platero, Theodoro Zuingero, Christiano

Urstisio: et in convictu suo habuit e longinquis etiam regionibus

illucmissos, generosos barones, nobiles, patricios, doctores, ac

literatissimos iuvenes: de quo postea. Edidit et scripta quaedam illo

novennio, de quibus etiam infra sub finem narratiunculae.

Anno octogesimo tertio, duodecimo Octobris Haidelbergae obiit

Ludovicus Elector Palatinus: cui successit tutoris et Administratioris

nomine I. Casimirus frater, princeps clarissimus. Is initio statim

animum ad ecclesiam et Academiam Electoratus Palatini adiecit,

consilio usus tum aliorum consiliariorum, tum D. Danielis Tossani

Theologi. Hic privatim per literas Grynaeum praemonuit: ipsum Grynaeum

Basilea: Argentorato autem Ioannem Sturmium evocatum iri: id quod

sequenti anno factum. Eo enim a principe vocatus, adsentiente senatu

Haidelbergam venit mense Martio: ac fere biennium ibi sacras litera:

atque historica docuit; ecclesiae et Academiae, ut et scholae

consuluit: ac studium fidemque suam principi Casimiro egregie

probavit. Inprimis autem memoranda hic venit, omissis aliis multis,

quae cum heterodoxis fratribus habuit colloquiis, disputatio illa anno

octogesimo quarto mense Aprili praeside hoc Grynaeo indicta, quam et

ipse princeps suae praesentia illustravit, et ad exitum deduxit

optatum.


page 873, image: s903

Ea in [gap: Greek word] novendiali potissimum disceptatum de

Eucharistia negotio fuit, magna cum lenitate nostratium: sed parva, ne

dicam, nulla cum modestia adversariorum: et audita sunt paradoxa

permulta, de quibus haec saltem gustui quasi dabimus. Dixerunt illi:

Filii Dei appellatio denotat solum [gap: Greek word] : Patres

veteris Instrumenti nec promissionem nec mandatum habuerunt, de

Christi carne manducanda; agnus Paschalis et Manna ex albo

sacramentorum sunt expungenda: enuntiatio haec: cirumcisio est foedus,

non exstat apud Mosen: Infideles manducent et quidem ore corporis

Christi corpus: denique cum syllogistice iussi essent agere, quidam

haec in verba erupit: Quorsum syllogismis opus est, aut rationibus?

Hic quis non exelamet?

Ocapita, Anticyris vix expurganda duabus!

Exitus tandem a congressione nona eius velitationis hic fuit: ut et

Theologi et discipuli in collegiis: qui veritati locum dare nollent,

inimicique pacis et tubae intestinarum discordiarum essent: saepius

sint auditi; placide moniti; tandem benigne demissi. Exeo in

Electoralis Palatinatus templis et scholis orthodoxa de Christi

persona et sacramentis doctrina huc usque sonuit: pro quo Dei

benesicio gratiae agendae sunt im mortales.

Anno deinde octogesimo quinto, mottuo Sulcero, ipse absens incredibili

piorum cum desiderio, antistes ecclesiae Basileensis designatur, cum

Haidelbergae biennium integrum nondum exegisset. Quae vocatio initium

fuit eius lucis, quae Grynaeum e tenebris eduxit. Gertior ita que de

vocatione illa factus, Basileam venit sub initium anni octogesimi

sexti, cum applausu totius ecclesiae exceptus. Ibi habitis contionibus

duabus, quae etiam olim adversariis probatae, Haidelbergam rediit:

principi, ecclesiae, et Academiae valedixit: cumque familia Basileam

mense Martio remigravit. Dimissus Haidelberga est bona cum principis

gratia; qui et de vehiculo ipsi prospexit, et discedentem

[gap: Greek word] aureo suae imaginis donavit.

Hoc in officio ad beatum usque e vita exitum persitit, omni cura,

cogitatione, atque industria, ad ecclesiae Basileensis, ad studia

scholarum, ad Academiae denique emolumentum et incrementum collata.

Triplex enim laborum genus ei fuit impositum, ecclesiasticum,

Academicum, et scholasticum, In ecclesia antistitis quarti a

reformatione, et sidi pastoris munere functus est: dum doctrina sana

animos pavit: af flictos molestiis consolando levavit: aegrotis e

caelesti pharmacopoleo remedia subministravit: et quae impedire cursum

evangelii possent, sedulo removit. Et hoc fine ecclesias suae


page 874, image: s904

dioeceseos sollenni visitatione obivit; inprimis anno nenagesimo quarto

administro Ioanne Triphie pastore Basileae in aede D. Leonhardi:

concordiam inter fratres aluit: utque sua ministerio constaret

auctoritas, operam dedit.

In schoiastico officio, scholae, ut vocant, triviali Basileae cum

aliis doctissimis viris Bonifacio Amerbachio, Samuele Grynaeo.

Theodoro Zuingero, Felice Platero, et Christiano Urstisio ita rationem

habuit: ut et de idoneis praeceptoribus ei prospexerit: et studia

discentum explorarit: et pauperiorum scholasticorum inopiae

succurreruit: verbo ut dicamus; id effecit: brevi ut tempore schola ea

in magnam iuventutis frequentiam excrevetit. Hoc etiam ipsi motis

etat: ut quotannis binas in summi templi choro festivitates

celebraret: quibus brabea distribuit diligentioribus, et ob profectus

in superiorem classem promotis: deinde orationem de scholarum

praestantia, de officio docentum discentumque, deque aliis argamentis

iucundis habuit, et quidem, ob circumfusam illiteratae plebis coronam,

lingua vernacula.

In Academia tandem muneribus amplissimis et laboribus maximis est

perfunctus; iisque tum statis, ut professione Theologica et historica;

tum periodicis, rectoratu et decanatu. Novi Testamenti professionem

cum Antistitis munere suscepit: inqueeo ad vitae usque finem cum

auditorum fructu versatus est. Huic professioni historiarum adiunxit

explicationem: idque sine ullius salarii numeratione. Praeter istos

labores legationes quoque subiit ecclesiasticas aliquoties, tum

antequam Basileam veniret in Marchionatu Badensi, tum post suum ad

Basileenses abitum.

Anno octogesimo octavo Mulhusium in Sequanis bis fuit missus: ut et

ministerio constituto cives rebelles ad pacem invitaret: et synodo

interesset. Eodem anno Bernam ivitad colloquium, de controversiis

religionis instituendum: quas Samuel ille Huberus et Claudius

Alberius, Lausanna Philosophiae professor, excirarant: de cuius

conventus exitus alibi. Invitatus etiam Haidelbergam secundum abiit,

salutandorum principis et fratrum cansa.

Tandem decurso vitae in terris honeste, pie, et iuste, curriculo,

vires paulatim decrescere ceperunt in corpusculo laboribus, curis,

vigiliisque exhausto: inprimis autem videndi sensus, natura in eo

hebetior praesertim altero oculo, tandem fere totus defecit anno 72.

ex cephalalgia. Compensavit autem hunc defectum ingenii et memoriae

felicitate Accessit luctus ex obitu amicissimorum hominum, quibus ipse

contra votum superstes. Praemisit parentes, fratres, sorores, liberos

omnes,


page 875, image: s905

una filia excepta, generum Amandum Polanum, Veteris Testamenti

professorem, uxorem denique longe carissimam et desideratissimam,

pestilenti lue, anno sexcentesimo decimo, mense Seprembri, sublatam.

Hos subsequi, cum unice in votis haberet, anno saeculi decimi seti

decimo quinto cholica gravissima laborare cepit: qua tamen Dei

beneficio depulsa, ad munus suum in templo et schola alacris rediit.

Sed rediit quove idem morbus anno decimo septimo: cumque abiisse

iterum visus, ultimam ipse contionem et lectionem habuit mense Iunio:

sed recidivam passus immensos cholicos et nephriticos cruciatus per

intervalla sustinuit, incredibili cum patientia; adeo utin summa

dolorum saevitia exclamaret:

Ut nunc triste mori est, sic dulce resurgere quondam,

Christus ut in vita: sic quoque morte lucrum est.

Interru labor est: requies sed suavis in urna,

In summo venient gaudia summa die.

Postea cym et a cholica et calculo liberatus esset, lenta eum febris

invasit: quae ipsum propemodum fine sensu confecit. Interea ipse totus

in precibus, imo spiritu quasi iam in caelis aeternae vitae gustum

praecipiebat: nihilque in votis erat aliud: quam dissolvi, et essecum

Christo: cui et voce et gestu serio se commendavit. Voti compos factus

est die trigesima Au- gusti intra sextam et septimam matutinam: qua

brachiis decussatim complicatis, quo modo se alias ad somnum

componebat, corporis carcere solutus, animam Redemptori suo reddidit.

Corpus, per annos septuaginta septem animae illius habitaculum,

calendis Septembribus, humeris aliquot pastorum ecclesiae Basileensis

elatum, ac Christiano ritu, in summi templi xysto, honorisice est

terrae mandatum; prosequentibus funus consulibus, senatoribus,

pastoribus, tque professoribuus, nec non populosa civium tam

urbieorum, quam Academicorum serie; contionem habente Wolfgango Meiero

S. Theol. D. quae typis excusa prodiit. Memoriae eius et honori tum

multa a doctissimis viris epitaphia seripta sunt carmina; tum

monumentum a suis eiusmodi locatum:

D. O. M. S. IOANNES IACOBUS GRYNAEUS THEOLOG. CELEBERR. BASILIENSIS

ECCLESIAE QUARTUS ANTISTES, ET ACADEM. PROFESSOR, POSTQUAM IN

QUINQUAG. OCTAV. AN.


page 876, image: s906

ROETELAE IN MARCHION. BADENSI, ET HAIDELBERGAE IN PALATINATU, EOTISS.

VERO BASILEAE RAURAGOR. SIMPLICITATE CORDIS, SINCERITATE DOCTRINAE,

VITAEQUE INTEGRITATE, CONSCIENTIAM DEO PROBASSET. CURIS, LABORIBUS,

SENIO, DOLORIB. COLLCIS CONFECTUS, TANDEM LENTA FEBRE EXSTINCTUS,

MORTALITATI AUREAM IMPOSUIT CORONIDEM; ET IN HOC TEMPLI XYSTO AETERNAE

BEATITATIS CORONAM PRAESTOLATUR: T TERT. CALEND. SEPTEMBR. ANN. XVII.

DECIMI SEXTI A CHRISTO NATO SECULI, AETAT. CLIMACTER. UNDECIMO. HOC

MONUM. PRO MUNERE EXTREMO GENER, FILIA, NEPOT. CUM LACRUM. POSUER.

[gap: Greek words]

Edita sunt a variis epicedia in obitum eius collata, cum parentali

oratione: nos Iani Gruteri addimus:

Telicet, Grynaee, caelum iam gravem annis excipit:

Perque bis septena lustra lux ovasti public a;

Lux salubris, lux suavis, lux ferax, lux byssina:

Haud secus desideraris sic tamen passim a chore,

Summa quem doctrina clarum, summa quem virtus facit:

Atquesi raptus fuisses sub iuventae exordio.


page 877, image: s907

Id meret mens fraudis expers; id meret pectus probri

Labe nulla ad inquinatum felle nullo lividum,

Corque simplex osque verum: denique expressissimum

Saeculi exemplar vetusti, nomen Aurum cui dedit.

O Grynae, nulla non mors est viro immaturios;

Quem mori numquam decebat; praesidere quem solo

Omne oportebat per aevum: sicut aeternum epolo

Astra spargunt cuncla lumen, cumque Luna Lucifer.

Terra sed profecto tanto digna non erat bono

Ergo te caelum recepit unde originem hauseras;

Inque gratitudinem illinc exprobras viventium.

Nam licet simus te honore prosecuti plurimo;

Nam licet simus te amore prosecuti plurimo:

Non tamen sat assecuti quid fores, sumus. merum

Quippe eras aurum, atque opimi Margarita ponderis:

Cum viderere esse nobis, fulvidum as, splendens vitrum.

Atque ita agona in terris suum absolvit Theologus hic, non unus de

multis: cuius pietas tum in omnivita, tum in extremo eius illustris

exstitit. Ibi quotiescumque offici causa fratres eum inviserunt;

petivit semper, ut ante colloquium recitarent articulos Christiana

fidei, et formulam precandi, quam Salvator nobis ipse dictavit.

Gratias praeterea Deo serio egit pro omnibus beneficiis; tum vero pro

paterna illa castigatione morbi supremi. Ad D Meierum testatus est, et

ipsum haec testari ad alios voluit: se in fide ac doctrina, quam aliis

tradidisset, constanter mansisse et obiisse: Deum orasse ex animo; ut

de alio pacis veritatisque amante pastore prospiciat ecclesiae

Basileensi: magistratui et civibus benedicat: collegis vale et gratias

pro efficiis dicat: mortem denique non simulate, sed vere expetiisse:

quibushaec subiecit: o praeclarum illum diem, cum ad illud animorum

concilium caelumque proficiscar: et cum ex hac turba, et colluvione

discedam! Si enim, dicebat, erhnicus ita sensit, cur nos Christiani

eodem animo non simus?

Pietatem deinde in suos probavit summam: quando ma trem viduam, piam

matronam, numquam sine munere [gap: Greek word] invisit; et

sratri Tobiae non soium nuptiarum expensas; sed per novennium certam

vini, frumenti, et pecuniae vim liberali animo donavit. Temperans fuit

in omni vita, in victu, in cultu corporis: humanus erga quemvis et

affabilis: officzosus in omnes cuiuscumque ordinis: concordiae

studiosus, et amucitiae virorum bonorum et doctorum: id quod chiliades

aliquot epistolarum, a magni nominis viris adipsum ienprarum,

loquuntur. Ante solis ortum surrexit: diem totum precando, scribendo,

legendo, aegros visitando consumens; nec meridianum somnum


page 878, image: s908

coepit unquam; nisi cum a medicis paucis ante obitum annis id ei esset

consultum. Fama nominis tanta: ut et principes aliique nobilitatis

illustris ac patritiae viri et iuvenes senem venerandum observarint:

et e regionibus longinquis audiendi ipsius causa iter suscerint: e

quorum numero Georgius Gelnicius Borussus, iuvenis egregius: qui iter

ad Grynaeum iam iam ingressurus, morbo correptus, moribunda manu hoc

hexastichon ad I. Fabricium Dantiscani Gymnasii rectorem exaravit:

Te visurus eram, clara Haidelberga; Grynaee,

Te quoque visurus; noluit Omnipotens.

