NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LXIIII.

ANDINVS dum res in Aruernis gereret, non cessabatur in Santonibus, vbi grassante inter Protestantium copias licentia excitatae popularium vbique querellae, et Rupellanorum ipsorum, qui solutae disciplinae culpam in vnionem cum Catholicis politicis, quos vocabant, contractam inuidiose reiiciebant; itaut vniuersos iam belli necessarij taederet, et si qua pacis ineundae ratio iniri posset, ab ea Protestanteis non alienos fore appareret. Condaeus, qui et gratiam oppidanorum aucupabatur, et militum opera egeret, ad praesens vt iustis illorum querellis aliqua ex parte satisfaceret, quod vnum poterat, copias diuidit, et vbi minus periculi subesse intelligebat, vagari longe a Rupella patiebatur. neque tamen sic vtrisque placatis vti potuit. itaque cum ad retinendum militem sibi dissimulandum existimaret, ad multa conniuere cogebatur. iam inter belli duces murmura non obscura audiebantur, quasi domum secedere et sibi priuatim cauere in animo haberent, cum expeditio in Olonenseis arenas a quibusdam proposita est, quae et confectu haut difficilis, et non exiguum operae pretium coniunctum habebat. in eo portu XXV naues Lusitanae frumento onustae haerebant ventum opportunum opperientes, quo in Hispaniam vela facerent. eam praedam sibi destinant belli duces Mongomerius Lorgeus, Isaacus Valdraeus Moius, idque iure belli licere aiebant; quippe rem edictis et constitutionibus regiis prohibitam esse, et merces eas suspecto tempore ad homineis, quos hostisi in se animo esse cunctis constaret, transportari. igitur comparata etiam Rupellae a turbulentis quibusdam cuncta in eam expeditionem necessaria. quo cognito mercatores Rupellam et ad Condaeum mittunt, et fidem publicam appellant, de cetero paratos se imperatam pecuniam exsoluere ostendunt. iis cum de securitate cautum esset, nihilomiuus Moius et Lorgeus ad Arenas cum OIO IO circiter armatis ducunt, quae ditio ad Tremollianos pertinet, primoque appulsu Arenas et Calamaeum occupant, quae municipia praecipua Olonensium sunt, et medio portu diuiduntur, qui recedente mari in sicco destituitur. Calamaeo arx imminet situ firma, et quae, si tormenta non adhibeantur, defendi potest. in eam Bollaeus cum L ex popularibus mari et militiae assuetis se recipit, ea spe, vt antequam tormenta adueherentur, a Landereo et aliis Regiarum partium ducibus auxilia summitterentur. interea tormenta Rupella accersuntur, quae cum tarde

aduenirent, segniter res a plerisque administrata, qui fidem publicam in gratiam hominum non pro religione militantium, sed praedae inhiantium violari indignabantur. tum res incidit, quae multum ea consilia remorata est, dissidentibus in vrbe de Maioris, quem vocant, electione studiis; quae contentiones eousque exarserunt, vt parum res a seditione perniciosa abfuerit. tandem Condaei praesentia effectum, vt secundum leges C viri conuenirent, a quibus nominati tres, ex quibus Petrus Bobinellus, qui numero suffragiorum vincebat, a Condaeo Nauarri Aquitaniae proregis vicem fungente delectus est, exclusis aliis duobus. id actum XV Kal. Maias, cum iam cormenta ad arcem obsessam a Moio et Lorgeo pulsandam in naueis Zelandia nuper appulsas et egregie armatas imposita essent cum CCC scloppetariis, quae tamen vento reflante quatriduo in insula Retensi commoratae sunt. quo temporis spatio missi ab Olonensibus ad Condaeum legati, qui vim rapinas et vastarionem a milite deprecabantur, obsessos imperata facturos polliciti. nec id aegre a Condaeo impetratum interuentu Rupellanorum. itaque statim tormenta et auxiliares reuocati. sed interim obsessi iam de deditione transegerant, pecunia depensa vitam et res saluas pacti; quibus tamen a milite, qui nullo non saeuitiae, auaritiae, ac libidinis in ea XX dierum obsidione grassatus est, minime fides seruata, adeo effrenata vbique licentia, vt neque milites ducibus, neque duces Condaeo dicto audientes essent. itaque et Retenses paria veriti arma sumpserunt, eorumque exemplo vicini insulani, vt se contra illos, tanquam aduersus hosteis, tuerentur. interea Meduanius, qui ante in Santones cum Rufeco, Pigallario, et Rupibaritaenio venerat, exercitu collecto ad Botauillam in Engolismensi agro castra metatus fuerat, hospitio ad fanum Iuliani sumpco haut longe a Ioannis fano. ibi quatriduum vtrinque leuibus proeliis certatum, deteriore nostrorum condicione, cum adhuc incerrum esset, quo Meduanius ducere in animo haberet. eodem tempore classis Burdigalae instruebatur, quae suspensos Protestantium animos tenebat. Meduanius Iuliani fano Tonaeum ad Carentonum deflectit, locum in ripa superiore fluuij positum, cui oppidum inferius subest. quod cum biduum post violentam pustationem defendisset Lucas nobilis ordinum ductor cum LX scloppetariis, eo relicto in superius oppidum concedit, et inde capto eo in arcem, quae pauore semel militi iniecto sine certamine regiis patuit; captusque Lucas cum aliis, cum se ad supplicium seruari intellexisset, fugam meditatur, sed interceptus, et cum se defenderet, occisus est. Rupifortium et mox, cui Gargolleum Rupellanum Condaeus imposuerat, vix viso hoste deseritur. loco Casocandidus a Meduanio praefectus est, addito firmo praesidio, quod continuis excursionibus maxime Protestanteis postea infestauit. ex eo quasi fortuna Protestantium partes deserente dilabi a signis miles; alij domum concedere; quidam ad nostros transfugere; praecipue Pohliciti, qui societatem cum Protestantibus inierant; multi etiam pacis iniecta mentione eo segnius communi caussae operam nauare; cunctosque licentiae militaris pertaesos belli taedium ceperat. sub id tempus, Monferrandus Langoranus Vesunae Petracoriorum praefectura remotus concepta ob id indignarione a partibus discessit; cuius exemplum veritus Nauarrus ne plerique sequerentur, propere ex Benearni pago, quo ad inuisendam sororem excurrerat, Neracum rediit, quasuis pacis conditiones modo non omnino iniquas amplecti paratus. iamque Franciscus Scarsius, et post eum Petrus Villarius archiepiscopus Viennensis Bergeracum, vbi iam Monpenserius erat, venerant, Nauarrum eo breui venturum opperientes, cum Condaeus Insulanos euocat, et quo classis Burdigalae instructae conata tendant, ostendit: nimirum vt in insulas exscensione facta, exstructisque ad aditus munitionibus Rupellam in arctum ab extima parte cogant, salinarum vsu adeo Protestantibus fructuoso adempto, Meduanius uero oppugnatione terrestri vrbem cingat, et ita vndique cinctam ad deditionis necessitatem tandem adigat: tum eos hortatur, vt animos, opes,

industriam ad propulsandum commune periculum conferant. eadem apud Rupellanos ipsos oratione vsus postremo peruicit, vt Insulanis operam suam et opes, quas possent, deferentibus classis XX nauium instrueretur, in cuius sumptus X aureorum OIO a C ciuibus mutuo sumpta. XX duces delecti, quibus Georgius Claromontius Ambosianus cum summo imperio praesectus est. interea Meduanius ad Maranum castra ponit prid. Non. Maias, sumpto ad Noallium III a Rupella leucis hospitio. municipium id est vndique paludibus cinctum, ideoque equitatui inaccessum, nec facile pediti peruium. quia autem multis locis aditur, et copioso milite ad aditus seruandos indiget, Condaeo ab initio placuerat, vt locus desereretur. sed Rupellani quorum intererat locum seruari parum de periculo defensorum solliciti tenuerant, vt praesidium firmum imponeretur, duce Popellinerio, qui iam totos treis menseis cum CC scloppetariis et XX equitibus contra Fontenaiensium et Niortianorum incursiones ac conata, locum defenderat. verum intellecto Tonnaeum a Meduanio captum, iamque in eo esse regios, vt Maranum obsiderent, Condaeum et Rupellanos de promissis auxiliis interpellat; a quibus acceptis CC scloppetariis comeatu locum pro tempore munit, se arcem inprimis hactenus neglectam; quam etiam capto municipio tueri in animo habebat. interea Meduanius paludem percontatur, et iuxta Bastiliam pontem construi iubet, dato Rupibaritonio negotio, vt munitiones circum exstructas per pontem incedentibus suis incommodaturas caperet. quo cognito obsessi inconsulto duce, cum prius fidem de sustinendo hostium impetu obligassent, signa rapiunt, et se ad discessum parant, Popellinerio precibus ac minis eos nequicquam obtestante, vt tantisper remanerent, dum a Condaeo, qui in proximo erat, noua mandata acciperent. sed nihil aduersus obstinatum praesidiariorum propositum ducis preces valuere, quin illi summo mane se signis explicatis ad suos reciperent, non perinde bene a Rupellanis excepri, qui amisso Marano cum se in summas angustias coniectos viderent, classem destinatam maturant, instante P. Bobineuo, eamque ex nauibus, quas Broagij stiterant, apparant, pecuniamque ad id destinatam etiam ab inuitis exigunt. cum autem praesidiarij, qui Marano egressi erant, circa Rupellam vagarentur haut saris munitis hospitiis, quod eos intra muros accipere licet hoste vicino oppidani recusarent, capta inde occasione Meduanius in eos ex improuiso mouet, et quotdam holpitio exuit. dein maiori mole certatum, eruprione a Rupellanis facta, neque magno tamen operae pretio. mox Meduanius tubicinem ad Condaeum mittit, et insolenti lasciuia eum ad hastae certamen secum inuitat. alij item ex nobilitate Condaeanos prouocant, si qui essent, qui virtutis suae periculum in dominarum gratiam facere vellent. quod ad iniuriam reuocauit Condaeus, quod ab homine sibi priuatim infesto id fieri cerneret, tempore maxime suspecto, quo diuersis ex locis ab amicis monebatur, vt ab insidiis sibi caueret. itaque tubicinem statim remittit, imperatque, hero suo renunciaret, facile illi esse viribus regiis subnixo imparibus pro tempore intempestiua superbia insultare: ceterum fortunam saepe mutare, et nuper cum Mediolani Santonum esset, ipse vero cum exercitu incederet, tunc adpugnam exire debuisse. quod ad duellum attinet, scitum esse, parium esse eiusmodi certamina: quam vero dispari inter se condicione sint, minime ipsum ignorare. cum hoc responso remissus tubicen. quo accepto Meduanium intempestiuae denunciationis poenituit, quam non ita male interpretaturum Condaeum sibi persuaserat. inde ipse relicto Marani Ioanne Castrobriando Sanioanio Rupibaritonij fratre cum praesidio Noallio discedit IIII Eid. Maias, et per inferiores Pictones ad reficiendum se milite distributo, maiores copias, antequam quidquam aggrederetur, opperiri statuit. interea classis LX nauium Burdigalae instructa duce Vido Sangelasio Lansaco vela fecerat ad Retensem insulam, et Vliarum cursum directura, quibus occupatis ostium Rupellae veluti obstruebatur. cui contraria a Condaeo vix tandem opposita est duce

Georgio Claromontio Ambosiano, quae cum ad Baiae promontorium Regiam obuiam habuisset, tantum e longinquo tormentorum displosione certatum fuit, ignaro Lansaco, quam imparati hostes essent. quod si resciuisset, classem omnem eo die proculdubio deleuisset. sed nocte naues melius omni apparatu bellico instructae mane in conspectum regiorum venerunt, qui se medios interposuerunt, vt in Retensem insulam descenderent; vbi Vidus postquam insulanos, vt se dederent, frustra monuit, tandem ad Michaelis in eremo fanum deflexit, ibique comeatu accepto et missis in terram, quide copiis, quarum spes facta erat, ad insulas occupandas necessariis certius cognoscerent, cum mininae illae, vt sperauerat, comparerent, Meduanio longius Chizaeum et Mellam vsque in interiora Pictonum progresso, aliquandiu tamen in ancoris stetit, dum interim hostes collectis ex tumultu et pauore animis cum prouiderent, mora vireis Lansaci augeri, triremibus propediem venturis et aliis ex Armorica nauibus, suas contra tempore minui, consilio Rupellae coram Condaeo habito cum Regia classe totis viribus decernere statuunt. dumque in eo sunt, commodum accidit, vt Lansacus, qui de receptu cogitaret, ipse in hostilem classem ineurrerit, ex occasione nauis Theutonicae insequendae, quae inter regias naueis perrumpens Rupellam versus iter dirigebat. itaque cum paene ea ratione ad certamen deuenissent, Lansacus elapsa naue ad Retensem insulam obiectam deflexit, et iuxta Semblaceanam munitionem ante quadriennium a Polinio Garda tempore obildionis exstructam aliquot scloppetorum et tormentorum velitationibus cum insulanis pugnauit; confestimque expedito cursu Burdigalam versus vela facit, frustra insequente hostili classe, quae OIO C bellatores circiter portabat; quaeque cum nauibus grandioribus et salis in tempore non exonerati pondere grauibus constaret, non perinde expedite incedere et abeunteis adsequi potuit. igitur ad fauces vsque Alinorum progreditur; id loco nomen in oltio aestuarij Garumnae, quod breuia et. crebra vada sabulosa non solum infestum nauigantibus efficiunt, sed horridum adeo fragorem vndis ad arenas allidentibus cient, vt Arcadiae pecuaria rudere credantur, et ex insuaui sono nomen loco inditum sic, sicuti ex eadem caussa Scyllae et Charybdis fabulae in freto Mamertino locum antiquitas dedit. ostium autem Garumnae pulcerrimum toto mari Oceano et spatiosissimum scopulis imposita turris Cordoana, Alexandrinae turris in Pharo exstructae nistar, iter nauigantibus inde ex Hispania secundum Medullorum litus, inde ex Armorica et Pictonibus per Santonicum litus aduersum et fauces illas Asinorum interdiu noctuque accensis ignibus monstrans. his in faucibus aduerso vento aliquandiu Lansacus haesit, hostui interim classe, quae huc vsque processerat, retro vela faciente; quae tamen haut secus, ac si conserto certamine debellatum esset, triumphanti similis Rupellam reuersa est. qui suecessus vt non parum Lansaci existimationem imminuit, ita Protestantibus contra aninios ad maiora audenda fecit. Lansacus exposito Talemontij, Mechae, quae Tremollianae ditionis oppida sunt, et Blauiae milite, vt se a nausea reficeret, animum ad nouam expeditionem adiecit, vt recentis minus iucundam memoriam induceret. nec cessabat Condaeus, qui nauem Cantabricam CCCC amphorarum omni re instrui curauit. interceptus sub id tempus Henrisus Sabaudus Franciscae Roanae Renati vicecomitis Roani sororis filius, qui se principem Geneuensem indigetabat, atque adeo Iacobi Nemorosij ducis filium, qua de re supra suo loco diximus, iuuenis socors et tanto nomine indignus. is cum crassiorem Rupellae aerem caussatus valitudinis caussa in loco intuto extra vrbem moraretur, ab emissariis Meduanij captus, et Tonaeum ad Carantonum primo, dein Engolismam deductus, nullo pretio pro tempore redimi potuit, creditumque est a multis, eum ad exitium seruari, quod matrimonium inter Nemorosium postea et Annam Atestinam Guisianorum parentem contractum impugnaret, et statum liberorum ex eo susceptorum in dubium reuocaret. quam inuidiam veritus Meduanius eo maiorem vitae eius

curam habuit, appositis fidis custodibus, qui captiuum ab omni iniuria tuerentur, magnaque ea re fidei etiam in caussa ad matris decus pertinente religiose seruatae laudem meruit. interea Condaeus Broagium venit, vbi res admodum perturbatas offendit, oppidanis plerisque iniuriam Mirambello factam indigne ferentibus, et alioqui Mongomerianorum imperia ac petulantiam parum aequo animo accipientibus. huic attributus erat Manducagius legatus vir prisci moris et disciplinae, ob idque oppidanis magis acceptus; quem Condaeus vt oppidanos aliquo modo placaret, amoto Mongomerio loco praefecit, et res ad sustinendam obsidionem pro tempore ordinauit. idem et diligenter a Campeto Saugeono factum, qui Roianum tenebat, Tremollianae ditionis oppidum, in aestuario Garumnae ad res gerendas magni momenti, et quod Meduanius a Burdigalensibus exoratus, quibus illud maxime incommodabat, obsessurus credebatur. cumque ad regiorum disturbanda consilia classe valida opus esset, rursum in eam cogitationem reuolutis ducum animis Condaeus Rupellam reuersus cum oppidanis agit, misso Arnoldo rei maritimae perito ductore, qui Garumnae aestuarium ingressus de hostium classe cognosceret; tandemque annitente P. Bobinello tenuit, vt classis instrueretur. et quia propriae vires in eam rem haut satis essent, missus Franciscus Persona cum aliis vrbis delegatis in Batauiam ad Arausionensem, et Belgij ordines communeis amicos, qui maiora nauigia, quibus illi abundant, cum rebus ad bellum necessariis commodari poterent, sera tam vicino hoste auxilia. interea Meduanius, cum quo erant ex proceribus Nicolaus Lotaringus, Carolus Lotaringus Ellebouius, Ioannes Aumontius, Ioannes Scarsius Valliguidonius, Philippus Strozzius, Ioachimus Dinteuilla, Io. Leomontius Pigallarius, Franciscus Castaneus Rupipozaeus, Vidus Dallonius Ludensis comes, Philippus Voluirius Rufecus, Mortanius, Barbezerius Chemeraldus, alij, X Kal. Vtil. ad Broagium castra posuerat, distributis ad Hersam vicum subiectum copiis, a quo per aggerem hinc inde paludibus salinariis cinctum angusto calle ad oppidum itur, interiecto ad latus luco, cui parcitum ab obsessis in Mirambelli gratiam; quod ipsis postea multum incommodauit. in imo aggere molatrina subuentanea erat ab obsessis tumultuario opere munita, quam protinus deserere coacti sunt, subeuntibus regiis luco occupato tectis, moxque arctiore ab ea parte cinctus locus est. a fluuio in Santonibus, cui a turre cognomine intra terram III circiter leucas retracta nomen, Broagium dictum est, municipium paucis abhinc annis conditum solo paludoso et accedente mari fere immerso; quod Septentrionalium populorum istuc ad salis, cuius illis locis optimi copia est, subuectionem comeantium appulsu creuit, saburra, quam in naueis vacuas imponebant, eo loco exonerata, ita vt tumulus tractu temporis in mari excitatus sit, forma quadrata, XXC, circiter passuum amplitudine, qui vallo et palis initio a Iacobo Pontiano, a quo et Iacopolis nomen, cinctus est, asseribus abietinis et malis nauium introrsum ductis et cespitibus ac lignorum fascibus firmatis. dein post Monconturianam pugnam Hardoinus Villerius Riuerius Pitallerius locum Protestantibus ereptum propter situs commoditatem firmiore vallo et propugnaculis muniuit. sed Rupifulcaudio comite superueniente, cum inde Dorienna et Hannibal Coconacius cum VIII Gallorum et Italorum signis deiecti essent, Mirambellus rursus loco muniendo animum adiecit; et insulanis vicinis illuc commoditate et domini ipsius popularitate et humanitate inuitatis loca ad habitandum volentibus distribuit. et ita vrbs in eam, quam videmus, magnitudinem excreuit. occidentem versus haut hinc longe obiacet Vliarus insula omnium rerum feracissima, quae VII fere leucas in circuitu patet, et ipsa Pontianorum ditionis, ex qua comeatus cottidie Broagium comportabatur. verum negligentia summa res administrabantur, insulanis haut satis aequis, nec dum iniuriam Mirambello factam oblitis, vt penuria eius, qui tamen largius comportari per mensem integrum ante obsidionem poterat, deditio ad extremum

secuta sit. sexto post aduentum Meduanij die, cum res interea crebris velitationibus gesta esset, impetu facto Regij molatrinam subuentaneam, quae a Sernaeo tenebatur, machinarum aliquot ictibus pulsatam noctu inuadunt, et vallo circa eam occupato obsessos ad crepidinem vsque fossae compellunt, quorum plerique mediis iam nostris inter molatrinam et oppidum aut interfecti aut in paludes salinarias praecipitati sunt. promotum dein vallum ad maius vsque propugnaculum, quod tumulo ante excitato obsessi muniuerunt, et ad extremam vsque obsidionem fere tenuerunt. inde excursionibus et eruptionibus vtrinque certatum, et ad Iusti et Aniani fana multi ex nostris intercepti et male multati. tandem Condaeus, vt obsessis animos praesentia sua faceret, classem conscendit, et se obsessis pariter ac regiis in armis osten dit, facta spe Manducagio per Claromontium, vt breui classem regiam, a qua magis sibi obsessi metuebant, in Garumnae aestuario aggrederetur ac disturbaret. hoc consilio cum XVII maioribus et totidem minoribus nauibus vela facit VI Kal. Vtil. inter Vliarum et Retensem insulas facto itinere. sed post longam serenitatem tempestate sub noctem coorta, plerique ex nobilitate nauseabundi Condaeo auctores fuerunt, ne vlterius pergeret, neque rem proelij aleae committeret. ita irrita expeditio naualis fuit; Fontaxabia sub id aduecta naue Cantabrica IO C amphorarum, quam Lansacus expectabat. crebris interim velitationibus ad oppidum pugnabatur, et ex vicinis praesidiis crebrae in regios excursiones fiebant. Campetus, qui Roianum tenebat, cem Saugeoni ad Sudram quosdam laxius et securius agere comperisset, cum rapta manu illuc aduolat, et L ex iis interfectis multos etiam cepit; et inter eos Philibertum Guichium, et Iacobum Leuium Chelusium, qui postea in flagranti Regis gratia floruerunt. sed in reditu male multatus alterum fratrem amisit, alterum grauiter vulneratum Rupellam, vt diligentius curaretur, mittere coactus est. diuersa parte Ioannis fano egressi praesidiarij Iacobum Haruillam Palatiolum magni animi iuuenem, qui ad exercitum cum leuis armaturae ala veniebat, et ad Eparchij fanum haut longe ab Engolisma hospitium habebat; noctu VIII horarum ittinere confecto nec opinato aggressi vniuersos fere equis et armis exuunt, ipsumque cum nonnullis ex nobilitate interficiunt. iamque vallum ad fossam vsque productum fuerat diligentia Pigallarij, itaut tumulo excitato V. Non. Iul. III tormenta in murum oppositum directa sint, potius vt Lansacus maturandi aduentûs admoneretur, quam alio operae pretio. quo cognito Claromontius, qui in ancoris ante Broagium sedebat, Rupellam ad Condaeum redit, et nouas copias poscit. sed Rupellanis nobilitati propter vltimam expeditionem irritam succensentibus cuncta confuse et retractanter fiebant; lustratis tamen copiis, quae in vrbe erant, cum OIO scloppetarij numerati essent, cui numero comeatus in vrbe impar erat, obsessi, qui diuturnae obsidionis periculum ob annonae angustiam verebantur, optimum factu iudicarunt, si dilecti quique ex classe in oppidum introducerentur, et duplicato praesidio impetus in regios totis viribus quamprimum fieret. verum et hoc segniter factum. tandem Lansacus cum classe venit, et Vinter liarum et Retensem insulam ad Baiae promontorium pernoctauit haut longe ab hostili classe; vnde sub auroram displosis aliquot tormentis Rupella praeteruecta in Broagij canalem deflexit; quo mox eum Claromontius subsecutus est pugnandi certus; sed vna et altera naue nauclerorum imperitia ad breuia allisis, conatus frustra fuit. itaque astu res tentata, et compositi artificiosi ignes, quatuor mediocribus nauigiis ad id paratis, quae funibus spatio idoneo colligata aestu impellente et remulco tracta in proras nauium regiarum incumberent, et incendium in eas immitterent. id noctu haut omnino infeliciter tentatum, magno regiorurn pauore, itaut primaria secundum praetoriam nauis interiora petere coacta sit, et cum tormentorum ictibus ex oppido peteretur, signo deditionis facto praesidiariis deceptis periculum euasit. quod obsessis multum postea incommodauit, per nauem illam comeatu, qui ex superiore canali in oppidum

comportabatur, intercluso. secundum haec et rursus artificiosis ignibus tentata classis Regia, sed irrito successu, laxius porrectis nauibus, vt et a vento et huiusmodi periculis tutae essent. sub id igne accenso Vliarenses significant, V triremeis Fabiano Monlucio duce inter Vliarum et Aluertensem insulam conspectas; contra quas mox VI naues a Claromontio missae, quae iam canalem egressas et in altum vi remorum prouectas assequi minime potuerunt. tandem illae Carantoni aestuarium ingressae sunt, Claromontio semper, sed frustra insequente; quem protinus remittente vento et aestu intumescente vi remorum praeteruectae in conspectu ipsius se classi Regiae couiunxerunt. quo facto cum certamen impar inter vtramque classem futurum appareret, tamen Claromontius, quise calumniis peti sciret, et culpam alienam in se reiici, consilium audax, sed sibi necessarium pugnandi sumit, et cum Regia classe congressus a triremibus tormentorum ictibus vndique quassata praetoria malis et antennis deiectis, et plus C ex suis seu occisis seu sauciatis miserabile vel ipsi victori spectaculum praebuit, cum ceterae, quae numero classem Regiam superabant, desides sederent, et laboranti ducisuo praesto esse non possent; allisaque ad extremum ad syrteis, quae crebrae illis locis sunt, praetoria et propraetoria, diremto nocte certamine ad Aluertensem insulam primum, dein ad Baiae promontorium se recepit. quo cognito Condaeus continuo ad eosaduolat, vt casu hesterno consternatos erigeret, et plerosque a classe dilabenteis retineret: Traliamque ductorem, qui iam saepius natatu in oppidum comeauerat, ad Manducagium et obsessos mittit, bonoque eos esse animo iubet; non classem auxiliarem tanquam victam recessisse; venti illud et formae nauigiorum certamen fuisse, quo quassatas naueis paucorum dierumspatio refici oporteat: mox comparituram classem, quae feliciore vento vsa triremeis disiectura sit. ad haec sociorum nomine Manducagius suis non defuturos animos respondit, modo promissa subsidia in tempore non desinit, et classis, in qua praecipuum robur et praesidium obsessi ponant, rursus eadem alacritate in canalem redeat. murmura interim in vrbe audiri: plebs duces incusare, quod segniter rem gererent, quod cum regiis consilia communicarent; belli onus et incommoditates plebis ceruicibus velutti impositas; eius decus et commoda ad nobilitatem redire; iam satis se ludibrio habitam; nunc tandem faciendum, quod iampridem factum oporteat: suis, non aliis auspiciis bellum gerendum: aliter suspiciones, quae occasiones rei bene gerendae eripiant, purgari non posse; quae si suboriantur, aequabili iure inter ciueis constituto iis opportuna remedia in tempore adhiberi posse; quod minime sperandum sit, quandiu res a potentioribus administrabitur, quos non tanquam auxiliareis accersiuisse, sed veluti saeuissimos libertati patriae dominos imposuisse sibi videantur. contra iniquitatem plebis incusabant proceres, quae res ex euentu metiatur, nec videat, optima consilia plerunque a fortuna euerti: ad haec eos rerum ignaros, ideoque suspicionibus obnoxios fere rixis dissidiis et aemulatione perpetuo digladiari, et dum altercantur, nullos apparatus fieri: nihil in futurum prouideri; cuncta confuse et per tumultum agi, imperioque, quod penes vnum esse debeat, misere per factiones, quae inter ipsos regnant, dilacerato nihil recte administrari. suam vero miseram condicionem, qui insanae plebis arbitrio rebus imparatis non ad pugnam, sed ad lanienam et coniunctum cum dedecore exitium certissimum tanquam in arenam producantur. dum contrariis querellis hinc inde certatur, Lansacus successum vrget, et Vliarum dedentibus se insulanis in fidem accipit, eamque praesidiis opportune dispositis firmat, vt ab ea parte transitum a Rupella infestum redderet, et comeatum, quo ex ea insula copioso subleuabantur, auerteret. in eam rem et fanum Moisis, quod leucam a Broagio abest, praesidio firmatum, imposito Escillio, qui Protestantium partes aliquando secutus fuerat. quo mox, antequam locus commode defendi posset, duxere Rupellani periculum veriti, et praesidiarios cum duce obtruncarunt. nihilominus cum validiore manu eodem missus a Meduanio Cemeraldus, qui nec meliorem sortem expertus est. nam cum Condaeus statim

