CAMENA Early Modern Latin Texts

FLORUS GERMANICUS, Sive EVERHARDI WASSENBERGII Embricensis, COMMENTARIORUM DE BELLO, Inter invictissimos Imperatores FERDINANDOS II. et III. Et eorum hostes, Praesertim FREDERICVM PALATINVM, GABRIELEM BETHLENVM, ET DANIAE, SVECIAE, FRANCIAE REGES GESTO, LIBER SINGULARIS, Ad Annum 1641. absolutus et continuatus. Cum Indicibus locupletissimis. HAMBURGI, Apud BERNARDVM BALDVINVM. M D C XLI.

Illustrissimo et Reverendissimo Principi ac Domino, Dn. FRANCISCO HATZFELDIO, Bambergensi et Herbipolensi Episcopo, S. R. I. PRINCIPI, FRANCIAE ORIENTALIS Duci. etc. Domino et Principi meo Clementissimo. Illustrissime Dux

ALexander Magnus, terrarum orbe victoriis parto, moriens interrogatus, cui vastissimum hoc Imperii corpus post ultima fata, relinqueret; non felicissimo, non ditissimo, sed dignissimo generose dixit, annulumque non Aridaeo fratri, sed Perdiccae

tradidit: quid optimo cuique faciendum, verbo simul et exemplo, posteritati consignans. Quur itaque ego cuncter? Invictissimorum Ferdinandorum gesta parturiebam, cui tertium hunc optimumque ingenii mei foetum, Alexandro instruente, relinquerems ab ipso conceptionis initio, nunquam dubitavi: ille enim ante annorum millia dignissimo dixit, et Illustrissimum Ducem quasi digito demonstravit. Hoc audacter ego, non meo judicio, sed Germaniae totius sensu: cujus nobilissimae Regiones, Bamberga et Herbipolis, ut felices essent, ultro sibi Illustrissimum Ducem, Reverendissimum praesulem praeposuerunt. Invictissimus Imperator Ferdinandus Secundus Franconiâ investivit, aliasque ditiones adjunxit. Et quid mirum? cui virtutum nihil deerat, nihil quod ad dignitatem facere videretur, deesse oportebat. Hic multa ego dicerem, sed quid tu Wassenbergi? Ignosces magne Dux, et pariere paululuminter data coelotenus munera, (quae modestia abscondere nititur, et ipsa tamen se produnt,) caute versari. Quorum, quod primum mirer, ipse nescio. Eloquentiam? in splendidissima, pro Imperio, legatione tua, Christianissimus Ludovicus Rex, ut audivit, laudavit: Humanitatem? tota Colonia obstupuit, et cum dubitaret, esse cum gravitate facilitatem posse, experta credidit. Prudentiam? hic vero nescio quid dicam. Quid enim istud est, ita vivere

in summo fastigio posse, ut nemo invideat? inter superiores, ut nemo contemnat? inter aequales, ut omnes ament? et ita (quod Divinae dixerim particulam aurae) administrare provincias, ut in cujusque subditorum sinu tuto dormire liceat? Et hoc quidem, Saxone, (Principum quodam conventu,) jactante metalla, Palatino fruges, Eberhardo Wirtenbergensi subditorum benevolentiam, omnibus praelatum suit. De te Illustrissime Dux, mirum. non est: post acerbissimas enim calamitates, tuos brevi tempore subditos felicissimos fecisti. Frumenta non habebant, procurasti. Nummi deerant, mutuos dedisti. Egebant jumentis, bobus, et aratris, ex intactis bello Provinciis adduci copiose jussisti; ut merito, cum Franconiam feceris felicitate renasci, sibique reddi, Pater Patriae dici mereare, tuamque, Illustrissime Francisce, vere stabiliterque, Franconiam esse. Illius enim magnitudo stabilis fundataque est, quem omnes tam supra se esse, quam pro se sciunt; cujus curam excubare pro salute singulorum atque universorum quotidie experiuntur: quo procedente, [note: Seneca lib. 1. de Clem.] non, tanquam malum aliquod aut noxium animal e cubili prosiliret, diffugiunt, sed tanquam ad clarum ac beneficum sidus certatim advolant, objicere se pro illo mucronibus in sidiantium paratissimi, et sub sternere corpora sua, si per stragem illi bumanam iter ad salutem struendum sit. Somnum ejus nocturnis excubiis muniunt. Latera objecti circumfusique

defendunt. Incurrentibus periculis se opponunt. Hoc vere, Illustrissime Dux, hoc vere de te Romanus Philosophus: adeoque ut, subditos tuos aspiciens, sine exceptione dicere possis:

Non indignaberis itaque, si unus ego faciam quod passim omnes. Si amem quod debeo: si laudem quod cogor: si munusculo, si Commentariis meis prosequar, quod (licet tenuitatis meae conscius) audacter volo: Non quia ego dignus, aut dignum aliquid dignitate tua adfero, sed quia, Illustrissime Dux, Pandora quaedam virtutum, dignissimus es: cui quod optimum parturimus, Alexander consecrari voluit. Minor ego sum qui maximo Regum non obediam. Itaque, quia ille dixit, ego facio.

Clarissimo Viro ac Domino, DN. EVERHARDO WASSENBERCIO, Embricensi.

FElices FERNANDI ambo victricibus armis,
Imperio parte tot grandibus usque triumphis;
At mage felices, quod VVassenbergius illa,
AEterno calamo, commendes posteritati.
Grandia, grandiloquus, Romano praelegis ore,
Et Maiestates aequas gravitate loquendi:
Scilicet, in magnis rebus, ne degener Author,
Villius Imperio quicquam sceptroque loquaris.

Cornelius Canterus, Amstelo-Batavus, S. T. L. et Insignis Collegiatae Ecclesiae S. Cuniberti Canonicus.

Clarissimo, Virtute et Doctrina Ornatissimo Viro, EVERHARDO WASSENBERGIO, Amico atque commensali suo pergrato, sic congratulatur.

PHilosophus nuper scenam, post Carmina vates,
Historicus formas modo fortia Caesaris acta,
Scena docet, blandis recreant Epirammata verbis,
Asterit ad famam tandem nil Caesare majus.

De Scriptis Clarissimi Doctissimique viri EVERHARDI WASSENBERGII Embricensis.

Non est invideas quod nunc Germania Belgis,
Lipsii [orig: LipsI] atque Ericii [orig: EricI] fama turgentibus: eja
Inspice, dispeream, nisi Wassenbergius horum
AEmulus, auditor, jam secum transferat artes.

PRAEFATIO.

HAEresis et ambitio, ut ab Ecclesia et ratione dissidere faciunt, ita et a legibus, et gitimo Principe: pari enim passu ambulant, omni sublimiori semper infestae. Ingenuae hujus scriptionis veritas, nisi omni historiarum volumine eluceret, unius Ferdinandi Secundi per totam vitam experientia demonstraret: vita enim ipsius didicit, quae, omne aevum, seramque posteritatem doceat. Quam cum omnium oculis, pro tenuitate nostra, subjicere proposuerimus, faciam, cum Lucio Floro, quod pictores solent, qui orbem terrarum complexuri, in brevi tabella totam ejus imaginem pingunt: eget enim, et rerum varietas, et multitudo quodam compendio. Caeterum nihil omissuri quod memorabile, nihil scripturi nisi necessarium. Itaque, ne a proposito nostro abeamus, altius oportet originem, motuumque primorum causas investigemus, invictissimorumque Ferdinandorum cum innocentia, gloriam, devictis semper hostibus, ostendamus.

EVERH. VVASSENBERGII Embriensis. COMMENTARIORUM DE BELLO, Inter invictissmos Imperatores Ferdinandos II. ET III. et eorum hostes, Praesertim FRIDERICVM PALATINVM, GABRIELEM BETHLENVM, ET DANIAE, SVECIAE, FRANCIAE, REGES GESTO, PARS PRIMA.

Introductio ad BELLVM BOHEMICVM.

CAlvini dogma gliscebat, et e Gebennensi lacu [note: Principes Germania fiunt haeretici.] exortae nebulae, non per Galliam modo, sed Germaniam quoque diffusae, nonnullorum Principum oculos mentesque adeo obscuraverant, ut quasi veneficio

quodam transformati veterum Sarmatarum instar, pacem non agnoscerent. Hic nempe illius haeresis genius est, ut quorum animos intus turbaverit, eorum, ad turbandas extra provincias, iugi semper utatur ministerio. Itaque cum templa prius et ecclesiastica bona occupassent, praesulatus deglutissent, non suae terrae limitibus contenti, vicinos quoque Episcopatus invasêre. Tum, quae merebantur, timere incipiebant: sed Catholici, publicae pacis gratiâ, multa indulgebant. Tamen haereticos diffidentia subiit, ne, quae rapuerant, reddere paulatim cogerentur.

Itaque, malo facinori, pessimum [note: Conspirant in Catholicos] addiderunt, et Catholicos, tota exstirpare Germania constituêre. Et hoc quibus authoribus? quibus capitibus? Frederico Electore Palatino Rheni, Christiano Anhaltino Principe, et Ioachimo Ernesto Brandenburgico, cognomento, Anspacensi.

Sed non dum eae vires eaque andacia, ut in apertum erumperenr: sollicitati ergo vicini Principes, et praeter opinionem successit ex voto. Alios avaritia, alios metus judiciorum, alios etiam egestas traxit. Accesserunt [note: Multi ad conspirationem accedunt Principes.] itaque cum aliis magno numero proceribus, Mauritius Hassiae Landgravius, Iohanes Fredericus Wirtenbergiae Dux, et Georgius Fredericus Marchio Durlacensis.

Sed quoniam non leve momentum, ad rem bene gerendam videbatur, urbes imperiales, per omnes Imperii provincias varie sparsas, conspirationi adjungere: multorum Senatorum empta proditio est: quarundam autem casu est facta accessio.

Imperator, justis legitimisque de causis, fulmen imperiale, in civitatem Donavvertensem, contorserat: in causa erant, laesae leges, et in multis violata religio, et in saeculares usus, versa ecclesiastica bona. Pupugit hoc primarias imperii urbes, Argentoratum, Vlmam, Noribergam, eidem omnino culpae obnoxias, [note: Et urbes Imperiales.] quae deinde, suo exemplo, VVormatiam, Spiram, VVeissenburgum ad Rhenum, Landaviam,

Nordlingam, Halam Swevorum, Heilbtunnam, Memmingam, Campidonam, Rotenburgum, Svveinfortum, VVintsheinium, et VVeissenburgum Noricum, eodem secum malo involverunt.

[note: Elector Saxo frustra tentatur.] Invitatus etiam Elector Saxo, ob oculos positâ paritate causae: Misnensem enim, Merseburgensem, et Naumburgensem Episcopatus, a majoribus suis occupatos. Sed prudenter ille sprevit homines, Tiresia caeciores: nec tam privatim, quam publice in Comitiis, conspirationem detestatus, fidus Imperatori suo stetit.

Illi autem, animis jam armisque paratis, unam bellandi occasionem praestolabantur, et haec per dissidium Rudolphi Imperatoris et [note: Occasionem quaerunt bellandi in Caesarem.] Matthiae fratrum, offere se videbatur. Cum illi enim in apertum quasi bellum erupissent, Anhaltinus, cum Camerario suo, Pragae, apud Rudolphum Caesarem, communium gravaminum praetextu, inoperto capite, multis verborum spiculis grassabatur, et insolentius, per literas Hallâ missas, in minas erupit, sed tantum in minas: aliter enim tunc visum superis, pravoque conatui occasionem, in multos adhuc annos, subduxêre.

Magnis interim ignibus conspiratio coquebatur; donec tandem, [note: Per Bohemos accipiunt.] per Bohemorum rebellionem, in apertum bellum ebulliit, et per totam deinde conspersa Germaniam, totam adussit.

BELLVM BOHEMICVM.

[note: Bohemi ex quo haeretici semper tumultuosi.] BOhemi olim, per Iohannem Hussium, et Hieronymum Pragensem, in Haeresin nefandam tracti, cum eâ turbas ilico discordiasque sumpserunt: cum enim haeresis ipsa, rebellio quaedam in ecclesiam legitimam que matrem sit, rebellionem in legitimos Principes jugiter secum vehit. Itaque ab ipsis suis incunabulis, sub famoso suo Zisca et Podiebrachio, publicae pacis turbatores, nunquam ad pristinae concordiae integritatem reversi sunt: sed subinde,

ut male extincta incendia, ignem flammasque ostendêre. Donec tandem miserrime tota Bohemia conflagraret, et universam simul Europam faede accenderet.

[note: Anno 1616. Templum sine consensu Abbatis, legitimi Domini sui, Brunaviae moliuntur.] Hussitae ergo Brunaviae, sine consensu Reverendissimi Abbatis, legitimi civitatis suae Domini, ecclesiam, et in ecclesiastico quidem solo moliebantur. Displicuit, ut par erat, Praesuli subditorum temeritas, et Matthiae Imperatori, primum tum temporis, Bohemici regni regimen, auspicanti, de insolentia querebatur. Imperator Brunavienses citavit, interim aedificationem inhibens, usque dum causa decideretur. Illi suum Regem ne vel responso dignati, religionis suae defensoribus rem om nem aperuêre, et quoniam favere videbantur, quasi juberent, multo vehementius operi incubuerunt.

Erat quidem Abbatianimus jus suum prosequi: sed quoniam Imperator, imperii negotiis distentus, extra Bohemiam agebat, ferre patienter injuriam debuit, usque reverteretur. Quod non, nisi Anno 1616. accidit, et tum Matthias Imperator, res Bohemici regni cutans, paulatim, quoniam prole carebat, de successore cogitare coepit, et publica in sequentem annum regni comitia, tribus ordinibus comparere jussis, indixit. Obedienter illud a Bohemis factum: et Matthia Caesare, totius Austriacae domus, ipsiusque Alberti Belgarum Principis [note: Ferdinandus secundus Rex Bohemiae: Anno 1617. 29. Iun.] consensu, Ferdinandum Archiducem Austriae, in filium adoptante, eum regni haeredem legitimumque successorem nominavit, et coronari petiit. Nullus erat qui resisteret, et ab universis regni ordinibus, in publicis comitiis, in regem susceptus, solita solemnitate receptoque more omnium applausu, in Regem coronatus fuit.

[note: Abbas iterum de subditis suis conqueritur.] His expeditis, maximi momenti, negotiis, Praesulis Brunaviensis querelae rursus audiebantur. Et quamvis Imperatori, inobedientiam Brunaviensium castigandi, causa non deesset, publicae tamen pacis ergo, literas majestatis (sic appellant, quibus utriusque religionis compositio et indulta continentur)

ipsos Hussitas inspicere jussit, ut, quoniam odiose catholicos audiebant, a multis judicarentur. Sed aeque surdo canitur atque haeretico. Quamvis ipsi, solis statibus regni, nullis subditis, ecclesias aedificare licitum esse, legerent, non tamen quieverunt, et claves ecclesiae tradere jussi, in faciem restitêre. Tum authores pertinaciae carceribus mancipati, ecclesiâ funditus dirutâ.

[note: Templum destruitur. Bohemi conjurant.] Hoc cum in absentia Imperatoris, tamen ipsius jussu fieret, non amplius, ut alias, murmur, sed tumultus, et privatis in conventiculis conjuratio.

Male hoc habebat Matthiam Caesarem, sed ipsum, quo minus in regnum proficisceretur, debilitas, quo minus Ferdinandum mitteret, ejus in Hungariae Regem electio, proclamatio, et mox, ubi Matthias Imperator conualuisset, futura coronatio impediebat. Tamen Caesar literas ad Guilielmum Slavatam [note: Caesareos ad pacem hortatur.] Camerae Bohemicae Praesidem, Larosliam Batziram Regni Marescallum, et Philippum Fabricium Secretatium misit: quibus, facinus repraehenderent, jussit, conventicula prohiberent, et si quid esset quod minus placeret, sibi quererentur; indicarent: moxenim in Bohemiam venturum.

Faciunt illi, Caesaris nomine, quod erat imperatum: sed nullatenus Hussitae placati, in furias exarserunt, et sub Principe suo Matthia Comite Turriano, purioris Calvinisini Sectatore, globo facto, arcem [note: Caesaris consiliarios e fenestris deturbant. A. 1618. 23. Marii.] Pragensem, armamentarium, curiamque regiam occupant, inque conclave (quod Cancellariam vocant) tutissimum alias aliom, irrumpentes, tres illos supra nominatos, e fenestris, altitudine amplius quadraginta cubitorum, crudeliter deturbant conscriptoque milite, regiis abdicatis officiariis, a subditis juramentum fidelitatis accipiunt, publica ergastula soluunt, captivosque dimittunt. Et licet saepissime, ut resipiscerent, a Caesare monerentur, quotidie tamen in pejus proficiebant.

Moritur interim, nullâ relicta prole, Matthias Imperator. Succedit, legitimâ, Francofurti, Septemvirorum

[note: moritur. A. 1619. 20. Mar. Succedit Ferdinandus. 28. Aug. Bohemi Ferdinandum abdicant.] electione, Ferdinandus, ejus nominis secundus, Romanorum Imperator semper Augustus.

Non movit, summa haec, Bohemos, sui Regis dignitas: minus pacificae ipsius litterae. Sed, veluti illo fulgore, hac benignitate irritati, Regem suum Ferdinandum, in publicis regni comitiis, publice susceptum, publice coronatum, defuncto Matthiâ, abdicant, summo scelere per summum nefas.

Ut maximum hoc rebellionis crimen, ne crimen qnoque videretur, quandam defensionis larvam induerunt, legitimum Regem nullum agnoscentes. Unum Ferdinandum, qui venditare se poisset, tyrannum, [note: Causas divulgant quare.] non Regem esse; utpote non libere electum, sed violenter intrusum, cum apud Bohemos, jus electionis liberae, semper viguerit. Atque hoc Georgii Podiebrachii exemplo satis superque confirmari. Culpata item comitiorum regni integritas.

[note: Diluuntur.] Haec pluribus libellis vulgabantur, sed a prudentioribus omnibus ridebantur; utpote qui scirent Regnum Bohemiae, a primis uscque initiis, non electivum, sed jure sanguinis, haereditarium fuisse. Unumque illum Georgium Podiebrachium Hussitam, per tumultum intrusum, quem hinc nec Silesii, nec Moravi unquam pro Rege agnovissent.

Sed haec conjurati, etsi videre poterant, videre nolebant. Itaque sacrilege, alium sibi Regem, totâ Germaniâ quaerunt. A Saxone Bavaroque contempti, a Frederico Palatino (uxore ejus Elisabetha, ex regio sanguine, regios Spiritus dudum gerente) ut Reginâ Rex frueretur, [note: Fredericum Palatinum Coronant. 4. Nov.] gratis amplexibus suscepti, in Bohemiain properatum est, et quem illegitime conjurati elegerant, illegitime, per summum nesas, coronarunt.

Mox confoederati illi, supra in introductione mea tacti, Principes, in omnem occasionem excubantes, [note: Conjurati Imperii.] conspirationum suarum hucusque fluctibus immersi, summam illam rerum tempestatem sentientes, in exitium Imperatoris emerserunt. [note: Principes illi] Canebat illis Christianus Princeps Anhaltinus, et Syrenem illam caeteri

Itaque ad arma pari alacritate festinatum [note: Qui pro Palatino.] est, et in partes tracta tota propemodum Europa. Pro Palatino stabant Bohemi, Moravi, Silesii, Lusatii, Austriaci superiores, ac demum Hungari. Stabant, supra tacti, principes. Anhaltinus fax omnium. Johannes Fredericus Dux VVirtenbergae, Mauritius Landgravius Hassiae, Joachimus Ernestus Marchio Anspacensis, et Georgius Fredericus Marchio Durlacensis. Stabant, cum plerisque civitatibus imperialibus. Scoti, Brittanni, Batavi: sollicirati Turcae et Tartari.

[note: Qui pro Ferdinando.] Nec defuêre sui, Ferdinando Imperatori fautores. Magno inprimis Reipublicae Christianae bono, in fide Caesari et imperio debita, perstitere Saxo et Bavarus: adfuêre, tam religione, quam cognatione tracti, Hispaniae et Poloniae Reges, cum Cosmo magno Etruriae Duce, Albertus Serenissimus Belgarum Princeps. Et cum, non tam Caesaris quam Ecclesiae res ageretur, cum Electoribus ecclesiasticis adfuit Romanus Pontifex.

[note: Belli Duces et Vires uriusquam partis.] Illinc belli Duce Anhialtino, amplius vingiti quinque millibus, res gerebatur: hinc Maximilianus Bavarus, rebus postea strenue gestis clarissimus, et, cum Johanne Tzerclasio Tillio, Carolus Longevallius Comes Buquojus (quem unum, rebus omnino nutantibus, quasi Xantippum, Albertus Belgarum Princeps Ferdinando secundo patrueli suo submiserat) egregii Belli Duces, pari propemodum numero praeliabantur.

[note: Initia prosperiora Bohemis.] At initia, Palatino Bohemisque rebellibus, prosperiora fuere: Pleraque enim aurultro in arbitrium venêre, aut violenter expugnata sunt oppida. Omnium miserrime mutilata [note: Viennam obsident.] Pilsna, Ernesti Mansfeldii crudelitate famosa. Ipsa tandem Austriae, totiusque Romani Imperii sedes, a Matthia Comite Turriano, Vienna obsessa est. Sed in summo nunc erat ac praecipitio Palatina felicitas: momento enim circumacta fortuna est.

[note: Sub Mansfeldio] Primum victoriarum auspicium, ab Ernesto Mansfeldio sumptum, quem Buquoius, ad Nadlitiam in

[note: caenduntur.] Bohemiâ, nactus, subsidiarias Hohenloi cohortes frustra implorantem, [note: Viennae obsidionem soluunt.] acri certamine profligatur, et illo praelio, in illo regno Viennae obsidionem soluit. Ab Austriae. enim primariâ et imperiali sede, ad Regiam Bohemiae urbem, Pragam defendendam Turrius revocabatur.

[note: Ad Longelosam caeduntur.] Altera ad Longelosam, Bellonae procella desaevit. Aberat tunc, Pragea negotiis impeditus, ipse Mansfeldius: a Buquojo ergo in insidias tractus ejus exercitus, submotisque equitum turmis, peditatus deletus est.

Levioribus deinde quibusdam Austria corum secundis velitationibus adeo res Caesaris promovebantur, ut de obsidenda Praga deliberaretur. Et factum erat, nisi ocius Christianus Princeps Anhaltinus ad Egenburgum, Bonemicisque Moravicisque copiis, transitus omnes interclusisset, officiariis et militibus Pragae oberrantibus, in castris, viginti quatuor horarum spacio, comparere sub ingenti poena jussis.

[note: Ad Sitsendorfensem] Tertia Bohemorum clades Sitsendorfensem Vicum nobilitavit, et haec equestris pugna fuit: peditatus [note: Vicum caeduntur.] enim Bohemicus. praetextu cessantis stipendii, detrectabat imperium. Igitur Buquojo iterum Ducefusus equitatus, et cladem hanc, ipse adversarum partium Dux Marescallus Baro Felsius suo, et sexaginta amplius nobilium praefectorum sanguine consignavit. Sed nec incruenta Anstriacis victoria fuit. Flaminius equitum Magister occisus est, Hardeccius lethaliter vulneratus, et ipse Buquoi equus generosissimum victoremque dominum non excussit, sed tuto deposuit.

[note: Buquojus et Bauarus conjunguntur.] Inde conjuncti duo exercitus, duo magni Duces, Buquoius et Bavarus: ille Bohemicis, hic Austriacis. victoriis clarus. Non alibi tam gratus belli Ducum conventus: haerebat in mutuis alter alterius amplexibus, quum amborum corda religio, causa, et intentio dudum unâ colligasset.

Inde in exitium hostium divulsi, [note: Oppida expugnant.] in singula, singuli, oppida convertebantur. Budna prudenter ac tempestive Bavaro se submisit. Bragodizio vim experiri placuit: Vi expertum est, et crudelius in pertinaciores

a Buquoio saevitum. Pisceca, multo milite ferox, insolentius agebat. Coadunati ergo exercitus unum urgebant oppidum, quod, dum superbos serius ponit animos, ab indignabundo milite, per omnia compita, miserabili strage foedatur, et in crucem acti periuri nobiles. Claudere portasnulia, post Piscecam, civitas auda fuit, ded obuiar omnes, arbittio de sui Regis permiserunt.

Caeterum, circa oppida distineri, minus proficuum amplius videbatur. Placuit belli aleam praelio experiri, et, si cederet, Palatinum ipsum Pragâ exigere. Patuit Bohemis consilium, nec ad repugnandum animus defuit, nec mox si placuissetoccasio, siquidem ad Raconitzam in mutuum accessierunt altera, alterorum spectum, desertâque sylvâ Bohemi ad oppidum castra communiverunt, certatumque diebus aliquot, aut eminus tormentis, aut cominus velilationibus: in quarum unâ, suis accurrens Buquoius, strictim vulneratus est.

[note: Buquojus vulneratur.] Adveniunt interim, a Reverendissimo Herbipolensi ac Bambergensi Episcopo Iohanne Godefrido, submissiae copiae. Instructissimus octo millium erat exercitus, imposterum [note: Franconiae Ducis subsidium Caesarianis se conjunegit.] Austriacarum legionum nucleus. Proprium Franconiae Ducum est, Ecclesiae et imperatori assistere: hujus speciale etiam lemma: una manu gladium, alterâ breviarium.

Ejus itaque subsidio firmati, cum praeliandi copiam Bohemus non [note: Caesari ani Pragam movent.] faceret, totis viribus in Pragam convertebantur. Hoc sentiens Anhaltinus, mira statim velocitate, occupatis viarum compendiis, praevenit Austriacos. Tandemque ad [note: Et Bohemi.] fatalem, ultimi certaminis, metam, Montem album perventum est. Hinc Bohemi, vallum fodete, castra communire, tormenta disponere alacres, et brevia quaedam, mali imminentis, solatia meditari.

[note: Damnum patiuntur.] Aderant mox Caesariani, cum ab iisdem, praecedenti nocte, Gaucherio Duce, in Hungaros prospere fuisset pugnatum, trecentisque trueidatis mille equi abducti. Sed et duellum fuit inter illos, cum singulari certamine Baro Petersemius,

Primario Hungarorum Duce interfecto, spolia detraxit. Haec arrha totius victoriae fuit, territis adeo Hungaris; ut, cum totis viribus dmicaretur quasi ad tubae sonitum fugerent.

Eluxerat jam dessinata praelio dies, et in ejus pugnae casum instruebantur acies, in qua victoriae praemium, futurum erat Romanum Imperium.

[note: Omina Victoriae] Nunquam, imminentis victoriae, manifestiora omina: nam et cuspis vexilli legionarii Guilielmi Verdugi, aliquamdiu igneâ luce effulserat, atque hinc in prima acie praeliatum fuit: et recte in diem, quo per orbem terrarum euangelium legebatur. Reddite quae sunt Caesaris, Caesari, et quae sunt Dei, Deo, praelium incidit. Dominicus deinde quidam pater Carmelita, vitae morumque integritate clarus, certam coelotenus victoriam pollicebatur.

[note: A. 1620. 8. Nove.] Hinc nunquam acrior, neque alacrior, exercitus Caesaris: ut, quum Bohemi armis, viris, tormentis, et oppottunitate loci, in subjectos e superioribus jugis quasi e coelo interrigenas fulgura, tonitrua, globorum que grandines jacularentur, firmati ipsi aequitate causae, omni violentiâ potiore, transgrederentur quae superiora videbantur, et super omnia eminentem fastum, pedibus tandem in profundam ignominiam conculcarent.

[note: Praelium ad Pragam.] Primo, nec toto quidem, impetu fusa Hungarorum novem millia, multa ipsorum parte, ab insequentibus Polonis deleta. Hanc fugientium Hungarorum stragem plutimarum cohortium ruina comitata est. Pertinacius sese Anhaltinus, Hollachius, et Turrensis, cum suis legionibus tuebantur: Cessierunt tamen ad extremum, et terrore latius dato, reliqua strages quasi una manu facta est.

[note: Fredericus Palatinus Pragâ fugit.] Felicem utcumque in malis Fredericum Palatinum diceres, si eadem ipsum, quae exercitum ejus, fortuna traxisset: Sed ille, ne hostem quidem ausus aspicere, absens in Regia urbe, inselicissimae rei nuntium tremefactus audivit; ut, vix octo horarum impetratis induciis, Pragâ pulsus, Vratislaviam, relicto diademate,

cum uxore, fratre, libris, aliisque quibusdam proceribus, per Sileisiam rhedâ fugeret, ut cum majore dedecore, multis annis superstes cladi suae, viverer, ut multis Principibus, adeoque socero suo gravis, a Britannia ae que ac Palatinatu exclusus, per Provincias exul errarer, et suo tandem ipsius moerore consumeretur.

Capti eo praelio, Principis Anhaltini primogenitus, Dux quidam [note: Captivorum et caesorum numerus] Saxoniae Vinariensis: Rhenensis insuper, Schlickensis, et Stirumen sis, comites. Decem tormenta majora, cum centum, plus minus, militaribus signis, in manus venerunt. Caeforum et submersorum numerum si aestimes, decem millia excessere. Non alia vero, tam in cruenta victoria, usi Austriaci: vix ducenti cecidêre. Inter vulneratos autem Gothefridus Henricus Comes Papenhemius, mire mutilatus, quem, quis [note: Papeneheimius inter mortuos jacet] esset, interrogatum, vixnomen suum potentem dicere, elevarunt, et curatis tamen vulneribus superuixit. Et hic est ille Papenheimius, qui in ruinam Suecorum et Hassiae, de cadaveribus quasi resurrexit. Haec victoria [note: Bohemia subigitur.] titubans imperium firmavit, Pragam subdidit, et sequuta Pragam tota Bobemia.

BELLVM Avstriacum Primum.

BOhemici belli contagio superiores traxit Austriacos: a Ferdinando [note: Austriacire bellant] enim Imperatore, animo et teligione disjunctis, cum sui simihbus, haereticis et rebellibus Bohemis, de confoederatione facile convenit. Abdicati etiam magistrarus, et de suo corpore et religione suffecti. Insuper Serenissimi Belgarum Principis Alberti Austriaci haereditario legitimoque Dominio rebellio tegebatur. Hunc se haeredem et Dominum, non Ferdinandum agnoscere.

Imperator e contra jure donationis, [note: Ferdinandus eos ad pacem hortatur.] legitimum se Dominum demonstrare, et plenariam ab eodem Alberto juris cessionem, penes se esse, venirent, et renunciato periuro

Ili contempto Caesare, rebellionis [note: Imperatorem contemnunt.] sceleri, licentiae scelus addiderunt. Ernestum Ludovicum Ducem Saxo. Lavenburgicum, prono Danubio, ad operam suam Imperatori [note: Eorum insolentia] offerendam, navigantium quatuor a Linztio milliaribus excensione factâ, ad Aschaviam Vicum, infruniti rustici insolentet trucidant: et causa omnino detestanda: scilicet, [note: Bavarus in Austriam] laetarentur modo, hospites mox alios accepturos, Ducem dixisse, a viliori vulgo tanti viri capite plectebatur.

Hanc exttemam audaciam non diutius tulic Imperator: sed haereseos, rebellionis, contumaciae, licentiaeque damnatos, Maximiliano Bavaro debellandos tradidit. Ille mox Austriam superiorem ingressus, adscitae Vesaniae rebelles, supremum admonuit. Dum armatus contemnitur, fusis rejectisque primum [note: Illam subigit. Anno. 1620 4. Aug.] Lymphatis (quae caesis sylvis, vias intersepserant) rusticorum turmis, primarias aliquot arces expugnavit. Mox Lintzium, rebellantium asylum, ingressius, universam, qua cis Anasum est, Austriam, Domino suo Caesari vendicavit.

Et sequuta ingens statim, rerum mutatio: impio soederi renun ciatum est: praestitum Imperatori fidelitatis juramentum: restituti in integrum Catholici magistratus: et postmodum [note: Authoresrebellionis puniuntur] praecipui carceribus, bonis fisco addictis, mancipati turbatores. Denique hoc bellum ante finitum fuit, quam ad Pragam dimicaretur.

BELLVM LVSATICVM.

LVsatiam eadem, quae Bohemiam, ruina inuoluit: erat enim, [note: Lusatia cum Bohemis rebellavit] ut legitimo jure Regno, ita et iniquo et impio foedere copulata. Hanc, Iohanne Georgio Electore Saxonico, placuit debellari. Ille vicinam provinciam, potius legibus pacis, quam sanguine volens subjugare, [note: Saxo eam ad pacem disponit.] injunctam ab Imperatore commissionem aperuit, Budissini conventum indixit, ut obedirent amice monuit.

Et petactum erat sine sanguine [note: Iagerndorfius negotium dissipat, Anno 1620 7. Sept.]

bellum, nisi Marchio Jagerndorfius, Sex armatorum milhbus, superatis subito moenibus, constitutos in armis cives dissipasset, et inchoatam cordium unitatem gladio divisisset. Ille Saxonis et Imperatoris legatos, cum Praeside provinciali congregatos Lusatiae ordines, captivos ab duxit: Urbem nongentorum militum praesidio firmavit, et novum a sub ditis juramentum fidelitatis extorsit.

[note: Saxo Budissinum expugnat.] Ubi ergo de pace non convenit, signa cecinêre, et primum belli praemium, ipsum illud Budissinum fuit, quod, dum serocius agit, vi tormentorum foedissime laceratum, cum hostem in ipsis moenium ruinis, et tantum non in urbe habet, victoris admisit imperium.

Quum aliae, aliae que urbes, Budissini moveritur exemplo. Forstia et Lubavia exasperantur: et Forstia [note: Mox reliquam Lusatiam] quidem, quod alias obsidione debuerat, interceptione sustinuit, et elapso, aversa urbis portâ, equitatu, rotus fere, in ultionem pertinaciae, peditatus deletus est. Mitius cum Lubavia actum, tempestivius quippe vim experta, se submisit, et praesidiarii clementer tutoque dimissi. Sic utram que tandem Lusatiam, valido [note: A. 1623 Subinit. Iun.] et lento Marte pressam, Caesari quidem Saxo: sed postea, egregiâ Imperatoris munificentiâ, Utraque donatus, quasi sibi vendicavit.

BELLVM MORAVICVM.

MOravi non ut caeteri Bohemicae coronae ultro, sed a Matthia Comite Turriano, armato in [note: Moravi cum Bohemis Sentunt A. 1619] ipsis Moraviae visceribus exercitu ad foederis juramentum adacti sunt: sed adeo altas rebellio paulatim e git radices, ut non adacti, nec ultro tantum acceslisse, sed faces bellorum fuisse viderentur.

In hos, nulli vicinorum Principum mandata, sed ab ipso Caesaris Generali Buquojo expeditio sumpta [note: Buquojus eos debellat. A. 1620. 12. Dece.] est. Ille paulo a vulnere firmior, legiones in Moraviam duxit, et tunc quidem legati obviam venêre, et exeteitum ne porro promoveret, rogârunt, Moravos imperata facturos:

[note: Redeunt ad vomitum.] sed illi mox, Hungaricis partina subsidiis firmati, partim Comminationibus tracti, ad vomitum redierunt.

Buquoius itaque armis, non ludificationibus, agendum ratus, [note: Iterum eos debellat.] provinciam inttavit. Iglaviam expugnavit, Tervitsium subegit, Snamum in deditionem accepit. Alia pleraque oppida ad obedientiam compulit: Spaetium, totius Moraviae praefectum, traditis Reza et Silersdorfio oppidis, ad obsequium provocavit.

Inde reliqua ad imperium reducenda ipsi Spaetio (tantum in gratiam hostium recepto Duci credebatur) [note: Maxime per Spaetium.] commendata sunt. Ille mox, de impugnatore, propugnator, non segnius, quam erat imperatum, commissionem exequutus est. Ravispurgum et Honenavia, ultra suum Ducem rebellia oppida, eundem excluserunt: nec ille moratus, vi resistentes vi expugnavit, et sic Moravia tum Imperatoris, tum suis ipsa viribus, ad obsequium reducta est. Sed, quoniam pertinacius egerat, non conditionibus cum ea transactum, sed nude jussa Caesaris [note: Stant Caesaeris arbitrio. A. 1621.] arbitrio stare: in gratiam tamen (innata quadam Ferdinandi clementia) eodem anno recepta est.

COMPOSITIO SILESICA.

SIlesii cum Moravis ejusdem conditionis erant, nisi quod nullis [note: Silesii uliro Bohemis accessere] coacti viribus, ultro accesserant, et paulo quam decuisser, ferventius, in Caesarem et religionem, sub Jagerndorffio suo, rebellionis et haereseos virus evomuissent: sed omnium, ultroneâ eorum resipiscentiâ, et singulari benignirate Caesaris, in aeternum oblivio sequuta est.

Iohannes Georgius Elector Saxo, utraque Lusatia Caesari vendicatâ, victricium armorum fortunam ultetius statuerat experiri: et cum videret vicinam sibi Silesiam, tot iam annis a legitimo suo Domino corde [note: Saxo Silesios ad pacem disponit.] divulsam, aut lege, aut ferro, concordiam agitabat. Prius tamen literas et monita in Silesiam, quam

arma immisit: nec videbantur, Uratislaviae congregati, Silesiae oidines, tantis bellorum sumptibus soli insufficientes, a salutaribus monitis abhorrere. Sed habebant suum, in suis ipsi visceribus Palatinum: qui, suis se Silesiis non credens, fugâ perficiendae rei occasionem reliquit. Ubi enim se sibi redditos vident, certa dubiis, pacem armis praetulerunt.

Itaque Carolo Frederico Duce [note: Pacem acceptant A. 1620.] Munsterbergico, splendido comitatu Dresdam misso, in haec fere puncta conuenit. Profundâ in aeternum delicta, oblivione sepelirentur. Foederibus renuntiatis, a Ferdinando supremo suo Duce, praestito prius [note: Quibus conditionibus.] fidelitatis juramento, in gratiam reciperentur. Tres auri milliones, in sumptuum belli sublevationem, Imperatori persoluerent. Restitutis in integrum ecclesiasticis, religionis permissa libertas. Sic Silesia, sic reliquae Provinciae, coronae suae: sic corona Regi suo Imperatori restituta est.

BELLUM PALATINATUS et cum unitis Principibus.

VT Palatino in Bohemia Caesarem, [note: Vniti Principes paelatinatum defendunt.] sic Palatinum, Bohemiae incubantem, in Palatinatu placuit debellare: sed hic ab unitis Princi pibus tanquam clypeo tegebatur: quippe ita inter illos convenerat. Insuper provincias non suas infestabant, transitus Caesarianis, Bohemiam versus impediebant: et succedentibus porro Palatini ex voto rebus, fore insolentes Imperatori hostes, non obscure videbantur.

Hos Maximilianus Bavatus, adnitentibus maxime Gallorum legatis, Ulmae ad pacem compulerat: nempe exercitus ab illa provincia abducerentur, nulli damnum inferretur, nullius in imperio provinciae infestarentur.

Sed haec omnia, inopinatus Ambrosii [note: Spinola in Palatinatum] Spinolae in Palatinatum adventus, discussit: qui Patrimonium ipsum Frederici aggresfus, fortunatus illas ad Rhenum terras uno velut

diluvio occupat. Adeoque, frustra obnitentibus foederatis principibus, quin quaginta amplius oppida, paucis mensibus, in potestatem redacta sunt.

Nihil actum erat tanta virtute, tanto favore coelestium: siquidem [note: Henricus Nassovius in Palatinatum] e Batavia Henricus Fredericus, frater Mauritii, cum exercitu novo, novis viribus, nova belli mole, quadraginta equitum turmis in imperium ascendebat. Et quale periculum erat si ille pro numero suisset praeliatus! sed ille mox, parum pro [note: Iterum descedit] Frederico Palatino constans, in Bataviam suam regressus, Principes subsidiis. seipsum gloria spoliavit.

Cernens ergo Mauritius Landtgravius Hassiae arma non succedere [note: Vtinii Principes cum Spinola pacem ineunt. Quibus conditio nibus. A. 1621. 2. April.], pacem respexit, quam et a Spinola et Imperatore aequam impetravit. Sequebantur Landtgravium Imperiales urbes, et has caeteri uniti Principes: ut V Virtenbergae Dux, Marchiones Anspacensis, et Durlacensis.

Veruntamen his fere conditionibus. Constituto tempore unionem dissoluerent. Palatino nec pecunia, nec milite, quocunque modo subvenirent. Miles eorum a Palatinatu ab duceretur. Spinola, in eadem provincia, armis non progrederetur. Sic Palatinatus inferior Hispanicum jugum subiit, nondum excussit.

BELLUM TRANSYLVANICUM PRIMUM

Sic ad Occidentem, per Spinolam, Imperator: multo atrocius et multipliciter magis, et ab Oriente saevitum. Nihil hac plaga insestius, mixtis invicem, in exitium Christianorum, Bulgarorum, Turcarum, et Barbaricis Tartarorum copiis. Omni igitur tractu a Turcia, Transyluania, et Hungaria violentus hostis erupit.

Causa tantorum motuum, perfidus homo, Gabriel Bethlenus: hic [note: Gabriel Bethlenus Batorium occidit et Transylvianiam occupat. Cum Mathia Imperatore pacem init. An. 1615.] Gabrielis Battorii subditus, ambitione in transuersum actus, cum Turcis, in exitium Domini sui, conspiravit: et copioso instructus exercitu, Transylvania Principem,

et vitâ spoliavit. Itaque ille, de scelere parto Principatu, merito sollicitus, vicinis Regibus, et maxime Mathiae Romano Imperatori foedere gestiebat uniri. Factum est: sed ist â lege, Domui Austriacae, Hungarorum Regibus, et ipsi Hungariae Regno, nullâ praetensione in aeternum insidiaretur: sed amicos Casaris pro amicis, et (Turcâ excepto,) hostes haberet pro hostibus.

Hoc tum quidem, cum Transylvaniae statibus, diplomate, syngraphis, ac sigillorum impressione, ipse promisit Bethlenus: et postmodum [note: Et cum Ferdinando. Anno 1619.], ut sanctius servaretur, Ferdinando secundo Hungariae, Bohemiaeque Regi, a Bethleno verbo Principis, a Transylvaniae statibus, Christianâ mediante fide confirmatum est.

Strictissimis his foederum vinculis abunde, intumescentibus paulatim Bohemiae fluctibus, Hungariae prospectum videbatur. Sed quae fides apud Barbaros? Suis Transylvaniae tetminis, euagantem extra animum, circumscribi non tulit ambitio. Cum enim videret opulentissiman in proximo praedam, ipsum illud Hungariae regnum, adeo cupiditate ejus exarsit; ut, quatenus jure non poterat, sacrilegio sibi jungeretur. Sed latva deerat parandi exercitus: hanc mox, turbarum parens, Bohemia subministravit. Hac nempe suave sui Regis excutiente jugum, fucum talem commentus est, ut armis, quae in perniciem Hungariae praeparabantur, in subsidium se Ferdinandi usurum simularet: siquidem, pactorum memoriam [note: Pacem sumular, et bellum parat. A. 1619 mense Inlio.] sibi non effluxisse, adeoque non aliud magis oportunum tempus esse, quo dictorum conventorumque fidem ternarum orbi testatam redderet. Et si mode Ferdinando Regi allubesceret, missurum illico multa millia.

Interim cum Palatino Bohemisque rebellibus juncto foedere et [note: Cum Palatino conspirat] consilio, V aradinum, Hungariam versus, magnis exercitibus gradiebatur: et ne tum quidem Hungari sinisterius quicquam suspicarentur, novo nutantem Hungarorum fidem, commento detersit.

Cassoviensem, litteris Varadinum iter adornasse se scribit, nec dubitare, varios de se, ab invidis, spargi rumores, quasi in Hungaria regnum aliquid moliturus. Caeterum monere imo rogare impensius, ne aures pateant malevolorum sermonibus: nondum sibi excidisse, quid ex pactis, quid ex fide data Ferdinando Regi debeat.

[note: Doczium decipit et occidil. 5. Sept.] His aliisque verborum lenociniis adeo Doczium Bethlenus demulsic, ut prorsus nihil ab illo metuendum sibi existimaret. Donec tandem, primum perfidiae documentum, Doczius ipse factus est. Missis enim Redeio et Setschio [note: Cassoviam occupat.] Ducibus Cassoviam cum exercitu, atrocibus illi, innocentem virum, minis urbi extorserunt. Inde vestibus nudatus et ludibrio habitus, in Transylvania tandem crudelitati suae, exitio suo parentavit. Urbs ipsa pari Cassoviensium proditione et metu jugum accepit.

Ingens mox, ab insperata hac [note: Hungariam subjicit] irruptione, per universam Hungariam trepidatio: quam Gabriel Bethlenus, vi, caedibus, terrore, rapinis. in immensum auxit. Haereticos ipso sui adventu, sibi statim conciliavit, juramentum fidelitatis exegit: constantes, in fide Ferdinandi Regis, Catholicos, patria pepulit. Homonaium Comitem, reluctantem non nihil, sed insufficientem viribus, in Poloniam abire coegit.

Multis etiam mendacio (plurimotum Christianae reipublicae consensu expeditionem sumptam asserens) circum ventis urbibus, Posonium usque penetravit. Ita Vaccium, Tirnaviam, Neutram, Novigradum, Possingam et alias subjugavit. Et succedentibus porro ex voto rebus (comitiis a circum vento Hungariae Palatino extortis) Hungariae [note: Hungariae Principem se facit] Principem se ipsum dixit. Audax facinus, et ipsius fastigio majus, sed quod ille majore audacia in pejus cumulavit. Petronellensi siquidem atce funditus igne deleta, pulsis insuper in subsidium venientibus copiis, ipsum ad deditionem [note: Posonium expugnat] Posonium compulir: tandemque, ad obsidendam Viennam, cum rebellibus Bohemis progtessus, in unum coaluêre corpus.

integris. Styria, Carinthia et Carniola, Provinciis loquebatur. Nec segnius, quam diceret, videbatur ausurus, nisi firmâ Polonorum manu, comes Homonajus satis idoneâ Hungarorum clade, totum in Hungariam traxisset Bethlenum. Ille enim. a sigismundo Poloniae Rege, impetrato exercitu ad vindicandam patriam, hostis revertebatur: sed a Ragotzio Casso viensium Hungarorum praefecto, primo pulsus retro fugit. Inde conjunctis, cum Radulensi et Althemio comite viribus, cladem vindicavit: in medio [note: Homonajus Hungaros caedit. An. 1619. Decem.] siquidem ardore pugnae, Polonis fugam simulantibus, incautius Hungari praedae in cubuerunt: hos, reversi Poloni spoliis impeditos, quinque millibus trucidatis, toto pepulêre campo. Sic, cum sanguine et spiritu, male partam revomuêre victoriam.

Hac intellectâ clade Bethlenus, de Hungaria sollicitus, retro Posonium abiit. Itaque cum induciis opus sibi videretur, ut ordinatis rectius Provinciis, Poloniae Regis metu exon eraret animum, ad sub dolas suas artes reversus est. Hungariam, ad sui Regis Ferdinandi obsequium, reducturum se simulat, sed tempore opus esse, quo nonnullorum exasperati animi, persuasionibus [note: Gaber cum Caesre facit inducuas] suis, lenirentur. Et has, candido Ferdinandi animo, facile offudit nebulas, Impetratis ergo ad Sanctum Michaelem induciis, mox easdem in perniciem Ferdinandi convertit: depressis enim illius, et hostium, supra verum, elevatis viribus, ad armorum societatem sollicitavit Turcarum Imperatorem. Mutuis etiam Christianos cladibus [note: Turcam sollicitat] attritos asseru it: et quid aliud, scissam tot in partes Germaniam, quam praedam fore? Haec ille (quid videtur) ad Ottomannum.

Sed ne solis luderet Ferdinandum literis, variis hinc inde armorum [note: sub tempus induciarum exercet hostilia] maculis, induciarum candorem violavit: Munitas siquidem Homonai arces occupavit: Germanorum cohortem, sine cujusquam noxa, prono Danubio navigantem, invasit: ejusdem, ex arce Posoniensi, gentis praesidium exturbavit, et varia Christiani im perii propugnacula Turcis tradidit.

Sed, quur multus in hisce minutulis? Ad extremum tandem vesaniae progressus est, et actis Neosolii comitiis, [note: Hungariae Rex renuntiatur. A. 1620. 25. Aug.] pridie certa morte denuntiata refragaturis, a paucis rebellionis concitatoribus, Rex Hungariae, tumultuariâ factiosorum acclamatione, renuntiatus est: et Posonio diadema ad tutiora loca deportavit. Mox Nitria expugnata, immissis, cis Danubium, in Austriam copiis, obuias arces et urbes occupavit: Adeoque, posito omni pudore, inducias [note: inducias rumpit] palam rupit. Multo majora patraturus, si socii res in Bohemia, cladibus paulatim corrupissent.

Dum autem ille in Austria victoriis grassatur, a tergo Posonium in Hungaria periclitatur: et hoc ei in persidio in dulgente fortuna, ut magni viri fato periculum vindicaretur. Generosus Dampetrae comes, cum urbem illam minime, de sufficienti praesidio prospectum cognovisset, admotis sex milium copiis, cum propugnaculis suburbium [note: Dampetre comes ad Posonium occumbit. 9. Octob.] feliciter occupavit. Et jam dissipato navali ponte, cum Sclopetariis arcis montem, machinas portis appli caturus , ascendit: sed cum evaginato [note: Posonium occumbit 9. Octob.] gladio signum suis daret, a Moravicis in arce praesidiariis agnitus, globo percussus occubuit. Erat is apud Lotharingos genere nobilis, sed virtute nobilior, ut quem victorem saepius, fortem semper, suo rebelles damno senserant.

Erat jam Bethlenus in summo suae selicitatis apice, vanoque Regis sublimi stitulo, altum spitans, constantem de caerero fortunam imaginabatur. Sed quam inanis humana mens! cum aliae deessent causae, praecipitium illi quoddam ipsa felicitas peperit, et mirabili casu auxilia securitatis in metum transiêrunt.

Ab extremo venerant oriente ad [note: Tartarorum legati ad Bethlenum. A. 1621.] eum Principis Tartarorum legati, et amplissimis instructi muneribus, sua cum literis dona Bethleno offerebant. Regium illi titulum, et per vastissimas, ad suum usque Chamum, terrarum plagas, penetratas famâ victorias gratulabantur: hinc suum, amicitiam ejus, ambire Principem, et auxilia, si imperaret, praesto fore. Ille oblatis, cum auxilio, muneribus, tum vel maxime ad encomium

suum exhilaratus, suam, cum gloria, felicitatem noncapiebat: hinc gestiens, rescriptis, ad Tartarum literis, illum reciprocâ laudum enumeratione demulsit, eique superioris anni, de Polonis, [note: Tartarorum chamo scribit et invitat in Hungariam.] Victoriam gratulabatur: se quoque, dicens, Polonis inimicum esse, et cum eorundem, Hispaniae Regis, Romani etiam Pontificis, quotidie copiis praeliari. Ad Pragam quidem Bohemiae Regem infortunium aliquod passum esse, et hinc jam a se cum Germano Caesare, pacis alicujus, media tractari, omnia vero simulare: Ut interim junctis sibi quindecim Turcarurm millibus, pulso Ferdinando, Austriam ruat. Bohemiae Regem brevi, cum tricies mille viris, iterum in armis fore. Invitare itaque Tartarorum Principem, ut cum vicies mille militibus, placeat ad se venire: velle enim se, junctis Bohemiae regis, Turcarum, serenissimique Tartarorum Chami copiis, uno velut virorum diluvio, Germaniam inundare, et potentissimo Turcarum imperio subjugare. Ducturum per Regiones oppida Tartarorum Principem [note: Hae literae ruinae ipsius causa.] qualia ejus Tartaria nunquam viderit; Certam sibi Victoriam, et mi litibus praedam fore. Hae literae incautius custoditae, Hungariae Procerum manibus terebantur, et a Gabriele Bethleno, mira animorum alienatio sequuta est: Certe Georgius Setschius, Thomas Bosniacus, et Palfius, clam, multis instructi copiis, reconciliati Caesari, Gaborem, Turcica praesto lantem auxilia, gravibus affecêre damnis, Neusoloque submissos auxiliares intercepêre.

Sic ruentibus paulatim Bethleni rebus, ille quoque ante felix, dignus [note: Buquojus Hungariam recuperat.] totâ nunc Victoriâ, Buquojus visus est. Hic divisas Praesidiis, Bethleni copias, volens Hungaria semel, et in aeternum pellere, viginti quatuor millium exercitu, singula oppida aggressus est. Et primum quidem Posonium fuic, comilitonis sui Dampetrae Comitis ulturus interitum: sed illud, salutaribus usum consiliis, ultroneâ deditione gratiam quaerebat: et placuit facere, quia tam facile cessetat. Inde digressus,

S. Georgium, Possingam, Moderam, et alia loco, spoliata prius, igne delevit. Tirnaviam, Altenburgum, et totam fere Insulam occupavit. Schitnavia, post dierum aliquot reluctationem, et impetratam, non introducendi praesidii. gratiam, ad obsequium Imperatoris rediit.

Proficiscuntur interim, in auxilium Bethleni, sollicitata duodecim Tartarorum millia, et jam Germaniae [note: Tartaria Polonis caesi] stragem de longinquo minabantur: sed hoc Chotovitscius Polonorum Generalis, Caesarianos metu liberavic. Ille enim egregia octo millium insttucta acie, duode. cim millia fudit, et plerique trucidatis, reliquos in Poloniam captivos abduxit.

Et jam in arcto erat Bethlenica militia, quum Carolus Longovallius [note: Buquojus ad Neosolium cadit. 10. Iulii.] comes Buquojus, Hercules Belgicus, caesarianae militiae generalis, annos circiter quinquaginta natus, Neosolium obsidens, audacius in erumpentes provectus, sedecim acceptis vulneribus, et equo, cui insederat, trucidato, lancea confossus occubuit. Qutantus ô tum triumphus viri unius occafu intercidit! cum tumultuantes statim milites urbem defererent: cum insequentibus Hungaris, plerisque ex posteriori [note: Exercitus ejus fugit.] agmine trucidatis, triginta majora tormenta hostibus relinque rent: cum non in ipsis ad Guttam castris tuti ignobili fuga Pofonium currerent. Quanti unius belli Ducis virtus valeat insigne documentum.

Hac clade factum est, ut profligatum fere, in Hungariam bellum reverteretur. Bethlenus enim, conjunctis [note: Bethlenus perdita recuperat.] cum Jagerndorffio (qui ex Moravia ad eum accesserat) copiis, statim e suis, in quibus hucusque latuerat, angulis emersic, et recuperatis [note: Posonium frustra obsidet.] facile, ereptis a Buquojo urbibus, arcta denuo Posonium obsidione cinxit: Sed decem equitum turmis, et duabus pedicum legionibus, ex Moravia stratagemate urbemingressis, desperata expugnatione, obsidio soluta est.

Cum itaque Posonium non cessisset, in Moraviam declinavit: Sed nullo, in exhausta populationibus provincia, commeatu invento in Hungariam

regreditur. Ibi Jagerndorffensi se castris subducente, Bethlenus conscientiam suam, periuria, fraudes, dolos: Imperator Ferdinandus subditorum [note: Pacem cum Ferdinando facit.] et Hungariae desolationem miseratus, utrumque bellandi nausea subiit: Et pacem facile, utrisque sperantibus, erat invenire. Bethlenus Hungariâ cessit, diadema restituit, et regio titulo abstinere jussuc, [note: Quibus conditionibus. A. 1622.] libenter abstinuit. E contra Caesar, cum nullis provinciis Principis imperii, titulum Gabori conceissit. Sic Nicoleopoli conditionibus, quasi beneficiis certatum, et certâ stipulatâ pace, utrique fessa potius, Victricia arma posuere.

BELLUM MANSFELPICUM. et Brunsvvicense I.

Quis non peractum, fugâ Palatini, in imperio bellum diceret? atqui acrius multo ac vehementius, [note: Mansfeldius in Palatinatum.] Bohemici in cendii cineres recalêre. Et in Palatinatu quidem atrox, cum Ernesto Mansfeldio, bellum: quippe cumille Bohemia exclusus, scenicum tamen Bohemorum Regem tueretur, in Palatinatum superiorem descendit, ut aut quae restarent defen deret, aut perdita recuperaret. Et tantum negotii, quantum re integrâ, cum fracto Ducefuit. Ille velitationibus quibusdam [note: Multa recuperat.] secundis, octodecim millium exercitum comparat, et expugnatis passim oppidis, integris in cubuit ditionibus. Magnum, meo judicio, belli Ducem, nisi probatae militiae virturem, incendiis et rapinis corrupisset.

Igitur, ne latius serperet malum, placuit duobus, Tillio Bavaricorum, Baurio Herbipolensium copiarum ductoribus urgeretur. Hinc indignatus minaces scripsit Franconiae [note: Franconiae Duci minatur] Duci literas, et copias revocaret, jussit; nisi videre suam mallet ardere Franconiam: Sed intra constantiam optimi Principis minae fuerunt.

[note: Ad Weidhausium pugna. A. 1621. 16. Iul.] Ad Weidhausium primo acies concurrerunt, veruntamen aequo fere Marte, paulo tamen felicius Mansfeldio dimicante, cum Caesarianorum Ducum alter Baurius, fortiter pugnans, in acie cecidissiet.

Aliud altera deinde vice dubio [note: Alia pugna 1. Aug.] Marte praelium, cum magnus viginti quinque libraram globus ante ipsum, inter duos Vinarienses, Mansfeldium caderet, ut terra circa ipsos varie dispergetetur.

[note: Bauariae Dux in Mansfeldium.] ipse tandem Bavariae Dux, animadvertens potissimum Mansfeldio commeatum Amberga procurari, illac movit: ut quatenus virtute non poterat, fame comminueretur. Et jam occupatis vicinis oppidis, Ambergae imminebat, cum superior Palatinarus suimet Mansfeldii rapinis irritatus, Bavaro se sponte [note: Illum circumdat.] submisit. Hic Marisfeldius circumventum se videns, ur evaderet, Punicam fraudem commetus est. [note: Mansfeldius ad obsequium Caesaris redire se simulat: Caesaris hostem se declarat.] Summam pecuniae pactus, ad obedientiam se Caesaris rediturum simulavit: munitionibus ad Weidhaufium Bavaricis cessit, ex superiori, ad inferiorem Palatinatum descendit. Ubi periculum evaserat, fidem rupit, et e diametro fore se Caesari hostem aperte professus est. Et primum mox perfidiae munimentum Burgesellum fuit, quod oppidum occupatum, ingenti pecuniae summa multavit. Dideshemium, sex tormentis quassatum expugnavit. Luiterburgum, incolis metu dilapsis, libidini militum permisit, [note: Hagenoam occupat.] Flexo deinde Hagenoam agmine, extortis per fraudem prius centum imperialium millibus, ad suum illam coegit obsequium: Sed Alsaticis frustra tentatis Tabernis, ipsam late vastar Alsatiam.

[note: Palatinus ad illum venit.] Fredericus Palatinus, secundo illo Mansfeldii armorum strepitu expergefactus, dissimulata persona, per Gallias ad eum venit, multaignotus in itinere de se convitia compulsus audire. Mox praesentiam ejus Mansfeldius secundo praelio cohonestavic: in Palatinatum enim regressus, prope Wislochium castra Tillianis castris opposuit, et misso aliquo, ad provocandum hostem equitatu, cessit ex voto. Tilliani [note: Caesarianos caedit An. 1622. Mense Martio.] quippe, sugam simulantes, ad ipsa Mansfeldii castra sequebantur: his dispositis ad hoc tormentis, prospere jaculabatur. Orta mox ingens pugna, et trucidatis duobus Tillianorum millibus incautam eorum ferociam castigavic. Quatuor tormenta

bellica, multa, militaria signa praedae fuerunt, VVinshemium et Eppinga victoris sequebantur arbitrium.

Hanc suae cladis ignominiam, Tillius, capitali regesta clade, detersit. [note: Marchio Badensis, a Mansfeldio se separat.] Junxerat se Mansfeldio Marchio Badensis, et tradica filio repupublica, unum totus sequi Martem decreverat, et Wistochianae Victoriae particeps, suis a Mansfeldio sequestratis copiis, folus, solo exercitu, indivifae Victoriae gloriam sectabatur: sed in contrarium omnia cecidêre, et ejus temeritate factum, ut unus ad VVislochium vicisse Mansfeldius videretur.

Tillius Cordubensis Dynastae copiis confirmatus, Badensis consilio laerus, audacter in illum movit: nempe quemadmodum duobus non par; ita uno superior sibi videbatur, Badensis VVimpsenam inter et Hailbronnam, in aperto viridique campo, mox sanguine suorum purpurando, consederat. Tillius exploratis ejus castris, syluam collemque ad dexstram situm, quem negligere quidem Marchio non debuisset, occupavit.

[note: Praelium ad Heilbronnam.] Ipso statim sequentis diei auspicio, praelii paricer et victoriae auspicium fuit: Caesariani siquidem, Badensibus in patenti campo omnibus injuriis expositis proficuos semper, octo tormentis globos mittebant. Mox equitum praedium, usque, aequali damno: et cum ad meridiem. pugnaretur usque duabus horis, quasi de in dustria requies fuit.