Sedibus aethereis, ait, est Academia vera:

Verus ubi doctor, megenitore, saius.

Haidelberga vale, valeas quoque clare Grynaee,

Ludus hic est melior: doctor hicest melior.

Convictu eius usi sunt et libenter et iucunde permulti ut ipse ultra

trecentos, qui saltem memoriae tum fuerunt, adnotarit. Pavit autem eos

non solum corporis, sed etiam animi alimonia, colloquiis omni ambrosia

et nectare suavioribus, atque apophthegmatis et acroamatis, memoria

perpetua dignis. Nam sententiose ac breviter dictis maxime semper est

gravisus. Interrogatus aliquando a consule, cur Pistorii ad se litens,

quas salvo aliquoties signo remittebat, nihil omnino responderet?

Inhonestum est, ex Chrysostomo inquit, honestam matronam litigare cum

meretrice. Studiosos adolescentes uti, Liviani instar senis, ad

doctrinae gloriam consurgentes laetus aspiciebat: ita ad mensam

disputaturientes ad Polanum reiciebat; plures addens esse, qui

adorent solem orientem, quam occidentem. De Erasmi laboribus cum

aliquando iudicum ferret, Pontisici Romano, dicebat, Erasmum plus

nocuisse iocando quam Lutherum stomachando, Cum brumae acerbioris

tempore, Arragosio Medico iam octogenario, in platea occurrisset;

isque, Ecquid queso tecum, Grynaee, modo meditabaris? Cogitabam,

ait, parum superesse olei in mea lampade, quod facile queat hoc

exstingui frigore. Academiarum ornamenta quinque saepe recirabat:

[gap: Greek word] lucem doctrina: disciplinam: concordiam docentium

et discentium: humanitatem et beneficentiam magistratuum. E Platina

haec AEneae Sylvii apophthegmata laudabat: omnem sectam, humana

auctoritate firmatam, ratione carere: sanctas esse leges, quae vaganti

licentiae frenum imponant: ut in mare omnia fiumina, sic in magnas

aulas omnia vitiafluere: Regem, qui nullifidat, inutilemesse, nec

meliorem, qui omnibus corpora a malis medicis animum a malis

sacerdotibus occidi: vagum monachum esse Diaboli mancipium.

Literis amicorum, praesertim historicis, plurimum est delectatus

Itaque cum aliquando eius generis a Chyrao accepisset: valde


page 879, image: s909

iis fuit exhilaratus, statimque ei rescripsit, et inter alia haec: si

non amplius in his terris te visurus sum: ibi tamen conveniemus, ubi

Luthero cum Zuinglio optime iam convenit.

In contumeliis ferendis Thrasibuli est [gap: Greek word]

imitatus: ac iniurias non nisi Christiano silentio solitus ulcisic.

Quoties recordabatur primi suae professionis novennii, quo Basilea nec

vitia sua poterat, nec remedia pati; recordabatur autem saepius:

publici sese odii victimam exstitisse dicebat. Accidit, cum, thesibus

publice ad disputandum propositis, magistrum quendam alumnum Academiae,

respondentem delegisiet; ut pridie disputationis sub multam vesperam

alumnus ille ad Sulcerum accerseretur Paret hic: praesto est: postero

mane sibi in oppidum tertio ab urbe lapide excutendum audit.

Ostendens ilico, sibi respondendi patres demandatas, quas deserere

nefas sit: denuo audit, profectionem ante maturandam, quam negotium

plurib. innotescat. Anne, ille iterum, ut vel praesidem praemonere non

liceat? Ita quidem, ait ille, ni de stipendio periclitari velis.

Percussus adolescens hoc fulmine, mane se in viam dat, praeses

respondentem in subselliis auditorii exspectate ratus, cum Fabricio,

claro post Theologiae doctote, ad disputationem item properamte,

auditorium ingreditur Sed abierat iam respondens: considetur diu.

Tandem olfaciens invidorum stratagema praeses, quod est difficilimum,

ubique ira superiot: quando, inquit placide, a respondente meo

desertus sum, rogo amicum Fabricium; ut suscepta haud gravare hac

provincia ad gloriam Dei, nunc suggestum conscendat. Quid multis?

Obtemperanteillo, cum doctissima fuit disputatio, tum nullum in

praeside im mutati animi signum animadversum.

Scripta, quibus posteritati piodesse studuit, maximam partem sunt

didactica, exegetica, vel historica, pauca polemica: ut sunt:

Epitomes Bibliorum pars prima, complectens V. T. tum librorum, tum

capitum argumenta.

[gap: Greek words] Theologiae Tecundum tres merhodi formas.

Character Christinorum.

Enarratio aliquot Psalmorum et Prophetarum, ut Haggaei, Ionae,

Habacuc, Malachiae, Obadiae, Danietis vinque priorum capitum.

Explanatio evangelii secunaum Matthaeum decem priorum capitum: item

dicti, Pater maior me est

Exegesis epistolae ad Romanos, ad Colossenses, ad hebraeos, primae et

secundae Ioannis.

Theologicorum theorematum et problematum partes tres:

Demonstrationes evangelistar um: Iesum esse Christum, et eredentes

vitam habere per nomen eius.


page 880, image: s910

Theses ac disputationes Theologicae, in Academia Basileensi habitae.

Commonefactio de officio piorum hominum, qui necesse habent versari ad

Catadupas anathematismorum, adversus doctrinam de Eucharistia.

Irenaei opera illusirata.

Historia Ecclesiastica ex fide Graecorum codicum.

Chronologia historiae evangelicae.

Apologia, qua respondetur ad iac. Andreae criminationes in scripto,

cui titulus: Disputationis de Cena Domini confutatio.

Prodierunt et epistolae Io. Iacobi Grynaei, plenae gravissimarum rerum

lectuque dignissimae. Et plura illius necdum edita, pii bonique

spetant inposterum proditura.

Tantum de Grynzo, Theologo vero, ex contione funebria D. Wolfgango

Maiero habita: ex narratione edita de vita atque obitu ipsius,

collectaper eius nepotes I. Iacob. et Hieronym a Brun: cumprimis vero

ex oratione Hieremiae Sohnii, vivo Grynaeo scripta, et ex amicorum M.

S. aliis.

FINIS VITARUM THEOLOGICAR.


image: s911

INDEX RERUM ET VERBORUM MEMORABILIUM, QUAE HOC IN VOLUMINE REPERIUNTUR.

A.

ABDIAS PRAETORIUS regit ludum Soltvellensem et magdeburgensem 465.

cantum lectionibus interponit ibid. ab Antinomis impetitur ibid.

vocatur in aulam Berlinensem ib. disputat cum Iefuita quodam ibid.

decet Wittembergae 466 somnium eius ante obitum ibid. regulae eius

loquendi de bonis operibus ibid.

Abrahamus Bucholcerus felicem se et cur praedicarit 550 controversias

diiudicare discit ib. interest Wittenibergae examini cuiusdam

ordinandi 551 vocatur Griinbergam 552 scholae operam suam addicit 553

enigrat in aulam Crosnensem 554. inde Freisfadium 555 eius doctrina,

facundia, et aliae virtutes 555. 556. timiditas ei obiecta 558.

Genethliacos non curat 559. versus epitaphios componit 560. eius

concio ultima ibid. monita eius de studio Theolog. 835

Abraham Metzradt 548

Academiae Gryphisvvaldensis initium 735

Academiarum ornamenta quae 878

Academioe Rostochiensis status 791

Academiae Wittembergensis auctores 18

Adamus Neuserus apostata 816 eius interitus ibid.

Adiaphora quando talia non sint 474

Adotphus princeps Anhaltinus 247 Adoratio sacramenti an licita 163

Adrianus Papa reformationem Vratislaviae


image: s912

impedire conatur 184 cui senatusrespondet ibid.

Adrianus Pauli mercaturae addicitur 808. redit adstudia 809

Wittembergae Magister renuntiatur ibid ludo Thoruniipraeficitur ibid.

Dantisci scholae et templopraeest 810. eius doctrina ibid.

[gap: Greek word] 811

Adversariorum libri legendi 836

Aegidiu Hunnius 723. de eo praesagium ibid. incidit in prava sodalitia

724. Tubingae dat operam Theologiae 725. regit ibi collegium 726.

designatur professor Marpurgensi ibid elogium eius ab heerbrando ibid.

oppugnat Sacramentarios 727. Flacianis itidem bellum indicit. ibid.

Wittembergam venit 728 reformat in Saxonia ibid. et in ducatu

Lignicensi ibid. varia subit certamina 729 in morbo confessionem edit

730

Aegidius Tschudus 514 Aeneae Sylvii apophthegmata 878 Aenigma de

Franciscanis 11 Albertus Brandeburgicus dux Borussiae ab osiandro

discit veritatem evangelii 227. iubet Theologos suos sententiam de

iustificatione hominis coram Deo exponere 233. confessio eius nova,

cui subscribunt Theologi 237 in viam reductus [gap: Greek word]

sancit ibid. decretum eius, quomodo de iustificatione docendum sie 237

Albertus Moguntinus Lutherorespondet 113

Albertus Ursus comes de Ballenstet atque Ascania 245. exercitui contra

Saracenos praeficitur. ib. creatur marchio Brandeburg. et elector 246

Alberti Brandeburgici obitus 675 Alberbacum coenobium 414 Albona

oppidum 472 Alcoranus Germanice editus 150 Ambitio multos perdit 411.

413 Amandus Polanus Vratislavia Tubingam venit 805. eius de Electione

sententia ibid. Basileam transit 806. Baroni Zerotinio praeficitur

ibid. Professor Basileae constituitur ibid. virtutes eius 807.

coniugium 808

Ambrosius Blaurerus vitam monasticam deserit 413. docet Constantiae

414. et Augustae ibid. indediscedit ibid. in eum epigramma 415

Ambrosius Moibanus collegae Hessi 185. 256. eius in studiis industria

256. reformat ecclesiam Vratislaviae ibid. scholarum est inspector

257. eius cum Hesso comparatio ib. iocus eiusdem ib. carmen 258

Amicitia literaria firma 437 Andreas Baudisius peregrinatur 848.

ministerio sacro se addicit


image: s913

ibid. docet Lingnicii ibid. migrat Cromapium Boemiae 849. revocatur

Lignicium, ubi pastor et Inspector designatur ibid.

Andreas Bodenstein Carolostadius alphabeti literis notatus 80. Romae

Theologiam discit ibid. Wittembergaecaenonicus ib. Lutherum doctorem

renuntiat. ibid. disputat cum Eccio 81. 112 eius theses contra Papatum

81 mutat ritus quosdam 82 ducit uxorem ibid. offendit Lutherum ibid.

paciscitur cum eo de pugna 83. expellitur Thuringia 84. eius doctrina

de cenae 83. 84. reditum impetrat 85 Basileam migrat ubi moritur ib.

fabula de eius obitu 86

Andreas Cnophius ubi primus emendarit doctrinam et ritus 16. eius

odaesacrae 17

Andreas Gerhardus Hyperius 93. 389. eius studia in Acad. 390. 391.

peregrinatur 391. 392. succedit Noviomago 393 instituit

contionandiexercitium 393. 394. examen Theolog. 394. epigrammata ineum

395. 396. eius virtutes, dotes, et scripta 396. 397

Andreas Osiander docet Norinbergae 226. in colloquio Marpurgi

contionatur 227 venit in Borussiam ibid. docet in Acad. Regiomontana

228 dogma eius de iustitia hominis coram Deo ibid. confesionem

suamedit 234. de ea Melanchthonis iudicium ibid. in medio certamine

moritur 235. eius adsecloe 236. elogium a Camerario 237. oppugnat

Melanchthonem 238. diaeta eius et studiorum ratio ibid. auream gestat

catenam et cur ibid. levitas ei exprobratae 238. liber eius de

magistratu ib. morbus mirabilis ibid.

Andreas Osiander iumior docet Uraci 861. contionator et consiliarius

aulae Wittemberg. ibid. Abbas Adelbergensis ibid. tandem praepositus,

superintendens, et cancellarius Tubing. ibid. gestaeius 862

Andreas Proles Prior Augustinianorum 5. praedicitreformationem

religionis ibid. cur ipse eam non aggressus 5. Provincialis

Augustinianorum ibid. vocatus ad synodum contradicit de indicendo

festo 6. excommunicatur et insidiis petitur ib. romam vocatus monetur,

inque reditu moritur ibid.

Angli hospites Tiguri 484

Anglicus sudor 54

Anguillarum insolens multitudo 283

Anabaptistae Augustae 73. 376. inde pelluntur 74. 377. contra eos


image: s914

scribit Urbanus Regius 79 Antverpiae nidulantur 131. eorum articuli

131. 132. contra eos Luther. et Zvvingl. 134 consilium de iis Musculi

376. turbant ecclesiam Tiguri 30. Bremogarti 481

Annaeberga oppidum antea Schreckenberg dictum 325

Anhaltini principes unde orti 246

Anhusium coenobium in ducatu Wirtembergico 582

Animae per monachorum avaritiam non possunt liberari 285

Annonae caritas in Silesia 740

Antinomi 148. eorum doctrina ib. a Luthero refutata ib.

Antigoni dictum de diademate 824

Antonini Imperatoris elogium 255

Antonius Firnius pastor Argentorati 190. primus ministrorum ibi uxorem

ducit 190. 192

Antonius Musa ad Lutherum quid questus 165

Apostata quis 97

Apostatam se esse negat Lutherus 145

Ara caeli tempium Romae 283

Aristoteles viginti annis Platonem audivit 562

Artium et linguarum studia instrumentum reformationis 2

Ascania arxunde dicta 245

Ascanis etymon 246

Ateran albus proverb. 43

Avaritia saecrificulorum 284

Augustae Vindelicorum descriptio 302

Augustinus an monachus fuerit 22. eum legit Lutherus 104 ex eo

Oecolampadius sententiam de sacramentis discit 58 opera eius Basileae

excusa 272. 273. eius delibero arbitrio sententia 420

Auctores profani sacra studia non impediunt 866

B.

BAbylae martyris vox 567

Bacchanaliorum celebratio reprehensa 242

Baldus Lupatinus dehortatur Flacium a monachatu 472 aquis submersus

ibid.