auxilio misisset CC scloppetarios exiguo comeatu praeter puluerem onustos, ducibus Rasio, Cardonio, et Villanouano, non monitis obsessis, ne fama rei ad regios emanaret, vix illi tandem agniti et in naueis ab obsessis accepti sunt, et incumbentibus regiis ad LX et amplius armis exuti, capti, aut interfecti. sed in eo conflictu Cemeraldus, qui primus impressionem fecerat, desideratus est. Rex vero vbi de successu cognouit Bloesis discedens Pictauium venit, quod et sollemni pompa mense Iulio ingressus est, vt proximitate sua rebus iam ex voto procedentibus fauorem conciliaret, a bello tamen alienus, et pacis constituendae certus, quam se aequiorem in illo rerum prospero cursu habiturum sperabat. inde Heluetios ad Meduanium mittit, quibus subnixus ille verberationem inchoat ad Lupi-passum, id propugnaculo nomen ad meridiem et mare obiecto, inde dicto, quod per eam partem olim impune lupi municipium ingrediebantur. locum vallo ante promoto et munitione excitata firmauerant obsessi, ad quam Meduanius IO circiter tormentorum ictibus displosis impetum fieri iubet. locus captus ac mox receptus auxilio superueniente Manducagio, qui in femore graue ac postremo letale vulnus accepit. id actum IX Kal. VItil. interea classis quassata ad Baiae promontorium sedebat; et cum metueret Condaeus, ne Flonda et Princeps, ea erant praecipuarum nauium secundum praetoriam et propraetoriam nomina, milite destitutae et magno machinarum numero onustae in manus regiorum venirent, eas tristissimo de obsidionis euentu augurio exarmari mandat, quippe ita spe reficiendae classis, quod sibi persuaserant obsessi, omnino praecisa. cumque moxsuperuenisset Lansacus rei haud ignarus diffugientibus nauarchis et exiguo, qui supererat, milite, nauibus item Anglis in tutum se subducentibus, Princeps illa nauis a triremibus circumuenta, tandem carina aquam hauriente, cum sensim mergeretur, omni spe capiendae eius adempta, ignibus artificiosis a Lansaco iniectis absumpta est, IIII etiam machinis amissis, quae ab igne prius corruptae, postea recedente mari receptae sunt. inde ad Floridam versus impetus ad Retae litus haerentem, quam XXX armati circiter tuebantur, qui Noneto Normano vnius e triremibus praefecto vitam saluam pactise dedidere. quo facto Lansacus ad obsidionem voti compos abolita prioris expeditionis memoria reuersus est; vbi promoto ad fossae crepidinem vallo tumulus ex doliis lignorum fascibus et tabulis excitatur, V tormentis super iniectis, ex quo in portum vrbis infesta verberatione fulminabatur; quem ignibus artificiosis iniectis cum incendere conarentur obsessi a Meduanio prohibiti fuere. iamque in dies annona deficiente linquebatur animi miles, et murmura haut occulta inter duces ac nobiles exaudiebantur; cum Valasergus Sereus, qui nuper cum Maninuilla Rupella venerat, ad Manducagium ex vulnere adhuc infirmum, Condaeique verbis socios bene sperare iubentem, conuersus, Quid tandem nobis fiet, inquit, cum omnia sedendo consumpserimus, et vireis vigiliis ac vulneribus, animos nimia patientia amiserimus? an sponsorem te Manducagi praebes, fore, vt auxilia promissa represententur, et annona obsessis summittatur? nescis has artes esse illorum, qui obsessos ad durandum confirmant? quid ergo moramur? an vt fame et siti (nam et heic penuria aquae est) enectinos hostis irae ac libidini permittamus? quin potius, dum vires et animi superant, dignum nomine Gallico et caussa, quam tuemur, consilium capimus, et certum exitium, quod ante oculos obuersatur, praesentia animorum discutimus. Rupellanis in iisdem angustiis id olim feliciter cessit, cum eruptione facta hostem moenibus imminentem summa virtute repulsum in plureis menseis producta obsidione retulerunt. idem nobis animus, audeo dicere, nec tot nobilium et fortissimorum militum vllus abnuit, eadem virtus, nec dispar, vt spero, euentus sequetur. tantum in hostem mittamur. dicentem confusae idem sentientium voces summo applausu excepere. nec Manducagius, qui consilium minime probabat, cum impedire non posset, multum reluctatus est. tum delecti ex nobilitate et insulanis, qui cum interulis lineis Sereum sequerentur. nam hoc ille sibi negotium sumpsit, cum Manducagius vrgeret, vt Philippus Lafinius Nocleus expeditioni

praeficeretur. Sereus per munitionem, quam dixi, cum cataphractis et aliquot scloppetariis egressus legiones regias primo impetu disturbat, et vallo superato, cum scloppetarios sequi putaret, in Heluetios ardentius calore pugnae inuectus, mox circumuentus, et a suis desertus cum plerisque caesus est; cum eo Fridericus Hangestus Argenlius, Combius, Bellilocus ex primaria nobilitate; Gorcius, Pillius, Ioannes Simo Marennenses, homines strenui desiderati; plures vulnerati, multi capti. ita vnde salutis aura affulserat, omnium rerum desperatio secuta est; resque Manducagio aegro ad Nocleum recidit, qui a Condaeo confirmatus, et ipse alios, quantum poterat, in officio continebat. tum obstructo a Lansaco canali palis in terram transuersis de stitutis et longa funium ac catenarum serie inter se colligatis, semel atque iterum de comeatu introducendo conatus frustra fuit. igitur ex occasione Manducagij ob aegritudinem, quae eum ad tabem sensim perducebat, alio transferendi, quod obsessi frustra a Meduanio petierant, a Philippo Strozzio, qui primas secundum Meduanium in exercitu tenebat, Laurentius Magius Maninuilla euocatur, cuius mater ipsius Strozzij nutrix fuerat. sic enim iudicabat vir optimus et a fundendo Gallorum sanguine maxime ab horrens, obsessos, quamuis ad summas angustias redactos nolle primos colloquij mentionem iniicere, ne extrema necessitate adacti id petere viderentur, eoque iniquiorib. condicionib. cum Meduanio transigere cogerentur. igitur Maninuilla assumpto secum Ioachimo Tortarota Vallio, nam aliter ad vitandam inuidiam ire noluit, ex ducum consensu ad colloquium sine vllis mandatis loco condicto venit, quo iam Strozzius cum Pigallano venerat. ibi Strozzius dolere se obsessorum vicem testatus, qui fossa iam occupata et propugnaculo paene suffosso in eo essent, vt extremae oppugnationis ipsis proculdubio exitiosae periculum subirent, nec tamen de deditione agerent. ea de caussa ipsum accersiuisse dixit, vt suo nomine socios moneret, se respicerent, et in tempore sibi exemplo Issoriensium mature consulerent, opera sua delata; qua et esfecturum se recipiebat, vt aequas condiciones a Meduanio ferrent. re a Maninuilla et Vallio ad suos relata, placuit, vt non negligeretur colloquij a regiis inchoati persecutio, eoque magis, quod Strozzius Regis literas ad Meduanium scriptas ostenderat, quibus de Issoriacisanguinolenta expugnatione eum certiorem faciebat, addebatque, Andinum cum exercitu in itinere esse, vt in Santones descenderet, eademque seueritate cum imperata facere detrectantibus vteretur. igitur perscriptae ab obsessis condiciones, quae cautione accepta ab Arturo Parthenaeo Queraeo, Ludouico Malamosco Musserio, Ant. Bellocorpio Guillonuilla, Io. Maiolio, Maninuilla, et Vallio ad id delegatis ad Strozium, cum quo erant Pigallarius, Lansacus, et Bellouasius Nangius praetoriae legionis praefectus, perlatae sunt XVII Kal. VIIbr.; ad quas postridie responsum est a Meduanio, ac tandem conuentum. sed tempore petito ab obsessis, quo Condaeus de re certior fieret, et condiciones ratas haberet, missi Queraeus, Maninuilla, et Maiolus, et cum iis a Meduanio nominatus Philippus Thomassinus. interim dati vtrinque obsides; a Meduanio Ioan. Durfortius Bironi tormentorum praefecti legatus, et Ioannes Viuonus Bugoinus: ab ossessis Cormontius, et Guillonuilla. Condaeus acceptis condicionibus et laudata palam obsessorum virtute delegatos seuocat, et auxilia parata ostendit, si triduum adhuc obsidionem sustineant: id autem honeste condicionibus per altercationes exagitatis citra suspicionem fieri posse. ita remissi delegati, qui ab obsessis fide iam data et capitibus subsignatis impetrare nusquam potuerunt vt deditio differretur, cum nec spem auxiliorum certam esse, nec nisi cum certa pernicie eius rei periculum fieri posse appareret. itaque die Dominica sequenti deditio facta est in has leges, vt duces, nobiles, et milites vita salua et cum impedimentis dimitterentur, signis complicatis, tympanis non pulsantibus, funibus accensis; et qui terra iter facturi essent, a Strozzio et Pigallario; qui mari, a Lansaco in tutum deducerentur. opidanis et insulanis nullum praeteritorum ratione periculum crearetur, sed cum bonis salua maneret conscientiarum libertas; tormentum et colubrina,

quae Broagij erant, Rupellam deducerentur; ceterae machinae in oppido relinquerentur. quae omnes et singulae condiciones religiose a Meduanio, Strozio satagente, seruatae et summa fide impletae sunt, multum indignantibus Rupellanis, quod promissa a Condaeo auxilia obsessi expectare noluissent. Condaeus vero, quires Protestantium paene collapsas doleret, vt aliquo operae pretio iis famam conciliaret, cum nobilitate et iuuentute delecta iam ante sub noctem Rupella discesserat, ad CCC equites penes se habens, ac postridie fanum Ioannis venit, vbi accepto aliquo bellatorum numero non intermisso itinere Barbezium tendit, quod hinc XVIII leucas abest, transmissoque ad Bassacum Carantono Pontium, quod a Rupifulcaudio comite cum C equitum et IO peditum praesidio tenebatur, haut citra periculum insequentib. semper regiis se contulit, ibi Nauarrum, Henricum Turrium Turenae vicecomitem et Fr. Lanouium, vt aiebat, opperiturus. Interea Damuilla Septimaniae praeses, qui foederis et vnionis inter Catholicos et Protestanteis auctor fuerat, ab vxore, quae nuper Bloesis a Rege ingentibus promissis onerata discesserat, persuasus, et insolentiae quorundam, qui illis in regionibus inter Protestanteis eminebant, pertaesus, a foedere discessit, et ad Monpelium, vnde iniuriose exclusus fuerat, vltione ardens castra posuit. in eam rem ei a Rege exercitus attributus, parte eius Rogerio Sanlario Bellogardio E. T. et arcta cum Damuilla amicitia coniuncto commissa; qui eodem tempore, quo ille Monpellium obsidebat, Nemausum oppugnaturus esset. quae duo erant praecipua Protestantium in Septimania propugnacula. id astu a Rege ex parentis consilio factum, vt non adiutorem Damuillae, sed exploratorem daret, diuisoque exercitu auctoritatem eius in prouincia infringeret; placato vtcunque ea re interim Bellogardio, qui se tribunum equitum creatum, deinde adempta omni administratione ludibrio expositum assiduis apud Regem literis querebatur. spes et iniecta Regi, vt dissidiis inter illos, quorum concordia merito ipsi suspecta erat, ex aemulatione sensim subortis illi inter se tandem committerentur. partitis inter duces copiis, cum de illorum conatibus ad Nauarrum allatum esset, mox eo Turenae vicecomes et Lanouius suppetias laborantibus laturi iussu ipsius Nauarri profecti sunt; confirmatisque obsessis et rebus in prouincia ordinatis sub id tempus ad Nauarrum redierunt. diuersa parte Laniacus Broagio a Meduanio cum praesidio impositus, cum imperium in vicinas insulas sibi arrogaret, in Retam insulam, quam Ioannes Drocensis Morinuilla huc vsque tenuerat, ducit; ad quam LX circiter naues Anglicanas obuias nactus, eas hostiliter inuasit, et ad salis subuectionem contra priuilegia ac libertates coegit. qua re non mediocriter iritata Elisabetha, Gallicanas naueis per Angliae litora sisti iussit; vixque interuentu oratorum reconciliatis vtrinque animis commercij securitas restituta est. quae dum aguntur, pacis, ad quam vtraque pars et Rupellani maxime belli secus a ducibus suis, vt aiebant, administrati pertaesi anhelabant, negotium Monpenserio auctore, et Villaregio omnem operam adhibente procedebat; de qua tandem Bergeraco Pictauium ad Regem vltro citroque comeante Birono conuenit. tandemque edictum Pictauij conditur mense VIIbri., LXIII capitibus absolutum, quo mutatis aut interpretatione temperatis durioribus superiorum edictorum condicionib. aequabile ius inter omneis constitutum est. id postea VIII Eid. VIIIbr. in Senatu recitatum ac publicatum est rogante, audito, postulante, et consentiente cognitore regio. et cum quaedam essent, quae non publicari vtriusque partis ob varias caussas intererat, ex iis articuli aliquot confecti, qui secreti appellati sunt, quibus nomine Regis Bergeraci subscripsere XV Kal. VIIIbr. Monpenserius, Bironus, Scarsius, Sansulpitius, B. Salignacus Mota-fenelonius; Nauarri et Condaei nomine, Franciscus Lanouius, Ludouicus Faber Gratinius Nauarri Cancellarius, Ludouicus Sangelasius, Caluinius, Arnoldus Faber Casanoua, et alij prouinciarum delegati. articuli minime in Senatu recitati, sed tantum in acta relati sunt, quod eorum vsus fere ad alias regni prouincias Senatui minime subiectas pertineret. inter alia, de locis in Venascinensi comitatu Pontificiae

ditionis a Protestantibus occupatis et Pontifici quamprimum restituendis cauetur: principatu item Arausionensi Nassouiis conseruando. praecipuum in illis, et quod ad vniuersum regnum spectat, caput fuit, de sacerdotum et monachorum coniugiis; quo sancitur, de huiusmodi matrimoniis iam contractis ne quaestio cuiquam moueatur, aut negotium facessatur, cognitoribus regiis et aliis de ea re silere iussis. tum constituitur, vt liberi ex iis procreati in mobilia et aduentitia tam ante quam post matrimonium quaesita, et in immobilia a patre et matre parta succedant: itaut monachi monachaeque professae ad nullam successionem seu directam seu collateralem admitti possint edicitur item ne Protestantibus, qui iam ante in tertio aut quarto gradu matrimonium contraxerint, eius rei caussa molestia fiat, aut matrimonia huiusmodi in dubium reuocentur successioue adimatur, aut controuertatur liberis inde natis aut nascituris. quod si de matrimoniis Protestantium, quasi ea inualida et illicita sint, lis moueatur, vt de iis regius iudex, si reus Protestantium doctrinae addictus sit, cognoscat; si contra, res ad iudicem ecclesiasticum remittatur. quantum ad coniugia iam contracta inter Protestanteis in secundo aut de secundo ad tertium gradum attinet, de iis cum Rex rogabitur, auctoritatem suam interponat: ita vt nec ipsis ipsorumue liberis molestia ob id in posterum facessatur. quod idem, in subsequentibus edictis semper repetitum fuit. edicto condito Rex Regina et Andinus iusiurandum de eo seruando III Non. VIIIbr. interposuerunt, instrumentumque ea de re Pictauij factum Rex Bergeracum ad Nauarrum misit, tantoque omnium pariter applausu res transacta est, vt Rex proprium illud ac peculiare suum edictum vulgo appellaret. Condaeus vero, qui tum Rupellae erat, et opidani tanta illud laetitia exceperunt, vt cum sub vesperam literas Nauarri accepissent, edictum sine mora ad faces per vrbem publicari curauerint. Dum Rex Pictauij esset, res numaria, tribus ab hinc annis valde perturbata, edicto maxime memorabili constituta est. vetere regni instituto receptum erat, vt libris Francicis cuncta in contractibus aestimarentur; cum autem librae hae imaginariae essent, nullumque certum pretium earum esset, contra verae opes auri et argenti certo pondere ac numero constare debeant, eo fiebat, vt aucto eius rei, quae ceterarum pretium esse consueuit, pretio res omnium fere ad nihilum redactae essent. plebs vero, quae in publico commercio numos maiore pretio accipere, in pensitandis regni tributis minore exsoluere cogebatur, vltra modum vexaretur. nam iam aureus V libris et alicubi VI, et quod grauius erat, externa moneta, veluti ducatus Castellensis duplex XVIII libris iactabatur, ita vt nemo sciret, quid in bonis haberet. quod M. Marij Gratidiani temporibus accidisse prodidit Cicero. exemplum e Belgio deriuatum fuerat, vbi ex Arausionensis consilio, quod publica auctoritate fiebat, vt aureus VI solidis plus iusto valore exponeretur, apud nos priuatis institorum monopoliis palam vsurpabatur. cui malo, vt obuiam iretur, conuentu Lutetiae peritorum habito, tandem decretum est, vt certa aureae contra argenteam. monetam proportio esset, et abolito librarum Francicarum hactenus recepto vsu, deinceps in contractibus ac venditionibus res omnes aureis aestimarentur. edictum ea de re factum VIIbri mense, et in Senatu post magnas contentiones, suadentibus illud Vido Fabro Pibracio praeside, et Petro Gondio episcopo Parisiensi, Eid. IXbr. promulgatum fuit. quod vt necessarium et fructuosum a prudentioribus iudicabatur, ita eius executio in tanta licentia plerisque difficilis videbatur. vicit tamen exspectationem et spem multorum exitus. nam nullum edictum minore cum fremitu receptum, nullum maiore religione seruatum fuit, dum quisque communi calamitati remedium quaerit, et oblatum libentissime complexus quod priuatis commodis ex eo decedebat, publicae vtilitati condonari aequissimo animo patitur. itaque cum aureus ex immenso illo pretio ad LXVI solidos, sicuti in Belgio iactabatur, primum reductus esset, idque vt ad anni vsque finem locum haberet, postea autem ineunte anno proximo, vt LX solidis tantum aestimaretur, placuisset, nemo contra dixit, nemo

non edicto tam salutari paruit. tantum exeunte anno festinatis solutionibus coacti creditores suum recipere, qui recusarunt, litibus temerariis et sumptibus inutilibus se vexarunt. Et ita quidem res hoc anno apud nos erant, qui reliquus fere edicti executioni insumptus est, Rege iam post pacificationem securo, et ad otium ac voluptates toto animo prolabente. Pictauio postea Rex Bloesas rediit, et sub finem anni Lutetiam perpetuum fere toto regrio suo domicilium venit. Sub id tempus Franciscus Folius Vigeanus Pictonum regulus magna prudentiae et aequitatis laude inter suos clarus iam affecta aetate Rupellae decessit, quem mox Manducagius secutus est ex vulnere Broagij accepto, quod perfecte curarinunquam potuit. iam ante Nicolaus Lotaringus Valdemontius X Kal. Febr. fatis concesserat, qui ex Ioanna Ecmondana priore vxore Aloisiam regis vxorem susceperat; dein Ioannam Sabaudam duxit, ex qua natus Philippus Emanuel Mercurij dux; et vltimam Margaritam Claudij Aumalij gentilis F. abstulit et hic annus B. Monlucium E. T. Stiliani in Aginnensi agro fere cum seculo coaetaneum, virum fortitudine, industria et felicitate cum maximis aeui sui ducibus comparandum, de quo cum tam multa dicta sint, et ipse res suas propriis commentariis explicauerit, qui magno famil ae decorepost mortem eius publicati omnibus, qui virtutis via ad militarem gloriam grassantur, magno vsui esse possunt; de eo plura scribere superuacuum existimaui. huic a Rege suffectus est Armannus Guntaldus Bironus tanto munere dignissimus, et quem Monlucius ipse, si moriens rogatus fuisset, ex omnibus proculdubio sibi successorem delegisset, qui dignitatem iam virtuti suae debitam pulcerrimis postea rebus pace et bello gestis multum illustrauit, in eaque de regno ac Gallico nomine optime meritus veluti exspirauit. rei tormentaria praefectura, quam Bironus et virtutis opinione meruerat et summa laude administrauerat, in Philibertum Guichium et natalib. clarum et gratia apud Regem florentem translata est. obiit et hoc anno paucis, postquam Rex Bloesis discessit, diebus Ioannes Moruillerius Bloesis honesto loco natus, quondam Aureliani episcopus, qui multis legationibus magna cum laude obitis, maximis in Gallia honoribus se semper parem praebuerat, post Hospitalium, cuius virtutem seculi iniquitas ferre non poterat, domum relegatum, sigillorum procuratione ornatus, homo probus et prudens, sed innata timiditate nunquam generosi consilij auctor, ideoque mediis sententiis potius praesens otium, quam firmam in posterum pacem sectatus, fundata veluti altera ab Hospitalio in aula secta, cuius adstipulatores eo plures habuit, quod hi vnionis inter Catholicos sarciendae studio cuncta factiosorum religionis caussam falso, vel ipsorum iudicio, obtendentium consilia et conata dissimulanda existimarent; cum alteri Guisianorum ad altiora tendentium odio, pacem quauis ratione colendam suaderent, eaque re Protestantium caussae fauere crederentur. morienti astitit Pomponius Belleureus summus eius prudentiae ac consiliorum sectator, qui mortuo et in Franciscanorum aede, sicuti testamento mandauerat, sepulto honorifico elogio parentauit. hunc paucis diebus praecessit VIII Eid. Maij Huldricus Viglius ab Ayta Zuichemus in Frisia natus, et ob raram iuris ciuilis peritia m primum multis dignitatibus a Carolo V ornatus, dein ob maiorem in rebus agendis laudem a Philippo eius F. consilij priuati praeses, ac postremo velleris aurei Cancellarius creatus; qui cum initio Belgij libertatem defendere visus esset, eoque nomine gratiam suarum promeritus, postea ad Hispanorum partes inclinare creditus in Ordinum odium incurrit, et inter suspectos anno superiore captus est, sed in liberiore custodia habitus; vbi tum (nam Bruxellis forte eram) eum officiose inuisi, et multa de conuersione Belgij ex his motibus praesagientem audiui, quibus excusari volebat, quod Hispanorum partibus fauere diceretur, cum de Regia maiestate, quam euerti his vnionis initiis prouidebat, sarta tecta seruanda tantum cogitaret, ceterum ab Hispanorum immanitate, superbia, et auaritia, sic enim loquebatur, alienus: vir alioqui omni laude et propter integritatem et summam prudentiam dignus. sed cum

in ea tempora incidisset, in quibus nihil medium putabatur inter patriae salutem, aut obedientiae regi debitae fidem, haut mirum, si ille, qui tot beneficiis et honoribus virtuti suae delatis regi deuinctus erat, in obsequio et fide, qua salua remp. quoque aliquando saluam sperabat, manere elegerit. huic vt comes addatur, vel eiusdem, in qua inter Hispanos excelluit, legum et iuris praecipue Pontificij doctrina meruit Didacus Couarruuias Toletanus, qui recte a puero institutus in Salamanticensi academia, in prima adolescentia canonici iuris professor, inde Burgis et mox Granatae correctoris et auditoris munere summa cum prudentiae et integritatis laude defunctus, et anno huius seculi XLIX archiepiscopus insulae S. Dominici in India occidentali electus et vndecimo post anno Ciuitatensem episcopatum in Hispania adeptus est. quo eodem anno Salamanticae academiae instaurandae praepositus fuit, conditis nouis legib., quae in ea hodie religiosissime seruantur. dein ad Concilium Tridentinum profectus post reditum Segouiensis episcopus creatus est, et Pij IIII ac Philippi mandatu cum de S. Didaco in Beatorum ordines referendo negotium repeteretur, probationes Compluti diligenter collegit. anno demum LXXII regij consilii, et biennio post consilij status praeses, post exantlatos cum in scribendo tum in negotiis tractandis eruditionis et prudentiae ac integritatis secunda fama innumeros labores Mantuae Carpetanorum decessit hoc anno V Kal. VIIIbr. aetatis suae LXV., bibliotheca, quam locupletissimam habebat, S. Saluatoris scholae legata. post Couarruuiam dicendus venit Antonius Contius Nouioduno in Veromanduis patreregio praefecto, nam alioqui ciuitas episcopi est, natus, certi iudicij et exactae diligentiae I. C. vel teste Iacobo Cuiacio, qui ante XIX annos Auarici Biturigum professor, postea Aurelianum euocatus in ea academia ius magna frequentia interpretatus est; vbi et ei per annum operam nauaui. tandem Auaricum Biturigum reuocatur, et noua iuris ciuilis ac Pontificij editione magnam laudem promeritus, ac plerisque sparsim ingenii sui monumentis publicatis, quae in vnum corpus aliquando colligi publici boni interest, XVII Kal. VIIIbr. fere sexagenarius fatis concessit, ad S. Hippolyti iuxta Fr. Duarenum et Eguinarium Baronem iuris in eadem academia professores sepultus. eodem tempore Petrus Danesius Lutetiae Parisiorum natus in Bernardinorum aedibus Lutetiae, vbi decrepitae senectutis et ad munia publica iam inutilis nidum posuerat, debitum naturae persoluit octogenario maior, peritissimus Graecae linguae, cuius Francisco I Rege professor fuerat, postea erudiendae Francisci II Henrici II F. pueritiae admotus; a quo et post Georgij Siluae doctissimi alumni mortem episcopatu Vaurensi donatus est. is vir nostra aetate in omni scientiarum genere doctissimus nihil fere scripsit, sed instructissimam librorum supellectilem reliquit, a se summa diligentia toto longissimae vitae nec vnquam otiosae tempore notatorum, quae tamen diuendita in vsus pauperum ac dissipata magno rei literariae detrimento periit. his addam Ioannem Gorreum Parisiensem patre Bituricensi medico natum, et ipsum excellentem nostra aetate medicum; quam ad scientiam exacta cognitione perceptam etiam vtriusque linguae summam peritiam, et raram in vtroque scribendi genere pedestri et soluto elegantiam adiecerat. quod praeclara eius monumenta, et Nicander inprimis Latinis versibus ab illo expressus abunde testantur. sed cum vir ad saeculi sui ornamentum et commune reip. beneficium natus, ab omni denique foedo quaestu alienus, nam nemo illum doctrina, exquisito iudicio, humanitate, curandi felicitate Lutetiae anteiuit, turbatis temporibus lectica vectus ad amicum aegrum inuisendum, is erat Gulielmus Viola episcopus Parisiensis, proficisceretur, apparitoribus, quos sicarios esse rebatur, lecticam circumsistentibus, tanto pauore exanimatus est, vt quam diu postea vixit, vixit autem ad annos LXXII, ab eo qui fuerat alius, sensimque deficere quodammodo visus sit. nec praetermittendus videtur Remigius Bellaqua Nogento Recrodi, quod hodie Angianum Francicum vocatur, in Vnellis natus, quae eadem patria fuit Nicolao Denisoto, qui et comes Alsinous vulgo dictus est, et cognomini medico, qui summa doctrinae