Inde novo fervote, novo consilio, novis. etiam viribus dimicabatur: sed Caesariani, ut in sylvula refrigerio; ita in campo felicius, non lasso fervore pugnabant. Cessit ergo equitatus Marchiacus, et Heilbronna exclusus, confugere Garthacum compulsus est. Fortius tamen viduus. peditatus pugnabat, et totam belli molem solus sustinuit, solus in sylvam pepulit. Reversa tamen, nova Tillianorum ferocia, in campum pugna est, et quum aequo Marte dimicaretur, casus Bavaricis victoriam dedit.

Badensium quidam nitrato pulvere onusti currus, crebro tormentorum suorum fulmine, flammam

concepêre, et miserabilem Marchiacorum ad duo jugura stragem dedere: hinc confusio, mox mera caedes. Triginta octo tormenta metallina, [note: Badensis vincitur 27. Apr.] cum quinquaginta tribus morsariis metallinis, in manus venerunt. Centum viginti militaria signa ablata sunt. Quingenti curros omnimodis Spoliis pleni, cum ingenti pecuniae summa praedae fuerunt. Sex millia caesa, duo millia capta: adeoque haec tanta victoria fuit, ut secundum post Pragam numeraretur. Doctus hac sua clade Marchio. in aeternum armis et dubiis bellorum successibus valedixit.

Et jam indubie sua Caesaris erat Germania, cum gratiam precarentur Principes, et Mansfeldius desperaret, nisi summa a saeculo pestis, Batavorum emersa paludibus, immani strage Germaniam populata fuisset. Veruntamen hanc placuit veneficiis excitare, ne pacata Germania, ad primos suos concitatores, secundo Rheno, Bellum navigaret. Sec haec quoque, suis praeliorum ardoribus, tandem ab Imperatore consumpta est.

[note: Christianus Brunsvvicensis Imperium devastat] Christianus itaque, Ducum Brunsvvicensium prosapia oriundus, pseudo Halberstadiensis Episcopus Hollandorum maxime viribus suffultus, ex Hollandia erumpens, quodam deluvio scelerum VVestphaliam inundaba: nihil enim illius, praeter rapinas, caedes, stupra, incestus, sacrilegia egit exercitus, plane quasi, non cum Caesare, sed virtute bellum suscepisset. Ita hoc Lippa, Susatum; Paderborna, Brachelia, aliaque VVestphaliae oppida subacta testabuntur. Tunc illae, toto urbe execrandae, pecuniarum extorsiones, sacerdotum mutilationes, et conflatis in nummos Sanctorum statuis, insolentes inscriptiones. [note: Gotts Freunde Pfaffen Feind] Christianus Brunsvvicensis, amicus Dei, sacerdotum hostis. Cum hi sacrificiis Numen adorarent, immanibus ille sacrilegiis prosanaret, sceleratus tamen homo, ut amicum se Deo faceret, inimicos Deo dixit.

Erat itaque libidine sua jam debellatus exeteitus, et a generoso Comite Iacobo Anhaldino paulatim

atterebatur: donec ad suam ipsius ruinam, Palatinatum versus [note: In Palatinatum proficiscitur.] proficisceretur. Ibi illum Tillius, Corduba et Anhaldinus conjuncti, jungente ponte occuparum, undique invadunt, tormentisque vacuum in fugam propellunt.

[note: Ad Moenum coeditur 2. Iul.] Brunsvvicensis ut scelerum alias, jam fuga Princeps, primus ad flumen: dumque, Ducem ponte transeuntem effusius sequuntur milites, disruptis ordinibus, tanto impetu festinantiter; ut, scisso ponte, sceleratorum millia vorticibus amnis absorberentur. Reliquae cohortes desertae, gladiis, glandibusque Caesarianorum conficiebantur; usque dum ad Benshemium Mansfeldio conjunctae, ejus cauta fortitudine, quasi clypeo tegerentur.

[note: Occisorum numerus] Ad quatuor millia caesa, plura Moeno mersa fuere. Aque haec prima de sacrilegis ulcio. Igitur Palatinus belli sumptibus impar, hisque exercitibus victoriam desperans, fretus compositione Bruxellensi, (quae tum agitabatnr a Iohanne Digbio, soceri sui, Magnae Britanniae Regis legato) exauthoravit, id Postulantes excrcitus.

Omnes ergo, Germania de ducunt [note: Fredericus Palatinus Germaniam deserit.] copias, et relicto Sedani Palatino, ab Hollandis militiae sacramemo obstricti, Brabantiam versus caute progrediuntur: Coiduba et Anhaldino, modo a latere, modo a tergo, modo a fronte urgentibus; donec ad Fleurium tandem, non procul Bruxeliis, ventum est. Ibi [note: Mansfeldius et Brunsvvicensis in Brabantia caeduntur. 20. Au-] pugnam offerentibus Brunsvviccnsi et Mansfeldio Ducibus, ipsa illa die, concessa est. Ordinibus itaque instructis fortiter acies concurrere, et in summas Hispani redacti augustias, Isenburgica et Embdana legione eriguntur, recuperatisque, per Gaucherium, amissis cuiribus et tormetuis, multa in potestatem signa venerunt.

Cecidere, praeter Ducem quendam [note: Caesorum numerus.] Vinariensem, Comicem Turrensem, et unum e Reingraviis, ad quatuor millia. Mansfeldius insuper cisiam suam, Brunsvvicensis brachium amisit. Comes Stirumensis captus est: adeoque accisis, copiis, rupto vi aditu, Bredam peruenere; ut, cum ante conflictnm viginti,

jam non, nisi octo millia numerarentur. Quibus dum Batavi ad Berg-op-somae obsidionem soluendam utuntur, viduus interim omni exercitu Palacinatus Tillio cessit, Heidelberga, nequicquam generoso defensa, vi expugnatur. Manhemium [note: Totus palatinatus occupatur.] aequis conditionibus transigit. Franckenthalium Isabellae, agente Iacobo Rege, velut sequestro tradirum. Sic exactis Germania hostibus, Germaniae vindicata libertas.

BELLUM MANSFELDICUM Et BRUNSVVICENSE II.

POst primum bellum Mansfeldicum et Brunsvviceuse, Vix duorum mensium requies: ecce alterum bellum, minus quidem spacio, sed adeo cladium et vastatione provinciarum terribile; ut si aequis caculis regionibus illata damna meriamur, amplius quam sub Attila suo Hunnos revixisse diceremus.

soluerant Berg-op-somae obsidionem Batavi, et accitas in subsidium, [note: Mansfeldius et brunsvvicensis in Imperium revertuntur.] Harpyas, provineiis suis noxias, variis delinimentis e suis finibus exigebant, et instructas novis viribus, in Imperium rursus emittebant. Mox illae Neukirchio, Ratsfeldio, Statloo, Melino, aliisque horribilem in modum direptis et expilatis oppidis, Tartaricum in morem, variis bellorum cicatricibus foedam non ita pridem a se VVestphaliam, ad extremum deformarunt.

Inde, ut latius vagarencur, destinatas Praedae terras diviserunt. Et Mansfeldius quidem, intactam hactenus orientalem. Frisiam, ut Campaniam [note: Mansfeldius orientalem Frisiam misere affligit.] quandam, millies Annibale saevior, ingressus est, et inaudita, ab ullo exercitu, licentia diffluens, immania auribus scelera perpetrabat. Meppena mirum in modum munita, asylum, compendio quodam flagitiorum, facta est. Cloppenburgo. VVilshusio, et aliis quibusdam, spectantibus ad Electoiem Coloniensem reditibus, homo profanus, et exitio Germaniae natus, manus iniecit. Exactiones subditis intolerabiles imperavit,

Sed quid in infimam plebem, levissimo [note: Oldenburgensem Comitem exhaurit.] ictui obnoxiam, non auderet, qui sublimem Principum virorum authoritatem violate non erubuit? puder dicere. Comiti Oldenburgensi indignis modis, cenrum Imperialium millia extorsit.

In libidinem tandem declinavere [note: Libidine diffluit.] rapinae. Fornicatio publice permittebatur: quinimo matres et filiae, in mutuo alterae alterarum aspectu, vah bestias! constupratae. Et totus tandem Mansfeldius in monstrum illud, ut mente et animo, degeneravit: adeo, ut suis ad extremum flagitiis non armorum viribus consumeretur.

Brunfvvicensis ad Visurgim pari [note: Brunsvvicensis ad Visurgim varia occupat.] immania, paulo tamen fortius flexit agmen. Hoxerensem. Hammeleensem et Rentelensem, civitates, fortissimis praesidiis munivit. Vechtiam per Comitem Stirumensem, trucidatis Hispanorum octingentis militibus, intercepit. Quacunque autem gradiebatur, summae tyrannidis et licentiae yestigia apparebant. Attamen cum non ille tantum, [note: Pravi militiae mores] sed Cosacci quoque; a Caesare missi, nimia crudelitate saevirent, contumeliis militum omnis efferabatur Germania, non tamen omnis potens resistêre.

[note: Saxoniae inferioris circulus militem scribit. A. 1913.] Quia autem hi militiae mores, Septentrionem versus, invalescere magis velle videbantur, Saxonicus inferior circulus, assentiente Caesare, milirem scripsit, ab exterorum injuriis se defensurus. Sed belli et ruinae metu, in bellum fere et ruinam inciderat, dum juratum et Caesari hostem Christianum Brunsvvicensem, incautius legit in suum Generalem hunc enim debellandum Tillius susceperat.

Cum igituc compositionis spes nulla superesset, mutata repente sententia, eundem Saxoniae inferioris Principes, circuli sui finibus excedere compulerunt.

Mox transgresos Visurgim, comburentes omnia Brunsvvigianos, insequitur cum Anhaldino Tillius, eotumque extrema agmina prope Stadtloam, in ericeto Duventica, invadit: et occultata vicinis in paludibus

et arbustis, quam Lingenses Grollanique submiserant, forti manu commisso certamine, undique circumfulae Brunsvvici cohorces sternuntur: numcrosusque triginta millium exercitus (quis credat) a [note: Brunsvvicensis ad Stadtlaam caeditur 6. Aug.] quinque millibus ad satictatem caeditur, donec, misericordia tacti Duces dicerent, instar Annibalis, militi suo: parceferro. Quinque millia occisa, sex millia capta; adeoque major captivorum, quam capientium numerus fuit. Inter illos autem, Guilielmus Dux Saxo-Vinariensis, [note: Caesorum et captivorum numerus.] Fredericus Dux Saxo Al-tenburgicus, Comes Isenburgicus, Hermannus Fraencus Generalis Commissarius, Iohannes Philippus Comes Rheni, Comes Lovenstenius, Comes VVitgenstenius, Comes Schlickensis, cum multis aliis tribunis, equitumque Magistris. Septuaginta quinqueablata vexilla, vexillationes octodecim, tormenta duodecim maxima ab Hollandis (utnotae, characteresque indicabant) subministrata: quatuor alia minora, tria morsatia. Adeoque, inter tantam exercitum ac nullum, vix dies inteifuic. Christianus ipse Brunsvvicus cum nonnullis equitum turmis, et vulnerato juniore Turrensi Comite, Brefortam aegre peruenit, Inde Embricam et Arnhemium porro progressus, suos ex pugna profugos praestolabatur, et ad duodecim millia brevireveisa.

Veruntamen, succollantibus ea Batavortum ordinibus, sex selectorum millia Duci attribuerunt: Egregii nimirum pacificatores orbis Germanici, quibus volupe atque e re committere inter sese Principes cum Caesare, eoque pacto et Caesarem et Hispanum intestinis destinere bellis.

Mansfeldici, intellecta clade, ne subito opprimerentur, Meppenam [note: Mansfeldici Meppe nam deserunt.] deseruerunt, et in Frisiam ad suumse recepere Mansfeldium, quem diutius incubantem illa Provincia perpesta est. Donec tandem Anthonius Guntherus Comes Oldenburgicus exoravit Caesarem, ut data exitialibus Harpyis venia, sacramento soluerentur.

Westphaliam: si qnid nempe Brunsvvicensis reliquisset, scrutatturi. Sed hos etiam, Frisoytam oppidum [note: Ad Frisoytam caeduntur. 26. Dec.] oppugnantes, a tergo Caesariani invadunt: et circumventa ab Ervvitto sacra capita quindecim multantur vexillis, Limbacus cum plerisque centurionibus in manus venita. Reliquae suis rapinis multilatae copiae, latrociniis evanuerunt. Mansfeldius. ipse, paucis comitatus, in Hollandiam fugit: adeoque multas, hac expeditione, e Germania clades et infamias, nullas sacrilegi victorias reportatum.

BELLUM TRANSYLVANICUM SECUNDUM.

Dum alii aliique Duces Bohemici belli sequuntur ruinam, Transylvania se rursus erexit. Bethlenus nobilissimo Hungariae Regno quodammodo inescatus, non jam quasi alienum, sed quia amiserat, quasi captum belli jure reperebat. Igitur ut exrincta parum fideliter incendia majore flamma reviviscunt; ita ille de integro auctis majoram in modum copiis, tota denique Transylvaniae suae mole in [note: bethlesnus in hungarian, redit.] Hungariam rursus, terra fluminibusque veniebat. Non aliud formidolosius fama bellum: quippe cum a lagerndorffo et Seniore Turrensi Bethlenus ineitatus, per Seniorem Turrensem universum in arma, Turcarum imperium sollicitaretur.

Sed cum jurisiurandi tenaciorem Turcam invenisset, ad artes conversus, fingit ad Hungariae status literas, quasi ab Imperatore Romano scriptas: Veluti victo Palatino et Palatini Ducibus, in Graeciam, Valachiam, Bosniam, arma translaturus, et si cederet, ipsa Thraciae [note: Fuco Turcam in suas partes trabit.] Turcicique Imperii metropoli, Byzantio Sultanum pulsurus. Has a se fictas, ut interceptas quasi literas, Sultano mittit, et locum (crebris Victoriarum Ferdinandi nuntiis accensa invidia) fucus invenit. Praesertim cum per Seniorem Turrensem Comitem, supremi Bassae, multis imperialium millibus, Conitantinopoli favor emeretur, et quadraginta

Expugnatur hisce et timoris et lenocinii arietibus, paci alias quam bello aptior, Mustaphas. Missa [note: A turca octogita millia Turcarum impetrat.] itaque octoginta Turcarum et Tartarorum millia, et his quoque Hungariam, inde afflictam toties Moraviam inundabat: caedibusque omnia, rapinis, et Christian orum, in miseram servitutem, abductionibus, miscebantur.

Inclinavit haec plurium animos calamitas: eorum maxime, qui impiissimo Christianae religionis desertori Comiti Seniori Turrensi, ac Marchioni Iagerndorffio non dispari, vilistimis Turcarum mancipiis ad haeserant, olim libertatis Calvinisticae sitientissimi.

Succurrit tamen surgenti malo, [note: Caesariani resistunt.] tectus illi orae defendendae, Caesarianus exercitus stititque ruentes in extremam perniciem rebelles, malorumque suorum, suavis imperii Calvinistici fascino, ignaros.

Sed hoc in malorum compendio, breve solatium: hostes enim multitudine abundantes, univerfum cum Duce suo Comite de Monte nigro, cingunt et circum vallant Caesarianum [note: circumvallantur. an. 1623.] exercitum, et praecisa omni, subministrandi commeatus, facultate, magna sequuta penuria est. Mox fames, et mactatis centenis aliquod equis, equina caro taxata pecunia. Sed corpora, non virtus [note: Bethlenus cum hungaria Palatino inducias facit.] premebatur; adeoque ab enecto fame milite, ultro pugna postulabatur. Generositas pro victoria fuit: quippe Bethleni, animositate Caesarianorum, expugnato animo, ipse de ea desperavit. Hinc ad Kalendas usque Ianuarias, cum Palatino Hungariae, inducias pepegit: Ut sine [note: Has caesar non habet ratas.] lytro captivos dimitteret. et militem ab exercitu Caesaris vallato, abduceret.

Pactis non assensit Caesar, quippe qui alium, ex Bohemia, Silesia, Austria, Bavaria, quadraginta millium [note: Bethlenus iniquis conditionibus pacem caesari offert.] exercitum, exspectaret. Cum tantis Germanorum viribus eorum saepe virtutem expertus, imparem se fore Bethlenus videret: pacem quidem, sed iniquam, Caesari Transylvanus praescripsit. Dari sibi principatus in Silesia duos, Oppelensem et

Ratiboriensem, postulavit Hungariae, urbibus, a montibus Transylvaniam usque cederet Imperator, injunxit. Omnes belli sumptus Caesar resarciret, voluit. Proregem se, seu Palatinum Hungariae Ferdinandus faceret, jussit. Et cautionem seu hypothecam, pro conservando foedere, sufficientem statueret, imperavit.

Quae hominis temeritas! Qui has Imperatori quasi victo, belli leges praescriberet! sed animose, pro dignicate, Caesar: et praescriptis aliis pacis legibus, lacessitam Caesaream [note: caesar Bethleno conditiones praescribit.] Majestatem vindicavit. Nempe, captivos Christianos Gabor libertati redderet: rebellionis Duces ac stracegos, ut Iagerndorsfium, Turrensem, et Dominum Lumpenburgium, sibi traderet, illatam, suo Hungariae regno, cladem resarciret: tota Hungaria cederet, nec de caetero suos affligeret sub ditos, foititer imperavit: nisi faceret, adacturumse, [note: Bethlenus Hungariam vaster] ac sedibus pulsurum.

Irritatus tam insperato responso barbarus, dimissis ad rapinam legionibus, omnem late vastavit Hungariam. pagos ussit, oppida, diripuit, Christianos ad mancipia praeparavit.

Pupugit Fortunam facinus, et scelerum ultionem commovit, Nec, volentem ulcisci, quem facere poterat. occasio defuit. Legiones enim praeda graves, dum Christianorum millia, quasi pecorum greges, Turciam versus ad servitutem pellunt, hocipsum fecit exitio esse, et Esterhasio Comiti, occupatos invadere, [note: Ejus legiones caeduntur. 2. Novem.] copiam fecit. Necille cunctatus, in districtos ad Neutram fortiter invectus, insigni eos strage multavit. Postridie cum dissipatae coissent copiae, praelio et fugae, prae parabantur. Siquidem injecto Neutrae ponte, fugae iter ante pugnam respiciebant. Sed et hunc in authorum suorum damnum Fortuna vertit: Caesarianos quippe, insciis Transylvanis, injectis flammis, pontem magna sui parte multilare, permisit. Tum instructis aciebus pugnatur acriter, fortius tamen, a feroce praecedentis diei victoria Caesariano milite. Et jam magnam idem, utrisquespem, pons faciebat: Transylvanis

fugae, Caesarianis victoriae: quae tamen illos fefellit, hos fideliter juvit et erexit. Dum enim urgent Caesariani praelium, ad multilatum retro pontem Transylvani cedunt. [note: Iterum caeduntur] Mox, misso pudore, certatim fugiuut: dumque priores ad pontis semiusti finis consistunt, a posterioribus ad pontem, ad lapsum, ad aquas premebantur. Hinc a tergo caedes, a fronte submorsio, et ineffabilis quaedam confusio. Quinam enim ille horror, cum eodem tempore viris et fluctibus, aquis et armis hostes raperentur? Sed ita inter eorum scelera et Fortunam convenerat; ut qui variis modis peccaverant, non uno perirent.

Tertio die ancisarum copiarum [note: Omnino delentur] reliquiae, palabundae Ovariensem arcem praetetgrediuntur, et dum ab hoste caedibus fatigato securitatem spondent: tum ab Esterhasio Comite, aliunde submisso milite trucidantur, tum in insidias a perfecto Strigoniensi paratas pelluntur; ut e tantis copiis non unus evaserit. Atqui si quis trium dierum momenta consideret, primo commissum est praelium, profligagatum secundo, tertio vero omnino consummatum.

Quae juta Bethleni! illam suo circumscribi corpore et animo non sustinuit, sed eandem in sui ludibrium [note: Bethlenus indigna. tur.] hosti patefecit. Scriptis siquidem minaeibus ad Esterhasium Comitem literis, risum meruit, plausum causavit. Quid enim esse poterat Caesariano militi magis volupe, quam minis hostium suam quasi virtutem commendari, cladem agnoscere, dolorem aperire? Itaque ille Bethleni indignatione, tanquam [note: Damnum patitur.] victi confessione, animatus, fusis quibusdam copiis, centenos aliquot currus annona, suppellectile, pecunia onustos intercepit; ut, si posset iram hominis ad insaniam tranferret.

Etille quidem, suis irritatus cladibus, in furias omnino exarsit. Rapinis, flammis. Christianorum in miseram servitutem ab ductionibus, omnia miscens, vbique barbara manu, barbare grassabatur: mactatisque, [note: Tirnam expugnat.] pecorum in morem, Tiefenbachii copiis, Tyrnam expugnavit:

in victos adeo crudeliter grassatus; ut totus in Turcam et animo, et corpore, et more degeneraret. Inde in Moraviam sacrilegum [note: In moraviam ruit.] flexit agmen, et occupatis quibusdam oppidis, plures homines, ut pecora lupus, in lanienam rapuit. Iterum ergo Fortunam ussit, et dignus, ut antea. cladefuit: quam ille, qua minime sperabat, parte sensit. Quid enim, volentem Fortunam casu falleret? Ipsa securitatis auxilia in metum transtulit.

Miserat ad Ottomannum Ferdinandus [note: Impostura Bethleni detegitur] Imperator legatum: qui, ut dolum Bethleni sensit, sactas et fictas a Gabore literas ostendit, imposturam et impostorem variis rationibus demonstravit. Flexit suo robore veritas Ottomanum, et missa [note: Turca copias revocat.] Bethleno anxilia, intenratione ensis Turcici, revocavit, itaque cum Caesare foedera in plures annos prorogavit.

[note: Bethlenus pacem impetrat. A. 1624. 8. Maii.] Quid post Turcam Gabot? maximis viduatus copiis ut se sibi redditum videt, pacem rursus, (prima occasione rumpendam) postulavit: nec, taedio belli, abnuit Imperator. Itaque Bethlenus nihil aliud hac rebellione profecit, quam ut Hungariâ, et Principis Hungariae titulo multaretur, captivos insuper et ablata reddêre jussus. Adeoque ut Turcarum auxiliis formidabilem, ita eorum revocatione contemptibilem, una eademque fortuna Bethlenum fecit. Non oppressit tamen autsuitulit, ut alteri bello reservaret.

BELLUM MANSPELDICUM ET BRUNSVVICENSE TERTIUM.

IRritati suis, secundo suo bello cladibus Mansfeldius et Brunsvvicensis, ut alias, in amicum, hostium Caesaris, Portum Hollandiam se receperant. Et mox novis Batavicorum fluctuum procellis jactati, in Angliam, Franciam, aliasque provincias appulerunt, Ferdinando Imperatori hostem toto orbe quaerentes.

Et facile, aliis damno, aliis invidia rumpentibus erat invenire. Itaque Mansfeldius exercitus Generalis, [note: Mansfeldius et brunsvvicensis exercitum impetrant.] multis Anglorum peditum millibus: et Christianus Brunsvvicensis Generalis equitum Magister, frequentibus Gallorum turmis, ex Anglia et Gallia, uno proposito, in unam Hollandiam navigabant.

Mox inassuetis mari magna lues. Ergo ut homines terrae et valetudini suae restituerentur, ex humidioribus vicino mari provinciis, per Sicambros in Cliviam Romaui Imperii Provinciam, illo, ut videbatur, exercitu et lue digniorem ducebantur. Nempe satius erat, ut cum Imperator [note: Prope Vesaliam castra muniunt.] nondum posset, licet incorporata, Imperii tamen terra cladem acciperet. Itaque Resam inter et Vesaliam, loco amoenissimo, castra muniunt. Inde hostiles in agrum Coloniensem eruptiones. Et ea [note: Colonienses infestant. A. 1625. 10. Iun.] rursus ipsisque solita barbarie saevitum; ut de praeeminentia Mansfeldius et Brunsvvicensis certare viderentur. Sed hanc tandam, dubio procul, Hic obtinuit, ad compendiuin flagitiorum stratagemate usus Assumptis siquidem sexcentis peditibus, et quatuor equitum signis, beneficio noctis, ad nihil tale metuentem Ordingam, [note: Brunsvvicensis Ordingam eripit.] dioecesis Coloniensis oppidum, profectus est. Vigiles fefellit, oppidulum intercepit. Mox itur ad spolia, rapinas, caedes, et stupra. Nec ulla relicta est aut muher. aut inuiolata virgo, nisi quam spelunca, vel casus aliquis, oculis subduxisset: fortunis omnibus exutorum civium nuda tandem corpora taxata lytro.

Aderat licentiae poena, et cum Hollandorum praesidiis, quasi clypeo tegerentur, sine hoste tamen patiebantur hostilia. Illas ipsas suas rapinas, quasi aureum Erydis pomum, inter illos discordia jecit: et mox, cum nihil in exhausta Regione quod raperent superesset, sua invicem spolia rapuerunt. Ne quid vero ad ludibrium deesset: Vivat [note: Exercitus eorum consumitur.] Mansfeldius: Vivat Brunsvvicensis, ut hostiles voces invicem excipiebantur. Addita confusioni penuria, penuriae morbi, mortes, et fuga: sic ut ille quindecim millium exercitus, suis fere malis consumeretur. [correction of the transcriber; in the print consumeretur]

Tandem reliquia: navibus impositae, [note: In Daniam navigant.] varie tempestatibus castigatae, in Daniam appulerunt, et cum eis in Septentrionem navigavit bellum.

CORONATIO FERDINANDI, Tertii in REGEM HUNGARIAE.

INvictissimus Imperator Ferdenandus [note: Ferdinando. Tertio Hungariaregnum offertur.] Secundus, cum, quas expertus erat turbas, difficultates, subditorumque ruinas, provide praecavere optaret, et haeredem ex utero videre Regem, huic proposito ejus non parum fortuna favit, ipsis, Oedenburgi in Comitiis, regni ordinibus ultro Hungariae regnum offerentibus. Praesertim cum, imminenti saepius Hungariae Gabriele Bethleno: praesidio quodam indigerent: quod habere videbantur, fi Regem in regno, Caesaris filium in gremio alerent.

Itaque ab Esterhasio regni Palatino Posonio corona rheda advecta, et quidquid necessarium videbatur Vienna allatum est, et in praesentia Imperatoris et Imperatricis, sub sacro missae officio, ab Archiepiscopo Granensi in Regem unctus fuit. Post regalibus Sancti Stephani vestimentis indutus ab eodem Sancti Stephani acinace accinctus [note: In Regem coronatur. An. 1625. 18. Dece.] est.

Tum Esterhasius Palatinus, Corona manibus elevata, ab universis regni ordinibus, vellent ne adhuc et peterent, praesentem Ferdinandum, invictissimi Ferdinandi Secundi filium, in Ferdinandum Tertium Humgariae Regem coronari, proposuit. Omnibus elata voce affirman tibus, Palatinus sacro capiti, a quadraginta sex gestatam Regibus, coronam imposuit. Coronatione peracta Archiepiscopus Granensis Sceptrum, pomumque regni porrexit. Atque haec ea pompa et magnificentia gesta sunt, quantam regius ille actus requirere videbatur.

Ita in Ferdinandum Tertium, cui sacratissimus Imperator incumbere dudum caeperat, onus regni reclinavit: Adolescentem animo alacrem, ingenio potentem, frugalitatis

continentiaeque, in illis aut annis aut opibus, non mediocriter admirandae, et ut postera fortitudo docuit, patientem laboris, voluptatibus alienum, quantumque impoponere illi probus parens, et (ut ita dicam) inaedificare voluisset laturum; ut qui legerat, nulli cessura ponderi fundamenta: quae diu stare: nunquam subrui, Deus caelitesque faciant.

EVERHAR. WASSENBERCII Embricensis. COMMENTARIORVM de Bello, Inter invictissimos Imperatores FERDINANDOS II. et III. et eorum hostes, gesto. PARS SECUNDA.

Bellum DANICUM.

BEllum Danicum unum quidem titulo, sed victoria multiplex. Hocenim Magdeburgenses, Brunsvvicenses, Bremenses, Lunaeburgenses, Megapolitanos

Holsatos, Danos, totam denique Cimbricam Chersonesum, una veluti ruina patiter involuit.

Causa tam lati belli prope erubescenda, et unde minime putabatur, tantum exarsit feralis belli incendium. Quippe cum Ernestus Mansfeldius et Christianus Brunsvvicensis, a capite ad calem totam popularentur Westphaliam, Iohannem Jacobum Comitem Aniholdinum et Iohannem Tzerclasium Tillium, binos, cum suis copiis Caesaris Generales eo attraxerant: et cum summis utrinque viribus certaretur, una ab omnibus [note: Saxoniae Inferioris circulus Dania Regem Generalem legit. A. 1622.] Westphalia misere lacerabatur. Atqui ne inferioris Saxoniae circulus vicino quasi incendio corriperetur, assentiente Caesare, militem scripserac: Conaturus nempe, lecto in Generalem Christiano Quarto Daniae Rege, ne quidrespublica damni pateretur.

Pioba causa, nisi illam pravis quibusdam consiliis, aliqui corrupissent. Frederici Palatini ejectiomultos male habebat Principes: praesettim cujus e re maxime erat, Socerum Iacobium Sextum Magnae Britanniae Regem. Sed hic pacificus omnino Princeps conditionibus potius, quam armis restitutionem urgebat: immo unicum Regnorum suorum haeredem filium, Carolum VValliae Ducem, in ipsam usque Hispaniam misit, matrimonium filii cum Regis illius sorore Maria obtulit, et magnam Catholicis in Anglia libertatem promisit: dummodo Palatini ratio habererur; et restitutionem ejus procuratet. Sed nescio quid inchoatum prope matrimonii vinculum soluerit. Tanto cerre odio exarsere in invicem repente Reges, ut Brittannus, misso in Galliam filio, Christianissimi [note: Anglia Rex cum Gallia Rege foedes init.] Regis Ludovici Decimi Tertii sororem Henricam Mariam ei impetraverit, et rupta cum Hispano pace, novo cum Gallis matrimonio, novis foedetibus jungeretur.

Et quoniain restitutionem Palatini pacis legibus desperabant: armis procurandam censuerunt. Hoc autem cum melius et opportune, magis, quam per latatera Dani Regis

(nempe qui paratum, titulo defendendi circuli, exercitum minori suspitione aleret) fieri non posset, legaros mittunt. Anglia centena quadraginta Ioachimicorum millia, Francia centena coronatorum, cum multis bellatorum millibus pollicebatur. Insuper unitae Belgarum provinciae naves, copias, et suas ulrro offerentes opes, nova subjecta quasi face accendebant animum.

Haec tanta promissa, hae oblatae [note: Regem Dania ad bellum commovent.] vires, haec verborum lenocinia, pronum jam ante ad ista, totum in bella rapuere Regem. Cumque bellorum sumprus et onera, insuper Caesaris et fortunarum suarum vires, jugi calculo dispunxisset, ut in extremos sumptus paratus esset, suus in belli societatem circulus necessarius videbatur: sed fuco opus erat ut pelliceretur, et faciliores fore ipsi Principes, quam circuli ordines [note: Daniae Regis foedus cum Saxonici Circuli] appatebat.

Igitur Lavenburgi conventus indictus, et novo foedere juncti, Rex Daniae, Administrator Magdeburgicus, Praesul Bremensis, Dux Brunsvvicus, Megapolitani et Holsatus Duces: et dudum ad circuli Saxonici [note: Principibus. A. 1625. 25. Mar.] defensionem conscriptas copias, augendas esse decernunt. Mox ubique novi delectus, qui suspecti non vane Caesari, monitoriales saepe [note: Caesar frustra ad pacem hortatur.] literas extorsere. Sed illi literis ad ludibrium, delectibus ad bellum abutebantur.

Apropinquo omnia melius speculabatur Tillius, et scrutatus cuncta eorum consilia, quae ad illam [note: Tillius arma parat.] belli molem non sustinendam tantum, sed submovendam quoque oportuna judicabat, non intermisit. At quia mutuo metu tenebantur integro [note: Dani Regis ad Tillium legati.] adhuc quadrimestri certatum literis. Donec jam bellare volentibus mitterentur, qui Regis nomine, Sicana illi oppignorata praefectuta, etiam de Caesaris, ut aiebant, voluntate, Tillio jussere, demigraret. Insolentius [note: Caesarianorum responsum.] a Caesarianis centurionibus responsum est: haud volare in aere milites posse, locum iis in terra dandum. Id teli instar regium perculi pectus, et statim Hameleam usque ad Visurgim viginti quinque millium exercitum prodaxit. oppida finesque munivit: in omnem occasionem,

[note: VVallenstenius ad Tillium proficiscitur.] Protestabatur tamen adhuc adversus Caesarem, se nihil moliri. Sed illa Imperacori larva videbatur, quo suis magis obnoxium armis, Imperium inveniret, Igitur exercitus alius, Dux alius, Albettus VVallenstenius missus a Caesare, in subsidium Tillio veniebat.

Et jam erant manifesti cruentique belli non manifesta minus cruentaque [note: Progidia Belli Danici] prodigia. Vidimus aquas cruore congelatas, e trabibus distillantes sanguinis guttas. Panes quorundam, mensae, ocreae, sanguinem sudabant. Visae in arboribus natae fruges, quasi hominum ingemiscens nequitia, indigna iis terra foret. Et quid evidentius? visi in aere confligentes exercitus: mox in terra conflictus.

[note: Belli initium. 10. Iul]. Dani ad Huxariam munitionem struxerant, hanc suis importunam cervicibus, ut quoddam jugum, Tilliani, aversantur. Insurgunt itaque, Imperium faciunt, praeliantur, expugnant.

Hoc belli initium, et quem porro finem habicurum esset, quasi de industria, [note: Regis Daniae casus. 20. Iul.] dustia, antequam finiretur, Fortuna paterfecit. Sub crepusculum vespertinum cutiose Rex Hameleenses lustrabat exeubias, et esse crepidines rei tormentariae a asservandae, sub vallonescius, secure equitabat: Sed patum folidi asseres equitantem Regem non ferebant, ruptisque tabulis decussus equus, praecipitem secum Regem viginti novem pedum spatio, in subjectam fossam rapit. Rex post duas demum horas compertus est vivere, toto tamen triduo inter morientes fuit.

Quid aliud hic casus Regis, quam (instar illius flamminii adverlus Annibalem ad Thrasymenum) praecipitis illius ruinae praeludium? immo ille, quasi prima de Rege Victoria, casus fuit. Quippe consternatus [note: Verdam retrocedit.] cum eo exercitus, ingens terrarum spatium brevi emetitus, Verdam usque cessit. Et quid aliud victus potetat? omnem retro Provinciam subigendam bosti reliquit. Nec aliter hic accepit. et veluti victo, ferociter instans, totis in Brunsvvicensem Ducatum agminibus irrupir,

oppida, arces, munimenta sui juris [note: Caesariani varia loca expugnant.] fecit: Hameliam, Holsmundam, Mundam occupavit, et totum illum, brevi tempore tractum, ad suum coegit obsequium. Inde Petershagam progressus totum fere Visurgim suaa fecit potestatis.

[note: Rusticos coedunt.] At cum affligerentur nonnihil, armis induuntur rustici, et plus ab his, quam Dano milite periculi. Sed illi multitudine pessundati: et qui amplius, quam pro conditione pugnaverant, pro sua sunt conditione [note: Stotzenaviam occupant.] puniti. Stolzenavia ultro cum arce in partes ejus transivit, et quasi blandiens ingentem annonae, bellicorumque apparatuum vim victori tradidit. Bonum Fortunae cursum [note: Tillius Nienburgum obsidet.] porro sequi volens Tillius Nienburgum urbem corona cinxit: Sed hic nonnihil ausa adversus Ducem fortuna fuit. Regiis enim commeatum importare, Tillianis contra prohibere volentibus, ingens, praelio [note: Dammum patitur.] proprior, velitatio. Deterius paululum a Caesarianis pugnatum, cum et a fronte, et a tergo crebris tormentorum tornitruis, et praesidio urgerentur. Urbs tamen com meatu non obsidione levata.

Crevit hoc successu Regius animus, solumque, sub praefecto suo [note: Iterum â praesidiariis.] Limbachio, praesidium, et erruptione ausum fuit. Et quod mire feliciter cessit, multis inopinato oppressis, duos secum in urbem supremos legatos, Guardam et Grottum abduxerunt. [note: Dux quidam Vinariensis frustra commeatum inferre nititur.]

Infelicius Dux quidam Vinariensis, is iterato commeatum in urbem invehere conatus, et exceptus fortiter, et vulnere perstrictus retrocessit, caesorum fere numerum aequante fortuna. Sic ad unum oppidum brevi tempore, quatuor millia utrinque cecidere.

[note: Tillius obsidionem deserit.] Cum lentam ergo et laboriosam sore obsidionem Tillius videret, in aliud tempus distulit, et Calenbergam conversus, obuia duo desultoriorum equitum (Dragonum vulgo) [note: Danos cadit Calenbrgam occupat.] millia internecione delevit, et Calenberga jugum admisit.

Et jam victoriae Cae saris multis exercitibus urgebantur: alia enim parte Dux Fridtlandus Halbersta diensem dioecesim totam subjugavit, ipsa metropoli valido munita

[note: Fridtlandus Halberstadiensem dioe cesin subjugat] praesidio. Hallae acceptus totum illum Episcopatum subjecit. Magdeburgicam quoque respiciens ditionem, ipsa rebelli urbe, militem in illius terram infudit, oportuna loca occupavit, et non levi illato damno, Anholdinum Principatum [note: Multa alia loca sui juris facit.] ingressus, Dessaviam inprimis munivir. Ducesque ambo fluminibus incumbentes, Visurgim ille, alter Albim sui juris facere aemulabantur.

[note: Magni consilii fluvios venditare] Magni quippe consilii animadversum est, primis bellorum motibus fluvios vendicare, ut separatis invicem provinciis, hostes indagine cincti, et quasi in arido consistentes, una victi pugna, integris Regionibus excruciantur. Insuper victores pronis armis, pronis aquis. annona, milite, commeatu currant, et vehementium instar fluctuum ruptis vallis et aggeribus, obstantia quaeque rapiant; adeo ut, quae supra enimebant. humiliata, profundum mersa, nulluni sui vestigium, postexitati monumentum. indulgeant.

Hucusque occupationibus urbium, aut excussionibus certatum cum de summa rei, pugna caveretur.

Insigne interim quoddam Tillii stratagema. Prope juncta ad Hannobriam erant castra: animadvertens ergo Tillius faciliorem in eam Danicorum. castrorum partem, qua Fredericus Saxo-Altenburgius, Obertrautius, et Iacobus Ufeldius junior diversabantur, irruptionem, unoque tantum Leni fluvii ponte, reliquo exercitui unitam, assumtis quatuor expeditiorum militum millibus, subito pontem occupavit, sufficientique praesidio munito, rejoctis in subsidium venientibus copiis tertio assultu eos expugnavit, [note: Tillius Stratagemate partem exercitus Danici obruit. 4. Nov.] et Fredericum Ducem Saxo-Altenburgicum, Obertrautium, Iuniorem Ufeldium, fortiter incassum pugnantes, cum Sexcentis aliis trucida vit. Turbavit ea res totum cum exercitu Regem: maxime cum ab omnibus Obertrautius summe aestimaretur.

Sic prope Visurgim Tillius, at majori Danorum clade ad Albim VVallenstenius. Quasi illatam a Tillio cladem in Fridtlandum vindicaturus,

quod ille in Danos perfecerat, hoc in Caesarianos Mansfeldius aemulabatur: sed eundem aninum non idem sequebatur effectus.

[note: Mansfeldius. frustra tentat fortalitium ad Dessaviam.] Expeditis decem militum milibus Servestam Manfeldius interceperat, et mactato praesidio, in munitionem prope Dessaviam, ad Albis usum structam, impetum facit: sed fortirer repulsus, ultionem fremebat. Conjunctis ergo cum Administracore Hallensi copiis viginti millium exercitu, triginta tormentis, quatuor morsariis Servestam rediit, inde ad munitionem: et quod insultu non poterat, obsidione tentavit [note: Illud obsidet.]: sed viriliter agentibus praesidiariis Fridlandus viginti quinque millibus a tergo superuenit. Atrox [note: Praelium ad Dessaviam.] et anceps diu pugna, ut plane videretur nescio quid de libera fortuna: donec submoto Mansfeldii equitatu, tota in piditatum Fridtlandorum moles; et ille re fortiter gesta, cum deseri ab equitibus se videret, recedendo pauiatim auxit Caesarianis animos, et cedenti ferocius incumbentes, a Nienhovio, adducta [note: A Fridlando Mansfeldius caeditur. A. 1626. 26. Apr.] quatuor Batavorum millia internecione deleverunt; universam porro aciem in fugam vertunt, et nil jam nisi mera cae des. Vix Mansfeldius infelix ductor evasit et Brandenburgum cum paucis copiarum reliquiis se recepit.

Capta eo praelio cum ipso Cniphusio tria millia, petiere quatuor [note: Captivorum et occisorum numerus.] millia, signa militaria rapta triginta septem. Septendecim tormenta bellica, quatuor morsaria in manus venerunt. Servesta praemium victoriae fuit.

Et haec est illa nobilis ad Dessaviam pugna, ultra suam cladem prosicua, cum et Ernesti Mansfeldii dignitas paulatim vilesceret, et disciplinati Belgae, Danici robur exercitus, cecidissent.

Iterum alio, suo ebulliente velo, Fortuna versa vento, ab Albi Visurgim, Caesarianos laeta respexit, quasi de industria sic ea adgubernante, ut invidia vermicularetur, aequaliter inter Duces Victoriae dividerentur.

Videbat Mundam Tillius, clavem Brunoniae, paucis subnixam praesidiariis, hanc expugnare placuit:

sed haerebat in cervicibus Danus Rex, ergo suis oportebat etiam, pugnare consiliis.

Iunxerat se ei, cum duodecim millibus Comes quidam Bergensis: hunc ad distinendum a tergo Regem, aditumque intercludendum dimisit, ipse interim maturat iter, Mundamque oppugnat: sed major erat quam sperabatur difficultas: cum non milites tantum, sed cives, foeminae, adolescentes, et puellae una pugnarent, magnumque concordia sua damnum Caesarianis inferrent. Sed quid adversus tam potentem et felicem Ducem una urbs? cui etiam Danus Rex subvenire non [note: Tillius Mundam expugnat. 29. Maii] poterat? Cessit ergo, et cum Tillius omnes in armis invenisset, omnes trucidavit. Pauci admodum in cryptis domuumque fastigiis abditi, expleta saevitia, auro vitam exorarunt.

Remoram interim quandam Christianus [note: Christianus Brunsvvicensis] Brun Svvicus Caesarianis iniecit. Aberat scribendis pro Caesare copiis Georgius Lunaeburgicus, ille in viduatam Duce Provinciam violentus irrupit, impositoque praesidio, legiones in Hassia Georgianas desiecit. [note: Caesarianis damnum infert.]

Ultimus hic erat extinguendae scintillae fulgor: nam ille mox Wolferbytum retro pulsus, in febrim incidit, nec ante tamen animam, quam quatuor ulnarum longitudine, duorum digitorum latitudine vermen emisit. Ut, quid terrenus [note: Moritur 16. Iun.] homo (cum per terras varie sparso ubique veneno serpentis instar serperet) sinu gestarit, natura testatetur. [note: Tillius Hassiacos rusticos dissipat.]

Cum vero Christiano Brunsvico Hassiae rustici non patum subsidii attulissent, in hos, ut apertos Caesaris hostes, acriter, juvectus Tillius, [note: Landtgravius cum illo transigit.] omnes exarmavit, arma abstulit, conventus turbavit. Et ne suorum subditorum incendium, correpto Mauritio Landtgravio, nimium indulgentem consumeret, tempestivius de pace cogitavit, et eam, fidelem spondens Caesari operam facile impetravit. [note: Rex Daniae ad Calenbergam caeditur.]

Iam securus a tergo Tillius Gottingam obsidione cinxit. Rex Christianus obusidionem obsidione soluturus, praemissis quadraginta septem

equitum signis, Calenbergam, corona circum dare festinavit. Revelatum erat Tillio, et Furstenbergium Comirem triginta sex equitum signis misit in occursum. Et Hic tam vehementer in Danos invehitur, ut ne totum quidem sustinerent impetum. Sexcenti cum Stolbergio Comite equites cecidere, viginti unum signa ablata, abactique plures equorum manipuli.

Non fregit ea res sed accendit Regem: adeoque in ultionem exarsit, ut contractis unde cunque copiis [note: Tellius Gottingam expugnat.] excutere Tillium obsidione tentaret: sed omnia in Regem, cum violata justitia, insurgebant. Gottingam strenue licet se tuentem, anre Regis adventum, Tillius ad deditionem compulerat. Et laetus proposito Regis, adunatis et ipse viribus obuiam pergit. Rex Duderstadio expunando (quod non nisi unum [note: Degi Daniae damnam infert.] vexillum tuebatur) occupatus, ut dedita jam Gottinga appropinquare Tillium audivit, toto Loterico cessit campo: sed eum ad Sesam Tillius assecutus, postremos carpens ordines, desultoriorum equitum sexcentos, pedites quingengentos levit.

Pudebat nobilem generoso animo Regem, suos a tergo fere sine pugna deleri. Apud ipsam Lotteram, loco licet incommodo, struxit aciem: nec consilio audaci defuisset fortuna, nisi plerisque equitibus mens laeva fuisset. Certe tertio concursum, tertio exoneratae bombardae. [note: Praelium ad Lotteram.] Novissime illud inusitatum. Tillii oculis nefas, quatuor integrae legiones probata diu veteranorum manus, gradum retro dare, quod etsi nondum fugerant, apparebat tamen pudore magis quam virtute resistere.

Et jam eam Dani impressionem faciebant, ut ad ipsa tormenta Tilliana [note: Nutat Caesariana acies.] penetraretur atque Dux ipse propemodum victoriam desperaret. Itaque Tillius similis furenti, primam in aciem procurrit, ibi prensare fugientes, confirmare, per totum denique agmen, oculis, manibus, clamore volitare. Laudatur, [note: A Tillio confirmatur.] maxime ejus, ad grandium machinarum explosores prudens vox Cautius obsecro et ne frustra jaculemini,

penetravit dictum: adeoque oportune in irruentes detonuêre, ut, quasi magno grandine fruges, perderentur.

[note: Fortiter pugnat.] Erexit ea res Caesarianis animos, et ipsae fugientes antea quatuor legiones in praelium revertebantur. Dumque heroico facinore prioris fugae ignominiam abolere nituntur, ultra fere vires et viros pugnabant, et tanta comitabatur pugnantes felicitas, ut ad tormenta non fugisse potius, quam stratagemate usi fuisse viderentur, dubioque procul victoriae tandem causa fuese.

Imploratus frustra a Rege fugiebat equiratus, misere pedites caedebantur: nec fere possibile illum fugientium, vulneratorum, occurabentiumque luctum. ejulatum, confusionem aperire: cum enim difficulcatem victoriae Caesariani pensarent, cruentam faciebanc, in sylvas fugiebant, gladiis dividebantur. Arbores ascendebant, ut volucres [note: Dani caeduntur. 27. August.] jaculabantur: Vepribus se occulcabant, hastis conficiebantur. Sic octo Danorum millia periere. Inter illos Philippus Landgravius Hassiae, pepitum ductor Fucksius, Generalis tormentorum Magister. Marcus [note: Caesorum et captivorum numerus.] Pintzius tribunus, cum duobus vice tribunis. Capta tria millia, inter eos, Commissarius, Generalis Lohusius, Commissarius Generalis Rantzovius, Generalis Commisarius annonae Linstovius. Frenkius, Gotschenius, Horstius et Corvillius, Tribiuni, cum variis centurionibus et equitum magistris. Triginta, insuper tormenta bellica et nonaginta quinque signa militaria a Caesarianis pacta sunt. Supra quam dici potest spolia praedae fuerunt.

Hoc praelium Romanum Imperium omni Danico metu liberavit, omnemque haustum antea Danicum metum in ipsum Daniae sinum refudit, ipsas tandem istius vomitus reliquias male digesturus.

Rex a praelio VVolferbytum se [note: Rex Wolferbytum inde trans Albin fugit.] receperat, inde, cum a Tillio ocius sequeretur, trans Albim fugiens, ancisatum copiarum. reliquias recollegit. Sollicitat Interim Gubernatorem VVolferbytensem Tillius, ut cum a fuso Rege nullum queat sperari subsidium. Caesareae Majestati

munitionem cederet: sed ille suo se Regi ut benesiciis, ita fidelitate obstrictum respondit, adeoque nihil a se quam boni militis animum, gratique erga Regem animi virum, exspectandum. Itaque Tillius, [note: Tillius Rotenburgum occupat.] cum lentam ingenti damno obsidionem fore prospiceret, alio vertit animum, et Rotenburgum, aliaque munita illius tractus loca deditione occupavit.

[note: Dux Brunsvvicensis cum Tillio transigit.] Dux Brunswicensis cernens de sua jam agi Provincia, Saxonicae renunciat societati, totamque Brunoniam Caesaris permittit obsequio. Et VVolferbytum, Northemium, Steinbruggam, Nienburgum, suae ditionis loca libenter tradidisset, sed illa suum non jam Ducem, Sed Daniae Regem audiebant. Ita mali consilii est, suas munitiones non suis, sed alienis praesidiis occupare, et extraneum terrae suax Dominum facere, utcum velis cedere non possis, cum velis vincere, ridearis.

Totillatas sibi clades velle Rex vindicare praesumpsit. Deduxerat, appropinquante hyeme, Tillius in hyberna copias, et restauratis non nihil viribus, sex peditum, quatuor equitum millibus, in Tillium Dani movebant: jactantes paucis se diebus omnia nuper perdita loca, Hojam, Verdam, Rotenburgum, Langevvdam recuperaturos. Hinc agricolis [note: Dani in Caesarianos movent.] ne migrarent imperatum: quippe tempus adesse, quo excusso Hispanico jugo pristinae libertati restituantur. Ita montes parturiebant, videamus mures.

Verdam obsidione cinxerunt, [note: Verdam absident] parvum ad servandas vigilias propugnaculum, triginta fistulatoribus munitum, frustra oppugnaverunt, grandibus tormentis, urbem quassarunt, [note: Deserunt.] molam lignariam exusserunt, pontem multilarunt: mox danico timore correpti, multis neglectis curribus et equis summa confusione discessere.

Inde ad arcem Hojam ne vallo quidem munitam (nempe quam paulo ante Comes Anholdinus, viginti quauor horarum spatio, sexaginta tormentorum globis ad deditionem coegerat, munitionesque destruxerat) septem diebus haesere,

et immissis ultra mille tormentoram globis, quatuor frustra fecere insultus, et centenis aliquot amissis cum ipso peditum suorum Generali Spee, Rex quoque vulneratus est. Cum magnis tandem hiatibus ruinam arx minaretur, eam non compulsi externa vi, sed ruinae metu praesidiarii dedidere.

Ingens iterum apud Regios metus, et tanca festinatione discessus, ut quisque (quemadmodem in effusa fuga) primus esse satageret, et ubi pons non erat, ad umbilicum aquas emetirentur, donec ad pristinas stationes, tuta loca rediere.

Quid in hac expditone mirari primum? praesumptionem Danorum, cum nihil efficerent? Illumtimorem, cum hostis non esset? an vero effectum, cum exusta mola, mutilatus pons, et expugnata sine munitione arx, ultra mille viris, Generali peditum Duce, et vulnere Regis vindicaretur? Sed hae c fortunae ludibria sunt, victorias non nostris viribus, sed suo metiri arbitrio.

Primo vere Tillius tribunos suos Northemium misit, ut urbem arcta obsidione cinctam, ad Caesaris et Ducis sui obsequium cogerent. Cinxere quidem, sed cum lentam oblidionem facerent, Furstenbergium Comitem in subsidium misit, et ut vi finem faceret, impetravit. [note: Caesaeriani Northemium expugnant. Anno 1627.] Fecit ille sed cruento certamine, nec tamen tam facile deditionem facturum videbatur, nisi succursum desperasset.

At iam si aequa sine livore Duces fortuna vellet, Fridtlandi bene gerendae rei vices erant, et fuerunt: non defuit enim suis Mansfeldius quin perirent. Post nuperam suam ad Dessaviam cladem, novum e Dania, Suecia, vicinisque Provincus emendicarat militem, conjunctisque suis, cum Vinariensi quinque millium copiis, omnibus (Francico instructus auro,) duorum mensium stipendio animum fecit. Statimque per Marchiam quindecim tormentis, sedecim bellatorum millibus, Silesiam versus movit, et impetrato ad Francofurtum ponte, [note: Manse feldius Silesiam invadit.] Viadrum transivit, inde in Silesiam legiones infudit. At sequebatur velociter a tergo Wallenstenius: et

[note: VVallenstenius sequitur.] cum ille, relicto in Silesia Vinariensi, in Hungariam ad Bethlenum evocaretur, eo Fridtlandus quoque, vocatus a Caesare, festinavit.

[note: Vinariensis varia loca in Silesiae occupat.] Transylvanico confecto bello in Silesiam cum Fridtlando reversa militia est: Caesisque Vinarien sibus, [note: Fridtlandus recuperat.] oppida, cum nonnulla tamen suorum clade, ad deditionem trahit. Iegerndorsfium, civibus direptionem bonorum, ingenti pecuniâ redimentibus, deditione occupavit. Troppaviam, et Coselium strenue restitere, cum etiam foris stratagematibus Caesariani attererentur: sed quia despetandum erat subsidiis, Troppaviam Marquardus Rantzovius honestis conditionibus tradidit.

Summa cum Coselio. disficultas. Ibi omnes Mitzlavij Praeztoris (cum et Vinariensis in Hungariam se contulisset) vires, omnes Fridtlandi quoque vires attraxerant. Sed aditibus interclusis major aliquanto difficultas adeundi quam vincendi erat: Sed ea Caesarianos civis Coseliensis explieuit. Hic occultis viarum meandris in securos tutosque, suâ opinione, Fridtlandum duxit. Qui in perculsos inopinato malo invectus, quasi una manu in urbem pellit: dumque ferociter initat victis, Mitzlavius Ioachimo Carpezano, quam ipse deserebat, commendatâ urbe, Troppaviam versus fugit, cum illius ipse peditatus proprios spoliasset currus. In fugientes immisit Fridtlandus equitatum sic occisi omnes quos velox fuga non exemit.

Mox tota Fridtlandi moles in unum [note: Coselium expugnat II. Iul] Coselium, et hoc jam suum exercitum animo sequebatur. Itaque pacisci volentibus, una maxime praescripta conditio est. Ne sex mensium spatio contra Caesaream Majestatem militarent. Caetera permissa libera. Sic Dani totâ dejecti Silesiâ, cum Bohemiae prius vaue minarentur.

Inde juncti Mitzlavius, Baudisius, Holckius, et Rantzovius, in Marchiam festinant, Durlaceno se

juncturi: sed eos Comes Merodius et Bechmannus, Praesectia Fridrlando missi Bernsteinii assequuntur, et consertis strenue manibus caedes [note: Dani caedantur] Danis, Caesarianis victoria cessit, et libertati magni nominis Silesiorum captivi: sed eorum libertati suâ morte Bechmannus pareiuavit.

At quam aequa quam benigna in utrumque Ducem foctuna! cum Fridtlandus Hungaricis, Silesicis, Brandenburgicis victoriis densus ad Tillium properaret, ne jungeret verecundum alrerum sine recenti gloria Ducem, novo favore Tillium sequebatur. Hunc, Danicis Albim, Visurgim, et Havelam fluminain in sidentibus, annonae caritas infestabat. Pudebat nobilem tot victoriis gloriosum Ducem, quem arma non vicerant, fame vinci. Itaque cum [note: Tillius Albim verusmovet.] indignabundo milite ad aperiendum armis iter, Albim versus movet. Stoltzenaviam a Dano recuperatam, iterato subiicit, VVolpam ut foenus addit.

Cum urbes ergo cessissent, flumen quoque superare nitebatur. Et favit ea, ut videbatur, Lympha: tantusque solus adventus Ducis terrorem peperit, ut timide desererent commissa loca Regia. Tandem, hostium explorata vigilia, quam occultissime Tillius, antelucanis horis, primum manipulum rate transportat. Dum nemo se movet, addit [note: Tillius Albim separat 20. Au.] alterum, eo excitati vigiles, sed priorum conspecto transicu, pavidi arripuere fugam. Laetus successu Tillius, universas traducit legiones. Cohortes praetorianas caedit, castrumque Boutzenburgo adversum expugnat. Pavor Danos, Regium Caesariani pontem occupant. Sicutriusque jam ripae potens Tillius, universam trans Albim Germaniam, horribili multitudine militum inundavit. Sequuta mox ingens fundi cujusque calamitas, cum essent omnia, quae Caesariani viderent, hostilia, et justa quae rapeient spolia.

Dux Holsatus, tempestatis fururae [note: Dux Holsatur ad Tillium transit.] praemetuens, facto a Rege (cujus ipse sororem habebat) divortio, ad Tillium cum nonnulla copiarum parre tranisivit; Ut suam una Caesari terram vendicaret. Sic enim suetum

fieri est, ut acerrimi post victoriam hostes, fortunam suspiciant, victorem sequantur: cum subire jugum doceat non ulla bona voluntas, sed cogens saeva necessitas.

[note: Tillius et Fridtlandus conveniunt.] Interim in occursum properant Fridtlandus et Tillius, junguntque fortes manus, pari gloria, parireverentia Duces, cum rerum gestarum magnitudine starent mutuâ alter alterius admiratione defixi.

Igitur ad insequendum hostem mutuo aspecti animati, ne quid hositile [note: Varia loca per Tribunos suos obsident.] a tergo relinqueretur VVolferbyti, Comiti Papenhemio, mandata obsidio est: Nienburgum, eorundem jussu Ducum, Comes Anholdinus circumuallavit. Ipsi Duces, associato sibi Georgio Lunaeburgico, [note: Ipsiin Stormariam irrumpunt.] per Alstriam in Stormariam maximis irripêre copiis, certatim jam omnibus, cum fortuna, Caesarem respectantibus.

Pippenberga ausa resistere fuit, immo Tillium Ducum alterum vulnerare: [note: Pippenbergam expugnant] sed cum arcem hic vicissiet, quod majus fuit, se ipsum vicit, et se vulnerantibus sanas et aequas deditionis leges dedit.

Cum ob via alia cessissent, solae in Stormaria Tychopolis, Crempa, et Bredenberga: in Holsatia vero Rendesburgum restabant et resistebant. Et illae a Durlacenotuebantur. Is enim conttactis Silesiacorum, Baudifii, Ranzovii, Holckii, Mitzlavii, reliquiis, adjunctisque suis copiis in Megapolitanos duxerat: Sed hi jam Caesarem quoque respicientes, et adversi Regiis, eum cogebant mutare consilium: occupatâ igitur Pelâ insulâ, ascensis navibus, commissis vela ventis, ad VVagriae littora navigavit. Et cum Hierolimaeniam applicuisset, facta [note: Durlacenus regionem defendere nititur.] ad Grotenbrodiam excensione, ut in proximo esse cum Fridtlando Tillium intellexit, has urbes tueri nitebatur. Quasi, antea uni non par, jam faciliores essent ambo fututi.

Luit statim praesumptionis et temeritatis poenas: nec unus quidem Ducum eum praelio dignatus, solus ad humiliandum Comes Schlickius missus est. Ipso statim pugnae exordio Silesii, et alii plerique auxiliares fugêre. Pugnatum tamen

acriter ab Holsatico equitatu Scotisque peditibus: Sed eo ventum erat, ut nihil Caesariani facerent, quam occiderenr. Sic totus ille [note: Geditur 19. Sept.] exercitusfere internecione deletus. Reliquiae in naves rejectae. Triginta duo tormenta, quadraginta tria vexilla rapta.

Hoc uno sublato obice universam, quaqua patet Cimbricam Chersonesum Caesatianus miles pervadit, et populatur divites, tot annorum pace, terras. Ipse in Fioniam recedens Rex, de bono quodam [note: Casariani Rendesburgum expugnant.] eventu videbatur desperare, cum Rendesburgum, strenue hucusque defensum, deditionem uti honestam faceret, ipse permisit. Bredenberga dum nimium victores distinet, iram ipsorum acuit, et provocavit suam ipsius, importuna forditudine ultionem: ad exrremum enim vi capta, praesidiarii omnes ad unum trucidati.

Haerebant adhuc in Iutia Galenbergii, Baudisii, et Ottonis Reingravii, [note: Danifugiunt.] insuper Regiae quaedam legiones: sed quaqua illae fugerent Caelariani sequebantur, et hi omnia licet experti, impedire tamen non potuerunt, quin Baudisius evaderet. Hic enimquo porro fugeret cum non videret, aquam judicavit terra tutiorem, et quatenus pugnare non audebat, navigavit.

Calenbergius et Nellius ad Alburgum [note: Deditionem faciunt. 18. Octo.] circumvallati, cum exitum panter et fubsidium desperarent, Comiti Slickio deditionem fecere. Triginta singna militaria aut ultro tradita, aut violenter erepta. Tria equitum millia, binae peditum legiones in potestatem venere. Quanta felicitas viri! cum totus ab illo, incruenta victoria, deleretur exercitus.