Balthasar Hubnerus princeps Catabaptistarum 30

Baptistae Mantuani nomen olim 477

Battholomaeus Coppenius alumnus Elect. Palat. 863. peregrinatio eius

literaria ib. professor Hebr. linguae haidelbergae et praeceptor

Sapientiae 864 Neuhusiane Gymnasio praeficitur ibid. fit Theol

profess. Haidelbergae ibid. invitatur a Bremensibus ibid. auctores

quosprobarit 865. philosophiam domi docet 866. legit scripta ICtorum

et Medicorum ibid.


image: s915

repente exspirat ibid

Bartholomaeus Bernhardus Feldkirch primus ministorum in Germania

uxorem ducit 82 facti sui rationem iubetur reddere 314

Bartholomaeus Pitiscus e pago oriundus 833 instituit Gotfrid.

Ribischium 834 alumnus Bergerianus 835. consulit Theologos de studio

Theologico recte instituendo 835. Servestam, et in Palatinat. abit

837. adhibetur institutioni Palatini principis ibid. diaconi aulici

munus suscipit 838. fit aulicus contionator 839. peregre cum suo

principe abit ibid. eius in sacris et Mathesi eruditio 840. Tychonis

Brahe iudicium de ipfo ib.

Basileensis ecclesiae reformatio 54

Basilii obitus 588 Bellum Helveticum 36. de eo Zvvinglii epistola ib

eius causa ibid.

Bellum Germanicum et eius causae 342. 344. in eo status Germaniae 637

Bellum civile primum in Gallia 705 alterum ibid. tertium 707

Bellum Coloniense 712

Beneficentia Argentoratensis senatus 242

Benedictus Aretius docet Marpurgi 464. postea Bernae ibid. P.

Nigidiiin eum carmen ibid.

Benno episcopus Misnensis inter divos relatus 128

Bernhardi dictum de remissione peccatorum 103

Bernhardus Ascanius princeps elector Saxoniae 246

Bernhardus Ochinus Italicae ecclesiae Tiguri praefectus 493 polygamiam

defendit 497. varie vagatur 498. colloquium eius cum cardinale

Lotharingo ib.

Bertholdus Halletus Theol baccalaureus et Bernae canonicus 60 sentit

cum Zvvinglio ibid. interest disputationi Badensi ib. et Bernensi 61

Bethaven Wittembergae 127

Biblia loco Augustini praelecta 9 Hebraica ex Italia in Germamam

illata 269. Lutheroprimum visa 103. ab eo translata vernaculeprodeunt.

145 Tigurina 151. respuit Lutherus 151. 485 difficultas transferendiea

159 modustransferendi 160 translatio reprehensa ib. Complutensia 281.

406 Iacobo Andreae donata ab Augusto Saxon Elect. 650. 651 Origenis

406

Bibliothecae Leidensis initium 594

Bona opera ad salutem an necessaria 70. quae sint 163. 164. 470

Boemi Lutherum hortantur 111. et ipse Boemos 124


image: s916

Bremogarta oppidum 476

Brigittaefabula 285

Brunsuicensis ecclesiae antistites 456

Buchclcerorum familia 548

Buchclcerorum insignia 549

C.

CAlendarium novum Gregorii Pontificis 759. reiectum et cur 760

Calumniae vis 421

Canon Missae 671. 126

Capellae coenobium 507

Capitulum Rotomagense, et eleemosyna arege Portugaliae 280. 281

Carolus Mantioius 392

Carolus Miltitius Germanus cubicularius Pontificis 108. 110 eius de

Luthero verba 110 ridicule explorat muliercularum sententiam ibid.

Tecelium obiurgat 110. evocat Lutherum Confluentiam 112

Caroli V. iudicium de Lutheri vehementia 162

Caspar Bornerus italiam Romamque lustrat 187. Lipsiae docet ibid.

Academiam tuetur 188 P. Mosellanum Lipsiam pertrahit ibid. peste

exstinguitur ib.

Caspar Cruciger. 192. eius schema natalicium ibid. Lipsia Wittembergam

venit 193 M gdeburgi regit scholam ib. revocatur Wittembergam 194

iuvat Lutherum in Bibliorum versione ibid. notarius in colloquio

Wormatiensi 195 excipit Lutheri contiones ibid. enarrat symbolum

Nicenum ib. excolit Mathemata ibid. optices peritus ibid.

lucubrationibus morbum contrahit. 196. 197. precatio eius ibid.

epigramma Lotichii in eum 198

Caspar Glaser ephorus principis Bipontini 65

Caspar hedio summo templo Moguntiae praefectus 241 abit Argentor atum

ibid. persecutionem patitur ibid. evocatur Coloniam ibid. eius

testamentum 242 epigrammata in eum 242. 243 Caspar Olevianus doctor

iuris renuntiatus, eiusque testimonium 597. periclitatur in flumine

598 Theol cum Iurisprud. coniungit. ibid. Farelli monitu docet

Treviris 599. impeditur a Canonicis ibid. custodiae cum aliis datur

600. Haidelbergam abducitur ibid. est cum Witgenstenii filiis ibid.

inde venit Herbornam ibid. voces eius in morbo et visio 601. 602

Caspar Satzger provincialis Minor. 278. eius secretarius Pellicanus

ib. ministerprovinc. 288


image: s917

tragoediae cum Pellicano 289 eius testimon. Pellicanoperhib. 291

Caspar Schwenckfeld 133 eius doctrina refutata 484 respondet ei

Lutherus 151 contra eundem Melanchthon 338

Caspar Ursinus 529. 530

Caspar Waler Haidelbergae contionator 265

Catabaptistarum ortus et gesta cum iis Tiguri 30

Catechesis maior et minor Lutheri 136

Catechesis Palatina qua occasione scripta 534. impugnatur ib.

defenditur 535

Centum gravamina Germanicae nationis 125

Ceremoniae 164

Christi deitas cur adserenda 496. 497

Christus est ubique, quomodo explicandum 239

Christus semen Abrahae 127

Christianae scholae perpetua concilia 149

Christiani an Lutherani dicendi 169

Christiern us Daniae rex exul 127

Christophorus dux Wirtembergicus Interim repudiat 449 moritur 452.

eius de bonis ecclesiasticis voluntas 639

Christophorus Bucholcer 549

Christophorus Cornerus superintendens Marchiae Brandeburg 664.

cognatus Wimpinae ibid.

Christophorus Pelargus ei succedie ibid.

Christophorus Pezelius 858

Christophorus ah Utenheim episcopus Basileensis 22. ei summam

Catholicae doctrinae scribit Pellicanus 275

Chronologia Funccii notata 558.

Cryptae martyrum Romae 285

Claudii Alberii controversia 771

Collegia Tiguri 483

Colloquium Altenburgense 434. 613. Badense 655. Bipontinum 780.

Capitoris cum Pellicano 277. Cochlei cum Brentio de invocatione

sanctorum 443 Haidelbergense 647. Hertzbergense 750. Ioann. Kestneri

cum Luthero 176. Lutheri cum Carolstadio 83. cum Italo 109 Margaritae

Belgii praesidis cum monachis de Luth. 115. Marpuriense 30. 54. 136.

nomina Thiologorum in eo 31. capitarecesus eius colloquii 32. 33

Maulbrunnense 535. Mompelgartense 652. 653. Mordisii cum Melanchthone

350 Quedlinburgense 622 Ratisbonense 216. 729. 738 Wormatiense 326.

338. 349. 433. 641


image: s918

Colloquiorum effectus 653

Commentarius Lutheri in Genesin 152

Cometae tribus continue annis conspecti 335. de eorum significatione

821

Comitia Augustana 78. 137. 187. 441. de iis iudicium Lutheri 164

Norinbergensia 125. 288. decretum in iis interpretatur Lutherus 125.

offendit Caesarem ib. Wormatiensia 288

Contionator persectus quis 60 ei quae cavenda 165. ad populum optimus

ibid.

Concilium in Germania celebran dum 125. pro unitate ceremoniarum an

cogendum 128 Mantuae indictum, transfertur 146. 147. de conciliis

tiber Lutheri 149. a Pontifice promissum 335. Tridintinum et quale

fuerit 345. 488. tigitimum quod 488

Concilium recusare non semper iniquum 488

Concordia inter Lutherum et civitates 65. inter Lutherum et Bucerum

146. 213 eius capita 214. 482

Condaus captus 705. globo traiectus 707

Confessio Augustae a Protestantilus exhibita. 140. 334. a quibus

subscripta 140. iudicia de ez 140. 335. refutata a Pontificiis 141.

442. in varias linguat translata 142. refutatio illa a quibus

subscripta 164. Graece edita et Constantinopolin missa 351. Augustana

cur dicta 442 quatenus probanda 496.

Coniugium Urbano Regio obiectum ab Eccio 77

Conradus Graserus cognatus Regiomontani 841. addicit operam advocato

842 Theologiae se dedit ibid. Thorunii ecclesiae praeficitur ibid.

abhorret a disputationibus ib. docet et in schola 843. arthritide

laborat ib. alacritas eius ad mortem 844 disputat cum Iesuita quodam

845 colaphum accipit ibid. de divitiis Theologorum eius sententia 846

Conradus Lautenbachius Argentorati docet 665. vecatur a comite

Hanoviensi ibid. inde Hunaevillam ibid Haidelbergae

bibliothecaepraesicitur 666 Argentor atum concedit ib. virtutes eius

et coniugium 667

Conradus Lycosthenes historicus et Theologus 362 docet Basileae ib.

sinistra dextrae loco utitur 363. pro quatuor beneficiis Deo gratias

egit 364

Conradus Pellicanus cur sic dictus 262. studia eius pueritiae 263

peste bis correptus 263265 monasticae fe mancipat; et ordines


image: s919

suscipit 264. 265. Hebraeae linguae amans et cur 266. discit

Hebraea suo Marte 268 labores eius inclaustro ib iuvatur a Reuchlino

269. emit Biblia Hebraea 270. primam Missam canit sacerdos ordinatus

271. Basileae sit lector Theolog. 272. Litentiatus et Doct Theol.

creatur 273 abit cum Raymundo Cardinale ib. transfert ei historiam

Helveticam ib. quaedam habet suspecta in doctrina 275. Rubeasi docet

276. Guardianus Pfortzensis ordinatur 277 discit Chaldaica suo Marte

278 mittitur in Galliam et Romam 280. 281282. Lutheri libros legit et

iudicium eius de iis 286287. accusatur Lutheranismi, et deponitur 289

290. 291 Tigurum vocatus primam ibi habet lectionem 292. cucullum

exuit, uxorem ducit 293. Biblia Hebr. edit et varia vertit 293. 295.

296 Basileaeproixe acceptus 298 fit civis Tigurinus 297. ei succedit

Martyr. 299

Contrand. Wolfgang. Placius docet Tubing. 518 abit Biberacum ib.

accusatur apud Ferdinandum ibid. memoriae eius folicitas ibid.

Contradus Summberhardt 12. 268 eius eruditio 12. reformationem optat

13. scripta eius ib.

Consensus inter Calvinum et Tigurinos 489

Consilium discendi Theolog. a Luth. datum 99 et ab aliis 835. 836. 837

Constantia evangelium recipir, eiusque clades 382

Contemptus literarum humaniorum 826

Controversia inter Blaurerum et Snepfium 65. degradib. scholasticis et

curii retinendi 88. 91 inter Leonem ludam et Erasinum 96. 97 inter

Lutherum et Carolostadium 83. 129 inter Lutherum et Tecelium 106

Capnionis disceptata 278. de Adiaphoris 344. 373. Stancari 346347.

Osiandrica et Flaciana 348. Strigelii 645. de necessitate bonorum

operum 470. de libero arbitrio 420. 474. de peccato 474. Hieronymi

Zanchii 645. 646

Controversia Sacramentaria quando mota 39. 53. 441. qualis easit 496.

cur eam Melanchthon non tractarit 356 de ea iudicium Melanchth. 351

Cenae Dominicae verba ut accipienda 39. 40. 129. de cena

Lutherisententia 165. 859. de vero intellectu verborum cenae liber O

Reolampadii 53. de eo iudicium Erasini 59. de cena sententiae Patrum

a melanchthone editae 334. osiandri verba: Hic panis est Deus 238


image: s920

Conventus Francofurtensis 337 Haganoensis 149. 338 Isenacensis 419

Naumburgicus 347. 303 Quedlinburgicus 799 Servestanus 648 Smalcaldicus

146215. 337 in eo Lutherus morbo correptus 146 Torgensis 649

Conviva commodus quis 773

Cunmannus Flinsbach Wittembergae discit docetque 458 regit ecclesias

in Bipontinatu 459. tharus ministris et civibus ib. tentatur in morbo

ib. reformat ecclesias ibid. ablegatur ad Treviros 460

Currendarii Servestae 751

Cyriaecus Lindemannus 178

Cyriacus Spangenberg. docet Islebiae et Mansfeldiae 731 resistit

edicto Caesaris ibid. rigidus confessionista ibid. sentit cum Flacio

732 expellitur Mansfeldiae ibid. docet in Buchonia ibid. exul Argentor

atum abit ibid. defendit suum dogmae 733

D.

DAniel Schadius 762

Daniel Tossanus fovetur a duce Wiirtembergico 701 Lutetiam mittitur

703 docet Aureliae ibid. obsidetur Aurelia 705. periculum Tossani 706.

in insidias incidit pretioque redimitur 707 Sancerram cum suis petit

ibid. Mombelgartum abit. et Stutgardiam vocatur; quod abnuit 708

revocatur Aureliam 709 a Pontificio quodam servatur 710. libraria eius

diripitur ib. clam in turri cum suis alitur ib. e Gallia discedit ib.

Haidelbergam vocatus est Electori a sacris 711. Ambergam mittitur ib.

dimissus neostadii docet 712 inde haidelbergam revocatur ib. disputat

cum Ubiquitariis 713 succedit I. Iacobo Grynaeo 714 amittit uxorem

715. petit vacationem 117. retinetur 718 exspirat 721

David Chytraeuspuer admondum lectiones publicas audit 682 patrono

Petro a Menzingen utitur 683. primum eius cum Melanchthone colloquium

683 cum eo vivit, auditque Lutherum ibid. Haidelbergam et Tubingam

venit 684. redit Wittembergam ib. in Italiam proficiscitur 685.