fama ad extremam vsque senectutem Lutetiae medicinam fecit. Remigius olim Caroli Lotaringi Ellebouij marchionis praeceptor in poetica Latina et Gallica excelluit; sed in Gallica praecipue se exercuit, summoque verborum delectu et exquisita sententiarum concinnitate versus elaborauit; tanta cura adhibita, vt quod in ilio naturale ac proinde laudatum fuit, in alio affectatum, et ideo improbari potuerit; eumque ob id Petrus Ronsardus naturae pictorem vocare solitus erat. itaque post Ronsardum, cui quisquis secundus fuit, longe ab ipso abfuit, proximum locum aut tertium doctorum iudicio meruit. nam alterum locum quidam Ioachimo Bellaio tribuunt, quanquam omnia quae fecit, non eandem laudem vbique merentur, vt de eo suo loco diximus. tandem Remigius cum post rustica sua, de lapidibus preriosis librum pari elegantia scripsisset, quibus tumulum sibi ipse struxisse quodammodo visus est, vt pulcre cecinit Ronsardus, vix quinquagesimum annum ingressus Non. Mart. Lutetiae decessit, sodalium humeris elatus et ad B. Augustini sepultus. Hannibal Cruceius patria Mediolanensis deplorandus an recensendus post eos venit, vir raris ingenij et doctrinae ornamentis excultus, quod vel Achilles Tatius ab eo latinitate donatus ad posteritatem non ingratam testabitur. is Senatui Mediolanensi diu a secretis fuit, et grassante in vrbe iam biennium malo, de quo supra diximus, cum placando numini elegantissimos versus seu verius ardentissimas ad Deum preces quasi praesaga mente concepisset, morbo ipso correptus vitam longiore aeuo dignam ineunte VIIbri abrupit. aliorum et e longinquo paene sepulta memoria reuocanda. Petrus Nonius Alcaçarij vico haut longe a Setubalio in Lusitania natus, professione medicus et mathematicarum artium peritissimus, quas et doctissimis de arithmetica abstrusiore, optica, et astronomica libris editis plurimum illustrauit, olim Henrici Cardinalis, qui post Sebastiani mortem regnum tenuit, praeceptor, et Conimbricae postea harum pulcerrimarum artium professor, hoc anno morte matura, quippe iam octogenarius, placide ad Deum migrauit, relicta bonorum et tanti nominis herede vnica filia; cum paullo aute eum Ioannes Barrosius Olissiponae, vbi natus erat, decessisset fere septuagenarius, Indica historia summa fide conscripta bene de suis ac omnibus, qui harum prouinciarum fama tantum olim notarum cognitione delectantur, meritus; quae in duas decadas primum distincta est, cui tertia post mortem auctoris ab heredibus publicata accessit. ex eadem Lusitania superest Lud. Andreas Resendius Eborae honestis parentibus natus, poeta orator ac theologus et melioris antiquitatis valde peritus, qui Louanij Grudiorum aliquandiu operam in literis nauauit, magnaque studiorum coniunctione cum Damiano a Goes ciue suo vixit. pleraque scripsit, et consilio suo alios in scribendo iuuit, Ambrosio Morali, et Kebedo Toletano, ac denique Ioanni Vasaeo Brugensi multa ad historicas antiquitates illustrandas ab iis consultus suggessit; tademque in Henrici infantis Portugalliae Cardinalis, familia iam senio grauis circa haec tempora defecit. hoc et anno Adamus Bodensteinius Philippi Aureoli Theophrasti Paracelsi hominis nouitate scientiae, quae innata ingeniis humanis curiositate quamplurimos sectatores habuit, quam recta philosophandi ratione clarioris, vt primus, sic fidus scitusque et ore et opere interpres, homo liber Basileae solo caeloque libero exuuias mortalitatis bona fide deposuit; hoc enim elogio sibi parentari voluit, aetatis hebdomade septima, haut paullo magistro illo suo annosior, qui licet noua medicina sua non solum incurabilium morborum plenam sanationem, sed etiam vitae producendae artem profiteretur, anno huius saeculi XLI, aetatis XLVII vitam huc illuc intemperanter actam vagando obscure finiuit. In Belgio longe alio loco res erant, vbi contra cum annus a pace incepisset, in bellum internecinum rursus desiit. quod nusquam ab eo tempore compositum, postremo in hanc, quae hodie illis in prouinciis cernitur, lamentabilem rerum faciem euasit. Kal. Ianuariis S. Gissenij abbas et electus Atrebatum episcopus, Carolus Croius Haureci marchio, praefectus Gandensis, Carolus Hinardus Liedekerkius cum Adolpho Mekerkio ab ordinibus

delegati Louanium et Mechliniam Austrio commoditatis et mo rae caussa offerunt, vt Lucemburgi cum eo acta his in locis confici et executioni demandari possint; insuper addunt, licere ipsi ad sui corporis tutelam praeter cautionem ab ordinibus datam, stipatores in Belgio natos sibi assumere, eisque aliquem itidem ex prouincia fidum sibi pro suo arbitrio praeficere, in eamque rem se obsides dare paratos ostendunt quib. condicionibus acceptis Austrius scripto declarat, praefectum stipatorum eligere se Aegidium Barlemontium Hiergium cum III Ci? militum, non solum ad corporis, sed loci, quem electurus esset, custodiam: poscere item obsides sibi dari Haurecum, praefectum Gandensem, Montinium, et fani Gertrudis praesulem, qui in Hoiensi arce Leodicensis episcopi se sub custodia sistant. ad quod delegati responderunt, ordines fidem obligasse, non prius se a foedere et armis discessuros, quam Hispani Belgio excesserint. eidem foederi Zelandos et Hollandos subscripsisse, salua sua religione; de qua tamen, vt prouinciarum comitia statuant permittere: de cetero nequaquam intellexisse, vt ipse obsides arbitratu suo eligeret, aut stipatoribus ducem sumeret, sed alios nominare velle; quippe cum eorum, quos petat, opera varias ob caussas vti decreuerint quod si ipse in colloquium venire cupiat, id illi liberum fore ad arcem Hoiensem neutri parti addictam, modo pari comitatu et sine armis veniat. et vero, si Hispani tam cito Belgio excedere non queant, satisfieri interim ordinibus posse, si Antuerpiana arx et Lira in ipsorum manus consignentur. alioqui ob praeteritas suspiciones non quieturos ordines, aut arma deposituros in induciasue consensuros. huic responso exemplum foederis et concordiae inter proiunciarum ordines V Eid. Ianuar. initae et publico consilij statûs decreto Bruxellis firmatae addunt, quo salua religionis Apostolicae Romanae, et obedientiae Regi debitae auctoritate foedus contra Hispanos eorumque fautores ab ordinibus prouinciae perduelleis nuper declaratos pro libertate patriae initum se religiose seruaturos, in idque vitam, opes, et cuncta sua impensuros interposito iureiurando confirmabant. tandem Austrius cum foedus inualescere, seque viribus contra tantam molem imparem cerneret, homo natura elatus aliam repente personam induit, et popularitate ac comitate animos prouincialium demereri satagens, eorum se consilio remp. administraturum professus est, eo prudentioribus suspectior, quod insita superbia neque se instrui aut erudiri facile passurus esset, neque tamen ea aetate et vsu rerum esset, vtipse per se proprio ingenio remp. gereret. itaque laternae absque lumino a rerum peritis vulgo comparabatur. igitur annitente Friderico Perrenoto Campaniaco, interuentu episcopi Leodicensis, Philippi Aldij Vinnembergi reguli a Caesarea maiestate delegatorum, quibus aduocationem praebuere Cliuij ducis oratores, postremo Marcae-faminae prid. Eid. Febr. transigitur, edictumque conditur, quod XIII Kal. Mart. Bruxellis et Antuerpiae promulgatum fuit, quo et pacificatio Gandensis superiore anno facta confirmabatur, et de Philippo Burano Arausionensis filio, qui in Hispania iam tot annos attinebatur, liberando cautio interponebatur. tamen intercessit Arausionensis, et scripto Mildeburgi edito post gratias ordinibus actas, et laudatam eorum in salute publica procuranda curam et prudentiam, quaedam tamen subesse dicit, in quibus et ipse et Hollandiae ac Zelandiae ordines aliquid desiderent, vt Hispani, sicuti iam declarati fuerunt, eorumque fautores demum diserte perduelles et publicae tranquillitatis hostes declarentur; amplius de priuilegiis libertatibus et immunitatibus caueatur. serenissimae Anglorum Reginae, et Francisci Andium ducis, quorum propensam in se beniuolentiam tam necessario tempore experti sunt, honorificentior fiat mentio; neque hac vice tantum, sed deinceps gubernatores ordinum arbitrio constituantur. hoc enim ad publicam securitatem maxime pertinere. ad extremum addit, quando dere iam transacta frustra disputetur, ordines foederatos Gandensem pacificationem religiose seruaturos, et iuxta eius praescriptum operam daturos, vt si tempore praefinito Hispani Belgio non excedant, renunciata Austrio

consiliorum coniunctione, eorum discessus aperta vi vrgeatur. cui scripto siue protestationi Arausionensis Kal. Mart. ab ordinibus generalibus responsum est, et magna ex parte ei satisfactum. nam non aliud eos velle aut intellexisse, quam vt pacificatio Gandensis seruetur; stipendiarij milites Hispani, Itali, Sequani, nisi constituto tempore excesserint, vi armisque expellantur, arces tradantur, et ita confirmatis libertatibus ac priuilegiis securitati publicae plene prospiciatur. secundum haec Antuerpiani, vt XI edicti capiti, quo cauetur, ne alia, quam Apostolica Romana religio locum habeat, satisfacere pro sua parte viderentur, concionatores maiorum religioni aduersanteis ad se euocatos vrbe excedere iubent. quod indigne ferens ex ordinum numero Ioannes Saliger in magistratûs consessu auditus, dira vaticinando vrbi interminatus. dicitur, quod se verbi diuini praedicatione hoc pacto indignos redderent. antea dum de condicionibus adhuc disceptaretur, lupitae haut longe a Leodico Hispani a Seotis duce Iacobo Balfurio male multati fuerant, et vicissim vrgente obsidionem Vltraiectinae arcis Maximiliano Bossuuij comite, qui nuper libertati restitutus fuerat, et Hiergio, milites ordinum et oppidani vna et altera praesidiariorum Hispanorum eruptione magna damna acceperunt, multis ex suis interfectis, vallo deiecto, et igne in vicinas aedeis iniecto; quem restinguere iniuriose iussi ac coacti Franciscani et Dominicani, quod periculosum esset militi tam vicina arce in apertum prodire, et religiosis hominibus Hispani parcituri crederentur. tandem Eid. Febr. arx in Bossuuij manus consignata est a Ferdinando Auila, non dedita. nam de iis verbis diu inter eos altercatum fuit, cum Auila vanitate genti insita se potius vitam cum suis omnibus amissiurum, quam deditionem facturum affirmaret. mox et Viana ac Culemburgum in Batauis arces munitissimae tradente Tordesilla et Alfonso Lupo Gallo receptae sunt. paullo post promulgationem edicti VI Eid. Mart. arx Antuerpian itidem tradita est coram Caesareo legato a Martino Hoio Sanctij Auilae vicario. nam ipse dedere eam vanitate Hispaniensi noluit; et Philippus Croius dux Arascotanus iureiurando prius a Ioanne Escouedo adactus, eam se Regis Philippi nomine seruaturum, neque vlli mortalium, nisi de expresso ipsius mandato traditurum, cum Belgis militibus arcem ingressus est, discedentibus Hispanis cum ingenti impedimentorum ex praedis in Belgio factis comitatu; qui et Ecmondanum, Capralem, et Gongneum secum captiuos adduxerunt, cum quibus postea Caspar Robles Billius, Valdesius, et alij tribuni Hispani permutati sunt. Hispani per Traiectum ad Mosam itinere facto et Lucenburgensem principatum, Petro Ernesto Mansfeldio comite eos deducente, in Italiam perrexerunt, si non de deuicto, saltem de direpto ac vastato Belgio triumphantes. siquidem Bernardinus Mendoza scribit, a mense VItili proximo, quo internecini motus in Belgio renouati sunt, ad edicti vltimi promulgationem amplius XXX prouincialium OIO ab Hispanis fuisse caesa, LX signa capta; cum Hispani vix LX milites seu duces toto illo tempore amiserint. quod an saeuitiae potius, quam virtutis, quod ille voluit, exemplum existimari debeat, diiudicandum iis relinquo, qui tot hominum millia ab Hispanis seu spoliata seu interfecta ex oppidanis et imbelli turba constare ex fide rerum gestarum reputabunt. paullo post Philippus pacificationem ratam, habuit diplomate ea de re emisso VII Eid. April. secundum haec Austrius, ad quem salutandum iam proceres vndique Louanium conuenerant, magno comitatu et insigni pompa Bruxellas Kal. Maij ingreditur, inter legatum Pontificium et episcopum Leodicensem medius, triumphalibus arcubus in eius honorem exstructis, et ludis publicis institutis. ac demum IIII Non. eiusdem mensis publica ceremonia summus Belgij gubernator inauguratur, cum prius fidem sacramento interposuisset, se pacificationis capita religiose seruaturum. igitur praeses Belgij constitutus omnem operam dabat, vt potestatem condicionibus coercitam ampliaret, pleneque et quantam habuerat Albanus, recipereret, ad id consilio Octauij Gonzagae, Baptistae Taxis et Escouedi vsus: amicitiam quoque sibi admodum

vtilem eorum ratus, qui Hispanis ab initio fauissent. propterea Mansfeldium comitem, Barlemontium, eiusque filios Ladislaum Megae comitem, AEgidium Hiergium, Florum Floionum et Claudium Altapennium in arctam familiaritatem adsciuit; praeterea Assonuillium, Vallium, Gomicurium, Varluselium, et Gul. Hornium Hesaeum Bruxellarum praefectum, aliosque honoribus et muneribus cumulauit; a ceteris se alienum praebuit. tum Arascotanum ad Arausionensem legauit, eum ad colloquium inuitans, quo de rep. in commune capita conferrent. dein ab ordinibus petiit, vt plena auctoritas sibi restitueretur; numerum stipatorum etiam externorum, qualem vellet, habere liceret, quo stipatus ab vna in alteram vrbem comeare posset: ne praefecti in oppidis, in quibus ex veteri consuetudine non fuisssent, imponerentur. vt omnes praefecti, militum tribuni, milites Belgae quocunque tempore vocati comparere et imperata facere tenerentur, sibique in genere decernere et statuere de negotiis in dies occurrentibus ius esset, dum ne quid pacificationi et priuilegiis praeiudicetur. et quia ordines nomina eorum ediderant, quos idoneos existimabant, qui consilio cetuique interessent, nomenclatorem eum sibi tradi petit, vt videat, qui inter eos suspecti sint, aut minus idonei. si Arausionensis et foederati cum eo ordines pacificationi satisfacere nolint, commercium cum illis omne et colloquium interdicatur. praeterea, vt duo capita, de religionis Apostolicae Romanae instauratione, et obedientia Regi debita executioni demandentur, tempus anticipetur, et licet in generalem ordinum conuentum negotium reiectum sit, de eo mora omni posthabita decernatur. Arausionensi item Amsterodamenseis tanquam Hollandiae praefecturae sibi commissae subditos sollicitanti obuiam vel cum armis eatur. has Austrij peritiones partim excusatione, partim tergiuersatione ordines eluserunt; cum ipse interim minime cessaret, instigante Eschouedo noui belli in Belgio excitandi auctore omnia summa faciens, vt imperium, quod ab ordinibus in speciem amice petebat, vi et insidiosis consiliis si posset reciperaret. itaque cum Fronsbergio comite, Nicolao Polvillerio, Carolo Fokaro, et Cornelio Emdensi Germanorum tribunis, quos licet popularibus suspectos Antuerpiae manere conuenerat, donec promissa stipendia plene exsoluerentur, clam agit, et missis literis, quae post ea euulgatae sunt, contendit, vt imperata facerent. sic enim fore, vt et Regi auctoritas salua maneat, nec ordines eos stipendiis, quos bona fide dissolui rex et ipse intelligat, fraudari possint. quod ad consilium de vrbe rursus intercipienda ac diripienda pertinere interpretati ordines, eo rebus suis maturius consulere, et ab Austrio sibi cauere ceperunt. Austrius sub id tempus euocato Carolo Croio Cimaci principe, qui tunc Arascotani parentis loco arci praeerat, etiam de arce in potestatem per eius absentiam redigenda cogitare creditus est. auxere suspicionem literae tunc temporis in Benearni pago a Nauarri ministris, dum per veredarios in Hispaniam deferrentur, interceptae, quibus Austrius et Escouedus Philippum ad bellum in Belgio mouendum incitabant, rationibus etiam belli gerendi adiunctis, vt nimirum cum exiguo, sed delecto militum numero id faceret, neque munitae et in continenti sitae vrbes, sed insulae primo inuaderentur, quibus captis ceteras facile sub iugum missum iri, adempto maritimo commercio, quo solo totius prouinciae opes constant. quod vt commodius fiat, serenda inter nobilitatem et plebem ob religionem ac conscientiarum libertatem dissidia. nam inde acre certamen proculdubio exoriturum, quod nobilitati a plebis partibus discedendi, et praesidi se applicandi occasionem et necessitatem sit praebiturum. sic autem dissidenteis et inter se diuisos facilius carpi, et alterum alterius opera opprimi posse. ad id expeditum videri, vt specie auxilij Regi Galliae ad bellum contra Protestanteis vltimis comitiis decretum gerendi Hispani et Itali in Gallia sistantur, vt inde citius in Belgium euocari queant. addebat seorsim, et quasi inscio Austrio, alias belli necessario gerendi caussas Escouedus, quod nisi Austrius a Philippo pecunia et milite ad id iuuaretur, ex desperatione alio nec opinato repente discessurus esset. cui periculo

vt praeuerteret, regem demisse obsecrabat. has literas Louanio VII Eid. April. vtriusque manu scriptas ante resignatas Nauarrus confestim ad Arausionensem, cuius caussam cum sua coniunctam existimabat, mittit; qui mox easdem ad Ordines perferendas curauit, monuitque, vt iis praelectis consilium rebus suis vtile caperent eodem tempore Austrius honorificam ad Caesarem et Imperij VIIviros ac ceteros principes legationem decernit, et de Arausionensi et foederatis cum ipso ordinibus querellam apud eos instituit, belli gerendi Belgio ex ea occasione iam tum fundamenta iaciens. missus et vicecomes Gandensis magnifico comitatu ad Angliae reginam, qui de Arausionensi, Battauis, et Mattiacis, quod pacem non seruarent, conquereretur. illa vero, quae sciret ordines illarum prouinciarum in Galliam legationem secretam decreuisse, vt se Regis aut Andini patrocinio committerent, a quo quanquam se Rex excusasset, tamen Andinum cumbona spe legatos dimisisse, acriter per suos et Arausionensem et Ordines increpat, quod pacificationis condicionibus non starent, monetque, si perseuerent, quando ex eo non parum publici commercij libertas detrimenti accipiat, implorata ipsius opefore, vt quae in sua potestate sint, remedia idonea in tempore adhibeat. heic Ordines, qui viderent Austrium belli caussas quaerere, Angliae reginam ob Gallici nominis aemulationem haut satis rebus suis aequam, Germanos adhuc sibi suspectos in viscerib. haerere, nec pecuniam ad dissoluenda stipendia suppetere, animi anxij fluctuabant, et quidagerent, in dubio erant. tandem omnis ad rem pecuniariam expediendam conuersa cogitatio, vt Germanos dimitterent. quam in rem et operam suam vltro deferebat Austrius, addebatque, nisi aequis condicionibus Germani acquiescerent, fore, vt ipse vim tempestiuam ex ipsorum Ordinum voluntate adhiberet. haec ita palam agebantur; sed in occulto moras nectebat, et vt idem facerent Germanis clam suadebat. postremo cum suspicionibus subortis consilia ex voto minime procedere doleret, et potentioribus remediis aduersus Ordinum vireis cottidie inualescenteis opus esse cerneret, ex pecuniae Germanis exsoluendae penuria occasionem sumpsit mittendi in Hispaniam Escouedi, in speciem vt de stipendiis Germanis debitis cum rege ageret, re vera vt eum de rerum statu certius edoceret, et coram validioribus, quam per literas, quae contradicenteis refutare non possunt, rationibus ad bellum tantopere expetitum accenderet. antea instigante Escouedo, dum adhuc in Italia esset Austrius, de Angliae regno, Elisabetha expulsa, sub iugum mittendo apud Pontificem egerat, et inscio Philippo peruicerat, vt Pontifex quasi nullius precibus impulsus, sed sola Christiani orbis caritate et publici boni contemplatione permotus regem sollicitaret de subsidiis in id bellum summittendis; quod et ipsi honorificum, Belgio sectaria peste ob Anglorum viciniam infecto tutum, et ad Dei gloriam summe fructuosum esset. quod Philippus composita ad tempus dissimulatione eluserat. cum vero post Requesenis mortem Austrius gubernator Belgij a Philippo declaratus mandatum de proficiscendo quamprimum in prouinciam accepisset, tamen ex consilio Escouedi ex Italia, vnde nulla mora interposita in Belgium tendere iubebatur, in Hispaniam transmisit, vt regis animum periclitaretur, an propositum a Pontifice de Anglia inuadenda consilium persequi vellet. a quo cum alienum regem reperiret, non destitit, postquam in Belgium venit, idem negotium vrgere, et insuper petiit, vt portum in Cantabria sibi ad classem parandam munire liceret, cuius custodia Escouedo committeretur. verum eo magis consilium auersari Philippus, et omnia facere, vt omni subsidio, etiam eo, quo prouincia indigebat, adempto, ei spem omnem rei conficiendae praecideret. quod illum in summas angustias coniecerat; eoque pertinebant literae illae Escouedi, quibus Philippum monebat, ne pateretur, vt frater ex desperatoione in extrema consilia praecipitaret: nam miserabilem condicionem suam in ea prouincia ducere, et malle cum VI OIO peditum II OIO equitum propriis auspiciis in Gallia militare, quam diutius cum tam dedecorosa fortuna conflictari, eaque

de re saepius ad Antonium Peresium, qui tunc vnus ab epistolis secreris Philippo erat, et in eius gratia praecipue florebat, perscripserat. cum vero videret, nihil illis literis regem moueri, ad noua consilia Austrij hominis elati, de cetero securi ac negligentis animum inclinat, et paullo antequam foedus illud clandestinum, de quo diximus, in Gallia sancitum est, colore leuium aliquot negotiorum Lutetiam homines fidos miserat, qui aliquoties in aedibus Ioannis Vargae Mexiae Philippi apud Regem oratoris, ad quem venire se simulabant, diuerterunt. ceterum Varga qui videret, negotia illa non esse huiusmodi, propter quae Austrius siue Escouedus primarios ministros extra prouinciam toties ablegaret, et alioqui ingenium Escouedi nosset, obseruare cepit, quo illi dum in vrbe essent, comearent, et cum quibus colloquium haberent; cognitoque eos sub noctem obscuram ad Guisij aedeis itare, idque ipsos apud se dissimulare, ad Philippum scribit, et praefatus nolle principis arcanis vltra quam velit participare: tamen ratione muneris obligatum se existimasse, de iis, quae in suspicionem ipsum adduxerint, eum sedulo monere, ne flagitiosi silentij reus apud ipsum aliquando postuletur; et cum videat homines saepius ab Austrio Lutetiam venisse, et caussas quaerenti res nihili praetexere, et clam se ad Guisianorum aedeis noctu comeare, non potuisse non ipsum ea de re consulere, vt si id iussu suo fiat, silentium, quod summa fide sit seruaturus, sibi imperet; sin contra, quid ea in re voluntatis suae sit, aperire ne grauetur. nam quidquid iusserit, id se diligenter executurum. ad hunc nuncium Philippus princeps rerum suarum sollicitus cohorruisse dicitur, et cum iam ob occultas suspiciones Ioannem a Soto ab Austrio, qui bello Granatensi et in sacri foederis expeditione inseruierat, tacite remouisset, et honesta missione exercitûs curatorem creasset, suffecto in eius locum Ioanne Escouedo, sensit personam, non consilia mutata. itaque Vargae rescribit, itationes illas e Belgio se ignaro fieri. proinde det operam, vt quorsum occulta consilia tendant, indaget, et ad se perscribat. postea rescitum est, Guisium et Austrium foedus inter se secretum iniuisse, Galliae et Hispaniae regibus ignaris. pro vtriusque coronae defensione, quarum illi sibi veluti patrocinium sumebant. quod quo pertineret, exitus magno nostro malo declarauit. id cum cognouisset Philippus sub id fere tempus, quo Escouedus ab Austrio et ordinibus in Hispaniam venit, eo magis a belli consiliis, cuius alioqui iustas caussas habebat, se alienum ostendit. Escouedus vero vbi praeter opinionem, omnem rei conficiendae spem praecisam vidit, homo turbulenti ingenij et otij impatiens, vt de Antonio Perezio, quemsuis consiliis aduersari sciebat, vltionem sumeret, et eadem opera eo amoto principem locum, sic enim sibi persuaserat, occuparet, illum per amicos emissarios apud Philippum criminari institit, quod perfida temeritate Gomesij Siluae Eboli in Picentinis principis ante aliquot annos defuncti vxorem praestanti forma, nec minus amoeno ingenio feminam, quam Philippus impotenter deperibat, sollicitaret; eamque ab amore regis alienaret. quo magis Peresius proprio periculo incitatus apud regem instabat, vt hominem turbulentum procul amandaret, vbi rebus suis incommodare non posset; eaque in re Petri Faiardi Velesiae marchionis primariae ob prudentiam et fidem apud Philippum auctoritatis, opera vtebatur, qui perniciosa Escouedi consilia summopere detestabatur. tandem cum Austrius eum ad se remitti cum certae regis voluntatis mandatis instanter peteret, persuadetur a Peresio Philippus, vt hominem, quem vlterius in aula retinere citra manifestam Austrij offensionem, remittere ad eundem sine periculo non posset, aut veneno aut ferro tolleret; idque negotij sibi sumpsit, et executus est. consilij a Peresio dati Philippum postea poenituit, qui vt rei inuidiam a se et riualem ab aula remoueret, Peresium, quasi priuata iniuria incensus nullo suo mandato id fecisset, de facto a iudicibus interrogari voluit. quod multarum calamitatum non solum ipsi Peresio, sed toti Arragoniae Regno initium fuit. sed haec postea acciderunt. tuuc vero post Escouedi e Belgio discessum Austrius