Ad quasi omnia transferrce in Caesarem festinaret fortuna: ita ultro fere in manus victoriae cadebant Haerebatadhuc in Bremensi ditione Nerbrotus: nec deerat, si animus fuisset, viro exercitus. Sed hunc aggiessus Comes Anholdinus more fulrainis, quod venit, percussit, abcessit, sic uno obtrivit ineursu, et [note: Danicaduntur. 28. Nov.] rapta citius Triginta quinque vexilla, quam sibi postremi pugnare viderentur; adeoque unum equitum,

tria peditum millia sacramento Caesari obligantur. Sequebatur victoriam, unâ exceptâ Stadâ, tota Bremensis ditio.

Et jam quicquid terrarum inter Balthucum mare et Oceanum: inter Norvegiam, Albim et Visurgim, Caesarianis domitum vel oppressum signis tenebatur. Cumque hostiles exercitus qui caederentur deficerent, et in sua Chetsoneso Cimbri servirent: [note: Caesariani totam Cimbricam Chersobesum tenent.] immo ab ipsa Norvegia tenui tantummodo Fioniae freto dividerentur, more ignis qui obvias populatus sylvas interveniente flumine abrumpitur, paulisper substitêre. Cum vero nec mare jungi pontibus, navigiorumque defectu, armis neque bello ad continentem suam revocariposse videretur, quasi interveniente natura, indignabundi fremuêre, et candenribus in ipsas aquas missis glandibus, circa urbium obsidiones discursum est.

[note: Varia loca obsident] Standam Tillius, Tychopolim VVallensteinius, varii cum suis legionibus Tribuni ad obsidendam Crempam missi.

Stadam magni vir animi Carolus Morganus Anglus intravit, et rebus [note: Stada Tillio deditur.] strenue gestis, magnum sua fortitudine, Dncem prorairtebar. Cum ergo virture non posset, fame debellatus est, et deditionem ipsi Tillio secit.

VVolferbytum Papenhemius morâfregit, [note: VVolferbytum Papenhemio A. 1692.] et cum Brunsvvicenum Dnci dederetur, ille ramen praesidio Caesariano munivir.

Niehburgum Limbachius defendebat, nec quoad ille vixit, vinci potuit: cum suam vero constan tiam [note: Nienburgum Lunaburgico.] suo sanguine consignasset, ab Anholdino Comite moniri Centuriones Lunaeburgico illud Duci tradidêre. Sic tres munitae urbes suas Caesari firmavêre provincias.

Inde in Megapolitanos ductae legiones, [note: Caesariani Rostochium et VVismariam occupant.] et occupatis hincinde oppidis Rostochio et VVismariae incubuerunt, partimque metu, partim ultro accepere prasidium.

Mox terrestres illi Germani, comparata classe, Balthico se mari commisetunt, et nihil interesse virtutis [note: Mari se committunt.] ostendêre, equis an navibus, terra an mari dimicaretur: sed cum numerosior esset Regia classis, multitudini

non virtuti cedentes, tandem abisinuere mari, et flexo in Pomeraniam agmine, universam, Stetino et Stralesonda exceptis, subjugarunt.

Stralesondam Johannes Georgius Arnhemius ut obsideret missus, pecuniam prius impetravit, et consenserat inimica bello urbs: sed dum Arnhemius, oblata numerum parte obsidionem urget, irritati cives, plures eruptione Caesarianos cecidere. Cum tamen eos pavor occupasset, iterum a pacis legibus non abhorrebant. Et sactum erat, nisi Dani auxiliares urbe recepti, negotium dissipassent.

[note: VVallenstnius in castra venit et frustra in munitiones assultus facit.] Venit in terim in ipsa castra VVallenstenius, et oppugnationem ferro urgens, quinque diversos facit una nocte. assulcus, ingenti quinquies clade rejectus.

Excitatus tam prospero Straleson dentium suorum eventu Danus ipse Rex: hanc ipsam belli sedem destinar, tutiu, s aestimans e sua Lutia in Pomeraniam transferre arma. Mox, Holckio belli Duce, munitionibus [note: Danus Rex] Caesarianos pellit: Bathumoccupat: VVolgastum deditionem [note: Stralesondanis subvenit et multa occupat.] facit: Usedo-Insulam intrat; adeoque prosperis fuccessibus proficiebat, ut in Pomerania magis quam Dania timendus videretur.

Festinat itaque ad extinguendum, primo damno, incendium VVallenstenius, ne ascendentes cum glotia flammulae vicina corriperent. et ejusdemreligionis animos calote corrum perent. Obruit ergo [note: VVallenstrniuc Regios ad wolgastrum obruit 22. Au.] ad VVolgastum Regios, sexcentos occidit, reliquis fuga dilapsis. Festinat ocius cum suis in naves Rex, ut quem feliciorem mari quam terra, clades docuissent, et in Daniam suam reversus, nullam de caetero tentavir terra fortunam.

Fridslandum Stralesondenfium [note: Iterum Stralesondam urget sed frsistra] pertinacia male habebat, hanc castigare volens, eos denuo, quantum potetar, corona cinxit, instat et urget. Sed irrita omnia, cum vel situs urbem inexpugnabilem faceret. Quid enim his obesse obsidio poterat, qui patente mari oranibus copiis abundarent? cum etiam Axelius Ochsensternius Sueciae Cancellarius. imperrata a Dano venia, immisso

praesidio, illam Dano et Sueco milire jam propugnaret? Fridtlandus tamen non desperavit: cum vero ultra bellum Danicum crahatur obsidio, nos omnia alteri bello reservainus.

E Pomerania ergo in Cimbricam Chersonesum migtamus, Crempam ibi annum et mensem Caesariani obsidebant, nec spes erat expugnandi, nisi, quo commeatus fluebat. flumen occuparetur. Inssitere Caesariani, et propugnaculis ad Storam expugnatis, [note: Caefarianis Crempa deditur. 4. Nov.] cum Galli inobsessa urbe Iuxuriarentur, quod biennio suffecisset, bimestri consumebatur. Excepit ergo, ut oportuit, luxuria famem, et hanc sequuta deditio.

Unam adhuc in Stormaria Tychopolim Caesariani obsidebant: sed illa generose defensa, cum variis eruptionibus millia jugulaset, [note: Tychopolim deserunt.] expugnandi desperationem Caesarianis peperit. Itaque crematis castris alio Fridtlandici disssere.

Hafniae interim taedium belli Regem invaserat, nec videbatur obscure moti poenitere belli. Et res eo ceciderat, ut nec ultra pergere Caesariani, necille quicquam recuperare posset. Nihil utilius ergo videbatur, qua m quiescentibus armis, sancitam necessitate pacem, lege firmare. Primus, ut inferior armis et dignitate Rex suos Lubecam legatos misit. Inde delegati Alberti VVallenstenii Duciis Fridtlandi, et lohannis Tzerclasii Comitis Tillii advenere, et jam quinque mensibus tractatione consumptis, tribus feru [note: Lubecae pax constituitur. A. 1629. 9. Iun.] legibus convenere. Ut Rex omnibus Saxonum provinciis renuntiaret Cimbria, Sclesvigia et quicquid Holsaticae domus haereditarium, a Caesarianis occupatum, reddererur; aeterna vero dissidium oblivione sopiretur.

Hic est diuturni belli finis, quem quo Dania vidit, non laetior in ea dies, cum quid bellum esset experta, suavius illâ et constantius pace frueretur.

BELLUM AUSTRIACUM Secundum.

DUm ad Septentrionem, medio belli Danici fervore, Bellona saeviret, non levior ad Orientem, motus. Et quis speraret post devictam Bohemiam, Palatinatum, Transylvaniam, fractamque cladibus Daniam, aliquod in semel debellata Austria bellum? atqui non leviter illa se concussit; et fuit in rusticis, quod ab ipso Caesare timeretur.

Causa tantae calamitatis, eadem quae omnium, religionis diversitas, quam in aliis ut serebat necessitas, in haereditariis suis provinciis Ferdinandus non tolerabat. Itaque cum eorum ministros antea pepulisset, et illi tamen immoti in haeresi perseverarent, ac magnum aleret in suo quasi sinu aliquando Caesar incendium, aut pellendos haereticos, aut convertenrdos duxit.

Mandat ergo parentibus literis, cum bellorum omnium causas Haeresis excirarit (quae specie quidem conscientiae libertatis desensione, rem autem dominationem vendicans, inobedientiam, rebellionem, et in legitimi magistratus supremique capitis exitium consoederationes, turbasque perpetuo ciat) coactam Caesaream Majestatem supremum [note: Caesar Austriacos monet religionera mutare vel Austriam. A. 1625. 11. Octo.] jam eos patentibus hisce literis adraonere; ut posita, ad salutem animarum suarum heeresi, Orthodoxa et avitae Catholicae religioni se aggregare, et flectere, adsuam ipsorum utilitatem pertinaces animos velint. Tempus eis usque Pascha indulgere oportere interim religinem mutare vel Austriam.

Dura heac Austriacis visa conditio, percussitque teli instar eorum pectora. Ad Imperatorem ergo supplices [note: Austriaci petunt mandatum revovare.] direxere literas, postuiantes ut Caesarea Majestas nonnihil de rigore illo temittere, et intolerabile mandatum revocare dignaretur: se enim illos Austriacos esse, qui cum majotibus suis ante centenos, hanc ipsam terram, annos coluerint, et de suo nomine Austriam secetint. Hinc non tam levi causa pellendos, praesertim cum a variis Imperatoribns

[note: Imperator renuit. A. 1629. 9. Febr.] haec sua sit permissa religio. Legit supplicam Ferdinandus, non approbavit, constantiam suae voluntatis aperte professus.

[note: Cemes Herbersdorffius mandatum exequi vult, sed arusticis lapidibus pellitur.] Dum statuto tempore a Caesare missus Gubernator Lintzii, Adamus Comes Herbersdorffius, exequi mandatum staruit, et quam captus agricolarum erat, severius procederetur, lapidibus Comitem pepulere. Ussit ignominia virum et ulcisci placuit. Contractis ergo mille quingentis miliribus in rebelles duxit: sed hi jam decem millia congregari. Herbersdorffii militem internecione deleverunt.

[note: Rustici Herbersdorffi um caedunt.] Hoc successu animosiores, mandatum quod praecibus, verbis, minisque non poterant, statuêre armis abrogare. Hinc Velsam, Stiram, Lambacum, Gemundam, aliasque arces et oppida expugnarunt, et [note: Varia loca occupant.] triginta ex variis locis comparatis tormentis, populationibus, latrociniis, ferro et igne omnia infesta reddidere.

Expergefactus tam propinquo incendio Caesar: monitoriales ad eos littetas direxit, et dolere sibi ait quod a seditiosis quibusdam invitati, tam facile tumultuarentur. Sibi quidem severe animadvertendi facultatem non deesse: malle tamen cos dementiâ, quam armis vincere. [note: Caesar eos ad pacem hortatur.] Hortati itaque a proposito desisterent, arma ponerent, unionem dissoluerent. Si esset quod eos offendetet, sibi aut Commissariis suis aperiendum: sin minus, sibi non defore ulciscendi media. Malle tamen ipsorum parcatur proli, parcatur uxoribus.

[note: Casarem contemnunt.] Quae rusticorum superbia! illi Caesarem nec tesponso dignati, jam quinquaginta millibus et quadraginta tormentis, omnem late populantes Austriam, nec saecularibus nec ecclesiasticis pepercere, obvisaeque arces et oppida, cedentia numero, passim jugum. accipiebant.

[note: Caesar legatos mittit.] Ergo altera vice monendos Caesar duxit, missisque legatis pacem paterne suasit. illi legatis arresto detentis, [note: Rustici legatos detinenti et Casari] sex cives et rusticos Viennam misere, urgentes Caesaream Majestatem, ut ab ipsa et Bavaro conscripti milites, ad unum omnes dimitterentur: Religionis libertas [note: Caesari leges praescri bunt.]

concederetur: tributum menstruum abrogaretur: si quid delictun aeterna oblivione sepeliretur.

Iterim dum sui Viennae haerent, tria navigia armatis Bavarotum militibus [note: Bavaros caedunt.] plena, prono fluvio Lintzium navigantia invadunt, superant, mactatis omnibus ad unum militibus.

[note: Caesar assentitur eorum petitis, sed Caesarem contemnunt.] Et jam petitis Caesar assienserat: sed illi suam prosperitatem non capientes, tantis firmi viribus, contemnere sibi Caesarem posse videbantur. Nec Hercule serocius quicquam, aut petulantius felici vulgo; ut est enim passionibus suis impar, ita nimium, pressum nonnihil, deiicitur fortunatum, supra conditionem suam elevatur, aequa affectum rationis lance nescium moderari.

[note: Freistadium expugnant.] Itaque prosperitas illorum, tractatum rupit, et prono victoriarum cursu Freistadium attigere, et expugnata urbe aditum sibi in Bohemiam usque aperuerunt: urbem autem omnis iusolentiae fecere subjectum.

[note: Lintzii obsidionem parant.] Cumque jam omnem, dempto Lintzio, Austriam supra AEnum haberent in potestate, unum illud Lintzium sinistro oculo intuebantur. Mox omnis in Illam eorum, intentio, cum habere se mutilum, sine capite, corpus indignarentur.

Itaque novum Schatlusio edictum exivit, quo omnes in Austria rustici, Domini, equites, et nobiles ad arma pariter vocabantur, inque castris, bene cunctis instructi rebus [note: Sursum deorsum omnia vertunt.] sub poena mortis comparere jussi. Tunc quidem domus, templa et arae, humana omnia atque divina jura violata sunt: cum quae cogitare quisque poterat, facere auderet.

Et jam poenis maturi erant. Ergo [note: Lintzium obsident.] Lintzium profecti, ad illud victoria haesit, et obsidionem ad suam ipsorum perditionem fortuna vertit. Nam primo statim exordio, cum ipsorum Generalis Stephanus Fadingerus agricola, minacibus cives [note: Eorum Generalis occiditur.] literis, ut Herbersdorffium Comitem traderent, monuisset, tormenti globo pede multatus occubuit, Nihil illi hoc casu turbati vehementius institere, sed uno assultu jugulati [note: A Lobelio damnum patiuntur.] sexcenti. Infelici hoc adhuc impetu attonitis Lobelius supervenit, mille quingentis corum trucidatis, quindecim

Efferati suorum strage rustici, quicunque arma serre possent, in castra coegerunt: et magna murorum parte quassata, tormentisque diruta, noctem continuant et diem assultus. Nec pares fore praesidiaril [note: Assiliunt munitiones.] videbantur, nisi recina et pice rusticorum interulas incendissent. Omnia rustici, imo mortem contempserant, [note: dam mno reiiciuntur.] unas illas metuebant torrentes cutem flammas. Et sicut incendia domus ita rusticorum animos humiliaverunt.

Itaque ab illo urbis calore ad medium milliare recedentes, Boreali [note: Obsidionem deserunt] vento resrigerati, ut paterfamilias, ab incensae domus ruinis novas aedes? ita illi vindictae cupidi, ex adustorum reliquiis novam obsidionem moliebantur. Cum pulvis autem globique deficerent ad agricolas. e regione Linrzii legatos misere: perpessum pariter damnum, et de futuro propositum aperientes. Ocius illi quin que navigiis pulverem, globos, tormenta, uros, et ultra quam necessarium erat, Danubio crediderunt.

Herbersdorffio patebat facinus, missisque trecentis silentio fistulatoribus, jussit certam ad aquas arcem clanculo insidere. Sub crepusculum velpertinum. dum obscuior. paulatim aura urbi facinus subducere videretur, ad eandem arcem gubernaculo direxere naves, et excensione facta, dum exportandis occupantur rebus, treceuti eos fistulatores [note: Damnum patiuntur.] invadunt, et plerosque trucidant. Cum reliquiae in navim, nitrato onustam pulvere, serecepisent, crebris illa fistularum fulminibus ignem concepit, omnibusque aqua et igne consumptis, reliquas laceratas naves secum mersit. Sic trecenti illi ovantes in urbem rediere: ad quam paulo post septem militibus plenae naves, videntibus licet et frendentibus rusticis applicuerunt.

Concludit hanc, novus eorum Generaiis Achaz VVillingerus. sutor, Caesarianorum castigare audaciam, et praedecessore suo ferocior. alio. Duce, alium fore effectum gloriabatur, publicatoque decreto, totius Austriae nucleum virorum, sub

poena mortis, in castra citavit, ut una, unam expugnantes urbem; Hetberssdorffium cum suis ferro dissipent et igne. Quid mirabilius? uno sutoris edicto ultra septuaginta [note: Lintzium denuo obsident] millia convenere. Et denuo coronâ cincta urbe, adeo suas promovere fossas; ut se invicem hostes palam contingerent, prostratisque magno hiatu moeniis, praesidiarios continuo fatigabant assultu.

Herbersdorffius ut importunos luderet, ferociam stratagemate risit. Tormenta in arce omnia ad illum murorum hiatum dirigit, et urgentibus impetum rusticis, praesidiariis, ut in civicas retro domus paulatim cederent, imperavit, donec erumpendi tormento signum faciat. Servat [note: Herbersdorffius illos stratagemate decipit et affligit.] imperata miles, et instantibus rusticis paulatim dilabebantur in aedes. Crescit inpugnantes animus, et obsessorum languore proficiunt: tandem oculis tota oppidanorum manus se subduxit. Illi ad arcem confugisse rati, certatim magno numero rustici, applicatis ad hiatum scalis, ascendunt, invicem quasi de sua jam urbe laeti congratulantes, et gloriam primo occupatae urbis juvicem invidentes, adeoque jam cum rixis et livore ingrediebantur. Ut comoediam quandam ab arce Comes Herbersdorffius gestiens speculabatur. Usque sexcentis jam ingressis, signum tormento dedit. Tunc crebro tormentorum vomitu rusticos foedavit, hiatum obseravit, ut foris ingrediendi, ingressorum excundi, nulli concederetur facultas. Exsurgunt illico in agricolas, accepta tessera, milites, et magno fervore aggressi, foedant omnes rustico sanguine vias. Nec facile quisquam ludibria, maxime Croatarum scripserit: barbas vellunt et mystaces, auriculas et nares scindunt. Et denique sexcenti illi generose ingressi rustici stranggulantur, unis quadraginta exceptis, quos vix magno labore ipse Herbersdorffius Comes ab irruentium manibus vendicavit.

Interim illum occidentium et morientium tumultum, illum mutilatorum et mutilandorum ejulatum audientes foris, rustici, non omnia ingressis prospera suspicabantur,

hinc attoniti, haerent paulisper immoti: Ut spiritum nonnihil recepere, [note: Iterum obsidionem deserunt,] metus successit. Fossis, vallo, et proximo urbi propugnaculo, relictis duobus aeneis tormentis, praecipiti fuga cedunt, quae ocius praesidiarii occupavere.

Quam errat imprudens vulgus, [note: Vulgarium error.] quod omnia robore, irâ, ferociâ, non ratione metitur! quae haec omnia, ut fortitudinem, pro virtute habet! imperfectus ille vigor est, quem nisi ratio consiliumque temperet, fortitudini licet aptus, audaciae tali temeritatique consuescit, et pericula dum inferre vult non cavet. Illa certissima est virtus, quae se diu multumque circumspexit et texit, et ex lento ac destinato provexit. Quid ergo? non effusos esse oportet impetus, sed temperatos, obedientes [note: Herbersdorffius captivos rusticos hortatur ad pacem.] et circumspectos.

Caeterum quadraginta illos agricolas Herbersdorffius Comes liberaliter habitos, humaniter allocutus est, et modo vitâ donatos ad suas suasit migrare domus, idemque caeteris in exercitu persuaderent jussit: non enim se bello aut sanguine rustico delectari; eorum potius temeritati necique condolere, et quicquid acciderit ipsis, et porro contingeret, coram Deo mundoque testari, non suam, sed eorum ipsorum culpam fore: optare tamen potius suum pro iis sanguinem fundere, quam illorum delectari. Lunibus hisce similibusque verbis, non rusticis tantum, sed astantibus plerisque lachrymas expressit, illisque quadraginta dimissis, dictorum in castris, memores esse jussit. Fecere hoc eo fervore rustici, ut secum millia domum migrarint.

[note: Lobelius geminâ clade rusti. cos affucit.] Audito hoc rusticorum metu atque dissidio, Lobelius de improviso eos invasit, et jugulatis nongentis, undecim machinis et ingenti praeda potitus, in tuta se loca recepit. Mox iterum duobus militum millibus, ad Eberbersgam in decem millia invectus, dissipavit omnes, brevique tempore omnem illum tractum Caesari conciliavit.

Restabant autem pertinacissimi omnium quadraginta millia, et addiderant suae veneficia feritati: jamque moventes in se cum suis legionibus,

Lindloum et Hubnerum Tribunos internecione deleverunt; adeoque Lintzium iterum et Viennam rusticorum terror afflabat. Certe Lobelio intolerabiles, uno resistere Duce Caesar non potuit. Additus ergo illi, Bavarico instructus [note: Comes Papenhemius in rusticos destinatur.] exercitu, Henricus Gothefridus Comes Papenhemius. Hic quoque non ausus congredi statim, militem tenuit in castris: tum ut fera illa rabies (quam pro virtute rustici habent) paulatim consenesceret, et tirones suos quomodo, quandoque pugnarent, instrueret.

Ut opportunum ergo movendi pugnandique tempus advertit, nudum robur robori opponere stultum existimavit: sed considerans hoc in bello rationem robore potiorem esse, rudem fraudum et incautam turbam, dolo statuit et stratagematibus debellare.

Primo itaque motu, cum jungere [note: Rusticos fallit.] suos Caesarianis vellet, ut salleret propositum rusticos, inclusa parte copiarum navigiis, aquâ simulavit, terrâ venit. Hoc autem rustici non putaverunt, sed Danubio incum bentes, octo diversis locis, dum vela exspectant, funibus eatenisque securum sibi reddidere flumen. Sed non ille Neptunus, Mercurius erat: occupatisque semper viarum compendiis [note: Lintzium venit.] mane fuit, ubi ad vesperam exspectabatur: Celerique demum pede ad Caesarianos Lintzium advolavit. Sic fefellisse rusticos prima de illis victoria fuit: utque deceptos se sero viderunt, serio indoluerunt.

Papenhemius consumptis tribus quiete diebus, conjunctis cum Lobelio viribus, magno animo in rusticos [note: In rusticos movet.] recta movet: eosque ad Eferdingam assecutus, rite instructa acie, pugnandi copiam fecit, nec cunctabantur illi: immo furiosorum instar, cunctis contemptis glandibus, [note: Pugna.] in Caesarianos quadam rabie irruebant. Et ingens periculum erat, cum fistulae in veneficio duros [note: Rustici veneficio duri.] nihil proficerent; adeoque Generalis ipsorum Achaz VVillingerus, magno aenei tormenti globo, septem passibus retro jactatus sanus [note: Eorum Generalis cadit] in praelium revertebatur. In eum tamen Cortenbachius Tribunus inuectus, propria manu, minoris fistulae

[note: Eorum furor.] Quae rusticorum audacia? quae minae; quis impetus? accensi Generalis sui morte, vindicta luridi, tota vertitur in unum Cortenbachium moles: sed hic generose dimicans sustinuit impetum et repressit. Tandem vero, duobus acceptis vulneribus, acie excessit.

Rustici jam vicisse rati, ferocius instant. Tum illud egregium ipsius Papenhemii, quod nutante in fugam exercitu, raptâ fugientis e manu hastâ, in primam volitans aciem, manu praelium restituit. Precibus deinde, minis, oratione et exemplo, adeo exercitum confirmavit; ut duabus jam horis pugnantibus, rabie sua et furore lassi rustici terga [note: Tandem funduntur magna clade. 10. Nov.] verterent. Sed hos supra fere vires indignabundi milites sequebantur, et qui glandibus globisque non patebant, fustibus ferroque patuerunt: sic trucidata et occisa quatuor millia. Mille, dum ad insulam quandam fugiunt, Danubio mersi.

[note: Lobelii virtus.] Magna quoque in hoc praelio. Lobelii virtus enituit, qui hostes suis moribus suaque feritate aggressus, ad ipsa Eferdingi maenia pepulit, et eorum corpora toto stravit campo.

Senio noctis claves urbis Eferdingii cives in castra misêre, et, relictis quinque majoribus machinis, fugisse rebelles indicarunt: mox [note: Papenhemius Eferdingam occupat.] adulto die urbem Caesariani occupaverunt, datoque sub Holsatiae Duce urbi praesidio, Papenhemius in hostem perrexit. Transmissoque Danubio in Herbersdorffii Comitis ditione obsessum oppidum, cedentibus ultro rusticis, suae libertati restituit.

Hic altera, Papenhemio Duce, pugnae procella desaevit; dum infestati majoribus tormentis rustici, [note: Rustici studiosum quandam Generalem legunt.] non segniter aciem instruxêre, creatoque novo, studioso quodam, Generali, multo vehementius sub hoc quam praedecessoribus insurgebant. Ille quippe magico carmine, e Scholastico pulvere orationem junxit, eâque ruptis saepe Schloppo buccis, verborum energiâ, imperitos earum rerum agricolas animavit; ut impatientes morae vallo excedentes,

[note: Papenhemium ad pugnam provocant.] ad praelium alta ipsum Papenhemium voce provocarent: nec segnius quam provocaverent, in venientem invecti, dextrum cornu, quod Lobelius ducebat, submoverunt. Et quicquid ille, quicquid Duces alii molirentur, nulla aut [note: Lobelius et dextrum cornu in fugam vertunt.] belli peritia, aut virtute fuga sisti potuir: omnia enim intra rusticorum audaciam et ferociam fuere. Caesus ergo cum pedite equitatus. Fugientes ipsa Gemundae moenia, (incassum praesidiariis de superiori munitionum jugo detonantibus) aegre tuebantur.

Papenhemius interim cum sinistro [note: Papenhemius urgent.] cornu constantius praeliabatur: sed mixtis invicem copiis, hostes tam vehementer urgebant, ut ducentis sui retrocedentes passibus de victoria plerique desperarent. Sed [note: A Papenhemio gemino stratagemate decipiuntur.] prudens Papenhemius trecentos fistulatores palustribus virgultis absconderat: illi accepta tessera destinato provide scopo inculabantur, et recentes in lassos certoque hoste districtos ferociter invecti, pronam stitere victoriam. Nec hisce contentus, insuper callidissimus Generalis, observato loci genio, binis lanceariorum turmis ima valle circumductis, mox terga pugnantium invasit. Ita firmatis novo successu animis, fugientes antea, vulnerati, et semimortui in praelium revertebantur: et renovata omni loco pugna, integris quatuor horis dimicabatur. Tandem cum a fronte rustici, a tergo, a lateribus urgerentur, parta una ferro via, glomeratis passibus fugiebant.

[note: Aliud Papenhemii stratagema.] At jam victores de Lobelio rustici triumphantes revertebantur: illis recentes, servatas in idipsum, copias obviam misit: et ne sui sinisterius quicquam de Lobelio dextroque cornu suspicarentur, adeoque de suo vigore remitterent, cum medio fervore pugnae fugere non vidissent, illud Dux astutus retro montem hostes sequi, spargi jussit. Sic sui, dum Caesarianos vincere putabant, vincere caeperunt.

Et jam alterius quoque partis victoria nuntiabatur: missae enim a Papenhemio copiae in praeda graves et securos (cum omnem Papenhemii exercitum deletum existimarent)

[note: Rustici vincuntur. 14. Novem.] valide impetum facientes adeo perculerunt; ut cum fugisse suos animad verterent, fugere tribus viis inciperent. Sic tormenta, spolia, omnisque praeda recepta est, et Papenhemius integrâ potitus victoriâ.

[note: Caesorum numerus.] Non aequa, pro pugna strages fuit, cum tanto tempore magnus alias deleretur exercitus: sed rustici magico suo carmine duri, difficilem non cruentam cladem fecerant. Sex millia tamen, dissipatis caeteris, interiêre. Reliquiae, venenatorum serpentium instar, divisae licet, ad Reklabruggam in unum rursus coaluêre corpus: nec reliquias [note: Iterum caeduntur. 19. Novem.] diceres, sed integrum bellum: sparsae enim magis quam oppressaqe vires erant, Nihil ergo inter Eferdingam, Gemundam, et Reklabruggam, nisi quod acris Caesarianorum impetus fuit, indignantium post binas clades recruduisse bellum et duobus trucidatis millibus, pepulêre hostem.

Tertio hoc a Papenhemio inflicto vulnere, nonnihil vacillantes, non adeo difficiles ad obsequium Caesaris fore videbantur, nisi [note: A Studioso ad constantiam moventur.] studiosus ille, inescatus imperio Dux, efficacibus, ipsorum captu, verbis, animos invicem et sibi copulasset: hisce illi dementati, aut felicem ad victoriam, auc, si minus visum superis, infortunatum ad cladem statuête sequi.

Audivere coelites votum, postrema largiti: quippe ad fatalem ultimi conflictus campum prope Wolfseckiam tandem perventum est. Ibi aptum, a fuga defensioni locum insederant. Generosus Comes Papenhemius [note: A Papenhemio ad pugnam provocantur], pridianae victoriae ferox, et conficiendae jam rei cupidus, ostentare aciem, provocare, lacessere: illi contra nectere moras et tergiversari. Candentibus itaque tormentotum globis cunctantes infestat. Caetera quidem rustici, grandiores hosce grandines non tulête. Struunt itaque indignatione quadam acies. insolentiam Ducis (ut ajebant) castigaturi. Laetus [note: Aciem struunt.] pugnandi facultate Comes, venienti occurrit hosti, fusumque toties sauciumque exercitum adortus [note: Pugna Studiosi virtus.], non facilius tamen vicit quam

integrum et recentem. Magna enituit studiosi virtus, qui longe ultra suum exercitum in Caesarianos provectus, infestus obviis, quosdam trucidavit. Speciosa res, si pro justa causa legitimoque principe patrata fuisset. Sequebantur suum rustici Generalem, et grande periculum fuisset, nisi ille eorum Generalis [note: Capitur], ille Studiosus, justas dedisset temeritatis poenas: siquidem, cum Vicario suo Bernardo Ekkero, [note: Rustici saeduntur. 20. Nov.] vivus in manus hostium venit. Tunc frigidius instare rustici, inde cedere, mox, omni abjecta spe, aperte fugere. Hos assecuti pernicibus equis Caesariani, omnes trucidarunt, quinque millia caesa, septem tormenta capta, spolia, ut de inope tot cladibus vulgo, nulla.

Hac pugna cecidit ipsis belli [note: Desperant] concitatoribus animus, et plerique per Silesiam fugientes, vigenti sese Danico miscuere bello. Caeteros in sedes suas Henricus Gothefridus Comes Papenhemius, quasi greges [note: Pagi oppida Papenhemio deduntur.] in stabula pastor deduxit, et cum gratiam omnes certatim ambirent, pagi et oppida quadam aemulatione deduntur. Perque totam supra AEnum Austriam, ne rursus aliquando coirent, distributa praesidia. In formidolosissimi vero belli concitatores paulatim animad versum.

Quae autem gloria Papenhemii? cum tam parva manu tantam multitudinem caederet? cum caperer plura millia aliquando quam haberet? cum tantum, quatuor praeliorum victor, uno mense bellum conficeret? profecto si Romae olim fuisset, triumphare potuisset.

BELLUM TRANSYLVANICUM III.

HOc bellum mira Bethleni inconstantia et ambitio fecit: ille enim Catharinae Brandenburgicae, honoratus conjugio, cum insumptuosissimis, quas orbis universus suspiceret, nuptiis duorum Orientis et Occidentis Imperatorum, aliorumque Regum Principumque legati comparuissent, amplos homo sumpsit Spiritus: et elatis animis ingentibus, totius Hungariae,

Incitabant in id bellum, hinc tituli Hungariae Principis ereptio: inde infensus, nescio ob quam causam, Ferdinando Caesari Bosnensis Bassa. Nec alii quoque, aut suis urgentibus malis, aut cladibus (nesas) Christiani Principes defuêre.

Super haec umnia, prono ad imperia turbanda viro, spem ac fiduciam [note: Occasion belli] faciebant Germaniae dissidiae: quippe cum intestinis disjungeretur bellis, invitabat occasio, nudumque Imperii latus osten debant procul bello Danico occupati, Fridtlandus et Tillius: et ipsa tot millibus insurgente Austria, Bavarus laborabat et Papenhemius.

Inter haec reipublicae vulnera et hos tumultus, repente, quasi captato tempore, in lassos simul atque districtos, subitus turbo Transylvanici belli, ab ultima veluti specula Orientis erupit. Primus statim impetus belli in Hungariam Moravia [note: Bethlenus in Hungariam ruit. A. 1626. Iulio.] deinde pari terrore correpta est. Nec cuctanter ad Ducem a Caesaris urbibus populisque descitum est. Aderat, instabat, saevitiâ quasi virtute utebatur. Sic in proclivi erat pluribus armatorum millibus, terram pavidam, discordem, et inermem pervadere.

Itaque placando Deo preces et litanias, fiduciae in Deum plenus, Imperator [note: Ferdinandus Imperator Deum precibus placare studet.] indixit: qua mente consilioque (benedictus in saecula Deus) inconcussus stetit: sequebantur enim preces beneficia, jamque fractus ingenti praelio Danus, et ad Dessaviam tantum non debellatus Mansfeldius, minus Septentrio timendus videbatur. Unique Dano Regi, uno exercitu unus Tillius sufficiebat. Insuper evocato cum suo robore a Bethleno Mansfeldio, suum Fridtlandus hostem in Hungariam sequebatur. Nec fortiorem in Oriente quam in Septentrione invenit, mutatâque terrâ, non mutata felicitate, justae causae servavit Fortuna fidem. Mansfeldius [note: Mansfeldius a Wallenstenio caeditur.] ergo Germanis dimicaret an Hungaris; Silesiis praeliaretur an Turcis, perinde succubuit.

At cum in Silesia feliciorillo Vinariensis [note: Vinariensis in Hungariam venit.] fuisset, illum Mansfeldio

Achati suo addere placuit; ut si felicitas virum sequeretur, in Hungariam selicitatem Gabor attraherer, Etille quidem Hohen vvalda potitus et Gabelonca per Hungariam. multa molitur. Sed VVallenstienius [note: VVallenstienius lestenius omnes vincit.] in Bethlenum, Mansfeldium et Vinariensem invectus, parum interesse docuit, cum uno pugnaret an tribus, omnes fracti, victi, dissipati.

Bethlenus [note: Bethlenus Tartaros evocat.] suo more, ad Tartarica auxilia retro conversus, a Chamo millia quadraginta obtinuit: sed haec longe ostendit fortuna non dedit; ut spe sua frustratus, majori dolore cruciaretur.

Siquidem dum illi e sua Tartaria [note: Tartaria in Poloniam ruunt.] Transylvaniam versus proficiscerentur, ne sine victoria venirent, impetum in Poloniam faciunt: relictisque sex millibus in munitis nonnihil castris, triginta quatuor millia [note: Polorum Dux eorum castra expugnat.] praedas tota Volhinia agunt.

Permisit Chimelekkius in eo tractu Polonorum Dux, luxuriantibus fraenum: Sed ipse ad eorum castra retro profectus, cinxit, assiliit; expugnavit; ita trucidatis omnibus, ut ne nuntius quidem cladis supe resset. Manet in castris, et obit omnia Tartarico more belli munia.

Revertuntur interim spoliis graves [note: Omnino delentur 24. Octo.] turmatim Tartari, et primam, prima die ingressam castra turmam, internecione delevit. Mox aliis aliisque eodem admissis trucidatisque turmis, totum illum exercitum, carptim ita fundit, mactat, dissipati ut omnibus receptis spoliis, de quadraginta millium in subsidium sibi venientium exercitu, de longinquo Bethlenus audiverit, neminem viderit.

Omnis ergo in se, aut Turca [note: Turca Bethleno subvenit.] spes erat, nec hic deseruit suum, Christianos insectantem, Vasallum: missisque nonnullis millibus Damaschum expugnavit. Bethlenus Turcico auxilio fretus, cum eis Novigradum obsidet, Sed [note: Novigradum obsidet.] assueverat jam Transylvanico bello Bethlenicisque victoriis Fridtlandus: hinc magno in obsidentes animo movit, dum autem Gabor non fugit, pugna fuit, et quamvis acriter diu dimicaretur, tamen collapsis, magna ipsorum strage, animo Janitzaris, nec minus a tergo

prasidiariis damni inferentibus, [note: A Wallenstenio caeditur. Mense Nov.] confusio successit et caedes: inde effusa in Granensem terram Turcarum fuga. Iam quoque victorum viribus impar Bethlenus, dum Turcas fugere videt, et ipse fugit. Sic quatuor millia caesa, tormenta capta, et omnis opulentiae plena castra direpta.

Turca cum firmam cum Caesare pacem vellet, suos revocavit. Bethlenus Cassoviam retro cessit. Fridtlandus, cum in exhausta populationibus regione commeatu laboraretur, Tyrnam movit.

Tum Gabor [note: Bethlenum moti belli poenitet.] in quantas se difficultates conjecisset, quibus periculis se involvisset, et quam potentem irritasset hostem, reputans animo: maxime cum Daniae regis clades, aliae super alias nuntiarentur, et rusticorum essent debellatae vires: Mox universam in se ruituram Germaniam timens, certam judicavit pacem periculoso bello, speratâque victoriâ tutiorem.

Sed emolliendi Caesarem, toties periurus, difficultatem ipse fecerat: perlegatos tamen suos tentavit, et annuit Imperator, si Hungariâ cederet [note: Caesar illi pacis leges praescribit.], concitatores belli aperiret, Mansfeldium dimitteret, belli sumptus refunderet, illata subditis damna resarciret, restitutionem cum sua ditione Damaschii, a Turca impetraret, captivi et a Turcis ad servitutem tracti restituerentur, tum integrae conficiendae rei Posonium legatos missurum. Assensit omnibus Gabriel Bethlenus [note: Bethlenus acceptat.], cum jam timere Caesarem disceret, et quasvis conditiones judicaret bello potiores.

Mansfeldius [note: Mansfeldius fugit et moritur.] collusionem metuens Venetias procurrere instituit, traditisque Vinariensi copiis, in itinere datum, ut ajunt, venenum visceribus ferens, in Bosnia corripitur dysenteriae malo, atque varia coquens animo, inter molitiones novas versatilem emittit animam: quippe tum maxime laborant mali, ubi plurimum vitia miscuere, et in unum collata nequitia est. Caeterum nimis facineroso Duci fortuna clemens fuit: oportuerat enim invisum Caesari Imperioque caput, in perniciem Germaniae natum, tot quot intulerat, cladibus vindicari,

Sed nec sic quidem pares sceleri poenas effugisse censuerim, cum illum suum ipsius malum post mortem sequeretur.

Vinatiensis [note: Vinatiensis moritur] dum et ipse per Hungariam multa molitur, Transylvani ingemiscens consiliis, subito absumitur. Moderatus laudabilisque Princeps, nisi suas haeresi injustoque bello virtutes corrupisset.

Interim Posonii confecta pace, [note: Pax constituitur. A. 1627. Mense Ian.] Hungaria potissimum exultabat, ut quae aut vincence aut succumbente Caesare, misere inter hos atque illos semper patiebatur.

Verum enim vero servavit imposterum illibatam Gabor fidem; ut qui nullum, seu vacante, seu variis bellorum motibus districto Caesare, sua Turcarum, Tartarorum, et Transylvaniae mole, profectum facere suis cladibus didicisset: et sua Ferdinandum fortuna tectam, quam nullo obnoxiam vulneri teloque nosset. Cessit ergo et quievit.

Coronatio FERDINAN. III HUNG. REG. In REGEM HOHEMIAE.

INdixerat publica RegNI Comitia Pragae Imperator Ferdinandus Secundus, et veritus ne, si humanitus quid sibi contingeret, iterum haeretici Bohemiam turbarent, Imperatricem in istius Regni Reginam, Ferdinandum filium in Regem covonari voluit. Placuit Regni ordinibus, qui, etiamsi non placuisset, jure refragari nullatenus poterant. [note: Imperatrix coronatur A. 1627. 21. Nov.] Itaque imperatrix solemni pompâ in ecclesiam ductâ, magnificentissime in Reginam coronata fuit. Nec diu dilata Ferdinandi Tertii coronatio in Regem. Pridie, de more Regni, inauguratus, et viginti quinque Imperialium millibus [note: Ferdinandus Tertius coronatur. 23. Nov.] in coronationis sumptus donatus, adulta sequenti die sub aureo coelo in ecclesiam deductus, sub initium sacri, gladio accinctus est: inde corona debito capiti imposita: aureum novissime pomum et Sceptrum

manus impleverunt, gratulantium voces ecclesiam, grandium machinarum boatus, omniumque campanarum sonus urbem. Ut duodecim Apostolica fidei nostrae symbola concordi musicorum discordia modulabantur, a novello Ferdinando Tertio Hungariae Bohemiaeque Rege quatuor creati equites. Sub offertorio, recepto more, panem et vinum obtulit. Sub communione sacracillimum Christi corpus reverenter sumpsic. Nec quicquam quod ad pietatem ille, nec Bohemi quod ad morem, solemnitatem, magnisicentiam, et pompam facere videretur omiserunt. Sic Ferdinandus jam Tertius, Hungariae Bohemiaeque Rex ad Imperium paulatim praeparabatur; quod ille tandem fortitudine meruit, et legitima electione accepit.

BELLUM MAGDERBURGENSE Primum.

MAgderburgum nobilissimum et opolentissimum ad Albim emporium, ad eam, opportunitate loci, paulatim potentiam crevit, ut Imperatoribus saepe grave, illusis eorum conatibus, suam multis saeculis virginitatem illibatam conservarit. Hoc Archiepiscopis olim subfuit, et ecclesiastico praesuli jugiter domi serviebat: sed dogmate Lutheri [note: Maddeburgum Saxonis filium in Administratorem assumit. Caesar non consentit Pontifex Caesaris filium Archiepiscopum nominat. An. 1618. Mense Feb. Caesariani Magdeburgensib. extorquent pecunias.] gliscente, et in illa urbe vermiculante, imminuta paulatim ecclesiastica dignitas, ut tandem vicinos sua religionis Principes elevarentin Administratores. Adeoque jam Augustum Saxoniae Electoris filium in caput suum elegerat. Non consensit Imperator, periculosa ejusmodi exempla in consequentiam nolens trahi. Interim Romanus Pontifex in sua re jus suum arripuit, et juniorem Caesaris filium Archiducem Leopoldum Guilielmum Archiepiscopum designavit. Possessionem ille tamen, stante adhuc cum Saxone controversia, non apprehendit: sed in ditione praesidia disposuit; ut si quid Magdeburgenses ia Saxonem vicinia et religione proniores, molirentur, inhaerenti cervici milite insolentia plecteretur.

Cum illae vero copiae propter Magdeburgum alerentur, ab illa urbe stipendia flagitabant: et bis terve quidem extorsere. Cum tandem alia ingens summa postularetur, murmura vere cives, exhaustos se illi impares protestati. Excusationem Caesariani non acceperunt: sed nihil in urbem inferri permisere, donec pecuniae numerarentur. Exacerbati [note: Magdeburgenses in Caesarem. A. 1629. Mense Mai.] molestiâ cives, ad Fridtlandum Gustraviam navigantia, omni commeatu plena navigia: dissimulante magistratu, spoliavere. Inde in Croatas conversi, multos variis eruptionibus ceciderunt, praesidiis Caesarianos ejecerunt, et suspecta urbi loca demolici, suae quantum poterant securitati prospexere.

Male accepit Fridtlandus facinus, missisque illac legionibus, urbem [note: Obsidione dentur.] obsidione clausit, et praesidium ut admitteret, imperavit. Dura res Magdeburgensibus visa, et tueri statuere suam, igne, ferro, morte libertatem: repetitisque eruptionibus magna intulerunt Caesarianis damna.

Hanseaticae urbe ut mediatrices se interposuerunt: sed cum nullas [note: Hanseaticae urbes pro pace frustra laborant.] urbe recipere copias vellenct discussa tractatio est, et acrius eruptionibus et impugnationibus certatum. Donec iterum Magdeburgenses fatigati supplices misêre legatos: hicum Papenhemio tractare jussi, cum praesidium fuissent deprecati, centum quinquaginta imperialium millia Fridtlando dare coucluserunt: sed hic, interventu quorundam [note: Fridtlandus obsidionem soluit 9. Octob.] Principum, emollitus, obsidionem soluit, pecuniam contempsit. Et quoniam sub Imperatore se humiliassent, hanc Caesari submissionem auro potiorem esse dixit. Irent itaque, obedirent, in sui mali authores animadverterent: non defore gratiam Imperatoris et suam. Sic sua illi restabilita libertas.

BELLUM HOLLANDICUM

BElgae et Bacavi liberae [note: Belgae et Batavi olim liberi.] liberae olim gentes fuêre: cum illi, Floro et Caesare testibus, pro libertate pugnaverint: hi Classico et Civili Ducibus,

authore Tacito, libertatem tutati, multis Romanis praeliis fregerint. Utrique postmodum a Francis debellati, nobilissimum Austrasiae regnum fecêre. Inde in multas scissi [note: Inde sub Principibus] ditiones, singulis, singuli constituti dynastae. Hinc Cliviae, Geldriae, Brabantiae Duces, Flandriae, Lovanienses, Hollandiae et reliqui Comites.

Legitima tandem, per centenos aliquot annos, successione, non hello, nec armis: sed (quod est aequius) [note: Septendecim provinciae ad Carolum V. devolutae.] conjugio et haereditario jure, per Philippos Audaces et Pulchros, in unum Carolum Quintum Imperatorem et Hispaniae Regem, septendecim cecidêre Provinciae. Hic Ferdinando Primo sratri Romanorum Imperium Philippo filio Bruxellis inaugurato, Hispaniam, Belgarumque Provincias vivens resignavit, adeoque Philippum Secundum Hispaniae Regem fecit.

[note: Haeresis in Belgio et rebellio] Sub hoc in Belgium Calviniana, se Haeresis insinuavit. Et mox, quod est affine huic, per Guilielmum Arausiae. Principem Hollandiae Gubernatorem a Rege et suo Duce decessio. Hinc illae septuaginta annorum turbae: Hollandis suum Gubernatorem, haereticis suum fautorem sequentibus.

Erant autem adversus tanti Regis. praesidia secessioni comparanda. Itaque in Angliam ad tum regnantem Elisabetham, et in Franciam ad illum Regem, pro subsidio missi legati: et ab utroque, innato in Hispaniae Regem odio, et cum eo [note: Belgae ab Anglis et Francis defenduntur Rempublicam formant] tunc temporis belligerante, facile impetratum. Adeoque eorum favore Batavorum brevi sunt stabilitae vires; ut, instituta quadam Republica, status, sub Arausiae Principe semper eorum belli Duce, qua armis, qua deditione, Frisiam, Vltrajectum, Transiselaniam, Geldriam, Zutphaniam, et Selandiam sibi adiunxerint: Vi conantes, quam olim sub Romanis habuerant, extorquere suo Regi libertatem.

Cum autem Ferdinandi Secundi, [note: Ferdinandi Secundum timent.], indies proficientem, suspectam haberent potentiam: tum quia imperii provincias Iuliacum et Cliviam occupassent; tum etiam quia sociandas

cognato Regi vires verebantur, operae pretium duxere, civilibus eum continuo distinere belli. [note: Illi hostes procurant.] Hinc in Ferdinandum Fredericus Palatinus, Christiani Danus et Brunsvvicensis, Ernestus Mansfeldius, Gabriel Bethlenus et alii, quorum plures debellatos, suo receptos gremio aluerunt.

Interim suas illi res, qua terra, qua mari promovebant: et comparatis classibus, millenis navibus totum [note: Oceanum vendicare tentant.] navigantes orbem, Oceanum sibi vendicare constituerunt. Immo Admirallio suo Petro Petraeio Heinio, Regia expugnata classe, ad aliquot milliones argentum in Hollandiam advexerunt.

Tum ipsi Brabantiae inhiantes, Americano freti metallo, suâ Regem pecunia aggressi, munitissimam ejus provinciae urbem Sylvam [note: Sylvam Ducis obsident A. 1629. 30. Apr.], Ducis frustra teutatam alias, obsidione cinxêre.

Regis res agebatur. Itaque Imperator [note: Caesar Hispanis subsidium mittit.] debellatis rusticis, cum Dano et Gabore constituta pace, Austriaco sanguini, cognato, Regi non defuit: suas in invida sibi Hollandia, Imperii clades ulturus. Igitur sub Comitibus de Monte Cuculi, et quod magis irritabat, Iohanne Nassovio, Bataviam versus movit. Qui conjunctis cum Henrico Comite Montensi copiis, unitis viribus, per Cliviam, in Geldriam irruunt, et expugnato ad Drusianam fossam, vulgo Isalam, propugnaeulo, frustra repugnantibus Batavis, flumen superant, caesisque [note: caesariani Velaviam intrant.] septem Hollandorum cohortibus hostiles aquas ponte subjugarunt: nec enim fas erat ut liber esset fluvius receptator hostium atque defensor. Mox per patentem aridamque Velaviam, Iohannes Nassovius imperialia signa circumtulit: sed in occursum veniebat cognatus, Ernestus Casimirus, Comes Nassovius, centum triginta cohortibus: veruntamen non ausus congredi, Rhenum et Batavorum insulam observabat.

Interim Caesariani Amsfortium [note: Amsfortium expugnant.] profecti, oppidum deditione caeperunt. Etiam ad ipsas Ultrajecti portas, ad ipsos Hollandiae Comitatuns fines, praedas agebant: et facta

est ipsa sibi, adversus praesentem hostem, tremebunda Hollandia limes. Tantum suis tuta paludibus, his se quasi clypeo tegebat, nemo comparuit: et quod acerbissimum Caesarianis erat, suêre qui vincerentur.

[note: Frustra Elburgum et Hardervvicam tentant.] Itaque ad Oceanum flexo agmine, Elburgum et Hardervvicam tentavêre, sed frustra. Urbes tutae portubus expugnare mari, non terra oportebat.

Iterum ergo Ultrajectum, sed hoc, e Danico bello veniens, Carolus Marganius jam quinque millibus [note: Fristra Vltrajectum.] tuebatur. Frermuere Caesariani, cum Oceano, fluviis, paludibusque subducti hostes, quaerendi essent ut vincerentur, nec aditus esset ut quaererentur.

Accedebat aliud malum. Vesalia dives ad Rhenum urbs, unde annona suppetebat, captam se citius quam oppugnatam a Batavis intellexit: Didenius enim dynasta Gubernator Ernbricensis, collectis peditum mille octingentis, nongentis equitibus, quasi aliud agendo, Vesaliae appropinquavit, Mox audaculi quidam, eas diu praemeditati insidias, transnatant fossam, [note: Batavi Vesaliam intercipiunt. 39. Aug.] munitionem alicubi semiperfectam superant, exeubias opprimunt, portam malleis securibusque revellunt, et intromisso milite, Francisco Losannio, qui urbi praeerat, somno indulgenti, mox subitaneo constetnato discrimine claves extorquent. Cives, utpote haeretici, praesidiariis opem non tulere: sed clausis omnes januis, gratam e fenestris Batavorum ferociam mirabantur. Hispani omnes et Itali trucidati; Germani vita donat; tribuni militares in captivitatem rapti; Gubernator Losannius Ainhemium deductus.

Baro Didenius praefecturam urbis [note: Buricam expugnat.] stratagemate metuit, et e regione Buricam, quasi e suo male disjunctam capite, armis conjunxit. In urbe quinquies centena millia florenorum, [note: Quanta praeda in Vesalia.] septuaginta tormenta bellica inventa sunt.

Is victotiarum cursus animos faederatis auxie, Sylvae-ducensium et Caesarianorum labefactavit, cum illi suam prae oculis deditionem, hi annonae difficultatem haberent: sed

hos amica VVestphalia nonnihil [note: Sylva Ducis deditur. 14. Sep.] erexit, illos Henricus Fredericus Arausiae Princeps humiliavit, et aequis legibus deditionem pacti, explicatis vexillis et majoribus quinque tormentis excesserunt. Sic Sylva Ducis virgo esse desiit, quae furiosum in armis hostem sinu excepit.

Interim Velaviam adhuc cum Caesarianis Hispani equitabant, nec cessuri videbantur, nisi aut armis, aut fame pellerentur. Alterum accidit: cum enim Ernestus Casimirus Nassovius, licet firmus duodecim militum millibus, aperto Marte diffideret, et videret unam commeatum subministrare VVestphaliam; proposuit quos armis non poterat, fame debeliare. Et Zutphaniam [note: Caesariani fame premuntur] profectus utriusque ripae Drusianae fossae potens, aditum occupavit, et ab illa parte penu clausit. Et jam a Sylva-Ducis victor Arausius revertebatur; cum armis itaque urgerentur et fame, nec in arida sitientique erica liceret praedas agere aut urbes occupare, relectis vestigiis, in Brabantiam Hispani, in Montensem Ducatum Caesariani discesserunt: [note: Velaviam deserunt. 13. Octo.] sed hos ordinum milites pone sequebantur, occupatoque Teutoburgo, miscebant invicem velitationes. Cumque Mulhemii obruere Caesarianos tentarent, magna clade [note: Batavis damnum inferunt] repulsi quid esset assueris bello viris cominus venire suo damuo didicerunt.

[note: Finis belli.] Tandem cum Italiam exurgentes bellorum motus, et detestabili discordiarum malo Bellona corrumperet, illac Caesariani profecti milites, suam murmurantes vindictam Batavos reliquerunt. Et sic sancita pax, non lege, sed discessu.

BELLUM ITALICUM.

[note: Italiae olim rerum Domnina] ITalia olim sub Romano populo terrarum Domina, a Gothis primum, deinde Longobardis (qui ex suo nomine Lombardiae, quasi Longobardiae regnum fecere) debellata, paulatim inservire Regibus assiievit. [note: AVariis sub jugum missa.] Tandem, devicto ultimo Longobardorum Rege Desiderio, Francis

subfuit. Et ab his, ut Belgio, fortes bello viri in ea constituti dynastae, [note: Tandem multis principibus inservit.] qui variis casibus tandem in Duces et Marchiones evasêre, Venetis constituta a Carolo Magno cum Orientis Imperatore pace, sua libertate vivere permissum.

Inde ad potentes paulatim in Italia Romanos Pontifices, Neapolitanum [note: Potior pars ad Romanos Pontifices devoluta.] et utriusque Siciliae Regnum testamento devolutum est. Hoc Francis illi feudatario jure concessêre. Sed de Gallorum insolentia conquerentibus subditis, Aragonios vocaverunt in subsidium [note: Neapolitanum regnum Francis feudatario jure concedunt.] Reges: qui utramque Siciliam et Italiam non contemnendam rati, utrumque Regnum subditorum favore occupaverunt. Hinc vetera in illis Regnis bella, et vetus de illis Regnis quaestio.

Tandem Hispania, devolutis in unum Castiliae Regem regnis, et Indiarum accessione, emersit, et nobilissimo Franciae regno par, utriusque [note: Aragonii occupant.] Rex eodem tempore, paribus uterque votis ac viribus, Italiae Imperium agitare coepit. Hinc inter Franciscum Primum et Carolum Quintum, diversa pro Ducatu Mediolanensi [note: Varia hinc de illo regno bella.] bella: sed potiores mansêre Hispaniae partes, quae Italiam capite pedibusque complectens, intermedia ad nutum ptemit: unice omnino allaborans, ne ullum Francus [note: Hispani superiores evadunt.] possideat, aut amicum habeat in Italia Principatum; adeoque in interiora faciat, fixo pede, viam.

Gallis, Venetis, et aliis Italiae. Principibus contra annitentibus, ne Hispanus nimium Italiae potens, [note: Mantuae Dux moritur A. 1627. 26. Dec, Nivernius succedit.] universum, libetis aeque ac subditis gravis, sumat Imperium, In hoc eos praesenti tempore nonnihil juvare Fottuna videbatur. Vincentio Mantuae Wuci ex hac vita migranti, Carolus Nivernius Gallicanus Princeps, utpote patrucli suo, succedebat, et Mantuanas pariter et Montisferrati ditiones agnationis jure apprehendebat. [note: Inconsulto Caesare feudi Domino inaugurationem maturat.]

Et peracta erat sine bello successio, nisi inconsulto Caesare, feudi Domino, inaugarationem maturasset. Mox itaque cum Ferdinando Imperatore Hispanus et Sabaudus (cui cum Mantuanis Ducibus antiqua super Montisferratolis est) indignantur.

Sic vetera partium inter Hispanos et Gallos studia recruduerunt: Illis Galliae Regibus aditum in Italiam invidentibus, his se magno Italiae Principatu elevari gaudentibus.

Itaque ad arma necessario ventum. [note: Sabaudus multa in Montisferrato occupat.] Sabaudus multa in Montisferrato oppida occupavit. Nivernius praecipuas Mantuanae ditionis urbes fossis valloque munitas, numeroso praesidio firmavit. Et cum Franciae Rex Ludovicus Decimus Terrius, Rupellana obsidione districtus, pro voto suo non adesset, [note: Veneti Nivernio accedunt. Cordua Casalium obsidet. A. 1628. April.] cum Venetis sociavit arma. Gonsaluus de Corduba Gubernator Mediolanensis Casalium obsedit, sed duabus statim eruptionibus, sexcentis e suis amissis, de pristina ferocia multum remisir. Mox majus ab aqua, quam urbe periculum, cum pluviis exerescens Padus, e suis stationibus Hispanos pepulit; quasi omnino vicinam sibi urbem vindicaret.

[note: Criquius in Sabaudiam.] Interim e Francia Marescallus Criquius in Sabaudiam multis armatorum milibus properabat, frequentesque in Gallia Duces, multas e suis loculis Nivernio Duci legiones conscribebant, et conjuncti Criquio aditum Mantuam versus moliebantur: sed angustas iis in locis vias aut propugnaculis clauserat, aut milite insederat Allobrox, quod ut remoram Francis, Mantuanis metum, ita Hispanis fiduciam pariebat.

Imperator componere nitens pace dissidium, legatos misit. Ut, [note: Imperator Mantuanas ditiones sibi tradi petit.] quoniam Nivernius se inconsulto supremo feudi Domino, ditiones illas invasisset, sequestrationi suae locum faceret, ambos Ducatus sibi permittet, usque dum legitimo jure procederetur. Non accepit conditionem Dux, sed quatuordecim millium exercitu obsidionem soluturus, [note: Nivernius recusat.] Casalium movit. Huic Marchio de Monte Nigro cum suis legionibus obviam venit, collatisque signis Dux superior evasit, et quatuor millia, in subitos eventus expeditum exercitum, internecione delevit. [note: Hispanos caedit.] Casalium vero non festinavit, ut praesidiarios variis eruptionibus tria Hispanorum millia delevisse

[note: Cricquius Sabaudum attigit.] Nec segnius Mareicallus Criquius agebat, is in Allobrogem triginta millibus insurgens, Saluziarum Marchionatum invasit, praelidia dispulit, oppida occupavit, et aditum in Italiam ferro aperire non destitit. Cum autem opinione Nivernii tardius properaret, et hic totam Hispaniarum Regis Allobrogumque Ducis belli molem solus sustineret, de repente mutavit consilium, [note: Nivernius Caesari provinciam tradere vult.] et debitam Imperatori obedientiam stipulatus, Germanos urbibus praesidiarios recipere, imperialibus signis portas aeque ac turres vestire constituit, hinc cum aquila, nobilem Casalium misit: qui ut in Hispanica castra venit, quasi suam cum felicitate virtutem Nivernio inviderent, [note: Hispani non fidunt.] remisso Mantuam nobile, cum submissione tractatum non approbarunt, Ita quosdam imprudens sui Regis affectus agit, ut occupatas illi terras adjungere vel inscio vel invito, insita cupiditate laborent, ultra suos superiores ambitiosi. Adeoque quod importune zelosi faciunt; ut legitimo [note: Quorundam imprudentia.] quodam jure facere videantur, nodum in scirpo quaerunt, herbam. in saxo.

Caeterum Nivernius filium Rheteliae Ducem, ut innocentiam suam [note: Rheteliae Ducem ad Caejarenomittit.] Imperatori contestatam faceret, Viennam misit. Iterum ergo in Italiam Caesaris venêre legati, et pactas cum Duce induciarum leges servarent, imperavit. Gonsaluus de Corduba, [note: Caesar Hispanos inducias jervare jubet.] ne nihil Caesarem facere videretur, Madritum ad Regem cutsorem misit. Interim tamen obsidienem non deserit, et sub umbraticis hisce induciis non aliter quam medio belli fervore Casalium violenter pressit.

Displicuit molesta ferocia urbi, [note: Corduba Casalium non deserit.] displicuit Duci, fremens suam impugnati subnixam aequitate causam. Iamque Rupella dedita, ut in ptocinctu esse Franciae Regem advettit, non minus ipse alacris, vim vi repellere, et suas infestantem Regiones hostem, [note: Nivernius iterum arma parat.] regestis expugnare cladibus non dubitavit, et sic ultro, discussa spe pacis, volentibus jam bellare pattibus, invicem miscuêre strages.