Rostochium venit: unde a variis vocatur 685686. seq. a Caesare in

Austriam accersitur 687. excurrit in Ungariam 688. Academiam Iuliam

constituit ibid.


image: s921

Torgae conventui, ut et alibi, interest 689. morbus eius satalis 691.

Votum eius et virtutes 693. naevi itidem 695. polemiza non edidit, et

cur ib.

Darid Kimchi 865

David Rungius stipendio donatus a Wiirtembergico 736 Professor

Wittemberg. designatur. 737. eius lectiones et disputationes quales

ibid praeficitur alumnis Elect. Saxon. et duci Saxon. Augusto 738.

forma eius precamdi 739. inter canendum moritur 740

David Voitus ienae docet, et post

Dantisci 634. evocatur Ienam atque inde Wittembergam ibid. in itinere

morbum nactus ib. ratio eius docendi 635. alienus a contentionibus

ibid.

Deus est homo; ansit figurata enuntiatio 859

Deus quomodo in sanctis habitet 239. 240

Definitio peccati apud Ioannem explicata 252

De defensione legitima 149

Defensio reformationis Anhaltinorum 839

Dictionarium Hebraeum a Pellicano confectum 268. idem a Capnione

factum 270

Didymus Alexandrinus caecus 513

Dies conculcatarum indulgentiarum 106

Diodorus Stoicus caecus 513

Dionysius Agrius 604

Discrimen personarum in deitate 251

Discrimen politicae et ecclesiasticae potestatis 316

Disputatio cum Anabaptistis Tiguri 30. Badensis in helvetia 53.

Bernensis 54. 60. 293. alia 654. Haidelbergensis 713. alia 823. 873.

Lipsica 8111 Vinariensis inter Strigelium et Flacium 420. 610.

Vratislaviensis 185

Divitiae an sapientem deceant 862

Dogmata olimusitata 308 domestica institutio 730

Dona Dei varia 170

Dudithii de Quirino iudicium 822

Duo armorum genera in Theol. 675

Drama de decem virginibus ex sacra historia 3

Dramatum exhibitio quatenus probanda 15

E.

EBerhardus Widenseius 69

Ebrietas cavenda 504

Eclipsis solis totalis horrenda 263

Ecclesia vera quae 15. ubi fuerit ante duo aut plurasecula

Elias levita 279. 865

Enarrationes Evangeliorum Melanchth. 690


image: s922

Epicedium in obitum

Bacmeisteri 796

Barbarae uxoris Strigelii 419

Beverlini 366

Borneri 189

Buceri 221

Coppeni 867

Crucigeri 198

Draconitae 407

Fagii 207

Forsteri 304

Gerogii Anhaltini 253

Gerhardi Geldenhaurii 93

Gigantis 528

Griinradii 832

Grynaei 876

Hessi 186

Holmanni 594

Iusti Ionae 260

Lutheri 155. 157

Mathesii 405

Melanchthonis 352. seq.

Musculi 389

Myconii 183

O Ecolaempadii 57

Pfauseri 416

Quirini Reuteri 825

Sohnii 632

Strigelii 426

Stuckii 775

Summerharti 12

Tossani 722

Ursini 539

Wimphelingi 24

Zellii 191

Zvvinglii 38

Epistolae O Ecolampadii et Zvvinglii 297 Epistola Adriani Pontificis

ad Zvvinglium 29. Buceri de Zvvinglii sententia 40. Caroli V.

Imperatoris ad principes Imperii 119. Capnionis ad Forsterum 303.

Cochlaei ad O Ecolampadium 51

Eccii ad Urbanum Regium 74

Ferinarii ad Ursinum 532

Francisci Galliae regis ad Melanchthonem 336. Lutheri ad

Argentoratenses 130 Angliaeregem 132

Carolostadium 86

Georg. Spalat. 100

Hessum 133

Langum 106

Livonos 126

Melanchthonem 139

Wencesl. Lincum 137

Melanchthonis ad ecclesias Mansfeldicas 203. ad Georg. Anhalt. 346. ad

Bullingerum 485

Morlini ad Osiandrum 230

Oleviani ad Paulum F. 601

Osiandri ad Morlinum 233

Sohnii ad patrem 626. Strigolii ad Wolfg. a Kotteritz 420

Tossani ad Quir. Reuterum 821

Urbani Regii ad Eccium 75

Ursini ad Monavium 822

Epitaphium Amlingi 853

Baudisii 850

Borneri 188


image: s923

Borrhai 400

Beaurlini 365

Bullingeri 506

Brentii 454

Crellii 520

flinsbachii 460

Geileri 9

Gesneri 746

Gualteri 592

Graseri 844

Griinradii 831

Grynaei 875

Holmanni 596

Hyperii 395

Lutheri 157

Lycosthenis 363

Musculi 389

O Ecolampadii 57

Polani 807

Phrygionis 98

Q. Reuteri 825

Schvvebelii 66

sohnii 631

Stolonis 310

Strigelii 425

Stuckii 774

Thom. Grynaes 399

Tossani 721

Ursini 538

Wimphelingi 23

Zvvinglii 38

Erasmus monitus 92. eius iudicium de Lutheri doctrina 114 instigatur

in Lutherum 115 reprehendit Lutheri responsum ad librum regis Angliae

124 scribit in Lutherum 128. qui respondet 132. de eo dissidio

Melanchthonis iudicium 333. iudicium Erasmi de Lutherivehementia 162.

hyperaspisten edit 132. eius colloquia prehibita 669. iocando nocuit

Pontifici 878

Erasmus Sarcerius docet Lubeae 325. item alibi 326

Elogium eius 326. seq.

Erhardus Snepfius iuri civili dat operam 321. deinde Theologiae:

docetque in Greichgoa ib. Wimpinam abit: inde ad Nassevium

Saraepontan. et marpurgum 322. Stutgardiam migrat ib. pellitur ob

Interim 323 Ienae moritur ib.

Ernestus dux Brunsuicensis 78

Errores Pontificior. ex iure canonico collecti 115

Essentiali iustitia Christi sumus iusti, quomodo aceipiendum 239

Etlinga alias Posidonopolis 240

Etymon episcopi Germanicum 11

Evangelii felix cursus 125 eiusdem pestes 157

Evangelici an concilio se debeant submittere 488

Evangelistae olim qui 318

Exitus disputationum Theologicarum 81

Explicatio articuli: Credo remissionem peccatorum 103


image: s924

Exegesis verae doctrinae de sacramentis 535

F.

FAmilia Lutherorum 101 Stuckiorum 765

Faustini Socini liber 821

Fedus hereditarium inter Saxonem, Marchionem Brandeburgicum et Hassiae

Landgravium 347

Fedus helvetiorum cum Galliae rege 489 ab eo Bullinger dehortatur

ibid.

Fides diabolorum aulico commendata 557

Fides debet esse certa 85. veraquae 453. de fide iustisicante

similitudo Pomerani 252

Filius Dei cur [gap: Greek word] dicatur 251 Salomonis dictum

de eo ibid.

Forma abnegationis apud Turcas 816

Francisci stigmata 286

Franciscus Colbius primus Bernaereformat 61. eius vita 62

Franciscus Cisnerius cardinalis Toletanus edit Eiblia quadrilinguia

281. 406

Franciscus Lambertus disputat cum Zvvinglio 28. convertitur ibid.

refutat monachos 521

Franciscus Lechetus Scotista 282

Franciscus a Sickingen 51 fovet viros dectos 63. eius epistolae ibid.

gerit bellum principiubs ibid. occumbit in eo 64 elogium et symbolum

eius ibid. offert hospitium et patrocinium Luthero 113. invitat eundem

adse exitinere 118

Franciscus Stancarus docet Regiomonti 228 migrat Francofurtum 234.

refutat eum Melanchthon 346. doctrina eius 494. 551

Fridericus III. Elect Palat. 838 eius de Ursino iudicium ib.

Fridericus Elect. Saxoniae exosus ob Lutherum 113. purgat se ib.

consulit Erasmum super negotio Lutheri 114. monetur de Lutheropuniendo

127. designatur Caesar 175

Fridericus Myconius ingreditur monasterium 171. somnium eius ib.

patroni divi. 172 sacris initiatur 175. Gotham vocatur 177. abit in

Belgium 178. mittitur in Angliam 178. 179. visitat ecclesias 180

phthisi aegrotat 150181 Lutherus eum consolatur 181 valedicit

principi suo 182

Fridericu Staphylus sedecim annis audit Lutherum et Melanchthonem 227.

docet in Acad. Regiomontana ib. Osiandri dogma improbat 230 eius de

iustificatione sententiae 233. desicit ad Pontificios 234


image: s925

ei Melanchthon respondet 151 scribit in Lutherum 642 refutat eum Iac.

Andreae ib.

Fridericus Widebramus Ienam missus 562. regit Servestae scholam 563.

Isenacum migrat ib. Ienam et inde Wittemberg vocatur ib. eius de cena

sententia 564. subscribit articulis Torgensibus ib. Naumburgum

relegatur 565. exula Nassovio suscipitur ib. Bremae sedat dissidia et

in Solmensi comitatu reformat ib. Haidelbergam vocatur 566. ubi

moritur ib. eius confessio 567

G.

GEorgius princeps Anhaltinus 245 iura discit 247 adiungitur

consiliariis Alberti Moguntini ib. legit Lutheri scripta 248.

amplectitur eius doctrinam ib. instaurat ditionis suae ecclesias ib.

praeficitur dioecesi Mersburgensi 342 testimonium eius ordinationis

249. docet et scribit publice 250 colloquia eius de rebus forensibus,

physicis, Theologicis 250. 251. testamentum condit, et auget stipendia

ministrorum 253. synodos celebrat 254

Georgii ducis Saxoniae ad Lutherum et Eccium verba 112 intercipit

literas Lutheri, unde dissidium 137. alia ei cum Luthero controversia

144 Apostolus diaboli cur dictus 145 successorem nactus contra

voluntatem 149

Georgii Brandeburgici constantia 442

Georgius comes Wirtembergicus reformat 483 Tigurum venit 487

Georg. AEmilius 101. 607

Georg. heltus Forchemius 247

Georg. Heinsius 14

Georg. Cassander 537

Georg. Blandrata 494. accusat Bullingerum 496. eius vox blasphema 497

Georg. Bucholcer a monachis veneno sublatus 548

Georg. Wincler. occisus 134

Georg. Gelnicius

Georgius Maior est inter pueros symphoniacos Elect Saxon. 468 Dat

Theologiae operam ib. regit Magdeburg. ludum 469 pastor Islebiae ib.

interest colloquio Ratisbonensi ibid. exulat: ac Mersburgensi

ecclesiae praeficitur ibid regit ecclesiam Mansfeldenseem 470.

controversia de necessitate bonorum operum movetur 470. sententia eius

ib. altorum paradoxa de eadem ib. longo morbo laborat 471.

Lauterbachii in eum


image: s926

epigramma ibid.

Georgius Mylius praeficitur ecclesiae et scholae Augustanae 759

invidia ei conflata ob novum calendarium 760. removetur ab officio et

Ulmam abit 761 Wittembergae professor, cancellarius, et pastor 762.

inde dimissus Ienam concedit 762 revocatur Wittembergam 763

Georgius Sohnius Wittembergae Philosophica cum iuridicis et Theolog

coniungit 625 deserit iuris studium et cur 626 Marpurgi professor

designatur 627. collegia et disputationes habet 628. oppugnat

Ubiquitarios 628. Haidelbergae collegio Sapientiae praefectus,

professor, et consiliarius eccles. 629 eius eruditio, diligentia et

integritas vitae 630

Georgius Spalatinus est a literis et sacris Elect. Saxon. 99 ad eum

scribit Pontifex ibid. interest comitiis Wormatiae et Augustae ibid.

cogitat deserere officium ibid. moritur maerore animi 100

Gerhardus Geldenhaurius 92 est asacris episc. Ultraiectino ib.

Augustanae scholaepraesicitur ib. Marpurgi docet et moritur 93

Gervasius Scholasticus 480

Gobelinus Persona legendas quasdam in dubium vocat 2

Gorgo Baltica 346

Goslariensis ecclesia constituta 69

Gotfrid Ribisch. 834

Gradus qui ante praetorium Pilatinunc sunt Romae 285

Graichgoa regio Germaniae 578

Gregorius Bintzlius 25

Gregorius Ressius vir doctus 270

Grunbergae oppidi doscriptio 553

Gubernatio esclesiae in quibus consistat 342

Guilielmus Clebitius 622

Guisius interficitur 705

H.

HAns Wurst Lutherus respondet 150

Hartmannus Beyer docet Francofurti evangelium 516 loco movetur 517.

filium Ioannem relinquit ibid.

Hebraeae linguae praestantia 842

Heerbrandorum familia 668

Herman. Tulichius 783

Helvetii ad concilium Tridentinum vocati 490. iterum 497

Helveticarum ecclesiarum doctrinae summa 496

Henric. VIII. Anglorum rex scribit in Lutherum 124. facit divortium

cum uxore 179 constituit se caput ecclesiae in Anglia ibid. Annam

Clivensem ductam repudiat ibid. decreta de religione promulgat ibid.


image: s927

Henricus Bullingerus bis devita in infantia periclitatur 476 vivit

pane mendicato 477 Coloniae baccalaureus creatus 478. legit Lombardum,

Patres, Lutheri quaedam 478. accedit ipsos fontes 479. Capellis ludo

praeficitur ib. Tiguri Zvvinglium audit 479. docet Bremogarti 480481.

patria pellitur 481. Tiguri Zvvinglio succedit 482. defendit Tigurinos

post cladem 482. non damnat a se dissentientes 483. respondet Luthero

486. purgat Tigurinos ad Hassum 486 respondet Embdensibus 490.

suspectus de quibusdam 492. consensus cum Calvino et Mertyre ib. a

Brnetio oppugnatur 497 confessionem seribit a multis probatam 499.

morbo corripitur 502. 503. in eo oratio eius de se ad ministros 503.

504. valedicit magistratui 505 successorem nominat ibid. coniugium

eius 506

Henricus Lupulus 25

Henricus Maius andit Camer arium et Strigel. 775 praest ludo

Sangerhusii 775 venit Northusium 776 contionator aulicus comitum

Stolbergensium ibid. recusat subscriptionem formulae concordiae ibid.

vocatur Wittembergam 776. labores ibi eiut et certamina 776. dimissus

abit in Palatinat. 776 Haidelbergae senatui ecclesiastico adiungitur

777. mendacio pueri in vitae periculum incidie ibid. visitatnres

Saxonici quid in eo desider arint ibid.