consilia cum Germanis inita repetit, et de arce Antuerpiana, cui Ludouicus Blosius Trelonius praeerat, capienda, eodem tempore Bergis ad Somam, Breda, Silua dueis, Tola in Brabantia, Dauentria, Campis, Ruremunda, ac Teneramunda occupandis cogitare cepit. et cum adhuc euentus in incerto esset, et vereretur, detectis forte consiliis ne ipse in Ordinum potestatem veniret, Bruxellis Mechliniam specie cum Germanis de stipendiis agendi migrauit; vbi cum rursus nec securitatem reperiret, inde secedere et e longinquo conatus euentum opperiri statuit; occasionemque quaerenti commodum incidit aduentus Margaritae regis sororis et Nauarri vxoris, quae ad aquas Tungrenseis proficiscens per Belgium iter factura erat. igitur eam occasionem nactus Austrius quasi a Deo oblatam auide arripuit, et magno comitatu cum Barlaimontij filiis, quibus plurimum fidebat, Mechlinia profectus Margaritam reginam in limite excipit; cumque per Montes Hannoniae iter haberet, vrbe frustra tentata Calomontium in potestatem redegit, ac Namurcum inde venit, cuius arci praeerat Ioannes Burgundio Fromontij regulus, eamque astu interecpit IX Kal. VItil. cum quasi ad venationem mane exiens eam circumiret, et ad portam stans ab Hiergio, Megae comite, Floiono, et Altapennio ex composito peteret, an ingredi et veluti nunquam visum locum lustrare vellent; quo dicto eustodes statim nihil minus veriti ipsos admittunt, qui vt erant scloppetis egregie instructi stationarios mox reuerentia seu vi dispellunt, et loco potiuntur. qua re cum in vrbe trepidaretur, Austrius mox literas incertum a quo scriptas euulgat, quibus monebatur nonnullos Mechliniae de se capiendo et in Zelandiam abducendo consilia secreta iniuisse, et facinoris tanti Lalanium comitem, Gampiniacum, et alios proceres oblique insimulare videbatur. igitur quod fecerit, securipatis suae caussa fecisse, ac velle deinceps, vt sibi tanquam Belgij praesidi obsequium ad rationem mandati ex Hispania missi deferatur. cum his literis postridie Rassingemium Bruxellas ad Ordines mittit, mandatque, vt Hesaeus vrbis praefectus ac ciues arma deponant, antequam ad eos veniat. ad haec missis e suo numero delegatis respondent Ordines, et enixe Austrium orant, suspiciones falsis, vt sibi quidem videatur, delationibus innixas ex animo deleat, malisque ex improuiso ipsius tam alieno tempore discessu, et Carlomontiae ac Namurcensis arcis inuasione impendentibus maturo reditu suo praeuertat, seque Bruxellis sistat; heic ei omnia ad securitatem parata fore, et milites fidei iusiurandum praestituros, et ad stipatores, quos iam habeat, CCC pedites accessuros: insuper se curaturos, vt de sceleratae conspirationis contra ipsum initae consciis quaestio habeatur, vt eius suspecti, si conuicti fuerint, poenas pro maleficii grauitate insigni seueritatis exemplo luant. praeterea instant, vt de stipendij Germanis debiti solutione ac dimissione externarum copiarum curam suscipere dignetur. cum delegati Namurcum venere, Austrius iam rem Antuerpiae per Cornelium Emdensem confectam putabat. itaque condiciones ab iis propositas parui faciens et cum risu eludens, breui fore dixit, vt non per internuncios, sed coram ipse cum iis ageret, et tutum in Brabantia sibi deinceps domicilium compararet. verum cum Cornelius Emdensis in itinere esset, vt iussu Austrij Antuerpiam peteret, a Campiniaco mature prospectum est, qui Versio cognatione sibi coniuncto negotium dedit, vt cum copiis illi occurreret, et commoditatem nactus sine denuntiatione eos caederet. quod ille sedulo fecit; tuncque primum ordines cum Austrio hostiliter egere, misso interim Hinario Liedkerkio Antuerpiam, qui cunctos in officio contineret, et cum Pontio Noiello Bursio, qui vnius e quatuor cohortibus arcis praesidiariis dux erat, et in occulto ordinibus fauebat, ageret, vt citra periculosum tumultum arcem in Ordinum manus consignaret. Trelonius arci praeerat per Cimaci principis absentiam; qui cum vrgeret, vt milites Austrio fidem obligarent, Bursius recusauit. sed cum vereretur, ne Trelonius cum Germanis, qui in vrbe erant, vireis sociaret, et ita arce per vim potiretur, ipse praeu ertendum ratus, cum prius cum Gulielmo Ronkio, et Paullo Tuchero duarum cohortium

ducibus consilium communicasset, Kal. VItil. repente sub vesperam praesidiarios ad arma vocat, totam vrbem in armis esse fingens; continuoque cunctae cohortes arma expediunt, quarum Treloniana iam excubias agebat. tum Bursius ordinum sententiam declarat, et sacramentum proponit, Ronkianamque cohortem sibi adiungit, Tucheriana adhuc nutante, hisque viribus subnixus Trelonianos aggreditur, quos initio resistenteis, caesis circiter XX et pluribus vulneratis, dissipat, ac Trelonium ipsum capit, expulsisque suspectis militibus arce potitur. at Fronsbergus et Fokerus tubarum clangore ex arce percepto totam noctem cum suis insomnem in vrbe egerunt, et summo mane ad pontem Meranum acie instructa consistunt, grauioraque veriti mox ponte relicto cum sarcinis et impedimentis in vrbem nouam contendunt, vbi se sarcinis, vasis, et saccis tumultuario ex vicinis aedibus comportatis pro vallo muniunt, adductis post se pontibus. tum Hinarius instare precibus, minis, vi etiam adhibita, vt Germani vrbe excederent, etiam trium mensium repraesentato stipendio, insuper et pannis X OIO florenorum aestimatis. contra pertinaciter recusare Germani, et ni promissis satisfieret, vim contra interminari. heic animi angi ciues recenti adhuc direptionis sensu et exemplo; ac vereri ne praedae dulcedine illecti praesidiarij Braeda, Siluaducis, Bergis continuo aduolent, fama etiam tunc sparsa, quasi Megae comes et Floionus inde cum suis legionibus auxilio Germanis accurrerent; inde Ecmondanus et Hesaeus haut procul abessent cum maximis copiis praesto oppidanis futuri. nec non et auxiliares Arausionensis naues aduentare dicebantur, quo ex concursu et tot inimicorum et amicorum conflictu quid aliud quam opulentissimae vrbis alteram direptionem exspectari posse? iamque in eo erant, vt duce Hinario ad manus venirent, parantibus se ad pugnam Germanis, cum insperato Dei beneficio IIII naues praesidiariae cum praetoria Arausionensis apparuere, displosisque aliquot tormentorum ictibus tantum pauorem Germanisiniecere, vtnon de pugna, sed de salute tantum cogitarent, effusique per portas non accepto stipendio huc illuc turpi fuga se eiecerint. Fronsbergus Bredam, Fokerus Bergas ad Somam cum suis se receperunt, relictis impedimentis et sarcinis, in quibus literae illae, de quibus dixi, repertae sunt, quae fidem de consiliis cum Austrio initis faciebant. vrbe alterius direptionis metu liberata, proximum fuit, vt loca vicina in potestatem redigerentur. Campaniacus Vodam arcem haut longe a Bergis ad Somam capit, ipsasque Bergas corona cingit, in qua Fokerus erat cum duobus veterum praesidiariorum signis, nam tertiam recens secum Antuerpia adduxerat. tandemque conuenit, vt duae cohortes stipendium debitum constituta die acciperent, spondentibus ordinibus; tertia, quae cum Fokero vrbis direptioni operam dederat, vita salua dimitteretur, ea lege, vt arma deponeret, et Fokerum, a quo seducta fuerat, captum traderet. postea mollitae a Campaniaco coudiciones, qui hoc dedecus Germano nomini inuri non tulit, sed iis arma reddi iussit; satisque habuit, vt apocha meritum in Belgio stipendium se accepisse faterentur. Fokerus autem vinctus Bruxellas deducitur. eorum exemplo alia Fokeri cohors, quae Steebergae in praesidio erat, deditionem fecit. inde Campaniacus Tolam ducit, quam Montesdoca Hispanus cum signo tenebat. quo vbi Philippus Hoghenlous comes cum Arausionensis milite venit, insulam et loca vicina, quae Arausionensis fere ditionis sunt, in fidem accepit. eodem tempore Araschotanus dux et Haureci marchio eius frater, ac Cimaci princeps cum Fromontij regulo praefectura Namurcensi iniuriose ab Austrio exuto clam ab Austrij comitatu se subduxerunt, et ad Ordines venerunt, quos et alij ex nobilitate secuti sunt, et milites complures etiam ex iis, qui sub Barlemontij filiis stipendia fecerant, quibus ordines bellica munera detulerunt, et eorum opera Liram praesidio firmatam ante omnia muniuerunt. sub id tempus Leouardiae tumultuatum est, cum Mattenes Vibisma arcis praefectus nouum militem introducere conaretur. nam cum praesidiarij vim facerent, et Vbbone Gotumensi duce noui milites resisterent, ad arma protinus in

vrbe conclamatur, oppidanis veritis ne ex ea occasione vrbs diriperetur, et arce obsessa tandem eam deditione recipiunt IIII Non. VIIIbr., quam vsque ad Vilani praefecti aduentum tenuerunt. iam ante foederati Ordines ad Philippum X Kal. VIIbr. literas de derant, quibus eum de rerum fuccessu post Austrij aduentum certiorem faciebant, eiusque culpa et affectatis protelationibus factum dicebant, vt ad arma deuentum esset, qui cum Germanos dimittere debuerit, iis vt remanerent, non solum clam auctor fuit, sed eos ad Antuerpiam inuadendam sollicitauit, vt ex ipsius literis postea interceptis patuit; eodemque tempore quasi Margaritae Vindocinae excipiendae obuiam officiose prodiret, arcem Namurcensem inuasit, et suspicionibus nouis Belgium non dum bene pacatum impleuit. cumque ei ad custodiam corporis duplicati essent stipatores, praetexta coniuratione, cuius conscij nusquam ab eo nominati sunt, Bruxellas redire noluit; et res secus quam habeant, primum per literas, quae interceptaesunt, et quarum exemplum ad ipsum mittant; deinde per Escouedum alia de caussa missum maiestati Regiae exponendas curauit, quod tamen Escouedo potius, quam Austrio ipsi attribuant. proinde petunt, ne criminationibus Escouedi aurem praebeat, sed potius de eo tanquam turbulentorum consiliorum auctore meritas poenas sumat, mandetque Austrio, vt iuxta pacificationem Gandensem ab Ordinibus nuper confirmatam, quam et regia maiestas ratam habuit, dolis et captionibus reiectis remp. administret, dimissis a se factiosorum et prauorum consiliorum auctoribus, Belgarum sibi fidorum salutem et libertatem commendatam habeat. de quibus literis vbi cognouit Austrius, res suas praeter votum et expectationem ad summas angustias redactas dolens, qui tantum III cohortes ex Fokeri, et VII ex aliorum legionibus haberet, sibi Namurci metuere cepit, ne illic ab Arausionensis copiis necopinato opprimeretur; continuoque Hispanos Italia clam euocat; et tamen cum delegatis ordinum denuo agere institit, et duo inprimis capita de Apostolicae Romanae religionis instauratione, et obedientia regi debita vrget, quibus solis se obligari dicebat, nam de ceteris sibi liberam interpretationem et statuendi plenam potestatem esse. petebat insuper, vt sibi ius esset, in eos animaduertendi, qui religioni offendiculum praeberent; vt Santalgondanus, Theronus, alij Arausionensis et foederatorum ordinum delegati tanquam de Deo et rege pessime meriti Bruxellis expellerentur. Arausionensis ac foederati ordines pacificationi satisfaciant; Arausionensis conciones ac scholas iuxta nouam sectam Harlemi, Schonouiae, aliis locis post pacem traditis institutas prohibeat, praesidiis inde amotis; ab aliis locis muniendis abstineat; Seuenbergae ac locis aliis propugnacula demoliatur. Ningastellam arcem, templa, ac coenobia eodem statu, quo pacis tempore erant, restituat; naueis circa Amsterodamum dimittat, et opidanos pristina libertate vti sinat; Nouumportum iuxta pacificationis formulam reddat. quae si facere recuset, ordines coniunctis secum viribus et consiliis parere detrectantem tanquam hostem persequantur. praeterea Ordines arcem Antuerpianam Regi restituant, et ipse praesidium pro arbitrio imponat. Trelonius aliique captiui dimittantur. haec omnia si absque mora ab Ordinibus praestentur, se quod suarum partium sit, bona fide impleturum. ad haec Ordines respondept, et quantum ad duo priora capita, iis plene a se satisfactum dicunt; cuius rei testeis appellant Caesaris et Pontificis oratores, et Leodicensem episcopum, Batauosque adeo ipsos, qui propterea grauiter conquerantur. suam vero fidem contra Hispanos in comparationem adduci, non posse non aegerrime ferre. quando enim auditum in Hispania arces contra ciuitates aedificatas, noua decreta contra libertates ac priuilegia pro animi arbitrio sine ordinum consensu facta, iurisdictionem antiquam noua et extra ordinem ab exteris introducta administrationisformula ademtam? aut si quando similia attentata sunt, Hispanos quieuisse? atqui quiescere et quieturos Belgas, dummodo iis bona ac firma pace frui, patriaeque leges, libertates, ac priuilegia tueri liceat. Santaldegondum et Theronum,

cum publico legationis testimonio nitautur, non posse sasua pacificatione exfapelli; qui tamen, aut ij, a quibus missi sunt, si quid, quod offensionem pariat, faciant; cognitione prius habita se ius dicturos. ceterum in religionis caussa, quando adhuc pendeat, et Ordinum iudicio permissa sit, nihil de ea nunc decerni posse. ceterum nolle dissimulare, eo querellas illas pertinere, vt dissidia inter ordines serantur iuxta Escouedi consilium, qui literis ad Philippum Antuerpia VIII Eid. April. nuper datis aiebat, libertatis conscientia pallium discordiae pomum fore, quo dissensiones et partes inter ordines excitentur, iisque inter se diuisis singuli facilius carpantur, et alter alterius ope opprimatur. nunc demum, quamuis alia caussa obtendatur, larua deposita patere Hispanorum in perniciem Belgij coniuratorum consilia. tandem Austrius, qui verbis nihil profici cerneret, vt Ordines contra se exacerbatos placaret, nouas condiciones proponit, et se prouincia excedere paratum ostendit, modo, dum alius a rege in ipsius locum substituatur, ab armis vtrinque abstineatur. quas cum Ordines male interpretarentur, et id agi existimarent, vt interea externi milites ex Italia et Germania euocarentur, nouas easque duriores vicissim proponunt; vt omneis Ordinibus suspectos missos faciat; vrbes et arces Namurci, Carlomontij, Mariaeburgi, aliasque iis, quib. pacificationis legibus commissae sunt, restituat. Lucemburgensem item principatum relinquat, efficiatque, vt Germani toto Belgio aequis condicionibus excedant; et haec quousque alius in eius locum praeses a rege mittatur. quod si reputet Belgio expedire, vt citius discedat, quod vltro saepe obtulerit, administrationem Consilio statûs a rege approbato tradat, cui omnes quantum ad priora illa duo capita parere cupiant. rogant insuper, ne se vlterius scripturis oneret, et iam tandem omissa inutili scriptorum concertatione, quod verbo dicitur, facto exequatur; se interea iuratae vnioni satisfacere decreuisse, et oppressis ab eo suppetias ferre. in eandem sententiam ad Philippum dant literas VI Eid. VIIbr., ad quas asfectata mora non nisi mense Februario insequenti responsum est. interea arces ac munitiones vbique diruebantur. Antuerpiae arxa Bursio, qui eam Trelonio eripuerat, in manus ciuium consignatur V Kal. VIIbr., moxque summo omnium concursu propugnacula duo in vrbem proiecta diruuntur, et fossa impleta ac complanata area munitiones arcis cum muro vrbis continuantur. idem mox Kal. VIIbr. Gandaui, et dein exemplo grassante Traiecti ad Mosam, Insulae, ac Valencenis factitatum est. tantum seruatae Tornaci in Neruiis, et Cameraci arces; illa, quod praefecti habitationi inseruiret, haec quod imperialis vrbs et limitibus Belgij defendendis destinata esset; quam Carolus Gaurus Incius Likio aduersae parti addicto ademtam Ordinibus seruauit. secundum haec Leodicensis episcopus et Vilelmus Cliuensium dux per delegatos viam componendarum rerum tentant, sed irrito successu; cum Ordines ante omnia vrbium et arcium ab Austrio occupatarum restitutionem vrgerent, et is capita illa duo semper regereret. tandem per Ioannem Lindium fani Gertrudis praesulem, Campaniacum, et Leoninum I. C. Arausionensis euocatur, vt ex eius sententia in commune consuleretur. quo cognito Austrius prid. Kal. VIIIbr. acerbis verbis expostulat, quod reiectis pacis consiliis omnia hostilia contra maiestatem regiam moliantur, destructis passim arcibus et euocato Arausionensi, harum turbarum auctore. proinde quando nihil sana consilia apud animos semel falsis persuasionibus praeoccupatos valeant, se Namurco discedere, et inde Lucemburgum petere decreuisse, ibique regis, quem de re omni certiorem fecit, mandata opperiri. ita arce Namurcensi optime munita Austrius Lucemburgum retro abit; mox missus ab ordinibus Namurcum versus exercitus, delectique duces Philippus Lalanius comes peditum, vicecomes Gandensis equitum, Gongneus castrorum, Valentinus Pardeus Mota rei tormentariae praefecti, qui ad Vauram in Brabantia initio castra posuerunt, instante et suadente Arausionensi, vt Ordines Germanorum equitum III OIO conscriberent, quibus freti et facultate delectûs habendi Austrio ademta, ipsum

sine mora Namurco et Lucemburgo expellerent. nihilominus consultius visum propinquiora tentare, et prius cunctas Brabantiae vrbes, praeterea Campos, Ruremundam, ac vicina oppida sibi conciliare. interea delegati ad Arausionensem missi Ordinum nomine eum orant, obsecrantque, vt quando publicae quietis hostes id vnum in sermonibus vsurpent, huc Arausionensis tendere consilia, vt Belgae principem mutent, et maiorum religionem aboleant, ipse facto et opere eorum calumnias confutet; cunctisque liquido per ipsum pateat, Hollandiae et Zelandiae ordines, nihil aliud, quam eorum, quae pacificatione Gandensi promissa sunt, obseruationem meditari; et sicut in locis sibi nuper traditis antiquam religionem admisit, ita in aliis harum prouinciarum oppidis eandem gratiam petentibus faciat: scripto item idonea forma subsignato caueat, neque se neque foederatos ordines religionem maiorum oppugnare, aut alius vsum in ceteris Belgij prouinciis introduci permissuros, iuxta Gandensis pacis leges. insuper ab eo petunt, vt cum Siluae-ducis et Bredae, quae ciuitates maximi momenti sunt, praesidiariis, aut armis aut pactione transigat. et si quidem Germani cum ipso agere recusent, id oneris Campaniaco demandet; sin vi opus sit, Hoghenlous rem in se suscipiat. ad ea Arausionensis scripto respondit, petitiones eas huiusmodi esse, de quibus nihil ipse statuere possit. et cum omnes Gandensis pacis leges adimpletas velit, eaeque vniuersos Hollandiae et Zelandiae ordines respiciant, de iis sedulo se Gaudae cum iis acturum. quod vero auctoritate consignata caueri postulent, neque se neque ordines foederatos vnquam passuros, vt religio Catholica Romana oppugnetur, aliaue in aliis Belgij prouinciis recipiatur, se tamsuo quam ordinum nomine promittere, iuxta pacificationem Gandensem, nunquam passuros, vt aliquid contra publicam quietem; speciatim autem contra Catholicam R. religionem eiusue libertatem innouetur aut fiat. his inter eos summa beniuolentiae vtrinque significatione actis, Arausionensis, quamprimum per negotia liceret, Bruxellas se venturum pollicetur. mox coniunctis copiis Hoghenlous comes et Campaniacus Siluam-ducis primariam Brabantiae vrbem ex Arausionensis voluntate tendunt, quae ab Eberstenij comitis militibus tenebatur; qui statim X Kal. VIIIbr. certis legibus deditionem fecere. quo facto cum Bredam duxissent, stipendiarij Germani, qui Fronsbergio merebant, dilati stipendij inuidiam, sic enim ordines iactabant, in tribunos suos reiicientes ob id seditione exorta Fronsbergium et Kinsecum comprehensos et catenis in foro tota nocte alligatos detinuerunt, vt summo iure cum iis ageretur, petentes: tandemque de stipendij satisfactione pacti vrbem Fronsbergium ac ceteros duces Antuerpianae direptionis complices in ordinum manus vinctos tradiderunt, vt deiis pro criminis grauitate statuerent; qui tamen omnes postea vinculis soluti, et ordinum decreto dimissi sunt. postea Arausionensis Bredam patrimonialem vrbem cum Carlota Borbonia vxore venit, et inde Antuerpiam ex ordinum foederatorum consensu tendit, summaque totius ciuitatis laetitia excipitur. ibi ad eum missi ab ordinibus delegati Villersius et Marollius abbates, Fresinius et Capresius equites aduentum ei faustum gratulaturi, eumque Bruxellas deducturi. nec diu cunctatus ille per alueum insanis sumptibus perfossum Antuerpianis armatis ab vna ripae parte, Bruxellensibus obuiam ab altera prodeuntibus, Bruxellas magna pompa et comitatu venit IX Kal. VIIIbr. vnde post aliquot dierum de rep. consultationem Antuerpiam rediit, vbi magno ciuium consensu, inter quos quamplurimi Protestantium doctrinae addicti erant, gubernator vrbis atque adeo Brabantiae XI Kal. IXbr. deligitur. qua re magnam inuidiam sibi ceterorum procerum conciuit, quasi ad suinmam Belgij praefecturam aspiraret. cumque eodem tempore Araschotanus dux Flandriae gubernator constitutus esset, et Gandauum cum plerisque Belgij proceribus venisset, inter eos, quibus et Arausionensis ambitio suspecta erat, et qui eo rerum potiente non satis Catholicae R. religioni consultum existimabant, consultatum fuit, de praeside per Austrij absentiam

deligendo, qui remp. iuxta pacifi cationem Gandensem administraret, et refrenata Arausionensis ambitione religionem maiorum sartam tectam tueretur. is propositus fuit Matthias Austrius Rodolfi Caesaris frater, quem iam ante per occultos nuncios sollicitauerant, misso ad eum Masteledio, cum quo ille et paucis ex domesticis, re minime cum Caesare, sicuti postea scripto apud Philippum se purgauit, communicata in viam se dedit VI Non. VIIIbr. Vienna Austriae clam noctu profectus, et permutatis equis Coloniam et inde Liram in Brabantia venit; qua re non mediocriter Arausionensis et ordines, qui Bruxellis erant, commoti sunt, quod ipsis inconsultis Masteledius ad Matthiam missus, et ipse Matthias euocatus esset. verum Arausionensis, qua erat prudentia, sensum iniuriae dissimulauit, et quanquam eam scissuram maxima incommoda importaturam, neque concordiam inter dissidenteis de religione diu duraturam prouideret, tamen cum omneis non posset, ex iis, qui circa Araschotanum erant, aequiores rebus suis seducit Lalanium comitem et vicecomitem Gandensem, quorum ope aliorum consilia et conata irrita reddidit. nam cum illi Matthiam ad se pertrahere et Teneramundae euocatum summae rerum praeficere constituissent, itaut abrogata omni Arausionensi auctoritate summum imperium penes proceres esset, ipse ordinib. auctor fuit, vt ad Matthiam mitterent, eumque per absentiam Austrij ad capessen dam remp. inuitarent; suspicione interim Ricouio et Ioanni Embisio patriciis Gandensibus iniecta, quasi consilia Araschotani et sociorum eo tenderent, vt dissidia iuxta Escouedi consiliuminter nobilitatem et ciuitates sererentur, atque ita singuli, qui coniuncti non possent, diuisi facilius opprimerentur. quod facile persuasum hominibus nouarum rerum cupidis, et qui motuum caussas quaerentes, vix tandem reciperata post tot annorum seruitutem libertate quasi resumptis pristin is animis ad turbas subito inclinarunt. itaque cum inter plebem euulgatum esset, Araschotano flagitatione importuna fatigato has voces intempestiue per iram excidisse, fore, vt breui molesti istiusmodi priuilegiorum flagitatores tanquam seditiosi in ordinem cogerentur, additis quibusdam aliis verbis, quibus Arausionensem perstringere videbatur, repente in vrbe ad arma quasi signo dato conclamatum fuit, et nocte intempesta V Kal. IXbr. Araschotanum, quem tanta gratulatione paucos ante dies in vrbe exceperant, Rassingemum, Franciscum Haluinium Sueuigemum, Mucronium, Eikium, summum Gandensem praefectum, Flandriae praesidem, episcopos denique Brugensem, et Hiprensem comprehendunt, factique rationem programmate V Eid. IXbr. publicato edunt: quo perscriptum erat, visam protestationem a Campaniaco fact am et Sueuigemi manu scriptam contra praefecturam ordinum Brabantiae suffragiis Arau sionensi delatam et ordinum generalium decreto confirmatam, vt Arausionensi omnis administratio adimeretur, dissidio hac arte inter Flandriam et Brabantiam disseminato. his addebatur, tentasse socios praesidium Gandauum intromittere, et ciueis obiecto perduellionis crimine grauiter multatos priuilegiis ad extremum priuare; bellum item contra Arausionensem decreuisse, in eamque rem pecuniam publicam in belli contra Hispanos gerendi sumptus collectam Duaci retineri mandasse. id molitione Arausionensis factum, qui terrore sui iniecto, tamen ad leniendam inuidiam precibus apud Gandenseis peruicit, vt Araschotanus, qui solus nihil poterat dimitteretur; ceteris, pro quibus interuenisse videri voluit, sub custodia retentis. igitur Matthias, quanquam a Mota sollicitaretur, vt Vauram ad exercitum veniret, cum tamen videret, summum Belgij imperium penes Arausionensem esse, nec eos, a quibus euocatus venerat perinde auctoritate apud ciuitates, quibus fere omne harum prouinciarum robur constat, valere, sero errorem sensit; et quanquam retro pedem ferre, et ad Araschotanum ac socios se adiungere mallet, tamen cum poenitentiae locus non esset, tandem ad Arausionensis et ordinum partes transire coactus est, et III Eid. IXbr. Antuerpiam ingressus, magnaque pompa ab Arausionensi et cunctis ordinibus exceptus est. tum rursus Matthiae auctoritate, quem in Belgij praesidem

fiduciaria potestate ordinant, donec rex aliter ex generalium ordinum consensu decernat, pacificationem Gandensem sanciunt, seque inuicem et Catholici et Protestantes ad mutuum patrocinium obligant, fide data, neutros passuros, vt alteris molestia aut iniuria fiat, aut libertates ac patriae priuilegia vlla ex parte labefactentur. id actum Bruxellis IIII Eid. Xbr., et septem post diebus, ne poenitentiae locus relinqueretur, annitente Arausionensi Austrius tanquam violata pace hostis declaratur, eiusque socij ac sectatores ad caussam dicendam intra XV dies citantur; qui nisi compareant, iam tum parites tanquam patriae hostes proscribuntur. quibus actis legationes ad Gaesarem et Imperij principes decernuntur. sed amplissima ad Anglorum reginam mittitur, cui obeundae destinati marchio Haurecus Araschotani fratser, et Adolfus Mekerkerus. ij honorifice accepti cum regina conueniunt, vt iuxta foedus liceat Belgis C librarum sterlingarum OIO, indemnitate Anglis praestita, Londini mutuo sumere, ea condicione, vt pecunia post annum restituatur, ad idque Belgij ciuitates, quas regina velit, obligentur. regina ordinibus OIO equitum et V OIO peditum subsidio mittat, quorum stipendium ordines post treis menseis, a die, qua nauem conscenderint, Londini numerent, finitoque bello dimissos suis sumptibus in Angliam remittant. huius exercitûs imperator in ordinum consilium admittatur, nihilque illo inconsulto siue ad bellum siue ad pacem pertineat, in eo agitetur. nullum foedus cum principe vllo aut ciuitate ineatur, quod non a regina approbetur, eodemque, si volet, vna comprehendatur, et si mari classem instruere cogatur regina, ordines XL praesidiarias naueis XL amphorarum ad minus capaces milite, comeatu, et re omni instructas auxilio mittant, quae praefecti Anglici imperio parebunt, et sumptibus reginae merebunt. Angli rebelles a regina declarati intra Belgij limites non admittantur. si cum rege de pace agatur, curent ordines, vt haec capita ante omnia aut in parte reginae arbitrio confirmentur. icto foedere, quod id in multorum reprehensiones incursurum, neque cariturum inuidia apud ceteros principes prouideret Elisabetha, quasi ipsa deficientibus ab obsequio populis pernicioso exemplo in occulto faueret, atque adeo rebellionem inter vicinos foueret, statim Thomam Vilkesium perspecta prudentia virum ad Philippum legat, qui necessitate extrema factum excusaret, idque bono regis cessurum demonstraret. nam saepius monuisse Reginam et ipsum et eius vicarios atque adeo Albanum, vt remissius cum Belgis ageret, neque ex desperatione hominibus liberis alienandi se ab officio discedendi necessitatem imponeret quippe libertatem iis vita potiorem; quam si in reliqua vita vulgo exoptant mortales, tum maxime in religione, cum illa nec imperari possit, et conicientiis laqueos iniici omni seruitute crudelius sit. nihilominus, quod in se fuerit, interim fecisse, et apud Arausionensem ac ceteros eidem religioni addictos semper institisse, vt arma deponerent, pacem et obsequium regi debitum colerent. nec inficias ire, quod crimini datur, etiam eos milite et pecunia iuuisse, non ad alendam rebellionem, sed dum melius consultus ipse ac eius vicarij a priore seueritatis sententia recederent, et aliam, quam ipsa suadebat, componendarum turbarum rationem inirent; nec interea illi ex desperatione perniciosum non solum sibi, sed vicinis, consilium caperent, externi principis patrocinio salute commissa. quod cum illos iam saepius facere paratos viderit, eaque de re Philippum frustra monuerit, ad oficium et securitatem propriam pertinere existimasse, ne eorum, qui se ex desperatione perditum irent, periculum negligeret, sed ad antiquum Anglicanae et Burgundicae domûs foedus respiciens auctoritatem suam interponeret, et Belgarum salutem, quem ij, quorum magis intererat, negligebant, commendatam haberet. et vero cum nuper per vicecomitem Gandensem ab Austrio missum intellexisset, Arausionensem pacificationi, quam ipsa procurauerat, nolle stare, aut eius condiciones non bona fide implere, cum eo nunciis et literis egisse, ipsique ac ordinibus, ni parerent, regie interminatam esse. nunc igitur non solum