Caeterum quasi indiscretam Hispanorum [note: Padus Hijpanica cajtra inundat] feiociam Padus casligaret, intumescens ex alueo suo ebullit, et omnem late inundans regionem, stationibus suis et propugnaculis violentus eos pepulit, et arietatis crebro procellarum assultu munitionibus, surgentia Hispanorum valla tumidosque eonrum animos humiliavit, et veluti insolentiam ultus, suo se rursus condens gremio piacide cum victoria fluxit. Potentiam fluminis agnovit Iberus, ut tamen ejus eluderet alas, aut tardaret impetum, ingentem aggerem objecit, et invidas hostilesqua aquas, quatenus armis obnoxiae non erant, terra coercuit, exstructisque propugnaculis quasi flumen irritaret, urbem denuo armatus pressit.

Sed in subsidium illi Ludovicus [note: Ludo vicus in Italiam. A. 1629. Menje Mar.] Rex sexaginta tribus Francorum millibus e Gallia veniebat, et compellatum Aliobrogum Ducem, tamen aditum in Italia in dulgere nolentem ad Susam praelio fudit, propugnacula expugnavit: indeurbem adortus vi occupavit, superatisque angustiis in Italiam victor irrupit. Kispanica mox castra regius tetror afflavit, et obsidionem soluentes, ne caederentur, cedere maluerunt.

Sabaudus ut deteriorem paulatim [note: Sabaudus pacem offert] conditionem advertit Hispanorum et suam, et proprias incendio terras propinquiores, pacem obtulit. Ludovicus in rebelles suos Hugenottas arma sumpturus, facile assensit, [note: Franci acceptant.] dummodo in Nivernium nihilipse nec Hispani molirencur et Montisferratum restitueretur. Sabaudiae Dux Trinum, Hispanus Nitzam ad ratificationem usque possiderent. Caesareae majestati litem committerent, ejusquc decisioni staretur. Hic contractus Medio lanum, inde in Hispaniam Madritum missus vim habuit una lege si expugnata loca Franci deseterent, et cum Niveinio Sabaudiae Dux arma poneret. Galliae [note: Diffidentia annihilatur.] Rex cum suas munire urbes producem Medio lanensem videret, sinisterius quid suspicatus, legem non admisit: sed in Hugenottas profectus, novis firmari munitionibus Susam imperavit, Sabaudiae Dux pacem inter et bellum vacillavit.

Ut Caesar, [note: Caejariani in Italiam] modico sui respectu, spem nullam superesse pacis intellexit, viginti armatorum millia, Collalto et Altringero belli Ducibus, in Italiam destinavit, qui stragemate Rhaetiam aggressi occupaverunt, et Curia dedita, angustiis munitionibus firmatis, duobus Rhenum pontibus subjugarunt. Mox perruptis obstaculis tripartito agmine per Alpes, id est, Italiae claustra ferebantur, et Illis Montium jugis in Italiam provoluti ruina descenderunt. Et quemadmodum qui cursu in inferiora roluuntur, ulterius prona, quam destinaverant, velocitate serunt; ita illi in hostiles terras invecti, magno urbes impetu occupaverunt: nec enim erat qui cum victoria venientium, fortunatum atmis cursum sisteret, et assuetos vincere milites coerceret. Itaque hac eorum virtute universus Mantuae Ducatus, Mantua Casalioque exceptis, [note: Oppida expugant.] Caersarianum jugum admisit.

Nec armis tantum, sed pietate etiam Germani eminuerunt. Cum casirum Couernolum vi expngnantes, pertinaces in armis occiderent, in templum reliquiae confugetunt. Caesariani fervore suo caeci ad aram, recedentes sequebantur. Mox eis sacerdos cum venerabili Sacrameto [note: Corpus Christi adorant] occurrit: vicit praesentia Numinis, positaque ira et impetu, praecedente Altringero Duce suo, in genua provoluti, victoriarum largitorem adorantes, misericordiam illi ut sacrificium obtulerunt, et donatos venia cives laribus fortunisque restituerunt. Ita Austriacam pietatem aemulati, viam ad conficiendum ex voto bellum probitate fecerunt.

Noverat profecto prudens Altringerus magnis viris virtutes decori gloriaeque esse, et non leve ad debellandos hostes momentum Ducis exemplum. Quemadmodum enim primum militiae vinculum religio est, et signorum amor, et deserendi nefas: tunc dein de facile caetera exiguntur mandanturque ad jusjurandum adactis, ita in eis quos ad Victoriam perducere velis, prima fundamenta jacienda sunt, et insinuanda virtus. Macte generose miles, si quod est pretium pietatis

ex fama, non hoc interit. Multa forsan annorum millia, multa certe populorum supervenient. Ad illa respice. Etiamsi omnibus tecum viventibus silentium livor indixerit, veniens, qui sine offenla, quisine gratia judicent, et putrefactis ossibus fama etiam non sentien tem te colet ac frcquentabit: nulli enim non virtus et yivo et mortuo retulit gratiam.

Post hoc pietaris exemplum Mantuam [note: Mantuam objident] ivit cum suo Duce sacer exercitus, et cincta Corona urbe, Niverniae in ea Principem clauserunt, cum pietatem omnia sequerentur. Veneti vicinae afflictaeque Mantuae praesto fuere: hoc placuit vindicare, et adfuit voto Deus, expugnaro Goito oppido Venetos Ciritate pepulerunt, [note: Goitum expugnant.] et destinatum Mantuae commea tum suis ovantes castris intulere.

Dum vehementius autem urgetur obsidio, ut sibi obnoxios illos fortuna ostenderet, inflicto quodam [note: A Francis cladem accipunt] vulnere posse vinci demonstravit. Aliquot Francorum millia in subsidium urbis approperabant, quae post duos occisos silentio vigiles impetum [note: A. 1630. Mense Ian.] in castra fecêre: et securos adorti late stragem dederunt: ut veto arma Caesariani induerunt munitionibus exactos damnum damno vindicatum est. Nivernius ut praelium intellexit, ne hac oportunitate illatis in sinum manibus quiescere videretur, urbe violentus erupit, attonitosque priori adhuc casu aggressus, munitionibus suis ejectos, [note: Mantuam dejerunt] quos assequi poterat, trucidavit. Caesariani parte copiarum mutilati, cum et frigore et pluviis, et armis infeitarentur, in expugnatis ase locis hyberna caeperunt.

Nivernius ut ab invicem divisos carperet, et sic per partes deleretur exercitus, [note: Nivernius Goitam frujtra obsidet.] Mantua egressus Goitam obsedit: sed sexcentis desideratis e suis cautius agendum cum Caesarianis strage didicit. Abcessit ergo et suam exspectare obsidionem maluit, quam alienis minari.

Sed quod ille non audebat Veneti suppleveruut: illi enim Ducem centum coronatorum millibus erectum, non pecunia tantum clanculo, sed indicto quasi Caesari bello, integro

exercitu subveniebant. [note: Veneti Goitam objidere parant.] Et cum oportunam Reipublicae eandem illam Goitam judicarent, ejus occupandae desiderio flagrabant. Atqui cum multa fuissent incassum tentata alias, jam vera obsidione aggressuri, Generalem Commissiarium Quirini quatuor armatorum millibus Villabonam praemiserunt, ut eo munito loco aditum Caesarianis Goitam intercluderet.

Collaltus ubodoratus consilium cum Altringerus abesset, Tribunum militum [note: Galassius Venetos caedit. Mense Maio.] Galassium in se munientes immisit, qui exercitu praepeditos aggressus primo turbavit, inde arma expedientes fusus a cornu equitatus circumvenit, unoque impetu quatuor millia aut coepir, aut cecîdit.

Intellexere cladem Veneti, et quae cautelam plerisque suasisset, indignantibus furorem peperit, totoque veniebant exercitu cladem vindicaturi: sed hoc erat exacerbare victores, stendentes post illatam stragem cretisse bellum. Itaque non aliter [note: Iterum ingenti clade.] Venetos quam victos aggressi, fugere coegerunt, et eadem die duplicata clade, gemina ovantes victoria fruebantur. Ingens hoc erat Venetae Reipublicae vulnus, cum quin que millia periissent, quatuor capta fuissent, et inter hos Candalius Comes vice Generalis, tormenta omnia ablata, viginti novem vexilla Fridtlando Duci Memmingam transmissa.

Adeo periculosum est non concernenti se miscere bello; ut cum aliis non nobis bellem us utilitatem alteri pariamus dum vincimus, clades ipsi et vulnera sentiamus dum succumbimus. Pluris ego in hac tragoedia spectatorem fecero, quam sua periculo in non bona causa exhibentem scenam,

Rex Franciae ut intellexit ex grandi vulnere grande bellum, suarum partium facere Helvetiam studuit: sed plerique Austriacis addictiores, suspiciebant Caesarem et victorias sequebantur. Francicum tamen aurum affectus expugnavit, et bellicosissimae gentis sex millia, exasperis montium jugis, in molles Italiae campos deduxit, junctaque Cardinali Rechelio suam fortitudine vittutem probaverunt. Cum

autem Sabaudus inter pacem cum Francis et bellum tumultuaretur, [note: Franci Pinarolum expugnant] Pinarelum expugnatum est: cujus amissio tantum illi Duci dolorem dedit, ut totis viribus ad Austriacos aperte deficeret.

Veruntamen quasi Ducis illa mutatio Fortunae displiceret, ita deficientem rursus a Gallia Fortuna destituit. Siquidem Bassampierius Sabaudiam ingressius, Hispanicis Ducem suffultum copiis, forti manu submovit. Mox saevitum in urbes, [note: Sabaudiam jubigunt.] urbem que urbium Chamberiam: ut Dux inimicus saltem commiseiatione patrii soli domaretur. Mansit tamen ille Imperatori et Ibero [note: Momilianum objident.] Regi fidus. Itaque Bassampierius firmissimum regionis munimentum Momilianum obsedit, ut siquid in illa fiduciae, hac etiam parte Allobrogum Regulus minueretur.

At quam volubilis fortuna est et varia? eundem in partibus populum complectitur et plectit. Dum Franci Sabaudiam victores debellant prope Mantuam nonnihil sauciantur. Caesariani Rodrigium arcem deserverant, et opportunus Nivernio locus, ad separandos invicem hostes, videbatur: mittit ergo integram ad muniendum legionem. Germani ut alio divertere facerent importunos hospires, Duce Matthia Gallassio supeiveniunt, missoque tibicine ut Mantuam migrent monuere. Ridiculum praesidiariis virlebatur, et non uno insolentium verbotum spiculo Gallassium pungentes, vi se pellere volentem cachinno luserunt. Accendit ea res tribunum, et immissa grandium globorum imbre obruit insolentes, jamque humiliatos et pacisci voleutes non audivit: sed solo Francorum [note: Prope Mantuam damrum patiuntur.] tribuno Mantuam abire permisso, reliquos Osficiarios carceribus manci pavit et quin quaginta fugam molientibus in aliorum con spectu trucidatis, reliquas succollavit copias, e quingentos selectos Imperatori militare coegit.

A Francis in Venetos conversus, et Veronensum ditionem populatus, Putuola appropinquavit. Veneti impares Germanorum robori, ut ferociam imminentium stratagemate luderent, cavos sub arce cuniculos

nitrato puluere farciunt, ut expugnantes arcem Austriaci, et carervatim ingressae legiones lacelarem: sed hoc disrimine proditores Caesarianos explicuerunt. Simulant ergo aussultum Austriaci, strenuam defensionem Veneti. Utrobique fallacia faciebat animos. Tandem Veneti fugam fingunt: sed hos Caesariani, intacta tamdiu urbe, [note: Veneti ad Putuolum.] sequebantur, et postremum carpentes agmen adeo infestabant; ut non ficta, sed vera fuisse suga videretur. Regressi cautius arcem subeunt, repartisque cuniculis relictum ad speciem praesidium, arcem, cum non modica moenium parte, vi pulueris non alis volare fecerunt. Sic fraudis architecti sua fiaude perierunt. Caesariani non portis, sed immani illo hiatu oppidum ingressi spolia verunt, et sedecim tormentis potiti, immunes fallaciae cives Venctorum Ducum poenas luerunt: sed inueteratus ille mos est, ut:

[note: Caesariani] His Auslriaci successibus animati, denuo Mantuam reyersi, suis eam copiis clauserunt: sed Italia civitas [note: denuo Mantuam objident.] non pro mollitia nominis et valium caedere, et corrumpere machinas, et congredi navibus ausa fuit Imo hac parte superior, diuturno vincentes tempore stitit milites.

Caeterum sic omnia hoc bello fortuna moderabatur, ut partes et vincerent et vinecrentur, totum neutrius notabile detrimentum pateretur: Nivernio siquidem Venetisque adversa, prospera Erancorum Regi, quod Adnaticum versus maro dehciebat, in aspera montibus Sabaudia Massilicoque sinu restituebat. Hunc Guisius navigabat numerosa classe, et excensione facta Nizae, viginti armatorum milhbus variaque annona exercitui se conjunxit Sabaudiae incubanti, sequebatur terra Hugenottarum victor Ludovicus Rex, [note: Galli Pedemontium intrant.] et Mommorentio Duci in Pedemontium praecederet jussit Ille hoc ea diligentia exequutus est, ut lovernio arce et San Ambrosio oppido expugnatis, felici fuccessu copias promoveret, inque suum Regem prius vias ei victoriis aperiret. Et cum ei Vigliano egressus,

duodecim millium exercitu, Sabaudiae Ducis filius Princeps Thomas occurreret, ea prudentia instruxit aciem et promovit: ut in [note: Saubaudos caedunt. 10. Iul.] hostes sorriter invecta, occisis duobus millibus, fugibundo hostili sanguine, non nuntio, venienti post se Regi victoria nuntiaretur. Mommorentius viginri duo vexilla, aenea duo tormenta in adventum Regis [note: Saubaudiae Ducem provinciis exuunt.] servavit, ut grato illi munere, majestatem veneraretur. Pedemontium et Montisserratum victorias mirabantur, et fortunae impares gremio victores admiserunt.

Jam Fianciae Rex totius Sabaudiae potens, tredecim munitas urbes, fortalitia quinque magna, Marchionatum Saluziarum, Pedemontium insuper sibi subjecerat, et beliberatum an in provinciarum Ducem inauguraretur.

O rerum humanarum inconstantim! [note: Fortunae incostantia.] quid est fortuna cum voluit quod non et florentissimo detrahat? quod non magis aggrediatur et quatiat quo speciosius fulget? quod illi arduum quidue difficile est? Ille modo trecentarum urbium Dominus, ille magnarum regionum Dux, Italiae Franciaeque claustrorum possessor, potentissimus nuper Hispaniae Galliaeque Monarchis bello par, qui aequis cum utroque pacis legibus con venerat, jam tribus tantummodo milhbus. In sua ipsius aula Turini non tutus, in aridis montium jugis vivebat, pavens atque respectans, et tamen non metuens ne periret. Non alia miserabiliot hoc saeculo fuga: quippe paulo ante pacis quodammodo bellique moderator, in sua regione exul, extraneum patriae incubatitem, e suis ingemiscens montibus speculabatur. Sed in vadit temperatissimos morbus, validissimos phthisis, innocentissimos poena, potentisimos clades. Et quem ad modum in rerum natura, quae spectatissime florent, celerrime marcescunt: veluti, rosae, lilia, violae, ita in hominum vita, quae florentissma sunt, citissime ferunt in diversum.

At quasi annus ille eversionibus Ducum curreret, ita Sabaudi ruin am Nivernius statim excepit. Plane quasi fortuna concluderet, uno eodemque

tempore bellantes simul in invicem Duces, castigare simul, simul evertere. Mantuam siquidem Altringerus obsidebat: sed fortiter oppidani resistebant, terra marique infesti. Praedidiarii autem suis etiam eruptionibus suisque victoriis atterebantur. Itaque sollicitati pro quinque millium subsidio Veneti. Intercepere literas Caesariani, et quinque selectorum millia castris subduxerunt. Mox scenica interillos pugna, cum non ferro sedfraude, non globis sed pulvere pugnaretur. Inde perruptis, quasi castris sub vesperam Mantuam pervenere, Venetosque se et quinque millia dicentes, cum Mantuani scripsissent et exspectarent, et testimonium veritatis praelium faceret, portam eis aperuere. Patefacta porta dolus patuir, et intromissi securos sui spectatores et gratulatores in vadunt. Veruntamen tora in eos urbe concurrente discrimen erat: sed aderat satum capiendae urbis. Aliis jam portis Caesariani feroces infestique: imminebant, praesidioque: nudatas vi aperiunt, omnibusque portis pariter irrumpentes, a tergo praeliantes invadunt: [note: Mantu stragagemate occupatur. 18. Iul.] sic proclive erat integro exercitu circum ventos trucidare.

Nivernius cum uxore et liberis ad arcem fugit: sed quoniam, praesidio destitutus, resistendo non erat, pacisci caepit, et de legibus facile necessitate convenit. Arcem Caesarianis cessit, Dux non in Galliam aut Venetias, sed Ferrariam permilsus abire, pactis stetit et abivit.

Quanta urbs capta sit. ut de caeteris taceam, vel e captis militaribus signis, et direptionis mora probari potest. Per continuos tres dies spoliata fuit, et quadraginta octo vexilla Ferdinando Imperatori trarismissa sunt. Mille duceuti Iudaei urbe exacti: nec quicquam illis auri, aut argenti, aut fortunarum permisere, quam in viaticum tres coronatas. Omnia victorioso militi permissa.

Sic duo Magni Duces et inimici, eodem sere tempore ditionibus suis exuti, parem Bellonae sae vitiam experti sunt. Hoc unum eis in malis indulgente fortuna, ut Nivernius aspiciens Sabaudum, Sabaudus aspiciens Nivernium, alter alteri

Caeterum fortiter adhuc Casalium [note: Ambrosius Spinola ad Casalim in Castra venit.] resistebat, et pro Gonsaluode Cordua, Marchio Ambrosius Spinola, felicissimus nuper in Belgio bellator substitutus, sub novo Duce novae belli artes: sed omnia sua fortitudine Torrassius Gubernator discussit, et prudentissimi Ducis elusit impetum; adeoque vicinum arci aggerem, [note: Damnum panitur.] quatuor tormentis infestum, fossis, cuniculis, subditoque pulvere omnino disiecit, octingentosque Hispanos secum impetus aut omnino rapuit, aur mutilavit, vel adussit. Tres centuriones de deditione loquentes praesectus Torrassius, in exemplum hostiumque conspectu de patibulo suspendi curavit, et omnino Romana virtute, commendatam sibi urbem Heros tuebatur.

Iamque ad soluendam obsidionem Franci veniebant. Illis cum octo millibus Philippus Spinola [note: Hispani caeduntur.] obviam missus, serociam Gallorum non sustinuit: sed sexcentis militibus, sex chiliarchis multatus retrocessit.

Continuo hoc victoriarum cursu [note: Sabudiae Dux moritur 28. Iul.] perculsus Carolus Emanuel Sabaudiae Dux in moerorem et morbum jncidit, cumque infelix regiones suas antea amisisset, animam jam emisit, et in coelum ad meliores transijt.

Successit victor Amadaeus praedicto Duce et Catharina Philippi Secundi Hispaniatum Monarchae filia genitus: sed jus ille potius ad terras suas accepit, quam possedit, felicior tamen paulo post pace futurus.

Usi interim victotia Franci in Mediolanensem [note: Galli in Mediolanensem Ducatum irraunt.] Ducatum irruere, et populantes terram et expugnantes, tanrum ipsi Mediolano terrorem incusserunt, ut incolae de sua velut desperantes urbe, non viso adhuc holte, in castrum chariora portarint: sed Galli non illam volvere urbem, sed unius Casalii obsidionem soluere moliebantur. Ad hoc juvare eos sine clade fortuna. videbatur: cum Marchio Ambrosius Spinola fortunatissim [note: Ambrosii Spinolae mors.] us prudentissimusque Dux, peste corrteptus ante Casalium in astris obiisset. Hinc magnus tam

apud Mediolanenses quam in castris metus: et fore videbatur ut venientibus Francis obsidionem soluerent. Sed aliter Deo visum, hic in bellantes contagione bellans, quotidie per Longobardiam millia occidebar, et necessariam humano generi pacem virga mortalitatis inducebat: ut cum se in vicem perderent homines, salutari quadam perditione ad concordiam et unitatem universos cogerer, ne mala voluntate et ambitione disidentes ultro perirent: omne enim quod est, tam diu manere at que sustinere solet, quam diu unum, est, sed inerit atque disslvitur quando unum esse desierit.

Ut igitur conjunncti limitibus, conjunctis mentibus, anima prosperitatis concordia fruerentur, convenere legati et convenêre. Nivernius culpam agnoscerer, veniam [note: Pacis legeo.] a Ferdinando Caesare precaretur, inde inveslitus ab eo, Ditionibus suis restitueretur. Casalium obsidione levaretur. Franci Sabaudia, Pedemontio, et Marchionatu Saluziarum cederent, et suo Duci restitueretur. Hispani Montisferrato demigrarent, Nivernioque traderent, qui pro sua pretensione Sabaudo, cum suo territorio Trinum. permitteret, et alia quaedam loca, octodecim millia coronatorum annue valentia. Guastalae Duci pro suo jure similiter arces quaedam, quae sex coronatorum millia annue facerent, permitterentur. Caesanani Italia pariter et Rhaetia cederent, firmasque munitiones demolirentur. Captivi sine litro dimitterentur. Veneti pace concluderentur. Si quid postea difficulcatis occurreret, lego non armis poneretur.

Ita Ratispona a Caesaris et Franciae [note: Ratisponae pax concluditur. 13. Octo.] deputatis conclusa pax fuit, diu tamen vacillans et dubia, cum tempore tandem robur accepit, et anno post Christum natum millesimo sexcentesimo trigesimo primo, decimo octavo Iunii exequutioni mandata. Tunc Nivernius per Reverendissimum [note: Nivernius et Sabaudus restitiuuntur.] Mautuae Episcopum a Caesare deputatum, accepto feudo, constitutus Mantuae Dux et Montisferrati Marchio. Et victor Amadaeus Sabaudiae suae potens,

Rediitque paulatim sua Provinciis facies, subditis prosperitas judicibus et magistratui reverentia, legibus et Principibus honor, Regibus Majestas, aureaeque pacis radiis rerum omnium bonarum provocata fertilitas: denique quod super haec omnia, concordantium inbono animorum ordinata ttanquillitas, quam priora omnia neceissario sequebantur.

FERDINANDI III. HUNG. Bohemiaeque Regis et MARIAE PHILIPPI IV. Hispaniarum Regis sororis MATRIMONIUM.

SErenis. Ferdinandus III. Hungariae Bohemiaeque Rex, cum non sibi tantum sed posteritati vivere videretur, de matrimonio dignaque Regio Sceptro conjuge cogitate coepit: laudabile prudenter exisitimans:

In quibus et viveret favente Deo et regnaret. Itaque Posonii in Comitiis [note: Ferdinandus III. Hispaniarum Regis sororem conjugem petit. Imperat.] de nuptiarum sumptibus egit: quibus impetratis, ut a domo familiaque sua non abiret, Philippi Quarti Hispaniarum Indiarum que Monarchae sororem, per legatos suos sollicitavit Hic laetus quod socerum nactus esset dignitati sua parem, desponderi illi Mariam sororem virginem sustinuit, et cum illa Barcellonam profectus, Ultimum praesens Vale dixit.

[note: Sponsa in Italiam venit.] Haec aliquandiu cum fluctibus Galilci conflictara Sinus Genuam tandem appulit, ibi ab Eminentisfimo Dietrichstenio Cardinale sponsi Regis nomine salutata, contagione Longobardiam populante, Neapolim profecta est: toto terrarum orbe pulcherrimam Campaniae plagam, cui Ceres et Liber excolendae pariter insudasse. videntur, visitatura; ut per ocium, illa maris otia, illas tepentes fomibus Baias,

nobiles in littore portus, et amictos vitibus montes lustraret, et quod molliter poterat intemerata virgo, bis floribus vernantes culmos legeret.

Ut nauseam Campanae delitiae peperere, Adriaticum navigavit mare. Appropinquan tem cum millibus armatorum Reginam Veneti timere potuerunt: sed ad thalamum illa non arma fesltinabat, et sponsa per Istriam Viennam profiscebatur. Imperator [note: Ferdinandus Secundus goronatur in Caesarem. A. 1630. 7. Nov.] Ferdinandus Secundus, ut coronandam mox Reginam, nova quadam dignitatereciperet, coronari voluit: quod ea Ratisponae magnificentia quam unquam alias factum est. Jamjtaque corona redimitus tempora Viennam venit, emetitam immensa terrarum spatia sponsam praestolaturus.

Et Haec quidem, ab Occidente [note: Sponsa in Austriam venit.] et a sole veniens, postquam Germanicum aspernata frigus, quem assueti timemus hyemem itinere suo risisset, viridis virgo cum primo vere venit Quam Ferdinandus Tertius [note: Matrimonium] ut venire sensit, obviam profectus, deaurato plane curru excipiens Romano triumphantium more Viennam [note: Ferdinandi Tertii et Mariae Hispaniarum infantis. A. 1631. 2. Mai.] introduxit, et eadem die in ecclesia Patrum Augustinianorum ab Eminentissimo Cardinale Dietrichstenio, Maria infans Ferdinando Tertio Hungariae Regi copulata fuit. Inde sexcentis Luciniarum ferculis instructae celebratae nuptiae. Nec quicquam dein de, perstrepente hymenaeo, defuit, quod tantae solemnitati inservire videretur.

Ut Rex autem Regina frueretur in Hungaria coronata fuit: adeoque non Regii tantum nominis, sed regni etiam, quoad fieri potuit, consortem fecit.

Magnum prosecto Patri, magnum [note: Sponsae Coronatio in Reginam Hungariae.] filio solatium, cum ille filio felix quem Regem, et magnae Reginae conjugem videbat, in illo regnaturam posteritatem sperare poterat: et Hic, quod utroque parente vivo, ab utroque stabilitus in regno, in illis propriae felicitatis gaudium videre liceret: quae beatitudo filiorum non levis est, pietatem fpirans, et fortunam comprehendens: quam nos felicissimo pari conjugum vitae annos, ejus posteritati in saeculavoto propagamus.

BELLUM TRANSYLVANICUM IV.

GAbriel Bethlenus ex omni occasione Caesaris, quasi anniversarius hostis, ne periculosis Italiae, Sueciaeque bellorum intitiis, maxime a Gustavo Adolpho solicitatus, in Imperium adversus Caesarem arma sumeret, in eum Deus sumpsit, tactusque volun tatis illius [note: Bethlenus laborat hydropisi.] lancea in morbum in cidit, et ne sine prodigio etiam aegrotaret hydropisi laboravit: nempe quemadmodum

ita ille ambitione sua hydrops, districto semper bellorum motibus Caesare Transylvaniam suam, Hungariram Imperium, Europam, Orbem sitiebat: et vix unam imbiberat Provinciam, quin aliam mox avidus ori applicaret. Nunquam enim improbae spei quod datur satis est, et majora cupimus quo majora venerunt. Vt flammae ingnita vis acrior est quo ex majore incendio emicuit; aeque ambitio ut ea quibus inhiabat absumpsit, omnino plurium cupiditate exardescit.

Caeterum hac am bitione, illa hydroposi laborans Bethlenus, ut ista sine modo, sive fine haesit in animo, ita haec in suum subjectum pertinax, sine termino ad mortem comitata est. Frustra, quos adhibuit, Medicus, Carnifex, Chirurgus frustra scissae pedum plantae, cum vulnus suam hydropisin suam ambitionem sequeretur, id est, nunquam sanaretur. Et cum magno fervore ambivisset, ad pedes vulnus sacer ignis [note: Moritur A. 1629. 15. Nov.] accessit, ut sicnon una morte aqua et igne periret. Ambitione tandem perfecto patefacta prodigio, aridam emisit animam.

Cum autem vita non fuisset, testamento ptudens et aequus fuit. [note: Testamentum ejus.] Ferdinande Secundo Imperatori Romano generosum equum, peristromatibus, gemmis et unionibus ornatum et quadraginta ducatorum millia legavit Ferdinando Tertio Imperatoris filio Hungariae Bohemiaeque Regi generosum equum, peristromatibus gemmis et unionibus

ornatum, et quadraginra ducatorum millia. Turcico Imperatori generosum similiter equum, peristomatibus, gemmis, et unionibus ornatum, et quadraginta ducatorum millia. Catharinae Bran Jenburgicae uxori suae, paratae monetae centum millia ducatorum, centum millia Imperialiam, centum millia florenorum, cum tribus ad vitam ditionibus reliquit. Turcico Imperatori testamenti exequutionem, Romano Caesari viduam et Transylvaniam commendavit: ad quem Gaboris etiam morte Cassovia, et omnes Bethleno ad vitam petmissae. ditiones Hungariae devoluebantur, quae annitente vidua, Hungarico Palatino bona fide sunt traditae.

Verumenimvero Haec Stephanum Bethlenum defuncti sui mariti fratrem, Ducem facere laborabat: hinc unum e suis Constantinopolim Doctorem misit sed Hica Ragotzio, magno terrae Satrapa, corruptus, contempta Domina illius non Bethleni causam egit. Sic [note: Ragotzius] datus ille Ragorzius Trausylvaniae Dux. Non aissensit inaugurationi vidua, et Doctore perfido intraglaciem [note: Transylvaniae Dux.] jusso suffocari, Romanum Caesarem, ut suum et Transyliraniae tutorem, in auxilium vocavit. Misit hic multis suffultum copiis Hungariae [note: Hungariae Palatinus in Ragotzium] Palatinum, qui Cassoviam profectus ad sedeeim milliaria, sua agmina Transylvaniae infudit. Nec cunctatur Ragotzius, sed omniregionis robore festinus occurrit. Pugnaturacriter, et sex millibus Transylvanorum [note: Illum caedit A. 1638. Mart.] trucidatis, Caesariani cum majoribus aeneis torneitis impedimenta rapuere.

Sed ille ocius reparavit exercitum: nec sane viris, auro, opibus, atmisque quicquam copiosius Transylvania: sed in manus tam ignavi Ducis inciderat, ut nihil fueritin Ragotzio speciosius, quam quod a. fortissimo Hungariae Palatino Esterhasio vinceretur. Iterum ergo [note: Caemulantur. clades.] bis tetve Caesus, quod Transylvanis moris est Turcam respexit. Hic nolens nimium in vicinia potentem Caesarem, et a se constitutum debellari Ducem, tres cum exercitibus Offam Bassas misit: sed omnium victor Esterhasius, quam nuper in

Turcis opinionem de se virtutis armis fecerat, recentibus victoriis confirmavit.

Ragotzius ut urgentem victorias [note: Ragotzius pacem quaerit.] Palatinum emolliret, Stephanum Bethlenium Transylvaniae Gubernatorem constiruit. Viduae Catharinae Brandenburgicae univerfum, cum variis ditionibus regionis thesaurum dedit, ut benenficiis delinitos flecteret in favorem domesticos, et scelere partum principatum, liberis votis, quasi legimo jure accepisse videretur et apud imminentem Caesaris Ducem ex inimicis faceret intercessores. Vicit salutare consilium, et viduam pariter et Bethlennm conciliavit: nec mox defuere illi ex hostibus concordiae mediatores.

Non ante tamen Palatinus quievit, quam cum suo Duce Transylvaniam Caesaris protectioni obnonoxiam [note: Impetrat Mense Maio.] reddidit. Sic cum Ragotzio constitura pace, Hungariam (speciosa res) Esterhasius Hungariae Palatinus Transylvaniae metu liberavit, et Transylvaniam, quodammodo enervatam Caesari obligavit.

BELLUM MAGDEBURG. SECUNDUM.

TRansylvaniam statim et Ragotzium, iterum Magdeburgum excepit, quodam casu, quasi de industria sic adgubernante Fortuna; ut quemadmodum a Magdeburgo et Septentrione in Hollandiam et occidentem, ab occidente in Italiam et meridiem, a meridie in Tiansylvaniam et Orientem, Sic perfecto quasi curriculo, ab Oriente rursus in septentrionem et Magdeburgum, ultrose suggerentibus causis, imperialia signa procederent, et cum terrarum orbis situ ipse ordo victoriarum properaret.

Causa istius belli ipsorum Magdeburgensium [note: Causa belli.] inconstantia. levitas, in Orthodoxam sidem odium, in Suecos et protestantes studium fuit: cum enim Caesaris legati, junioris Ferdinandi II. filii, in Administratorem electi, nomine, inaugurationem Hallis, in ditione Hallensi et Magdeburgensi procurarent, templa vendicarent, diversae religionis

canonicos exauthorarent, Romanae eccle. siae studiosos inducerent, male hoc habuit Electorem Saxonem, ut cujus filius Augustus, in Magdeburgensem Administratorem nuper assumptus, de injuria querebatur. Pessime habuit Christianum Guilielmum Brandenbrugicum, diversae Romana religionis Administratorem dudum Hallensem. Cui hacjunioris Caesaris filii inauguratione sua dignitas, sua ditio, sui redirus adimerentur.

Nec sane quidquam magis irritat quam fortunarum ereptio, quae si paucae sint ad necessitatem, si multae ad servandam Principibus viris dignitatem faciunt: quibus si quadam cupiditate agglutinetur animus, aegerrime et non sine quadam violentia abstrahitur. Ut adamas si juxta magnetem ponatur, non paritur abstrahi ferrum: aut si ad motus magnes apprehenderit, adamas e diverso trahit; sic opibus adjecta cupiditas, non patitur quicquam illa abstrahi opibusque divelli, et si externa aliqua majore vi raptae. fuerint, cupiditas minime quieta per fas simul atque nefas recuperare laborat.

Hoc igitur philtro Gliristianus ille dementatus, per se parum potens, cognatum Saxonem, Suecumque respexit Et cum hic Germaniae Imperioque jam inhiaret, ut Germaniam Germanicis quoque viribus aggrederetur, suum cum eo aulae Marescallum Theodericum Falckenbergium Magdeburgum misit. [note: Administrator Hallensis cum Falckembergio urbem intrat.] Administrator ignotus, barba capilloque tonsus urbem ingressus, aliquot per dies latuit. Interim clanculo primores sollicitabantur, et cum cocta satis conjuratio videretur, opportuno tempore Jam notus erupit, et cum Falckenbergio, universo eum deducente senatu, Metropolitanam ecelesiam ingressus, solenniter Sanctorum Ambrosii et Augustini hymnus ab omni gestiente populo, decantabatur.

Ab ecclesia mox ad convivium, quodin observantiae signum Senatus instruxerat. A convivio statim, ad Curiam, ut eodem fervore et animo rebellio curreret. Cumque cives praesto essent, in presentia

Falckenbergii Administrator interrogavit. [note: Magdeburgenses sollicitat ad rebellionem et vebellant.] An cum Sueco Rege et secum eandem statuant subire belli aleam, Avide excepta vox est, et ab omni vulgo elevata voce responsae sunt fatales illae binae excidii sui causa, syllabae: ita.

O malitiosa et incauta humanae naturae levitas! quae nulla potissimum re alia quam novitate quadam et eminentis cujusdam viri molli dolosoque sermone, in suam perniciem moveatur, et piscium instar, spiculo tenui esca vestito, e vastis liberisque aquis educitur, et captam se citius. quam in diversum a sua opinione elementum abstractam intelligit. Vix Spiritum illa urbs a prion angustia receperat: in oculis adhuc erat ille metus, illa necessitas. illi pro pace discursus, et tamen oblita omnium, in eum Caesarem, a quo non clementer tantum, sed liberaliter etiam absoluta fuerant. conjuravit: et contra Imperii corpus; cujus ipsa non ignobile membrum erat, soedere se copulavit cum extraneis.

[note: Eatum] Sed urgebant illam sua * fata, et tempus suae calamitatis advenerat. [note: vovo quod dubio procul futurum est, aliter tamen fieri potest. Corruendaeurbis indi cia] Et si attendere volvisset, suam ipsa cladem praevidere potuisset. Quid enim manifestius? vallum urbis paulo ante ceciderat, brevi corruendae urbis praesagium. Copiosum in Hassiasanguinem miles sudaverat, cruentae expugnationis indicium. Et veluti Fortuna migraret, Sanctus Norbertus urbis olim Ar chiepiscopus, illinc cum solemni pompa Pragam advectus, inanem Divorum praesidio urbem excidioni reliquisse videbatur. Sed haec omnia suo fato caeci cives, cum videre possent, non videbant: sed Christianum suum inaugurantes, juramento seilli et Succiae Regi obligabant. Nec facile seribere est, quanto [note: Admini strator occupat vicina loca.] illi gaudio gestientes, Administratorem venerarentur. Et hic ut proclives in se animos, fortitudinis opinione imbueret, militem scripsit, copias eduxit, Wolmerstadium et Calbam expugnavit, Caesarianos pepulit, et cum copioso commeatu, viginti quatuor monachos captivos adduxit; ut non solum pro ditione, sed pugnare etiam pro religione videretur.

Et nihil exacerbatum, in Romanae ecclesiae studiosos, vulgum confirmare magis in rebellione poterat, quam videre Ducem suum, suo religionis zelo ferri.

Itaque Administrator populi in se affectu, suoque successu animosior, majora meditabatur, et de Hallis suis recipiendis non suis adeo viribus, quam incolarum proditione [note: Hallas expugnat et arcem obsidet.] cogitare coepit. Et ille quidem Hallas profectus, ubi advehisse eum cives adverterunt, obstructam a Caesarianis portam, magno conatu perviam fe cêrr, et duo vexilla intromiserunt Hae c in Mauritianam portam con versa, malleis impedimenta securibusque revellunt, et civium praesidio muniverunt. Quatuor interim alia signa Ulricianam portam ingressa, et Caesarianis infesta, eos in arcem Mauritianam pepulerunt: qui exinde multa Magdeburgensibus damna intulerunt. Quos Administrator semel et imposterum volens extinguere, plurima arcem versus tormenta direxit: sed alacres Caesariani glandibus glandes, globos globis, tonitrua tonitruis vindicayêre. Veruntamen Administrator ne ad unam arcem totus haerere videretur, Querfurtum cum parte copiae rum movit, pulsoque prae sidio, cum tormentis victor Hallas revetebatur.

Nihil revertentium plausus, nihil insolentium verborum spicula, constantes in arce Caesarianos moverunt: sed in omnem contumeliam obfirmati, non deditionem, sed mortem meditabantur aut Victoriam. Adfuit generoso voto Fortuna: siquidem ex Manfeldiae comitatu justo Caesariani exercitu inrebelles profisciscebantur. Quod ut Administrator Magdeburgo intellexit, [note: Deserit et Magdeburrgum fugit.] tantum illi terrorem incussit? ut relictis omnibus tormentis omnique apparatu, Magdeburgum fugienti similis se reciperet. Praefectus arcis dicteriis recedentes, et insolenti cachinno prosequebatur. Exonerata urbe, senatui claves extorquet, et in perfidis civibus, quotidiana saevitia, transfugium puniebat.

praecipuerem procurabant, et novis novisque delectibus incumbebant. lamque septem millia in armis habentes, prout occasio dabat Caesarianorum impetus retondebant: sed non arrisit diu serena fronte Fortuna rebelles: nunquam illis profpera largiri solita, quin malos mox malorum cumulo obruat: incrementa enim corum lente exeunt, festinatur in damnum: nec longam patiuntur properantia mala moram.

Omnis insolentiae vindices Caesariani [note: Caesarianierepta loca recuperant.] Halberstadio veniebant, et pessundantes impetu rebelles, Wanslebia, Egla, Stasfurto, Schonsbecka ejecerunt Calba maturior poenis pertinacior erat: ut plecteretur itaque, arce simul et oppido vi expugnato, [note: Calbam viexpugnant.] quicquid obvium, quicquid in armis sine respectu trucidatum. Ex praesidiarris, aversa urbis porta fugientibus, quadringenti a Croatis jugulati, trecenti capti.

[note: Hallenslebiam recipiunt.] Inde Hallenslebiam novam profecti, cum infussicientes essent, Comes Papenhemius in subsidi um vocatus advenit: nec restitit diu generoso Duci. Et quoniam cursum illi victoriarum stiterant, mille ducenti arma deponere jussi, non ut miihtes, sed contagiosi, candidis bacillis Magdeburgum ambulaverunt.

Cum jam in ejus ditione, nihil praeter ipsum Magdeburgnm, hostile. re staret, ambulatores illos Papenhemius a [note: Magdeburgem obsident 18. Dec.] tergo secutus, in commune stabulum gregem, in urbem egit. et ut eundem mox hostem haberet, trepida obfsidione clausit.

Coepit adversa fortuna tumultuari vulgus, cui paulatim cladibus redibat intellectus, suamque temeritatem poenitentia flagellans, quas merebatur clades conscientia suggerebat. Exurgebant itaque distidiarum [note: Tumultuatur vulgus et sedatur.] procellae: quae ne prae valentes, ruptis quibus continentur aggetibns, in commune damnum abirent, et concussam civitatem everterent, matura eas oratione Administrator aggressus, leni sermone fregit, et certi promissione subsidii omnino sedavit.

Nullum profecto fretum, nullus [note: Vulga ingenium.] Euripus, tantas tamque varias habet agitationes fluctuum, quantas nium.

et leni afflata Favonio, praesentibus. aut quae sunt, aut quae videntur inhaeret bonis, nunquam Borealis saevitiae memor, quae ubi aliquando inopinatam infestat, miratur tempestatem et horret quasi ipse non fecisset.

Caeterum Papenhemius cum laxam premêre urbem, justo excitu destitutus, pro voto non posset, scommatibus potius dicteriisque certatum quam armis: cum tamen ille caveret ne com meatus inferretur. Quem dum praesidiarii pertinacius aliquando quaerunt, acres quandoque velitationes, victorias subinde transferente Fortuna.

Tandem fortunatissimus ille bellator [note: Tillius vinit in castra A. 1631. 5. Apr.] Iohannes Tzerclasius Tillius, veterano suo milite, exercitatisque legionibus ad veniebat: tum arctius clausa urbe, non fame nec mora, sed ferro et impetu frangere placuit et expugnare. Ut proxima ab adventu dies eluxit, omnia recognovit, et Walfgango Mansfeldiae Comiti cis Albim, Gothefrido Henrico Comiti Papenhemio trans Albim urgerent obsessos imperavit Quod ea illi diligentia fecêre; ut appropinquationibus suis brevi tempore fortalitia Magdeburgensium contingerent.

Papenhemius natura ferox et industrius, [note: Fortalitia expugnantur.] quinque propugnacula uno, quod mirere, vallo abscidit a reliquis, et derivata aliorsum aqua fossas exhausit. Mox primus ejus impetus in fortalitium de suo nomine, [note: Trotz Papenheim.] in sur ludibrium structum: sed acriter ille se vin dicavit. et armata manu expugnans trecentos in eo mactavit

Tillius parem contumeliam passus, Insolentiae hostium [note: Trotz Tilli.] munitioni excidio parentavit: fussisque [perhaps: fusisque] nuper quinque metallinis tormentis potitus, in fortalitium Magdenburgensium. Succursum conversis, pariter expugnavit.

Nec feriatur interim Papenhemius: sed formale Presteri propugnaculum, Sabellica potissimum legione oppugnavit: quae ut cum

quadam aemulatione, superatis fossis, vallum ascendit, tantus subito praedidiarios terror invasit; ut antequam [note: A Tillio Papenhemio quatuor una die. 9. Apr.] pes pedi jungeretur, ipsi sugerent. Sic tantornm virorum ludibriis ultionem flagitante fortuna, quatuoruna die fortalitia expugnara sunt.

Veruntamen ne spectare tantum Mansfeldius videretur, ipsa nocte [note: Mansfeldius tria.] tria propugnacula simul agressis, simul violentus irrupit et trucidatis omnibus, inimicos ultus, quievit.

Crepusculo matutino Papenhemius Craccaviam proximum urbi munimentum aggressus est: sed praesidiarii solo oppugnantium fervore pavefacti, relicto loco in proximas turres confugerunr. Idem Papenhemio videbatur fortalitia expugnare an turres, admotisque legionibus superior evasit, et jugulatis omnibus, erum pentes urbe milites, multatos octoginta viris, rejecit in urbem: quid enim adversus hos in campo milites, quibus nec. munitionibus turribusque tecti pares erant? sed omnia experiri periculum suadebat, ut quatenus pellere hostem non poterant, eruptionibus distinerent.

Imperatoris Duces experti regêre milites, ingenti labore desunctis ad dies aliquot quietem indusserunt: ut si interim Magdeburgenses, imminentium victorum ferociam extimescerent, spatium tractationi daretur. et delinquentibus ad obsequium Caesaris redeundi facultas. Sed in cassum omnia, cum Falckenbergius et Administrator pertinaces laudarent, vacillantes firmarent, tumultuantes punirent. Sic pro poenitentia semper odtum in Cae sarianos recruduit, et ab his in Magdeburgenses indignatio; adeoque Papehemias, Virgineam ad Insulam fortalitium, transmissis rate militibus, novo spiritu aggressus, citra militis unius damnum occupavit.

[note: Alia propugnacula. expugantur. 28. April.] Altera die vicetribunus Grotta propugnaculum unum, quasi indignum fistulis judicaret, gladiis expugnavit. Quod ut in vicino fortalitio viderunt, ferri fulgotem non ferentes, fugere maluerunt quam pugnare. Quod vacuum victor ingressus,

Et jam non nisi noctibus feriabatur, itaque ut dies illuxit, quod unum restabat grande fortalitium, Telonii dictum, duplici vallo fossaque munitum, experiri placuit, et disiecta non modica tormentis munimenti parte, cum assultus pararetur, tanta, ad singulos motus, vis imbrium effusa est, tanta ventorum violentia coorta, ut non naturali quoquam modo Caesatiani, sed veneficio quodam submoveri viderentur. [note: Fortalitium ad telonium Magdeburgenses deserunt. 1. Mai.] Distulerunt ergo in crastinum necessario impetum, et tnncomnia proniora erant, adeoque ipse hostis favere videbatur: cum propugnaculum, quod non nisi copioso sanguine expugnari poterat; ultro desereret.

Jam omnibus fortalitiis munitionibusque Caesariani obsessos excusserant: urbs ipsa restabat expugnationi [note: Tillius Magdeburgenses admonet.] obnoxia, et cum illa de conditionibus non loqueretur, praecipitare tamen Tillius non voluit: sed novem diversis scriptis literis, ad Senatum, ad Administratorem, ad Falckenbergium, eos serio semper clementerque monuit: ut cum subsidium nullum esset, hostem in cervicibus et tantum non in urbe haberent. extremam prae oculis ruinam viderent, tempori fortunaeque cederent, praensidium urbe, quod alias violenter irrumpat, ultro reciperent, Fer dinando Imperatori obedirent, probum clementemque esse, optima quaeque de eo se polliceri: sin minus (quod non speret) in rebellione pertinaces perseverent, perditionis eorum innoxium se fore, seramque posteritatem orare (quae dubio procul casum urbis aliquando miratura sit) ut post salutares tot monitiones ab illis contemptas, innocentem se pronuncret.

Nihil actum talibus literis, cum bonum omne consilium, et salubria quaeque monita Falckenbergius et Administrator, fallacibus, falsisque expositionibus, apud credulum vulgus corrumperent, miseramque adhortationibus suis plebem traducerent, et inani promissione subsidii confirmarent.

(quam in viti praeparabant) necessario expugnationem suaderent, non ante tamen auspicabantur, quam Magdeburgenses continuistormentorum explosionibus infesti, Sudeburgum et Neostadium, plus quam suburbia, subdito igne delevissent: veterem que se in urbem recipientes, inulto, quam antea, magis molesti essent. Tunc demum desperatione agi obsessos animadversum est, quassiatisque moeniis, magna murorum parte humiliata, insuper accensis cuniculis, ruptisque non uno loco obstaculis, furiosus miles irrupit.

Primus in urbem ferox Papenhemius: [note: Magdeburgi excidium. 20. Mai.] sed huic cum potissimis viribus Falckenbergius occurrit, et nonnihil retro pulsus cessurus videbatur, nisi Falckenbergius ille glande trajectus, quem occupaveratlocum corpore texissiet: et fas erat ut [note: Falckembergius caedit.] expugnari coepram sua fallacia urbem morte sequeretur. Hujus obitu civium fervor multum elanguit.

Interim alia etiam parte Tillius urgebat, et omnibus simul locis cedere turbati cives incipiebant, quos acrius Caesatiani urgebant, et in urbem paulatim recedentes sequebantur: sed e domorum tectis mulieres, pueri, puellae, et quicquid serendo armis non erat, in subjectorum hostium capita lateres devolvebat: sed omnia victor miles contempserat: cum ad spolia festinaret.

Eratiraque non jam pugna sed caedes. Cum nihil ergo proficere [note: Cives urbem incendunt.] cives viderentur. Ad hoc praeparatis a se et Falckenbergio per urbem cuniculis, verla inrabiem pertinacia, ignem iniiciunt, qui victores simul et vjctos rapuit. Nec hisce contenti. Multilatae, insuper urbi flammasadjungunt. ut quatenus eripi Caesarianis Triumphis nompoterat. arderet. Ignem Caesariani spe praedae nitebantur extinguere: sed quasi ventus in excidium quoque urbis conspirasser, vehementius flavit, ut allambens vicinas domus flanima corrumperet, et operosa civitas, duobus templis, centum quoque et triginta novem domibus exceptis, universa consumeretur.

opes invidia devoraret, crudeliter in authores saeuiebant, et sine respectu quos nancisci poterant trucidabant. [note: Administator capitur.] Optimum quod supererat spolium Administrator vivus in manus venit, et in castra Papenhemiana deductus, intuebatur excidium quodipse causaverat. Et captam videns captivus urbem, capere poterat de illius sui mali solatium, nisi ille horror, ille ignis, ilie morientium gemitus, ille occidentium tumultus, sensum omnem abripuisfent: nec enim aut saguntus, aur Troja funestior cladefuit. Triginta [note: Trigintamillia perierunt.] incolarum millia ferro et igne perierunt, plurima tormenta bellica in manus venerunt: viginti quatuor peditum, sex equitum signa rapta sunt, et quae supererant domus spo liatae.

Nec tantae cladi incolarum quisquam superfuit, nisi qui ad metropolitanam ecclesiam se receperat: fervatus quippe est templo honos, et in eo clausi centeni aliquot vita donati. Sic ferro, igne, excidio, perfidae rebellioni parentatum est.

[note: Non facile rebellandum.] Movere hic casus quamlibet civitatem posset, ne suis freta viribus facile rebellioni assuescat: cum illa ad invidiam munita et potens, tot Imperatoribus impune contraria, quorum impetus semper eluserat, ad extremum non uno letho perierit. Et illa tot mercatorum palatia, quae opportunitate loci paulatim furrexerant, tot pulcherrima opera, quae singula illustrare urbes singulas potuissent, dies una straverit. immo inter maximam urbem et nullam, inter Germaniae oculum et foeda rudera, inter ad id temporis virginem et vi constupratam, paucae duntaxat horulae, interfuerunt: summae mutationis breve tempus: sic quicquid longa series multis laboribus, multa Dei indulgentia struxit, id ne totus quidem dies spargit ac dissipat. Adeoque longam properantibus malis moram dedir, qui diem dixit Reipublicae evertendae sufficere, cum suffecisse horulas experti fuerimus.

Et esset aliquod imbecillitatis nostrae solatium, rerumque nostrarum, si tanta celeritate repararentur cuncta quanta finiuntur. Nunc

autem ingentia brevi tempore damna testudineo gradu promoventur, nec decades annorum resarciunt, quod spatium horae disiecit.

Utcumque autem suis Magdeburgum causis perierit, metuam tamen urbibus etiam aequa facile ratione bellantibus, cum aliunde mala unde minime exspectantur erumpant, et a nobili facile vulgo, quod juste inchoatum videri posset bellum, in injustum tumultu et insolentia degeneret.

Quae nisi Magdeburgum fortassis perdidissent, antequam perditum fuit, pristinam inposteros felicitatem transmisisset. Et ne nunc quidem resurrecturum despero: fortasse sua culpa consumptum fuit, ut postquam poenam luit, in melius excitetur. Saepe majori fortunae locum fecit injuria. Multa ceciderunt ut altius surgerent et. in majus. In hac quoque urbe oportunitate loci verisimile est, ut majora paulatim restituantur quam periere. Quae utinam diuturna sint, et melioribus in aevum auspiciis feliciter condita, sine tumultu possessa, jugiter posteris sine rebellione tradita; hoc favemus.

EVERHAR. WASSENBERGII Embricensis. COMMENTARIORVM de Bello, Inter invictissimos Imperatores FERDINANDOS II. et III. et eorum hostes, gesto. PARS TERTIA.

Confoederatio LIPSIENSIS.

INvictissimus aeque ac Religiosissimus Imperator Ferdinandus Secundus, per belli Duces suos hucusque felix et Augustus, cum

quas a duodecim jam annis victorias habuisset. Catholicae Religionis beneficio, in fidei suae authorem gratus, asscriberet: hac ejus pietate et gratitudine ecclesiastici quidam freti, de suorum restitutione bonorum cogitare coeperunt, et praevia deliberatione profecti ad Caesarem [note: Ecclesiastici Caesarem movent ad Ecclesiasti ca bona repetenda.] animi sui sensum aperiunt Imperium jam suum Imperatoris, et devictis in circuitu hostibus, nullum quod remoraretur esse. Non injusta se postulare, nec alia quam ipsi antea Protestantes diversaeque religionis Passaviae pridem concluserint: cum juramento se, nulla porro ecclesiastica bona invasuros, obligarent. Catholicos fidei suae tenaces fuisse, nulla Protestantibus templa extorsisse, cum illi (deterioris utique fidei) in contrarium omnia fecerint: et contra divinam pariter et humanam legem, contra suum ipsorum jusiurandum, non templa tantum et coenobia, sed Praelaturas et Episcopatus deglutientes, in prophanum usum verterint. Non omnia haereticis indulgenda esse: quem alias finem inexplebilem eorum cupiditatem habituram? quod fecerint quippe porro facturos, et quod non faciant a nulla eorum bona voluntate, sed metu et occasionestare. Cum illi itaque modum sibi non statuant, a Caesare statuendum esse, et quae restituere de jure debeant, restituere monendos, cum refractarii paratissimis exercitibus cogi possint.

AEqua postulare visi sunt. Sed aderat conficiendae rei difficultas, cum potentia Ducum qui occupassent magna esset: culpabiles imperiales urbes plurimae, et adversariorum per Imperium diffusa multitudo.

Et profecto cum nuper ex eadem causa, ab immediate Imperatori subjectis in Austria rusticis ingens periculum fuisset, quid non turbarum daturum erat, tot simul insurgentibus terris? et quid aliud, quae vix ab illatis cladibus spiritum receperat, misera Germania futura erat, nisi in exitium suum merces?

[note: Caesar ecclesiastica bona post] Haec voluere Imperator de Imperio suo poterat: assensit tamen ille in Deum et fidem pius. Qui omnia perpetipotius, quam Deum,

[note: Passaviensem contractum repetit. A. 1629. 6. Mart.] fidem, et ecclesiasticam cum aequitate eausam violari mallet. Itaque acerrimum Vienna mandatum ad omnes Imperii Principes, ad omnes Imperii urbes exivit: quo sub poena omnium Privilegiorum, immunitatum, jurium, et Imperialis fulminis, seu banni, de facto, ecclesiasticorum bonorum post Passaviensem compositionem restitutio urgebatur. Quo uno Caesaris edicto integri Archiepiscopatus, Episcopatus multi, Praelaturae plurimae, ecclesiarum Coenobiorumque millia ad Romanae ecclesiae gremium revertebantur. Econtra ingens per Imperium metus, turbatio, murmur; cum plerique insorgerent quorum intererat.

Nec sane quicquam opibus aut scelestius quaeritur, ant moestius perditur: praesertim cum adjuncta sit quaedam aliquando fere necessitas. Duces copiosam prolem Archiepiscopatibus et Episcopatibus aut vicinis aut faventibus praeficiebant, cum esset opibus conjuncta quaedam Principis dignitas, nec tantum bene sed liberaliter etiam alerentur. Imperiales urbes Ecclesiasticis praelaturis aerarium curantes, fiscum locupletabant, et communia Reipublicae gravamina sublevabant. Hos sibi eripi ex ore bolos omnes pariter murmurabant. Ut ergo [note: Protestantes generalem conventum petunt.] edictum Caesaris aut luderent, aut mora invalidaretur, exequutionis dilationem urgebant; ut cum res illa totius Imperii videretur, generali quodam conventu statueretur, aut componeretur.

Suspecta Caesari Protestatio videbatur, [note: Caesar concedit A. 1630.] tamen indulsit, et Ratisbonae conventum indicens, Vienna profectus vigesimo nono Iunii urbem intravit. Mox et varii Protestrantium Brandenburgici, et Saxoniae Electorum Legati comparuerunt. Nec tantum Caesarium hoc, de ecclesiasticorum bonorum post Passaviensem contractum restitutione, edictum revocari petierunt: sed omnia in eum, quo ante rusticorum in Austria tumultum fuerant, statum restitui voluerunt. Neutrum [note: Manet constans] Impetator concessit: sed obfirmato ad omnia animo propositi sui tenax, quod edicto suo volebat, generali

Protestantes ut nihil efficere se, et ex voto Caesari omnia procedere vident, omnes conventui se subducunt, et tacite murmurantes vindictam specie deliberationis, suae [note: Protestantes Lipsiae conveniunt. A. 1631.] religionis Lipsiae conventum indixerunt, quam primaria eorum capita Saxo et Brandenburgicus Electores una eademque die et hora decimoquarto Februarii intrarunt. Conparuere Duces, Altenburgicus, Vinariensis, Coburgensis, Eisenachius, Landtgravius Hassiae Casseliensis, Comes Palatinus Sultzbacensis, Marchio Durlacenus: et per Legatos suos Rex Franciae, Dux VVirtenbergensis, et pleraeque imperiales et Hanseaticae civitates, Diebus aliquot deliberatione consumptis, cum nemo quid ageretur [note: Scribunt Caesari et cum Germanicae libertatis eversorem dicunt. 20. Mar] subodorari potuisset. Mox inopinatum ad Caesarem Lipsia scriptum erupit, quo varias in eum noxas derivantes, Germanicae libertatis eversorem insimularunt: ut qui agonizans Romanorum Imperium suis adeo viribus debilitarit, fulcra religionis pacisque everserit; ut nisi commodo aliquo medio provideatur, sursum omnio atque deorsum ruitura videantur. Suadere itaque, intolerabile protestantibus Imperioque Romano edictum revocet, ne eveniant quae Caesari evenire non bene sit.

[note: Caesar respondet et fallaciae eos insimulat.] Percussit inopinatum telum Caesareum pectus, alioque scripto in Protestantes invectus, fallaciae primum insimulavit: ut qui specie deliberationis Caesariique exequendi edicti conventum indixerint, et abolitionem ejus quoquo modo procurandam fraudulenter concluserint. Inde protestatur non se fulcra religionis pacisque evertere: sed eos dudum evertisse. Hinc scissam in partes Germaniam, et agonizantem, Protestantium rapacitate, Germaniae libertatem uno eodemque justo se edicto in pristinam unitatem, prosperamque valetudinem, ut Imperatorem Germaniaeque caput, restituendam suscepisse.

Nihil protestatio Caesaris valuit: confoederatio successit, et juramento invicem obligari Principes urbiumque

[note: Protestantes arma parant.] legati, in suas quique Regiones profecti, per totam late Germaniam delectibus studebatur.

Nec deinde quicquam tota Germania intactum armis fuit: sed simul pariter quasi unum undique bellum. Prorsus ut confoederatio illa diffudisse quaedam belli incendia tota Germania videretur.

Tamen sic quoque par omnibus Imperator: et cum a Septentrione Suecus immineret, et hunc fustinebat, et in Sueviam, VVurtenburgenses, Vlmenses, Franconiam pariter et Hassiam diversa per terrarum arma mittebat.

Suevia mandata Furstenbergio Comiti, nec diu restitit: tota enim Provincia in duabus urbibus superata est. Nihil Campidonae atque Memmingae Suevorum favor profuit: [note: Campidona et Memminga jugum accipiunt.] ambae Lipsiaco renuntiare foederi debuêre, praesidium sinu admittere, et singulae octoginta millia florenorum, ne spoliarentur dare.

Inde in VVurtenbergicum Ducem movit: nec huic sedecim millia militum profuêre. Expugnatae urbes in conspectu exercitus, totoque fere Ducatu exutus, Regione sua debellatus est: nihil enim ultra valuit, quanquam omnia expertus, more anguium qui obtrito capite postremum cauda minantur. Quippe cum insequentem effugisset hostem, unam Tubingam tuebatur: sed quid illa post totam Provinciam? [note: VVurtenbergae Dux foederi renunciat.] itaque et ille foederi renuntiavit, exercitum dimisit, arma deposuit, presidium in Provincia aluit, obsequium debitamque Caesareae Majestati obedientiam pollicitus.

Ulma VVurtenbergenses vicinitate et exemplo sequebatur: nec famosae [note: Similiter Vlma.] ejus divitiae ditionem defendebant, et vel invita Lipsia detestata foedus, si non animum, hostilia arma posuit, milites tradidit, quatuor decim pedium cohortes, tres equitum turmas suo receptas gremio sex alere septimanis promisit.