Henricus Saxoniae dux praeter votum succedit Georgio 180. 259 eiusdem

memorab. responsum 180

Henricus Stolo egestate laborat 306. Erphordiae docet ibid. periculum

ab ursis 307. relicto studio iuris fit sacrisicus 308 missificat et

contionatur Wormatiae ibid. Lutheri doctrinam amplectitur ibid. abit

Neostadium, et in patriam, unde Haidelbergam vocatur 309. ibid docet

in schola et templo ibid. improbat Interim 310. interest conventibus

religionis causa ib. Henricus Strobandus 846. eius merita in Graserum

ibid.

Hermannus archiepiscopus Coloniensis reformationem ecclesiarum tentat

341. 671 evocat Melanchth. et Bucerum 341

Hermannus Ludovicus Friderici III. elect. Palat Filius cum ephoro in

Ligeri perit 598

Hieronymi Bolseci de electione divina controversia 491


image: s928

Hieronymus Groslotius 709. eius arx diruta 710

Historia ecclesiastica a Wigando et aliis conscripta 608. de ea

Sturmii iudicium 609

Historiae virtutes ib.

Horreum templum Evangelicorum exuritur 706

Hortus cardinalis Rotomagens. 280 de Hyena somnium Melanchthonis 340

Hugo Latimerus cum aliis martyrio affectus 180

Hulderic. Zvvinglius. vide Zvvingl.

Hussi epistolae 148

I.

IAcobus Andreae cur Smidlin dictus 636. ab opificio ad scholam

traducitur ib. Tubingae in Stipendium recipitur 637 diaconus

Stutgariae ib. ob Interim migrat Tubingam 638 docet Goppingae ibid.

convertit Iudaeum suspensum 639 Badensem reformat. adiuvat ib.

componit Rotenburg. ecclesiam 640. notarius in colloquio Wormat. ib.

Francofurti ad ad Moenum contionatur 641 impeditur a Pontific. frustra

ib. Augustam missus accusatur, sque defendit 642. Erphordiam mittitur

644. indeadsynodum Possiacenam ibid. cancellarius et praeposit.

Tubingae designatur 645. vocatur haganoam 646. varia et longa itinera

suscipit concordiae causae 647. Pragae cum Maximil. Caesare

colloquitur 648. item cum Flacio ibid. evocatur Neoburg. Ratisbonam,

et in Saxoniam 649. Concordiae opus conficit ib. iterum evocatur

avariis 653 falsi accusatus purgat se Bernensibus 654. praesagit

mortem 655 confessionem edit ibid. sermones eius in morbo 656. 657

ratio eius docendi et scripta 659660

Iacobus Beverlin. docet Tubingae 364. Tridentum mittitur 365 abit in

Galliam, ubi peste exstinguitur ibid. omen in eius abitu ibid.

Iacob Faber Stapulensis audit Capiton. Argentor. 90

Iacobus Heerbrandus noctua Suevica dictus 670. exercet se docendo 671.

adsuosreversus ecclesiae operam addicit 672 Tubingae diaconus 673.

dimittitur ob Interim et restituitur 674. Brentii cum eo familiaritas

ibid. Pfortzemium migrat 675. redit Tubingam ibid. Francofurtum cum

Marchione abit 676. Pentateuchum explicat ib. Ienam stipendio

milleflor. vocatur 677. auget rem familiarem


image: s929

ib. praepositus, cancellarius, consiliarius, et Inspector declaratur

ib. rude donatur 678 lethargo correptus moritur ibid. 679 Bibliis unis

usus 680 hortos colit ib. dona ei missa ib. eius insignia ib. Iacobus

Hogostratus Lutheri advers. 108

Iacobus Kimedoncius 535

Iacob. a Salza episcopus Vratislaviensis 256. eius verba ad Moibanum

ib. moderatio ib.

Iacob. Wimphelingus, vide Wimpheling.

Idolum Anastasii 281. Mariae speciosae Ratisbonae 288. Neptuni

Etlingae 240

Ienenses negant Ubiquitatem 495 nimium tribuunt synodo ib.

adiaphorism. oppugnant ibid.

Iesuitarum natura depicta 573 eorundem inolimina 760

Imago Dei quid Osiandro 228

Imagines an prohibitae in N. T. 129

Impii cur piis diutius vivant 515

Indulgentiarum nundinatio 90. 308. occasionem praebet reformationi

105. oppugnat Lutherus 106. elogium et definitio 173. non datae gratis

174 pecunia ex iis corrasa 282

Infantes vernacule baptizantur 52 sine Pontific. ceremon. 91

Interim Pontificiorum turbas dat in Germania 206 eius scriptores donis

affecti 218. 410 improbatur a Bucero et a Pontificiis ipsis 218. 219

iudicium Brentii de eo 446 mala ex eo orta 344. refutatum a Calvino et

Bullingero 488. obtruditur Argentoratensibus et Constantiensib. 206

414. ab Augustanis receptum 301. octo conventus in Saxonia eius causa

343. 344 de eo diversae sententiae 607

Intrare hebraeis quid 305

In vita aeterna an elter alterum agniturus sit 154

Invocatio sanctorum cur fugienda 159. Lutheri deea sententia 163. de

ea colloquium Brentii et Cochlaei 443. item cum Eccio 141

Invocatio Christianorum et Ethnicorum quomodo discernenda 250

Ioachimus II. Etect. Brandeburg. 551

Ioachimus a Berge 838. colloq. eius cum Pitisco ibid.

Ioachimus Morlinus a Brunsuicensibus in Borussiam venit 229455. docet

variis in locis 456230. Lutherki fectator 457 Osiandricausam

cognoscit 230 sententia eius de iustificatione 233. scribitcontra

Osiandrum 234. 456. dimittitur ab Alberto Borussiae duce 236. 456


image: s930

Brunsuicensi ecclesiae praeficitur 456 revocatus in Borussiam fit

episcopus Sambiensis 234. 456 eius de cena sententia 457 moritur ex

calculi sectione ib. Ioannes Elector Saxoniae 138. 144

Ioann. Fridericus Elect. Saxon. interest disputationi Wittemb. 316

Ioann. Casimirus Palat. defendit Coloniensem Archiep. 712 adest

disputationi 714 moritur 715

Ioann. Baro ab Ungnad 576 curat multa in Slavonicam linguam

transferenda 578. praeest Stiriae et Carinthiae ibid. migrat Tubingam

ibid.

Ioannes minister Melanchthonis 347

Ioann. Aurifaber 186. eius monumentum 187

Ioann. AEpinus pastor Hamburgensis 243. 244. inter primos Evangelic.

Theol. D. 244 in Angliam mittitur ibid. eppugnat Interimist. formulam

ibid. in eum Melanchthonis epigramma ibid.

Ioann. Boccatius 1

Ioannes Brentius Haidelbergae baccalaureus renuntiatur 436 ibieius

praeceptores et commilitones 437. diligentia nimia insomniam contrahit

ibid. evangelii doctrinam amplectitur 438. fit canonicus Haidelbergae

ibid. docet Halae Suevorum non sine fructu et adversariis 439. Missam

interdum celebrat, deque eo se excusat 440 reformat in ducatu

Wiirtemb. 443. seq. in bello Germanico eius periculum 445. insidiae ei

structae 446. monitus fugit latetque in silva 447. hospitium ei a

Wurtembergico oblatum ib. Basileam et alio abit 448 mutato nomine

pracfectum arcis agit ibid. vocatur a diversis oblatis munerib. 449.

conscribit confessionem ib. ad concilium Trident. missus 450

praepositus Stutgardiae 451 confessio eius de cena ibid. scholas in

monasteriis constituit. 452. Psalmos enarrat ibid. Testamentum condit

de fide et religionesua 453. patientia eius in morbo ibid. pietas in

parentes 455

Ioannes Brismannus 201

Ioannes Bugenhagen Pomer. docet Treptae in ludo 312 explicat et sacra

ibid. adiungitur collegiopresbyterorum ibid. patriae historiam

colligit ibid. occasio qua veritatem evangelii agnovit 313. Wittemb.

docet 314 resistit Carolost. ib. Daniae regem coronat, et ecclesias

comstituit varias 315 epigramma Mel. de eo 317


image: s931

celebrat festum translationis Bibliorum 318. prolixus in contionibus

ib. veneficium contemptu pellit ibid.

Ioann. Bullinger. 477. vitae eius perioche ibid.

Ioannes Capnio moritur 289 eius apotheosis et controversia ib.

defenditur et a Bullingero ibid. Ioann. Cochlaeus 380. refutatus a

Bulingero 485

Ioann. Diazius a fratre occisus 218

Ioann Draconites sectatur Paulum Fagium 406. docet Rostochii, et in

Borussia episcop. Sambiensis ibid. redit Wittemb. et opus Biblicum

orditur, cui immoritur 407. Epigramma in eum P. Nigidii 408

Ioann. Eccius 71. 279. 287. eius iactantia 60. disputat cum

Carolostadio 80. 81. et cum Lu- Luthero 81. 111. argumenta eius pro

Pontifice 111. bullam contra Lutherum impetrat. 113 interest colloquio

Ratisbonensi 216. scribit in Melanchth. 331 eius ad eundem verba in

comitiis Augustanis 335. disputat cum eo Wormatiae 338. seq.

Ioann. Rudolphus Ehinger 762

Ioann. Ferber Wurtemberg. apostata 816

Ioannes Forsterus Ingolstadii Capnionem audit 302. eidem est

familiaris 303. Lipfiae Mosellanum audit ib. docet in templo et schola

ib. mittitur ad conventum Naopurg. 303. iuvat Lutherum in Bibliis tran

ferendis 305. Georg. Fabricii in eum epigramma ibid.

Ioannes Funccius est aconcionib. duci Borussiae, et simul a consiliis

politicis 412. accusatur et capitis damnatur ib. crimen ei obiectum

ibid.

Ioannes Frederus 610

Ioann. Geilerus 6. docet Friburgi 7. Argentorati detinetur ib.

prosopographia eius et mors. 9 bibliotheca eius et liber alitas 10

acceptus Imperat. Maximil. ib. reprehendit praelatos et monach. 11

Ioann. Guilielm. de Fulach. 765

Ioannes Gigas Northusanus in Silesiam vocatur 528. melancholia laborat

ibid. in eius elog. Lips. Fabricius 529

Ioann. Gropperus 216. Bucerum commendat ibid. eidem resistit 217

Ioann. Iacob. Grynaeus 868 eius maiores ibid. error de cena unde 870.

inaugur atur sacro ministerio ib. abit Tubingam ib.

I. Guil. Stuckius eius condiscipulus ibid. defendit Iac. Andreae

theses de Ubiquitate 871. cogitur [gap: Greek word] a Scheckio

ib. succedit patri, et veritatem agnit am fatetur ib. discedit

Basileam 872


image: s932

ibi docet cum successu ibid. alit convictores 872. 878 Haidelbergam

evocatus disputat cum adversariis 87. Basileam revocatur 873. ibi

officium eius triplex ibid visit at ecclesias, et examina scholast.

instituit 874 eius legationes ib. visus hebetudine laborat ibid.

patientia in morbo et protestatio 875. 877 pietas in suos 877.

celebritas eius et dicta 878. literis historicis delectatur ibid.

contumeliarum patiens 879

Ioann. Heerbrand. 640

Ioann. Hessus Vratislaviae ecclesiae Magdalenanae praeficitur 183 eius

elogium 184. disputat cum Pontificiis 85. moritur 186

Ioann Hilten. 3 praedicit reformationem religionis 4. eiusdem alia

vaticinia 4. 5. opinio de fine mundi 5

Ioann. Holmannus 593. eius funera domestica ibid. Lugdunum commigrat

594 auctoritas et gratia eius ib.

Ioannes Isemannus 439. docet Halae et Brentium adducit ibid. idem

cumeo sentit ibid.

Ioann Islebius Agricola acceptus principibus 409 auctor sectae

Antinomorum 410. a Luthero reducitur in viam ibid. docet Berlini, et

Interim cudit ib. eius iactantia 411. conatur componere controv. de

Adiaph. ib.

Ioann. Iustingus astronomus 271 eius Ephemerides ibid.

Ioann. Kestner praepositus Vinar. 176

Ioann. ketzman 429

Ioannes Kuchlinus impeditur in studiis 756. ab Ursino suscipitur ibid.

minister fit ecclesiae 757 expulsus docet Embdae ib. inde Amstelrodami

ib. Lugdunum vocatus moritur ib. 757. 758

Ioannes Marbachius Ienae diaconum agit 526. Isnae succedit Fagio ib.

Argentoratum vocatur ib. mittitur Tridentum ib. surrogatur hedioni ib.

evocatur ab Othone henrico Elect. Palat. 526. mittitur Wormatiam 527.

decanus Thomani collegii ib. epigram. in eum I. Pappi ib.

Ioannes Mathesius utitur mensa Lutheri 404. docet in valle Ioachimica

ib. eius obitus et agon 405. eiuscem familia 403

Ioannes Oecolampadius 45 mercaturae destinatur 46. abit Bononiam,

discitque Graecas et Hebraeas literas 47. liber eius de risu Paschali

48. fugie multorum consortia ib. venit Basil. 48. 290 Theolog. doct

49. 89 Augustam abit ib. ingreditur monasterium ib disputat cum Eccio

53. Basileae reformat 54. eius morbus supremus 55. oratio in morbo

ibid. rumor de eius obitu


image: s933

57. ab Augustino doctrinam de sacramentis didicit 58

Ioannes Pappus Tubingam missus 803. praeficitur comitibus Falcosteniis

ib. redit Argentoratum ib. ubi prosessor et pastor 803. 804. officia

itidem alia ib.

Ioannes Parsimonius diaconus Augustae 623. ibidem ludum'aperit ib.

pulsus Tubingae docet ib. fit aulicus contionator et dein Abbas

Hirsaugiensis 624

Ioann. Sebastian. Pfauser est a sacris Maximiliano regipost Caesari

415. dimissus Lavinganae ecclesiaepraeficitur ib. in eum Candidi

epigramma 416

Ioannes Pfeffinger Lipsiae docet 463. eius statura et scripta ib.