ob easdem caussas, sed etiam ob nouas a malignitate ipsius ministrorum profectas denuo coactam foedus palam non clam renouasse. nam interceptas Austrij et eorum, qui circa ipsum suat, literas, quibus de clandestinis Hispanorum cum Maria Scotiae regina machinationibus ad perturbandam Anglicani regni quietem initis constat, quasi eorum consilium sit, non solum Belgij pristinum statum violatis legibus ac libertate sublata euertere, sed eadem ruina Angliam inuoluere. hanc malam gratiam cum meritis suis rependi videat, non tamen ab officio recedere voluisse; verum pro iure viciniae et antiqua vtriusque domûs amicitia, adhuc regem monere, vt ad alienationem populorum a regis obedientia praecauendam, quam huc vsque ipsa remorata sit, Belgas in gratiam ac fidem recipiat, sancita praeteritorum obliuione; libertates, immunitates, et antiqua priuilegia confirmet; remp. iuxta vltimam pacificationem administrari curet, amoto Austrio, multis de caussis et Belgis et vicinis principibus, qui cum Belgio foederati sunt, suspecto, aliumque pari dignitate in eius locum sufficiat. quod si faciat, non dubitare, quin turbatae adeo prouinciae pacari et ad obedientiam aliquam reduci possint. nam sua pudentia et aequitate hactenus effectum, vt afflictis Belgis omnia obsequij cum principe suo officia constent, nec vllius externi principis ope implorata de principe mutando cogitauerint. quod si contra tam salutaria monita in consilio priore perseueret, vt armis sibi agendum existimet, se iuxta foedus nuper renouatum et Belgis praesto futuram et rebus suis eadem opera prospecturam. ad haec Philippus quamuis aegre id a vicina principe audiret, tamen quod ipsam insidiis petitam sciret, et in Anglia ad res Belgij turbandas vel componendas ob proximitatem magna momenta esse, iniuriam dissimulauit, orauitque, vt in proposito pacis sarciendae perstaret, neque falsis ad se perlatis rumoribus facile aureis praeberet, aut indignum quidquam de principe amico sibi persuaderet. se vero Sellium ad se ab Ordinibus missum breui in Belgium remissurum cum mandatis, quibus de egregia sua erga Belgas et principes vicinos voluntate constaret. verum haec ad annum sequentem pertinent. interea ab Ordinibus mittuntur Antuerpiam Henricus Iuoeus Marollij, et Io. Lindanus fani Gertrudis coenobiorum praesules, dux Araschotanus, Carolus Grauius Fresinius ad archiducem Matthiam, vt ei summam praefecturam certis condicionibus deferrent. sic enim iudicabant, tot prouinciis turbatis nec satis bene interse conuenientibus, vt in officio continerentur, et ad vnionem reducerentur, gubernatore summo opus esse, eamque dignitatem nulli melius conuenire posse, quam Matthiae; quem cum a proceribus Belgij maiorum religioni addictis euocatum viderent, non poterant non sibi persuadere, id non ignaro Caesare fratre et ipso Philippo factum; et vt Philippus nihil de eo resciuerit, tamen necessitate coactum in eum mox consensurum: quippe qui ipsi proximus et Catholicae religionis summe studiosus esset. sic autem Austrij conata maxime infringi, et multos, qui cum eo sunt, castra ipsius deserturos. neque verosimile esse, illum Caesaris fratrumque ipsius indignationem veritum quidquam vlterius sine expresso regis mandato tentaturum. hoc etiam facto fidem regi suo approbaturos, repudiatis regis Franciae et ab Andino eius fratre oblatis condicionibus. Elisabethae vero, cui cuncta cum Gallis consilia suspecta sint, rem gratam facturos. his ita constitutis superabat, vt plebi per ciuitates in his regionibus praepotenti satisfieret, quae Arausionensi, vt patrise libertatis vindici, cum enixe fauebat, tum alioqui Protestantium doctrinae plerisque locis addicta erat. igitur in eius gratiam Arausionensis Matthiae vicarius constitutus est, et vterque iureiurando in leges certas adactus, quibus in arctum potestas Matthiae coercebatur, itaut nudum ipsi praesidis nomen concessum videretur, imperium omne penes Ordines esset. quod tandem tractu temporis Arausionensis in tractandis hominum ingeniis vir apprime sagax et plebis fauore subnixus ad se omnino contraxit, et quo voluit summa animi dexteritate ac sollertia transtulit. iam ante IX

Hellingus tribunus cum III peditum signis intra Amsterodamum ab iis, qui Arausionensi in vbe fauebant, acceptas fuerat. nam alioqui ciues ab initio regiis partibus semper addicti fuerant, Hispanis ingressu exitu transituque per ciuitatem suam concesso, et Arausionensem pro Hollandiae praeside agnoscere recusauerant. igitur ciues aduentu Helligi consternati cum in eo essent, vt vitandae direptionis causa se Arausionensis potestati permitterent, tamen cuiusdam vrbani centurionis astu effectum est, vt Hellingus ad aedeis publicas vt veniret inuitatus cuni res citra sanguinem componi cuperet, temere centurioni fidem habuerit, et a vi temperauerit; qui dum venit, circunnentus et trucidatus est, statimque milites post exiguum certamen duce amisso se subita fuga oppido eiecerunt. ante et Groeningae tumultuatum fuerat Kal. IXbr., et oppidani quosdam e sacro ordine ac circumpositae regionis nobilitate comprehensos, ob aliquas, quae ipsis cum Omelandensibus, quibus illi fauere credebantur, intercedebant, controuersias, carceri mancipauerant. his motib. componendis statim ab Arausionensi missi Santalgondanus et Silla, qui nihil tamen ab effreni plebe impetrare potuerunt, vixque captiui illi corruptis custodibus custodia elapsi sunt. Hoc anno Martinus Forbisterus Anglus naui gationem ad VIItrionaleis insulas occidentem versus suscepit, et petita a regina venia, a qua nauem CLX amphorarum et duas corbitas acceperat, prid. Kal. Iun. Hernica soluit, et vento secundo vsus ad Orcadas delatus est; vnde sumpta aqua a VI Eid. Iunij continuo cursu nauigauit vsque ad IIII Non. Iul., quo omni tempore nox fere illustris fuit, itaut qui cum eo erant legere, et ea omnia agere potuerint, quae in luce fiunt. quarto post die cum borealibus turbinibus diu iaactati fuissent, iuxta Freslandiam apparuerunt terrae niuibus et glacie horridae. demum XVII Kal. VItil. propinquauerunt terrae, cui iam antea idem Forbisterus Reginae insulae nomen fecerat, coniunctae, vt existimatum est, Americae continenti. ei opposita est alia insula Asiae, vt creditur, continenti itidem annexa, medio spatio quasi freto, per quod in mare meridionale ab ea parte transiri posse sperabat Forbisterus, quodque Forbisteri propterea fretum nunc etiam in earum regionum tabulis indigetatur, LXII ab aequatore gradibus. ibi cum summa frigoris asperitate id temporis conflictatus dum corbita sumpta seorsim a reliqua classe insulas circumeundo locum exscensioni idoneum quaerit, visae magno numero abietes supra mare fluitantes e proximo litore, vt creditum est, torrentium vi aut ventorum impetu stirpitus reuulsae. visus et piscis mortuus, e cuius rostro cornu rectum ac intus cauum surgebat vlnae et sesqui longitudine, cuspide paullum attrita seu confracta, quod postea facta experientia perinde ad venena arcenda valuit, ac vnicornia nostra tanti aestimata, quae prognata vulgo creduntur. ex fronte terrestris animalis, quod nusquam conspectum; nisi fidem habeamus Ludouico Barthemae Bononiensi, qui vidisse se Mechae in Arabia iustiusmodi aliquot fera animalia in itinerario suo scribit. quod rei naturalis vestigatoribus amplius discutiendum relinquo. tandem exscensione facta cum vix vlla beniuolentiae significatione indigenae homines feri ac suspicaces ad colloquium adduci potuissent, simulato abitu Forbisterus post promontorium aliquandiu latuit; dein a tergo imprudentibus incumbit, ac diffugientibus illis in proximos montes feminam, quae infantem in vlnis gestabat, ideoque tardius fugienteis sequentem intercipit, quam et secum in Angliam abduxit. ibi per otium a Kal. VItil. ad XI. Kal. VIIbr. peruestigato loco CC amphoris auri massae, vt rebantur, adhuc e fodinis impuri in naueis impositis ad reditum se parat, et XIII Kal. VIIIbr. Milfordiam in Anglia appulit, magna gratulatione a regina exceptus, cui et femina illa cum infante dono data, quae siue taedio, siue ob mutatam victûs rationem haut diu superuixit. homines tractus illius corpulenti sunt, apta membrorum strue compacti, fusco colore, quales rustici nostri solibus perusti, promisso capillitio, quoda fronte resecant saxo acuto aut alio instrumento cultri instar. feminae comas oblongas habent, quas duobus nodis anterius in tempora

reiectis substringunt, et posticam partem tertio nodo alligant. ex iis quaedam siculis sibi cuticulam oris deradunt, et sulcos in ea factos cyaneo puluere oblinunt, idque ad ornatum et cultum facere existimant. carnibus crudis vescuntur, quas interdum cum sanguine elixant. etiam herbis ad acuendam orexim vtuntur, quas vnguibus euellunt, et illotas sine oleo et aceto auidissime deglutiunt. aquae, quae nulla fere his locis scaturit, penuria nonnunquam et glaciem sugunt. caneis instar luporum robustos habent, quos et ad iugum copulant, et rebus necessariis trahendis assuefaciunt. pellibus ferarum contra hiemis, quae illis locis fere perpetua est, rigorem teguntur, quas neruis ipsarum scite consuunt, et ad vestium vsum concinnant, pilo seruato et corio desiccato, itaut illae non obrigescant, sed manu tractabiles corpori commode aptari possint; sub tentoriis habitant, pellibus balenarum et aliis ad pluuias arcendas constratis, quae ossibus piscium immanium pro columnis fulciuntur. arcubus et spiculis osse acuto confixis ad venationes ceruorum, qui maiores apud eos, quam hic, sunt, vrsorum, leporum, et luporum vtuntur. piscatione et vitam tolerant, et cymbas habent corio contextas intus ductis ligneis circulis affabre factas, quibus XVII homines commode vehi possunt. habent et lembos instar textoris radij portatileis, qui vnius tantum hominis capaces sunt. his se armis et instrumentis contra iniurias tuentur, et necessaria ad vitam parant; de cetero ab omni cultu, et quod magis deplorandum est, veri Dei cognitione alieni. et rem profecto fastigio suo dignam principes fecerint, si classeis non ad diuitias indagandas, quae hodie sola fere periculosarum et longinquarum nauigationum illecebra est, sed ad verbi dominici promulgationem inter illos populos adhuc veri luce destitutos, missis ad hoc theologis propagandam instruerent, si quid inde vtilitatis postea ex commercij libertate in publicum rediret, in lucro ponentes et accessionis loco accipientes. nam ex eo esset, vt Dei gratia, sine qua nihil possumus, expeditionibus illis aspiraret, et aspirante illa citra sanguinem et indigenarum vexationem res in his regionibus, quantum ad religionem et ciuilem administrationem, felicioribus auspiciis constituerentur, quam ab Hispanis factum est, qui auaritia caeci totos XXX annos mutuis lanienis miseros indigenas in Indiis et ad extremum seipsos grassante inter eos diuina vltione confecerunt.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LXV.

IN proxima Germania Salentinus Isemburgicus comes, Paterbornensis episcopus, et postea archiepiscopus Coloniensis amplissimis ditionib. et arcib quibusdam atque oppidis, quae ab antistitibus decessoribus suis alienatae et oppigneratae fuerant, pretio persoluto redemptis optime de collegio illo meritus, cum vltimus ex illa comitum familia superesset, vtroque episcopatu se abdicauit, et Gulielmam Antoniam Ioannis Lignei Arenbergij comitis ante nouennium in Frisia occisi filiam forma eius captus in vxorem duxit. et huic quidem in Paterbornensi suffectus est Henricus Saxo archiepiscopus Bremensis, et Osnabrugensis episcopus, ea lege, vt quotannis per trimestre in Paterbornensi, trimestre in Osnabrugensi, reliquum tempus in Bremensi diocesi aulae sedem haberet. Coloniensem archiepiscopatum adeptus est Gebardus Truchesius Valburgi regulus Vvilelmi F., qui Othonem cardinalem Augustanum patruum ante quadriennium Romae defunctum habuerat, et cum postea vxorem duxisset, et VIIviratum nihilominus retinere cuperet, magnarum in imperio turbarum caussam dedit. de cetero pacata Germania, in Borussia Dantiscanorum contumacia ipsis ad extremum exitiosa bellicis motibus res infectae fuere. de origine Dantisci, quod Gedanum olim fuit, haec fere scribit Bernardus Vapouius. Vissimirum ex Lechi, qui Polonicum principatum primus constituit, posteris cum Siuardum Danorum regem insigni proelio nauali superasset, victo regni partem precario concessisse, accepta Iutia et Scania; filias vero duas Siuardi alteram Noruegiis, alteram Germanis venditas, Iarmericum filium obsidis loco asseruatum; inde victorem Vassimirum duas vrbes condidisse; quarum alteram de suo nomine Vismariam appellauit, alteri, de Danis deuictis Dantisco nomen fecit, quae vrbs parua et obscura initio, postea in eam amplitudinem excreuerit, vt non solum VIItrionis et occidentis, sed totius orbis emporium frequentissimum ditissimumque hodie habeatur. alij a Valdemaro I. Daniae rege Friderico Ahenobarbo Caesari coaetaneo arcem Dantisci nomine conditam memorant, cum ille contra Sobislaüm Pomeraniae orientalis principem bellum gerens tutum classi ad ostium Vistulae receptum quaereret. eam vero discedente rege Sobislaüm occupasse; cui postea oppidulum accesserit, quod vna cum arce ac reliqua Pomerania Mestuuinus Sobislai pronepos, cum sine liberis maribus decederet, praeteritis agnatis Pomeraniae citerioris

principibus Premislao maioris Poloniae duci circa annum OIO CC XCV testamento reliquit; a quo ad Vladislaum Locticum Poloniae regem paullo post iure successorio peruenerit. et annales quidem Polonici tradunt, Vladislaum bellis aliis occupatum Teutonicorum equitum fidei custodiae caussa certis legibus locum credidisse; quem postea vi retinuerint, et armis circumposita Vistulae loca in potestatem redegerint: dein ipsos Crucigeros seu Marianos equites commodiore loco ad Rhodanum nostro cognominem fluuium et Motlauam ab ortu vrbem alluentem, qui ambo Vistula ex cipiuntur, vno a Vistulae ostio milliari, Dantiscum condidisse, noua arce ad Motlauae ripam munita et oppido Aquilonem versus imposita; quod postea intra CL annorum spatium in eam, quam hodie videmus, magnitudinem excreuerit, et se eiectis tandem Crucigeris Casimiro Poloniae regi subiecerit circa annum Christi OIO CCCC LIV, et suis praecipue sumptibus totos XIIII annos bello contra ordinem Teutonicum gesto vicinam Borussiam Polono deditam conseruarit. verum, vt ingenia hominum mutant, qui Teutonicorum equitum Imperio subiectorum pertaesi tam ardentibus votis Polonicam dominationem expetiuerant, ij tractu temporis poenitentia subeunte, cum scissa contrariis in regis electione studiis nobilitate alij Maximiliano Caesari fauerent, alij Stephanum Bathorium Transsiluaniae principem suffragiis suis adiuuarent, se partibus Austriacorum applicuerunt, sperantes si quidem Maximilianus Germanus rex renunciaretur, vt qui olim iuris Germanici fuerant, sub eo rursus Germanici iuris efficerentur. verum cum facta electione Bathorius hanc scissuram diligentia sua sarciuisset, adempta, dum Maximilianus cunctatur, regni possessione, et per mortem eiusdem mox secutam confirmata, Gedanenses cum ea spe decidissent, non tamen pristinos animos deposuerunt. cum igitur Stephanus fidei iusiurandum ab iis vt Polonicae coronae beneficiariis exigeret, illi tergiuersari, et ante omnia petere, vt primo de indemnitate, quod fidem Maximiliano tanquam regi electo dedissent; iuribus, priuilegiis ac immunitatibus suis sacramento confirmandis, de confessione item Augustana, dc grauaminibus, quae contra priuilegia et antiquas consuetudines irrepsisse aiebant, tollendis; denique de dimidij portorij, quod Sigismundo Augusto ad vitam tantum concessisse ostendebant, exactione abolenda sibi idonec caueretur. ad haec nouus rex respondet, Cracouiae semel se iureiurando ritu sollemni praestito defunctum esse, et priuilegia ipsorum iuxta illud confirmaturum: de confessione Augustana seorsim ipsis item cautum, grauaminum cognitione ad ordinum comitia reiecta. interea fidei iusiurandum sine mora et condicione vrget, et quo res citius conficeretur, quinto, postquam rex inauguratus est, mense Marieburgum cum Senatu venit, missoque Cossabucio ab epistolis et Andrea Sborouio Curiae tribuno, ad caussam dicendam cum eos amice citasset, illi minime comparuerunt, sed custodiis ad portas appositis quasi vicino hoste, et Grebinensi arce praesidio firmata, et scriptis ex officina Iacobi Rothi per Germaniam ad regis iniuriam euulgatis hostilis animi significationem dederunt. quapropter iritatus rex Grebinensem arcem ante omnia occupat VI Kal. VIIIIbr., et vicinos circa pagos ac vicos ad aerarium Gedanensium pertinenteis vastat. quam iniuriam, vt rebantur, sibi praeter ius factam contraria excursione vlti sunt, praediis aliquot episcopi Vladulauiensis et coenobio eiusdem ditionis, item alio, cui Oliuensi nomen, sepulcris principum Pomeraniae nobili, ne obsessuris receptum praeberent, siue incensis siue direptis; monachis etiam contumeliose partim habitis, partim interfectis. inde VIIIviros ad regem mittunt, et post eos Constantinum Ferberum et Georgium Rosembergium praecipuae inter eos auctoritatis, et qui vltro citroque comeanteis rerum pacificandarum omneis rationes inibant. tandem cum res ad Toronensia comitia proxime celebranda remissa esset, Gedanenses se non ordinum regni, sed regum Poloniae beneficiarios ac subditos esse palam professi sunt. rex vero cum Bidgostiae esset, has leges Gedanensibus dicit, quibus toto Ianuario huius anni responsuri et plene satisfacturi

essent. CC florenorum OIO certis pensionibus dependant; quatuor tormenta bellica cum omni apparatu regi subministrent, ampliato ad palatium et cetera aedificia regalia in ciuitate extruenda spatio: de portorio et grauaminibus ab ordinum comitiis decernatur: militem dimittant; supplices ad regem accedant, ac venia praeteritorum petita iusiurandum more sollemni praestent. his condicionibus regis manu subscriptis cautiones de Augustana confessione et priuilegiorum confirmatione additae erant, cum quibus Rosembergius ad suos remissus est, qui seu spe auxiliorum ex Germania confisi, siue otio et nimiis opibus lasciuientes imperata facere recusarunt, et aliis postulatis additis, dum tempus extrahunt, regi summa contumacia illuserunt. ilie igitur victa patientia Rosembergum et Ferberum legatos antea retentos in custodiam tradi imperat, et Gedanenseis publico decreto perduellionis damnatos proscribit, omni se curitate terra marique illis adempta, et tanquam impiis in principem et patriam hominibus igni et aqua interdicit. bello ita indicto praeficitur Ioannes Sborouius vnus ex Senatoribus, qui cum positis circa Dersauiam castris paucos milites initio circa se haberet, inde fiducia sumpta oppidani ipso Dominicae resurrectionis die armati egrediuntur, imparatos regios oppressuri, multum renitente Ioanne Collensi mercenariorum militum praefecto, et bello Magdeburgico olim magnam rei militaris laudem adepto, quem illi a VIIviro Saxone acceperant: sed tempestate insolita suborta inter coruscationes et tonitrua ventorum vi imbrem densum glomerante quasi aduerso expeditionis susceptae omine intra moenia sua redierunt. tandem XVI Kal. Maias sub vesperam egressi, aduerso Vistula sed ventis secundis ad Dersauim oppugnandam contendunt. quo cognito Sborouius loci infirmitati diffisus, nec satis de oppidanorum fide certus ipse cum suis exit, et locum pugnae idoneum ad pagum Rokitkium iuxta aquas deligit, instructa acie; missoque cum LX Tataris Andrea Carchouiscio, qui naueis ex vrbe venienteis accessu prohiberet, noctem eam insomnis transegit. postridie hostes, qui ad Langnauam pagum substiterant, summo mane in armis apparuere, medio inter ipsos et regios amniculo, tantumque velitationibus vtrinque certatum; in quibus regij ferentarij, quos Kosacos vulgo vocant, non leuiter a grauiore Germanorum armatura infestati sunt. quibus Sborouius cum XX Hungaros delectos summisisset duce Stanislao Iordano iuuene strenuo, vicissim et ipse Collensis ad certamen prodit. inde admisti hastatis equites a Sborouio e peditatu sumptos cum scloppetis longioribus, qui certamen restituerent; quibus mox se adiunxere Zolkieuius, et Io. Sarius Zamoscius cum suis quisque turmis, qui hostes pepulerunt. hoc felici initio regij quamuis numero impares ad maiora audenda incensi cum copiam sui vltro facturi crederentur, Collensis sepimento e trabibus, quas secum aduexerat, constructo partem suorum intra vallum collocat. ipse cum tormentis et lectissimis quibusque ab altero montium latere iter intendit regios a tergo aggressurus, et ad lucum Lubissouiensem progreditur; vbi iussus properare centurio Ransauius Collensi respondisse fertur, lente festinandum esse, quippe Polonos ad pugnam quam ad fugam paratiores videri. principium pugnae a Temeruko cum L velitibus factum, quibus laborantibus subsidium e vestigio missum. heic Sborouius, qui numero vinceretur, astu Collensis deprehenso consilium ex necessitate cepit, et ponticulo abrupto, ne a tergo inuaderetur, omne equitum peditumque robur, vbi ipsum caput hostium foret, vertere decreuit, et monito Dersauiae praefecto, vt si quae vis ingrueret, saltem ad aliquot horas bona fide obsidionem sustineret, additisque ad oppidi custodiam L Polonis, ad Heidonum ductores conuersus suos, iam Vistulam traiicientibus auxiliis, quasi certa spe confirmatos ad pugnam fortiter capessendam hortatur; eos, cum quibus res illis sit, esse, quos paucis ante mensibus ad Grebinum, Glouam, et alibi toties profligarint; proinde Deo freti et poenitentia ac condonatis mutuo osfensis placato signa inferant, et mortem decori posthabentes hostem non numerent, sed inuadant;

neue eius aspectu terreantur, quem mox in potestate habituri sint, rebellionis perfidiae ac contumaciae meritas poenas daturum. quibus dictis Heidones in confertos ruunt, quos Strussius cum centuria sua insequitur, et a tergo incumbens Germanos proturbat. heic ad horam ancipiti proelio certatum, dum res cominus gereretur, cadentibus vtrinque compluribus, et in locum fessorum seu interfectorum integris succedentibus. tandem inclinata hostium acie Heidones instant, et terga vertenteis summa immanitate caedunt, Sborouio nequicquam, vt a cruore vlterius abstinerent, suos obtestante. pars in montes, pars in siluas Cassubicas ac Pomeranicas euaserunt; multi exutis armis, dum natatu elabi tentant, fluuio hausti sunt, capti ad OIO, perierunt in ea strage, vt Ioannes Lasicius scripsit IIII OIO CCCC; capta V signa, et vexillum, cui aureis literis inscriptum erat, AVREA LIBERTAS. machinae aeneae maiores VII, minores XXX, carri CL. ex regiis, qui tantum bis mille erant, cum hostes XII hominum OIO in excederent, occisi LIIX, vulnerati CXXX. Collensis etsi re male gesta in vrbem rediit, et quantumuis plebe fremente et inclamantibus per vicos feminis, vt ciueis vrbi, viros mulieribus redderet. tamen summa constantia res ad tempus restituit, et se aut denuo confligere paratum, aut vrbem fortiter defensurum ostendit. dum in eo sunt, Moscus occasione captata iam initio anni ad Reualiam Liuoniae vrbem castra metatus fuerat ratus occupatis bello Gedanensi Polonis rem ex voto successuram. sed post sex hebdomadum moram, quae tantum tormentorum fulminationibus infesta fuit, obsidionem soluens Plescouiam rediit III Eid. Mart. tentatis inde infirmioribus Liuoniae vrbibus, dum Ioannes Kokeuilius Lithuanus prouinciae a Polonis impositus abesset, et cum Ioanne filio et Magno Holsatiae duce, quo tanquam illice ad Germanos in Liuoniae oppidis et vrbibus inescandos vtebatur, prouinciae fineis ingressus Ludsenam, Duneburgum, Resittam, Kakenhusiam Rigensis praesulis sedem, Asceradam, alias arces ad Aquilonarem Duinae ripam sitas occupat, ac praeterea Vendam et Volmariam, quae se Magno paullo ante dediderant, omni crudelitatis et libidinis genere, Asceradae praecipue grassatus est, vbi etiam in ipsius Magni ministros saeuiit, quod illas vrbes non veluti Russorum imperatori, sed sibi parituras in deditionem accepissent. quaimmanitate Magnus ab eo alienatus postea defecit. nec cessabat Stephanus, qui am ante promulgatam proscriptionis sententiam ad Pomeraniae duces legatos miserat, qui conducendi militis facultatem peterent, et Gedanenses in Pomeaniam migranteis dedi, liberamque frumenti ac mercium exportationem per Vartam et Viadrum in portu Stetinensi concedi, poscerent. ad omnia perbenigne responsum a Pomeranis. et vltro antea Martino Kleisto et Conrado Glasenapo permissum fuerat, vt in praefecturis ditionis Polonicae delectus regis nomine haberent. ad Lubecenseis item accurate scripserat rex, ac ceteras societatis maritimae ciuitates, easque a Gedanensibus comeatu et milite iuuandis summopere dehortabatur, ac Elbingae iam a se emporium institutum significabat. tunc vero post tantam tamque insperatam victoriam; quam soli Deo, non viribus humanis acceptam ferebat, de oppugnanda vrbe consilium hactenus dilatum resumit, et Eid. Iunij ad vrbem accessit, et in episcopi-monte, qui vrbi imminet, castra metatus per aliquot dies infesta tormentorum displosione fulminauit, Ernesto Veigero equitum Germanorum, quos penes se habebat, praefecto ad Vistulae ostium misso, qui obsessis maris vsum adimeret, et munitionem ostij maritimi oppugnaret. sed eruptione a Gedanensibus Collensi et Nicolao Vngernero Liuono ducibus facta Poloni pulsi, caesi, ac magna pars etiam tormentis amissis eodem fluuio vicissim hausti sunt. itaque nutata castra, et longius ab vrbe iuncto ponte Vistula copiae ad ostjj maritimi castellum magna ex parte e materia constructum traductae; quod et acerrime oppugnatum est, eaque fere ratione exustum, globi igne excocti, dum plane eum imbiberint, ita in tormenta mittuntur, vt inter eos et puluerem tormentarium iustum spatium arena aut cinere primum, dein recenti ac madida