[note: Etiam Franconia.] Verum enim vero quasi secundo Rheno victoriae navigarent, ita in Franconiam Ulma descenderunt: necille circulus ausus resistere, Legatos cum victoria venientibus obviam misit, et devotum Caesari se fore pollicitus, conscriptam recenter

militiam exauctoravit, et iniquum foedus quod Caesar damnabat ipse damnavit. Et haec ea brevitate gesta sunt qua scripsimus.

[note: Tillius in Hassum movet.] Hassiam Tillius arripuit: non alius enim illo Landgravio aut pertinacia aut delectibus gnavior; ut qui Lipsiacum foedus pectore profundo merserat. Summa Tillio benevolentia erat: itaque ad auditam socii nuper Landtgravii intentionem, non statim ad arma procurrit, dum prius de rebellione queri maluit; ut pristini foederis et beneficii memor arma deponeret, et pace frueretur.

[note: Illum ad quietem hortatur.] Itaque Generalem vigiliarum magistrum Cassellas misit, qui sua ditione quinque legiones reciperet Landtgravium hortaretur: conscriptum militem exauctoraret: Zigenium et Cassellas Caesario muniri praesidio pateretur: consuetas pensiones solueret. Sin minus aut amicum se aut inimicum diceret.

[note: Landtgravius respondet.] Venit, proposuit: sed alius erat Gulielmus Landtgravius quam sperabatur. Nec amicum se fore nec inimicum respondit: nihil minus in animo habere quam arma deponere. Legiones admittere, Casselis praesertim et Zigenio etiam indignari: necenim tyronibus suis cum veteranis Tilly convenire: si autem propter haec vis inferretur, vi restituvum. Si pensiones exigerent facilius eas a Catholicis, Religione similibus impetrandas.

[note: Tillius Hassum effugit.] Obstupuit respondo Tillius, et, Legionibus suis Landtgraviarum ingressus, omnia populatus quae attigit, oppida occupavit, tyrones dispersit, agricolas exarmavit, sub ipsa Cassellarum moenia hostes pepulit: quas ipsas mox cum suo Landgravio obsidione pressit.

Et magnum erat urbi periculum, nisi sinisterior e Pomerania de Rege Sueco fama Albim versus Tillium traxisset. Tunc fremens eripi sibi e manibus victoriam minas adhuc spirans, recessit. Agnovit fortunam Landtgravius, et laetabatur quasi vicisset qui evaserat.

Caetera confoederatos concernentia, quoniam imminenti, oportune ollis, Suecico bello Fortuna miscuit, proficiscentem ad

BELLUM SUECICUM.

[note: Qui et unde Sueci.] SUeci, Gothi, VVandali, et quicquid populorum latet sub hisce nominibus, ut Finnones, et absurdissimi gentium Lappones, extremum inter Septentrionem habitant et Orientem. Temperatam ferre ultimi excedentes Zonam, ad glacialem Oceanum, novamque et incognitam plerisque Zemblam porrecti: et ingentem omnes, VVandalis exceptis, cum Norvegis septingentarum in longitudine milliarum peninsulam, habitant, conjuncti Russico, continenti, Isthmo. Qua in Borussia et Pomerania VVandalos aspiciunt, vastissimo tractu Balthici maris ripam pariter et Sinum faciunt.

[note: Vetera eorum bella.] Hi simul populi suis olim sedibus profecti, innumerabili multitudine Sarinatiam, Pannoniam, Bulgariam, Graeciam: inde in Ostrogottos VVisigottosque divisi, Italiam, Galliam, Hispaniam uno velut deluvio inundarunt.

Nec Fretum Gaditanum et imminentes Herculis speculae VVandalos terruerunt: sed vergentia in unum hinc Hispaniae inde Mauritaniae littora, mare et intestinum et externum ratibus transmittentes septuaginta annis VVandalicum in media Africa Charthaginisque ruinis, regnum aedificaverunt. Et tantum non evertentes Romanum Imperium, (quod anxium in Oriente spiritum trahebat) sub Alarico Gothi, falso aeternam urbem, Romam primi expugnarunt.

Has unde illi populi terras, hos ipsos populos, saepius vices variante fortuna, nunc Daniae nunc Sueciae Reges tenuêre. Legitima inde et constanti successione, et ipsi, et in majoribus suis, qui nunc Poloniae [note: Gustavus Adolphus eorum Rex.] Reges. Postremo ad eum, de quo nunc dicturi sumus, Gustavum Adolphum, nec Alarico aut Totilae aut ulli ante se Gothorum Suecorumque Regi virtute secundum (nescio quo jure) devoluti sunt.

[note: Ejus cum Polonis bellum.] Regibus, legitimis Sueciae successoribus bellum: quod induciis aliquando discretum. Anno millesimo sexcentesimo vigesimo sexto partium voto recruduit. Tum Suecus Balthicum diu navigans mare, subita excensione, in Borussiam inopinatus irrupit: adeo ut apertis vicina oppida portis caperentur.

[note: Polonus succumbit.] Cum tempore proficiebant victoriae, et Poloniae Rex Sigismundus, inuita nobilitate belligerans, nec viribus erat nec virtute par. Itaque cum bello fere Danico confecto, vicinam Borussiae Stralesondam Caesariani obsiderent (quam Gustavus Adolphus, deficiente paulatim Dano, accepta ab eo venia, initaque cum urbe armorum societate, in suam tutelam receperat) [note: Auxilium petit a Caesare.] Polonus ab Imperatore petiit, ut cum sui deficerent, vicinis ad Stralesondam copiis sublevaretur. Favebatur agnato et Religione [note: Impetrat.] conjuncto Regi. Itaque Caesar Alberto Fridtlandiae Duci, ut suppetias Polono mitteret imperavit. Hic Casareae Majestati obtemperans, voluntatem ejus implere non distulit, et Arnhemium Caesarei exercitus Marescallum, cum viginti armatorum millibus, in subsidium misit. Hic per Pomeraniam in Cassubia [note: Gaermanorum subsidio vincit.] Polonis conjunctus, paribus simul votis ac viribus in Suecum movebant. Et Sigismundus, Germanici roboris beneficio, non uno praelio superior evasit.

[note: Suecus Germanis irascitur.] Gustavus Adolphus cladibus suis irritatus, ab hostibus in auxiliatores, a Polonis in Germanos, a Sigismundo Rege id Imperatorem et Imperium odium vertit. Nec deerant, ad hoc quasi geniti, qui concitatam semel bilem, aut Imperatoris metu, aut in dies ejus proficientis fortunae invidia, aut propagandi Imperii sui ambitione, jugiter eam accenderent.

Sed quoniam adversus victorem toties hostem, totius fere Germaniae potentem, exercitatissimos Duces, tribunos, et milites ad manus habentem (et erant profecto hoc tempore Caesari, longa armorum erperientia, non cladibus sed victoriis gloriosi milites ut centuriones, centuriones equitumque magistri

ut tribuni, hi ut Comites, Generales camporum Marescalli Vigiliarumque magistri ut Principes bellique Duces, Generales vero et absoluti belli Duces Fridtlandus et Tillius gloria, et quae illam sequebatur magnificentia, ut quidam Reges) adversus hunc inquam movendum erat non temere bellum: et praesidia, nec illa contemnenda, necessaria videbantur.

Itaque, ut alias, confoederatio coquebatur, ut qui aperto bello expugnari non poterat, per unius latus, [note: Ejus litera ad Bethlenum a Caesare intercipiuntur.] multorum clanculo viribus, oppugnaretur. Misit ergo ad Gabrielem Bethlenum (tunc adhuc in vivis) Arithmeticis quibusdam notis scriptas literas: sed has in Caesaris manus fortuna transtulit: ut ab illo Rege quid sibi promittendum, antequam pugnaret, Imperator adverteret. Et cum vindicare posset dissimulare maluit.

Nihil hoc casu motus Gustavus [note: Cum Polono inducias facit.] Adolphus, qui absterrere debuisset, irritavit. Et cum omnia jam matura viderentur, cum Rege Poloniae, intervenientibus illis quibus potiores videbantur Imperii clades, sex annorum inducias pepigit.

Mox in Imperium viris, armis, [note: In Imperium venit et Stralesondam obsidione liberat. An. 1630. 4. Iul.] terra, marique movit. Ipse prior Stralesondam navigavit, et tertio jam anno obsessam, tertio defensam, obsidione liberavit: et terra marique infestus, Ruga demum insula Caesarianos pepulit: Usedomam insulam occupavit: VVolgastum deditione accepit.

Inde Metropolim Pomeraniae Stetinum proficiscenti, Bogislaus Dux obviam venit: Hic, assumpta quadam controversiarum larva, praesidium, quod Caesarianis denegarat, urbe admisit, quam Gustavus Adolphus sedem belli destinait

Cum ergo initium belli Germanici fecisset, quorum aut viribus aut votis faceret, paulatim erupit. Adfuêre Gallici, Batavici, Anglici, Moscovitici, Venetique legati, in [note: Creatur hostium.] Austriacam domum omnes obliqui. Horum decreto Gustavus Adolphus Rex ipse, Regum rerumque publicarum constitutus est Generalis. Galliae Rex quater centena

Sed. callidus Suecus Rex nudis promissiohibus, Daniae Regis exemplo commotus, fidem non habuit. Itaque obsides postulat: a Franciae Rege septem Amstelrodamum mittendos: a Venetis duos Stockolmiae in Suecia mansuros: a Britanniae Rege et Moscovitis locis a se designandis moraturos, Batavis fidem habebat.

Haec illi ut putabant clanculo agebant: hinc Gustavus Adolphus ut Germaniae populis, quur in Germaniam veniret, fucum faceret, [note: Causas divulgat quare in Imperium venerit.] causas typis evulgavit. Suos Lubecae, cum ibi de pace ageretur cum Daniae Rege, legatos a se subdelegatis Caesaris querebatur non admissos; adeoque jus gentium violatum, Literas ad Gabrielem Bethlenum a se missas, a Caesarianis interceptas et Imperatori transmissas, contra fas apertas, lectas, et alio quam ipse scripserat sensu expositas. Quod contra majorum morem suis navibus Caesar Balthicum navigaret mare. Quod cum Poloniae Rege se belligerante, huic sub Arnhemio Marescallo Caesariani auxilio fuissent, et currentem ultro victoriarum cursum stitissent.

Sed haec omnia Caesar in culpam ejus retorquebat. Ac primum quidem [note: Has Imperator in illum retorquet.] sub delegatos suos Lubecae Suecicos admittere voluisse, si prius Gustavus Adolphus suum Stralesonda praesidium revocasset, non aliam enim cum eo rationem agendi fuisse.

Literas ad Bethlenum, interceptas, Aritmeticis quibusdam notis scriptas, quid ni aperiendas fuisse? Ad Gabrielem Bethlenum toties rebellem, toties perfidum, et suum hoc tempore hostem, quid a suspecto Rege nisi in perniciem Imperatoris et imperii scribi poterat? atque hoc ipsum obscuritatem literarum judicasse: nisi enim aliquid aut sibi aut regnis suis adversum continuissent, candide literis non notis scribi oportuisse: sed super haec satis se sensum eruisse, et fore aliquando sibi cum eo bellum intellexisse,

quis impediret? quasi vero que Gustavo Adolpho Daniaeque Regi liceat, Romano Caesari non liceret: scilicet ut compressis Caesar manibus Sueciae Regem navibus suis Stralesondam navigantem, milites et commeatum in vehentem, e suis portubus specularetur, et Imperii urbem Imperator non vendicaret.

Quod sub Arnhemio Marescallo subsidium Poloniae Regi miserit, non aliud fecisse quam ipse prius fecerit: aut cum ille Stralesondam occupet, Imperii urbem vendicet, Daniae Regi assistat, quam ipse usurpet potestatem, usurpare Imperator non posset?

Sic illi quidem literis, mox armis: et Rex quidem Suecus Pomeraniam suae jam potestatis fecerat, et eos quotidie faciebat, progressus, quod Fortunam in castris haberet, Nec abs re erat vincere hominem, probatissimum [note: Gustavi Aldolphi militiae mores.] militem, super omnia humanum et continentem. Disciplinam militarem curabat, meretrices castris exesse jubebat, in delinquentes severe animadvertebat: ebrietatem vero non aliter, quam omnis bonae felicitatis corruptricem, dissolutionem exercitus, pestem castrorum oderat. Nec ejus farinae: homines in composito patiebatur exercitu. Ebrietates quippe continuae animos in furorem adducunt, nam quum saepe apud se non sunt, consuetudine insaniae indurata vitia, vino tamen concepta sine vino valent: vinolentiam enim violentia sequitur. Ne hac itaque licentia in furorem milites verterentur, habere non maluit quam ebriosos habere; ut qui ferociam, quae sobria circum spectione potius, quam quae vino veniret, sectaretur.

Pronum erat istis moribus, et bona militiae anima orbis Imperium occupare, si aequitas ad fuisset et fides. Sed ne sic quidem Superi Politicum deservêre, et morales munerati virtutes; ut verae felicitatis externa quaedam lineamenta corpore tegebat, prosperiori principia fecêre, et ad mortem usque prosecuti, Imperii quoque lineamenta quaedam videre dederunt, non frui.

Brandenburgicam, Silesiam, atque Saxoniam respiciebat: et hoc opportuno tempore cum Lipsia confoederationem parturiebat. Et cum praesentes Principes pro ecclesiasticorum bonorum, post Passaviensem contractum, retentione, pro religionis par Imperium libertate et exercitio, foedere Rex ut auxiliator, ut [note: Lipsiaco foederi ducatum praebet.] protector, et caput supervenit. Nec aliter illi acceperunt, missisque legatis omnium facta est unio eadem, confoederatio una.

Et jam, cum Brandenburgico, Saxoniae Elector ultra viginti quatuor millia in armis habebat, pluribusque adhuc simul locis delectus agebantur. Adversus haec omnia tot mala, tot hostes, exauthorato VVallenstenio, Johannes Tzerclasius Comes Tillius destinabatur.

[note: Damnum patitur.] Ac primi quidem impetus turbo ad Cufurtum valido statim fragore detonuit: tunc Marescallo ejus Gothefrido Henrico Comite Papenhemio fusae quaedam Suecicae legiones: et ipse adversarum partium ductor Franciscus Carolus Comes Saxo Lavenburgicus, vivus in Caesarianorianorum manus venit. Et hic quoniam nuper a Iacobo Anholdino Comite captus, jurejurando nunquam adversus Caesarem se rursus arma sumpturum promiserat, tanquam primitiae, ad Caesarem missus est.

Atque hoc Papenhemii felieiratis initium praesagium futurorum fuit. Quasi enim quis Suecos afficturus esset docere voluisset; sic primam concessit illi fortuna victoriam, cui de Sueco Rege postmodum trucidato datura erat gloriam.

Tillius Neobrandenburgum aggressus [note: Tillius Neobrandenburgum expugnat.] vi coepit, et septingentis occisis. Cniphusium praefectum urbis, cum uxore et libetis e latebris erutum, carceribus mancipavit.

Gustavus Adolphus egregrie has clades ultus est. Francofurtum ad [note: Gustavus Adolphus Francofurtum ad Viadrum expugnat.] Viadrum Schaumburgicus Comes septem Caesarianorum millibus defendebat. Hunc aggressus, obviam venientem, extra urbem propugnaculis ciecit, et fugientem, ad urbem, in urbem, extra urbem uno impetu secutus, ultra Viadri pontem pepulit.

fuit, cum expugnata urbe, ter mille vel occisis, vel submersis, octingentis captis, insuper viginti tribusmilitaribus signis, aeneis decem et octo tormentis multarentur.

Aberat tunc cum Papenhemio Tillius, tum Magdeburgico, tum Hassico, motu impeditus: sed hac quasi clade, cum aliae insuper aliaeque nunciarentur, excitatus, sestinandum ratus, viginti sex millibus in Saxoniam movit. Antequam confoederatarum cum Rege Provinciarum robora coirent urbes occupaturus, tironum delectus dissipaturus, et si cederet, renuntiare cum vicinis Principibus Protestantes binos Electores, Lipsiaco Suecicoque foederi coacturus: decurtacis hisce alis non alte sublevatum iti Regem ratus.

[note: Tillius Saxoniam subigit.] Et prosperrima fuêre principia, Merseburgum, Naumburgum, Zeitsiam, imo Lipsiam tandem occupavit. Ad hanc victoria haesit: et nescio quo fato rapidissimus procurrentis Imperii cursus nonnihil supprimitur. Quod tempus Ferdinando Secundo Roma. Imperatori nescio utrum clade funestius fuerit, an virtutis experimentis speciosius. Ea certe fuit vis calamitatis, ut in experimentum illatam putem divinitus, experiri volente immortali Deo, an Ferdinandi Secundi virtus in posteris suis Imperium mereretur.

Itaque Elector Saxoniae videns suas occupari terras, nolens Saxoniam diuturnam utrarumque partium belli sedem esse, Suecico Regi suasit, Gustavus Adolphus an Ferdinandus esset Germaniae jura daturus, praelio experiri: nec enim se pati duos in Electoratu suo, Dominos, et a sociis aeque ac hostibus provinciam subitosque exhauriri.

Rex, cui Protestantium favor necessarius [note: Sue cus cum Saxone in Tillium ducit.] erat, in sententiam tractus est, conjunctisque exercitibus, ad pugnam resoluti, Lipsiam duxêre.

Non detrectavit Tillius certamen, et in editiore ad dextram colle tormenta disponens, secundum sibi [note: Tillius ad Lipsiam instruit aciem.] ventum fecit; ut non armis tantum et viris, sed quodam veluti cum ventis commercio, puluere insuper et fumo in Suecos Saxonicosque pugnaret.

Hoc advertens Gustavus Adolphus, non parem consternatus, resolutionis susae poenitere videbatur: sed eo ventum erat quo sine clade aut victoria regredi non poterat. [note: Similiter Suecus.] Instructa itaque acie, sua belli arte, participem se venti fecit. In ejus exercitu Iohannes Banerius cum suis legionibus dextrum cornu faciebat, cum suis Saxo sinistrum, inter utrum que medius Rex corpus exercitus Suecos, Gothos, Finnones, Lappones, et junctos jam corpore Barbaris et affectu Germanos ducebat.

[note: Vires utriusque partis.] Nunquam ante hac ullo loco tantum virium Germania. tantum dignitatis fortuna vidit: octoginta millia hinc et illinc. Inde illis in campis Rex, Elector, fortunatissimi ad id tempus belli Duces Tillius et Papenhemius, probatissimi tribuni, veterani milites, Utrobique ad victoriam erectae partes, cum quarum partium futura esset, dimicantes nuper in coelo acies non obsecure praemonstrassent.

[note: Prodigium futurae] Acherslebiae media die serenoque coelo unus veniens a Septentrione exercitus, a Meridie venientem exercitum binis diebus bis vicit, fugavit, [note: cladis. A. 1631. 18. et 19 Iun.] cecîdit. Post Septentrionalis aciei belli Dux Meridionalis belli Ducem confecit, et ipse mox evanuit. Quid manifestius? Tillius altera post hanc, ad Rainam in Bavaria, clade vulneratus occubuit, nec postea diu Rex Suecus supervixit.

Itaque in coelo praeluserant acies, ad Lipsiam praeparatae interra stabant: [note: Praelium ad Lipsiam. 7. Sept.] et jam eminus tormentis occidebant, mox acies concurrêre. Tillii consilium erat sinistrum prius debellare cornu, ut quod tironibus constabat, et facilius pulsum, injecturum veteranis reliquisque copiis metum videbatur, causaturum cladem. Prius successit: cum tormentis siquidem, et fuso a latere equitatu, adductisque veteranis legionibus Saxonicos potissimum urgeret; adeo turbavit, ut Elector ipse Saxoniae, [note: Saxo fugit.] quatenus sistere fugam non, poterat, una fugeret: quem insecuti levioris armaturae Croatae, tormentis signisque potiti, mactavêre multos.

paulatim Tillio ventum sui juris fecerat tum adhortatus suos, in nomine se Dei sequerentur, jussit: et missis prius aliquibus, Croatis obviam, legionibus, fortiter in Caesarianos invectus, non leviter concussit. Baneriu suum Regem exemplo dequebatur, et irruentem in se Tillium manu quadam quasi ipsius repulit.

Interim adversus Croatas missae legiones, Saxonicis tormentis sinisque recuperatis, cum victoria revertebantur, et speciem novi exercitus praebuêre. Ea res non parum Caesarianos turbavit: Suecos erexir, et in languidius jam pugnantes ferocius invehebantur. Resistebant tamen adhuc a Tillio et Papenhemio confirmati: qui multus in eo praelio fuit, medius inter Imperatorem et militem.

Sed omnia Gustavi Adolphi conjuncta virtuti fortuna superabat: itaque ad extremum, quod nemo se visurum unquam patavisset, factum est: ut Caesarianos semper hucusque victores, veteranas legiones spoliis diversarum gentium divites, cum Ducibus suis fugientes quisque videret: quibus ante nec Reges aut Principes, imo nullorum Germaniae: populorum exercitus pares fuerant, Gustavi Adolphi matilatus exercitus superior fuit:

Cum vero assueti vincere milites [note: Caesorum numenrus a parte Caesarianorum] pro more pugnassent, non alia foedior clades fuit: octo millia ipso quo pugnavêre loco cecidêre. Et inter eos qui viri? qui chiliarchae? decora et ornamenta exercitus sui, Illustrissimus Adolphus Holsatiae Dux, generosos Schonbergius tormentorum Generalis. Ervvittus Generalis vigiliarum magister, Gontzagae Marchio, tribunus Baumgartius.

Tormenta viginti novem, centum viginti militaria signa Sueco cesserunt. Tillius ipse vulneratus est, et cum Rudolpho Maximiliano Saxoniae Duce, Papenhemio et Furstenburgio Comitibus; Hallas primum, inde Halberstadium theda fugit.

Nec incruenta Sueco Regi victoria fuit, [note: Aparte Suecorum et Saxonum.] de ejus exercitu mille quingenti insuper tribuni Teuseliu Hallius, Calenbachius periêre. Chiliarcha

Corvillius a Victis, quod mirere, captus est: suae partis victores cum fugientibus fugere coactus. De Saxonis exercitu duo millia, inter ea Bintausius tribunus, Starschedelius et Lemmingerus supremi vigiliarum magistri desiderati sunt.

Rex noctem illam sub dio egit: nec in molli strato, sed terra, ad excitacum aministris ignem, pugnando pariter et imperando lassus decubuit: exercitus circa Regem suum [note: Caesariana castra spoliantur.] armatus egit. Simul acilluxit Caesariana castra, omnis opulentiae plena, direpta sunt, et occisorum corpora spoliata. Praeda Suecicum omnem ditavit exercitu, cum nullus fuerit devicto exercitu miles ejus inopiae, quin ad minus decem ducatos habuerit.

Refectis praeda ciboque militibus, Gustavus Adolphus Hallas [note: Nova Caesarianorum clades.] recta et Merseburgum movit. Iterum ibi globus armatorum obviam factus novum praeslium fecit: sed fugatus iterum, et bis mille trucidatis, tria millia capta militiae sacramento adacta sunt. Merseburgum deinde aon restitit, ne Hallae restiterunt. Cratzius et VVinckelmannius vice tribuni carceribus mancipati. reliqui praesidiarii, polliciti contra foederatos nunquam arma resumpturos, libere dimissi sunt.

Interim Elector Saxo quasi ipse [note: Saxo Lipsiam recuperat.] vieisset, ferox Lipsiam obsedit, dedere etiam se volebant, si toleranda viris imperarentur. Sed cum Elector veram vellet et sine exceptione victoriam, tandem vel inviti urgentisarbitrio se permisêre. Sub VVangleto tria millia erant, haec aut militiae sacramento adacta, aut juramento nunquam adversus confoederatos militatura.

Nec feriabantur ad Balthicum mare [note: Megaepolitani Duces terram suam.] Megapolitani Duces, non ita pridem a Caesare debellati Ducatuque exuti. Hos Gustavus Adolphus dudum asseruerat, et nunc quasi manu reducebat. Itaque exercitu post victoriam instructi, VVernemunda et Firmunda occupatis, Suerinum armata manu expugnaverunt.

Gustravia cum Duces iterum suos videre averet, urbe, venientes, ultro accepit: et Metropolim suam

pleraque sequebantur. VVismariam et Rostochium pertinacius restitêre: posterius ergo obsidione cinctum, et diu Duces suos non audiebat. Cum tandem praesidiariis variis casibus plerisque consumptis foris hostes, intus cives im minerent, vitam foctunasque pacti discesserunt.

Haec illi ad Balthicum mare securi faciebant, cum omnia a tergo victor Suecus aut distineret, aut dissiparet, [note: Gustavus Adolphus Halberstadiensem dioecesin ocupat.] Hic non urbes et oppida, sed integras jam provincias debellabat. Halberstadiensis dioecesis jugum accepit. Calba Anhaltinae ditionis, admisit. Hinc in Thuringiam regressus Gotham occupat. Cum Erfurto, non adeo a jugo Suecico abhorrente, transegit: et illa urbs, quod Tillio denegarat, praesidium et [note: Et jam Erfurtum. 18. Sept.] praefectum sinu admisit.

Jam omnia praeter Magdeburgum, a tergo amica erant: hoc Banerio ut clauderet obsidione jussit. Sed ipse quam fortunatae velocitatis erat? cum Rhenum et Mosellam sub imaginibus suis legi concupissec, relicta Saxonia, per immensa spatia impetum fecit, et ante in media Germania fuit quam timeretur. Sic inopinato adventu Aulam Regiam (Coninckshoviam vulgo) [note: Aulam Regiam.] Franconiae clavem coepit.

Volat Herbipolim rumor ad Ducem, quem piissimum tunc prudentissimumque habebat, Franciscum Hatzfeldium, genero sissimâ Hatzseldiorum prosapiâ, oriundum, cujus tamen ipe, et gemma erat et decus. Hic itaque cum exercitus ad manus non esset, necessitati obtemperavit et tempori: nihil magis (quod optimi principis signum erat) quam subditos miseratus, quos non nisi cum gemitu deserebat.

Quo maxime tamen irritare Suecum poterat non intermisit, et thesaurum doliis inclusum, ex esurientis quasi ore surripuit. Sic quoad fieri potuit imminentis vires dissoluit, cum belli nervum pecuniam sustulit.

Quantum vero tempus patiebatur, [note: Franconiae Duxproficiscitur Coloniam] provisa arce sua, provisa urbe, moeltus exivit, et in suburbio ludentes videns pueros ingemiscere auditus est, sortem quam illi nescirent

miseratus. Coloniam Agrippinam tandem descendit, tantaeque calamitati par, exilium ibi suum patienter tulit.

Caeterum vix urbe excesserat, cum hostis adfuit, sub Ducibus suis felicem popularus terram: veruntamen haec praedatoria manus erat, quam toto exercitu Gustavus Adolphus sequebatur, cum intermedia et vicina omnia, Caesariani metu dilapsi, deseruissient.

Et urbi quidem deditionem extorsit: castrum vero Ducis, frustra saepius compellatum, compositionem omnem respuebar. Credo Principis sui respectu, quem paucis ante diebus sua aula clausum, poterat ut praesentem, et testem omnium imaginaii. Itaque nec fame extorta [note: Herbipolense castrum viexpugnatur. 8. Octob.] deditio fuit, nec minis globisque fractum: sed, quod unum ad occupandum restabat, integri exercitûs violentia expugnatum, jugulatis omnibus arma ferentibus.

Hic Herbipoli proficiscens terror vicinas quoque urbes afflabat, deditoque Werthemio, Moenum Regi navigabilem faciebat. Qua ille commoditate usus, prono fluvio, prona felicitate, utramque ripam vendicabat. Ita Miltenberga, Chlingenberga, et ledes Moguntiaci Electons Aschaffenburgum jugum subierunt.

Francofurtenses obviam veuêre, et quadam compositione initâ, Regem tandem cum vim vi repellere nescirent, et ut sibi suisque consulerent, magno stipatum comitatu urbem ingredi, admifêre. Et paulatim Lipsiacae Consoederationis urbes, nuper violenter abstractae, animos resumpsâre, Caesariique impatientes jugi, Regem foederis assertorem et caput summo affectu exspectabant. Igitur

ita auctis majorem in modum animis, ad praesentiam Regis omnes excitabantur, et ad foederis societatem certatim redibant.

Hassus quo pectinacior fuerat jam [note: Hassus Fuldam occupat.] laetior, vicinis intolerabilis erat. Mundam ad VVerram. Hoxteram

et Fuldam armatâ manu coepit, et cum [note: Hanno via intercipitur. 11. Nov.] voti semper ejusdem fuisset, victoriarum quoque particeps esse fatagebat. Hannovia munitissima urbs annum resistere poterat: sed a Suecis (quo casu, ego non discutiam) una die intercepta est.

Aderant et Moguntiae fata (cujus Elector ad commune id temporis [note: Moguntia. 13. Decem.] exulum asylum, in Ubios profectus erat) itaque illa urbs cum magna magis quam firma esset, deditionem fecit: quam VVormatia starim sequebatur.

Inde ad Palatinatum flexo agmine, omnia cum fortuna Regem respiciebant: quae contem nere audebant ut Bacheracum, Lauda, et Manhemium, toto invadebantur bello, et violenter expugnatae, reliquis ne resisterent, exemplo erant.

Denique vix solus suis sussecit victoriis Gustavus Adolphus, et plures obnoxiae occupationi urbes erant, quam copiae Ducesque qui caperent. Itaque in legiones fere divisus exercitus, et integrae provinciae simul obrutae jugum accipiebant.

Et jam quicquid inter Confluentiam atque Forchemium erat Suecicis armis tenebatur. Insuper victoriae [note: Georgius Lunaebur gicus et Administrator Bremensis accedunt Sueco.] Regis alios aliosque hostes parturiebant. Georgius Lunaeburgicus et Administrator Bremensis Herbipolim (eam enim loci genio delectatus, et in aulam et in sedem belli legerat) ad Regem profecti, patentes ad scribendas legiones literas accepête.

Nec uno etiam loco Impetium laborabat: Silesiam alia Suecorum manus invaserat, et occupatis obviis locis ad Glogoviam usque majorem [note: Sueci in Silesiam ruunt] praedas agebat.

Bohemiam Elector Saxo expugnabat, vacuamque adortus praesdio Pragam, facili negotio subjugavit. Metropolim potior Bohemiae [note: Saxo Pragam expunat 28. Nov.] pars cum Egra sequebatur.

Unus inter tot Ferdinandi clades, qui succurreret Lotharingus erat, sed Franciae Regi minis et motibus ad propria revocabatur.

Tillius vastissimas terras fuga emensus, ad Ligae suae caput Bavarum confugerat, et e veteranorum reliquiis, et novellis quibusdam tironum legionibus, non contemnendum

[note: Tillius Norinbergam frustra obsidet.] Itaque cum Norinbergam conatibus suis, opportunam videret, quae ruenti ulterius Sueco propugnaculum futura erat, obsidione clausit: fed illa sub praefecto suo, Comite quodam Solmensi, Suecico milite, Sueci Regis nomine defen debatur: et audentem eruptiones gladiis in urbem fistulisque rejecir. Majora ausurus nisi de Sueci Regis adventu nuntius terruisset. Adeo conceptus semel metus generosissimas etiam mentes humuiat et corrumpit, ut cum imminentem minoribus copiis victorem aggredi non audeant, temeritatis judicent.

Interim Generosus Gothesridus Henricus Comes Papenhemius, cum tribus quatuorve ministris, Coloniam Agrippinam venit: cum ergo Hassus in Coloniensis Electoris VVestphalicis Episcopatibus pro libitu dominaretur: ad reprimendum saltem eum, si debellari non posset, hunc Imperii campique Marescallum cum potestate, et una sub Lambojo tribuno Hammeliam [note: Papenhemuis in Westphaliam] Elector misit, quam Gronsfeldius paucis adhuc millibus defendebat.

Non aliterillac, rebus prope deploratis, quam Gylippus quidam venit: et variis expeditionibus ad coercendos hostes imbutus, acriter ultionem excanduit.

Sed prius in castris quam in campo, [note: Exercet militem] cum Caesareo, quam Hassico milite pugnandum suit. Veterani metu, hinc ignavia languidi ad pristinam alacritatem erigendi erant: ipse adhortationibus variisque bellorum disciplinis erexit. Tirones exercendi erant et instruendi: exetcuit et instruxit. Ad hoc scorta, calones, farcinae nisi ad usum necessariae amputantur.

Tanti esse exercitum, quanti Impetatorem vere proditum est. Sic [note: Varia loca recuperat.] redacto in disciplinam milite, in hostem movit, atque his militiae moribus Verdam, Langhewedam, et Imbeckam, sine militis unius jactura, occupavit.

Inde venit in mentem Magdeburgum obsidione liberare: sed sufficientes deerant copiae. Hac cum penuria, quodam infortunlo, nonnihil fortuna sublevavit. VVismariam

post Rostochium obsessam [note: VVismaria dedita.] Megapolitani Duces, aequis conditionibus, dedicione receperant. Praesidiarii in Bremensem prius ditionein moventes omnem Administratoris [note: Praesidiarii Papenhemio se jungunt] equitatum dissiparunt; sic cum victoria ad Papenhemium ascendebant.

Veruntamen nec sic sufficiens erat: quod deerat autem, stratagemate supplevit. Hildesium profectus, illi urbi, pro sedecim virorum millibus panes coqueret, imperavit, cum non nisi novem haberet. Cum advenisset autem, qui semel transiverant, caute circumductos, transire iterum fecit: sie spectatores fefellit, et plurium millium speciem praebuit. Hoc autem quocunque loco necessarium videbatur, faciebat.

Accipiebat interim a benevolis suis unâ deceptis Banerius literas: itaque cum resistendo sibi non videretur Chiliarchas convocavit, literas legit. Omnes attoniti prius unde ille tantus exercitus, mox turbati.

[note: Magdebugum obsidionelibe rat.] Dum adhuc illi deliberant. esse in propinquo Papenhemium nuntiatur. Simul omnes ilico recedendum judicant: hoc autem non ea celeritate factum est, quin Papenhemius in extremum agmen invectus, recedentes simul et turbatas fugêre legiones compulerit. Sic omnia metu, turbatione, fuga, occidione, miscebantur, et centenis aliquot trucidatis, Papenhemius Magdeburgum, seu potius ruinas ejus victor intravit, et praesidiarios penuria seread extrema redactos, suis devictorumque ferculis refecit. Erant autem sub generoso Domino de Nerse quatuor millia., veterana et exercitatissima manus.

Cum ergo inter omnia hostilia, magna illa solitudo defendi non [note: Munitiones de struit.] posset, et ipse talibus viris indigeret, munitiones evertit, propugnacula diruit, et quod destrui manibus non poterat, subjecto rumpens puluere disiecit. Sic locum deseruit et forrissimo tredecim millium exerciru VVolferbytum movit; adeo que prima redeuntis, et, ut sic dixerim, reviviscentis Imperii spes fuit.

Banerius ut movisse Papenhemium audivit, quem oppugnaverat, locum ingressus, desertum verius

quam urbem videbat, opportunitate [note: Banerius munitiones restituit.] tamen allectus, munitiones restituit, et praesidio Magdeburgum firmavit.

Imperator Ferdinandus, cujus maxime res agebatur, praesentia omnia aequa lance ponderans, alium et numerosum exercitum necessarium existimabat: uno enim Tillio Sueco Regi resistebat, cui si altera vice adversum quicquam contigisset, nudum Imperii latus videbat. Et Gustavum Adolphum, qui Lipsiaca clade, Lipsiâ Herbipolim venerat, alia clade (quod Deus averteret) Viennam venturum, et ante se debellatum iri, quam copias repararet: Papenhemium et Gallassium procul esse, alterum Saxonico in Bohemia, in Westphalia alterum Hassico bello distineri.

Itaque tutius videri prae occupare arma, quam praeoccupari: praesertim cum Imperium his tam probatis Ducibus aegre resistat. Hoc autem, in praesentibus malis fortunam indulsisse, ut quod necessario faciendum sit, sine difficultate celeriter quoque fieri possit.

Esse in Moravia, in propinquo Fridtlandum, cui ad militaris rei peritiam nihil natura, nihil ad felicitatem fortuna hucusque denegarit. Gratum praeter haec militibus esse, et super omnia beneficiis sibi suis obnoxium. Suoque procul dubio malo tangi, cum Megapolitanus donatus illi a se Ducatus debelletur. In ultionem tacite excandescere, et fremere ad vindictam arma denegari.

Vera ruminare, vera dicere Imperator visus est: itaque certatim in subsidium ultro collata pecunia est. [note: Varii assistunt Caesari.] Hispaniarum Rex per legatos suos trecenta ducatorum millia dedit: Ferdinandus, Imperatoris Ferdinandi filius, Hungariae Rex cum conjuge sua trecenta imperialium millia: Illustrissimus Eggen bergius Dux centum imperialium millia: Reverendissimus Viennensis octoginta imperialium millia: Eminentissimus Cardinalis Dietrichstenius centum millia florenorum: generosus Comes de Michna centum millia florenorum: Amplissimus Imperatoris vicecancellarius Stralendorffins

[note: Wallenstenius fit Generalissimus.] His bellorum nervis brevi tempore quodammodo compaginatus, ut ita dicam, in unum fuit exercitus: cui cum supremo imperii pacis fere bellique arbitrio, totius Austriacae domûs absolute Generalissimus, Albertus VVallenstenius praepositus fuit.

Haec quidem Viennae et in Austria; interim in Imperio victoriae, suae cursum Gustavus Adolphus [note: Fredericus Palatinus redit in Palatinatum. Mense Decem.] prosequebatur, et totum fere sibi Palatinatum subjecit. Avebat Patriam suam videre exul Fredericus: itaque ille tanta, Sueci Regis prosperitate excitatus, e consilio soceri sui Magnae Britanniae Regis, Batavis valedicens, triginta equitum turmis in VVetteraviam ab his deductus est. Inde ab Hassiae Landtgravio ad Regem: a quo suramis benevolentiae signis acceptus, reviviscere videbatur, ut terram suam vidit.

Et hoc adiecit Fortuna, ut secure videret. Siquidem ad Franciae Regis intercessionem factum cum Bavaro armistitium, de quo varii [note: Armistitium inter Suecum et Bavarum.] varia dixêre, nihil ego: sed calamo ad soevientem in VVestphalia Papenhemium proficiscor, et cum eo Lemgoviam, Hervordiam, Bilefeldam. Quae oppida cum occupare posset, lytro gravare maluit: ita singulae triginta florenorum millia dedêre: non enim praesidio, sed pecuniae studebatur, ut animum adderet stipendio militi.

Mox in Hassum conversus, varios [note: Papen hemius Paderbornam expugnat.] ejus delectus dissipavit. Paderbornam cum territorio ejus sibi subjecit. Et jam Landtgravius solus resistendo non erat: Veniebat ergo in auxilium Banerius quatuor legionibus, nucleo Sueci exercitûs. Has obruit, cecîdit, etiam Hassico inspectate exercitu: tam divite praedâ potitus; ut de illa exercitui duorum mensium stipendium solueretur.

A Banerio Georgium Lunaeburgicum [note: Et Lunaeburgicum.] aggressus, tam ferociter resistentem oppressit; ut non nisi una equitum legione fugerit.

Inde Stadam profectus (quam Suecicus Generalis Todius urgebat) [note: Et Todium.] ab obsidione Suecos excussit,

et duobus millibus trucidatis Buxtehudam pepulit: munitiones demolitus, praesidium copiis adjunxit.

A Germanico Oceano in VVestphaliam regressius, talem quotidianis victoriis se gessit, qualem nec Austriaci facerent voto meliorem.

Interim Gustavus Adolphus, armistitii tempore elapso, in Ubios, an Bavariam proficisceretur, deliberabat: Sed Tillius nonnulla Suecorum clade Bavariam versus traxit.

Pessime egisse plerisque videbatur, [note: Male Suecus facere visus quod Coloniam non expugnaverit.] cum urbem tam potentem inimicam a tergo relinqueret, quae exercitus et colligere sola et alere poterat. Unde quotidie novae recentesque copiae pullulabant: quae, quas ille a fronte victorias extorqueret, totidem a tergo cladibus vindicaret. Quae omnia in una Colonia destruere poterat et extinguere, cum una illa VVestphaliam debellaret.

Nec de occasione queri poterat. Praeoccupaverat urbem praesidio vacuam ingens metus, emergentia cives dissidia dividebant, et solus adventus necessarius videbatur, ut urbem jam metu Suecicam, praesidio faceret, et in illa ingentes Provincias, vastissimumque VVestphaliae circulum debellaret.

Insuper Imperium cum Batavis jungeret, et illo ecclesiarnm thesauro potiretur, quo uno, si nihil habuisset, sub jugum mittere regna potuisset. Itaque si Coloniam occupasset, Imperium occupasse videbatur.

Sed tunc quidem illum (ut dici vulgo solet) aut Fatum nulli servitutae urbis, aut ipsius, a tutelaribus Divis, alio torta mens, et aversus a Suecis Deus in diversum abstulerunt.

Relictâ itaque a tergo Agrippina Colonia Bambergam movere maluit. Hanc Gustavus Hornius exercitu insederat. Tillius omnia probe expiscatus, iterum audendum aliquid [note: Tillius Suecos caedit A. 1632. 8. Mart.] judicabat. Et forruna sequebatur audaciam, unoque impetu castris et urbe potitus, quatuor millia confecit, viginti tormenta bellica, cum quibusdam militaribus signis abduxit.

minuta erant, ut quasi de industria hoc agere fortuna videretur, ut prospera ejus adversis radiarentur.

Qui tamen haec ipsa non contemnebat: sed in parva scintilla magnum exstincturus incendium, Bambergam movit, et recedentem Tillium ad superiorem Palatinatum et Bavariam agebat. Donawerdam Rudolphus Maximilianus Saxoniae Dux nequicquam defendere tentavit. [note: Gustuvus Adolphus Donaverdam expugnat.] Et in hanc violentus irrupit, et omnes Caesarianorum sanguine vias conspersit: iterumque ad persequendum Tillium festinavit: qui ad Rainam inter duos fluvios, Licum et Istrum, castra cum Bavaro posuerat, et venienti Regi aquas simul et munitiones objecerat.

Gustavus Adolphus non oppugnandum ratus priusquam in circuitu urbes vendicasset, divisit in legiones exercitum, et sub diversis tribunis arcem et urbem Ginspurgum, Lavvingam, Hogstadium, [note: Varia loca occupat.] Dillingam, Gundelfingam, VVindlingam, Circhbergam oppida, quasi indagine captâ, uno eodemque fere tempore suae potestati subjecit. Insuper ab Ulma, cum qua transegerat, usque Donawerdam, duodecim milliarum spatio, Danubium vendicavit.

Alio trans Rhenum exercitu, sub Gustavo Hornio, Alsatiam expugnabat. Qui firmissimum regionis [note: Benfeldam Hornius.] munimentum Benfeldam mora tandem fregit, et fame deditionem extorsit. Et certatim omnia cum fortuna Gustavum Adolphum respiciebant.

Hic revocatis in unum legionibus Rainam duxit, cumque adversam omnem ripam Bavarico simul et Caesariano milite teneri videtet, et plena tumultu hostico littora: cis aquas munitiones, et tres insuper aggeres excitavit, et (quanta vis bellica!) septuaginta duobus grandibus machinis in adversos detonuit.

Interim Licus fluvius ponte subjugabatur, grandibusque globis [note: Praelium ad Rainam.] submotis hostibus, horum et fumi beneficio traductus exercitus cominus venit. Accerime pugnatum fuit, nec prius tamen Caesariani cesserunt, quam Tillius lethaliter vulneraretur: tum effusa praecipitique

fuga Ingolstadium delati sunt [note: Tillius vulneratur et Caesariani fugiunt 15. Apri.] Caesarianis castris et Raino oppidulo Sueci potiti opulentissimis spoliis ditabantur.

Iohannes Tzerclasius Comes Tillius, felicissimus tredecim annorum bellator, post partas nobilissimas de Bohemia, Palatinatu, Dania, Saxonia, virtute victorias: par tandem debitum flagi tante fortuna, triumphatas saepius a se terras iterum fuga emensus, bis caesus, bis castris exutus, jam vulnere accepto, [note: Tillius moritur] summis cruciatus doloribus, Ingolstadii postremam misere diem clausit.

Summus militiae Dux, summae [note: Ejus virtutes] (quod rarum) pietatis et continentiae miles, quippe qui instar Africani Scipionis, pueros puellasque captivas, praecipue pulchritudinis, hostibus restituerit, ne in conspectum quidem passus adduci: ne quid de virginitatis integritate delibasse saltem vel oculis videretur. Qui horas quotidie ut sacerdos legerit, et praecipuas Provincias sanctitate prius, quam armis profligarit. Ille in quam, ad extremum factus novercantis fortunae ludibrium, volubilitatis ejus exemplum posteritati casu suo consignavit.

Attamen ne sic quidem infelix: siquidem tam crudelis fortunae saevitiae par, nec doloribus nec cladibus fractus est, nec ullo casu deformata majestas: imo his omnibus admirabilior, cum patiens et infractus sibi Deoque constans fidelisque steterit. Et quid aliud quam, quia Sueci non cesserant, de fortuna triumphavit? Verum enim vero spirantibus jam altius Suecis, variis incursionibus insultabant. Nec quicquam amplius in Bavaria intactum armis erat: nec enim victorioso exercitui aut resistere quicquam audebat, aut volebat. Neoburgum primo obviam statim, victoriam [note: Augustam cives Sueco tradunt.] sequebatur. Augustam Vindelicorum laeti etiam et congratulantes victorias cives ultro tradebant, et in verba Regis tanquam legitimi Domini juravêre.

Hoc damnum Bavarus alia aequali nominis urbe compensavit. Ratis bona pauculas cohortes ad instantiam Ducis sinu recepetat. Cum

ille vicino Gustavo Adolpho de fide civium, Augustae exemplo doctus, non immerito dubitaret, totam sui juris facere stratagemate censuit.

[note: Ratisponam Bavarus intercipit. 28. Apr.] Ad templum civibus digressis, una cohortum quasi ad exercitium foras gradiebatur: sed ut in porta fuit, substitit, et vigiles omnes coepit. Tum dato siguo novem equitum, ad hoc foris excubantes, turmae, pernicibus equis in portam et in urbem delatae, praecipuas regiones urbis equitavêre: nec ante arma posuêre, quam cives disarmassent. Tunc inermibus graves, omnent insolentia victoriam corruperunt.

Ipse Maximilianus Bavarus, ut quod speraverat, intellexit, toto exercitu Ingolstadio Ratisponam terra fluvioque venit, et quod ad muniendam urbem opus videbatur non intermisit.

Gustavus Adolphus hunc adeo graviter casum tulit, quasi amisisset urbem quam nondum ceperat: Et fremens Augustâ Ingolstadium movens, volebat expugnatione hujus Ratisponensium cladeni solari.

Sed hîc paulum circumacta fortuna est, et cum nulla in Imperio [note: Suecus Ingolstadium frustra obsidet.] urbium te restitisset, prima restitit. Christophorum Marchionem Badensem Durlacensem uno tormenti globo quasi fulmine stravit, altero Regis equum confecit, ipsumque in terram dejectum humiliavit.

Non sapiebant illi boli, et pavor Regis pro victoria fuit. Recessit itaque, et hanc in omne aevum Ingolstadio gloriam reliquit, quod Imperium prima docuerit, Gustavo Adolpho posse resisti.

Quasi vero tempus illud magnarum utbium expugnationibus curreret? ita Augustam Ratispona, Ratisponam Praga sequebatur. Hanc Elector Saxo tribus legionibus occupabat. Albertus VVallenstenius, jam quinquaginta millium collecto exercitu, in Bohemiam e Moravia sua movit. Antequam tamen quicquam tentaret, plenipotentiam suam Electori aperuit; ut si pacem bello praeferret, aequis legibus potius, quam armis disceptarent. Nec abhorrebat Saxo: sed tractatum omnem male nata diffidentia rupit.

et laxam urbem, compulsis in [note: VVallenstenius Pragam expugnat. 4. Mai.] unam arcem hostibus, una die assultibus expugnavit. Mox legiones in arce victoris arbitrio se permisêre, qui ab latis armis et militaribus signis male multatos dimisit.

Inde in hostilem exercitum movit, quem stratagemate quodam cingere satagebat. Et factum erat, [note: Saxones fugere cogit.] nisi Arnhemius olim sub se, nunc sub Saxone Campi Marescallus, agglomeratis passibus nocte dieque in Lusatiam fugisset. Sic Bohemia iterum erat, ut ante, Imperatoris.

Interim Bavaria patiebatur: Rex [note: Suecus Monachium intrat. 14. Mai.] quippe acceptam apud Ingolstadium ignominiam ulturus, Monachium splendidum magis quam firmum, Maximiliani Bavari sedem, gravem armis Thesauroque Ducis, eâdem quoque, qua venit die, sed ultronea deditione intravit. Et mirabatur magnifica illa Palatia, qualia nec in Suecia sua, credo nec in vita vidisset.

Sed hanc ejus felicitatem, alia longe majore fortuna cumulavit. Majores multas et ingentes rei tormentariae machinas Maximilianus terra abdiderat. Has ingrati suo Duci agricolae Regi demonstrarunt, qui munificentia quadam delinitos, aut verius (ut ita dixerim) intoxicatos ad fodiendum animavit. Sic [note: Magno bellico apparatu potitur.] centum quadraginta machinae terrâ erutae: et inter has laxae capacitatis basilisci plures, et famosae (sic vocabantur) sues: Quarum una triginta millium ducatorum evomuit.

Magnum hercule damnum, et eo gravius, quod pretiosissima illa belli utensilia Austriacis decederent, Protestantibus et confoederatis adderentur.

Insuper astutus Rex, quatenus servare urbem non poterat exhaurire voluit, ut ligulas sibi de alieno corio faceret, quibus exercitum copiasque [note: Et multa pecunia.] vinciret. Iraque suam redimere urbem cives debuêre, et trecentis imperialium millibus suas ipsorum fortunas stipulari.

Sapiebant illa Gustavo Adolpho Pervana ova: et ut inde meliuscule habere se sensit, viresque confirmari, saepius remedio uti non destitit, et Frizingensi Episcopatui ducenta imperialium miliia, Landshuto centum extorsit.

Haec adeo Suecum recrearunt, ut armilustriis ante urbem, aciebus instructis, ludicris praeliis insolesceret: et regressus in aulam, Laetamini in Dominio, canticum, ipse cum suae religionis Ducibus vulgoque cecinerit.

Inde Catholicorum templa non dedignatus ceremonias mirabatur, et per urbem ambulans, ut opinionem de se munificentiae faceret, num mulos in vulgus spargi curavit, quem centenis imperialium millibus exhauserat. Bavariam tandem deseruit, nec alibi praesidium quam Donawerdae, Rainae, et Augustae Vindelicorum reliquit.

Trevirensis Elector pronam hanc [note: Trevirensis Elector Francis accedit. 5. Iun.] Sueci Regis felicitatem suspiciens, cum eandem, quam Moguntinensis subjuerat, fortunam vereretur. Suecico se bello subducere maluit, et tanquam Archicancellarius Galliae, Galliarum Regi accedêre: nec vulgari quodam modo. sed totâ, quantum poterat, Christianissimo Ludovico consignatâ Provinciâ. Ita Hermonius lapis, inexpugnabile castrum totius Germania sensu, Francicum jugum accepit.

Fridtlandus interim ut lascivientis [note: Fridtlandus in Suecum movet.] Gustavi Adolphi insolentiam semel castigaret, jungi Bavarico Duci gestiebat, ut paribus votis ac viribus urgeretur. Itaque Egram movit, et locum illum Saxonum praesidio purgavit.

Nec Maximilianus cunctatus, Venienti [note: Bavarus se illi conjungit.] in subsidium Generalissimo ad Neumarchiam occurrit, et concordes Norinbergam properabant.

Gustavus Adolphus de Germaniae oculo, quo ipse jam videre coeperat, non vane sollicitus, eodem movit, et nunquam se deserturam urbem verbo se Regis obligavit.

Cum autem tantae hostium multitudini, [note: Suecus ad Norinbergam se munit.] quem secum habebat exercitu par sibi non videretur. Sub ipsis urbis moeniis castra munivit, missisque diversis ad diversa nuntiis, dispersas per Imperium legiones in castra citavit. Insuper praesidiis urbes minus opportunas exonerari jussit, ut hosti, cui virtute non cederet, numero quoque parem se faceret.

appropinquat, et obuium tribus legionibus Tupadellium, copiis suis circum datum, internecione delevit, ipsum tribunum cepit. Mox cum exercitu Regem et Norinbergam [note: Fridtlandus cum Bavaro illum obsidet.] septuaginta militum millibus, conjunctis ad medium milliare castris, cinxit. Interim respirabat Bavaria et quasi ab inferis emergebat.

Nec minus Imperium et Imperatorem Generosissimus Comes Papenhemius recreabat: qui totius fere VVestphaliae et Hassiae potens, nunc Suecicum Generalem Baudisium, nunc Georgium Lunae burgicum, [note: Papenhemius Hassum, Lunaeburgicum, et Baudisium affligit.] nunc Hassiae Landgravium lacessebat, superior singulis, omnibus una par. Quibus stratagematibus adeo erat iufestus, ut alienatis fere sensibus quid agerent, quando quomodoque pugnarent, ubi caverent, plane nescirent.

Potissimum vero celeritate molestus, ut quum abesse longe putaretur in castris haberent, et quotidie aliae aliaeque legiones obruerentur. Hassicum peditatum uno ad Duderstadium, ad Volckmersiam altero praelio dissipavit, totaque Ptovincia praesidia Suecorum dispulit.

Inde illum et Landtgravium eodem tempore diversus ab invicem casus disiunxit. Trajectum ad Mosam Batavi obsidebant. Henricus Montensis Comes ab Hispanis defecerat. Ibericum exercitum inutilem diffidentia faciebat. Itaque Isabella Clara Eugenia Belgarum Princeps tunc maxime celebrem victoriis [note: Ad soluendam Trajecti obsidionem invitatur.] Papenhemium, ad tantae urbis obsidionem soluendam promissis invitavit.

Papenhemius ut adolescenti de se famae alimentum daret, ad Rhenum movit, cum in itinere Tremoniam expugnasset. Et transmisso flumine, ab illustrissimo VVolfgango Neoburgico Duce per Iuliam, Trajectum deducebatur.

Sed eas Batavorum munitiones vidit, quas expugnare difficile judicaret. Tentandum tamen aliquid ratus impetum fecit, actisque retro Batavis Vallum superavit. Et sine dubio actum cum Hollandis fuisset, [note: Papenhemius frustra Trajecti obsidionem soluere nititur. 17. Aug.] si vel a tergo Hispani assultum simulassent: sed illi (nefas) chartis aleisque ignavi, ferociam Papenhemii ludebant.

Tunc totus Batavorum exercitus, tormentis, equis, viris, et quicquid necessitas suggerebat, restitit.

Papenhemius ut nihil proficere se videt, post quinque horarum pugnam indignabundus receptui cecinit. Hoc unum ei in malis indulgente fortuna, quod sua etiam clade hostibus opinionem de se virtutis extorserit: ultro confitentibus, neutiquam virtute se pares futuros fuisse, si in campo non vallo fuisset dimicatum.

Landigravius Hassiae vero in auxilium Sueco Regi Norinbergam [note: Hassus cum aliis Suecis ad Regem profiscitur.] proficiscebatur: ut et Herbipoli moventes Axelius Oxensternius, Gustavus Hornius, Bernardus Saxo. Vinariensis, et alii, junctis copiis, illac festinabant, et felicirer omnes in castra pervenêre. Adeoque Gustavus Adolphus Septuaginta quinque millium exercitu fretus, Fridtlandica ultro castra oppugnare non dubitavit. Sed haec in montium jugis bene munita erant: nec Bavaro Fridtlandoque mens erat, cominus in campum descendere; sed hostem interclusum undique, inopia commeatuum debellare, utque paulatim ardentissiami Regis consenesceret impetus.

Itaque diversa erant Ducum consilia, cum Gustavus Adolphus, antequam quod illi optabant eveniret, non debilitatis adhuc viribus pugnare mallet. Cumque Caesarianorum nemo se moveret, temetario [note: Praelium ad Altenbergam. 7. Septem.] aufu in superioribus jugis et munitionibus suis tectum undique hostem ad Altenbergam invadit.

Tum Bavarus et Fridtlandus ingentibus machinis in subjectos suo more detonuerunt, et Caesarianorum numerosa vis, quodam impetu rapta, medias rupit legiones, et in Suecos quasi coelo missa descendit.

Gustavus Adolphus confusionem metuens, nudo brachio, nudo ense aciem restituit, legiones conjunxit, et alia quadam majore vi, Caesarianos in sua castra reliciens, Cronenbergicam fere totam legionem delevit, ipso Cronenbergio Tribuno lethaliter vulnerato. Ipsi Regi soleae calceorum globo raptae

Duravit decem continuas horas, ineffabili et inaudito quodam conatu, praelium: cum Caesariani munitionibus, Sueci campo moveri non possent.

Tandem cum nec clades, nec occisio invicem ferocientes separaret, nox, tenebrae, rerumque natura diremit: nec ante occidere desierunt, quam quos occiderent videre non possent.

Suecorum ad septem millia cecidête [note: caesoru nume rus a parte Suecorum.] inter eos Comites Goltzius, Eberstenius, Castelius, juniorque Turrensis: Tribuni Rostenius, Curtius, Portius: Vice tribuni Scepterus, Mockingius, Boetzius vigiliarum magister. Inter vulneratos Johannes Banerius Generalis, Comes Erlacensis, praeter mille ducentos gregarios, Inter captivos, tormentorum Generalis Thorstensonius. Tribuni Erichardius et Carpius, cum duobus aliis vice-tribunis.

Necincruenta Caesarianis victoriafuit [note: a parte Caesarianorum.] Ultra mille cecidere: interillos Tribuni Iacobus Fuggerus, Aldobrandinus et Dominus Maria de Caraffa.

Gustavus Adolphus postquam in castra se sua recepisset ordinatis [note: Gustavus Adolphus Norinbergam deserit. 18. Sept.] Norinbergae rebus, tandem non qua volebat, sed qua patebat via, Neostadium profectus, erupit: et si quid adversus urbem cum Bavaro Fridtlandus moveret, sedulo invigilabat. Sed hi nec oportunitatem loci nec se ipsos deserebant: mutuo autem utrique metu tenebantur.

Inter bellicos tot tumultus, et lascivientis Bellonae libidinem, una omnium firmior virtus et excelsior Illustrissimum paritor et Reverendissimum Iranciscum Hatzfeldium, Herbipolensem Episcopum, Orientalis Franciae Ducem, exortum nuper suum in Germania sidus novo lumine illustravit, ut praecipitatae in profundum, et demersae in tenebras Patriae rara pietate refulserit.

Hic siquidem omnium temporum difficultatem sciens legem esse naturae, fuga exilioque suo erectior, ut fortis bonusque miles amabat eum pro quo patiebatur Imperatorem,

Itaque cum sequi melius non posset, [note: Herbipolensis eposcopus fit Sacerdos 4. Octob.] quam filii ejus personam induere, et arcano fidei mysterio Deum Deo litare, hoc sibi deesse non tulit: sed presbyter ordinatus, in Patrum societatis ecclesia, tota stupente Colonia, primitias celebrans, quingentis facile personis venerabile Christi corpus sua manu porrexit. Magnae terrae magnus Dux, factus populo mira submissione minister. Et vota faciens pro afflicta Germania, cum prospera omnia statim nuntiarentur, hanc de se probitate sua opinionem peperit, ut ex humilitate ejus prosecta viderentur.

Jam enim et Holckius et Gallasius [note: Holckius et Gallasius Saxioniam subjugant.] billi Imperatoris belli Duces Saxoniam ingressi. Provinciam subjugabant. Coburgum, Plavvam, Altenburgum, Zvvickaviam, Friburgum, qua vi qua deditione acceperant. Elector Saxo pro Zippis Ducum Friburgi conservandis, octoginta millia imperialium dederat. Inde in Misniam converso agmine, Lipsiam et Merseburgum occupabant.

Alia parte genetosissimus Papenhemius [note: Papenhemius Hassum affligit] a Trajecto in Westphaliam redux, cum Baudisium et Landtgravium variis praeliis fregisset, millia dissipasset et cepisset, tormentis militaribusve signis exuisset, Wolferbytum, adquod Georgius Luneburgicus tunc herebat, obsidione levare constituit. Eo Gronsfeldium Comitem cum viginti equitum turmis praemisit, qui properatis itineribus, noctutna quadam irruptione, antequam venire nuntiaretur, praesidiariis se conjungeret, et cum obsessis subito in obsessores irrueret: fore enim ut inopinato malo perculsi dissiparentur. Ut enim maris subita tempestas. terret navigantes vehementius; ita hostium repentinus adventus magis aliquanto conturbat quam exspectatus.

Itaque ut erat imperatum factum est, ut judicatum erat evenit. [note: VVolferbytum obsidione levar.] Universas Lunaeburgici legiones concidit: vix Georgio suos intra Bruns vicensium machinarum jactus receptance.