Bersm. in effig. eius carmen 464

Ioannes Pistorius Niddanus 655

Ioann. Pincier 756

Ioann. Poliander 201

Ioann. Reineccius 101

Ioannes Schwebel 62 initiatur sacris ib. eius sacerdotii testimonium

ib. deserit monachatum 63. venit ad Francisc. a Sickingen ib. inde ad

principem Bipontinum ibid. ubi reformat 64. eius amici et adversarii

6465 obitus 65 non vult dici Luth. 67

Ioannes Spangenberg. coniumgit Philosoph cum Theolog. 202. docet

Northusae, et in comitatu Mansfeld. ib. elog. eius a Mel. ib.

Ioannes Staupicius 17. D. Theol. et vicarius Augustinian. 18. 265 de

eo Lutheri oratio 19. adest Luthero Augustae ib. suffraganeus

Salisburg. ib. lapsum memoriae festive excusat 20

Ioannis Stuckiifortitudo 765

Ioann. Guihelm. Stuckius ad materteram translatus 766 inde Lavatero

commendatus ib. Lausannam et Argentoratum missus ib. exinde Lutetiam

767 Tubingae Scheckium audit ib. cum P. Martyre abit ad conventum

Possiacenum ibid. praeficitur Gallis erudiendis 769. abit Patavium ib.

reversus succedit Ammiano, dein Bibliandro 770 methodus eius sacra

explicamdi ib. cholica laborat 771. funus eius et coniugium 772773

Ioannes Sturmius 766

Ioannes Tecelius 105. eius de Indulgentiis hyperbolae 106. obiurgatus

a Militio 110 consolatur eum Luth. 111. moritur ib. promissiones

eiusdem 173 honos ei habitus ib. Ioann. Trith. 279. eius biblioth. ib.

Ioann. Conr. Ulmerus vivit cum Simone Gryn. 696. Wittemb. scholasticam

scholam aperit 697 reformat' in comitatu Rinecens. ib. Scaphus.

ecclesiae praeficitur 698 catechesinurget ib. rude donatur ibid. ratio

eius docendi 699


image: s934

Ioann. Wesselus 93. 95

Ioann. Wedman 614

Ioann. Wigandus Norinbergae ludo praeest 605. postea ecclesiae

Mansfeldensi 606. oppugnat Georg. Maiorem, Adiaphoristas, Interimistas

607. 608. hortos excolit 607. Magdeburgum vocatur 608. ecclesiasticam

historiam colligit ib. vocatur Ienam 610. inde dimissus fit Wismariae

Superintendens 610 revocatur Ienam ad idem officium 612. 613.

discedere iubetur 613. episcopus Pomezaniensis declaratur 614.

epitaphium sibi componit 614

Ioann. Wolfius collega Simleri 510 eius vitae curriculum ibid.

Ioann. Voitus 175. 633. Vinariae monachus veritatem evangelii palam

fatetur 633. poena ipsi a cucullatis irrogata ibid. relinquit

monasticen 634. est a sacris Saxoni ib. docet Ronneburgi ib.

Ioann. Zinck professor Friburgi 417 eius de scholis Lutheranis

iudicium ibid.

Iodocus Gallus Pellicani avunculus 262. Selestadii praeceptore usus

Wimphelingo ib. Haidelbergae regit Bursam novam 262 Theolog.

Baccalaur. et Licentiatus ibid. vitae eius curriculum 281. non vult

sepeliri vestitus 282. improbat Pellic ani monachatum 264 componit

dissidium inter monachos et plebanum Pforzem. 277

Iosephus Budensis Ungarus 297

Iosias Simlerus apud Bullingerum educatur 509. Gesneri loco docet 510.

Novi Testam interpres succedit Bibliandro ib. post et Martyri ib.

lectiones suas edi non vult 514. promptitudo eius in docendo, et

memoriae felicitas 511 tumultuarie legit auctores ib. podagra laborat

511. seq. mortem sibi praedicit 512. praesagium Martyris de eo 510

512. Lezae in eum epigramma 513. in Mathemat. fere

[gap: Greek word] ib. eius virtutes, mores et scripta 514. 515

Islebia unde dicta 518

Italorum mos disputandi 81

Iudex controvers eccles quis 451. 641

Iudaei Gramm atices ignari 269

Iudaea confundit Th D Christ. 266

Iulius dialog. Erasmo adscriptus 97

Iulius dux Brunsuic, reformat 647

Iulius Pflug. episcopus Naumburg. 69. 70410. 411

Iulinum Pomeraniae oppid. 311

Iuramentum candidatorum Wittemb. 234. per sanctos an dicendum 494

Iurisprudentiae abusus 308

Iustitia hominis coram Deo quae 164 Osiandro quid 228. seq.

Iustus Ionas puer a peste servatur 258. discit primum iura, dein Theol

ib. succedit Henningo


image: s935

Eodem IC. 259. promovet primos Evang. D. Th ib. Halae Sax. docet 260.

Luth. eius hospit. usus ib. 261 agit in aula Saxonica ibid.

praeficitur ecclesiae Eisfeldiae ibid. Stigelii in eum epigramma 261

Iusti Ionae IC. supplicium 413

Iustus Menius Gothae docet 320 postea Lipsiae ib.

Ivo Strigelius 321. medicinae dect. et Fronsbergiorum medicus 417

L.

LAbores duri tres 359

Laurentius Campegius cardinalis Papae legatus 127

Legatum Palatini adstantem Missae exsecratur August. Cardin 643

Legenda de Ioann. Chrysost. 148

Leo Iudae non fuit Iudaeis parentibus natus 94. docet in Helvetiorum

Eremo 95. dein Tiguri, ubi et moritur ib. Vetus Testamentum cepit

vertere ib.

Leonhardus Eccius IC. 72

Leonhard. Kaiser ob religionem crematus 135. de eius martyrio Lutherus

ib.

Leonhard. Krentzhem. eicitur 728 monita eius de studio Th. 837

Leonhard. Pellicanus 262. eius obitus 263

Lex DEI 252

Lichtenfels. oppidum 171

Liber concordiae editur 650. a quibus subscriptus ibid. non ommobis

probatur 651. seminarium discordiae 762

Libri adversariorum prosunt 96 libri Lutheri exusti 115

Linguarum cognitio Theologo necessaria 865

Locarni ecclesia 493

Loci communes ex dictis scripturae 837. Musculi loci commun. 383

Logica olim qualis tradita 478

Lucas Bacmeister discipulus Lossii 783. Hamburgi AEpinum audit 784.

Wittembergam abit 785. deserturus studia a matreretinetur 786.

instituit filium Daniae regis 787. Iurisprud. studium amplectitur ib.

redit ad Theolog. ib. fit contionator aulicus 789. offendit aulicos

libertate sua 790. Rostochii pastor et professor ib. eius methodus

docendi 792. Academiam instaurat 793. curat scholasticos tenuiores ib.

a diversis vocatur 794. 795. abit in Austriam cum legato 796

Lucas Lossius 783

Lucas Osiander 860

Lucas Pollio docet in schola Vratislaviae 542 Lipsiam mittitur 543.

diaconus ad D. Elisabethae Vratisl. ib. Adamo Curaeo surrogatur ib.

legem acuit nil curans offensrones 544. votum et symbolum


image: s936

eius 544. 545. morbus et preces in eo 545. seq. admonitio ad collegas

546. contiones eius de vita aeterna 547

Ludovicus. Elect. Palat. fidem vult servari Luthero 118. 120

Ludovicus Palat. Bipontin. 64 eius matrimonium ib. consulit Sturmium

ib. moritur 65

Ludovicus comes Oetingensis reformat 638

Ludovicus Lavaterus 514. 571 docet Tiguri 572

Ludovicus Rabus succedit Zellio Argentorati 462. postea Hedioni ib.

vocatur Ulmam ib. relinquit filium apostatam ib.

Lutherus nascitur 101. mendicato pane vivit ib. Erphordiae Magister

renuntiatur 102 aggreditur iuris studium ibid. morbo corripitur 103.

induit cucullum 104. Wittembergam venit 18. 104. Romam mittitur ib.

Doct. Theol. renuntiatur 18. 105. Christum, Prophetas, et Apostolos

patefacit 105. impugnat indulgentias 106 seq. Haeidelbergae disputat

108. 438 Augustam venit 109. habet in animo discedere 110. 113. 162.

seq provocat ad Concilium 110. Lipsiaecum Eccio disputat 111 scribit

ad Papam 112 scribit ad Caesarem ibid. scribit ad Moguntinum ib.

exurit ius canonicum 115 Wormatiae se cor am Caesare sistit 117. seq.

actio cum Trevirensi 120. proscribitur a Caesare et excommunicatur a

Papa ibid. intercipitur in via 121. eius Pathmus et quid ibi egerit

ib. redit Wittembergam 122. eius animi robur 122. seq. de eo Urb.

Regii iudicium 78. Carolostadium reprehendit 123. invehitur in

episcopos 124. pugnat cum Anabaptistis ib. respomdet Regi Angliae ib.

confertur cum Mahometo 127. uxorem ducit, id varie acceptum 130 seq.

graviter animo et corpore aegrotat. 134. seq colloquitur cum Zvvinglio

136. 441. coburgi subsistit comit. August tempore 138. scribit ad

episc. et clerum 138. Melancht honem hortatur 138 seq. admonet suos

Germanos 142 labores et preces eius Coburgi ib. de iustificat. eius

pronuntiatum 143. crimina sibi intentata diluit 144. seq. disputat cum

diabolo 145. gravissime aegrotat 146. seq. ordinat episcopum 150

iudicium eius de ceremon et excomm. 151. Mersburgum secedit ib.

absolvit Genesin 153. Islebium aegrotus venit ib ultima eius colloquia

154. precatio in agone ib. Wittembergae sepelitur 155. eius

[gap: Greek word] 158. martyrium optat


image: s937

ib eloquens in vernacula 160 vehememptia eius reprehensa 161 insidiae

ei structae ib. tentationes a diabolo 162. cadaver eius appetitum ib.

ansententiam de Cena mutarit 165. eius rhythmi, recreationes, labores

166. seq. liberalitas et iracundia 167. 168 praedicit quaedam 168.

valetudo et statura ib. coniugium 169 iudicium ipsius de suis

scriptis, et aeliorum 169. seq. non vult ut de suo nomine Christiani

appellentur ib. de libris suis quos probarit 170. 318. Insignia eins 170

M.

MAgna confessio Lutheri 135 ei respondent alii 135 seq.

Mamdatum Cant ad August. de cal. 760

Marsilii Pataviniscomtra Papatum 289

Marsiliae laus 757

Maternus Eccelius past. Vratisl. 531. seq.

Maternis Episcopi precatio 752

Martinus Borrhaus docet Wittembergae 399. Anabaptistis adhaeret 400.

in Borussiam abit ib. mutat sententiam ib. docet Bafileae ib mores

eius 401. fenestrariam discit 402

Martinus Bucerus Selestadii Dominicanis se adiungit 211. ex seriptis

Erasmi et Lutheri evangelii veritaetem haurit ib. Haidelbergae docet:

unde in Belgium abit cum Elect. 212. insidias evadit ib. transit ad

Franciscum a Sickingen ib. pellitur a Spirensivicario ib. Argentorati

reformat ib. Ulme itidem 213. concordiam cum Luthero init ib. eius

capita 214. Basileensibus non probata 215 retractat quaedam ib.

ambiguis loquendi formis usus ib. dicterium in eum ib. interest

colloquio Ratubonae 216. evocatur ab Hermanno Coloniensi Archiepiscopo

ib. conscribit formam emendationis 217. disputat cum Malvenda ib.

reicit Interim 218. in Angliam venit 219. ubimoritur 220. haereseos

damnatur 221. cadaver eius comburitur ib. restituitur 222. ratio eius

docendi 223. Contareni de eo iudicium ib. male literas pinxit 374

Martinus Chemnitius Sabinum in Borussiam sequitus 572 REgiomont.

scholae et bibliothecae principis praeficitur ib. migr at Brunsvigam

573. 647 refutat decreta concilii Tridentini 573. epigramma G.

Calamini in eum 574

Martinus Frechtus docet Haidelbergae collega Simone Gryneo 300.

vocatur Ulmam, ubi et Latine et ucrnacule contionatur ib. sententia

eius de Cena


image: s938

ib. et de libro Interim 301 in carcerem compingitur ut et frater eius

ib. dimissus Tubingam vocatur 302. ibi docet et moritur ib.

Martinus Lutherus. vide Lutherus

Martini Mellerstadii de Luthero iudicium 104

Martinus Mollerus Ecclesiastes Gorlicensis 745

Mathemata an Theologo tractanda 513

Matthaeus Chytraeus vivit apud Brentium 681. docet Ingelfingae ib. in

contione interpellatur ibid.

migrat Menzingam 682

Matthaeus Gribaldus 383

Matthaeus Iudex 608. seq.

Matthaeus Vogelius a Vito Theodoro promotus 660. 662 ecclesiae

minister designatur 661 Norinbergam transfertur ib. eiectus docet in

Borussia 661 inde cedit, et in ducatu Wirtembergico praeficitur

ecclesiis ib. Abbas Alberspacensis declaratur ib. Thesaurum

Theologicum edit 662. Lutheri sectator ib.

Matthias Flacius a monachatu abstrahitur 472. venit Basileam,

Tubingam, et Wittembergam, ubi graves sensit tentationes 473. docet

Wittembergae et Brunsuigae ib. de adiaphoris movet certamen cum aliis

474. Magdeburgi cum aliis centur. hist. ecclesiae contexit 474. litem

de libero arbitrio Strigelio movet ib. et de peccato originali ib.

ingenium eius quale 475

Martyrologium ab eo quomodo collectum ib.

Matthias Garbicius 473

Matthias Zellius docet Argentorati 189. accusatur apud episc. Argent.

et respondet 190 eius collegae ib. 190. moritur 190. divitias in

ministro improbat 191

Meinardus primus Livoniae episcopus 16

Melanchthonis gaudium ex valetudine Lutheri 147. eius morbus 149. 150.

338. luctus ex Luth. obitu 157. eius genesis 327. Grammaticam quomodo

doctus 328. adolescentulus docet 329. Tubinga wittembergam abit 330.