herba compleatur, ne puluis ignem ex globis concipere, aut inflammari possit; atque in aduersos muros eiiciuntur, certa ac valida ad incendia e longinquo excitanda vi. sed rursus eruptione facta vtrinque infestis maxime animis certatum fuit, et quamuis Polonis maiore numero cadentibus, tamen ad extremum damnoso obsessis exitu, quippe qui Collensem egregium adeo ducem in eo conflictu amiserint. tandem cum rex Marieburgum VIIbri mense concessisset, conuocatis Poloniae et Borussiae ordinibus, Saxonis et Brandeburgici VIIvirorum ac Vvilelmi Hessorum principis interuentu in has condiciones cum Gedanensibus transegit: vt supplices formula praescripta a rege veniam petant; bis mille auri pondo intra quinquennium exsoluant; fidei iusiurandum delegatis a rege praestent; militem dimittant; ad Oliuensis coenobij instaurationem XX florenorum OIO dependant; stationem et annuam pensionem in supremi dominij testimonium statis temporibus deinceps soluant; de iis quae sibi a Poloniae regno deberi contendunt, de grauaminibus item et portorij negotio cognitio comitiis ordinum reseruetur. rex vicissim gratia facta proscriptionem aboleat; priuilegia ac iura confirmet, et de confessione Augustana idonec caueat. haec Marieburgi acta prid. Eid. Xbr. de ratione in vebem ingressus rex nihil sibi praesc ribi voluit. qua in re nihilominus summa moderatione vsus est. paullo ante X Kal. IXbr. Alberto-Friderico Borussiae duci, qui nuptiarum cum Maria-Elionora Cliuensi contractarum tempore in animi aegritudinem ante triennium inciderat, curator a Stephano datus fuerat Georgius-Fridericus Brandeburgicus proximus agnatus, his condicionibus iureiurando, quod regi praestitit, comprehensis, vt arces et oppida iluus ditionis non aliis, quam regis Poloniae subditis committere posset; aegro principi de rebus cunctis ad victum ac cultum necessariis pro dignitate ipsius prospiceret; coniugis eius, quantum ad dotem et donationem propter nuptias, iura integra conseruaret; et quandocumque ille ad sanitatem redierit, ipsi, aut liberis eius Borussiae principatu cedere, et administrationis suae rationem reddere teneretur. Italia hoc anno peste superioris anni adhuc grassante plerisque locis laborauit, et Vicentiae praecipue ac Brixiae, quae ab ea superiore anno fere intactae fuerant, diri mali contagione summopere infestatae sunt. eodemque anno Aloisius Mocenicus reip. princeps senio confectus, cum VIII annis ei praefuisset, fato concessit, cuius magistratus bello, quo Cyprus amissa est, fame, incendio, pestilentia funestus, insigni tamen victoria de Turcis parta, et regis Henrici III in vrbem aduentu aliquantum recreatus fuit. is a Laurentio Massa publice laudatus, et ad B B. Ioannis et Paulli pompa principali sepultus est, moxque ei magno consensu et applausu suffectus fuit III Eid. Iun. Sebastianus Venierius, cui insignis illius victoriae ad Echinandas partae decus praecipue debebatur, iam grandis natu, sub quo rursus anno exeunte Palatium fortuito incendio arsit, quod vento flammas incendente conclauia praecipua picturis excellentissimorum artificum ornata depastum est. prodigij et loco annotatus insolens ac nouus a Bruno in Marcomannis oppido Nigro et Suittauo amnibus circundato, et quod Gallico affinis esset, vulgo Bruno-Gallicus dictus morbus. cum iis locis hiems esset asperrima, circa medium Xbrem lues haec apparere cepit, et quicunque ad Spilibergi balneum, quod est vnum ex tribus iis, in quibus Brunenses publice lauantur, hypocaustum siue Laconicum ingressi sunt, adactoque in cutem scalpello et cucurbitis admotis sanguinem eduxerunt, quod frequenterinter eos vsurpatur, tam feminae quam viri, ad XXC protinus ea correpti sunt. mali prima signa torpor, pigritia, grauedo, animi deiectio, membrorum spontanea lassitudo, vividus oris colorin pallidum statim mutatus, aspectus toruus, ac circulus fuscus, qualis in mulieribus menstrua patientibus, circa oculorum orbem. tum ad cucurbitularum cicatrices rubor insolens; quem excepere abscessus et vlcera tabo sanieque fluitantia; sed ea in vno et altero tantum cucurbitulae vestigiis erumpebant, licet multo plures adpositae fuissent. vlcera autem haec

aperta liquore pingui, mucore lento, et lurida sanie manabant; dein detersa scabie maculae atrae plombei ac fusci coloris haut multum impetiginibus ac vitiliginibus absimiles remanebant. augescente dein malo in capite calli concreuere lentum et viscidum humorem, cum rumpebantur aut secabantur, cum acri aegrorum dolore emittentes. caussae subiti veneni seu contagij cum nullae quaerentibus siue ex suspicione siue ex natura petitae occurrebant, tum hoc primum in nouo eo morbo summa admiratione dignum videbatur, quod licet Indico multa similia haberet, tamen citra veneris vsum subito erupit, et notae pudicitiae seu castitatis virgines ac septuagenarias etiam feminas inuasit, et cum ab ipso brumae die intensior fuisset, circa aequinoctium vernum proximum, cum Sol arietem ingreditur, sensim remisit, atque intra annum omnino euanuit. cum Thomas Iordanus excellens medicus, qui de eo peculiarem commentarium scripsit, caussam in vaporem ab infectis lue venerea in Laconico conceptum, qui deinde contage ad alios serpserit, reiiceret, consultus ab eodem Ioannes Crato Caesareus archiatros contradixit, et vel scalpellum infectum seu napello seu veratro albo, quo Hispani venatores sagittas inficiunt, vt alias diximus, vel putridum vaporem, qui per vulnus subiit, atque sanguini communicatus est, malo caussam dedisse censura sua asseruit. alia prodigiosa et aliis locis apparuerunt. ignes insoliti Romae supra Hadriani Mausoleum in caelo visi. Cyprus terrae motibus horrendis quassata fuit. sed omnium maxime, qui vnquam apparuerunt, terribilis memoratur cometes, qui spatio suo XXX amplius gradus lustrabat, porrecta occidentem versus cauda Sagittarium et Capricornum veluti complexus, non in sublunari siue elementari, sed in aetherea regione positus, sicuti praestantissimi huius aetaris astrologi libris editis disputauerunt, Cornelius Gemma Frisius, Michael Maeslinus Goepingensis, Leonardus Turniserus, qui eum se XIIII Kal. IXbr. Berlini primum obseruasse scribit; cum alij fere circa IIII aut III Eid. IXbr. apparuisse referant, Helisaeus Roeslinus, Ioannes Praetorius Ioachimicus, Nicolaus Vinclerus. Maeslinus in Veneris orbe eum reponit, idque multis rationibus demonstrat, quae ex ipso peti possunt. magnorum id insolens phaenomenon virorum mortes portendisse creditum est, inter quos praeter eos, quos memorauimus, Garsias Toletanus Petri Neapolitani proregis F.; qui triremium initio praefectus post Melitensem obsidionem, Neapoli in suis aedibus ictu sanguinis ante quinquennium tentatus prid. Non. Iun. decessit, magna pompa funeratus. quem eodem mense quarto post die Maria Lusitana Eduardi F., et Emanuelis N. Alexandri Farnesij vxor secuta est, quae Parmae vltimum diem clausit. sed non singulorum hominum mortes tantum, quae cottidie eueniunt, sed potius vniuersorum regnorum ac familiarum regiarum excidia et conuersiones cometas istiusmodi rerum prudentiores semper portendere existimauerunt, vt de Lusitano accidit ex occasione belli Africani, cuius caussas ducto altius principio. repetemus. Mahametes, qui cum Hamete fratre imperio Merinensium in Mauritania Tingitana euerso primus regnum in familia Cherifiorum fundauit, vt supra pluribus explicauimus, cum treis filios reliquisset, Abdalam Melicum, Mumenem, Hametem, Abdalae tanquam grandiori natu successionem deferri voluit, et post eius mortem aliis ordine aetatis fratribus, exclusis Abdalae filiis. sed cum Abdala post Mumenem fratrem Tremeceni interfectum, prouincias inter filios diuisisset, spe successionis fratribus suis praecisa, Mahametes grandior natu Niger valgo dictus, quod ex AEthiope femina natus esset, parente anno huius seculi LXXIIII viuis exempto, imperium inuasit, exclusis patruis, et alterum e fratribus sustulit, alterum sub custodiam misit. at Abdala-Melicus, quasi Dei seruum dicas, iniuria exasperatus, cum videret Mahametem parto per scelus regno per scelera porro grassari, nulloque non crudelitatis genere saeuientem odium suorum in dies contra se prouocare, occasione vtendum ratus, cum frustra Philippi opem interuentu Roderici Alfonsi Pimentelli Valentiae proregis implorasset, ad Portam Turcicam

confugit, et cum Selimo primum pugna Corinthiaca et in Nauarrini obsidione egregiam operam nauasset, post eius mortem ab Amurathe filio diploma impetrat, quo Ramadano Algeriae prosultano gente Sardo mandabatur, vt Melico contra Mahametem bellum gesturo cum suis opibus praesto esset. inde Africam reuersus populis ad libertatem contra tyranmum vocatis exercitum conscribit. leuibus initio fere proeliis inter eos certatum, ex Maurorum vsu, qui equitatu valent, et sine ordine nunc excurrendo nunc recedendo pugnant. semel atque iterum obstinatis animis conflixere, cum duodecies ante incerto euentu velitando pugnassent. tandem cum XVI Kal. April. ad manus venissent, Melicus et peritia rei militaris et humanitate praepollens, ad haec Turcorum viribus sunixus, Mahametem licet numero superiorem in fugam vertit, et intra Marochum compulit. ipse, ne victis acrius instando victoriae fructum corrumperet, diuisis copiis, cum parte Fessam tendit, ab oppidanis Mahametis superbiam et saeuitiam exosis continuo receptus et rex salutatus. interea Mahametes suos huc illuc sparsos colligit, et cum iam XXX OIO equitum, X OIO scloppetariorum sub signis haberet, cum patruo rursus decernere statuit, repudiatis a Sebastiano Lusitaniae rege oblatis auxiliis. nec Melicus virtutis fiducia certamen detrectauit, quamuis tantum XX OIO equitum VIII OIO scloppetariorum penes se haberet. igitur rursus totis viribus certatum III Kal. Vtil., iterumque Mahametes amissis VI OIO ex suis intra Marochum compellitur huc illuc dilapso equitatu, quem Hametes Melici frater insecutus est. tum vitae metuens Mahametes cum deficere omneis ad patruum videret, Marocho relicto et asportata, quantam potuit, gaza pretiosa in montes proximos confugit, Nomadumque Arabum ad praedas discurrentium ope aliquandiu totam regionem infestam tenuit. Melicus Marochum vacuum venit haut minore quam Fessae post geminatam victoriam ab oppidanis laetitia ac plausu exceptus et rex salutatus. haec anno LXXV acciderunt. inde cum ad coercendas Mahametis excursiones Melicus copias misisset, ille qui propriis opibus se tueri amplius non posse cerneret, ad externas vireis, sed serius tandem confugere coactus est, Lusitania, (nam de ea eiusque principum origine ac successione, quando ad funestum illius regni finem deuenimus, quaedam dicere pretium videtur,) tertiam Hispaniae partem constituit, hisque finibus circunscribitur; a VIItrione Durio fluuio iam inde ab ipsius ostio ad eum vsque pontem, qui Septimancis adiacet; ab occasu ea Oceani Atlantici parte, quae Anae et Durij ostia intrat; a meridie Baetica, ab ortu prouincia Tarraconensi, quae duae reliquae Hispaniae partes sunt, clauditur, linea ab Oretanis ad eum pontem ducta, cui e regione Septimancae sitae sunt. a Gallis Braccatis, qui in illo litore appulerunt, siue, vt indigenae aiunt, perfugium habuerunt, Portugalliam regionem dictam credunt, qui Bracantiae, quae hodie totius Hispaniae, vt Lusitani volunt, metropolitana ciuitas est, a se nomen imposuerint. Lusitania autem antiqua angustioribus atque adeo aliis limitibus, quam Portugallia continebatur, quippe quae Cistaganam et Transtaganam a Tago mediam perlabente dictas regiones tantum olim complecteretur. nunc vero et Interamnem et Transmontanam, quae ambae olim Tarraconensi attributae sunt, atque adeo Baeticae partem ambitu suo claudit, itaut nec tota Portugallia Lusitaniae finibus circunscribatur, nec totam Lusitaniam ipsa contineat. principum autem origo sic habet. Gulielmus Eustochij II Comitis Bononiae F. Godofredi regis Hierosolimorum frater plures liberos reliquit; ex quibus Henricus Limburgi comes decoris et verae laudis cupiditate incitatus in Hispaniam tunc Mau rorum bellis ardentem magno comitatu venit, cum Raimundo Burgundione Gulielmi Burgundiae comitis F., et Raimundo Tolosae et fani AEgidij comite auunculo, et post multa egregie bello facta ab Alfonso VI Castellae rege Lusitaniae eam partem, quam ille retinuerat, comitatûs titulo accepit, in speciem pro Tarasiae Alfonsi ipsius filiae dote, re vera, quod Alfonsus externis opibus contra praepollentem Maurorum potentiam ad tuendum limitem opus

haberet. huic Astorgae mortuo ex Tarasia susceptus Alfonsus Henricus successit anno sal. OIO C XII., qui cum XXVII annos ducis titulo principatum eum tenuisset, memorabili ad Orichiam conserto contra V reges Mauros, quos et vicit, praelio rex salutatus est, et VIII post annis Olissiponam Gallorum et Anglorum oppibus subnixus cepit, totamque adeo Portugalliam, quam late hodie patet, de Saracenis recepit, et immani iugo exemtam contra eorum potentiam muniuit, ac demum ab Eugenio III, siue Alexandro III regiorum insignium, quae virtute meruerat, et exercitu tradente adeptus fuerat, confirmationem ad maiorem dignitatem accepit, addita condicione, sicuti Romae iactatur, vt quotannis a Portugalliae regibus duae auri librae Ecclesiae R. loco tributi penderentur. nam de earum exactione hactenus nulla aut hominum memoria, aut obsignatarum tabularum fide constitit, vt Stephanus Garibaius scribit. ab Alfonso, qui Conimbricae decessit anno OIO C XXCV ad Emanuelem Ferdinandi F. Eduardi I. N., qui Ioanni II eiusdem Eduardi abnepoti sine liberis masculis mortuo anno OIO CCCC XCV. successit, XIII reges numerantur. is vero imperium a maioribus in Hispania acceptum et aliquot in Africa arcibus et oppidis amplificatum longe maioribus progressibus per vtrasque Indias factis propagauit, et cum treis vxores habuisset, ex Maria Ferdinandi F. numerosam prolem sustulit, Ioannem successorem, Isabellam Caroli V vxorem et Philippi parentem, Ludouicum, ex quo natus Antonius, qui infeliciter postea de regno contendit, Ferdinandum, Alfonsum et Henricum ambos cardinaleis, ac postremo Eduardum, qui duas filias reliquit, quarum maior natu Maria Alexandro Farnesio Parmensium duci, Catharina Ioanni Bracantiae duci nupsit. post Emanuelem anno huius seculi XXI mortuum regnauit Ioannes III, qui ex Catharina Caroli V Caesaris sorore complures liberos sustulit, ac tandem anno huius seculi LVII fatis concessit, relicto ex omnibus superstite Sebastiano nepote regni herede, cum filius Ioannes Sebastiani parens ante quadriennium turbato ordine naturae e vita migrasset. puer rex simul ac minorem aetatem exiuit, hoc est XIIII annum attigit, id enim, sicuti apud nos, et apud illos exemplo nostro iuris est, Henricus cardinalis patruus, qui tutelam regni tanquam proximior agnatus sumpserat, omnem cum tutela auctoritatem a se abdicauit; quam rex vana virtutis opinione stolide ferox auide arripuit, arreptaque intemperanter ac sine moderatione vsus est, mutata aulae facie et inductis ad adulationem factis ministris, sumptisque supra vireis, aetatem, et temporum condicionem intempestiuis consiliis. itaque et militaribus exercitiis infra regiam maiestatem oblectabatur, suosque operi faciendo aut institoriae exercendae occupatos noua instituta militia praecipue Olissiponae fatigabat. hos animos illi ad maiora virib. audendum praeter insitam a natura Lusitanis ingeniis fiduciam fecere deliciae ac luxus ex India Orientali et Asia olim Romano imperio ob easdem caussas fatali per nauigationes ad longe positas illas regiones nuper susceptas sensim importatus, quem Iesuitue Patres, qui Apostolorum nomine in Lusitania ob longinquas ad praedicandum Dei verbum peregrinationes vulgo indigetantur, corrigere frustra cnpientes, ex ea occasione partem sibi in repub. arrogare voluerunt, et sumptuariis legibus ad Laconicam parsimoniam atque adeo sobrietatem inepte conditis ridiculi fuere, dum quod imperiti medici faciunt, corpora nimio succo turgentia non purgant, sed ad maciem adducere conantur, palamque cunctis fecere, theologorum professionem a ciuili administratione omnino separatam esse. his animis fretus Sebastianus quamprimum vigesimum annum attigit, classe instructa in Africam traiecit, vt Tingim, Septam, et Mazagonem munita in ingressu oppida ex aduerso freti Gaditani lustraret, ibique velitationibus tantum leuibus, quo virium hostilium et suarum pariter faceret periculum, pugnae olim maiori committendae praelusisse cotentus domum rediit, ab eoque tempore de expeditione aliqua memorabili cogitare cepit, et cum in Indias vsque nauigare constituisset, ab eo consilio Catharina auia et Henrico

cardmali patruo dehortantibus ita destitit, vt iisdem assentientibus et Patribus ipsis Iesuitis, quorum ex nutu res tunc in aula pendebant, bellum in Africam transferre sibi liceret. id pessima illi conniuentia fecere, ita se animum pueri regis sensim ab externis expeditionibus auocaturos rati, cui in omnibus initio contradicere neque ad gratiam tutum, et in ardenti nouarum rerum desideriis principis ingenio periculosum existimabant. Iesuitae vero Indica ad praesens expeditione omissa porro et Africanam auctoritate, qua apud principem pollebant, se irritam reddituros confidebant. sed longe aliter accidit nam paullatim ab illo gratiae flagrantis fastigio excidere, Aluari Castrensis astu, qui quandiu patres illi in aula regnarent, summum, quem cupiebat, auctoritatis gradum tenere se posse desperabat. itaque rege ad S. Vincentij promontorium cum nauibus ad nouam militiam et classem, quam instruebat, lustrandam egresso, cum in dies huiusmodi apparatus festinari, et pares iis sumptus ex aerario non sufficere indignantem ipsum videret, sermone e re nato Iesuitas in aula suggillare cepit, quorum imprudentia et in ciuili administratione imperitia factum dicebat, vt conditis sumptuariis illis legibus, commercio non paullum labefactato, vna et vectigalia regia multum imminuta essent, vt ea ad res pietate Christiana et regio fastigio dignas non sufficerent; auctorque ei fuit, vt homines religiosos ad pietatis studia, in quibus tam laudabileis progressus vbique fecissent, et cottidie facerent, seponeret, nec eos ad publica consilia, in quibus plane caecutiebant, deinceps admitteret. quod et ille, qua pollebat apud eum gratia, obtinuit, eademque opera Martinum Consaluum, qui impense Iesuitis fauebat, ob id suspectum, vta latere suo remoueret, peruicit. is a Catharina parente, et Henrico cardinali patruo regiis negotiis admotus fuerat, excluso Petro Alcasoua, qui Ioanni Sebastiani auo a secretis epistolis summa cum auctoritate regni negotia administrauerat. tunc vero amoto aemulo, Alcasoua denuo irrepsit, et Ludouico grandiori natu filio cum Christophori Tauorae, qui principem gratiae locum in aula tenebat, sorore matrimonio coniuncto, ea adfinitate potentiam firmauit, Aluaro Castrensi ipso, cuius fauore ad reciperandum pristinae dignitatis locum subleuatus fuerat, a rerum gubernaculis remoto. rebus in eum modum circa regem iuuenem constitutis Alcasoua heri ad omnia voluntati applaudere, eius pietatem laudare, consilia vt tanto fastigio dignissima in maius extollere; contra socordiam atque adeo vilem et abiectum animum eorum carpere, qui regi ad veram gloriam pleno gradu properanti difficultatibus maligne obiectis pedicas quasi iniiciebant; non tam quod temerarios regis conatus probaret, quam vt repudiatis aemulorum consiliis eos ob id suspectos ac postremo inuisos ipsi omnino redderet. ita affecto et a se et a consiliariis rege, Mahametes Cherifius a Melico patruo regnis pulsus cum aliquandiu ad Pignonium Velezij, vbi perfugium habuerat, substitisset, ad eum venit, et ab occasionem belli in Africa gerendi captante opem imploraiuit. quod et facile obtinuit. nam re in consilio agirata, cum variae dicerentur sententiae, etiam qui Iesuitarum partes fouebant, vt regem a periculoso consilio dimouerent, sic censebant: principi Christiani nominis propagandi desiderio flagranti potius aduersus sectarios, quam eos, qui Christi nomen omnino nesciunt, bellum suscipiendum esse. quippe cum plus periculi ab illis, quam ab his impendeat, et quo facilius sectarium malum inter Christianos serpit, eo maioribus odiis vere Christianos sectario veneno infectos detestari, vitare, atque ad internecionem persequi, quam infideleis Mahumetanos, debere. quae ratio ad praesentem rerum statum non incommode fortasse excogitata, postea adeo inter nos etiam cessante ea occasione inualuit, vt magnarum tragoediarum toto Christiano orbe, ac praecipue in Gallia excitandarum caussa extiterit. tandem propendente in contrarias partes imprudentis principis ingenio et instigantibus inde, qui bellum illud cupiebant, inde assentatione aulica, qui minus volebant, rem non improbantibus, inter quos

Catharina parens et Henricus patruus cardinalis fuere, bell um decernitur, sed ea condicione, vt Philippus Hispaniae rex, cuius non minus intererat ob viciniam, vt Mahumetani in Mauritania proxima in ordinem cogerentur, in belli societatem admitteretur. secundum haec missus ad Philippum Petrus Alcasoua, qui Sebastiani nomine auxilia et belli in Africa gerendi societatem, vnam ex filiabus in vxorem, et colloquium cum ipso peteret. quae omnia post longiusculam in Philippi aula moram Petrus obtinuit. nam et facta spes de altera filiarum ni matrimonium danda, et subsidiis ad Laracianam expeditionem mittendis, si quidem contra Italiam hoc anno Turcus classem non mitteret. condictum item ad Guadalupam colloquium, quod et mox secutum est, Sebastiano quacunque iter habuit, a Philippi ministris regali magnificentia excepto, et apertis vbique carceribus, ac vinctis in eius gratiam solutis. in illo colloquio Philippus, qui cum occulto liuore ex generosis uicini principis in speciem consiliis concepto venerat, vbi vidit aemulum potius iuuenili supra vireis vanitate rapi, quam appenso ad regni rationes consilio eam expeditionem suscepisse, inuidia in misericordiam vertit. et sane Philippus expeditionem minime dissuasit; ceterum ne ipse Sebastianus ad eam proficisceretur, sed per legatos rem gereret, admodum rogauit; a quo tamen proposito praecipitem iuuenem dimouere non potuit. dein ex Ferdinandi Aluari Toletani Albae ducis consilio sic de belli in Africa gerendi ratione inter partes conuenit, vt XV OIO peditum ex aliis quam Lusitanis conscriberentur, qui bellis experti essent, Italis, Germanis, et Hispanis, quorum X OIO Sebastiani, V OIO Philippi stipendio militarent, qui et L triremeis in Laracianam expeditionem mari non terra, et hoc, qui huius seculi LXXVII numeratur, anno suscipiendam commodaret. neque enim aliter Philippum obligatum iri. ita vtrinque discessum. ab eo tempore res lente in Lusitania administrari cepere, pecunia deficiente. nam cum aerarium totius regni vicies centena millia ducatorum vix excedat, in eo putatis praeter Lusitaniae vectigalia, quae ex insulis maris Atlantici, Brasilia, S. Thomae insula, et Minensi promontorio in Africa, atque adeo Guinea litorali regione quotannis colliguntur; sumptus, qui in aula longe omnium solutissima, praesidiis et ceteris regni oneribus sustinendis fiunt, eam summam plerunque superant, et quae ex India orientali proueniunt, quae ad decies centena millia ducatorum excurrunt, sumptibus in nauigatione tam longinqua ac validis praesidiis impenduntur, omnino exhauriuntur, vtilitate, quae ex iis prouenit, ad priuatos institores et ad commune regni commodum, non ad principis aerarium redundante. itaque noua vectigalia excogitata et imposita, non solum plebi, sed ceteris ordinibus grauia. et cum ecclesiastici initio fremerent, tamen quod Pontificem Sebastiani consiliis ac voluntati fauere intelligerent, CL aureorum OIO sibi imperari passi sunt. restabant nobiles ne ipsi quidem a nouo onere immunes futuri, nisi Franciscus Melo Tentuquelij comes intercessisset. is plenis libertatis ac fiduciae literis apud regem se excusauit, contra iura ac libertates regni fieri demonstrans, si quorum maiores amplificando regno praecipuam operam nauassent, eorum filij ac nep otes seruilibus oneribus pendendis grauarentur, eiusque rei caussam grimariam Dei iustae ob peccata nostra merito succensentis irae imputabat, sed secundario in prauos regis consiliarios reiiciebat, ex eoque infelices successus praesagiebat. nam sic Ioanni primo, Henrico, et Ferdinando Lusitaniae regibus expeditiones infeliciter cessisse, quod imperatis nouis plebi oneribus susceptae essent; quanquam verius esset, plebi quam proceribus ab huiusmodi rebus huc vsque immunibus ea imponi. quapropter regem demisse hortabatur, etiam atque etiam videret, ne regnum, quod florentissimum a maioribus accipisset, a prauis consiliariis deceptus et spretis decessorum exemplis in periculum adduceret. his literis etsi non mediocriter commotus rex, tamen quod periculosum esset dolorem ex eo conceptum iam rebus in procinctu constitutis renudare, sensum eius dissimulauit, et procerum iustam indignationem veritus

ab imperanda iis pecunia abstinuit, reiecto in miseram plebem onere, quae exhausto veluti sanguine ad desperationem adacta bellum eiusque auctores publice et in arcano detestabatur. in his angustiis rex edicit, vt Castellensis moneta, quod nunquam factitatum fuerat, in regno reciperetur, pretio eius aucto. quod in omen iam tum acceptum est. tum plebs nouae militiae destinata crebro Olissipona educi cepta, et quasi ad pugnam instrui, ridicula prorsus ratione, quippe nullo campidoctore aut tribuno bellis experto, sed Ioanne quodam Gama nomine iis praeeunte, qui eremitae habitu tirones ipse belli rudis, agmina ordinare, et concurrere edocebat, inter scloppecorum displosiones plerunque rege ipso haut citra periculum versante ac discurrente; qui et venationibus per id tempus se exercebat, et in feras generosiores incurrere, easque cominus figere gaudebat. saepe etiam se mari committebat, maxime caelo procelloso, nam sereno ignaui esse ducebat, itaut pericula, quae sapientiores vitanda censent, quaereret, et in exitium sponte ruere cunctis videretur. interea deficiente belli neruo segniter cuncta administrabantur, et cum ex piperis Liburnum in Etruriam portandi ibique distrahendi pretio in Italia et Germania delectus haberi deberent, illud tamen adhuc Olissiponae nauibus impositum haarebat. at Alcasoua temerarij consilij potius ad assentationem quam sponte auctor, cui pecuniariae rei expediendae cura commissa erat, offensionem regis veritus difficultates illas dissimulabat, et occasionem opperiebatur, qua Philippus aut Turcicae classis in Italiam appulsum caussatus, aut ob aliam caussam ab auxiliis summittendis se excusaret, vt culpa consilij minime ex voto pro cedentis in eius tergiuersationem reiecta inuidiam omnem a se amoliretur. et commodum accidit tunc, vt Melicus certior factus de apparatibus instigante Mahamete contra se factis ex Andreae Gasparis Corsi, qui licet Christianus in flagranti gratia apud Cherifium florebat, et rebus Philippi in occulto fauebat, consilio ad Philippum legatos mitteret, pacem petens, et condicionibus aequis vel etiam locorum, quae vellet, traditione, cauerese paratum ostendens. quod statim Sebastiano significari curauit Philippus, suasitque, ne oblatas a Melico condiciones respueret, sed eas amplius ab eo declarari peteret. nam e re videri, vt Maurum ea spe aliquandiu lactaret, dum interea belli apparatus maturarentur. nam ex eo fortasse secuturum, vt aut ea spe ille muniendi se consilium omitteret, aut etiam sponte iis locis cederet, quae vi ab illo extortum ibat. at Sebastianus, qui quantum remorae consiliis suis temerariis iniiceretur, tantum de decore suo detrahi existimabat, speratae victoriae certam et cum vtilitate coniunctam pacem posthabuit, et salutaria Philippi monita neglexit, enixe rogans, vt omnem cum Melico pacis tractatum abrumperet. itaque Philippus postquam nullis rationibus a temerario consilio eum dimoueri posse cognouit, per oratorem suum classem offert L triremium cum V peditum OIO certis condicionibus. sed oratori in arcano mandatum, vt tempus captaret, quo si Sebastianus condicionem acciperet, iam eo anno amplius bellum geri non posset: quod et ob eam rationem in sequentem annum dilatum est. missus sub id a Philippo Franciscus Aldana in Africam, qui obsoleto habitu loca firma et munitiones maritimas lustraret, qui inde reuersus, sicuti iussus erat, ad Lusitanum adit, eumque de re omni plene edocet, belli in iis regionibus gerendi difficultatibus in maius exaggeratis. qua re tamen minime infracta est regis voluntas; sed appetente hieme hominem catena OIO aureorum donatum ad Philippum remisit, ea lege, vt sequenti anno ad se cum bona Philippi gratia rediret, et secum ad expeditionem Africanam proficisceretur. interea per Io. Gomesium Siluam suum apud Pontificem oratorem cum Francisco Etruriae duce agit, vt per eum sibi IIII OIO peditum in Etruria conscribere liceret. nec abnuit Franciscus instante Pontifice, sed irrito fine; quippe cum pecunia in tempore minime representata fuerit. missus et in Belgium ad Vvilelmum Nassouium Arausionis principem Sebastianus Costa, qui eius opera IIII OIO peditum delectus in Germania impetraret. tum X OIO peditum in Lusitania conscripta a