Papenhemius stratagemate suo ferox, [note: Hilde sium et Mulhusium occupat.] magnis jam urbibus imminens, Hildesium expugnavit, quod se ipsum fortunasque suas, ducentis imperialium millibus redemit. Mulhusium eandem fortunam subiit, centum imperialium millia dare coactum.

Et jam Erfurdiam properabat Generalissimo Wallenstenio se conjuncturus, quod ut sensit Gustavus Adolphus, et ille e Franconia sua in [note: Gustavus Adolphus in Saxoniam venit.] Saxoniam festinabar, Electori opem laturus, et summe, ne Fridtlando Papenhemius jungeretur, invigilaturus, cum nullius aeque ac hujus metu teneretur. Quem unum, cum Doctores alios, alios furiosos dixisset, militem nominare solebat.

Et prosecto nullius hoc tempore magis, quam unius Papenhemii virtus efferebatur: cujus fama non German iam modo et Viennam: sed Parisios etiam, Madritum, Romam, Cracoviam, et Balthicum ultra sinum Stockholmiam impleverat.

Et nescio quo spiritu erat hoc tempore in armis omnium et in ore, unum qui Gustavum Adolphum conficeret Papenhemium fore: quod et ipsum dicitur animus Regis praesagisse, qui aliquando diceret, nullius ae que se metu teneri, quam cicatricibus (quae facile triginta in corpore habebat) deformati.

Quamvis itaque Rex, neille generalissimo se conjungeret, [note: Papenhemius Fridtlandose cunjungit.] summe caveret: Papenhemius tamen cautelam ejus stratagemate lusit et ad VVeisenfeldiam VVallenstenio, Gallalio, Metodio, et Holckio se conjunxit. Super omnes autem eminebat, eum a Fridtlando super omnes elevaretur, et ab omnibus super ipsum aestimaretur.

Rex Gustavus Adolphus, ne subito obrueretur, ad Naumburgum castra communivit. Ac Genetalissimus, nescio qua mente, VVeisenfeldia Lipsiam cum aliis belli Ducibus movit, et Papenhemium Hallas ut expugnaret misit.

Quod ut Suecus intellexit, antequam, quem maxime abesse volebat, reverteretur, belli aleam subire constituit: motisque celeriter castris Lipsiam profectus in eadem illa fere, quae fatalis Tillio arena fuerat,

subito acies concurrere. Sed quasi natura rerum resisteret, et ab humano sanguine coelites abhorrerent, tanta ad singulos illorum motus diffusa nebula exercitus obscuravit; ut a superiori potius potestate, quam ordinario quodam modo, separari ab invicem viderentur.

Uno tamen militari vexillo Gustavus [note: Suecus Vexillo potitur.] Adolphus potitus est: quod quia solum erat, et cum aquila fortunam repraesentabat, ut bonum omen acceptum est: nec aliter ejus exercitus, quam si Imperium cum felicitate coepisset, laetabatur.

Rex cum nebulam nox excepisset, totam cum exercitu armatus sub dio egit, et cum bene animatus miles, quasi victor triumpharet, ille, non ex more, [note: Moestior est solito] moestior visus est: sive respectu fragiliratis humanae, sive nimiam prospetorum suspectam habens continuationem, vel eadem in eodem fere campo timens, postquam idem esse coeperat quod Tillius. Sed hic imminentis lethi timor erat, cum illius in corpore Genius dissoluendum brevi compositum, ut corpora instante morbo, ante vibraret.

VVallenstenius interim beneficio noctis rettocessit, et subodoratus Regis consilium, qui propter absentiam Papenhemii pugnare festinabat, nec ipse nisi ad praesentiam ejus dimicare volebat.

Itaque. ad Luzam parvum oppidulum, quod ad postetos et famam magnitudine cladis emersit, [note: VVallenstenius castra ad Luzam munnit.] castra communivit, et celerem ad Papenhemium cursorem, ut ad praelium festinaret, misit. Non aliter hic cum legionibus vocem excepit, quam si ad festum vocaretur.

Et jam illuxerat, partibus clades, Ducibus casum, nullis laetitiam paritura dies: cum Rex hoste non comparente, toto quaerens campo, ad Luzam tandem invenit.

Tum de more adhortatus suos, [note: Suecus suos ad pugnam hortatux.] binae potissimum voces obequitantis excipiebantur, altera (exemplo Tillii) cruenta, sed docta, et ad victoriam efficax. Miles destinato scopo certoque ictu iacularis: altera ambitiosa, confido vetrae virtuti comilitones. pugnate fortiter, trium horarum labore Monarcham me Mundi

Sequebantur suum Regem Sueci, Gothi, Finnones et Lappones: suum Ducem Germani, Cimbri, Britanni. Et uno impetu fossis valloque superatis, septem grandes machinas cum militaribus quibusdam signis Fridlando extorsere.

Interim quaedam Croatarum turmae per transuersam aciem actae. impedimenta Suecorum invaserunt, quibus dum equitatus subsidio venire vult, otta confusio non parum Suecicam aciem turbavit. Et grande periculum erat. nisi illas turbas subito exortae nebulae opportune texissient, Tum Gustavus Adolphus obequitate aciem, precari, monere, minari. Et hoc diligentia sua effecit, ut Croatis in fugam versis, sibi acies restitueretur.

Discussa nebula quasi non esset unquam dimicatum, [note: Praelium ad Luzam. 15. et 16. Nov.] sic arma rursus et pugna: quantoque prior concursus supra praecedentis diei fuerat, tanto tertius priorem superabat sed felicior multo Caesarianis, cum Suecicae legiones gradum retro darent, et tormenta recuperarentur.

Itaque Gustavus Adolphus, ablegato equo, primam in aciem procurtit, et rapta de manu Chiliarchae cujusdam fugientis bipenne, suos in aciem reducens, manu praelium restituit: suaeque potissimum nationis milites adhortatus, ea fortitudine pugnavit, ut tribus legionibus internecione deletis, cum acie sua in fugam Fridtlandus nutaret.

Et dubio procul factum erat, nisi Papenhemius jam Hallis expugnatis subvenisset, et alia quadam violentia cladem reposuisset. Hoc illa in acie hujus memorabile Ducis, quod captivos nactus, quo cornu Gustavus Adolphus dimicaret, interrogarit, et eo comperto tanta ferocia invectus fuerit, ut uno cedere impetu victores compelleret.

Hic quod posteritati consignem nescio, cum alii dixerint Gustavum Adolphum et Papenhemium singulari certamine seorsim dimicasse, et invicem expertos inflicto vulnere, Papenhemium praevaluissie, adeque Regem ipsum confecisse: aliinusquam cominus venisse Duces,

quam vis unire uterque anhelasset. [note: Gustavus Adolphus et Papeuheimius cadunt.] Illud certum est, unocornu dimicasse, et eodem prope tempore vulneratos, eodem cecidisse. Papenhemius tamen Regi paululum supervixit, et laetus obiit ubi mortuum esse Gustavum Adolphum intellexit.

Utautem quam maxime mortiferi morsus esse solent morientium bestiarum; sic alter alteri, cum uterque etiam vulneratus esset, plus negotii quam sanus fecit, et tanta crudelitate pugnatum est, ut acies cum nihil sacerent quam occiderent, excrescens ad umbilicum viri de cadaveribus agger invicem, non pavor aut metus, separaret.

Postquam autem Rex et Papenhemius cecidissent, quasi Duces suos exercitus vindicarent, furere invicem coepêre, et fugere nescii, moenium instar ad noctem immobiles stetêre. Tunc post novem horarum praelium, pugnando lassos tenebrae diviserunt.

Quatuordecim millia hinc et illinc [note: Caesorum numerus] cecidere, occisorum fere numerum aequante fortuna. Inter illos e Caesarianis Reverendissimus Abbas Fuldensis, Gothefridus Henricus Comes Papenhemius, Bertholdus Comes VVallenstenius, VVestronius, VVitzlebius, Breunerus, Tribuni.

E Suecis ipse Rex Gustavus Adolphus, Islerius, Gorsdorssius, aliique plures tribuni. Vulnerati ab utraque parte omnes fere belli Duces et Chiliarchae. Militaria signa facile sexaginta Caesariani, pauca Sueci rapuêre: omnibus tamen bellicis Caesarianorum machinis potiti, et hoc uno feliciores quod illis ea nocte in armis agentibus, VVallenstenius exustis castris Lipsiam primus, inde Pragam proficisceretur. Quem sequi tamen illi ausi non fuêre: sed V Veisenfeldiam quoque retrocedentes, extenuatas praelio legiones supplebanc.

Et haec est illa cruenta, Regio nobilique sanguine famosa clades, cui fortissimorum qui pugnavêre Ducum exitio parentatum est: cum Ille Gustavus Adolphus, hic Papenhemius, celebratissima sui aevi nomina, sacra Bellonae pectora Martisque

pulli: ille Poloniae Germaniaeque victor, hic Protestantium, Suecorum, ipsiusque Regis simul occubuerunt. Plane quasi ad judicem, alter alterum post mortem sequeretur: qui fortes ae que, armisque pares, cognita utriusque causa, irrefragabili sententia separaret, nimiumque fortasse divideret.

Sed Superis nos illa legamus, et a coelo ad fragilitatis humanae conditionem calamum vertimus, cujus uterque non modicum documentum factus, in aetatis, felicitatis, et spei suae flore demessius est. Papenhemius quippe Imperatoris vindictam. Imperii libertatem si vicissent: Gustavus Adolphus orbis, eodemque praelio, Monarchiam sperabat.

Sed dolosus hic felicitatis genius est, quamvis magnae; pariter indolis signum, sperare semper. Cumque magis in altum elevare, et imponereipsi quodammodo gloriae vertici falso fortuna simulat, momento devoluit, et quos ad tantas cogitationes, conditionis suae; oblitos, promovit, immaturos, ut diceremus, morte praecipitat. Adeoque periptulosissima felicitatis imtem perantia est, quae movens cerebrum, et in vanas mentes imagines evocans, multum inter falsum ac verum mediae: caliginis fundit, et sua tandem mancipia, infinitis immodicisque spe repleta bonis, ut gulosos cruditate rumpit.

Caeterum per Germaniam universam, [note: Catholici propter occisum Regem triumphant] (quamvis Papenhemii quoque mors multum de integro derogarit) de occiso tamen Rege Gustavo Adolpho a Catholicis triumphatum est. Cum tanti enim exercitum facerent, quanti Jmpetatorum, et hac jam parte hostes deficerent, fractas in uno rebantur vires: cum enim qui felicissimus Suecorum Gothorumque Regum fuerat, qui Suecica Gothicaque figna in media Germania, (ubi vulgaribus plerisque esse Suecos Gothosque ignotum erat) fixerat, qui in expeditione quodammodo victor saltem non victus decesserat; cum inquam ille qui fortunatissimus sue rat non essugisset, sed Germanicum Regio cruore solum humectasset,

Addebat reliquae felicitaci alia non minor felicitas. Eodem fere tempore, quasi ita convenisset, [note: Fredericus Palatinus moritur 29. nov.] Fredericus quoque Palatinus Comes Rheni fatigatam sortis humanae inconstantia animam Moguntiae liquit. Qui cum fax bellorum inititum, basisque fuissiet, ruitura subruto fundamento paulatim, quae in capite, basi, et face jam exstincta erant, bella viderentur.

Sed hoc vulgo creditum, non Superis visum, qui prosperiores etiam post horum mortes. Protestantibus permisere progressus.

Fridtlandus, cum in Bohemiam se recepisset, non in hostem, sed exercitum suum saeviens, in illos qui in praelio ad Lutzam aut fugissent, aut mascule satis non pugnassent, aut impedimenta exercitus sui diripuissent: quotidie animaduertebar.

Et justa, fateor, eorum caedes videri poterat nisi nimia fuisset, [note: Fridtlandus nimium severus] et amittens; ustitida nomen in lanienam degenerasset. Parcius humanae vitae pretium ponderantibus agendum videbatur, et aestimandum semel amissum spiritum nunquam rediturum: Luna quippe ubi consenuit rejuvenescit, et semel extincta subinde renascitur: at homo nec repubescit senex, nec mortuus reviviscit. Itaque quasi saevitiam fortuna detestaretur, omnibus simul locis in ultionem erupit, et in debellatas prius provincias, urbes, et oppida, varios Generales immisit.

Arnhemius Silesiam in vasit: Bernardus Saxo-Vinariensis Saxoniam recuperavit [note: Sueci varias Imperii Provincias invadunt.]: cum Hasso Georgius Lunaeburgicus Episcopatus in Westphalia expugnabat: Gustavus Hornius, Ryngravius, et Birckenfeldius Comes Palatinus, Alsatiam, Palatinatum, Sueviam inundabant: VVolfgangus Henricus Baudisius, evitato Papenhemii nuper insultu, ductis ad Rhenum legionibus Siburgum non ignobile Ducatus Montensis oppidum, cum opiparo commeatu intercepit. Et quasi quod Gustavus Adolphus neglexerat, ille supplere satageret. Ubios tentandos duxit.

suae urbis Colonienses muniverant, ut quoad fieri poterat Reipublicae consuleretur. Antequam vero ad perfectum munitiones ascenderenc. Baudisius oppugnandas ratus, media hyeme, media Sancti Thomae nocte, nihil tale metuente Colonia (cujus amicitiam et ambiverat, et aliquatenus, si servasset, obtinuerat) munitiones alibi humiles. alibi nullas tribus simul locis in vadit.

Et quoniam subitus venerat, [note: Bandisius Tuitium opgugnat] (hucusque velo amicitiae tectus) consugientibus ad Sancti Ruperti Basilicam praesidiariis, facile municipium expugnavit.

Adeoque verissimum est nihil homine fallacius esse: quippe tempestas minatur antequam surgat, crepant aedificia antequam corruant, praenuntiat fumus incendium: at subita est ex homine pernicies, et eo deligentius tegitur quo proprius accedit.

Veruntamen nihil Baudisio profuit scelerata vafrities, quae in suum authorem reciproca in illius caput post paululum redundavit. In illa Sancti Ruperti Basilica non aliter praesidiarii dimicabant, quam si ab inhabitantibus loci tutelaribus divis defenderetur.

Et iam discussis tenebris ab alio paulatim orbe desideratam Phoebus faciem ostendebat: cum Agrippinenses fallacibus minus minusque oculis hostes et amicos distinguere, et attentius omnia speculari.

Ut nihil non scrutatum videbatut, tum famosissimis eorum ad Rhenum aggeribus, turribusque magnis, immensi ponderis globos immani machinarum gutture vomuerunt, [note: Coloniensesreiiciunt. 21. Dece.] navibusque fluvium transmittentes, hostiles universas municipio copias eiecerunt: et fugientium terga caedentes, centenos aliquot trucidaverunt.

Caeterum secundi hujus successus laetitiam familiaris in bello casus non parum imminuit, [note: A pulvere damnu patiuntur.] cum accensus militis unius funiculus, in nitratum puluerem scintillam dimisit, et magno boatu ecclesiam et octoginta misere mortales stravic.

Haec Ubiorum virtus inter tantos Protestantium progressus, prosperitatis quaedam quoque scintilla erat.

Altera paulo major in Bavaria fulsit: cum lohannes Altringerus Licum amnem transmittens, caesis nonnihil submotisque hostibus, Memmingae deditionem extorsit. Campidonam vi cepit, ibi explendo furori armati inermesque juxta trucidati: in pium quippe praesulem rebellio puniebatur.

Inde Forbesium assecutus uno impetu mille ducentos confecit, [note: Sueci ab Altringero damnu patiuntur. an. 1633. 17. Apr.] undecimque tormentis potitus, ipsum Forbesium, Marchionem Sanct Andreae, aliosque duos tribunos Lindaviam captivos abduxit.

Tertia sub fortissimo Heroe Iohanne de VVeerdio in Bambergensi tractu emicuit. Generosus hic Tribunus gregarius olim in Belgio sub Hispaniarum Rege miles, [note: Iohanes de VVerdius qualis] per omnia deinde sub Caesare belli munia ad equitum magistrum evectus, una sua equitum turma, integrae legionis instar, hostibus terrori fuit. Dignus itaque legionefuit, quam assecutus, adeo omni armorum genere, miraque celeritate terribilis fuit; ut ad viri nomen et adventum millia trepidarent. Hic itaque sub Bavaro jam Tribunusviginti equitum signis, Bernardi Vinariensis copias aggressus, [note: Suecos caedit] mille octingentos occidit. Iisque belli moribus progrediebatur: plane quasi Phoenix alter e Generosissimi Godefridi Henrici Comitis Papenhemii cineribus emersisset. Haec ergo prospera quaedam erant, sed scintillae erant, cum incendia alibi magna videamus.

Post Papenhemii mortem Lunaeburgici et Hassi animosiores, cum varia nuper occupasset, jam Hammeliam ipsam, [note: Hammeliae ab Haesso et Lunaebergico obsidetur.] Caesarianorum in inferioris Saxoniae circulo ad Visurgim belli sedem, obsederant et copiis viduata VVestphalia alio egebat exercitu, alio belli Duce: nec poterat illum nisi Colonia parturire.

Et haec quidem per hostem irritata Baudisium, ut felix mater sine dolore et cruciatu parturiebar: praesertim cum Merodium Comitem, a Papenhemio, commendatum Ducem ad manus haberet.

Nec belli nervus pecunia quo que desiciebat, quam et periclitanti Imperio tum Hispaniarum Rex,

tum Ferdinandus Elector Coloniensis, tum Illustrissimus Herbipolensis Franconiae Dux Franciscus Hatzfeldius liberaliter subministrabant.

Quod ut faceret illustrissimus ille postremus Patriae et Religionis amore potissimum, et Bertrami Adolphi Quadii de Oltsbach bellico-sissimi viri, adducebatur. Hunc nobilitate allectus, et quae duplicaretur [note: Franconiae Dax Sororem suam Sophiam Quadio codcedit conjugem.] ex eo quod virtute illustraretur, focerum legerat, eique sororem nobilissimam, elegantissimam, piissimamque virginem Dominam Sophiam Hatzfeldiam sacro nuptiali adjunxit, aerumnas generosissimi Quadii Martias dulciori interpolare palaestra cupiens.

Itaque regaliter Como Hymenaeoque licatis, cum Quadius non Veneri magis quam Bellonae animo agglutinatus, datam semel huic fidem violare nefas duceret, et arma deliciis suis aequiparans, ipsas delicias etiam aestimaret, illa respexit: et apparuit paulatim voluptaci esse quae difficultate coeperunt.

Illustrissimus Franconiae Dux no lens tanto Imperium fraudare viro, bonum publicum privato praetulir, et pugnare volentem tribus legionibus praeliari jussit.

Et jam conscriptus erat exercitus, cui Merodius cum summo Imperio praeficiebatur. Qui Hammeliae exequias strui audiens, periculum esse in mora duxit, et ab Ubiis Rhenoque movens: per Montenses et VVestphalos ad Visurgim accelerabat iter.

Sed Merodius agebat exercitum, suis ipse cum exercitu fatis agebatur. Ut enim cum Gronsfeldio Bunickusius illi se conjunxit, livor et ambitio Duces invasit, et prius exercitum fregit, antequam cominus veniretur.

Non fugiebat Merodium, pluribus imperare volentibus, difficile sanctam servari societatem: cum tamen Hammelia (quam Schelhamerus praesidii Ephorus commeatu et re tormen taria validus, Romana quadam virtute tuebatur) jam nimium urgeretur, urbem virumque deserere nefas videbatur.

in hostes (sperans quos livor et ambitio [note: Merodius Hamelia obsidionem soluere nititur.] separasset, viso hoste periculum conjuncturos) cum bono Deo, bono animo duxit.

Sed ut rupta semel crystallina, humano nullo artificio, ut ante, junguntur in unum; aeque divisi ambitione et. invidia animi, nec Reipublicae damno; adeoque nec ipsa morte coalescunt in unum.

Volape fuit Melandro Italo, hostilium copiarum ductori, audire dissidia, obviamque profectus aditus occupavit et sylvas: ut pugnaret aeque et regeretur-exercitus.

Merodius cum Quadio non segniter rem agebat: et erat dubio [note: Praelium 7, Iul.] procul victoria Caesaris, si ut illi reliqui tribuni bellique Duces pugnavissent: sed hi (quod turpissimum erat) autspectare, aut praelio se subducere, aut fugere.

Mero dium puduit, Quadius non desperavit: sed ut hoc praelio ad honores et titulos aditum sibi vircute pararet, ut illustrissimo socero dignum erat, tanquam Martis quidam primogenitus, praeliabatur.

Sed virtuti fortuna deerat, quam et ambitiosi et cum equitatu fugientes [note: Caesariani succumbunt.] lividi secum auferebant. Quid ergo? Merodius et Quadius, ut omnia in deterius ruere paulatim vident, et peditatus faede mactaretur, fremuere cum emendare non possent. Patebat victis fuga, sed pudor furorque suasit, ut amissum, sine culpa licet, exercitum morte sequerentur.

Itaque septem millia ad satietatem [note: Caesorum numerus.] caesa sunt, omni bellico instrumento et septuaginta militaribus signis amissis: et fortunam pone sequebatur Hammelia. Nec facile usi tam incruenta victoria hostes, cum non nisi centenorum aliquot et Burchardi Rantzovii nobilis Holsati sanguine emeretur, et hic, tot Austriacorum millium, Merodii insuper Quadiique cruore nataret.

Nullius aeque ac postremi hujus, [note: Qiadii mortem omnes dolent.] et in ore omnium, et moerore, mors fuit: cum nobilitatem alii, fortitudinem, virtutem, et generosissimas fatalis praelii pugnas praedicarent: alii tantum virum amissium, quem nuperrime sponsum viderant et amaverant, et quod summum erat,

tantas cum eo interiissie dotes dolerent: alii affectum nobilissima: viduae Sophiae Hatzfeldiae mirarentur et laudarent. Non licuerat illi ultima mariti oscula, gratum que extremi sermonem oris haurire, et praedicata toto Imperio venustate viri, vel summis labiorum extremitatibus frui: ut primum tamen illatus est tumulo, non longius, quam decebat, dedit in se malis suis dominium, sed viriliter animum in sedem suam reposuit, nec plus doluit quam aut honestum erat, aut illustrissimo fratre Franconiae Duce dignum, aut aequo majus. Non desiit tamen, quod generosissimum erat. Quadii sui de caetero celebrate nomen.

Itaque familia illa suis etiam cladibus velut emersit, et fortitudine sua virtutibusque suis digna honore fuit: perque omnia et decus, et nomen, et titulos, sua Francisco Hatzfeldio fortuna quaerebat.

[note: Franconia Dux fit Bambergen] Cum obiisset Reverendissimus Bambergensis Episcopus, ad vicinum Franconiae Praesulatum, exul et in publico privatoque luctu voca batur: plane quasi fortunam Quadii [note: sis Episcopus. Mense Aug.] caedis poeniteret, et eam novo quodam beneficio solari conaretur.

Ita mehercle dignum erat, ut dignus non premi vir, nimium non premeretur, et calamitatibus suis superiot in altius elevaretur.

Caeterum hoc accepto vulnere, Fridtlandi expiata saevitia videbatur. Itaque et ab ipso jam Fridtlando et nova et prospera.

Hic Henrico Holckio in [note: Saxoniam Saxonia damnum patitur.] iterum Misniamque immisso, multis urbibus Lipsiaque jam tertium expugnata, non levia Electotatui illi damna inferebat: et quicquid Bollona poterat in hostili solo recruduit.

Contagio autem major imminebat. nisi alia Henricum Holckium contagio corripuisset. Ille itaque [note: Holckius mori tur.] Saxoniae pestis, peste correptus Turschenreidiae ad plures transiit.

Hic vir nuper sub Daniae Rege hostis, Caesarianis ad Stralesondam metuendus constituta cum suo Rege pace, corpore et affectu totus ad Caesarem transiit: et quamvis Lutheranus, et pro religione dimicaretur,

fideliter tamen Imperatori militavit, et constantiae, post sua fata, laudem secum duxit.

Fridtlandus, praemisso Matthia Gallasio, in Silesiam movit, et cum Electore Saxone agens de legibus [note: Wallem stenius ad Stenaviense fortalitium Saxones vincit. 18. Octo.] pacis, cum non convenisset, arma expedivit Mira quadam velocitate Saxonicum exercitum ad Stenaviense propugnaculum aggressus, septuaginta equitum turmas dissipavit, et per vadosa Viadri traductis copiis, universum in ipso propugnaculo peditatum cinxit, et (quod mirere) totum cepit.

Sic praeter omnia tormenta, centum triginta tria vexilla, a victore non violenter rapta, sed (quod sine sanguine felicius) ultro ab hostibus tradita.

Turnius Comes atque Tubaltius Praefecti exercitus, cum duodecim [note: Silesiam recuperat.] aliis tribunis, in manus venerunt, et per Silesiam circumducti, urbes tradere jussi, quae occupa verant loca restituerunt: et ubi Silesia iterum Imperatoris fuit, libere abire permissi sunt.

Videbatur magis uti tanta Fridtlandus victoria potuisse: sed ille frui maluit. Et quasi Caesarem non hostem vicisser, in haereditariis ipsi Provinciis hyberna sumpsit, exercitum aluit: et paulatim patriae, nominis, [note: Dominationem parat.] dignitaris, beneficiorumque oblitus, dominationem machinari, et totus in monstrum illud. ut mente ita animo quoque et affectu degenerare.

Impulit hominem ad hoc scelus male nata ambitio, quae non patitur quenquam in ea mensura bonorum conquiescere, quae quondam fuit ejus impudens votum. Ille e Bohemia nobilis, rara Imperatoris gratia Comes, diversarum Regionum Dux, totius Austriacae domus Generalissimus, cum summo sere belli pacisque arbitrio, non unde venerat sed quo tenderet, ut ambitionis Genius est, respiciebat: majora enim cupimus quo majora venerum.

Et tolerabilis fuisset immoderata cupiditas, si laudabili quadam ratione progressa fuisser. Sed quid ille? ut adhaerens arborum ramis haedera ope aliena in altum erigitur:

sic obscurus ille antea, Ferdinandi Secundi favore ad parem sibi fere potentiam evectus, constituit (nefas) [note: Constituit Austriacam domum evertere et se Bohemiae Regem facere.] per quem creverat praefocare, Caesarem: cum filio Hungariae Bohemiaeque Rege invictam Austriacam funditus domum evertere: distringere incendiis urbes: exercitus vendicare: fideles Caesari Duces confodere: Bohemiae se Regem facere: totum denique Imperium lacerare, et quicquid nec Gustavus Adolphus videretur optasse.

Quibus id nefas sociis aggressus [note: Quorum adminiculo.] est? Terskium, Kinskium, Illoum, et Niewemannium, copiarum suarum Duces et tribunos, immanissimi facinoris sui satellites habuit: exercitus hostium Duces adiutores, cum quibus, sub specie tractandae pacis, Imperium dividebat et regna.

Actum erat de pulcherrimo Imperiali statu, nisi proditores suos [note: Proditur.] proditor habuissiet, fautoresque Caesar: et cum diu alias non lateant scelera, per hos corruptae nefas ambitiones erupit.

Verumenimvero diu dissimulavit Caesar, si mora perfidia minuere tur. Sed nescia emendari ambitio, cum non puniretur genio suo crescebat, usque dum nefaria sua consilia ex rebus aliquibus prodita suspicatus, Egram Fridtlandus, ut [note: Egram proficiscitur] mature jungeretur Suecis, festinavit, et inchoatum nefas patraret audacius.

Lesiaeus, Butlerus, Gordanius, et Geraldinus, Hyberni, conjurationis conscii sed immunes. in Fridtlandi exercitu corpore, pro Caesare animo: non commodo perfidi, sed Imperatoris, castra sequebantur. Itaque cum Lessaeo, Gordiano, Butlero, et Geraldino Egrae urbis et arcis custodia permitteretur, in perniciem omnia Wallenstenii verterunt, [note: Hyberni socios illius oc cidunt.] et invitatos in arce primarios, magnifice epulatos, Terskium, Kinskium, Illoum, Nievvemannium trucidaverunt.

Interim cum cibi et parentalia fercula conjurato sanguine maderent, Gordanius ad Hospitium Fridtlandi festinans, excubitoris e manu bipennem extorquens, in conclave Fridtlandi violentus irrupit et VVallenstenium tumultu excitatum,

et in indusio deprehensum sic allocutus est. Tune ille es et Imperii et Imperatoris proditor, cujus e capite coronas auferre statuis, ut scelerata iis tua tempora cingas? Inde spatium dedit, si quid ille supremae vocis emitteret. Sed mehercle tanquam spectro territus, et fulmine ictus obmutuit.

Sic repentina mala involuunt animum, omnemque generosi Spiritus vigorem intercipiunt. Prorsus in malis facinoribus, si subito turbine, conatus improbi, consiliaque dissipantur, pavor succedit. Mens sola cogitatione rea, quicquid meruit timere incipit.

Itaque attonitum nihil dicentem, aut respondere dignantem, [note: Gordanius ipsum Fridtlandum transfigit. An. 1634. 25. Febr.] per cutem, ventrem, intestina, et ossa, bipenne transfixit. Nec alium uterus quam schlopeti sonum emisit, et cum anima ore fumum, tanquam intrinsecus cuncta arderent, vomuit.

Et hic est hujus Germanici Ruffini et Catilinae finis. Cujus (quippe qui honorum, beneficiorum, et fidelitatis oblitus fuerat) miraculosa quaedam oblivio cunctos, et ipsius adeoque ministros subiit. Quorum nemo non solum Dominum non vindicavit et restitit: sed aut vindicare, aut resistere velle simulavit.

Omnis exercitus de novo Caesari militiae: sacramento se obstrinxit, et [note: Cadavera fimario curru trahuntur.] conjuratorum in suo sanguine volutata cadavera, non esseda, non rheda digna, fimario curru per primarias regiones urbis tracta, toti orbi fuere ludibrio, cum heri ad eorum potentiam Imperii Principes metuissent, et exercitus. excubassent.

Ita proditio in suos authores reciproca, evertere volentes evertit ipsa, et Imperia meditantes non exuit solum iis, sed pro aurea corona fimatium largitur currum.

Franciscum Albertum Saxa Lauenburgicum, [note: Frantiscus Albertus Saxo Lauenburgicus capitus.] inter Fridtlandum et suecos veluti quendam Mercurium, secure Egram equitantem et Viennam aulamque Caesaris animo jam volventem, captum Caesariani Viennam deduxerunt, ut coelites audivisse votum plane viderentur. Ratisponam. interim Bernardus

Saxo. Vinariensis Dux (ne proditionibus [note: Vinariensis Ratisponam occupat.] tantum agere milites bellique Duces appareat) civium Bavarica praesidia nauseantium, conspiratione aggreissus, facile interceperat.

Hujus munitissimae urbis ereptio Maximilianum Bavarum non parum turbavit: praesertim cum necessarias ad recuperandum vires ad manus non haheret.

Ex quamvis generosissimus Iohannes de Werdius, varias seorsim legiones carpens, dissiparet, et vicina ad obsidionem opportuna oppida quaedam metu, quaedam celeritate, quaedam vi expugnaret, astu etiam alia circumscriberet, tamen ad summam totius non adeo proficiebat.

Accedebat aliud malum, quod detestabili conjuratione Fridtlandi suspectae copiae earum que Tribuni, explorari prius opporteret, antequam mitterentur.

Adeo Suecorum Ducibus haec mora profuir, ut Bernardus Saxo Vinariensis Dux, Gustavus Hornius, [note: Suecorum me.] et Ryngravius ad Rhenum, Licum amnem, Lacumque Brigan tinum, civitates non paucas subjugarent [note: tus in Italia.] et vetus ille in Italia Gothorum metus recrudesceret.

Itaque alio, pro Alberto VVallenstenio, Generalissimo opus erat; qui Bavariae inhaerentem extorqueret hostem. Sed cui post perditissimum, tot beneficiis ad fidelitatem quodammodo emptum, crederetur? non poterat ergo, qui Austriacis fidelis esset, nisi ex Austriaca domo Generalissimus legi, quae principum hoc aevo fertilis. dare poterat. si audebat. Etinter eos maxime serenissimum Ferdinandum tertium, jam Hungaria magnum Bohemiaeque Regem, mox magnum futurum belli Ducem.

Nec ille dedignatus pro suis Regium [note: Ferdinandus se offert in generalissimum.] periclitare sanguinem. Cum enim magnanimos nos natura produxerit, ita Regibus maxime et Principibus generosum et excelsum spiritum dedit, quaerentem ubi honestissime non ubi tutissime vivat.

Ut clementissimus ergo parens Ferdinandus Secundus, ut pugnaret, indulsit, mox pro corona Galeam, pro toga baltheum, pro sceptro

gladium, pro aulicis Regum deliciis Germaniam campumque sumpsit; ut hoc, ad quod paulatim praeparabatur, Imperium, priusquam sumeret, suum fortitudine faceret.

Nec magnis magni Regis conatibus fortuna defuit: ille siquidem lustrato exercitu, disciplina et affectu omnium, suum Regium que secit: Utque nihil in exercitu nisi Caesareum advertit, cum sexaginta probatissimorum militum millibus in Bavariam duxit, et ut Rege dignum erat, magnam munitissimam que [note: Ratisponam obsidet. 4. Iun.] urbem Ratisponam cum Bavaro obsidione clausit, ducentisque grandibus machinis urbis moenia simul una die quassari jussit. Quod ea vi factum est, ut disrumpi coelum et terra, et omnia misceri elementa viderentur.

Inde ab urbe in propugnaculum quoddam conversae vires, quod tertio [note: Propugnaculum expugnat.] assultu, non tamen sine sanguine, jugum admisit. Mille ducenti Caesarianorum cecidere, inter eos Deo datus et Metterningius, insortunio quodam hostes judicati. Dietrichstenius Chiliarcha globo transfixus inter vulneratos fuit. Inter captivos in urbem tractos Breunetus Chiliarcha, cum duobus vicetribunis.

Caetetum Gustavus Hornius et Bernardus Saxo Vinariensis Dux, obsidionem soluere moliebantur, Quod ne fieret, opportunum ad hoc Kelhemium impedire poterat [note: Kethemium ad deditionem compellit.] illac itaque parte copiarum missa, duorum dierum spatio fractum et expugnatum, suarum commodo partium Caesariani muniverunt. Quod ut sero venientes Sueci adverterunt, sperantes antea desperatio subiit, et alia quadam via ad victoriam gradiendum judicavêre.

Itaque Arnhemius ad Lignitzium, [note: Arnhemius caesarianos caedit. Mens. Iun. Pragam obsidet.] caesis quibusdam Caesarianorum copiis, quinquaginta tribus miliraribus fignis potitus, jam ferocior, conjunctis cum Banerio copiis, Pragam toto invadere bello constituit; ut suo motus periculo pro servanda Bohemia sua, Hungariae Bohemiae que Rex, a Ratisponae oppugnatione alio traheretur.

patris, dignum Orbis Imperio, dignum favore omnium et administratione hominum et populorum! Compulsus ad ultimos metus ab incepto non destitit, et de Bohemia sua sollicitus, obsidionem tamen [note: Ferdinandus Rex Pragae subvenit.] non omisit: sed parte exercitus, sub Matthiâ Galassio, Pragam dimissa, ipse altera parte Ratisponam premens, absens simul prae sensque pugnabat, et per Altringium Johannemque de VVerdium ab exercitu suo sub Vinariensi et Hornio Suecos submovebat: nonnullo tamen [note: Altringius occicitur. 22. iul.] damno, cum Altringius ad Landtshutum in ponte fortiter pugnans, a Suecis globo trajectus, occumberet: magno sui desiderio post se relicto; cum omnes non tantum fortitudinem viri sed pietatem quoque venerarentur.

Quid ergo miramur singulati [note: Arnhemius Pragae obsidionem soluit. 28. Iul.] Providentiae consilioque Regis adfuisse fortunam? cum Praga in Bohemia, suo confirmato subsidio, non solum resisteret, sed impugnantium suorum impetus ultro retunderet; ut cum ignominia tandem hostis, e Bohemia in niam remigrarit, et eadem die hoste [note: Ratispona deditur.] submoto, ad dedirionem Ratisponam cogeret, exercitium Religionis clementer indulgens.

Maxima profecto res, eadem in Bohemia die Pragam servasse, in Bavaria Ratisponam peperisse, et absentem praesentem que simul, de duabus magni momenti urbibus triumphasse.

Augebat laetitiam quod Eminentissimus illustrissimusque Princeps, Cardinalis, infans Hispaniarum Ferdinandus, suo quoque exercitu, Tridentinis jugis, in Germaniam ruina provolutus, ad invictissimi Ferdinandi Hungariae Bohemiae que Regis amplexus descenderet. Quem, nisi ultro venisset, invictissimi soceri sui fama, ut veniret, provocare potuisset.

Hic itaque Passaviae suavissimae [note: Princeps cardinal. Hungariae Regi jungitur.] serenissimae que sorori suae, Hungariae Reginae locutus, et animo, et corpore, et exercitu, in victissimo ejus conjugi accedebat. Plane quasi victoriarum, quarum magnitudini. invidere poterat, partem sui juris facere porro anhelaret.

Nec invidit fortuna conatui, et toto orbe celsissimum par, Caesaris et Hispaniarum Monarchae, filiorum, aequalium propemodum dignitate, virtute similium, gemino invicem sanguine colligatum, expugnata [note: In Rhetiam movent.] Donawerda, in Rhetiam duxit, periculosissimam omnino Palaestram: sed ubi uterque Bravium fortitudine sua pararet.

[note: Nordlingam obsident.] Nordlingam ergo communibus copiis obsidione cingunt, ut in reliquam sibi Germaniam ferro aditum aperirent. Et illa quidem non segniter resistebat, omnem (cum liberationem a Suecorum Ducibus speraret) aspernata contractum

Placuit Vinariensi et Hornio constantia propositumque urbis, et quia tantum illis fidebat, acriterque resistebat, digna liberatione visa est.

Sed unde illae, quae in tanta diffcuitate succurrerent, copiae? servitia, ergaltula, rusticique armantur. Wurtenbergensis, Onoltzbacensis, et Hassus, suis copiis adfuere. Cratzius insuper, iile a Caelare profugus, Forchemium (quod in Bam bergensi ditione, inter omnia circum quaque hostilia, invictum hucusque resistebat) deserere jussus; ut conjunctis exercitibus, Caesaris, [note: Sueti obsidionem soluere laborant.] Hispani, et Bavari exercitus aggrederentur.

Non poterat melius Germaniam fortuna demereri, quam ut hostiles omnes copias caedi simul offerret, quae alias ut caederentur, per omnes Imperii angulos quaeri debuissent.

At. quod mirere, tanta erat Protestantibus [note: Fiducia victoria utriusque partis.] liberandae urbis fiducia, ut, ne Caesariani metu dilaberentur, timerent: quibus eum tamen animum, summorum praesentia Ducum faciebat, ut vinci se posse negarent.

Itaque nuilibi majoribus animis [note: Praliuni ad nord lingam.] concursum est: fossas vallumque Caesariani tenebant, Sueci campum: et cum Austriaci hos rejicerent, cum praesidiariis simul dimicabant. Hincnon modica difficultas, cum fossas vallumque alibi superantes Sueci, gemino Caesariani malo premerentut. Sed ut desituri venti vehementissime spirare solent;

ita Sueci, exitio suo proximi, acrius urgebant: omnia enim Ferdinandorum prudentia et industria, ad dignum corum virtute gradum reducebantur.

[note: Stratagemata caesariano rum.] Ad stratagemata quoque convesi, geminum addidere virtuti dolum. Cum ventum suis haberent a partibus, propugnaculum grande, cuniculis, capacibusque speluncis a fundamento cavum, nitrato pulvere farciunt, et paulatim, deserentes, ultro Suecorum ferociae locum faciebant. Hi ingressi, non una cohorte, vi pulveris lacerati, Vulcano aerique consecrati sunt: hinc paulatim turbari omnia, cum arena, fumus et pulvis, in oculos et ora ferretur.

Commode generosissimus Comes [note: Hatzfeldii stratagema.] Melchior Hatzfeldius Generalis machinarum magister, quinquaginta amplius tormenta, minutissimis ferri plumbique globulis onerari jussit, et in hostem, priori adhuc casu attonicum pulvere insuper fumoque caecum, jaculari. Quod tantam dedit stragem, et illum causavit fumum et horrorem, ut hostes quo se verterent nescii, serenitatem praesto larentur ut pugnarent.

Interim, beneficio fumi, ab Austriacis [note: Suecorum acies cingitur] cincta Suecorum acies, a tergo, a fronte, a lateribus premebatur. Et jam non pugna erat sed caedes. Equitatus hostium, ut discusso nonnihil fumo, rem Protestantium perditam vidit, fugere conabatur: sed ille ab illustrissimo Carolo Lotharingo Duce et Iohanne de Werdio, a Croatis et Hungaris repellebatur cum foeda clade, Peditatus internecione fere deletus est.

Ita hostiles exercitus ad satietatem [note: Tota fere deletur.] caesi sunt; adeo ut illustrissimos Ferdinandos, tanti sanguinis humani nausea subiret.

Duo decim Suecicorum cadaverum [note: Caesorum captivorum et praedae quantitas.] millia campum texere: sex millia capta sunt. Octoginta machinae grandes, quater mille currus, decies mille equi, in manus venerunt. Trecenta militaria signa rapta sunt, et tanta praeda victoribus cessit, quantam nec avarissimus desideraret.

Dux Bernardus Saxo Vinariensis effugit, cum Cratzio; Gustavus Hornius, Rostemius, Schneduinus, et quatuordecim legionum Tribuni, vivi in potestatem venere. Marchio Onoltzbacensis cum Hofkirchio, aliisque pluribus Chiliarchis, inter occisos fuerunt.

Caesarianorum non amplius mille [note: Quot a casarianis desiderati.] ducenti desiderati sunt. Nec facile quispiam Ferdinandorum hoc praelio virtutem scripserit. Illi ipsimet monuere milites, non ut inania quaedam verba, sed exempla sua sequerentur.

[note: Ferdinandorum virtus et pericuslum]. Itaque quamvis immunes vulnerum, periculorum non fuere. Achatius chiliatcha, inter utrumque Ferdinandum medius, tormenti globo occisus est: vix duobus ab iis passibus Dux Aldobrandinus, junior Picolominius, Pillerus, et San Martinius cecidere.

Adeoque magnam hanc, magni Principes, suo periculo, victoriam peperere: quam magnam fore non sine praesagio, dies aperuit, quae [note: Dies praelii. 6. sept.] Sancti Magni festo currebat.

Et oporrebat profecto, ut sum morum Monarcharum mundi proles, non nisi magnas victorias adipisecrentur. Hoc Caesariani militis animus, hoc fortuna, hoc aura ventoque favorabilis rerum natura censisse videbatur.

Nordlinga non ultra cladem suorum [note: Quae victoriam sequuta sunt.] pertinax, arbitrio sese victorum permisit. Caeterum parum jam illa erat: omnia ad Licum amnem Lacumque Brigantinum oppida ad vetus rediere jugum. Wurtenbergensis quoque Ducatus ad obsequium ferro coactus est. Et quicquid Suecorum erat, quicquid hostium, non in urbes et oppida sed una quasi manu, trans Rhenum in Atsatiam, et amicum Franciae solum actum est.

Victoriosissimi Principes [note: Ferdinandi, in vicem victorias congratulati Ferdinandi ab in vicem discedunt. car dinalis in belgium] mutuasque, non sine modestia, virtutes mirari, pari rursus, qua primo convenerant, reverentia ab amplexibus in expeditiones suas divulsi, ab invicem discesserunt.

Et illustrissimus quidem Cardinalis Princeps, Hispaniarum Infans, per Germaniam cum victoria

Hungariae vero Bohemiaeque Rex, Gustavum Adolphum secutus, soluit in legiones exercitum, et [note: Hungariae Rex magnas urbes obsidet. Herbipolim occupat.] (qualia nomina!) Augustam Vindelicorum, Norinbergam, Argentoratum, et Ulmam, uno eo demque tempore obsidione claufit.

Herbipolim, absque tamen arce, occupavit, quam Suecicae, Coronae senatus paulo ante desernerat: cum enim toto hoc bello non aliter; quam sedem, patriam, aulam, et Stockholmium suum habitasset, jam fugiens iterum Balthicum versus mare, qua suae gentis homines tandem sequerentur, viam monstrabat.

[note: Reverendissimus Bambergensis et herbipolensis in Franconiam redit.] Reverendissimus illustrissimusque Franciscus Hatzfeldius, Heibipolensis et Bambergensis Episcopus Franconiae Dux, ut quaedam suae ditionis oppida expugnata intellexit, Principum Coloniae exulantium primus ad subditos suos festinavit, ut si posset, insolentes militiae mores, incendia, rapinas, caedes, subditotumque ruinas, aut omnino tolleret, aut levaret.

Quod quia, nisi serenissimi Hungariae Bohemiaeque Regis beneficio, fieri non poterat, ad eum Stutgardiam pioperavit: et victorias congratulatus, ab eo summis benevolentiae signis acceptus est.

Nec tantum quod volebat obtinuit. sed in Franconia haerentis exercitus etiam directionem accepit. Itaque armatos agricolas copiis addidit, [note: Herbipolim ingreditur. 1635.] et suam novo anno ingressus Herbipolim, cum magno incolarum triumpho, a magistratu urbis exceptus, non adspectacula sed ecclesiam festinavit, et sub sacro missae [note: Ejus pietas.] officio, Sanctorum Ambrosii et Augustini hymnum, in Deum gratus jaudivit. Et sciens alia felicitate ad ruendam felicitatem opus esse (quippe qui nihil fortunae minus quam optimae credere didicisset) pro iis quae successere votis vota fecit, et divinam de caetero implorans opem, ad humana consilia deinde conversus est.

Ad Magnificum a templo convivium Chiliarchas militares et Tribunos invitavit, totique militiae, si

castrum expugnarent in brevi, duorum stipendia mensium promisit. In hac vero sua prosperitate, exul. antea, exulum non oblitus, captivo [note: Captivo Ratisponen sium Episcopo lautia mittit.] Ratisponensium in arce Episcopo, de mense sua lautia liberaliter misit.

Quis non illas illustrissimi viri virtutes suspiciat et admiretur! quis non prudentiam sanaque consilia laudet! felicem alii Principem aliterque dicant, uno ego nomine sapientem dixero, qui in utraque fortuna pius, in utraque misericors et liberalis, in utraque puram servat Deo mentem: cui ut placeat ipse laborat, [note: Omnibus gratus est.] ut subditi floreant illum precatur et ipse non exhaurit: adeoque omnibus in summa fortuna gratus, ut non odio, non invidia luridi, ad stabiliendam undique concurrant.

Itaque Dei hominum que favore Herbipolense castrum (quod in annum [note: Illi castrum Herbipolense deditur. 18. Ian.] defendere praesidiarii minabantur) non ipsos, a praesentia Ducis, viginti dies tenuit: sed summa impugnatum vi, humiliati propugnatores dedidêre, ne jugularentur. Sic Franconiam vino granisque frugiferam Franconiae Dux libera vit, et sua Prudentia porro felicem fecit.

Imperator Ferdinandus Secundus, cujus fere magditudo calamita tibus crevit, Suecico jam fere periculo, fortitudine filii sui Ferdinandi Hungariae Regis defunctus, his et aliis quoque successibus allevabatur.

Coloredius in Misnia Saxones, in [note: Saxones damnum patiuntur.] Thuringia Picolominius Suecos nonnihil concidit. Itaque Elector Saxo, suarum iterum metuens Provinciarum ruinam, de amicabili compositione cogitare coepit, et e religione et diffidentia quadam nata dissidia pacis tollere legibus. Hoc [note: Elector Saxo cum Imperatore pacem tractat.] ipsum Imperator non abnuit, modo aequitatis et Imperii sui ratio hatio haberetur. Missi itaque ultro citroque legati, et facta statim, praeambula pacis, armorum suspensio. Itaque alibi Martis Bellonae que saevitiam videamus, et cum Caesarianis quibusdam cohortibus, e Saxonia in Bavariam migremus.

Vindelicorum Augusta, a generosissimo Ottone Hentico Fuggero, fossis atque loricis quibusdamque, ubi aditus suspicaretur, castris

fame premebatur: sed illa, Sancerrana quadam pertinacia, et restitit, et incommoda toleravit. Subinde placebat eruptio, sic conserta manu equos in urbem, si poterant, abducebant, et cum urgeret fames, aliquantisper inde vivebant.

Novissime ut ista est sublata facultas (quis crederet!) delicatam in Germania urbem, frugum aliquando parentem Fuggerus ad humanos [note: Ad humanos cibos compollitur]. cibos compulit. Illa autem ista quodammodo esca, in pertinacia efferebatur. Iamque viventes viventibus imminebant, tunc de pace agi coeptum: et ingratissimos hominum Clementisimus Imperator, [note: A caesare in gratiam recipitur. 13. Mart.] postquam domuerat in honorem Imperialium tamen urbium, sacris. suis famae que donavii.

Inter haec Franconiae Dux Franciscus Hatzfeldius novum jussit conscribi militem, et agere tyronum ubique delectus: quibus, additis veteranorum quibusdam legionibus, generosissimum fratrem Melchiorem Hatzfeldium, Generalem Caesareae Majestatis machinarum magistrum, ut Aulam regiam (Co ninckshoviam vulgo) Franconiae [note: Hatzfeldius tractu temporis Aulam Regiam expugnat.] suae clavem obsidione premeret, praeposuit. Hoc ille non segnius, quam erat injunctum, perfecit, et tractu temporis tandem expugnavit.

Interim Illustrissimus frater, Viennam profectus ad Caesarem, Franconiae et electione, et jure jam suae, investitutam petit. Imperator non distulit, [note: Episcopus Herbipolensis Franconia investitur. 20. Maij]. et meritissimum virum Franconia sua investivit.

Nec alius Viennae charior, cui Imperator honores, amorem principes, reverentiam clerus et populus, libenter impertiit: adeo ut in Stiermarchiam proficiscenti, Reverendissimus Illustrissimusque Osnaburgensis Episcopus et Princeps, honoris gratia se a djungeret, et tanti itineris socium se ultro faceret: ut Illustrissimus Wolffgangus Guilielmus Neoburgicus, Iuliae, Cliviae, Montium que Dux, Herbipolim regredientem comitari ama verit. Ita quidem invicem modeste concorditerque Duces.

[note: Pragae inter caesarem et Saxonem pax constituitur.] radices: Cum Elector pacem urgens, et Imperator amans, per legatos agerent, et Pragae tandem convenirent. Conditionibus, si Caesarem aestimes ut victorem minus dignis: si tempora quibus contractum, necessariis.

Religionis indulta libertas, et omnia in eum, quo anno 1627. 12. Novembris fuêre, statum revocabantur. Ad quadraginta porro annos sic permansura: in aeternum interim, amicabili quadam compositione, componenda dissidia.

Pacis hisce legibus non modica Protestantibus [note: Pax Protestantibus faudabilis.] accedebant: nec contemnenda ecclesiastica bona, Episcopatus et Archiepiscopatus concedebantur: victoque similior erat Ferdinandus qui vicerat. Sed ea tot mala compulerant, et novis motibus illi, qui amplius quam simplici christiano nomine gloriantur, cogebant.

Caeterum hoc quoque contractu Caesari tradebantur exercitus, quibus Imperii hostes Germanico pellerentur solo. Durum hoc erat Protestantibus aliis nomen: itaque ac commodare se malebant, et Pragensi [note: Multi Principes illum acceptant.] obedire contractui, quam Imperii hostes audire. Ita Elector Marchio Brandenburgicus et Vinariensis, Lavenburgici, et Lunaeburgenses Duces.

Megapolitanis Ducibus Caesar [note: Megapolitanis Ducibus caesar ignoscit.] clementer ignovit, et Ducatum Fridlandi perfidia et caede iterum ad se devolutum, liberaliter restituit. Civitates Imperiales Principes illos sequebantur, et admissa pace, [note: Imperiales urbes pacem acceptant.] Norinberga, Vlma, Francofurtum, Caesari se submisserunt.

Quamvis autem Protestantes aliqui, Catholicique Principes, has pacis leges indignarentur, incredibile tamen dictu est, quam exhaustae Germaniae vulgus, dulcissimae pacis nomen libenter audiret: utpote cujus magis intererat, cum a victoribus simul et victis misere spoliaretur. Itaque plausus ubique et gaudia: nec aliter promulgatione concordiae, quam modulatissimo aliquo tibiarum, aut fidium cantu, fruebantur.

Patebat, Bernardo quoque Vinariensi [note: Bernardus Vinariensis Francis accedit.] ad reconciliationem via,

Caeterum sub Johanne Banerio Suecis, ut Imperio decederent, a Saxone imperatum est: illi tergiversari, [note: Elector Saxo Suecos Imperio decedere jubet.] et pro suorum armorum usu, a Protestantibus recompensam postulare. Elector Saxo, concordiae gratia, duodecies centena millia imperialium obtulit. Amplius illi habere voluerunt, et alias quotidie, e difficultatibus, difficultates volvebant. [note: Sueci tergiversantur.] Elector indignari, et arma minari nisi obedirent: illi nec amicos se, nec hostes declarare, missisque subinde legationibus, et spem faciebant et moram.

Menses aliquot tergiversatio illa [note: Saxo eos persequitur.] traxit, tum Sueci priores hostilia et trepida arma expedivêre. Elector Saxo itritatus, totius Saxoniae suae mole in ultionem excanduit, et jam recedentium terga' premens, plerisque oppidis et regionibus eos excussit.

Saxonia ad illum redierat: Halberstadium cum ditione sua tenebatur. Totus Magdeburgensis tractus (unis Magdeburgi ruderibus exceptis, quarum adhuc cinerib us integrae quatuor legiones incumbebant) jugum admiserat. Magdeburgum [note: Magdeburgum obsidet.] itaque castris munitionibusque cingens, exercitu reliquo Banerium sequebatur, et Germanis, pollicitis suis allectos, in sua castra traxit. Sueci a Saxone Pomerania et Megapolitana regione exclusi, a Germanis deserti, Lunaeburgensium et Brunsvicensium agros urebant, Provincias exhauriebant, miserorumque mortalium substantias exsugentes, non pecunia; non spoliis vulneribusque contenti, cum [note: Banerii crudelitas.] charioribus, quae vulgus habebat, vitam pariter auferebant. Et Banerius omnino Totilam, Alaricum et Attilam, moribus in duebat. Scilicet ut Suecos Gothosque in Germania fuisse, in posteros famosa crudelitas, per manus traderet.

Itaque et vulgus et rustici exurgebant, ut communem generis humani perniciem, communibus armis tollerent: sed Banerius non crudelitate magis, quam scientia rei militaris infestus, canum instar, et fugiens, et fugiendo respiciens, subinde

[note: Rusticos caedit.] mordebat, et ubi minime putabatur resistens, modicis, ingentem multitudinem, copiis in fugam propellebat.

Sic scientia rei militaris dimicandi nutrit audaciam: nemo enim facile metuit quod se bene didicisse confidit, et in certamine bellorum exercitata paucitas ad victoriam promptior est Ruralis ergo et indocta multitudo exposita erat ad caedem.

Banerius successibus hisce erectior, majora jam, quia contemptus erat, ausus videbatur. Domitzium Saxones obsidebant, et de Banerio, [note: Saxones caedit. 13. Novem.] quod venturus esset, nesomnio quidem imaginabantur: sed ille subito eos adventu terruit, et de suo facile millia trucidavit.

Hoc illato vulnere ulterius ivit, et non pauca oppida recuperavit. Sic Saxones, aegrotorum instar, qui cum levari morbo videntur, in eum de integro inciderunt, vehementius, profligato fere bello, laborare coeperunt.

Itaque in Saxoniam revertebatur bellum: quod indignantes Sa xanes, iterum jaciendam belli aleam statuerunt: nec Banerius abnuit certamen. [note: Iterum 27. Nov.] Ut ergo ad Kiritzium acies concurrere, vincentes fere Saxones Banerii virtus vicit, et quinque legiones internecione delevit.

Secundo hoc illato vulnere magnus [note: Magnus in Saxonia matus] Saxoniam metus invasit: majora ab amicis nuper, quam a Caesarianis passa erat, formidantem.

Et revera, ut adamas, si frangi. contingat malleis, in minutissimas dissilit crustas; adeo ut vix oculis cerni queant: ita arctissima necessitudo, si quando contingat dirimi. in fummam vertitur simultatem et ex arctissimis soederibus, si sem. el rumpantur, maxima nascuntur dissidia.

Et speranda jam compositio nulla erat, quam uttiusque partis furor. laceraverat in vicem; adeo ut jungi. non posset. Nec erat ulla partium [note: Banerius damnum patitur. A. 1636. 9. Ian.] nisi armis speranda felicitas: Cum autem Saxonia quidvis potius quam Se ipsam periclitari vellet, hosti, tertia vice obicem, venienti objecit. Et, tum quidem paulo felicius dimicatum. cum Saxones, septem legionibus

Veruntamen nihil actum illa virtute: Iohannes enim Banerius, major [note: In Misnia varias urbes occupat et spoliat.] sua quodammodo clade, non aliter ac si vicisset, in Misniam ferociter irrupit, Merseburgum, Weisenfelsiam, Ienam, Naumburgum civitatis intravit, et centenis aliquot imperia lium millibus extortis, tractum illum tamen spoliavit. Et omnia barbara quadam tyrannide, Germanisque usu incognita, miscuit.

Et jam solus Elector resistendo non erat: ut ergo ad Caesarem pro subsidio misit, Imperator Generosissimum Melchiorem Hatzfeldium, [note: Casar Hatzfeldium in Saxoniam mittit.] ex meritis suis Comitem, ex bellica virtute jam Generalem campi Mareschallum, in Saxoniam ire jussit: quem ut Banerius ad ventare sensit, non diu moratus, e tota se Misnia praecipitis instar fugae proripuit: exspectare non ausus ut positis in mensa ferculis frueretur. Itaque trepidatio pro victoria fuit: nec aliter Generosus Hatzfeldius, quam si vicis set a tergo sequebatur: non modico suo honore, cum palam Saxoniae liberator audiret hostium que terror, qui solo nomine Ducis debellarentur.

Ad Servestam cominus venit, et [note: Hatzfeldius Banerium caedit. 2. Maji.] parte equitatus mutilatum Banerium, in ipsa Magdeburgi rudera. pepulit, sexcentosque nactus sub ipsis moeniis trucidavit. Et quotidie non inter voluptates, sed caute inter dignas milite solicitudines versans, magni Ducis famam progresibus parturiebat.

Elector itaque Saxo, Hatzfeldii [note: Cum Electore Magdeburgum obsidet. 10. Maii.] potissimum virtute confisus, ipsum, cum illo, Magdeburgum quatuor. integris legionibus ferox, inspectante Banerio, munitionibus atque loricis omnino claudere non dubitavit. Cum suis Elector, ab. una, Generosissimus Comes Hatzfeldius ab altera fluminis parte pressit urbem, ut medios Albis divideret, qui duobus, supra et infra, pontibus otrumque jungebat. Hoc enim prospectum singulari prudentia Ducis, ut si quid Banerius moliretur, in unum, beneficio pontium, jungerentur

exercitus: sed hujus, intra virtutem Hatzfeldii, fonitudo fuit, quod otiosus spectator metu fatebatur.

Interimille campi Mareschallus, ut suas ad telonii propugnaculum appropinquationes produxit, maximum illud fortalitium, suum assilire militem jussit. Temeraria plerisque res videbatur: nec deerant qui terrore deficerent, in quos, nisi paruissent, sistricto mucrone Hatzfeldius, metu mortis oppugnandi fecit audaciam. Et tanta vehementia Suecos aggressus est; ut illi, licet [note: Telonii propugnaeculum expugnat sub finem Maji.] e superioribus jugis valloque tecti sese defen derent, nihil tamen amplius quam ad primum ictum constantes occurrerent: mox enim abjectis armis, extenso undique pileo (puod supplicantibus signum est) vitam petiverunt: Et ille non sanguinis, sed victoriae cupidus, annuebat.

Suae jam partis victor, transito [note: Ad Electoris castra transit.] cum plerisque suorum ponte, Saxoniae Electori se conjunxit, et omnia quoque ibi lustratus, quicquid fieri necessarium erat edixit, Tum non paucis mutatis in melius, istius quoque partis res notabiliter proficiebat. Vt ergo ad fossas operibus perventum est, novo quodam invento lassum militem recreavit, nec, quod oportebat, omisit. Quatuor millia foeminarum, labores in utrumque sexum dividens, sarmenta comportare, et eadem nocte milites fossis injicere jussit: interim ipse, magna machinarum vi, moenia humiliavit.

Iam omnia ad insultum parata erant, cum nunciatur Banerium subsidio venire. Hatzfeldius non diu moratus, Electore praesidio castris relicto, urbem non deseruit, et [note: Banerium caedit. 18. Iul.] Suecos ad Tangermundam assecutus cecidit; tam foeda clade, ut e tribus Livonicis legionibus non unus evascrit. Et ulterius Tangermundae Stendeliique praesidiarios omnes, arbitrio suo stare coegit.