Simleri de eo praesagium et Lutheri iudicium ib. interest disputationi

Lipsicae 331. et visitationi Saxonicae 332. consilium matri datum ab

eo in certaminibus religionis 333. scribitconfessionem Protestantium

nomine ib. vocatur a rege Angliae et Galliae 336. labitur de scalis

337. e curru 339. defertur


image: s939

ad Caesaerem ib. Eccium refutat una regula 340. somnium eius flagrante

bello German. 343. ad Tridentinum concilium mittitur 345. iditer

impeditur 346. a Flacio oppugnatur 348. 349. et ab Osiandro 238.

amittit uxorem 350. testamentum condit 352. nimia eius diligentia 355.

contemnit epes ib. merces ei relata 357. valetudo eius et dicta 358.

359. iudicium Scal. deeo 359. item Erasmi 360. Bembi ib. de scriptis

eiusdem 360. 361 eius laus 550. 552. eius [gap: Greek word] 556

Melchior Angerus Theologus 830

Melchior Isinderus melancholia laborat 228

Mendacium Ital. de Luthevi obitu 152. de obitu itidem Iacobi Andreae

659. deparentibus Lutheri et vita 161. de Bremptio 450 de evangelicis

omnibus 637

Menso Alting. 757

Michael Heerbrand. 668

Mishael Sidonius 380. donatur episcopatu Mersburg. 410

Minae Pontificiorum in Evangel. 443. 706

Ministri cur odio expositi 505

Missae ut Romae celebratae 104 privatae Wittembergae abrogata 121.

332. formula a Luthere edita 126. nomen Missae 129

Missae Germanicae formula 133

Monachatus olim quanti factus 171

Monachi Bernae exusti 276 Itali Latine nesciunt 282 Antiphona eorum

Romae ante Papam 283. bypocrisi 50

Moniales deserunt claustra 126

Monasteria in scholas versa 5. 452

Moneta Francisci imagine signata 293

Mors repentina et quid de ea sentiendum 857

Mores doctrinaerespondeant 105

Moses cum Homero collatus 164

Musicaeusus 26. 668.

Mutatio religionis praedicta 4. 5. 11. 13. 18. 94. 271. causae

mutataereligionis 337

N.

NAtalis cuiuspis est initium calamitatum 10

Neostadii Palatinat. schola aperta 536

Nicolaus Amsdorff 68 Wittembergae agit ib. defendit abrogationem

missae 69 Magdeburgum evocatur ib. episcopus Naumburg. ordinatur ib.

341. deponitur 70. oppugnat Wittemb. et Lips. ib


image: s940

Nicolaus Backmeister. 423

Nicolaus Crellius cancell. Sax 857

Nicolaus Gallus ludo Mansfeldico praefect. 324. docet Ratisbonae ib.

inde Wittemb. profugit ib. coniungit se cum Flacio ib. Magdeburgi

docet, reditque Ratisbonam 325. 474. 608

Nicolaus Iageteufel 457

Nicolaus Radzivil 496

Nicolaus Rhodingus patriae scholam regit 521. docet Marpurgiib. Dolae

itidem Burgund. 522. Hassiae iuniores principp. erudit. ib. Marpurgum

vocatur ib. succedit Henrico Vietori 523. abhorret a certaminib. et

novis phrasibus 524. P. Nigidii ineum carmen ib.

Nicolaus Rus baccalaureus Theologiae 13. reprehemdit superstitionesib.

in Livoniam secedit ib. libri eius exusti ib.

Nicolaus Selneccerus pastor et professor Lipsiae 663. Electori Augusto

a sacris ib. comtroversia ei cum Beza ib. alii adversarii ib. eius

Ubiquitas ib.

Nomina Hebraea oppidorum et pagorum ad Wittembergam 176

Notha Patrum scripta 274

O.

OBservanda contionatori quae 837. obiectio Pontificiorum, qua probare

volunt, Lutheranos non habere fidem veram 518 officium Inspectoris

generalis in ducatu Wurtembergico 583

Omnia contemnit, qui se moriturum cogitat 694

Opera Gersonis 11

Ordinatio minstrorum reducta 129

Origenis Biblia cuius ope scriptae 406

Oratio Pellicani de studiis emendandis 276

Oswaldus Myconius Erasmi et Glareani studiosus 223. ludo

Basileaepraeest 224. Tiguri item et Lucernae, unde pellitur ibfit

diaconus Basileae ib. succedit OEcolampadio ibid. facit cum Luthero in

negotio Eucharistiae ib. non vult or narigradu abitque officio ib.

Glareani in eum carmen 225

Otho a Grunrade Philosoph et Theologiae dat operam 828 commendatus

Nassovio praeficitur comitibus ib. praeest comitatui Nassovico 829.

ephorus Friderici IV. Palat. ib. cui Catechesin et Biblia explicat,

precesque praeit 830. praeses Senatus ecclesiastici ib. recitationem

capitum nostrae religionis instituis ib. reformat in Hanovico

comitatuib. scholas constituit ib. in ducatu Simmerensi reformar 831.

Ambergense Gymnasium ordinatib. abdicat seofficio ib.


image: s941

symbolum eius 832. granaria constitui suader 833

P.

PAllas Spangel Theol. Haidelb. 262. eius obitus et epitaphium 263

Pantaleon Weiss Candidus dictus 778. fovetur ab Abbate, quo cum

Ambergam venit 779 inde Bipontum ib. Wittembergae Melanchth. audit ib.

scholae et ecclesiae Bipont. praeficitur ib. reformationem absolvit

780 fubscribit form. Concord. ib. cum principe suo abit ib. mature

admortem separat 781. epitaphium sibicomponit 782

Papa Antichristus 69. 114. an

caput Ecclesiae iure divino 111 Deus in terris 117.

simulatreformationem 147. 148. inlaepide fissili expressus 165.

conscientias tenuit captivas 277 eius satellites Romae 284

Papasellus monstrum in Tiberi repertum 332

Papatus errores capitales tres 69 venarso est Romani episcopi 114 a

diabolo institutus 153. in eo capitae Catecheseos manserunt 403 multi

in Papatu Papaetum improbarunt 2

Parisiensis lanienae 502. 709

Patria ubi 414

Patres ut legendi 836

Patrum et Philosophorum scripta quantum valeant 662

Paulus Crellius templo arcis Wittembergaepraeficitur 519. decennium

Theol. audivit ib. Calvingstis resistit ib. praesagit mortem 520

Paulus Eberus adolescens exlapsu misere affectus 428. Wittembergae

cotlegio Philosoph. adscribitur 430. Melanchthonis repertorium ib.

ratio eius docendi 431. Grammaticam publice proponit 432 succedit

Forstero 433. deinde Bugenhagio 434. Onoltzbachii componit

controversiam ib. ex itinere morbum trabit 435. Schosseri in eum

epigrama 436

Paulus Fagius Isnae ludum regit 205. docet Argemptoratiib. redir Isnam,

ubi docet in templo, et typographiam instituir ib. Constantiae et

Argentor. docet 206 inde Haidelbergae ib. in Angliam abiturus

valedicit 209. Bibliae transferre incipit 207. caedaever eius effossum

crematur. ib. restituitur cum Bucero 222

Paulus de Heredia de Caballisticis mysteriis 279

Paulus Const. Phrygio Basilen docet 97. Tubingam vocatur, ubi moritur

98. 444 Paulus Scalichius Borussiae duci a consiliis subducit se et

proscribitur 412

Paulus Scriptor suo Marte literas didicit 265


image: s942

doget ipsos doctores Tubingae ib. eb veritatem Evang. exosus ante

Lutherum 266. ab officio removetur ib. contionem babet de murib.

Palaestin. in missa prima Pellicani 271 praedicit reformationem ibid.

fugit carcerem, et in Galliam iturus exstinguitur 272

Paulus Pfedersheimer Iudaeus conversus 266. seq.

Paulus Speratus in Gallia et Italia versatus 200. e carcere liberatus

in Borussiam venit 201. episcopus Pomezan. creatur ib. Odae eius

sacrae ib.

Peccatum est substantia 475 in Spiritum sanctum quid 725

Pentateuchus Hebr. cum Chaldaica versione 280. Germamce prodit 126

Pensiones apud Helpetios reprehensae 27

Petrus Bertius 758

Petri Bufleri liberalit as in liter as et Fagium 205

Petri Malvendae ratio disputandi 217. 218

Petri Martyris de Cena sententia 768.

Petri Rami controversia 502

Petrus Schadus Mosellan. alias 188

Petrus Schottus 7

Petrus Simler instaur at coenobium Capellan. 507

Perrus a Soto 676. 451

Petri Tossani elogium 700 canonicus Metensis ib. docet evangel.

Mombelgarti ib. versatur cum Ioh. Fabro Stapulensi ib. et in aula

Navarraea ib. ami.us Sim. Grynaei 701

Petrus Paulus Verger. 145. seq.

Petrus Vincentius 605

Philippus Elect. Palat. 47 de eius laudibus wimpheling. 24. ei

Oecolampadius charva 47. fovet Iodocum Gallum 264

Philippus Hassiae Landgravius 54. instituit Marpurgicolloquium ib. in

Helvetiis quid laudarit 59. evocat Melanchthonem 235. seq. auxilia ab

Helvetiis petit 487

Philippus Barnimus Pomeran. dux nuptias celebrat 146 votum ibi Lutheri

ib.

Philippus comes Rineccius reformat 697. moritur eius familiae ultimus

698

Philippus Heerbrand. 646. 650

Philrppus Heilbrunner alumnus ducis Wiirtembergici 852 Tubingae

repetens 853. Lavingae professor ib. bibliothecam digerit 854.

interest synodis et Ratisb. colloq. 855 Inspector ecclesiarum ib.

Philippus Melanchthon vide Melanchthon.


image: s943

Philippus Morneus 767

Philosophia meditatio mortis 559 utilis Theologo 736

Pietas cum primis literis instillanda 477. fundamentum omnium virtutum

772

Piorum omnium genesis communis 559

Platonis dictum de artibus 159. pro quibus gratias egerit 683

Polycarpus Lyser. regit Tubingae Stipend. illustre 798. vocatur

Wittembergam 799. Concordiaelibrum promovet ib. dimittitur Wittemberga

800. Brunsuigae docet ib. revocatus Wittembergamsit aulicus

contionaetor 801. certamina eius ib. legatum pauperibus relinquit 802

Poena in deficientes a Papatu 493

Paenitentia veraequae 20

Pontificii idololatrae esse nolunt 340

Portalucis liber 279

Praedestinatio et de ea quomodo disputandum 20

Praepositus in coenobiis quis 368

Preces hirudo curarum 139

Primus contionator Evangelicus Argentorati 190. 212 Bernae 61. 02.

Biponti 66. in Borussia 201. Dantisci 810 in Graichgoa 321. Haganoae

91 in Mansfeldico comitatu 203 Rigae 16. Scaphusiae 696. Vinariae 175.

Vratislaviae 256 Wittembergae 14

Primimartyres in Germania 126

Prima ecclesiarum visitatio 135

Primus minister uxorem ducens 82

Prima pax in religione 144

Primus Truber parochus et canonicus 574. taxat idololatriam et

superstit. 575. libris spoliatur ib. docet Rotenburgs et Auraci 576.

invenit artem Wandalice scribendi ib. Wandalica edit ib. honorarium

eius stipend. a Carniolanis 577. ante obitum nominaremittit

debitoribus ib.

Processio habita Romae 284

Prophetae Luthero qui 129

Protestantium nomen ubi et quomodo natum 36

Psalmi Germanici in templa introducti 163

Psalterium vernacule editum 128 Chaldaicum 278. Bugenhagii et Luth. de

eo iudic. 319 Quinquelingue 379. in psalt. Hypomnemata Strig. 422

Purgatorium ansit 287

Q.

QUatuor in agone inculcanda 547

Quaestiones undecim a Maximilianotunc rege Melanchth. propositae. 349

Quaestio de Exorcismo 776


image: s944

Quodlibetaria disputatio 437

Qui ad gradum D. Theol. Wittembergae admittantur 521

Qu rinus Reuter alumnus Elect. Palat. 820. abitin Silesiam 821. Ursini

ad eum verba ib. erudit Dudithii filium ib. revocatur in Palatinatum

ib. ecclesiae docendae praeficitur 823. 824. Sapientiae collegii

praeceptor ib. Professor Haidelbergae et Ephorus collegii Sapientiae

824. verba eius in agone 825. querela de literarum studiis 826

R.

RAymundus Cardinalis legatus Papae in Germaniam 273. Pellicanum ornat

gradu gemino ib. corradit reliquias sanctorum ib. missam celebrat

sollennem et indulgentias elargitur 274

Reinhardus a Rotenburg defendit Musculum 370

Reconciliationesintutae 422

Relapsi in peccata quomodo consolandi 415

Religio mutata Basileae 54. Capellis Helvetiorum 480. Donawerdae 380.

in Palatinatu 820. Tiguri 29. 479. seq.

Renata Ferrariae ducis vidua 707

Requisita doctoris quae 396

Rigae fundator 16

Rinovium oppidum 507

Ritus cenae ab OEcolampadio institutus 59. a Zwinglio 44. in

reformatione Misniae relicti 59

Robertus Barnus Angliae martyr 150. 392

Rodolphus Brunus 765

Rodolphus Collinus 479

Rodolphus Gualterus docet Tiguri 592. eius labores et filius

cognominis ib.

Rodolph. Simler. 507

Rodolph. Stuckius 765

S.

SAcramentarii belli initium 83.

Sacramentariorum sex sectae 132

Sacramenta sunt symbola gratiae 40. 67. de iis et verbo et ministris

Luther. 164. de iisdem axioma Melanchthonis 340

Sacrae scripturae auctoritas 65. 163308. eius intelligendae regulae 5

Sacrificulorum existimatio 307

Salomonis et Siracid gnomae 252

Salomon Gesner annonae caritate pressiss 740. pane furfuraceo se

sustentat 741. aegit paedagogum ib. Argentorat. abit ib. adscribitur

ibi alumnis senatus 742. erudit Dudithii filium 742 praeficitur ludo

Boleslaviensi 742 et Gymnasia Stetinensi ib. contentio


image: s945

eius sum I. Stygio ib. Wittembergae docet 743. certamen cum Hubero et

Calvinianis 743. 744. confessio eius 745 consolatio adverius

tentationes diaboli 746. prosopographia 747

Samuel Huber movet certamen de electione 728. 729. 743. 763. 801.

controversia eius Bernae 771 eius errores ib.

Sancti quomodo colendi 67. sanctorum invocatio quid solatii afferat 3.

de ea Lutheri sententia 163. de eadem disputatum ugustae ab Eccio et

Melanchthone 141 ibi Eccio comtraed. Cochlaeo ib.