Michaele Norogna, Didaco Lupo Siqueira, Francisco Tauora, et Vasco Silueira, ignaris fere belli ducibus. in Castella vicina minime petita a Philippo venia aliquot milites lecti huic militiae nomen dederunt; quorum proin de duces postea a Philippo multari sunt. constans nihilominus omnium opinio erat, vt illa expeditio temere suscepta et eo anno dilata sequenti demum omnino euanesceret, quippe auerso Philippo, et Catharina auia Philippi amita, atque Henrico cardinali patruo maxime in occulto dissentientibus. et ita sane Petrus Alcasoua fore sibi persuaserat, vt Philippus bellum in Belgio, quod sopitum putabat, post Austrij in prouinciam aduentum et captum Namurcum contra spem recruduisse caussatus, a copiis promissis, sicuti mox fecit, se excusaret; et Sebastianus, qui amicis monentibus hactenus fidem non habuerat, non comparentib. vndique accersitis auxiliaribus, et deficiente re numaria, errorem in expeditione temere instituta admissum necessitate adactus emendaret. sed contra euenit, insignique exemplo patuit, verissimum illud esse, Deum, quorum fortunam euercere decreuit, eorum iudicia corrumpere, cum Sebastianus spretis amicorum prudentibus monitis, quae contra a fortuna offerebantur, tam auide ad perniciem suam arripuit. sane Pontifex nimis ad bellum illud, vt pote contra infideleis gerendum propensus, apertis spiritalibus thesauris Cruciatam, quam vocant, ei annuit; quam gratiam nusquam Pontifices Lusitanis regibus hactenus fecerant; et naues ex India saluae appulerunt. tum vero quae impedimentum vltimum allatura expeditioni credebatur, aut saltem prohibitura, ne carissimus sibi nepos ab vlnis et amplexibus velut auulsus ipse in Africam proficisceretur, sub id tempus Catharina auia magno sui relicto desiderio decessit. Arausionensis autem, qui sciret iam non sincera fide Philippum in eo negotio versari, et negare quae promiserat, vt ei inuidiam crearet, et antiquas simultates inter Lusitanos et Castellenseis ex ea occasione aleret, Sebastianumque hoc beneficio sibi deuinctum a Philippi partibus et consiliis separaret, tum etiam vt opes suas ostentaret, quamuis post occupatum a Io. Austrio Namurcum bellum in Belgio rursus accensum esset, vltro petita auxilia detulit. his accessit credulo ingenio iniecta a fortuna illecebra, consignata forte Arzilla ab Abdala-Carino eius praefecto Mahametis iussu in manus Eduardi Menesae, qui Tingim praesidio tenebat; quae ab Alfonso V primum occupata, dein sub Emanuele semel atque iterum capta ac recepta, quod nullius momenti esset, nec commode muniri posset, a Ioanne auo deserta postremo fuerat. quae omnia plus precibus suorum et amicorum recte monentium suasionibus apud praecipitem et amore sui caecum iuuenem valuerunt. Philippus tamen, siue exitum veritus, siue quod destinatis alio viribus auxilia promissa summittere non posset, et ad famam pertinere existimaret, ne ea expeditio sine copiis suis susciperetur, rursus apud Sebastianum egit, vt consilium illud ad aliquod tempus omitteret, in eamque rem Philippi iussu Albanus, cui multum tribuere sciebat Sebastianum, diligenter ad eum scripsit difficultatibus rei propositis; ac postremo missus ad ipsum Ioannes Cerda Medinae dux, vir primariae nobilitatis ac dignitatis, qui eum a profectione dehortaretur, et a promissis auxiliis se excusaret: ea maxime ratione, quod praeterquam bello semel in Belgio, accenso, quod pacatum, cum auxilia promiserat, rebatur, tantum de Turcorum in Italiam descensu sollicitus, magnis sibi et integris viribus ad illud opus esset; aliud praeterea periculum suberat, ne nuper conuentis cum Amurathe ad bellum Persicum se parante, induciis, nunc si arma in Africam transferrentur, Turci eas violari caussarentur; quippe Amurathis foederato ac tributario principi bello contra pacta illato. tum quid cum Melico egisset ostendebat, quem ab Vluzali Caesareae Prosultano sbllicitatum et literis Amurathis inuitatum, vt coniunctis copiis Oranum aggrederentur, ab eo consilio omnino dimoiusset; cum diceret, id ipsi iuxta periculosum ac damnosum fore, si nondum firmaris in nouo imperio rebus, in alieno quaerendo vireis occuparet, et longe ab domo abesse cogeretur; sempe Fessanis

regibus Turcorum viciniam ec amicitiam suspectam fuisse, quos priuatim potentiae suae atque adeo vitae insidiari nec ipse ignoret. his rationibus, quibus Maurum a coniungendis cum Vluzali consiliis deterruerit, satis ad praesens confectum videri, ac commodius tempus opperiendum esse, quo Amurathes versis in orientem armis, bello, quod magnae molis et multorum annorum cum aemulo potentiae suae principe iam iam inchoaturus sit, occupatus in occidentem vireis reuocare nequeat. tunc enim se bello in Belgio, quod breui speret, patrato vacuum et de Turco securum totas vireis cum ipso coniuncturum, exiguoque negotio confecturum quod diuisis viribus et non - dum Turcis bello Persico occupatis citra manifestum discrimen tentari non possit. itaque et cauisse se in pangendis cum Turco triennalibus isaduciis dicebat, vt ipse Sebastianus comprehenderetur. contra Sebastianus omnis morae impatiens, et qui suspecta auunculi quantumuis salutaria monita haberet, disputabat, et si expeditio amplius differeretur, omnem procul dubio Africam per induciarum tempus Turcis impletum iri, et quod nunc robur profligatu facile est, prorsus inexpugnabile fututum, multis et ad praeceps desiderium suum accommodatis rationibus demonstrabat. tandem decreta profectio, initio summae rerum praefecto Ludouico Ateida bellicae rei peritia inter suos claro; sed cuius industriam rex, dum cuncta per se administrare satagit, et Alcasoua se alienis et supra captum negotiis impotenti arrogantia immiscet, inutilem prorsus reddiderunt. itaque ille, qui honorem delatum vtriusque siue imprudentia siue superbia in dedecus et exitium sibi versurum intelligeret, sponte se praefectura tanquam impar abdicauit, et Prorex in Indiam destinatus est. huic vni succenturiati duo Didacus Sosa, qui classi, et Christophorus Tauora hipparchus, qui nobilitati et aliis, qui sponte etiam e longinquo profecti huic militiae nomen dederant, cum summo imperio praeessent, belli et ipsi rudes; sed fauore, vt in illa aula fere fiebat, non meritis ad summos honores euecti. cum vero rex equitatu se imparem contra hostem hac maxime parte praepotentem sciret, in peditatu, quo Mauri minime valent, vt defectum eum pensaret, praecipuum robur collocare statuit, quem vt copiosiorem haberet, edicto vetuit, ne quis, nisi qui iussus esset, equum sibi compararet, magno errore. nam eo factum, vt multi, qui equis merere decreuerant, pedestris militiae pertaesi a profectione omnino deterriti sint. postquam tempus illius appetiit, omnia inter tirones confuse administrari, et vbi cura et ordine maxime opus erat, res turbide et solute geri. et Lusitani de armis securi tantum de magnifico cultu solliciti vesteis sumptuosas comparare, quasi non ad bellum, sed ad nuptias ac pompas proficiscerentur; etiam patrio vestitu abiecto Castellensem assumere, quod et in omen acceptum est, et quasi iam victoria parta de triumpho adornando cogitare. itaque videre erat vesteis, equos, tentoria, lectos, ac cetera impedimenta holoserico et auro argentoque interdum et gemmis ad exquisitum luxum exornata, vt potius hastiludij, quam serij certaminis apparatus rerum peritioribus viderentur, qui cum occulto doloris morsu infausta ex eo omnia praesagiebant. rebus ita vtcunque ad profectionem comparatis, proxima de regni administratione, rege absente, cura fuit, quae primum delata Henrico cardinali patruo, cum ille effetam aetatem caussatus se excusasset, IIII viris commissa est. ii fuere Georgius Almeida Olissiponae archiepiscopus, Petrus Alcasoua, Franciscus Sada, et Ioannes Mascaregna, qui vice regia attributo etiam sigillo in regno fungerentur. nec cessabat Mahumetes, qui nunciis, literis precibus Lusitanicae classis aduentum vrgebat, affirmans, quamprimum Lusitanus exercitus in Africa compareret, cunctas vrbes a Melico ad se defecturas, et citra sanguinem plenam victoriam secuturam. sed addebat, expedire, ne rex ipse veniret. nam eius praesentia Mauros territos non ita facile a Melico defecturos: et Melicum ceteroqui suis inuisum, ex eo occasionem sumpturum, vt metu populis iis iniecto, ne sub iugum alieni a sua religione principis veniant, eos in officio et fide retineat. quae

Sebastianus ita a Mahamete dicta interpretabatur, quasi vereretur ille, ne victoria de Melico parta ipse sibi regiam potentiam his in regnis vsurparet, eoque magis, vt expeditioni interesset, inflammabatur, certa regnorum illorum potiundorum iam tum concepta fiducia, et in eam rem regiis insignibus secum asportatis. dum in eo esset, venere ad Tagi fauces ab Arausionensi naues, quae III OIO Germanorum portabant, duce Martino Burgundo Ambergi regulo. et cum speratae ab Etruria copiae stipendio deficiente non adessent, res incidit, quae earum desiderium leniuit. in Hibernia, quae Elisabethae ditionis est, secundum Britanniam toto Oceano maxima insula, sub id tempus ob religionem tumultuabatur: et insulani maiorum religioni addicti Enimondo comite et Ioanne Anello auctoribus de iugo Anglorum excutiendo cogitabant, missisque ad Gregorium XIII pontificem legatis sui eum consilij certiorem fecerant; qui et pronis auribus id accepit, et insulanos, vt in pio et iuxta generoso proposito perseuerarent, enixe hostatus est, vltro etiam Philippo ad tam laudabilem expeditionem inuitato; qui tamen antiquum Anglicae et Burgundicae domûs foedus reueritus non ausus est palam bellum Elisabethae nidicere. sed vt illa in occulto Arausionensi ac foederatis contra se Belgis opem ferebat, sic sibi Hibernos a regina deficienteis clam iuuare licere existimans, cum Pontifice conuenit, vt delectus in Pontificis ditione haberentur; ipse sumptus in stipendia subministraret. itaque in Vmbria conscripti IO C circiter pedites ductore Thoma Sternulio Anglo, qui paullo ante marchionis titulo a Pontifice insignitus fuerat, iique naui Genuensi impositi sub id tempus Olissiponam appulerunt. vbi exscensionem fecere, continuo rex apud eorum ducem seu precibus seu vi peruicit, vt accepto menstruo stipendio se in Africam sequerentur, absente Pontifice et Philippo contradicere non auso, ne omnino principem foederatum promissis auxiliis in tali occasione fraudare videretur. tandem profectioni dies pronunciatur; quae tamen, vt confuse gerebantur omnia, saepius dilata est. ad extremum rex magno comitatu primarium vrbis templum adit, et post sollemni more consecratum praetorium vexillium et in manus Ludouici Menesae maioris centurionis consignatum, cum in regias aedeis rediturus crederetur, ipse praetoriam nulla interposita mora conscendit XV Kal. Vtil. in ea ad octo dies consistere coactus, dum ceteri ad profectionem semper antea in certam se instruunt. tandem postridie festi B. Ioannis rex prosperum ventum nactus cum tota classe soluit, relicto regno pecunia exhausto et nobilitate vacuo sine herede, nec satis aequis eius administratoribus. classis omnino constabat V triremibus, L nauibus armatis et aliis minoribus ad IO CCCC, quibus milites, bellici apparatus et comeatus portabantur. ij erant, X OIO Lusitanorum, OIO Hispani Alfonso Algiliaro duce, III OIO Germani, et IO Itali, cum magno nobilitatis numero, quae sponte ac suis sumptibus militabat; IO CCC circiter equites cataphracti, quibus adiuncti sunt CC ex praesidiariis Africanis, quibus praeerat Geogius Lancastrus Aueri dux; praeterea X OIO fossorum cum XII tormentis, quorum cura demandata Petro Mesquitae equiti Melitensi. cum rege ex proceribus profecti sunt Antonius Crati prior Ludouici patrui F., Theodosius octo annorum puer Bracantiae dacis F. et Iacobus eius patruus, Eduardus Meneses Tarobei comes, qui castrorum praefecti munere fungebatur, Ferdinandus Castrensis Bustij, Alfonsus Portugallus Vimiosi, Antonius Castrensis Montis-sancti, Ferdinandus Norogna Linarij, Nonius Aluarus Melo Tentiguelis cum Roderico filio, Alfonsus Norogna Miraei, Vascus Gama Vidiguerrae comites, Constantinus Ferrarae marchionis F., Ioannes Lobus Aluiti regulus, Ioannes Silua Castellensis Philippi orator, Ludouicus Silua Lusitanus, et Ioannes Silua comitis Sorteliae F., Emanuel Meneses Conimbricae et Arias Silua Portûs episcopi. maesta classis in discessu vbique facies, et nemo ridere visus fuit, cunctis tristi silentio defixis, cum vulgo contra euenire soleat, vt qui ad eiusmodi expeditiones ducuntur, per lasciuiam laetos clamores ingeminent. multa et mali augurij signa obseruata. nam

praetoria, dum circumagitur, aestu abrepta in Flandricam nauem rostrum impegit ac confregit: et vnus ex nauiculariis imprudentia tormentarij ictu machinae discerptus est. in Algarbiis primo classis ad terram appulit, ibique legionem Francisci Tauorae in naueis accepit, et aliquot Hispanos inde Gadeis venit, vbi obuium habuit Alfonsum Peresium Gusmanum Medinae Sidoniae ducem, qui regem plenis velis in exitium ruentem inhibere frustra conatus, postquam eum magnifice exceptum et taurorum certaminibus aliisque spectaculis, quorum in ea sterili insula copia fuit, aliquandiu distinuit, veris lacrimis, quando faustis acclamationibus male praesaga mente non poterat, ad extremum abeuntem prosecutus est. nauigatione versus Africam directa rex cum V triremibus seorsima reliqua classe Tingim tendit, vnde misso Muhametis duodecenni filio Mazagonem pedestri itinere cum Martino Correa Siluensi proficiscitur rebellaturis, vt sperabatur, contra Melicum Mauris praesentia sua animos facturus. mox Tingi nouo praesidio firmata ad classem redit, et accepto ipso Mahamete et IO CCC scloppetariis, quos secum habebat, Arziliam venit, vbi exscensione facta, quod classis aquae penuria laboraret, incertis consiliis nec satis validis imperiis miles licentiae assuetus serius naues conscendit, et XXV dierum, qui muniendis in maris litore castris inutiliter consumpti sunt, mora occasionem multarum rerum patrandarum amisit. nam Laraciae et Tituani praesidiarij et oppidani de locis deserendis cogitabant, et iam ad montes vicinos perfugium cum familiis parauerant, cum interim Melicus ad eos mittit, et breui summittendi auxilij spe facta primum terrorem dispulit. ipse Marocho profectus Susam venit, et per Radouanum Lusitanum, qui sacra Christiana eiurauerat, primarium ministrum cuncta ad bellum parari iubet, tentoriis ad IIII OIO erectis, relictoque Marochi Radouano, qui cum summo imperio per absentiam suam praeesset, cognito Sebastianum iam exscensionem fecisse, limitem versus progreditur cum XIIII OIO expeditorum equitum, III OIO scloppetariorum partim equitum partim peditum, qui maximam partem e Baetica erant, vadoque transmisso Marmore fluuio haut longe ab Arzilla, ibi comportato ex Marocho metallo tormenta IIII conflauit. dein Alcazarium versus tendit, et cum ad nundinas Iouialeis, quas vulgo dicunt, IIII. Non. Vtil. venisset, obuium Hametem fratrem habuit, Fessani regni praesidem cum XXII OIO equitum et V scloppetariorum millibus. ibi Hametes ex equo descendit, et terram in obsequij signum deosculatus ad fratris pedes procubuit. tum post mutuas salutationes copiae progredi iussae. Melicus iam ante graui febre, quam crebri vomitus consecuti erant, tentatus, adhuc infirmus lectica vehebatur, nec proinde solita pompa hoipitium ingredi potuit. quam ceremoniam Hameti transcripsit, eumque mox subsecutus est. inde missi Mazagonem versus bis mille equites, qui rebellaturos ab ea parte populos in officio continerent. totidem et Laraciam et Agueri promontorium missi, qui cognito Christianos ad Arzillam castra muniuisse, mox ad Melicum reuersi sunt. Melicus, quanquam ex morbo infirmus, quo erat intrepido ad cuncta animo per exercitum edici iubet, vt qui minus bene erga se affecti essent, iis liberum esset ad Mahametem continuo transire. quod non tam contemptu hostis faciebat, quam quod vereretur, nepericulosiore tempore in pugna ipsa deficientes victoriam, quam virtutis fiducia fretus sperabat, sibi eriperent: eoque consilio III OIO equitum, ex iis, quos suspectos habebat, seligit, et praecurrere in hostem iubet, commoditate iis concessa, vt si vellent, tuto ad hostem transfugerent. quod ei contrario, quam rebatur, euentu in bonum vertit. nam illi qua mente id Melicus faceret, ignari, cum se contra hosteis praemitti viderent, id ad fidei de se a Cherifio conceptae fiduciam referentes, qui de defectione antea cogitabant, statim mutauere, et se maxime fidos toto illo tempore praebuere, paucique ad Mahametem transiere. excursionibus Maurorum primo territi nostri, quanquam Mahametes, qui extra vallum hospitium habebat, rationis pugnandi eorum gnarus contrariis excursionibus eos quantum poterat

refrenaret; multique ad classem vicinam sensim se recipiebant. taudem cum IO et Cherifianis propius incurrissent, rex ipse ad pugnam exiuit, potius militis ex eo gloriam aucupatus, quam summi ducis nedum Principis officio defunctus, repulsique Mauri et in fugam cum damno versi sunt. interea Melicus trans Alcazarium se castris continebat, copias nouas ex Tituano et Mechina opperiens; quae mox aduenere; ceterum de nostrorum consiliis incertus, quos, si terra ad se venirent, quod maxime exoptabat, antequam quidquam tentarent, continuo aggressurus erat, vltimum agmen carpendo et deuitata semper vniuersi proelij, nisi certa victoriae spes esset, alea. cum vero mustum itineris processissent, iis ad mare et classem reditum intercludere statuerat, et ita cum omni rerum penuria conflictanteisad internecionem citra certaminis periculum delere. Melici voto praeceps Sebastiani imprudentia respondit. Laraciam per mare eundum prudentiores suadebant; contra Alfonsus Portugallus Vimiosi comes summus adulandi artifex, qui ob annonam male ante quadriennium in Africa administratam gratia exciderat, et sciebat, si per terram iter susciperetur, fore vt eadem penuria breui exercitus laboraret, ex eoque ipsius aemusi, quib. huius rei cura demandata erat in regis offensionem incurrerent, eo magis regem incendebat, et ad decus ac famam pertinere demonstrabat vt semel exscensione facta potius terra Christiani incederent, quam classem repeterent. nam quod commoditate facerent, id fugae ab hoste attributum iri. contra Ludouicus Silua disserebat, et tuta speciosis consilia praeferenda censebat, per mare tutum esse iter et compendiosum, exscensumque faciles, per terram contra periculosum, vbi nec de hoste cognosci, et longe a classe, si hostis a tergo incubuerit, summis difficultatib. miles sit conflictaturus. addebat, inter Laraciam siue olim Lissam, et exercitum fluuium cognominem, hodie Lucum, interiacere, in cuius sinistra ripa opidum situm est; itaque non suppetente ponte aut nauigiis, quibus fluuius transiri possit, fontem versus intra terram longe a classe vadum quaerendum, relicta, quae secus litus ducit, via; et verosimile fieri, in transitu summam difficultatem futuram, dispositis ab hoste validis stationibus. dissidentibus Siluae et Vimiosi sententiis, media proposita est, vt, per terram ad dextram, sed secus litus incederetur, carris ad laeuam collocatis, itavt eodem tempore, quo exercitus ad fluuij fauces perueniret, et classis, semper in conspectu futura, illuc appelleret, cuius ope miles in vlteriorem ripam transportari queat. verum rex ambitiose vanus, qui a suis conspici et patentibus campis vireis et robur corporis ostentare gauderet, perterram iter facere elegit, multum repugnante Mahamete, et errores in bello corrigi non posse inclamante, qui cum initio vereretur, ne Sebastianus auxilio veniens regnum receptum sibi eriperet, tum vero confusa ac perturbata omnia in exercitu cernens, de victoria omnino ac salute propria desperare cepit. igitur datum negotium Didaco Sosae, vt cum classe Laraciam peteret, ibique suos opperiretur. rex Alcazarium versus, vbi ponte fluuius transmittebatur, tendit, et primis castris III ab Arzilla leucis consedit, alterisque ad Meueram hospitium habuit, vbi Franciscus Aldana ad eum venit, galeam et paludamentum, quibus Carolus V olim indutus Tunetem victrici pompa ingressus fuerat, cum literis ab Albano ad ferens. quib. muneribus acceptis ad insaniam exultauit Seb astianus, pares triumphos sibi in Fessae et Marochi ingressu, atque adeo totius Africae imperium spondens. ex Aldanae consilio, qui petita a Philippo venia, vt fidei superiori anno datae satisfaceret, se venisse dicebat, postea hospitia magis caute sumpta. tertiis et quartis castris cum colleis, vulgo Ardanae capita dictos et Barcainum emensi essent, sequenti die Mucazenum fluuium, qui paullo inferius in Lissum influit, vado transiuere, et citra riuulum, qui ex paludibus circa Alcazarquibirum nascitur, castra metati sunt, cum interea Melicus vasis conclamatis ad Alcazarium IIII Non. VItil. castra transtulisset, et postridie ad pontem, quem nostri quaerebant, venisset: quo superato in litore proximo hospitium sibi sumpsit, de certamine nihil dum cogitans, quod via interposita