Sic ad urbem rediit, et illi, ne quid speraret ulterius, Suecica signa ostendit. Illa ejus virtute, hoc illius stratagemate factum est, ut desperantes Suecicae legiones ad Electorem pro pace mitterent: quam ille gravate (quoniam. Baudisium

jam sub se militantem, ambobus pedibus tormenti globo mutilatum, straverant) et non, nisi ad [note: Magdeburgum deditur. 13. Iul.] intercessionem Hatzfeldii, aequam indulsit. Hinc Magdeburgo exeuntes Sueci, fortitudinem viri mirabantur, ita clementiam laudabant.

Elector Saxo non de occupata tantum urbe, sed de bellico etiam in illa instrumento plaudebat: quadraginta enim sex, ex solido metallo, machinas viribus fuis adjunxit.

Hatzfeldius, Magdeburgo satis superque proviso, nihil antiquius habuit quam Banerium persequi: hunc et eadem ferocia attigit, et in Werbenum fortalitium cum universis [note: Hatzfeldius Banerium in fugam vertit.] copiis pepulit; ut solo Banerius propugnaculo clauderetur. Interim Brandenburgum Imperio vendicavit. Mons ad Havelam restitit, non ex fiducia, sed quia oppressus erat, ausus videbatur. Sed Hatzfeldius, armata Illum manu aggressus, audaciam caede castigavit.

Et in oppidis jam erat cum Suecis debellatum: itaque iterum in Banerium conversus, ex ipso Werbeno [note: Iterum in fugam pellit] fortalitio illum ejecit, et fugientem per omnes Germaniae angulos sequebatur. Donec ad Witstochium in Megapolitano Ducatu [note: Ad praelium cogit.] ad praelium coegit. Sed hic paululum circumacta fortuna est: nec ex virtute hostium, sed desperatione.

Banerius timidos et imbelles castris [note: Banerius suos confirmat.] ex esse jussit, tunc omnes ad praelium hortatus, ad ferociam et furorem accendebat. Non quod sperarat victoriam, sed ne inulti morerentur. Iraque testamenta passim in castris scribebantur: nec quicquam erat amplius difficile persuadere persuasis mori.

Tumulus erat medius inter acies: [note: Pugna ad Witstochium. 4. Octob.] hunc quia oportunus erat, uterque vendicare conabatur. Ut ergo ex velitatione praelium paulatim Hatzfeldius fore praevidit, peritissime instructa acie, quam ipse interritus praecedebat movit. Ita et Banerius fecit: et qua hic ex desperatione conjuncta fortitudini: ille ex virtute et bellicae rei scientia pugnabat, non alibi inter partes tam atrox pugna. Ab hora tertia post meridiem

usque ad vesperam, ferreorum [note: Sueci cedunt.] instar montium steterunt. Tum primum Suecica mota acies, dextrumque cornu in fugam pressum: sinistrum ad sylvulam quandam sub motum.

Et jam vicisse Caesariani videbantur: cum nunciatur corpus Suecici exercitus nondum pugnasse, et restare majores copias quam dimicaverant.

Hatzfeldius tribunos convocat: quid ipsi nuntietur exponit. Tum omnes, quoniam peditatus jacturam fecerat, et ea parte hostes praevalerent: quoniam tormenta, paludoso loco haerentia, moveri non poterant, nec quicquam exinde praesidii exspectandum erat, recedendum judicaverunt.

Aderat Elector Saxo, qui, etiamsi Hatzfeldius manere voluisset, abitum imperare poterat. Cessit ergo, [note: Caesariani abeunt.] et Halberstadium se recepit: cum post praelium, ipso quo dimicaverant loco, duas horas haesisset.

Iterum Banerius aderat, et abiisse [note: Banerii stratagema, et] Caesarianos videns, fugere dixit: hoc autem vel ipse credidit, aut Dux callidus in occasionem arripuit: [note: Caesaria norum clades.] et cum suis quasi in fugientes invectus, simul et suorum erexit animos, et Caesarianorum perculit: nam Sueci, dum se putant vincere, fortius sequi: Saxones, dum per cessionem suam, urgente jam hoste, fugere non putant fugere coeperunt. Non plures tamen, quia nox erat, quam mille trucidati.

In ipso, quo pugnavêre, campo, potior ab urraque parte clades: Hic, quam atrociter dimicatum sit numero docuit. Octo millia ceciderunt hinc et illinc: et inter eos a [note: Caesorum numerus.] parte Suecorum, Chiliarchae, Berchavius, Cerbergius, Cracovius, Coningsemannius: sub-chiliarchae quinque.

A Caesarianis desiderati sunt, Comes Falckenstenius, VVolfgangus Henricus Comes Hatzfeldius, Generali sanguine junctus, Ioachimus Baro VVitbergius: a Saxonicis, Tribunus Johannes Seidelitzius cum Vice-Tribunis tribus.

At quod maxime Sueci mirabantur: quem Caesariani pugnando coeperant locum, eum, amissa anima,

corpore tegebant. Non sine [note: Hatzfeldii virtus.] Hatzfeldii, post cladem etiam, laude, quam vel ipsi hostes inviti dabant; cum faterentur, nec melius instrui aciem, nec acrius potuisse pugnari. Hoc autem et ipse Banerius dixit: et de futura porro victoria, etiam victor desperavit. Attamen praesenti victoria usus; VVerbenum fortalitium denuo obsidione cinxit.

Haec quidem in Saxonia; circulo, alia longe in VVestphalico erat rerum facies. lbi campi Marescallus Gotzius, Guilhelmum Hassiae Landtgravium, aeque facile Pragensis pacis leges et acceptantem, et [note: Guldelmus Hassiae Lantgr. hostis Imperii declaratur.] armistitii tempore, per Hannoviae obsidionis levationem, rumpentem: in publicis Ratisponae comitiis Impenii hostem declaratum debellabat. Paderbornam, Lunam, Susacum, Tremoniam, ut fere bellica, sibi subjecit. Ad Dorstenam Melandrum, repente superveniens, omnio cecidit. Generalem majorem [note: A Gotzio affligitur. 9. Octob.] Beckermannum, cum aliis bellorum Chiliarchis, captivum abduxit

Interim VVerbenum fortalitium Banerius urgens, ne quicquam Caesariano [note: Banerius VVerbenum for talitium expugnat. 25. Octob.] milite defensum, in aequas deditionis leges consensit: inde suas iterum in Misniam copias infudit, et totam subjugavit.

Non minus autem saevitia quam viribus proficiebat. Nulla virginum fere, nulla foeminarum, inviolata permansit: et cum patrassent quae luxuria sugesserat, crudelitas succedebat, ea dem que illa, corrupta libidine, corpora ferro mutilabantur. [note: Eius cris delitas.] Elisis passim infantibus, matres suffocabant: aut vinculo e crinibus earum facto ab arboribus suspendebant. Adeoque Banerius, Barbarorum barbarissimus, permittebat ea, qualia nec in media Schytia Tamerlanes aliquis indulgeret.

Tantorum scelerum ultionem quaerente fortuna, per quem vindicaret, non defuit Hercules. Et ille iterum, antea quoque fortis, dignus nunc conficiendae rei Hatzfeldius [note: Hatzfeldius supremus Generalis] visus est: et majori cum imperio copiis prae esse jussus. Caesaris et Electoris exercirus Generalis creatus est, qui nulli, nisi Electori,

[note: Herbipolenfis et Darmstadiensis Imperatori subveniunt.] Hac generosissimi fratris dignitate, et Imperii periculo motus, iterum Illustrissimus Franciscus, Orientalis Franciae Dux, tyronum legiones scripsit, et cum Hassiae Darmstadiensis Landtgravii copiis (qua toto hoc bello fidelissime Imperio et Imperatori adfuit) subsidio misit.

[note: Hatzfeldius pedites ad se vocat.] Caeterum Generalis Comes Hatzfeldius de peditatu potissimum laborans, aliquot a Visurgi millia ad se vocabat: sed illa tergiversabantur. Consuevit enim fieri, ut flammam primum emicantem multus comitetur fumus, qui non nisi invalescente et explicante se flamma evanescat; sic res egregias aggredientem initio mulca premit invidia, donec aucta gloria invidiae fumum discutiat. Novissime tamen Gotzius ad fuit: sed Hatzfeldio parere jussius.

Et hic jam peditatu licet Suecis [note: Exercet militem.] par, equitatu superior, non statim in hostes duxit. Prius armilustrium instituit, et varia disciplina militem, varia rei bellicae scientia instruxit: ubi ad VVitstochium peccassent, et quomodo facere debuissent, monstravit: eaque disciplina imbutum militem, vere exercitum fecit.

Torgam interim Banerius expugnaverat, [note: Banerius Tor gam expugnat Anno. 1637. 16. Ian.] et Lipsiam toto invaserat bello. Haec quanti intersit, ignavus an fidelis urbi praesit, constantia sua docuit, et tertio prius a Caesarianis sub jugum missa, sub strenuo gubernatore suo Adolpho Trausdorffio, ferventissimi Ducis non modo impetum tulit, sed fregit.

[note: Lipsiam obsidet. 22. Febr.] Novissime Banerius, cuniculis actis, moeniisque quassatis, tympanistam sub vallum misit: qui Transdorffium, Generalis sui nomine, ut urbem traderet, monuit: secus, nec infantibus in utero matrum parciturum. Transdorffius interritus et audivit et respondit, neutiquam traditurum commissam sibi urbem: de caetero ferocia sua, et si cederet, saevitia uteretur. Banerius fremens selectissimum ab exercitu militem ad assiliendum disposuit, et opportunis tempori verbis animavit: fortiter pugnarent, urbem quam sub

Et jam omnia ad assultum parata erant, cum a duobus cursoribus [note: Hatz feldio veniente fugit. 17. Febr.] Banerio literae traduntur, quibus indicatur Generalem Hatzfeldium adventare: mox Banerius non modo ab assultu militem revocat, sed ab urbe agglomeratis passibus Torgam fugit.

Harzfeldius pone sequebatur, et legiones subinde lacessens, varias dissipavit: nunquam Banerio justi praelii aleam subeunte, quamvis Hatzfeldius non semel offerret. Sed modo in hanc, modo in alteram ripam traducto exercitu, modo Caesarianum machinis pontem lacerans, [note: Torgae multum negotii Caesaria nis facessit.] modo subita Misenae expugnatione terrens, multum negotii parum profectus faciebat.

Multos menses tergiversatio illa traxit: et quamvis summe Hatzfeldius Suecos urgeret, non prius opportunissimam tamen urbem deseruere: quam Marasinium novis viribus et Galassium adventare nuntiaretur.

Tum Banerius, uni Hatzfeldio non par, tantis imminentibus simul copiis, fugere maluit quam cum exerciru suo cingi. Sed artis, invigilante semper Hatzfeldio, erat evadere. Itaque alia minatus, alia erupit, et Erfurdiam simulans in Pomeraniam fugit.

Sed qualis erat Hatzfeldius, ad [note: Torga in Pomoraniam fugit 18. iunii.] nuntium rei, felicissimae velocitatis Magna terrarum spatia expedita manu emensus, universum per partes Banerii peditatum assecutus universum delevit: sic ut per viginti facile millitaria sparsa cadavera, [note: Ab Hatzfeldio peditestus deletur.] Sueciae fugae iter osten derent.

Equitatum per Saxoniam, Marchiam Brandenburgicam, Silesiam, in Pomeraniam sub ipsa Stetini moenia victor egit: necibi totum, in Usedomam tandem Insubam fugere [note: Guilielmus Hassiae Landtgravius in Orien talem Frisiam fugit.] coegit. Ibi Johannes Banerius recepto nonnihil spiritu suos confirmavit.

Guilielmus Landtgravius Hassiae audiens Suecorum fugam, eorumque stragem, suae se Hassiae ultenus non credens, relictis Cassellis, cum uxore et liberis, ut Hollandiae vicinior

esset, in Orientalem Frisiam movit, Ibi variis locis praesidia disponens, totam provinciam cum Oldenburgico Comite exhausit: huic enim, nescio qua praetensione, ultra centum Imperialium millia extorsit.

Dum autem inter fugas et expeditiones tumultuatur, conragione correptus, ex hac vita migravit. [note: Moritur.] Et adeo nondum desperaverat; ut ultra mottem suam in rebellione pertinax, Franciae Regem et unitarum Provinciarum Ordines, praelium suarum tutores scriberet: sed Illustrissimus Georgius Landtgravius Hassiae Darmstadiensis, ut tutor sanguinis, omnia ad pacem proniora disponens, pupillos et Hassiam Imperatori conciliare non desistit.

Interim Banerius Vrangelio conjunctus, e Balthico rursus Sinu in [note: Banerius in continentem revertitur.] continentem irrupit, et Caesarianos ab Auclamii obsidione excutiens, in Megapolitanum Ducatum animosior gradiebatur: sed omnia licet expertus e suis submovere cervicibus Generalem Hatzfeldium nullatenus valuit: quinimo Hatzfeldius praesumptionem vici castigans, equitatum ejus aggressus, [note: Ab Hatzfeldio caeditur medio Octobr.] ipsas usque Demmini munitiones cecîdit, sexcentos trucidavit, mille equos ab duxit, quinque equitum signa extorsit.

Et jam adeo in arcto erant Succica arma, ut victoriae fere nihil nisi Suecia ipsa restaret. Tum Deus Hatzfeldium conficiendae rei occupatum, nostris urgentibus malis, ultimam victoriarum metam attingere non permisit; adeoque ad Bravium currenti, non fortunam, non clausam corpore genetositatem, sed [note: Hatzfeldius aeger Herbipolim vebitur.] valetudinem abstulit; ut cum gemitu a triumpho ad Illustrissimum fratrem Herbipolim rheda veheretur. Ibi pertinacior adhuc (prohdolor) infirmitas, subjectum vicissitudini corpus demolitur: sed per Dei gratiam saniora speramus, saniora favemus. Et quam reipsa non [note: Sueci Marchiam et Silesiam ver sus movent.] possumus, voto valetudinem redimus, voto propagamus.

Sueci ejus absentia praesumptiores quasi ab inferis emergebant; adeoque jam de Megapolitanis amplius, aut Pomerania: sed de Saxonia

rursus et Silesia loquebantur. Nec segnius quam jactabant bipartito agmine, in Marchiam Vrangelius, Lansbergam Banerius movebant.

Sed deserverat Hatzfeldium valetudo, non fortuna Caesarem; adeoque Matthias Galassius Bredavium Generalem Vigiliarium Magistrum Vrangelianis obviam misit.

Hic egregia prorsus fortitudine in venientes invectus, ad Tribsesium [note: Ab Tribsesium caeduntur. 14. Nov.] quinque legiones dissipavit. octingentos delevit, viginti quinque signa rapuit, quatuor tormenta abduxit: et ingenti praeda potitus, ad Galassium victor reversus est.

Haec Suecorum clades non modo Vrangelium, sed Banerium quoque in Pomeraniam et Balthici maris littora repulit: concepta de novo cum Francis et Anglis foedera discussit, et ut speramus ad renovandum [note: Spes pacis.] cum Inaperio Romano pacem momentum attulit. Quid enim mutilati, ultra suas clades Sueci? Quid justo exercitu destituti Duces? Quid omni Germanico robore, Imperii societate, omnium Principum Ducumque affectu viduata Gens? Quid aditibus interclusis, ultimisque Wandalorum portubus pressi hostes? Nempe ut Imperatori Imperioque Romano dextras porrigentes, ad avitae concordiae, ad avitae cum Germania societatis integritatem revertantur, pacem stipulentut. Et victoriis suis cladibusque contenti, in Sueciam, innumerabilibus fertilissimae concordiae bonis onerati, renavigent. Hoc ego ex voto meo, utinam vere.

EVERHAR. WASSENBERGII Embricensis, COMMENTARIORVM de Bello, Inter Invictissimos Imperatores FERDINANDOS II. et III. et eorum hostes, gesto. PARS QVARTA.

Bellum FRANCICVM.

FRanci sive Sicambri Germania [note: Qui et unde Franci.] oriundi, olim Franconia sedibusque suis profecti, Bataviam prius: inde, superato Rheno, innumerabili multitudine Gallias inundaverunt, debellatisque Romanis, universas occupavêre.

et sacro baptismate corpore tacti, anima abluti, omni paulatim virtutum genere pressam, corpore generositatem tempera vere; adeo ut primogeniti Ecclesiae filii nominari mererentur, eo rum que Reges sublimem Christianismi titulum virtutibus suis extorserint.

Itaque mox prosperitas, victoriae; triumphi, pietatem sequebantur. Sic ut tota se ad nutum Christiani dogmatis sectatorum flexisse forruna [note: Varia Regna sibjugant.] videretur; Adeoque sub Carolo Magno, devictis Romanae sedis hostibus Longobardis, Italiam: debellatis Christianismo infensis Saracenis, Hispaniae partem: domitis Paganismo inhaerentibus Alemannis, [note: Romanum Imperium in Gallias tradunt.] Germaniam sibi adjun xerint: immo Romanum Imperium totum in Gallias traxerint.

Paulatim vero Germanica illa virtus, constantia, simplicitas, fides in Gallicos mores degeneravit, et [note: Degenerant.] Franci in Gallos degeneravêre; sic ut Aquila detestata degeneres, cum

Romanas vere Germanicasque virtutes [note: Romanum Imperium ad Germanos transfertur.] sectaretur in ipsa Germania nidum strueret.

Itaque livor et ambitio Franco-Gallos invasit, et paulatim sinistro oculo, a quibus originem traxerant, imperantes Germanos intuebantur: praesertim fortuna Imperium Romanum, varia Europae Indiarumque Regna, in unam Austriacam domum collocante. Sic ut sera poenitentia, quod tam facile Aquilam a se ad Germanos avolare permiserint, omnino subierit; adeoque diversis temporibus, nescio quibus non retiis, Reginae volucrium in sidiarentur.

[note: Imperio insidiantur.] Hoc sub Francisco primo aliisque Regibus, et jam vel maxime, debellatis Hugenottis Haereticis, sub Christianismo Rege suo Ludovico Decimo Tertio. Et primo quidem injustis foederibus per Haereticorum aliorumque Regum latera.

Ut autem ad apertum paulatim bellum via fieret, tituli quaerebantur. Vulgatis itaque libris Germaniam, Italiam, Hispaniam, Pannoniam, quia olim sub Carolo Magno habuerant, ut sua repetebant: hoc autem longe petitum erat, et totam fere Europam vendicare, totam confundere. Non parum indignante [note: Trevirensem Electorem in tutelam recipiunt Anno. 1632. 5. Iun.] Caesare et Hispano Rege. Inde urgente Germaniam Gustavo Adolpho, cui foedere juncti erant, Electorem Trevirensem per Galliam Archicancellarium, Provinciam, ne debellaretur, tradentem, in tutelam suam recepêre, et munitissimum toto orbe Hermonium lapidem suae gentis praesidio firmavêre. Carolum Lotharingiae Ducem, saepius Imperio et Imperatori subvenire nitentem, omnino debellarunt: [note: Lotharingiae Ducemdebellant.] totam Lotharingiam Franciae Regno conjungentes. Sed hic ratione Barrensis Ducatus nonnihil illorum Regi obligatu erat: itaque ab armis adhuc temperatum est.

Donec tandem Suecus gravissimo ad Nordlingam accepto vulnere, si in Imperio stare volebant, aliorum subsidio indigerër. Tum Franci, rupta omni cum Austrioca domo societate, Bernardum Saxo-Vinariae Ducem, a praelio profugum sibi legaverunt, et omnia in

Palatinatu, Moguntiae Electoratu, [note: Imperij Provincias ven dicant.] et ad Rhenum loca, Suecico praesidio sirmata, auri milliones stipulati, sibi vendica vêre.

Sumpta ergo necessario ab Austriaca domo in Francos arma, Saxone etiam pro Imperio, constituta cum Caesare pace, in ultionem indignance. Itaque mox in omni [note: Arma utrinque expediuntur.] parte arma: Etin Germania, et in Belgio, et in Hispania, et in Italia: in qua Sabaudiae, Mantuae, et Parmae Duces, suarum partium fecêre, et expedire iterum, quae aegre posita nuper erant, arma incita verunt. Et quamvis in Germania quoque Batavos, et Landtgravius Hassiae, et Suecos pro se haberent, tamen omnia statim Mandrabuli more succedebant.

Et Trevirensis quidem Elector, qui primus in Imperio Gallicus fuerat, ita ad gubernante fortuna, primus poenas dedit. Udenhemium seu Philppopolim, in ejus ditione, a Suecis nuper fame fractum et occupatum, Galli sedem belli elegerant: hinc tantum annonae hic quantum laxae satis regioni sufficeret. Hoc Galli, loci fiducia, negligentius custodibant. Animadvertit hoc Caspar Bambergius, sub Caesarianis nuper ejus loci Praefectus. Eidelissmos [note: Caspar Bamber bergius V denhemium intercipit. Anno 1625. 24. Ian.] ergo sibi milites rusticorum instar vestiit, et ligna et annonam in urbem comportare jussit. Faciunt illi hoc caute ut erat imperatum: sic triginta ingressis, noctu concretas glacie fossias vallumque subito superans, vigiles trucidavit. Tum illi urbe clausi milites malleis securibusque portas aperientes, centum levioris armaturae equites introduxerunt, Hos reliquae mox copiae sequebantur: tum in praesidiarios irruentes mille quingentos Francos jugularunt, et munitissimum illum, sine sanguine, locum recuperaverunt.

Non facile dictu est quae ibi bellicarum rerum copia, quae annona fuerit. Centum viginti machinae [note: Quantum in illo pecuniarum et provisionis.] grandes, quadraginta millia nitrato pulvere plena vasa, vigesies centena coronatorum millia, in stipendia copiarum destinata, ter centena frugum plena saccorum millia, centum frumento plenorum saccorum millia,

centum millia saccorum farina plenorum, duodecim millia saccorum plenorum sale, unico in oppido Austriacis cesserunt: nec parum, hoc damno, Francica enervata militia est. Perculit repentino malo Trevirensem Electorem fortuna mox transtulit. Generosus Embdanus Comes Lutzenbergensis Ducatus Gubernator, ut Gallos Treviris annona laborare advertit, et navigia frumento plena exspectare, audendum aliquid ratus, naves armatis militibus plenas alboque velo tectas, secunda Mosella ad urbem navigare fecit. Trevirenses, annonarias suas ratas esse putantes, ad urbem appellere permiserunt.

[note: Emdanus Comes Treviros et Electorem Trevirensem capit. 26. Martii.] Mox erumpentes milites, portis violenter reseratis, in urbem Gallosque ruunt, obvios trucidant, aliaque porta duo millia equitum recipiunt. Electorem in suo palatro circumdatum aureosque spargentem ne caperetur, et illos et illum levant, et aliquamd iu custoditum, Bruxellas, inde Gandavum captivum abduxerunt: tali tamen honorc, ut, si praesidium excipias, nihil

de statu imminutum videretur. Hoc sic, imperante Eminentissimo Ferdinando Cardinale et Hispaniarum Infante, liberaliter fiebat.

Hic jam superis saventibus per tot maris terrae que spatia, difficultates: per Italiam amicam et faventem cum honore, per Germaniam inimicam et rebellem cum victoria, in Belgium, quasi suum, cum triumpho venerat, fidis fratri suo proviciis futurus caput.

Et jam sub maximi optimique Principis Majestate: sub aequissimi. fortissimique Gubernatoris et militis tutela veluti scuto: sub prudentissimae, cum gravitate et facilitate quadam, moderationis umbra, populi jugiter requiescebant.

Non tulit insolitam hanc in Belgicas Provincias optimumque Principem fortuna Superum indulgentiam, jam olim integerrimos quosque consueta lacessereiitaque, quasi Trevirensem Electorem vindicarent, et a Meridie Chastillonius et Braesaeus, et a Septentrione Auriacus Batavique, magnis viribus, veterano milite, numerosis exercitibus, summoque

[note: Franci prope Namurcum Hispanos caedunt. 10. Maii.] Et initia statim hostibus prospera fuerunt: a Francis siquidem (qui sub Principe Thoma, Illustrissimi Sabaudiae Ducis fratre, tanquam obex objectus erat) disruptus dissipatusque est, Hispanicarum copiarum nucleus: cum prope Namurcum duobus millibus trucidatis, Feriae Dux, Alfonsus Ladronius, et Marchio Sfondrato Tribuni, cum multis militaribus signis, multis tormentis, magnoque bellico apparatu, in captivitatem raperentur.

[note: Cum Batavis Brabantiam intrant] Inde conjuncti duo magni exercitus uno animo, uno consilio, unoque impetu, ambitione jam dudum devoratas introiere Provincias. Cessit numerositati hostium, cessit ferociae, cessit adversantis fortunae [note: Cardinalis retrocedit. Franci et Batavi Thenas expugnant. 2. Iunii.] jaculis Ferdinandus, relictisque primis castris, sub ipsis Lovaniensibus portis secundis consedit: tandemque (traducto alteram in partem urbis exercitu) tertiis sese communivit

Interim hostes in unas Thenas totis viribus ferebantur, et Hae quidem (licet pacisci volentes) plus quam Saguntina rabie deletae sunt: tam faeda clade, ut miles, arma, furor, crudelitas, libido, sacrilegia, et in uno compendio universa flagitia, in exitium unius infelicis oppidi conspirasse videantur.

Progrediuntur deinde luxuria enrvati (nihil enim ultra valuerunt) sceleribusque suis jam debellati exercitus, [note: Omniae vastant.] ubique barbariae suae insolentiae que relin quentes vestigia. Et jam omen erat non fore ipsorum Provincias, quas non ut suas, sed tanquam perpetuo mansuras hostiles, tam misere devastarent.

At quatuor pontibus unita Dilia, in ulteriorem ripam, vix sentiente Cardinale, jam evaserant: relicto itaque Lovanii sufficienti praesidio, Viluordiam inter et Bruxellas, quartis castris concessit. Relictum Lovanium, sicut Thenae, hostibus videbatur: [note: Lovanium obsident] placuit ergo hoc invadere ne quid hostile a tergo relinqueretur.

Hic paulum circumacta fortuna est: undecim enim diebus incassum obsidione consumptis, et fame, et recentibus (quae sub Picolomino et

Isolanio ex Germania ad Principem [note: Fame et ferre premuntur.] Cardinalem descenderant) Caesarianorum subsidiis premebantur.

Igitur et Auriacus Henricus Fredericus, et Chastillonius, et Bresaeus [note: Lovanium deserunt. 4. Iulii.] (quibus paulo ante nulli, nisi caelo venturi, hostes noxii fore vibebantur,) selentio noctis convasatis omnibus, relicta urbe, ultra Diliam festinatis agminibus retrocedebant. [note: Cardinalis eos insequitur.] Et Ferdinandus paulo ante quasi desolatus, quasi fugatus, e latebris ad victoriam exurgens, ipsosque hostes, quasi pecora ex alienis pascuis ultra Mosam abigebat.

[note: Propugnaculum Schenkianum capitur. 19. Iul.] Nec stetit hic fortunae diversitas, sentire damna Batavi debebant quae Brabantis intulerant: itaque propugnaculum Schenkianum, invicta munitio (nihil tale metuentibus hostibus) quasi momento capta est, et statim in Bataviam Cliviam que meam (pro dolor) vis omnis deffexit, et Bataviam suam depopulantes Batavi, exitium ipsi suum facti sunt.

Ille vero, quadraginta millium prius, Gallorum exercitus, varia fortuna consumptus, et mora tandem [note: Gallorum exercitus consumitur.] dissolutus, omnino evanuit, ut e tantis copiis vix quatuor millia in Franciam remigrarint. O quantam rerum volubilitatem! sed haec fortunae constantia est, constantiam nullam pari.

Et haec quidem erat rerum in Belgio facies: nec minus favorabilis, in superiori Germania, Austriacae domui fortuna fuit. Spiram et Wormatiam Caesarianis peperit, Generosissium Iohannem de Weerdium ad victoriam, cum Cardinale Valetrio Bernardum Saxo-Viuariensem ad fugam disposuit.

Priorem quidem in Alsatia: Ubi enim ad Bruntrudium Francica castra advertit, per invios collium montiumque tumulos, per vepreta, dumeta, et sylvulas, longum iter expedita manu rusticoque ductu emensus, eo loci in Gallos irruit, unde nemo posse venire homines judicaret. [note: Iohannes de VVeerdius Gallos caedit.] Itaque repentinus adventus pro victoria fuit: omnes in fugam vertit, castra expugnavit, duo millia cecidit: quatuor tormenta, quaedam vexilla rapuit. Et

Posteriores fortuna ad Rhenum [note: Vinariensis et Valettius ex Germania fugiunt. 28. Sept.] ignobili fugae subjecit: urgentibus enim eos Caesarianis deserto Gustavi-Burgo, Moguntia usque Mediomatrices, inter praelium semper et fugam tumultuantes. recesserunt; Tanco pavore correpti, ut duo millia curruum, triginta tormenta bellica, variam que belli suppellectilem in itinere Caesarianis reliquerint, et ter mille suorum desideratis tanta viarum spatia Suecico Francicoque sanguine purpurarint.

[note: Iohannes de VVerdius Gallis damnum infert.] Eodem omnino tempore generosus Johannes de VVeerdius, jam Ligisticarum copiarum Generalis, in Lotharingia pedites mille eqnitibus a tergo jungens, et Francico exercitui se ostendens, in se Gallos elicuit. Ipse fugam simulavit: mox ad sylvam, Ligisticis quoque copiis insessam, versa repente facie, magno animo hostes invasit et mille quingentos trucidavit.

Gravia haec vulnera erant, et Lotharingiam Carolo Lotharingiae Duci rursus aperiebant: sed unum ille dolebat, quod provinciam si recuperare volebat, perdere cogeretur: subditis suis praesidio veniens, et tamen molestus. Caeterum hi Martis mores sunt, ut amicos licet aggrediens raro sine vulnere vendicet, clademque vindicans cladem inferat.

Iam igitur Galli Belgio fere Germaniaque exacti erant: sed ulterius [note: Princeps Cardinalis Galliam vastat.] Austriaci eunt, et Picardiam sub Principe Cardinale utentes, terrarum suarum clades in Francia vindicabant. Interque illos vere hostes vere agebantur hostilia, sub ditosque invicem transferentes, se invicem macerabant: damna mutuo dabant et accipiebant.

Non saeviit autem in Germania tantum, Belgio, et Gallia, Martis futor: Italiam quoque invasit et ibi [note: Sabaudia, et Parme Duces Valentiam obsident.] quoque Franci, sub Sabaudiae Parmaeque Ducibus inferiores. Valentiam toto invaserant bello: Hanc Marchio Celadae propugnabat, Carolus de Columna succurrebat, et inferens subinde annonam, subinde recentem militem, cruentam obsidionem faciebat. Donec tandem

Sabaudiae Parmaeque Duces, sex [note: Deserunt. 25. Oct.] millibus suorum amissis, a Praesidiariis male accepti, importunam urbem ultro desererent.

Interim Franciam urgentes Austriaca, [note: Austriacis varia loca accedunt.] Germaniam quoque a tergo expugnabant: et Alsaticae quidem Tabernae in aequas deditionis leges consensere. Argentoratum Imperatorem Ferdinandum suspexit, missisque legatis pacem impetravit. Cum sua ditione Moguntia [note: Moguntia deditur. Anno 1636. 5. Ian. Leodium.] ad illustrissimi Electoris sui Anselmi Casimiri obsequium rediit, praesidiariis in Franciam abire permissis.

Leodium in Gallos quam Caesarem suumque Principem pronius a Johanne de VVeerdio monitum primo, [note: Erustra obsidetur.] afflictum, ditionibusque suis paulatim exutum, pertinacius tamen egit: et quod mirere, impune, [note: Pacem impetrat.] cum Generosus Iohannes de Weerdius a Ferdinando Cardinale in subsidium vocaretur. Sic libertatem suam nacta urbs, legatos ad Caesarem suumque Principem misit, et pacem porro orans, aeequis conditionibus accepit. Cum jam et sub Caesare et suo Principe, (quod bello petebatur) modestius ageret, et tributa, ut Imperii membrum, integra polliceretur.

In Lotharingia interim non omnia Caesarianis jam ex voto procedebant. Senior Coloredius Comes in hyberna se receperat: junior colligebat vagabundas per Lotharingiam copias. Hoc, in absentia quoque patris, junior Cricquius advertit, et quatuor expedissimorum millibus ad Blackaradiam Coloredium juniorem assecutus, invasit. Acerrime [note: Iunior Criquius juniorem Coloredium capit. 19. Marte.] hic diu resitit: sed numero juniore Criquio praevalente, fortuna praevaluit, caesisque Caesarianis, Coloredium juniorem captivum in castra duxit, et paulatim in Alsatiam reversum est bellum.

In Italia longe alia fortuna erat: quam vis enim Dux Rothomagensis Vallem-Tellinam occupasset, et exinde non levia Italiae damna inferret: quamvis Allobrogum et Parmae Duces Longobardiam varie affligerent, [note: Hispanorum natura.] ad extremum tamen et pedetentim inferiores evaserunt. Habent enim cunctabundi Hispani

quiddam simile cum Occano suo: profundissimi sunt et hinc, rationibus bene discussis, tarde moventur, tarde procedunt. Novissime tamen, ut semel moti sunt, in ultionem exurgentes, omnia circumquaque disiiciunt.

Cum itaque Sabaudus et Criquius Ticinum ponte jungerent, ut Mediolanenses exercitibus suis popularentur et premerent, istius Reipublicae Gubernator, Comitem Iulium Caesarem cum quatuor millibus, ut hostes aut impediret aut distineret, praemisit. Ipse quatuordecim millium exercitu pone sequebatur: sed Iulius Caesar, generis nominisque sui memor, quatuor suis millibus Criquium aggressus, in confusionem et fugam egit: sequi tamen, cum insidias vereretur, non ausus, [note: Punga ad Ticinum 21. Iun.] Gubernatorem Mediolanensem exspectavit. Mox conjunctis viribus in Cricquium ducentes, et sub vesperam assecuti, quatuor integras horas dubio Marte pugnaverunt, ipsa nocte praelium dirimente.

Ut primum illuxit, denuo acies concurrere, et ad meridiem pertinaciter se tuentes Francos tandem [note: Galli caeduntur.] Hispani fugere coegerunt: quos adeo pernicibus equis sequebantur, ut aegre in sylvam, a Gallicis quoque insessam copiis, se se reciperent.

Sabaudus iterum congredi de die non ausus, fugitivos copiasque confirmans, adulta nocte in praelium reducebat: sed eadem noctis quae diei fortuna erat. Galli campo sylvaque ejecti ad lucem usque concidebantur. [note: Iterum caeduntur.] Sic Hispani secundo concursu pares, primo, tertio, et quarto victores, quatuor Gallorum millibus trucidatis, duobus desideratis, Longobardiae Imperium vendicavêre.

Ita extra Franciam suam Franci in [note: Princeps Cardinalis Galliam affligit.] Italia premebantur: sed nec ipsa Francia tuta fuit, quae non una clade a Principe Cardinale afficiebatur, castroque Chappellaeo multata, magnam gremio suo belgii Germaniaeque molem alebat, excurrentibus fere Belgis Lutetiam usque Parisiorum.

Bernardo Vinariensi extra Lotharingiam, [note: Galli Alsaticas Tabernas recuperant. 14. Iul.] in Imperium rursus arma mittens, Alsaticas Tabernas urgebat, et ter mille licet suorum amissis, ad extremum tamen obedire, et Jmperio Ludovici sui accedere coegit. Plura sine dubio in illa Regione ausura, nisi fames, ferro infestior, alio migrare docuisset.

Haec profecto hoc tempore tanta [note: Inaudifames in Germania.] fuit, quantam ullo saeculo, in aliquo regno unquam fuisse, nemo legerit. VVormatiae et Spirae, vicinisque illarum Vrbium locis, non unum cadaver effossum et comestum, non unus homo occisus ut comederetur: adeo que necessarium fuit, ad singula coemiteria vigiles excubare, qui aegre cadaveribus imminentes submovebant.

Adde illam mortalitatem, illam [note: Magna mortalitas.] tota Germania Belgioque pestiferum contagionem, totas simul Provincias singulasque urbes populantem. Lugduni Batavorum 20. millia, Roterodami 17. millia, Amstelrodami triginta, et (quis credat?) Embricae octodecim, Noviomagi viginti millia sustulit: totaque Germania Myriadas hominum letho dedit. Sic

Alibi itaque quam in Alsatia bellum videamus, cujus ubique, proch dolor, [note: Ferdinandi Cardinalis in Gallia progressus.] copiosa nimis seges, Ferdinandus Cardinalis Infans, in Picardia adhuc haerebat, totiusque fere Provinciae potens, Chappellam, Vervinianum, Chastellettum, Corbiamque muniverat, et subinde excursionibus late terrorem dabat.

Nemo tamen aut ferocior aut felicior [note: Iohannes de nes VVerdius Gallos caedit. 4. Aug.] Generoso Iohanne de Weerdio. Hic quatuor desultoriorum equitum millibus, Suessionensem Comitem et Bresaeum, agglomeratis passibus terrarum quaedam spatia emensus, ad Hionem de repente invasit, et millibus aliquot in fu gam actis, octo militaria signa, et [note: Vsque Parisios excurrit.] opima spolia ad Picolominum in castra retulit. Inde iterum in hostes et tam inopinatus tamque feliciter, ut latissime omnia populatus, oculos trepidae Parisiorum urbis, pulvere fumoque impleret, et cum gloria magnaque praeda in castra tamen

Has clades Christianissimus Rex vindicare constituens, Condaeum Principem in liberum Burgundiae comitatum magno exercitu immisit, et Dolanum urbem, et in illa Metropoli universam Burgundiam subjugaret, imperavit. Voluntas [note: Condaeus Dilanum obsidet.] Condaei aderat, nec uno modo infestus, Dolanum urgebat. Et tanta erat capiendae urbis fiducia, ut Lugdunensis Galliae domicellas nobiles ad vicinos montes invitaret ut nobilissimae urbis excidio, scil. recrearentur.

Displicuit sortunae praesumptio, et Carolo Lothatingiae Duce in subsidium [note: Fugit et a Lotharingiae Duce caeditur. 13. Sep.] movente, tantum Gallico exercitui terrorem immisit? ut amonae, sarcinarum, tormentorum, gloriae, nominisque obliti, sine ordine fugerent: sed Carolus Lotharingus, cum Austricis a tergo infestus, plerosque jugulavit, et pavidam Verobunum urbem, illo quoque impetu, quibusdam copiis pressit: tunc in hostilia castra victor reversus, cum exercitu spolia legit, et magnas ingentesque rei tormentariae machinas (quarum alique quadraginta sex pondo ferri jacularentur) abduxit. Condaeus dissipatas copias recolligens, e viginti quinque millium exercitu non nisi novem millia armilustrio competit.

[note: Galliae Rex in Picardiam movet.] Vt illius quoque partis clades Christianismo Regi Ludovico nuntiata est, non diu cunctatus, expeditiones amplius non mandivit, sed ipse sumpsit, et cum Richelio Cardinale, Forcio Marescallo, et quinquaginta quinque millibus Dorlanum movit, experturus an non ipse vagantem latissime per Gallias hostem, e cervicibus earum submovere posset: sed nihil effectum, nisi quod ruentem alias ulterius hostem armis stiterit. Et cum mutuo meru exercitus tenerentur, nihil multo tempore dignum et memorabile [note: Ferdinandus 111. exexcitum in Galliam ire jubet.] quod posteritati consignemus, contigit.

Interim in Alsatia Ferdinandus Tertius exercitui adfuit, et tam gregarios milites quam Tribunos et Centuriones, mira quadam eloquentia, ad Gallicam expeditionem

[note: Gallassius in Galliam et in hiberna.] animavit, et Galassio obedire jussit: exercituique valedicto, Ratisponam ad comitia proficiscens, in Galliam Galassium movere imperavit. Hic cunctari non ausus, per Burgundiam triginta millia in Franciam infudit, tam misere illam populatus, ut, nisi pertinax fuisset, moti temere belli poenitentia subire potuisset. Non diu tamen in illa moratus, sed munitissimis locis praesidia disponens, retro in Germaniam et hiberna concessit.

Itaque in Picardiam revertamur; ibi Galliae Rege cum Cardinale Richelio ad Ambianum castra habente, [note: Iohannes de Weerdius Gallos caedit. 24. Oct.] a Generoso Iohanne de Weerdio damnum tulit. Hic enim tribus selectissimorum militum millibus, de more suo multa terrarum spatia emensus, ante in Francica castra fuit quam venire nuntiaretur, et tribus millibus trucidatis, quinque integras legiones dissipavit, octodecim vexilla abstulit, mille ducentos equos abduxit, et salvus ad Atrebatum in castra rediit.

Nihilominus Christianissimus Rex, incredibili multitudine Picardiam [note: Galliae Rex Corbiam recuperat. 14. Fov.] suam inundans, paulatim sua recuperabat. Corbiam formali obsidione clausit, et generose diu se defendentem, et millia eruptionibus incassum trucidantem, ad obsequium tandem reduxit.

Et jam majora in invicem moliebantur, nisi anni senium cana hyems quo ambulat scipione, frigore, pluviis, nive, grandine, glacie, omnique bellico suo apparatu pertinaces percussisset, et sub tecta pepulisset. Sic Ludo vicus Christianissimus Rex Lutetiam Parisiorum: Cardinalis Infans Bruxellas, Picolominius in superiorem Germaniam: Iohannes de Werdius in Ubios moverunt.

Et hic quidem famosum toto orbe Hermonium lapidem, secundo jam anno obsessum, et centenos equos, urgente fame, devorantem, [note: Iohannes de VVerdius Hermonium lapidem urget.] arctius obsidione clausit: erumpendi facultatem sustulit: equos abducere non permisit; adeoque ad nefandos paulatim cibos esurientes compulit.

Sic quidem in Francia, Belgio, et Germania: Italia vero mitius clementiusque caelum nacta, atrocius

vehementiusque, contempta, sua hieme, laborabat. Et Hispani quidem Parmae Duci molestiores, cum caetera fere occupassent, Placentiam tota sua mole invaserant, turres dejecerant, portas ferro globisque ruperant, et arietata crebris machinarum vomitibus moenia humiliarant, omnique conatu exequias illi urbi struebant.

Tum Parmae Dux, frustra Gallica hucusque subsidia praestolatus, fanioribus usus consiliis, integra adhuc re, Hispaniarum Regi antequam debellaretur, conciliari maluit.

Sed aderat conficiendae rei difficultas, cum Placentiae et Parmae, in suis ipse visceribus, Gallos aleret. [note: Parmae Dux Gallos fallit. Anno 1637. 3. Ian.] Cum alia ergo deessent invenit astutia modum. Armilustrium Francorum simulat, et quo maxime pellicere poterat, stipendia militi solutura promittit.

Credit anhelans et egena militia, proficuis Monetae Deae deliciis caliginosa: et cui illa Diva nebulas non offundat? Itaque vaferrimi mortalium Galli, extra urbium suarum munimenta, in campum pelliciuntur, Placentiae simul et Parmae una die.

Tum illustrissimus Parmae Dux, Gallorum Chiliarchis convocatis, de Christianissimi Regis inanibus promissis multum questus, confoederationis suae articulos praelegit, et nihil horum uniquam servatum demonstravit: hoc ipsos Tribunos non ignorare, et praesentes suas angustias sub oculis esse; hinc consultius sibi visum, dum aequis conditionibus posset, renuntiato eorum foederi, cum Hispaniarum Monarcha pacisci. Atque ne de munificentia sua queri possint, debita stipendia militi soluturum.

Dixit, fecit: et pecuniarum gratiis anxia Francorum pectora nonnihil recreavit: liberaliterque donatos paulo post Hispanorum praesidio tutos Montisserratum versus dimisit.

[note: Austria cis accedit.] Sic Illustrissimus Parmae Dux, sua exonerata Provincia, cum Austriaca domo facile convenit, et ablata omnia, quod bello non potuisset, aequis legibus recuperavit.

[note: Hassi Hermonio lapidi subvenire nituntur.] Dum haec in Italia fiunt, tota Germania famoso Hermonio lapidi, frustra alias ab Hanoviensibus tentata, in Belgio subsidia praeparabantur. Batavi consilium et currus, Franci aurum et sumptus, Hassi milites et turmas expeditioni impendebant. Ita Wesalia quinquaginta curribus et carris, undecim equitum turmis, sexcentis schlopetariis, Batavi, Hassi, Franci, simul in Imperium ascendebant.

Sed qualis erat Iohannes de Weerdius, ad nuntium rei, felicissimae temeritatis? Hic adulta jam nocte, non nisi octoginta equitibus comitatus, per intactas in id tempus vias et nives, Colonia ad copias suas festinabat.

Et tanra illi erat caedendi hostis fiducia, ut sub abitum suum Coloniae, audaciam se Batavorum et hostium castigaturum palam diceret. Ut primum autem copiis se suis junxit, Rhenum traduxit.

Et jam eo hostes pervenerant, ut invicem sibi de felici expeditione, congratularentur, parum memores istius, ne triumphum ante victoriam: aliter enim fortunae visum, opima spolia in Caesarianos transferre volenti: quae ipsa Austriacis animos faciebant. Itaque supervacaneum generoso De VVerdio loqui videbatur, cum praeda loqueretur. Primo impetu obvias sex equitum turmas retro pepulit: inde ad currus festina vit.

Sed major erat quam sperabatur difficultas, cum hostes suis se curribus munivissent, et toto tuti pectore, in Caesarianos, corpore toto obnoxios, jacularentur.

[note: A de VVeerdio caeduntur. 30. Ian.] Veruntamen haec moram quidem, non desperationem pariebant. Tandem enim, patefacta ferro via, ex omni latere Caesariani irrumpunt, et videntibus omnia praesidiariis Hermonii lapidis, centenis aliquot trucidatis, currus omnes, electuariis, commeatu, vestibusque onustos in castra abduxere.

Sic media Hyemis tyrannide, in Germania sua, cum fervore Germani. In Italia quoque primo vere Austriacis favorabilis fortuna erat; adeo ut munitissimam urbem Sabionettam calido fervore oppugnatam

[note: Hispani Sabionettam occupant.] Sed alias in nulla re alia quam in varietate sua constans, jam vel maxime, mutabili mense Martio, tempori se accommodavit, et Gallos mox laeta fronte respexit.

Hi sub Longevillio Burgundiam ingressi, Sancti Amandi urbem obsidione clauserunt, et arietatis ferro muris, quodam impetu per hiatum in urbem cucurrere, caeterisque ad arcem sugientibus, quadringentos praesidiarios jugulavere.

Erat quidem animus Lotharingicis subsidio venire. Sed in itinere, [note: Galli Austriacos caedunt.] a Francico Tribuno Guitrio male accepti, quatuor equitum signis amissis, ducentis equitibus desideratis, debuere, quo venerant, iter fuga relegere.

Interim in arce praesidiarii premebantur, et nullatenus impetuosae Gallorum ferociae pares, non parum laborabant. Nihil ergo consultius visum quam pacisci: sed quis agat cum victoribus Francis lege? cum temperare suam ipsi nequeant victoriam ratione? arbitrio imminentium sese permittere coacti sunt; ita spoliati, ut vix tecto pudore, solo indusio dimitterentur.

Et jam quoque in Hermonio lapide prosperiora Francis. Cum extrema ibi fame urgerentur, Hanovienses, commiseratione tacti, naviculas tres oriza, frumento, lardo, butyro oneratas secundo Moeno et Rheno navigare permiserunt. Libera oppidis navigia videbantur, cum rubro signo vestiissent. Nullatenus suspecta erant, cum milites duo, cappis larvati, fucum facerent [note: Hannovienses Hermonio lapidi subveniunt. 3. April.] et monachos mentirentur. Itaque securius navigabant, et ad Hermonium applicantes lapidem, urgentem praesidiariorum famem nonnihil sublevarunt.

Nec terra tantum felices fuisse dixetis, mari quoque erant. Insulas S S. Margaritae et Honorati, a Francis aliquot ante annos traditas, Hispani habitabant.

Et jam Franci (quod unum hucusque Galliis defuisse prudentissimi judicaverunt) ingenti, praeter morem, aedificata classe, non terra magis quam aqua terribiles, mare navigabant. Et cum viderent has ipsas

Insulas, a Galliis nuper lege divulsas, conjunctionem armis meditabantur. Factum est: tanta quippe vehementia expugnationi incubuerunt, ut quatuor una die, in S. Margaritae Insula, fortalitia occuparint.

Sed Genua triremibus in subsidium navigabat. Et hanc oppugnavere, et licet quadraginta septem tormentis gravem, ad extremum adeo tormentis laceravere, ut hausta largius hiatibus aqua mergeretur.

Caeterum longe maxima difficultas, cum formali quodam propugnaculo eat: quod licet quinquaginta grandibus machinis infestaretur, pertinaciter tamen resistebat. Sed quid tandem unum fortalitium subsidio destitutum? itaque pacisci coepit; [note: Galli S. Margaritae. Insulam expisgnant. 12. Maji.] ut si ad duodecimum Mensis diem sub gentis homines non succurrerent, praesidiarii explicatis vexillis, ardentibus funiculis, glandibus in ore, cunctisque sarcinis dimitteremus. Non adfuit Iberus et praesidiarii, ut convenerat, fortalintium et Insulam Gallis cesserunt.

S. Honorati Insula, ut pote minus munita, statim sequebatur: sed [note: Et S. Honorati. 14. Maii.] nequaquam iisdem conditionibus; cum minus clementer praesidiarij demitterentur.

Ita brevi tempore Galli, sub Admirallio suo Comite Hercourtio, duas Insulas Christianissimo Regi suo vendicavere. Et fortuna toto vere terra marique favorabilis fuit. Sed aestatis initio, more suo, constantiam felicitatis corrupit, nec contemnendis in Germania maculis lilia deformavit.

[note: Hanovienses frustra Hermonio lapidi: subvenire nituntur.] Hanovienses priori stratagemate animosiores, aliud excogita verunt. Cum Generosissimi Domini Metterningij, praepositi Moguntinesis, annulum signumque fraudulenter imitati fuissent: beneficio doli, navigia frumento plena Moguntiam, quasi ad ipsum navigare fecerunt. Dum autem ibi media die, compellati saepius, non applicant, suspicio plerosque invasit. Itaque onerantur numeroso milite rates, et depraehensa fallacia Hanovienses, cum annona sua, Moguntiam advehuntur. Tunc omnibus ad Rhenum locis vigiles distributi adeo ut nihil

Et jam a praesidiariis, omnibus consumptis, canes, feles, mures, glires, et abhorrentia ab humano stomacho animalia devorabantur. [note: Hermonius lapis deditur. 16. Iun.] Et patuit atram famem duro ferro saeviorem fortioremque esse; cum toto orbe famosus Hermonius ille lapis, ferro omnique violentia inexpugnabilis, penuriae cesserit: et praesidiarii, aequas deditionis leges pacti, post biennii obsidionem, munitissimum locum Generosissimo Johanni de VVeerdio tradiderint.

Non facile scriptu est, quam felix illa deditio universam Germaniam recrearit, cum nobilissimum Imperij fluvium Rhenum, insuper et Mosellam navigabilem faceret; âdeoque Germaniam iterum Belgio, commerciorum societate, conjungeret. Quae omnia Hermonius ille lapis male diviserat.

Caeterum adeo velociter rursus ad Francos fortuna transiit, ut ad illorum solatium festinasse videretur: Bernardus Saxo-Vinariensis Burgundiam expugnabat, illustrissimus Carolus Lotharingiae Dux, pro viribus ipsum impedire nitebatur, adeoque, sex legiones ad aditum Gallis intercludendum praemisit: sed Austriacos Vinariensis praevenerat, et quinque illas, rei nescias, legiones aggressus, omnino delevit.

Et jam Lotharingus cum exercitus [note: Vinariensis Lotharungum caedit. 24. Iun.] corpore quoque imminebat: sed Vinariensis semel victor, majori vehementia, tanquam in victos invectus, fugere compulit, et octingentis trucidatis, Vesanzionem usque insecutus, plerasque legiones dissipavit, se decim equitum signa rapuit, et in testimonium veritatis, suaeque virtutis, Christanissimo Regi transmisit.

Haec victoria Germaniam iterum et Imperium Gallis aperuit: siquidem Vinariensis ad Rhenaviam mavigiis tribus inventis, transmissis [note: Ruenum transmittit. 27. Iul.] celeriter legionibus, propugnaculis statim utramque ripam firmavit, et ponre Rhenum subjugavit; adeoque in Imperium revertebatur bellum.

commodo Hermonius lapis jugum acceperat: quippe Iohannes de Weerdius expeditis iterum legionibus in Imperium ascendebat. Quem venire suo statim periculo [note: A de VVeerdio dam nio patitur. 3. Aug.] Galli senserunt. Cum quinque duntaxar legionibus, universas Vinariensis copias aggressus, miversas cum suo Duce in fugam vertit, et militaribus quibusdam signis potitus, mille equos abduxit.

Adeo graviter Vinariensis hoc damnum tulit, ut ad Generosum de VVerdium mitteret qui expostularet: quur ita ferociter ageret, non minus vere se Germanum esse, nec in patriam iter sibi praecludendum. Quid de VVeerdius? Amico se nulli patriam invidere: sed Imperii Germaniaeque desertorem, ipsius Patriae suae hostem, pro viribus suis, Germaniae, Imperii, Patriaeque commodo, arcere, respondit.

[note: Galli Landresium obsident.] Interim dum illi ad Rhenum verbis tumultuantur et ferro, alio exercitu Galli Arthesiam et Hannoviam infestantes, Landresium oppugnabant. Batavi occasione usi, Gallico motu Cardinale districto [note: Batavi Bredam.] Bredam obsident. Ita duabus magni momenti urbibus, uno eodemque tempore, hostes imminebant; divisisque ab invicem copiis Cardinalis Princeps, utrisque resistens, neutris par erat.

Itaque ut alio quodam modo aut in diversum traheret hostem, aut se vindicaret, ad Mosam traductis legionibus, ipse Ruremondam, sub Marchione de Leedio Venlonam [note: Cardinalis Venlonam expugnat. 3. Aug. Et Ruremondam.] obsidione urgebat, Et haec quidem ardentissimi Marchionis fetociae impar, vix ipsos tres dies obsessa, vi bellica fracta est, et praesidiarii, vitam fortunasque pacti, discesserunt.

Venlonam Ruremonna sequebatur. At longe majori Batavorum damno; cum ultra quinquaginta tormenta, bellica, frumenti nitratique pulveris modiorum millia una in urbe traderentur.

Sic in Belgio Batavos Cardinalis, et eodem prorsus tempore in Italia Francos Hispani affligebant. Vervius Comes Gallicis legionibus, Cavium et Carcanium, Imperialia in Montisferrato feuda, expugnata spoliaverat, et Arassio, Imperiali

similiter feudo, imminebat. Quod advertens Marchio Leganessius, Dominum Martinum Aragonium ad succurrendum misit. Criquius et Sabaudus tota suo mole Vervio subveniebant. Leganessius ut intelexit, viribus quoque suis Aragonio [note: Galli in Italia caduntur.] adfuit. Sic omni parte praelium, et sex integras quidem horas dubio Marte. Tum demum Gallica mota acies, et mille ducentis desideratis. ab Arassij obsidione excussa: est.

Interim Landresium in Belgio, [note: Landresium ceditur.] inaudita quadam violentia fractum, jugum accipiebat: et Landresium Breda sequebatur: non tamen inultaj cum sex facile. millia eruptionibus [note: Et Breda. 10. Octob.] trucidasset, et inter ea Gallicum illum Herculem Charnassaeum, consoederationibus invisis detestabile caput, quod quotidie novos Austriacae domui novosque hostes voluebat.

Patiebatur ergo, obitu hujus viri, aliquod Francica Corona damnum. Sed post paululum multo gravius in Sabaudia. Ibi Allobrogum Dux Victor Amadaeus, nescio quo morbo correptus, inter vivos [note: Sabandus moritur. 7. Oct.] esse desiit, et illustrissimae viduae, suaviflimae conjugisuae, Provinciarum tegimen testamento reliquit.

Haec itaque, (ut foeminarum genius est) Saevissimis Martis moribus abhorrens, omni se bello subducere laborabat 3 adeoque Gallico foederi renuntiare. Utinam autem ea hac felicitate perficiat qua concepit.

Interim in Belgo non uno loco Franci tumultuabantur: et circa Chastelettum quidem Corbiam, et vicina oppida, parum feliciter, cum obsidionibus fere (quas varias moliebantur) cum damno excuterentur. Paulo tamen feliciores in Lutzenburgensi Ducatu. Ibi [note: Galli Damvillerium expugnant.] sub Suessionensi Comite Damvilletium aggessi, omni robore machinationibusque Martis suo stare arbitrio coegere. Hac opportunitate loci porro iter in Germaniam moliebantur: sed non aderat illis Vinariensis felicitas; cum omni, corum impetus, aditu retonderetur. Cesserunt itaque et victores licet, non aliter ac si succubuissent, in

Bernardus autem Dux Saxo-Vinariensis, in Germania iterum fixo pede, non uno modo progredi laborabat. Sed omnia frustra; cum omnes ejus molitiones generosus [note: Vinariensis in Burgundiam regreditur.] Heros de Weerdius, pauculis legionibus everteret. Adeo ut Ducem paulatim ipsum desperatio ulterioris successus subiret. Et variis excitatis fortalitiis, traducto rursus exercitu, in Burgundiam iterum, Galliasque regrederetur.

Iohannes de VVeerdius cum imminente hyemis asperitate, in hyberna festinaret, Imperium et Germaniam Gallica prius lue sanare constituit. Icaque primo impetu, felicitate quadam infortunatus, Gallis munitionibus tribus ejectis, quadringentis trucidatis, et grandibus machinis lacerato ponte, ad firmius quoddam fortalitium sauciatur: sed honestissimo vulnere in ipsa facie; adeo ut schlopeti globulus, ad auriculam haerens, carne et cute tegeretur.

Sed vulnere corporis animi generositas accendebatur: Sic ut cruda adhuc citatrice et honesta formosus, in ultionem excandesceret. Nec uno quidem modo: sed partitis in utramque Rheni ripam copiis, uno impetu munitiones omnes aggressus, non ante quievit, quam omnes [note: De VVeerdius undecim fortalitiis Gallos eiicit. 1. et 2. Nov.] occupasset. Adeoque duorum dietum spatio, fortalitia minora novem, grandia propugnacula duo, continuis assultibus expugnavit, ultra mille Gallos jugulatvit. ultta mille captivos abduxit, viginti quatuor tormenta sui juris fecit, toto Rheno hostes pepulit, Gailicumque pontem, cum bellico apparatu omni, vendicavit. Sic inimicos utus in hyberna concessit.

[note: Romanus pontifex pacem facere labrat.] Hic bellorum mihi finis, utinam et Europae, quae lacerata miserrime Principum (religionis unius praesertim) dissidia ingemiscit. Quod ipsum. Orthodoxae fidei caput Romanum quoque Pontificem non parum cruciat; dum concordantium in fide animorum male natas, invidia et ambitione, discordias intuetur. Hinc Eminentissimum prudentissimumque virum Cardinalem Gynetrium in ipsam usque Germaniam,

in Ubios dudum ablegavit. Et communis instar Christianorum quodamodo Patris, universos Ecclesiae suae filios ad compositionem adhuc quotidie et unitatem citat. Sed, proh dolor, adhuc comparuere pauci, cujus vitio ego nescio, unum tamen palam est, penes Austriacos, quo minus acceptabile pacis nomen Europae inducatur, non stare, cum toto cornmissionibus suis, famosus Imperio Questenbergius a Caesare missus, et Magnus Mediolanensis Cancellarius, a Catholico Rege de putatus, hoc adhuc ipso Decembri Coloniae haereant; ut si caeteri quoque positis (quibus transversum aguntur) passionibus suis, legatos mittere dignarentur, et tota semel Europa pace frueretur. Cujus paucae admodum animulae sunt, quae non illum quotidie versum integro omnino affectu, gemebundae vocifereneur.

CORONATIO FERDINANDI III. in Regem Romanorum, et obtus pia memoria, Ferdinandi II.

SAcratissimus invictissimusque Imperator, Caesar, Ferdinandus Secundus, semper Augustus (Saxone et Brandenburgico Electoribus, Pragensi. compositione, ad Imperium rursus et Imperatorem accedentibus) generalia Imperii comiria, ob multas rationes, necessaria judicabat: tum vel maxime, quia et senio variaque fortuna debilitatus, successorem videre gestiebat, cui gravissimum Imperii aliquanliter onus vivens imponeret.

Itaque comitia, ut alias saepe, iterum [note: Imperator Ratispona Comitia indicit.] Ratisponae indicta. Et ne quid vel hostes de solito intermissum quererentur, Trevirensem Electorem e Belgio, multis aureorum millibus in itineris sumptus instructum in Austriam evocavit: sed a sublimi Electorum collegio admissus non est.

[note: Poloniae Rex Ferdinand. III. eligi Rom. Reg. suadet.] Verumenimvero Ratisponae praesentibus Imperii Electoribus, serenissimi Poloniae Regis Vladislai orator

Regis, sui nomine, disertissima oratione Ferdinandi. Tertii Hungariae Bohemiaeque Regis, invictissimi Ferdinandi, secundi primo geniti clectionem suasit, qui Imperium meruisse fortitudine videretur.