Schembamphoras Iudaeorum 151

Scipio de immortalitate animorum 718

Scripta a Wurtembergicis ad Graecos missa 817

Schola Argentorati aperta 216

Scholasticae vitae dignitas 553. 563

Scholarum salus in quib. comsistat 854

Sebastianus Castalio 497

Sebastianus comes a Schlick 125

Sebastianus Miinster pellicani discip. or ationem habet 276. seq.

Seditio rusticorum in Germania 84. 177. 321. auctores eius 440.

Luther. et principes hortatur 129. Myconius in Saxonia sedat 177

Snepfius a seditiosis contionator expetitur 322. Melanchthon eorum

articulos refutat 332 Brentii de eodem scripto iudicium 441

Sententiae consolatoriae 719

Sepulcrum Domini Wittembergae 175

Severus Imperator negligit calumnias 316

Simon Heinsius 14. ecclesiastes Wittembergae ib. moritur 16 Simon

Lemnius auctor famosor. carm. 148

Simon Sulcer. aeconom. collegii Basileae 569. vocatur Bernam ubi docet

ib. redit Basileam et ephor. alumnis praeficitur ib dacet Bernae ib.

post Basileae succedit Wissemburgio et Munstero ib. Myconio item 570.

reformat in Badensi Marchion. 570

Socratis laus 426

Socrates cur ad mortem alacris 503

Sephron liber Platoni carus 252

Staupiciarum familia 17

Stella Messiae liber 267. auctor Petrus Niger 268

Stella nova in signo Cassiopaeae 502

Srephan. Gerlach. Brentio consanguineo commendatus 813 Tubingae in

colleg recip. ib. fit repetens in stipendio 814. abit in Thraciam cum

Davide Ungnad. Barone 815. in itinere e gravi morbo liberatur ib. eius

inde signum ib. Constantinop. venit ib. inquirit in Graecorum


image: s946

religionem 816. carus Graecis 817. Tubingam reversus praeficitur

ecclesiae et Academiae 817. cerebri et memoriae eius infirmitas 818.

laborat vertigine et tremore ib.

Studia artium et linguarum instrumenta reformationis 2. de iis egregia

Lutheri sententia 164

Substamtiae vocabulum quid in comtroversia Cenae significet 500. 501

Superstitiones cito in ecclesiam irrepserunt 316

Silvester Prierias contra Lutherum scribit 107

Silvester de Schavenburg patrocinium Luthero offert 113

Silvester Tegetmeier 17

Symbolum Nicenum 442

Symphorianus minister ecclesiae Argentor atensis 190. eius vita ante

liberior ibid.

Syngramma Suevicum 859

Synodus Bernensis 771. Dresdae 800. Islebiana 607. Isenacensis 379.

Marpurgi 627. Nemausii 501. Neostadiana 712. Possiacena 644. 767 acta

ibidem 644. ad eam Martyr missus 767. Regiomontana 456. Rupellana 500.

Wolffenbyti 648. de synodis Nazianzeni dictum 495. quomodo indicenda

496

T.

TAbulae Alphonsinae discrepant a Ptolemaicis 196

Targum quid 208

Templum Senense pulcherrimum 283

Tenebrae in Papaetu 438299

Tentationes quomodo superadae 154

Teremptius olim quomodo excusus 330

Tertia persona Deitatis cur Spiritus dicta 251

Testamentum Vetus versum 95. 96. Erasmi Novum 279 N. T. vernacule

editum a Luthero 124. eius lectio interdicta a Pontific. ib. Novi

Testamen. Graeci exemplar nullum olim in Germania 299 Testamentum

Brentii editum 500 ei Bullinger respondet ib.

Testimoniorum Academic. utilitas 775

Theatrum vitae humanae a quo incoatum et perfectum 363. seq.

Thalmud ludaicum 279

Theobald baro Geroltzeggius 27

Theobald. Thammerus 487 mittitur ad Bullingerum 492 eius errores ib.

deficit ad Pontificios ibid.

Theodorus Bibliander succedit Zvvinglio 295. eius lectones Pellicanus

excipit ibid. laborat visu 403. Theodori Bezae absurda 653. ab Hubero

refutata ib.

Theodoricus Snepfiu condiscipulum habet lacobum Andreae

579


image: s947

Tubingaeincendio libros amittis 580 magister domus et ducaelis

stipendii gubernator ibid ministerio initiatur 581. professor Tubingae

designatus 582. adcolloquium Wormat. missus 582 fit pastor et

superintend. generatis 583 eius la bores in templo et schola 584. 585.

vocatur a variis 586. legationss, valetudo, confessto 586. 587. fit

edentulus 587. paraphrasis eius in Iobum 588. probibet pompam funebrem

590. moder atio eius 805

Theologi functio gravis 520

Theologiex ICtis facti 46

Theologi veri qui 18

Theologi Colonienses et Lovanienses Lutheri do ctrinam damnant 112

Theologiapractica 544

Thealogiae studium quomodo suscipiendum 835. seq.

Theologia nobili an discenda 828

Themistocles fuit suis platanus 693

Theses Anabapti starum 131. seq. Carolostadiicontra Papatum 81 I.

Hessi 185. Lutheri contra indulgentias 106. Martini Mylii a Gesnero

oppugnatae 744

Tecelii pro indulgentiis ib. Ursini de Sacr amentis 531

Thomas Caietanus Cardinalis, eiusque cum Luthero actio 108. 109

Thomas Cromelius 392

Thomas Grynaeus a patruo Simone educatus 398. docet Bernae ib. 868. et

Basileae ib. 868. reformat in Marchionatu Badensi 398 Roetelae obit

ibid. silii eius 399

Thomae Munceri liber 128

Thomas Platerus 869

Tiguri religio mutata 29. 479. seq. collegium ab Anglis exulibus

institutum 493. collegia duo verusta 483. ecclesia Italica 493 exules

Galli 500

Tigurinorum consuetudo 36. iuramento promittunt dona non accepturos

297. a Luthero damnati 485. ab aliis conviciis proscissi 486.

Tilemannus Heshusius docet Haidelbergae 621. dissidium in ter ipsum et

Clebitum 622 dimissus in Borussiam venit 622 dissidium inter ipsum et

Wigandum ib. vocatur Helmsiadium ib. negat ubiquit atem generalem ib.

Timotheus Kirchnerus 613

Titulorum et graduum Academicorum usus 26. 91. seq. de iis Melamhthon

355. seq. defendit eos Brentius 444

Treptoa oppidum Pomeraniae, et eius et ymon 16

Tres fontes Romae orti, ubi Paulus capite plexus 285

Tride nrmum concilium quale 488. 674. nec universale, nec liberum, nec

Christianum 491 disturbatur 526


image: s948

Tristitiae animi multostollit 100

Tuiscones unde dicti 246

Tumultus Augustanus 761

Turbae in Helvetia obreligionem 481

Turcae iugum a Germanis optatum 116. 217. 341 de bello contra Turcas

Luther 116

Turcicam linguam discere utile 296

Turcae cuiusdam iudicium de Lutheranis et Pontificiis 815. blasphemiae

poena apud Turcaes 816 Turris fastigium Vratislapiae collapsum 258

Tou=to Carolostadii unde, et quomodo probatum 83. 129

V.

VAticinium Hilteni de monasteriis 5. 469. Lutheri de sacramentariis

152

Ubiquitas adserta 497. argumenta pro Ubiquitate 622 quid Iacobo

Andreae 652. ipsius fundamenta ib Selnecceri 663 P. Martyris de

Ubiquitate verba 652

Ubiquitariorum voces 713

Venatio imago insidiarum diaboli 121

Vestitus novus in Germaniam invectus 263

Vestitus ornatissimus quis 833

Veronica Romae in templo D. Petri 284

Victor. Strigel. Fri urgi dat literis operam 417 Wittemb. Luth. et

Melanchtb. audit 418. Postillam incoar et privatas scholas habet ib.

docet lenae 419. ibi uxore orbatur ib. certamem cum Flacio ob

similitudinem, qua ipseusus 419. 420. in carcerem ducitur 421 in eo

aegrotat tandemque liber atur ib discedit lena 421. frustrarepocatur

422. Lipsiae profess. designatur 423. interdicitur ei lectione publ

ib. Lipsiae discedit et cur 423. 424

Vocatur haidelbergam, ubi moritur 424. 425

Varia ei obiecta 427

Vigilii martyris libri 484

Virtutes Imper atoris 430. magistratui necessariae 518

Visitatio Saxonic ecclesiar 135. 857 in ea colloq Luth. cum rustico

166

Vis educationis 508

Vito durum oppid. 508

Vitus Theod. docet Norinb. 199 elogium eius a Melanchth. 200 aemulatio

inter Vitum Theod et Osiandrum ibid.

Ulricus dux Wurtemb. 98. reformat op. Brentii 443 seq. moritur 638

Ulricus Langemantel Augustanus 92

Vocabulorum Abstracti et Concreti usus in doctrina de Christi persona

551

Urbani Pierii Maecenas comes Hohenstenius 856. Francof. ad Oder am

iurisstud. amplect. 857 docet ib. praeest ecclesiae Brandeb. 857.

Wittemb. vocatur ib. in carcerem compingitur ib. liberatus Ambergam venit 858. inde


image: s949

Bernamib. consessio eius de cena ibid.

Vibanus Regius 70. vivit cum Zasio 71 Ingolstadii ephorus nobilium ib.

dat nomen mihnae 72 creaturpoera et orator ib. docet Augustaeib

confert cum Zvvinglio d peccato orig 73. colloquitur cum Anabapt.

femina ibid. pellitur Augusta 74. redired ib. disputat cum Pontificiis 78

Ursimorticina non tangunt 307

W.

WAldensium scripta 297

Wigandus Orthius 394

Marpurgi Hyperio succedit 408

Wimpheling studia 22. docet Haidelb. ib actio cum Monachis ib.

precatio eius 24. in Geiler. epigramma 9

Wimpinaunde dicta 578

Wittembergae etymon et latitudo 176. 196.

Wolfgangus princeps Palat. Bipontin. 65

Wolfgang. Amlingus scholae Servestanae praeest 749 docet ecclesiam

Cosvvigii et dein Servestae ib. ubi ecclesiarum Inspector ib.

decalogum integrum restituit 750 oppugnat Ubiquitarios, exorcismum, et

oralem manducationem 750. curat scholam, pauperes, eleemesynas

defunctos, disciplinam, ecclesiam 751. eius labores, et symbolum 752.

precatio in morbo 752. 753

Wolfgang. Fabric. Capito 88 discit medicinam, cuius et doctor

renuntiatur ib. docet Th. Frib. 89. audit ibi Zasium ib. contionatur

Bruchsellae ib. amicitiam cum Oecelampadio init ib. docet Basileae ib.

278. Moguntiam venit ib. doctor iuris ibid. hortatur Lutherum ibid. 90

ordini equestri adscribitur. 90 docet Argentorati ib. Haganoae docet

ibid.

Wolfgang. Musculus monasterium ingreditur sacrisque initiaetur 368.

vita eius monastica 369 defendit Lutheri doctrinam 370 eius constantia

371. periculum eiusdem 372. claustrum relinquitib uxore ducta discit

textoriam 373. locat oper am suam in fodiendis aggeribus ib. vivit cum

Bucero eius amanuensis 374 docet sine stipendio ib. Argent fit

diaconus 375. inde Augustam vocatur 376. Arabicam linguam suo Marte

discit 378. notarius in colloquio Ratisb. 380. discedit Augusta 381.

vocatus in Angliam abnuit 382. docet Bernae 383 sermones eius in

fatali morbe 386. 387

Wolfgang Ionner 507

Wolfgang Severi de Luth. rhythmi et versus 170

Wolfg. Weis, et epitaph. eius 778


image: s950

Z.

ZAcharias Schilter. docet Hebraica Lipsiae 733 lococ communes explicat

ibid. fit canonicus Misnensis Ephorus Academ. Lips. et adsessor

consistorii 734 elogium eius 734

Zacharias Ursinus Wittemberg. missus 530. Melanchth. carus ib. quem

Wormatiam sequitur 531. peregrinans Tiguri subsistit. ib. Mercerum

audit ibid. praeest scholae patriae ib. Sacramentarius dicitur 531.

dimittitur 532. Tiguri Martyrem audit 533. haidelbergam vocatur 534

ibi Locos communes explicat ib. dimissus Neustadii docet 536 Sturmii

de eo iudicium 537 e lecto dictat libros et epistolas ib. inscriptio

Musaei eius 540: testimonium a Melanchtb. 540. seq.

Zwinglius 25. Basileam et Bernam missus ib. Viennam Austr. abit 26.

Basileae docet ibid. Valer. Maximum legit ibid. Tigurum vocatur 27.

insidiae ei structae 34. convicia in eum iactata 35. exit inbellum 36

in quo cadit 37. cadaver eius exustum ib cor illaesum repertune ib

calumnia atri spiritus 42 contiones Zvvinglii quales 44 eius studiorum

ratio 45. iudicium de Carolostadio 84. confert suam sententiam cum

aliis 40 et cum Bullingero 480. bibliotheca eius 482. opera edita 485.

FINIS.

Errata sic sunt corrigenda.

Pag. 12. linea ultima, lege ipsis p. 14 l. 5 exusserunt. ib l. 38. praefuit. p 23. 1. 2. adde post ante solitud. p. 43. l. 28. adde deib. l. 29. quorum p. 74. l. 11. vallem p. 80. l. 8. matginali oppidum ib. l. 34. vide pag 100. l. 33. post eum adde Lutherus. pag 109. l. 11. ad marginem dele sedu p. 119. l. 28 pro et lege est ibid. post Deizadderevocare. p 1 8.l. 19. gubernabit. p 183. l. 35. commendavit p. 194. l. 22. dele et p. 245. l. 3. marg n. adde 17. p. 200. l. 3 cereos. p 27 8. l. 1 marg Capito. P. 324. l. ult. [gap: Greek word] p. 358 l. 23. [gap: Greek word] ibid. l, 24. [gap: Greek word] . p. 364. l. 6. post summa adde Dei. p 428 l 3. margin adde eaetas. 58. p. 526. l. 5. marg Ienae. p. 567 l. 29. manui. p 607. l. 7. dele abinferis. p 695. l. 19. quia. p. 735. l. 9 monumentorum. p. 816. l. 11. familiariter.