Sed accipe. posteritas: propria quaedam orationis Epilogi verba. Suecedunt, inquit, propria serenissimi Hungaria et Bohemia Regis virtutes, quas prius reflorentes, an maturas orbis viderit dubito, it a in ipso flore fructus prabuerunt copio sissimos. Hujus ipsius orbis murorum et propugnaculor huniantes cicatrices, quid aliud spirant quam invictam victoris mentem, uni clementia subjectam? Nordlingana vero victoria memoria tum demum deficiet, cum Danabius Alpes repetet, et Euxini aquas in proprios referet fontes. Explicare veterum Ducis, quem sibi circumdederat urbium Germanicarum nodum, paucorum mensium spatio totum Suecicarum victoriarum iter relegere, soli Ferdinando Tertio fata concesserunt, cujus glariam Jubsternenda hostium tropheatam diu conservarunt. Ergo serenissimi Principes, vosque legati, illustrissimi Scipionis hujus vestri Germanici fronti debitam lauream imponite. ac triennium victoriarum tertia corona ornate: immo in uno Ferdinando omnes pene Regum Frincipumque [note: Ferdin. 111. Roman.] famiclias, ei aut consanguinitate aut effinitate junctas coronate.

[note: Rex eligitur. Anno 1636. 22. Deccember.] Efficacia verba erant et locum habuerunt: unanimique Electorum consensu libere sole miterque in Romanorum Regem electus fuit.

Interim ommia ad festivam coronationem praeparabanur: ad quam tota Germania, tota Europa Principes, Comites, Nobilesque confluebant: tam Germaniae visuri victorem, quam cotonati Romanorum Regem.

Et jam illuxerat sacratissimo Ferdinando patri successorem, invictissimo Ferdinando filio Imperium, multis Regibus laetitiam, quibusdam livorem paritura dies, et cum serena esset, favere coelum, applaudere ipsa rerum natura videbatur. [note: Coronatur 30. Decemb.]

Tum ille Ferdinandus. ille hostium debellator et terror, ille magni palentis magnus filius, maximi Regis

summus socer, a serenissimo Septemvirorum collegio, sacratissimo insequente Imperatore, in Metropolitanam Ecclesiam, sub aureo atgentoque coelo ductus, coronam, gladium, pomum aureum, Romanique Regni sceptrum, recepto Imperio more. inenerrabili quadam solemnitate fortunatus accepit.

Tum a numerosissimo, qui vastae regioni sufficeret, populo illae gratulatoriae auditae voces (quas et nos quotidie jugiter cum affectu repetimus) vivat Romanorum Rex. Tum omnium colorum pretiosi lacerati panni. Tum copiosum arti ficiosis fontibus sub dio vinum fluxit. Tum grandis Hungaricus, vituli, porcorum, quadrupedum, alitumque praegnans, assatus bos, in minutissimas a populo partes scissus, et comestus. Tum maximus avenae cumulus a volentibus ablatus. Et quod gratissimum vulgo erat, aurei argenteique nummi per omnes regiones urbis liberaliter sparsi.

Non multis diebus post Hunga riae [note: Imperatrix coronatur. 11. Ian.] Bohemiaeque Regina, gratissimo Romanorum Regi conjunx, aequali fere magnificentia et plausu, in Rornanorum Reginam coronata fuit.

Mira autem Providentia Dei, mira Caesaris fuit. Non ipsos, post coronationem filii, duos menses supervixit. Quantum enim periculum fuisset ante Pragensem compositionem obiisse? cum scissum Imperium, scisci Electores, et in partes tracta Germania erat? Sursum omnia et deorsum verti, universam Europam totumque terrarum orbem misceri, omnino contigisset.

Iam vero quid aliud judicemus quam Austriacam adeo Deo domum coelitibusque gratam: quam Sacratissimi Ferdinandi 2. pietatem, clementiam, reliquasque virtutes adeo acceptabiles fuisset: ut Illi e sua familia, jam victrici et Septem viris universis unita, membrum, Imperiali aquila decoratum. Huic ex. utero suo filium, Romanorum, Hungariae Bohemiaeque Regem, debellatis fere hostibus, videre permiserint, quem omnes mox boni Caesarem

Caeterum sacratissimus Imperator Ferdinandus. Secundus, tot bellorum motibus, tot periculis cladibusque suis superior cujus in posteros grandior erit, mutatione toties fortunae, fama, toto fere biennio, et maxime in ipsis Ratisponae comitiis valetudinarius, tandem, omnibus Ecclesiae Catholicae Sacramentis munitusm, piissime Spiricum Viennas [note: Ferdinand. II. Moritur. Anno. 1635. 15. Febr.] exhalavit, AEtatis suae anno quinquagesimo nono, Imperii Decimo Octavo: omnium piorum desiderio post re relicto; ut qui Catholicae fidei fuerit propugnator accerimus, justitiae observator severus, clementia divina duntaxat minor, post Carolos Magnum et Quintum Imperatorum maximus. Hoc ipsos felicissimus, quod Imp. Roman. quod haereditarias omnes suas ditiones, Ferdinandus ipse Ferdinarido reliquerit, meritissimi patris omniumque Provinciarum haeredirate dignissimo filio, cunctarum paternarum vinutum aemulo: qui Imperium se vivente meruetit, et filios filiorum feliciter videre fecerit.

Grassantibus adhuc in Germania belli tumultibus, licet a Caesare novo coronato comitia indicerentur, conditionesque proponerentur, quo modo pax in Imperii Romani Provinciis constitui illudque ad tranquillitatem, et serio, imo devota mente optatam et desideratam redigi posset, agonizandi Germaniae nullo modo (nescio ex quibus causis) mederi potuit, velum belli furores indies creverunt.

[note: Hassi-Giesekam superant-Mensian. 1638.] Hassiacae enim copiae, damna ante hac a Vehlenio illata, quo modo vindicare possent, maxime deliberarunt, irritatis duntaxat animis, cognito Giesekae oppidi statu, non cunctantes, oppidum, tenui praesidio firmatum magno invasuerunt impetu, portam effringere laborarunt, licet apraesidiariis fortiter retruderentur, accensi tamen Hassiaci vindictae cupiditate, tertio assultu reperito. Praefectum obvium, quantumvis viriliter pugnantem trucidatunt, oppidumque illud demum, captis praesidiariis, et consulibus deductus,

[note: Susatum occupant.] At non solom Giesekam, sed et Susatum) celebre VVestphaliae oppidum (tum temporis mille praesidiarios alens, eodem tempore, eodemque successu domuerunt.

Interim Dux Saxo-Vinariensis, cum Gallos e munitionibus ad Rhenum turpiter ejectos audiret, nova impressione illos solari volens, copias suas Rhein feldiam traducens, ad Steinium substitit: Seckingam properans, per Tympanistam urbis deditionem expetens, ea nonnihil repugnante, cum conditionibus potiri non posset, vi eam expugnare decrevit, oppidum vero cum nec praesidio nec commeatu satis se instructum cognosceret, ejus deditio aequis conditionibus sequuta est.

[note: Lauffenburgum expugnat.] Tunc a parts Rauracorum in citeriore Ripa Rheni Lauffenburgum contendens, deditionem ultroneam negans, moenia ejus machinis bellicis ab una parte quassare institit, cernens Praefectus se nullum posse consequi auxilium, oblata vitae gratia se Vinariensibus submisit. Ab altera vero parte Schonbeccius per sclopetariorum assultus, superato ponte oppidum expugnans, omnes cum Tribuno milites, expugnatos a Duce Bernhardo vita donatos, ignorans, in captivitatem redegit.

[note: Rheinfeldia a Saxo-Vinariensibus obsidetur.] Obtento Rheni transitu et ponte parto, optime communito, Dux Saxo-Vinatiensis Rheinfeldiam, oppidam et munimentum celebre obsidione cingere animum inducebat, quo securius ibi locorum ageret et transitum suis magis magisque tutum redderet. Quoniam vero urbem hanc, praeter quam quod numerosum praesidium et re bellica exercitatissimus Praefectus eam firmaret, natura quoque et situs commoditas communire videbantur, caute ad eam movendum erat, tentatum tamen et eousque continuis laboribus rocessum, ut intra biduum Rheinfeldia obsessis, aut conditionibus, aut atmata manu eripi potuisset.

[note: Praelium ad Buquenum Mens. Febr. A. 1638.] Caesariani et Bavarici Generales quantum in munimenti ejusmodi retentione situm esset, subsidiarios eo tempestivius admovendos duxere.

Confluentibus multorum ab utraque parte militum millibus ad Buquenum acerrimum et cruentum ortum certamen, ita, ut Vinariensium ala laeva, Caesarianorum dextra nonnihil damni paterentur, caesorum numerum fortuna prope aequante:

[note: Saxo-Vinarienses caeduntur.] Interea duo Cataphractorum equitum manipuli et pedestres. Caesarianorum copiae; peditatum Vinariensem incurrentes, eundem magna exparte dissiparunt, caesisque quos adversa fortuna destinarat, tormenta duo bellica obtinuerunt.

[note: Rheinfeldiam deserunt.] Moventibus interim ad Rheinfeldiam Caesarianis, Dux Vinariae. Bernhardus, quatuor legiones equestres, et quinque pedestres Lauffenburgum transire jussit, solutaque ea nocte Rheinfeldiae obsidione, totum militem cum tormentaria, in unum corpus legi voluit, illud considerans, fortiorem esse virtutem unitam, quam dispersam.

Facta igitur conjunctione Dux Bernhardus Rheinfeldiam versus concedere coepit, Caesarianum excrcitum in agris ad Buquenum subsistentem in armis offendir. De Weerdius (cujus virtus bellica omnibus tum temporis innotescens) appropinquantem militem emissum esse, a longinquo videns, obviam cum associata Rheinfeldensium militum manu; reliquis fossis et vallibus absconditis, instructa acie in sylvam concessit, spe plenus, se incursuros Vinarienses, tam suis, quam auxiliaribus copiis ita obcincturum, ne unus quidem supterfugere valeret. Verum fortuna rem aliter disponente, Caesarianos Dux Bernhardus adducto milite suo et acie formata, jam recedere nescios tormentorum globis infestavit.

[note: Fugit.] Facto itaque tertio tormentis im impetu a Duce conflictus acerrime ordiebatur, fortiter dimicabatur, multis demum ab utraque parte trucidatis, maxima clades vi Caesarianis a Vinariensibus allata est, funditus fere peditatu deleto.

[note: Capitur.] Consulente sibi opportune fuga equitatu, De Weerdius cum legione VVahliana ad laevam sylvae substitit,

cum [correction of the transcriber; in the print cuni] autem et ipse, universa legione intercepta, fugeiet, totis viribus pugnando exantlatus, captivus Duci Saxo-Vinariensi traditus est.

[note: Numerus Caesarianorum captivorum.] Hic quam atrociter dimicatum sit, numero liquet, a parte Caesarianorum, Dux Savellius, De VVerdius, Enckenfordius, Sperreuterus, quatuor Generales, Comes Furstenbergius, Neunneccius, Goldius, VVolffius, Hindersonius, Chiliarchae, Baro Zellius, Reuerus, Scharpenselius, Sub-Chiliarchae, et alii multi officiarii, nec non mille octingenti pedites, mille ducenti equites capti, triginta octo signa equestria, duodeviginta vexilla pedestria ablata.

[note: Numerus caesorum.] Caesi, VValoes Chiliatcha, Stubenvollius, Garthusius et Egerus, Sub-Chiliarchae, triginta sex variae conditionis officiarii, gregarii milites quingenti aut circiter.

[note: Numerus caesorum Vinariensium.] A partibus Vinariensium occubuerunt, Iohannes Philippus Comes Rhenanus, Generalis equestris, Bodendorpius, Barstetterus, et Vorbringerus, milites gregarii centum circiter et septuaginta, partim trucidati, partim graviter sauciati. [note: Captivorum.] Capti Schaveliskius Commissarius Generalis: Erlachius. Berenholdius Chiliarchae, Dannenbergerus, Sub-Chiliarcha. [note: Vulneratorum.] Vulnerati. Dux Rotomagensis, et Erdmannus Subchiliarcha.

[note: Hannovium intercipitur. Mense Febr. 1638.] His itaque in Basileae tractu gestis, fortuna nonnihil Caesarianos arridebat, Hannovium enim munimentum, famosissimum et celebre, duobus milliaribus ad Moenum, a Francofurto loco opportuno situm, Praefecto Generale Majore Iacobo, Ramsayo, natione Scoto, milite supra quam credi potest, strenuo et praesidio satis instructo firmatum intercepere. Ramsayus cum Principes, tum civitates, tum Imperiales. quam Episcopales, et alias saepissime hostiliter irrueret, expugnaret et spoliaret, nec his contentus, [note: Ramsayus compositione pacis retractat.] omnes ludibrio haberet, rapinis et exactionibus Cives et Mercatores divexaret, terrorem singulis incuteret, Moguntiae Elector serenissimus, Landgravius Darmstadiensis Illustrissimus, et Francofurtensium

Senatus inclytus moti, delegatos, tractatus diversos et conditiones cum Ramsayo decessione munimenti pacis graria concludenres, eo misere, promoturi nimirum, quomodo in vicinis tractibus tranquille ageretur, transitus liberi omnibus quaqua versum euntibus aperirentur, excursiones et rapinae intermitterentur, omnes tamen, O hominis inconstantiam: irritas habuit; cum non solum ingens [note: Comes Hanoviensis et Laubacensis arresto tenentur.] pecuniae quantitas, vitaeque securitas, si cederet, promittebatur, oleum nihilominus et operam perdiderunt, lateres et AEtiopem utin proverbio dicitur laverunt, irritatus, fixum in munimento pedem tenuit, Comitem Hannoviensem e Belgio appropinquantem proprium Dominum, Solmejo Laubacensem, nescio quibus motus causis arresto in arce propria mulctavit, missis e praesidio militibus, qui utrumque custodirent. O hominis insolentiam! O temeritatem! O crudelitatem! Dominos oppidi et munimenti indigne ab exoticae nationis hominis ita tractari!

Misericordia Principes, et Francofurtenses mori, quomodo tyrannidem vindicare, Ramsayumque urbe [note: Hannovium expugnatur.] ejicere possent, clauculum deliberarunt, initoque consilio, Comes Dillenbergius, civitati in extremis constitutae periculis, cum auxiliaribus succurrere, copias suas commode injicere, et hostem repellere maxime laborabat. Collecto auxiliarium robore, mane circa sextam orientis diei horam fluvium Kintzam transiens, primo mox impetu arce et vetere urbe potitus, sequente die irruptionem in Novam, sclopetariorum et machinarum adminiculo faciens, Ramsayocictu graviter sauciato, post armorum depositionem, conditionibus civitatem occupavit, et tali stratagemate permissu [note: Ramsayus laeditur Capitur.] Caesaris et Principum Domino proprio restituir, Ramsayo vulnere accepto nonnihil curato Dillenbergam captive ducto. Comes Hanaviensis hac felici occupatione et [note: Comes Hanoviensis moritur.] restitutione recreatus (nescio quo morbo correptus) paulo post inter vivos esse desiit. Postquam obtenta in acri pugna

[note: Parisiis insigni triumpha victoria excipitur.] Rheinfeldensi signa et vexilla tam equestria quam pedestria Parisios; regique Christianissimo, Ducis Saxo Vinariensis nomine offerentur, Rex eadem singulari cum applausu et laetantis animi contestatione accipiens, in templo B. Virginis insigni Pompa locavit et erexit.

[note: Golzius de victoria Rheinseldensi triumphat.] Eodem fere tempore, ad Erphordiae Praefectum Golzium certo nuntio perlata, Ducem Vinariensem, Caesarianas et Bavaricas copias clade insigni affecisse, Generales quatuor captivos abduxisse, gratulabundus quam primum omnes munimenti machinas, castri Cyriaci tormenta bellica in triumphi signum exonerare, et praesidiariorumque sclopeta militum festivo applausu adsonare jussit, quod tantum ejus tractus accolis terroris incussit, ut, cum de victoria hac non constaret, nemo non crederet, quin vicinorum aliquis locus hostiliter tractetur.

[note: Pometuniae status.] In Pomerania tum temporis et Megalopurgi Ducatu inter Caesarianos, Saxonicos, Brandenburgenses et Suecicos belli negotium acriter. ferbuit: siquidem turmatim concurrentes, [note: Garsiis a Klitzingianis intercipitur. 4. Martii. Anno 1638.] continuo impetu invicem lacessere. Brandenburgensis militiae Generalis Klitzingius exploratum habens, Banerium Garsium sufficienti praesidio communitum non reliquisse, bis mille partim equites, partim pedites clam eo movens, Suecos de adventu certiores factos fortiter adortus, primo statim impetu [note: Caesorum numerus.] oppido vi superato, ducentos in armis inventos trucidavit, Dromondium vita donatum, juxta et, [note: Dromondius capitur.] alios plures officiarios cepit, vexillis duodecim, navibus annona et, variis generis apparatu onustis, quodque omnium primum, ponte Viadro instrato, potitus est.

Eodem fere successu Warnemunda ad Rostochium sita, mari finitima, [note: VVarnemunda obsidetur.] amicabili prius ac salutari collatione, salutis publicae gratia, ut non solum Ducatus Megapolitanus tranquille ageret, verum etiam occupata [note: Mense Martio Anno 1638.] loca in Pomerania ab hostibus incursionibus tuta redderentur, obsidione cingi cepit

Comportatis igitur, consiliis ad expugnandam Warnemundam imperium Vice Domino ab Eckstetten

demandatum, qui eductum militem munitioni objecit; corona cinxit, deditionem expetivit, ea non impetrata exstructis aggeribus hostiliter excepit.

His nihil perterritus Praefectus acerrimum et ad internecionem usque constantem se loci defensorem [note: Vice Dominus ab Eckstetten laeditur. Moritur.] fore, oppugnatores tormentorum fulminibus repulit. Dum itaque terrae effossionibus munitioni magis magisque Vice Dominus appropinquaret, cuniculos ingrederetur, glande ictus, sequente die obdormivit.

Ad haec directis in munitionem machinis ut ruina fieret, Suecicum [note: Sueci auxilia frustra exspectant.] exploratum haberent, auxilia sibi Stralesumda et VVismaria navibus adferri, pertinaciter, at non minus mascule se defendere coeperunt, cognito munitionis statu vela dum recederent, [note: VVarnemunda deditur. 11. Mart. An. 1638] pacta capitulatione VVismariam ducentis circiter militibus dimissi, locoque multum munito cum novendecim machinis ac paratu in potestatem redacto.

[note: Dux Saxo-Vinariensis Rheinfeldiam iterum obsidet.] Dux Saxo-Vinariensis ad Buquenum peracto satacri conflictu animosior factus, munimentum Rheinfeldense ulteriori atque acriori obsidione urgens, armilustrio instituto, Tribunos quaqua versum forti militum manu amandans, ipse totus in eo occupatus, quomodo Rheinfeldiam (in qua omnis rei cardo vertebatur) suae potestati subjiceret, et propositum obsidionis scopum aut vi, aut ultronea deditione assequeretur.

Militi itaque cis et trans Rhenanam ripam misso, urbem hostiliter incurrere serio mandavit, terra et Rheno, tam commeatum, quam auxiliarium copiarum aditus, et obsessorum militum exitus interclusit, ut nemo nisi cum vitae periculo ex urbe se proripere valeret. His varios apparatus tormentarios, et aptas subruendi moenibus machinas ingentis operis addidit, ostensurus oppidanis, omnem potius exercitum, [note: Rhein feldia deditur. 12. Martij. An. 1638.] imo (quod mirere) se ipsum internecioni dandos, quam oppidum non subjiciendum.

Quamvis igitur Rheinfeldenses, qua cives, qua milites, locique Praefectus strenue pugnarent, hostique se opponerent, nec auxilii spes ulla

in extremitatibus affulgeret, fervos animi languescere, et spes tenendas urbis evanescere coepit. Animadvertentes jam jam de se et urbe sua actum fore, deditionem ultroneam Saxo-Vinariensi fecerunt.

[note: Paderborna ab Hassiacis vi expugnatur. Mense Aprili Anno 1638.] Inter Caesarianos et Hassiacos ante hac peractae fuerant induciae, praeter lapso tempore, et quasi in ipso induciarum expirationis puncto, Hassiaci armata militum manu VVestphaliam ingressi Paderbornam urbem Episcopalem machinis bellicis dequassatam et assultibus defatigatam vi superarunt, maxima praesidii parte in armis caesa, urbe necessario praesidio munita, optima, spolia Luppestadium deportarunt.

Camium itidem adorti, vi expugnatum, [note: Et Camium.] omnimoda direptione foedarunt.

Subitaneam urbis Paderbornensis [note: Sueci Meppenam Comiti Palatino vendunt.] oppressionem, Caesariani, Dioeceseos Monasteriensis expugnatione urbis Meppenae probe vindicavêre. Hoc munimentum (a Suecis propugnaculis et aggeribus egregie munitum) Carolo Friderici Comitis Palatino filio natu maximo, soluta coronae Suecicae sexagies mille imperialium summa, cessit, ille opportuuitatem loci cosiderans, lectum exercitum, ut regionem vicinam, et inprimis Dioecesin Monasteriensem incurrere valeret, illuc collocavit.

[note: Veblenius in Dioecesim Monasteriensem irruit.] Anxia fere et perturbatione plena circum jacentia loca eraut, verum Generosus Dominus Baro Vehlenius, Dioecesi salutaria, imminens patriae periculum quomodo declinari posset, excogitans, directis in Meppenam oculis, aut vi aut deditione Palatino eam eripere animum induxit, itaque rebus necessario et auxiliari militum manu instructus, velocissime Meppenam processit, admotis ad urbem Italis, principaliora. fortalitia vi expugnavit. Palatini vero superatis forcalitiis [note: Meppenam adoritur.] nihilominus resistere fortiterque pugnantes (ut quisquis merito fortitudinem eorum mirari posset) demum exantlatis viribus, cum nullam tam auxilii, quam vitae salutem sperarent, moenia et propugnacula machinasque viginti quatuor ingentis magnitudinis deserentes,

fugam capesserunt. Praefectus urbis, omnibus fere trucidatis, vita donatus, in captivitatem ductus est, ille vero spreta libertate vitae, et armorum discinctu, audaci manu [note: Horneckerus misere cadit.] cuidam officiario, gratiarum vice egregium infligens colaphum, gladio illico perfossus, mortuus cecidit: Et ita munimentum hoc omnimode [note: Meppena vi ex pugnatur.] expugnatum est, et quadringenti Palatini milites reliquis non adnumeratis in captivitatem Venerunt, spoliis porro opimis inde [note: Mens. Mai. Anno 1638.] reportatis.

Circa fere haec tempora Dux Rohaniae sexagenarius Konigsfeldiae, ex melancholia potius, quam ad [note: Rohaniae Dux moritur.] Buquenum accepto vulnera inter vivos esse desiit, cadaver Genevam deportatum, ibidem porro ad D. Petrum in Sacello separato, ut regie humaretur, sepositum.

[note: Hispanici Bremas obsident.] Hoc perturbato rerum statu, exercitus Hispanicus sub Marchione de Leganes militans insignem urbem et munimentum celebre Bremas in Italia situm, obsidione eundem in modum, ut qua ineundi qua exeundi. nulla usquam via paterer, invasit. et fortalitium ad Padum, [note: Galli damnum patiuntur.] Gallis omnibus in eo contrucidatis, vi paulo post expugnavit.

Criquius Dux a Mongojardo sine virae periculo Padum transnatato, [note: Crisquius frustra obsessis sub venire conatur.] certior de munimenti periculo factus, cum forti militum comitatu Bremas versus movit, tentatum, siqua possibile foret obsessis auxilio sub venire, secedens igitur cum tribus magnatibus, ut locum qua memoratus transnatarat cognosceret, glande tam ictu impetuoso petitus est, [note: Criquius ictus feritur. Moritur.] ut illico exanimis humi sterneretur, cadaver terra sublatum, re infecta cum militum manu, reductum.

Gubernator Bremarum de hoc certior factus, inducias cum Marchione [note: Bremas Hispanis diditur.] de Leganes pacisci constituit, quas tamen Hispanus rejecit, quadraginta tormentis moenia concuti mandans, deditionem aequis conditionibus impetravit.

Post hanc oppugnationem Hispani [note: Vercellas Hispani absident.] uno impetu, comportatis e Mediolanensi Ducatu legionibus commemorato Marchione de Legano forti suorum militum corona

Vercellarum munimentum, obsidione cinxerunt, ut oppidanis aditus et exitus omnes praecluderent. Oppidani suo de corio ludi animadvertentes, machinas bellicas ingenti fragore in Hispanos exonerarunt, [note: Damnum patiuntur.] ut non pauci operantium cuniculatiorum partim contrucidarentur, quassarenturque.

[note: Valettanus obsessis succurrere nititur.] Valettanus Cardinalis acri hac obsidione motus, consiliis cum Ducissa viduata initis, non cunctandum ratus, conjunctis viribus celeritate qua potuit, Hispanis obvenire animum induxit.

Interea Hispani tribus fortalitiis vi expugnatis, trecentis quinquaginta Gallis interfectis, nunnullis vita donatis, ultro celeri pede progredi statuerunt Cardinalis quomodo urbs obsidione liberari posset deliberans, nongentos pedites, et ducentos equites Vercellis injecit, oppidanosque alteriores fecit, ita ut forti manu erunpentes, cum Hispanis Duce trucidato acerrime congressi fuerint. Vetumenim vero dubio cum Marte velitationes varias haberent, Hispani furore incitati, Vercellas vehemenssimis assultibus [note: Vercellae deduntur.] adorti, eam expugnare totis viribus nitebantur, obsessi licet fortiter se opponerent, gravique cum jactura oppugnatores repellerent, impetus eorum diutius sustinere non valentes, conditionibus factis, triginta novem tormentis, aliisque apparatibus bellicis relictis, ex urbe discesserunt.

Expugnatam hanc urbem Gatinara, [note: Et Gatinara.] et alia Pedemontanae regionis quam plurima loca deditione ultronea secuta sunt.

Expugnato vi castro Rôteliano [note: Friburgum Saxo-Vinariensis obsidet.] Neoburgo ad Rhenum occupato, Saxo-Vinarienses ingenti militum manu et duodecim tormentis oppidum Friburgum in Brisgoia moverunt, illudque obsidione cinxerunt, ducto ad urbem milite superata tria suburbia misere devastantes, deditionem imperarunt. Tribunus vero loci Praefectus cum obsessis quingentis extrema potius perpeti, quam urbem dedere maluit. Dux Vinariensis de hoc certior factus, machinas bellicas ingentis magnitudinis advehi mandans

congestis aggeribus, urbem [note: Expesgnat.] expugnare audebat. Oppidani cum Praefecto ad se redientes, viribus impares, cum Vinariensibus transigentes, urbem illis possidendam cum omni apparatu bellico reliquerunt.

[note: Hollandi Calloam ob sident.] Lohge vero alium et quidem pessimum Hollandorum ad Calloanum munimentum circa Antwerpiam impressio tentata, successum sortita est, tantum, quantum non multis ab hinc annis damnum accepisse creduntur: ingenti enim militum suorum naviumque jactura, cessum iri compulsi sunt, bis mille quingentis congregatiis militibus, [note: Caeduntur.] Chiliarchis duobus captis, mille ducentis cum Wilhelmi Comitis Nassoviae filio occisis, quadraginta quinque vexillis, novendecim machinis metallicis, octoginta quinque qua majoribus, qua minoribus [note: Caesorum et captivorum numerus.] annona onustis navigiis, relictis. O cruentam cladem! O irreparabile damnum! Nec non et Hispanis incruenta haec victoria. Don Iosepho. enim, Don Matthia de Larasi, et Hupparto Chiliarcha, sexcentisque militibus gregariis occumbentibus, ducentis circiter sauciatis. Antwerpiae actionis gratiarum loco illi triumpharunt.

Galli ad Vercellas accepta clade [note: Plolygnium a Gallis obsidetur.] maximopere irritati in Burgundiam turmatim irruentes, Polygnium obsidione cinxerunt: acerrimum vero certamen inter Lotharingos, Duce Carolo, et Gallos sub Duce Longevillano initum, in quo uttinque pugnandi virtute pares, Gallis tamen centenis aliquot trucidatis, tormentis et munimentis relictis recedendum erat.

[note: Galli a Lotharingo caeduntur.] Carolus Lotharingiae Dux etsi quidem libenter fuisset impedimento, ne Galli occoeptam obsidionem ad finem perducerent; adventantibus tamen auxiliariis copiis territus, sui ipsius suorumque rationem habere coactus est.

Interea Dux Longevillanus, ne inulta maneret clades, urbem omnibus hostilitatibus et impetu adoriri [note: Polygnium vi expugnatur.] mandans, eam armata militum manu, trucidatis omnibus arma ferentibus, expugnavit.

castro ferociores et animosiores facti, Comitatum Artesiae conjunctis viribus irruunt, totum fere comitatum rapinis, caedibus, incendiis, inauditis hostilitatibus implent, ita, ut omnibus non solum civibus, sed etiam ruricolis ingentem ad tutiora loca fugientibus terrorem incuterent.

[note: S. Omer Galli obsident.] Cardinalis Infans, Chastillonium Ducem cum formidabili et ingenti exercitu Artesiam ingressum esse, et urbem S. Omer obsidione clausisse, certior factus, non diu cunctatus, auxiliares copias et annonam oppidanis mittens, nonnihil eos sublevavit: Chastillonius hoc animadvertens. tres legiones pedestres viam ut occluderent, ab exercitu amandavit, [note: Caeduntur.] Thomas Princeps curribus obvallatas gravi certamine legiones cecîdit.

Imperterritus Dux Chastillonius, [note: Iterum caeduntur.] nihil intentarum relinquens acrius institit, collectis viribus, oppidum ictibus mille aut circiter tormentariis petitum, nihilominus sexcentorum amplius militum naufragio deserere. coactus. est.

Cognoscens oleum et operara [note: Vrbem deserunt 13. Iulii. A. 1638.] perdere, Thomamque Principem, Picolominium, Isenburgicum et Nassovicum, Comites sibi contrarios, noctu castra movens, tormentis et impedimentis praemissis, ab insequentibus Hispanis miserabili clade affectus, Ardresium cum suis confugit.

[note: Garsium a Suecis vi expugnatur.] Afflicta misere et horrendum lacerata urbs Garsium, commoditatis tandem suae, qua hostibus et amicis prodesse voluit, indignas dedit poenas, a Suecis ultimis ejus expugnatoribus dolendum in modum dejecta, et in bustum redacta est.

[note: Hollandi Geldriam obsident] Infelix quoque Geldriae obsidio. Hollandis sub Comite Henrico Casimiro Flandriae Gubernatore erat: illi enim dum septendecim millibus peditum, et quatuor millibus equitum Geldriam magno furore obsident et expugnare nituntur, a Principe [note: Caeduntur.] Cardinale et Lamboyo acerrime afflicti, relictis tormentis, quadringentis captis, parte maxima [note: Deserunt.] exercitus trucidata, turpiter fugêre, et Geldriam magna suorum jactura deseruerunt.

Expugnato Friburgo Dux Saxo-Vinariensis [note: Dux Saxo Vinariensis Brisacum obsidet.] Canofskium belli Ducem forti militum manu Brisacum (celeberrimum in Alsatia munimentum, decus Austriacae domus) amandavit, Caesarianorum castra ut cognosceret: verum enimvero castra explorans circiter mille quingentos milites in armis offendens, militem [note: Caesariani caeduntur.] suum reducens, a tergo acriter insequentes caedens, victoriam reportavit.

[note: Gôtzius Brisacum annona instruit. A. 1638. Mens. Majo.] Circa haec tempora cum annona laborare inciperet, nec quidquam propter circumjacentes Ducis Saxo-Vinariensis copias, sine aperto Marte invehi posset, Gôtzius accepto mandato rem astute agens, Hercyniam sylvam transiens, auxilio equitatus, ducentis sclopetariis et quingentis farinae saccis Brisacum instruxit.

Dux Saxo-Vinariensis urbem annona sublevatam audiens, vehementer commotus, et ne naves amplius Rheno devehi possent, ponte navali strato, Rhenum catena clausit, urbemque magis magisque occlusam tenuit, ita, ut obsessi denuo fame magna premerentur: Reinacherus munimenti et urbis Praefectus, incenso granario non perterritus, bono animo suos esse jubet, [note: Iterum instruit Mens. Iunio.] fore quamprimum, ut annona sublevarentur, nec spes eum fefellit: Gôtzius enim iterum. fame laborantibus succurrere animum inducens, Taupadelium forti militum [note: Taupa delium caedit.] manu instructum, obvium exploratorem cecîdit, fortuna favente, cum terror Vinariensium castra invaserat, non exiguum farinae ac frumentorum numerum urbi feliciter invexit.

Dux Bernhardus cum Gallis hoc [note: Caesaeriani damnum patiuntur.] aegre ferens, sublatis castris, Caesaris et Bavari exercitum conjunctum, unitis viribus invadit, excubantes equites partim trucidavit, partim captivos abduxit.

[note: Galli frustra montem et castra expugnare tentane. recedunt.] Galli hoc successu elati, montem castraque superimposita oppugnare satagebant, cognoscentes vero sine caede et sanguinis effusione hic loci nihil effici posse, montem deserentes, cum exercitu non nihil recessêre.

festinavit, universum exercitum Caesareum in armis offendit, in eum irruit, tanto furore utrinque pugnatum, [note: Saxo-Vinarienses caeduntur.] ut dextra ala Vinariensium vehementissime repelleretur, et ad subsidiarios recedere cogeretur. Caesariani spe victoriae certi, ea tamen citius evanescente, ala eorum sinistra in tantas angustias redacta, ut et illa non minus quam Saxo-Vinariensium dexna damnum pateretur. [note: Item Caesariani.] Interim Dux Savellius hac confusione minime perterritus, tam suos quam Gôtzianos intrepide ut pugnarent, serio adhortatur, victoriam enim magnamque gratiam a Caesare reportaturos.

[note: Vinarienses caduntur.] Animosiores facti, alacriore animo Saxo-Vinarienses furore aestuantes, aggrediebantur, ut e tormentis Ducis Bernhardi tres machinas, duodecim librarum glandes jaculantes, et minores quatuor obtinerent, nonnullosque milites affligerent et occiderent.

[note: Ceasariani ceaduntur.] Quoniam vero Vinarienses Caesarianis fere impares, qui recentem in ipso praelio militem subministrare poterant (utrinque non nifi inter mere veteranos, rerum bellicarum expertos, et probe exercitatos milites,) res agebatur, nec ulla turma, nisi extreme compulsa, campis excedere volebat, sed forti adeo et intrepido animo pugnabatur, ut quaelibet pars bis in alterius harena substiterit, pugnaque in quintam usque horam ancipiti victoria tracta sit, propterea legionatim tantum, turmatimque [note: Gôtzius et Savellius fugiunt.] congredi coeptum est, singulaeque legiones separatim fere campis exturbari debebant, vehementissime adeo certabant, ut Gôtziani demum, nec non Savellici, relictis omnibus tormentis bellicis, et impedimentis fugere cogerentur. Gôtzius clade magna affectus, cum sex tantum impedimentorum curribus, quos reliquerat, et omnibus, qui supererant, militibus, Generali Vigilum Praefecto Schnettero, Geylingio, Truckmûllero et Reynachio. Oberkirchnam ad angustam vallem concessit, reliquias notabili confusione in agrum VVurtenbergicum traduxit, vias tamen, ne ab insequentibus hostibus majus damnum inferatur,

Insigni hac victoria obtenta, Dux Saxo-Vinariensis, non solum incruenta pugna ereptas machinas recuperavit, verum etiam Caesarianorum omnes cum omni apparatu bellico, mille currus annona ad sublevandum Brisacum onustos, impe dimentorum bis mille currus, vexilla octoginta, partim equestria, partim pedestria, auro et argento intertexta obtinuit.

[note: Caesorum et captivorum numerus Caesaria norum.] Caesarianorum ac Bavaricorum non solum mille amplius quingenti milites gregarii, Chiliarchae octo, Subchiliarchae septem, occubuerunt, sed et non exigua pars in Rheno submersa, misere periit, multi in gratiam recepti, reliqui capti, et tantus exercitus duodecim millibus constans, [note: Dux Savellius laeditur. Fugit.] adeo minutus et dissipatus fuit, ut vix duo millia ac quingenti apud Generalem suum collecti sint: Dux Savellius globo ad tergum laesus, aegre fuga sibi consuluit.

[note: Vinariensium caesorum et captivorum numerus.] Vinariensium vero, VVeyerhemius et Vicedominus Majores, novem equitum Praefecti, quingenti milites gregarii occubuerunt, Taupadelius Generalis Major fugitivos insequens, a Caesarianorum recollecta quadam turma offensus, captivus abductus est. Vulnerati et gravissime sauciati: VVilhelmus Otto Comes Nassoviae, Iohannes Ludovicus Comes Rheni; Rosa, Rotenhanius, Chiliarchae: Fleckenstenius, Subchiliarcha: Rosa et Prestinus Majores, nec non et ipse Dux Bernhardus bis globo ictus, omnes tamen sauciati mortis periculum evaserunt.

[note: Brisacum acrius obsidetur.] Cum vero Vinarienses acrius urbem infestarent, acriorique obsidione cingerent, Gotzianos aliquoties caederent, et omnis aditus tam, terra quam Rheno concluderent, magna fame obsessi laborabant, adeo ut ad nefandos et abominabiles [note: Ad nefandos cibos compellitur.] cibos, (uti olim Hierosolyma, vel Hermonius lapis recens occupatus,) compellerentur, sed etiam nonnulli (ut perhibent) ab esu humanarum carnium non abhorrerent, horrendum [correction of the transcriber; in the print horendum] dictu! horrendum auditu! cum famem atram diutius tolerare, nec ullam salutis spem sperare possent,

saepissimeque vitae gratiam oblatam pertinaciter respuissent, candem Brisacum munimentum celeberrimum [note: Deditur Saxo-Vinariensi Mense Decem. A. 1638.] (decus et ornamentum Austriacae domus, clavis Imperii Romani, cum omnibus tormentis quorum non exiguus numerus) et innumerabilibus divitiis, fame potius quam armis superatum, a Reynachero munimenti Praefecto Vinariensibus, conditionibus deditum, et praesidio Gallico firmatum est.

Christus Dominus noster Princeps pacis, Principum corda Sp. S. illuminet, eorum consilia ad sui gloriam et pacem publicum dirigat, ut sub eorum regimine tranquille vivere, et hic temporali paci frui possimus. Hoc faxit Deus Triunus!

BELLI SVECO-FRANCICI, etc. CONTINVATIO.

[note: 1639. Periculum germaniae propter occupatum sacum.] BRisaco fame ad deditionem compulso, Francis via strata in Germaniam putabatur, qua ad ruinam imperii eniterentur. Et sane in tanta discrepantia animorum, spes sectariorum hucibat, timor Catholicorum: quid enim aliud illi concipere possent, post expugnatum fortissimum munimentum, hi metuere? confidentia tanti successus illis animos addebat, his adimebat. Unde patet, non uno voto mortales omnes affectos, quando vel pro naturae inclinatione, vel credulitatis opinione, vel fortunae casibus plerumque sentiunt. Verum enim vero patuit non multo post, et a sectariis temerius spem conceptam; et a [note: Galli infelices extraregnum suum.] Catholicis simplicius timorem: nam si vel hi, vel illi maturo judicio perpendissent, Gallos extra regnum suum nihil magni unquam gessisse, utrique

facile inanem imaginationem seposuissent. Invaserunt Galli Asiam, Africam, Cyprum, Italiam, Siciliam, et exacti sunt; et ut de caeteris cladibus taceamus, utique adhuc memores infelicis vesperae, qua libidinem, contumaciam, et crudelitatem suam sanguine proprio, ceu victimae, expiarunt.

Et vero videtur Deus hanc illis mentem ademisse, ne nimis grave delictum committerent, in matrem, [note: Vinarienses bellum in Burgundiam et Lotharingiam transferunt.] in nutricem injurii: mater enim illorum Germania est, nutrix Franconia. Itaque in Burgundiam et Lotharingiam armorum moles conversa, et quod indignissimum fuit, Teutonici sanguinis Principe militum Duce, Imperatore belli. quo abiistis antiqui mores? olim pulchrum et laudabile erat, pro patria vivere, puguare, mori: nunc a multis honorifico titulo magni et fortes [note: Burgundiae et Lotharingiae descriptio.] censentur, qui contra patriam insurgunt. sic rerum vices sunt, sic mores hominum.

Burgundi a Burgis dicti, teste Orosio, in partibus Heduorum consedere, primum barbarie, inde regno, deniq principatu clari: hodie etiam Gallis ex parte invisi, quia a reliquo corpore avulsi, Austricae potentiae subiiciuntur.

Lotharingi vero, Mediomatrices fuere. Lotharius Caroli Magni Neposa suo nomine Provinciam nuncupari voluit, ut vocabulo novo, ita terminis accisis. A Vinariensibus ex hybernis eductis et intolerabili tyrannide incolas atterentibus, angustiae munimento Mortavensi propinquae expugnatae Ivignonense castrum occupatum, Pontarlunum, oppidum ad deditionem compulsum. Et haec graviter accidebant Burgundis ob longam pacem martialis insolentiae jam pene inassuetis. Hinc litterae ad externos plenae lamentationum, hinc vicini ad vicinum complorationes; hinc virorum suspitia, mulierum lamenta. Hinc illae voces, Caesareanum militem hactenus recusatum, amicum et fidum subditis; nunc Gallos inimicos intra ipsa viscera patriae a volentibus ali, saginari. Sed frustra gemitibus res agitur, ubi armis resistendum fuerat. utramque Burgundiam

[note: Burgundia tota pene a Vinariensibus subjugatur Feb. 639.] hostes brevi occuparunt.

Addita locis jam dictis arx Iouxiana, quam loci oportunitate vallorum firmitate, commeatus annona et tormentorum copia Dux Bernhardus idoneam sedem rebus suis judicavit hospitio laetus, in hostico tutus.

[note: Praefectus arcis Iouxa nae decollatus.] Atque infeliciter ejus deditio Praefecto cessit. Quod pro viribus non restitisset, vitio datum. Nec mora ignaviam sententia, sententiam capitis diminutio apud Dolam secuta est. Non adeo tamen Vinarienses praevaluere, ut adversariis animus, et audacia aliquando non redirent. Circa Martii initium explorato legiones [note: Rosiani et Mulleriani impetuntur.] Rosae, ac Mulleri Tribunorum, in pago Bivorgio stationes habere, pedites mille, et octingenti circiter levioris armaturae equites ex Lotharingicis, noctis et silentii beneficio inopinantes oppressere. Tantum valent in bello vigilantia et occasio. Bernardus Dux repentinae invasionis admonitus, spolijs ovantes sequi parabat; sed illi jam in praesidia sua egressi erant, et praedam non hianti sed clauso ore tenebant.

[note: Vrb. VIII. Summi Pontif. cura in tranquil lando Imp. Romano.] Inter haec non cessabat Urbani VIII. Pontificis Maximi paterna erga omnes voluntas, et studium procurandae quietis in Europa. Missis denuo Legatis in Hispaniam, Galliam, Germaniam, pacem sollicitavit, si qua obtineri posset: pecuniam Caesari centenis millibus stipulatus, si qua non posset. surdae fuerunt ubique aures ad tam pia monita, et nonnullibi quasi bellici incendii fumus [note: Bacchaenalia Parisiis laete transacta.] gratus oculis esset Bacchanalia Scenico habitu, ludicris saltationibus celebrata. Quid dicam? multi hodie pro Deo Reges, pro templis castra, pro caelo terram colunt, cardinis, in quo vera felicitas versatur, propter carnis delitias obliti: sed [note: Berhardus Dux Thannum obsideri mandat et triuphat ob victoriam Suecorum.] haec extra oleam. Vinarienses vindictae cupidi propter passam nuper jacturam Ductore Rosa Thannum haud infimum Suntgovia oppidum obsidere pergunt; sed et de victoria a Suecis contra Caesarianos et Saxones apud Chemnitium obtenta triumphos agere, gratias decantare, machinis fulminare, vocibus inclamare. Praecipue Dux Bernardus cum suis Brisaci, quo Pfeffinga,

Rheinfeldia et Laufenburgo perlustratis receperat. Rosae Tribuno mille fere peditum, cum adjunctis tormentis, cum necessario commeatu concessi: inde in subsidiariam opem missi Moherus, et Fletshemerus, cum totidem militibus ultraque. Tendit contra [note: Lotharingos Lutherano pane refectus.] Ipse Vinariensis majora animo consilia meditans, et a sacro Lutheranorum pane jam in Paschate refectus, et in fortitudine cibi illius ambulans, per vallem Wilerthalensem descendendo, Lotharingicas copias a Duce suo regressas opprimere parabat cum ecce quidam Equitum Praefectus ex Rosana legione, cognomento Linda, stimulos incitato adjecit: natrans qualiter magnam partem peditatus et Equitatus Lotharingici consecissent, duobus centurionibus in vitae gratiam receptis, quos sisteret. Imo quasi re confecta, quid porro faciendum videretur solicite inquirens. Laetior et excitatior hoc nuntio Dux Bernardus quia alibi hostes deficerent ad Thannum majores copias admoveri voluit: Ulteriusque progressus, oppidum S. Hippolyti, Castrum novum, Franci montem, et arcem Villanam, ad Salinas usque in potestatem suam redegit. Trahit Fortuna fortunam, et si bona est felicitates cumulat: si [note: Magni progressus Vina riensium in Burgundia: I. Majo.] mala adversitates. Thanni deditio quinto Nonas Maii, post acrem oppugnationem, et ex iniectis pyrobolis obortam aedium flammam, secuta est, pacta salute Civium, militum libero discessu, ii centum viginti erant, ad Remiremontem deducti, nec multo post, pulchrum illud et munitum, S. Claudii oppidum ad obsequium venit, breviori tempore, majore sangniner Tractaverant incolae sex fere septimanarum spatio cum oppugnantibus et intervenerant sua authoritate Bernates: parati vitam, libertatemque suam auro redimere, recusantes Galliae Regi fidem dare: quo frustra proposito, Dux Guebrianus cum Vallonibus ad redintegrandam obsidionem accedens, praefectum praesidii erumpentem retro ire, et saltuum latebras quaerere adegit: idem in Baronem Arronium conversus, eum in fugam compulit, ita ut per montis praecipitium delatus, quatuor horis inveniti non potuerit,

moxque omni subsidio repulso, oppidum tentatum nec prius cessatum, quam armata manu invaderetur, depraedaretur, consumeretur, trecenti milites in armis et excubiis inventi, absque commiseratione trucidati, spolia intra avaritiam fuere, rebus pretiosioribus Bernam ante transmissis, et in pecorum et equorum tribus millibus, et ingenti frumentorum copia tantum constitere. Quem in finem ab hominibus, urbes moenibus, turribus, vallis, fossis, propugnaculis muniuntur, cum quicquid manibus factum est, manibus dissolui possit? in eum credo, ut pertinaciae suae postmodo majores poenas luant. Exemplum in Iudaeis est sub Vespasiano: sed nec in Magdeburgo nostra aetate defuit. Atque utinam porro alia non videantur. Quamvis timendum sit, tam Bernhardi [note: Ducis morbus, mors, testamntum.] diu in promtu exitia fore, quamdiu Principum discordiae, subditorum patientiam exercebunt. sed ad Bernardum Ducem redeamus, is in medio victoriae cursu, in primo flore juventae abreptus, spem et rem omnem simul destituit. Magnus quidem bello, sed minor fide; illustris quidem sanguine, sed decolor rebellione. Cum quinto Nonas Iulij ab oppido Hunningensi Neoburgum Rheno deveheretur, jam tum male, moxque in lectum collocatus pejus, denique a medicis desperatus, pessime habere caepit. Intellecto igitur mortis inevitabilem terminum instare pro suae religionis consuetudine ad exitium se comparavit; ita tamen ut praeeuntem verbi Ministrum brevem esse juberet, et tam unde abiret quam quo iret, in illo vitae momento, secum cogitaret. Sic testamentum condidit, liberalis in suos, quia amplius non indigeret; Comes quidam Nassavius decem, Tribuni singuli sex, Concionator aulicus quatuor (et profecto nimium pro nudis verbis) ambo Medici duobus millibus imperialium; famuli etiam pro conditione servitutis donati sunt, munifico utique et laudabili legato, si hae pecuniae ex haereditate propria obvenerant.

suos sub Carolo Quinto ab Electoratu Saxonico dejectos, Gallos Germanis, bellum, paci, tegnum imperio, externos popularibus praeposuit; brevis vita ne diutius rebellaret, modicus potentia ne gravius noceret.

Porro fatalis series quae eum vitae eripuit, bello finem haud imposuit, sed peccatis humanis ita exigentibus atrociores casus invexit. Nimirum in unius morte bellum non desinit, et licet ab unius malitia saepe incipiat, per plures sibi succedentes duces continuari solet. Galli diu ante diversa patte in Arthesiam irruperant, [note: 1639. Hesdinum Galli obsidione claudunt.] et Hesdinum celebtioris nominis propugnaculum jam adorti erant. Praesidiarii in eo collocati ad octo militum cohortes, exceptis civibus, ac rusticis, non videbantur tantae capacitati defendendae sufficientes. hinc quo animosius oppugnatio procederet, Rex Abbevilam cum illustri Comitatu Procerum, accesserat. Coeptum estagi utrimque magno conatu, magno partium periculo, damno: Hisalutem, illi victoriam spectare; hi hostes campo denpellere, illi cives intra moenia opprimere soliciti. Et jam irruptiones et eruptiones invicem succedebant, quum Cardinalis Hispaniarum Ferdinandus Lillieram appulit ut, si quo modo via daretur, Hesdinum obsidione liberaret. Fecissetque dubio procyl nisi trostes suffossionibus perfectis tutiori loco consedissent, quam ut e munimentis suis unico imperti possent ejici.

[note: Mense Iunio Theonis villae a Gallis facta obsidio.] Nec hic stetit Gallorum ferocia. eodem fere tempore Theonisvillam in ducatu Lutzenburgico, situ, natura et opere validam patiter obsidione clauserunt, et metatis, descriptisque castrorum stationibus, expugnandam susceperunt, sed frustra conatus is fuit. Picolominoei exercitu, qui hactenus apud Iullacenses hybernaverat, illico superveniente. Praesserat vigiliarum summus ptaefectus Beeckius cum selecta manu quem totus exercitus pone, secutus est, juxta Lutzenburgum lustratus. Inde in hostem itum, et exploratis diligenter castris in pugnam. Nemo non Ducum strenue munus suum implevit, Soyanus, Suisius, Gonzaga,

[note: Gallorum acies dissipata ante Theonisvillam.] et quem dixi Beeckius: itaque commisso praelio res alternante aliquandiu fortuna, tandem eo devenit ut Galli castris exuti, Caesariani iis potiti sint oppido liberato. Ad numerum occisorum, quod spectat, sex circiter millia fuere: ad obtenta signa; omnia, qua peditum qua equitum intercepta: ad captivos; ad tria millia numerata sunt.

Dum vero haec ad Theonisvillam gererentur, Hesdini obsidio vehementissime continuabatur, et quanquam Galli, propugnacula suburbana, non absque profuso fortissimorum militum sanguine expugnassent, intrepidos tamen in defendendo animos hactenus frangere non poterant: hinc rabies extrema minitantium, hinc octo pertinacissimi insultus, nihil aut parum commotis animis, propter rem male ad Theonisvillam gestam. Et vero ne propter tristem rumorem milites conciderent, Rex ipse in Castra venerat, praesentia sua generositatem additurus. Quare etiam obsessi, deficiente jam nitrato pulvere, et plurimis praesidiariorum convulsis aut mortuis suprema [note: Hesdini deditio.] prema pericula declinantes, cum rege honestissimis conditionibus pacti sunt, et more militari oppido egressi ad Bethunium securi pervenerunt. Quis credat? quadragies et septies mille ictus tormentorum Hesdinum exceperat, antequam dederetur, ita ut Rex ipse locum lustrare voluerit, et post mandatam restaurationem, Lutetiam Patisiorum, [note: Morhagium a Lotharingo occupatur.] quasi Triumphator abierit. Caeterum Carolus Lotharingiae Princeps, qui propter fidelitatem imperio servatam tota provincia jam fere exciderat, occasioni deesse noluit, et obtento oppido Morhangico, quatuor legiones inibi in praesidium collocavit, cum quibus tamen Galli quoque congressi copiosam praedam obtinuere. Videlicet fortuna quos destituere incipit, eos vel per vices, vel unico impetu crudelis nimium conficit, non cessatura, priusquam ad solidum exitium miseros devolverit. Ne vero Vinariensis exercitus, qui in Alsatia adhuc haerebat, capite sublato aliorsum respiceret, sexto idus Augusti, muli duodecim cum ingenti pecuniarum vi ad sexcenties

[note: Magna vis pecuniarum a Gallo Basileam secundo mittitur.] mille Imperiales aestimata, Basileam a Rege Galliarum missi advenerunt, qua summa militibus satisfactum est, et fides eorum, novo hoc aureo vinculo, arctius obligata: quindecimo Calendarum octob. iterum sex muli Augustam Rauracorum intrarunt, qui octoginta millia duplicium coronatorum adduxerunt. ita saepe nostra domi profundimus, ut foris aliena acquiramus: sed exiguum [note: Cardinalis Valetanus vivis eximitur.] damnum nummorum est. Mors Cardinalis Valetani gravior hoc tempore Gallis accidit, altera manu Regis jam quasi praecisa. Inierunt tamen novum foedus cum Protestantibus Principibus, ut male cohaerentes Duces Exercitus Vinariensis, [note: Galli novum foedus parant.] sepositis aemulationibus, in concordiam reducerentur. Id vero Colmariae transactum est, et quia diffidentia ubique suspicionem invenit ita conventum, ut Germanis Brisaci custodia, Longeviilano Duci suprema exercitus cura committeretur. Quid faciant inter se hostes, si unius corporis membra hoc modo dissentiunt? sed non mirum. Neque enim unquam sincere Galli cum Germanis, sectarii cum Catholicis convenient, quando illos naturae levitas, istos religionis pravitas in transversum rapit, documentum Marchio Montosierius clarum dedit, qui Hastenium Tribunum oppidulo et arce Kintzhemiana, quibus a Duce Bernardo donatus fuerat, per vim et nocturnas fraudes ejecit.

[note: Vinarienses in Rhingoviam contendunt mense Novembri.] Posthaec Vinarienses, jam quasi Alsatiae domini, in Rhingoviam, abierunt cum quatuor legionibus, sperantes eundem fortunae cursum, quo hactenus feliciter usi fuerant, verum objecit se illis Bavaricus exercitus, et assecutos in municipio Rudeshemiano magna ex parte concidit, paucis vel in arcem evadentibus. Nec tamen ita penitus attriti [note: 1640. Plura loca occupant et sedem belli Bingii figunt.] sunt, quin Bingium in Rheni ripa oportuno loco positum postea occuparint et cautiores effecti nido securiori salutem suam commendarint: adiecerunt Openhemium et Altzenam loca qua vino qua Cerere referta, item Hattonis turrim murium fabulosa tyrannide celebrem. Verum instante denuo Bavarico Exercitu, Rhingovia relicta Treverensem

dioecesin ingressi, S. Wendelini oppidum, et Cellam urbeculam frustra tentarunt. Inde in Wetteravia majores progressus fecere, occupato. Castro Fridburgensi, Fussae rupis munitione, Geelhusio, Orbio, Budingio. Quin divisis copiis in tres phalanges, Limburgense territorium sub Ohimio Tribuno, Hadamariensem ac Dillenburgicam regionem sub Comite Nassavio, Hattenbergensem, ac Marpurgensem tractum sub Rosa invaserunt. Habuit haec res valde male Hessorum Principem, propter vicinum malum patientem, ideoque cum dictis Ducibus ratione exactionum, praescriptis legibus transegit. Atque in hunc [note: Hispani Bingium tentant.] modum Vinarienses hactenus ea loca possident, nequicquam tentato ab Hispanis Bingio, et tribus civibus de proditione suspectis, capite poenam luentibus.

Dum interim Deus quasi indignatus tot bellorum, et tam innocenter effusi sanguinis, insolito terraemotu mortales ad concordiam adducere couatetur, contigit is in utraque Germania, quarta Aprilis ante auroram, adeo vehemens et [note: Oritur magnus terraemotus in Germania sup et infer.] horrendus, ut, si diutius continuaset, oppida, castra, templa, aedificia, penitus collapsura fuerint, ipsique homines, vitae ac rerum jacturam subituri: sed brevitas temporis damnum impediit, calamitates impendentes denuntiavit. Quas ut effugiamus, tremor iste terrae, tremorem animis injiciat, ut cogitemus Deum poenas debitas non abjecisse, sed seposuisse, quando sola poenitentia, et portenta ostensa eludere, et flagella intentata declinare possumus.

Arras, in Artesiae ditione loco opportuno, situm est. Licet vero sub Hispanorum jugo et regimine ultra centum, quadraginta, et octo annos, armis, et omnibus rebus ad bellum necessariis instructum ptobe fuerit ut fere inexpugnabile omnibus videretur, attamen a Regis Franciae eo misso exercitu, tam acri obsidione cingebatur ut omnis aditus, introitus et exitus viae omnes possessis, intercluderentur. Tandem, rebus ab Hispaniis sub Cardinale strenue quoque et fortiter, infeliciter

tamen gestis, multis ab utraque parte occisis, virtus Francorum bellica praevaluit, oppidumque hoc celeberrimum et munitissimum, conditionibus deditum ab exercitu occupatum, et ita in Regis Francisae potestatem et diu exoptatam possessionem redactum. Numerus utriusque partis, occisorum, captivorum, vulneratorum, tam officiariorum, quam gregariorum militum adhuc incertus, certum tamen, multos, imo plurimos illustri genere natos utrinque cecidisse. De hac vero expugnatione Parisiis in praesentia Turcici Legati solenniter triumphatum est. Non immerito igitur cum Poeta ita concludo: Ludit in humanis divina potentia rebus.

Illustrissimo et Reverendissimo Principi ac Domino, Dn. FRANCISCO HATZFELDIO, Bambergensi et Herbipolensi Episcopo, S. R. I. PRINCIPI, FRANCIAE ORIENTALIS Duci. etc. Domino et Principi meo Clementissimo. Illustrissime Dux

Clarissimo Viro ac Domino, DN. EVERHARDO WASSENBERCIO, Embricensi.

Clarissimo, Virtute et Doctrina Ornatissimo Viro, EVERHARDO WASSENBERGIO, Amico atque commensali suo pergrato, sic congratulatur.

De Scriptis Clarissimi Doctissimique viri EVERHARDI WASSENBERGII Embricensis.

PRAEFATIO.

EVERH. VVASSENBERGII Embriensis. COMMENTARIORUM DE BELLO, Inter invictissmos Imperatores Ferdinandos II. ET III. et eorum hostes, Praesertim FRIDERICVM PALATINVM, GABRIELEM BETHLENVM, ET DANIAE, SVECIAE, FRANCIAE, REGES GESTO, PARS PRIMA.

Introductio ad BELLVM BOHEMICVM.

BELLVM BOHEMICVM.

BELLVM Avstriacum Primum.

BELLVM LVSATICVM.

BELLVM MORAVICVM.

COMPOSITIO SILESICA.

BELLUM PALATINATUS et cum unitis Principibus.

BELLUM TRANSYLVANICUM PRIMUM

BELLUM MANSFELPICUM. et Brunsvvicense I.

BELLUM MANSFELDICUM Et BRUNSVVICENSE II.

BELLUM TRANSYLVANICUM SECUNDUM.

BELLUM MANSPELDICUM ET BRUNSVVICENSE TERTIUM.

CORONATIO FERDINANDI, Tertii in REGEM HUNGARIAE.

EVERHAR. WASSENBERCII Embricensis. COMMENTARIORVM de Bello, Inter invictissimos Imperatores FERDINANDOS II. et III. et eorum hostes, gesto. PARS SECUNDA.

Bellum DANICUM.

BELLUM AUSTRIACUM Secundum.

BELLUM TRANSYLVANICUM III.

Coronatio FERDINAN. III HUNG. REG. In REGEM HOHEMIAE.

BELLUM MAGDERBURGENSE Primum.

BELLUM HOLLANDICUM

BELLUM ITALICUM.

FERDINANDI III. HUNG. Bohemiaeque Regis et MARIAE PHILIPPI IV. Hispaniarum Regis sororis MATRIMONIUM.

BELLUM TRANSYLVANICUM IV.

BELLUM MAGDEBURG. SECUNDUM.

EVERHAR. WASSENBERGII Embricensis. COMMENTARIORVM de Bello, Inter invictissimos Imperatores FERDINANDOS II. et III. et eorum hostes, gesto. PARS TERTIA.

Confoederatio LIPSIENSIS.

BELLUM SUECICUM.

EVERHAR. WASSENBERGII Embricensis, COMMENTARIORVM de Bello, Inter Invictissimos Imperatores FERDINANDOS II. et III. et eorum hostes, gesto. PARS QVARTA.

Bellum FRANCICVM.

CORONATIO FERDINANDI III. in Regem Romanorum, et obtus pia memoria, Ferdinandi II.

BELLI SVECO-FRANCICI, etc. CONTINVATIO.