collibus et crebris cliuis distincta et proinde ad equitatum explicandum in commoda esset. sed cum Christianos in propinquo esse cognouisset, iam serio rem agi ratus, quamuis desperata iam salute esset, ac paucos dies superfuturus crederetur, Hametem fratrem euocat, et qua erat ingenij libertate ac siducia ipsum cbmpellat, et licet iudicio suo indignum et imparem animis et virtute, cui tantum onus committeret, tamen quia frater erat, equitatui vniuerso praeficit, necessitate imposita, vt cum eo pugnaret, vinceretque aut moreretur, et si quid ignauia peccaret, certam perniciem, vel fraternis manibus strangulandus, a se exspectaret. ipse tentorio eductus et lecticae impositus ordines circuit, et primarij centurionis officio fungens acies instruit. in eius exercitu erant III OIO Baetici, ex iis, qui ante octennium Hispania pulsi in Africam nauigauerant, scloppetarij strenui, partim pedites partim equites, ducibus Doario Algorio Granatensi et Osarino Racusino; totidem alij scloppetarij pedites, XXV OIO equitum et OIO circiter Turci equites, qui omnes Cherifij stipendiis merebant. extra ordinem conscripta X OIO equitum, et VIII OIO peditum, complures item Arabes, qui sponte militabant, vt vniuersae copiae XL OIO bellatorum efficerent. extra ordinem lecto militi haut multum fidebar Melicus, neque item Arabibus natura leuibus et ex motibus praedandi occasionem captantibus. ex stipendiariis ad III OIO erant, vti iam dixi, ob occultum erga Mahametem fauorem ipsi etiam susp ecta. Mahametus Taba eieratos, et Halis Musa stipatores corporis ducebant, quibus maxime fidebat Melicus, vbi in conspectum ventum, id incidit in dominicam iam inclinante die, Solimanus hipparchus missus, qui nostrorum exercitum propius contemplatus de consilio ac statu eius ad Melicum certius referret; ille vero Lusitanos transmisso riuo in citeriorem ripam vt riuum medium haberent, transire conspicatus, continuo ad herum redit, et fugere eos dixit. qua voce sparsa vix miles in castris contineri potuit, quin ad insistendum fugientibus egrederetur. verum Melicus, quamuis morti proximus, tamen mente ad extremum integra ac sui compos, adhucque summi imperatoris in exercitu et nomen retinens et munia obediens, impetum suorum inhibuit, et a Mahameto Taba monitus multos ex suis ad defectionem spectare, et consilia occulta in eius perniciem inter eos agitari, multosque scloppetarios sine pilis et puluere ad proelium egressuros, pronunciari praeconis voce iubet, vt qui pilis et puluere careant, ad curatorem exercitus veniant, et ex suo armamentario sumant. tum superius edictum repetit, et qui secum pugnare nolint, iis ad hosteis quamprimum transeundi liberam potestatem facit. et quanquam Mahametes aemulus, qui cum nostris erat, insignique vexillo in Christiani exercitûs fronte erecto, suae factionis homines quasi hoc dato signo ad defectionem inuitans, staret, nemo fere ex Cherifianis ad eum transiit. heic cum inter nostros deliberaretur, quid facto opus esset, turbati omnium animi, confusae quoque dicebantur sententiae, rege vt propiore periculo plus solito intento, neque tamen de obstinata pugnandi pertinacia quidquam remittente. cum vero illi ipsi, qui vlterius semper per terram progrediendi auctores fuerant, retrocedendum et Laraciam versus tendendum suaderent, contra qui ab initio nihil temere tentandum suaserant, pugnandi necessitate imposita ad pugnam fortiter capessendam eum hortabantur. nam serum et periculosum receptum esse, et in conspectu hostis retro cedere perinde esse, atque si de tradita victoria cum hoste transigeretur. in vestigio consistere et se vallo continere, id vero comeatûs iam iam defecturi penuriam non pari. itaque vnum superesse, vt periculum, in quod se incogitantia induerint, praesenti virtute discutiant; nec exspectato, dum ex diuturniore mora hosti animos faciant, ere videri, vt potius in eum totis animisac viribus incumbant. contra pugnabat Mahametes, et quamuis omnem reciperandi regni in proelij alea spem collocaret, de exitu male auguratus, ad manus ne deueniretur, precibus obtestationibus ac prensationibus instabat. sed consiliis, cum adhuc prudentiae locus esset, hactenus temere susceptis, restabat,

vt cuncta superstante ineuitabili male inchoati conatus discrimine, caeca et ad certum exitum ruente audacia praecipitarentur. nam cum prudentiores, qui ab initio repugnauerant, ex necessitate consilium capientes proelium suaderent, illi, qui temerarij consilij auctores fuerant, quanquam intrase culpam agnoscentes, eam poenitentia emendare cuperent, tamen ne ex poenitentia ignauiae insimularentur, se se ad pugnam fortiter capessendam paratos ostendebant. itaque magno concursu a dissidentibus antea ducibus in praelium consensum est, comeantibus nihilominus semper pacis internunciis, quam Melicus ob aduersam valitudinem de rei exitu atque adeo imperij successione veritus hactenus magnopere expetiuerat. igitur summo mane Sebastianus hospitio egressus copias in tria agmina distinguit, longa serie vnum post alterum incedentia, in prima fronte erant Lusitani, qui sponte militabant duce Aluaro Peresio Tauora Christophori fratris legato, quibus ad laeuam stabant Hispani, quos ducebat Alfonsus Aquilarius; quos et proprij scloppetarij tegebant duce Ludouico Godio. ad dextram Germani Ambergo duce incedebant, quos Itali duce Hercule Pisano sequebantur, et Lusitani scloppetarij ex Tingitano praesidio nuper euocati, tironibus in eorum locum suffectis. in proximo agmine erant Lusitani, quos Michael Norogna ducebat, quorum latera tegebant Vascus Siluera cum suis scloppetariis. vltimum agmen claudebat Didacus Lupus Siguera cum sua et Francisci Tauorae, qui Arzillae subsistere iussus erar, legione, quas CCC scloppetarij maiores sequebantur. equitatus in duo agmina distributus erat, OIO IO nec amplius armatis constans, et ad latera vtrinque incedebat; quorum dextrum ducebat Aueri dux; in sinistro vexillum regium erat, Ioannes Silua Philippi orator, Theodosius Barcelli dux adhuc puer. pone sequebantur CCC circiter Afri equites, et Mauri exiguo admodum numero, quos Mahametes penes se habebat. impedimenta inter equitatum et peditatum collacata erant, idoneo inter eos relicto spatio, ne tumultu forte exorto alteris in alteros in currentibus ordines soluerentur. Melicus, qui numero vincebat, longe alia ratione aciem instruxerat, et cum antea coniurationem veritus duces mutasset, et gentes inter se inimicas miscuisset, peditatum omnem lunari forma educit, et longa serie porrigit. Baetici in primo ordine erant; dein eierati, et postremo Afri ita permisti, vt homines sibi inuicem infesti alteri alteros impellerent, nec recipiendi se commoditatem praeberent. ad vtrumque cornu duo agmina adiuncta erant, singula X OIO equitum. in vltima acie spatio aliquo interiecto reliquum equitatum disposuerat Melicus in minuta agmina diuisum, iam pugnandi certus, cum antea cognito Christianos terrestri itinere per regionem comeatu omni destitutam incedere, de iis mora delendis et in potestatem citra proelij aleam redigendis consilium sumpsisset; et quo morti propior, eo certandi auidior, quod de fratris virtute diffideret, et se mortuo cunctos ad Mahametem transfugituros crederet. itaque inter dolores proximae mortis, et posteritatis ac imperij curam aliquandiu luctatus, tandem priore consilio licet tutiore omisso, cui exequendo fratrem imparem arbitrabatur, pugnae aleam tentare et ante mortem vel cum periculo imperium firmare statuit, egregio generosi ac praesentis animi exemplo, qui quod mora citra periculum facere decreuerat, ad necessitatem accommodatis consiliis in ipso mortis articulo pari fortitudine confecit, tam diligenter putaris vitae momentis, vt satis temporis habuerit ad res ita ordinandas, ne victoria sibi, et cum victoria regnum fratri successori designato eriperetur. his rationibus confirmato animo suos compellat, et pro religione, patria, vxoribus, liberis, pro aris ac focis certamen propositum ostendit, cuius de euentu minime dubitare debeant, quippe cum numero vincant, et caussa potiores sint. eos, quos ante se videant, Lusitanos esse, quos saepius in fugam verterint, et ad internecionem deleuerint. nec vero Germanos et Italos terribileis sibi singere debere, qui pauci sint, et fere tirones, et quorum vireis et fama minorem in bello virtutem ipse saepius sit expertus. contra se caussae aequitate

niti, quos homines domo profecti et alieni auidi, regno patria bonis et quod his omnibus pretiosius est, libertate spoliaturi veniant. nam Mahametis in regnum reducendi, quam caussam praetexunt Lusitani, palam esse cunctis id simulate et ad velandam ambitionem dici. nec ipsum Mahametem, si sacramento adigatur, id negaturum, quem sibi nunc plus ab iis; quos ira caecus in Africam euocauit, quam fortasse a nobis, si ea pietate est, qua erga religionem et patriam affectus esse debet, metuere verum sit. proinde iusta arma contra grassatores et impios inuasores induant, et Deum omnis iniquitatis vltorem proculdubio propitium sibi spondeant. sibi animos et vireis in hae aegritudine abunde suffecturas, vt alacritati ipsorum ad plenam et certam victoriam praeeat. quibus dictis ingens suorum exortus clamor quasi in hostem duci petentium, et deficiente spiritu ipse, qui summum imperium retinuerat, in lecticam coniectus est, dato negotio Hameti fratri, qui equitatui paeerat, vt porrectis lateribus lunari specie nostros vndique clauderet, et densatis tandem ordinibus a tergo et a fronte incumbens circumfunderet. principium pugnae a repetita vtrinque tormentorum displosione haut graui cum damno fuit. qua facto Sebastianus veritus, ne peditatus infesta e longinquo verberatione tandem solueretur, suos progredi et ad manus venire iubet, in prima acie acriter pugnatum, ter repulsis cum damno Mauris et Italis ac Hispanis gnauiter rem gerentibus. sed in extremo agmine non eadem virtus nostrorum fuit, vbi impetu in Francisci Tauorae, Didaci Lupi Siguerae, Vasci Siluerae, et Michaelis Norognae copias facto, cum omni ex parte nostri cingerentur, res inclinare cepit. tum summissis in primam aciem, qui in caesorum et fessorum locum succederent, restitutum ea parte certamen, moxque totis viribus equitatus hostilis vndique incumbens in Aueri et Mahametis equites impressionem fecit, quam illi summa virtute sustinuerunt, Mauris initio in fugam coniectis. sed superueniente recenti equitatu, dum Auerus latus obliquat, in suos impulsus Garmanorum proximorum ordines soluit, et incumbentibus hostibus, dum receptum quaerit, aperto et calcato peditatu cuncta ab ea parte permiscuit. in dextro latere, vbi regium vexillum erat, et strenue pugnatum fuit, quanquam absente rege, qui ordines circumiens in prima acie inter media discrimina versabatur; vbi et bis mille amplius Mauros occubuisse proditum est, virtute Italorum et Hispanorum; qui ad extremum, cum noui semper auxiliares certamen restituerent, vincendo a maiore numero victi sunt, cunctique fere ad internecionem caesi. diuersa parte ab equitatu Africano, quem Eduardus Meneses ducebat, magnum Cherifianis damnum initio illatum; quos retro cedere indignatus Melicus lectica egressus in equum se subiicit, et ira vireis suffi ciente in medios perrupturus pergit, vt pudore praesentia sua iniecto fugam suorum sisteret. sed precib. a suis vix reuocatus et prae ira compresso spiritu paene ex equo titubans cecidit; indeque in lecticam illatus et adductis repagulis ac prius monitis qui circa eum erant, tanta futuri cura Melico fuit, vt mortem suam celarent, admoto ori digito animam efflauit, vir fortitudine, prudentia, aequitate, industria, et liberalitate, et qui in Africanis ingeniis rarus est, candore insignis, et ab iis vitiis, quae detestanda licentia inter sectae illius homines regnant, alienissimus, et alioqui, si belli caussam demas, Christianis non ita infestus. Arabes, qui Melico militabant, genus hominum instabile, diffugientibus ad primum conflictum Cherifianis protinus ad praedam reuoluti, et impedimentis regis direptis hucilluc palantes ad Fessae vsque portas excurrerunt, sparsa fama, quasi Melico rege extincto debellatum esset. quod ab inimicis, licet ignaris, artificiose euulgatum minimein castris creditum fuit; vbi interim vndique circumuenti nostri quasi totidem pecudes a Mauris miserando prorsus spectaculo inter carros equos, suorum occursus, aestu, labore, et ictibus pereuntes promiscue caedebantur, ex tanto spatio, quod initio vterque ordinatus exercitus complectebatur, quasi in globum contractis vniuersis copiis. tum tormenta capta, cum nullam non operam in defendendis illis nauassent Petrus

Mesquita, Alexander Moreda, et Vascus Gama Vediguerra, qui cum Martino Burgundo Ambergo Germanorum duce in eo conflictu desiderati sunt. Aueri dux, et Ioannes Silua, Franciscus Aldana, cum frustra tormenta amissa recipere tentassent, cum paucis equitibus, qua possunt, certamen restituunt, diuerso suecessu. verum Arabum cum clamoribus horridis superueniente globo ad extremum dissipati sunt ipse Aueri dux in genu ictus cum ex equo cecidisset, multis vuneribus confossus est, cum eoque Fr. Aldana, Alfonsus Aquilarius, Martinus Castroblancus, et Georgius Silua iam septua genarius. Alfonsus Peresius Tauora captus, vt Arabum furorem cunctos immani feritate trucidantium euaderet, ex consilio cuiusdam Mauri, qui eum saluum volebat, se regem esse finxit, et ad Melici iam mortui lecticam deductus cum ministri, qui circa eranr, eam apperiri non sinerent, ne mors Cherifij euulgaretur, hoc artificio sepositus ac seruatus est. quod fortasse Sebastiani in ea pugna capti neque occisi famae diu postea sparsae, neque dum, cum haec scribo, omnino extinctae occasionem praebuit. Ioannes Silua leuiter ictus et captus; nec non Antonius Crati prior, et Eduardus Meneses castrorum praefectus. inde folutis ab ea parte ordinibus Mauri perrumpunt, et strictis gladiis magnam lanienam edunt. multi capti, plures occisi. qui manus Maurorum euaserunt, ignari locorum dum vadum in Muscazeno in recessu aestûs nuper transmisso, qui tum forte accedente mari intumuerat, quaerunt, cuncti fere aquis hausti sunt. in dextro cornu rex superabat cum Vimioso comite et Christophoro Tauora, qui initio summi imperatoris partibus functus, tunc frustra strenui militis munus obibat, nunc in primam aciem, nunc in postremam excurrens, et vbi magis laborabatur, auxilia, quae poterat, summittens, et plerunque inter medios hosteis viam sibi ferro aperiens, stupentibus barbaris, et in magno principe tantam pugnandi peritiam ac robur mirantibus. cum iam treis equos inter certandum ictibus suffossos amisisset, ad extremum occiso eo, qui regium vexillum gestabat, cum, qua parte rex pugnaret, sui ignorarent, multique aliud huic simile vexillum, quod Eduardo Menesae praeferebatur, errore decepti sequerentur, tandem ab omnib. deseritur, cumque a Mauris, vitam saluam spondentibus: vt se dederet, rogaretur, ille indignatus vicissim rogauit, ecquid saluum decus praestare possent. tum in medios cum Vimioso, Tauora et Nonio Mascaregna perrumpit inaudita virtute obuios quosque caedens. dein rogante Tauora vt sibi arma traderet, ne ea barbaris tradere cogeretur, id negauit, addens, reges non nisi cum vita libertatem amittere debere. heic Vimiosus ante eum pugnans cum omnem in se hostium impetum a rege auertisset, post obstinatum certamen interfectus est; moxque Tauora, qui supererat, et ipse eandem fortunam pro principe suo subiit. tandem Sebastianus, cum vires pugna diuturna fessum desicerent, et languidos ictus dirigentem cuncti impune circunstarent, captus. et erepto ense et galea omnino exarmatus est, exortaque de tanto captiuo inter Mauros rixa, cum se ad mutuam perniciem ob id petituri viderentur, multique iam confecti vulneribus in turba cecidissent, superueniens centurio Mauros increpat, quasi ex tanta victoria fructum eum captantes, vt se mutua peste conficerent, atque vt finem rixaeimponeret, stricto gladio regem captiuum in capite grauiter sauciauit, itaut ex eo semianimis in terram caderet statimque repetitis vulneribus in terra iacens confossus est, praesente Nonio Muscaregna, penes quem vnum rei fides fuit. hic exitus infelicis Sebastiani fuit, eo lamentabiliori morte extincti, quod ea in aetate florenti, cum indole vere regia magnam de se omnium expectationem concitasset, incerta regni successione contigerit, et corpus eius post mortem quasi captiuum in hostium potestate remanserit. magnae in eo virtutes fuerunt, nihilque eiad summum praestantissimi principis exemplum defuit praeter moderationem animi, quae iuuenili vigore in eo maturescente cum aetate sperari potuit. sed praua educatio excellenteis illius virtutes a natura insitas corrupit, et cum ad veram ac solidam gloriam tendere debuisset, eius vmbram sectatus ac vanis rerum delusus spes

supra sortem, consilia supra aetatem, et expeditionem supra vireis suscepit; qua postremo se regnumque florentissimum in exitium lacrimoso fine praecipitauit. mortuo rege cum Mahametes Arzillam tendens se fuga periculo eriperet, frustra a Mauro quodam reuocatus, qui Melicum mortuum renunciabat, in Mucazeni vado nimia festinatione submersus est; et ita tres reges vno proelio desiderati sunt, morbo, ferro; et aqua extincti; eo praeterea tota fere Lusitaniae nobilitas in Maurorum manus deuenit, interfectis praeter eos, quos memoraui, Lud. Cutigno Rotundi, Alfonso Norogna Miraei comitibus, Io. Lobo Aluiti regulo, Aluaro Melo Ferreriae marchionis F., Roderico Melo Tentuguelis comitis F. Iacobo Bracantiae ducis fratre, Io. Siluera comitis Gorteliae F., adeo vt pleraeque familiae omnino extinctae sint. periere praeterea Arias Silua Portûs, et Mauuel Meneses Conimbricae episcopi. bis mille ex hostibus in primo conflictu perierunt, et si quidem primum illum successum nostri vrsissent, et qui in media acie erant, primae laboranti in tempore succurrissent, quod contrarium imperium caussati minime fecere, multorum opinio fuit, longe diuersum pugnae exitum secuturum fuisse. ex Christianis pauci admodum elapsi sunt, ex iisque VIII OIO occisi, totidem capti. Hametes post pugnam adhuc mortis Melici ignarus protinus ad lecticam accurrit fratri de victoria gratulaturus, cognitoque eum vixisse, in cadauer inuolat, lacrimisque supra corpus vbertim profusis de imperij insignibus sumendis mox cogitare cepit, quippe patris testamento ad regnum ordine post fratres vocatus, exclusis illorum filiis. igitur accersitis ad se praefectis, Alcaidas vulgo vocant, eos in fidem adegit. tum tentorio pompa militari egressus praecedentibus captiuis per exercitum diu spatiatus est, a cunctis imperator, Marochi et Fessae rex ac Dei seruus obediens laetis acclamationibus salutatus. inde in tentorium redit, et in solio sedens manum deosculandam astantibus praebuit. haec statim post pugnam, quae prid. Non. VItil. die Lunae commissa est, acta. postridie Hametes edictum proponit, vt captiuos dignationis alicuius quos quisque haberet, ante regem sisteret, poena capitis in non parenteis sancita. primus productus Bercelli dux octennis puer ducis Bracantiae F., vt erat annullata tunica armatus, quem Cherifius perhumane excepit, iocose percontatus, an Mauros occisurus venisset. dein alij atque alij a Mauris adducti, cum quibus Cherifius per interpretem hominem Lusitanum colloquebatur. cum de Sebastiano ambigeretur, Nonius Mascaregna et ipsec captiuusrem, vt se habebat, enarrauit. nec multo post magnis clamoribus circa regium tentorium sublatis cum plerique ad tumultum egressi essent, allatum est ab equite Mauro regis cadauer vili equo impositum, quod vel miserabili, vtique spectaculo Hameti ipsi insigne rerum humanarum inconstantia exemplum in eo reputanti lacrimas exciuit. dein illud diligenter inspectum, et Sebastiano Resendio antea ad indagandum corpus misso, postea a Melchiore Amaralio, a Constantino Bracantino, Ferdinando Castrensi Bustij, Eduardo Menese Tarobei comitibus, Michaele Norogna, et ipso Mascaregna agnitum est. de eo redimendo cum Menese dein actum. cum ab interprete Lusitano propositum esset, vt captiui Mauri libertati restituerentur, et loca, quae Lusitani in Africa tenent, redderentur, Meneses vero id citra regij consilij decretum fieri non posse respondisset, Hametes siue condicionum in arcano auctor, siue eo inscio propositae essent, re cognita palam protestatus est, non se eum esse regem, qui ex cadaueribus pretium acciperet. de cetero sibi abunde virium esse, vt a Lusitanis, quos in acie vicisset, loca, quae in Africa tenerent, vi et armis reciperet. postea cum ex Mauro illo, qui Mahametem in Mucazeno submersum secutus et eum frustra reuocare conatus fuerat, cognitum esset de heri morte, corpus recedente aestu inde extractum et ad Hametem allatum est; quo agnito confestim Turcis aliquot datum negotium, vt mortuo pellem detraherent, quam salitam et palea impletam Cherifius per vtramque Mauritaniam circumferendam mandauit, vt mortuum eum omnes scirent, quo viuo

plerique res nouas illis regionibus molituri credebantur. secundum captiuos, parta de Lusitanis, quasi ad ludos et festa spectacula venissent, longe pretiosissima praeda, qua onusti Mauri huc illuc dilabi cepere. quapropter veritus Hametes ne se diutius absente Fessae et Marochi ex rumusculis, vt sunt ingenia illa leuia ad defectiones prona, rebus nondum bene firmatis quidam perniciosi tumultus exorirentur, consilium de locis, quae Lusitani in Africae faucibus tenebant, recipiendis, quod praesidiariis tanti casus terrore perculsis facillimum et opportunum videbatur, omisit, postquedierum V in campis Tomitensibus, vbi pugna commissa est, moram, retro domum proficisci statuit. et quia a Baeticis sibi metuebat, quos ad defectionem sollicitari a Doali duce ipsorum intellexerat, eum et sequaces comprehensos statim securi percussit. inde Fessae, dein Marochi magnifica pompa exceptus militi donatiuum distribuit, et ciueis in fidem accepit. ibi ab Andrea Gaspare Corso, qui in Melici fratris gratia principem locum tenuerat, monitus, Philippum primis regni initiis sibi inprimis conciliandum, et si quidem corpus Sebastiani, et captiuos maioris dignationis ei restitueret, non mediocrem ab eo gratiam initurum, Hametes homo prudens et alioqui natura meticulosus legationem ad Philippum decernit; cuius summa erat, vt foederis cum Melico initi renouationem peteret, et corpus Sebastiani ac Ioannem Siluam oratorem suum captiuumse redditurum promitteret. post gratias actas Philippus de foedere et oratore suo condicionem accepit, et vt Sebastiani corpus Lusitanis redderetur, rogauit; in eamque rem missus Franciscus Zunica; quo honorifice a Cherifio excepto, statim datum negotium Gaspari Corso tam prudentis consilij auctori, vt corpus Sebastiani Septam transportandum curaret is Alcazarium cum mandaris profectus et accepto a loci proefecto corpore Spetam profectus illud in manus Dionysij Pererae loci praefecti et Roderici Menesae consignauit IIII Eid. Xbr., publico ea de re instrumenro confecto, cui tanquam testes subscripserunt Rochus eremita ordinis S. Spiritûs, Eduardus Castro-blancus, Michael Norogna, Georgius Meneses, et Ludouicus Caesarius. eam gratiam dein Philippus misso Petro Vanega Cordubensi ad Cherifium, qui res suas apud eum procuraret, regia magnificentia remunerauit, et ingentis pretij gemmis oblatis ducis Barcelli libertatem ab eo impetrauit. post cladem nondum de ea ac multo minus de regis morte certus Didacus Sosa classis praefectus, et ad regem Laracciae expectandum praemissus, consilium de Laraccia expugnanda ceperat. verum literis a Petro Mesquita Arzillae praefecto reuocatus est, qui de successu quidem eum monuerat, sed falso ad diderat, Sebastianum post rem male gestam in itinere esse, vtad Arzillam cum reliquis e strage copiis se reciperet; proinde eo cum classe ad eum excipiendum quamprimum veniret. itaque ille oppugnatione omissa litus legens, si quos ex clade superstites nancisci posset, postquam Tingitanam oram circumnauigauit, postremo Olissiponam reuersus est, vbi decimo post pugnam, nec citius, die cladis nuncius ad IIIIviros allatus est, aliquandiu ab iis suppressus, dum de re omni Henricum cardinalem, qui ad Alcobassae coenobium vitae aulicae pertaesus se contulerat, certiorem facerent. ad quem mox Georgium Serranum Iesuitam clam ablegant, eum orantes, vt quamprimum ad vrbem veniret, et regnum infelici Sebastiani successione delatum capesseret. missi interim, qui aditus insiderent, et nuncios omneis ex Africa venienteis sisterent, ne quid aute Henrici aduentum ad vulgus emanaret. cum vero nuncium ad IIIIviros venisse constaret, eosque ab eo tempore anxie et sollicite plus solito in rep. versari, inde praesagis mali animis per vrbem maesta vbique facies apparere, tristi silentio defixis omnium oculis pariter et mentibus, quippe quorum affectus, caritates, bona, in eo successu verterentur. nam vxores maritos patres filios, adfineis et necessarios suos quisque in eb exercitu fere habebant; etiam exteri mercatores non medio criter animi angebantur, et ipsi pecunia plerisque mutuo data de euentu solliciti, ita vt casus iste omnium in vrbe animos et fortunas

inu olueret. eodem tempore nuncius rei secretus ad Philippum per Petrum Alcasouam vnum IIIIviris vt creditur, peruolauit, qui cum animo prouideret, fore, vt Henrico paucorum annorum regi Philippus successurus esset, quippe gradu proximus, iamtum eo officio homo ambitiosus gratiam eius aucupari satagebat. itaque et mox a Philippo missus ad Henricum Christophorus Mora Lusitanus, qui cum Ioanna Sebastiani matre Philippi sorore in aulam venerat, et in ea praecipuum locum tenebat, in speciem, vt cum nouo rege successum lamentabilem deploraret, eique amicitiam suam officiose deferret: re vera, vt eius de successore animum et procerum regni voluntates periclitaretur. interea Henricus ad vrbem funestam venit, contra regnum ineuntium morem, sumpto in Bracantiae ducis magistri equitum aedib. hospitio. tum IIII viris publica se administratione in eius manus ab dicantibus, ille initio recusauit; mox vt certius de Sebastiani morte constitit, ritu sollemni tribus scutis atris ad trium templorum valuas fractis, quae qui gestant prius totam vrbem lustrant, deplorandam Sebastiani mortem obuiis denunciantes, V Kal. VIIbr. magna pompa in Hospitalis templo mulo vectus venit, praeeunte Bracantiae duce regni E. M. et gladium strictum praeferente, et accepto a Francisco Sada vno ex IIIIviris sceptro post peractas ceremonias eadem, qua venerat, pompa semper sceptrum manu tenens in Palatium reductus est, tympanis aeneis et tubis vbique personantibus. cum antea Christophorus Mora a Philippo venisset, non prius ipsum admittere voluit, quam regno inauguratus fruit, et interposita fide de seruandis ordinum regni libertatibus priuilegiis et immunitatibus, vicissim accepto procerum iureiurando, cunctos in fidem adegit. his actis proxima cura fuit de reip. ordinatione, quam homo rebus agendis impar et religiosae vitae potius, quam regiis virtutibus innutritus licet, aliquanto tempore rege puero administrasset, alieno potius quam suo arbitrio, dum vixit, gessit, populis suis haut ita carus, qui dum mortuum lugent, in quo spes propagandi in familia imperij intermortua videbatur, et viuum breui victurum spernebant, et eo defuncto aut in externam familiam regnum transferri, aut bellis intestinis patriam diuexari necesse esse prouidebant. de captiuis redimendis ante omnia cogitatum. dein nouus rex cum ad animum reuocaret, quosdam ex Sebastiani ministris post abdicatam a se regni tutelam, contemptu sibi aut aliquo facto iniuriam intulisse, vltionis impotentia abreptus, quod tanti fastigij virum et in illa aetate constitutum minus decebat, multos deposuit, aliis in depositorum locum haut melioribus suffectis. sed praecipue in Alcasouam, a quo se superbe spretum recenti adhuc etiam post adeptum regnum illius iniuriae sensu dolebat, regiae irae tempestas incubuit, quem dignitatibus ac pensionibus exutum ab aula relegauit. color quaesitus, ne potius priuatae iniuriae vlciscendae, quam reip. caussa id factum videretur, quod auctor Sebastiano in Africam transmittendi fuisset, et praecipitem iuuenem spretis auiae, patrui, et procerum consiliisad exitium impulisset, ac perperam in apparatibus bellicis versatus esset. cum vero regis orbitas et effeta eius aetas ac valitudo improspera breui regnum vacaturum minarentur, qui illud ambiebant iamtum quasi candidati in medium prodire, proceres regni ac populi gratiam prensare, et viuo ipso Henrico veluti hereditatem eius cernere. princeps eorum Philippus fuit ex Isabella Henrici sorore, et Emanuelis maiore natu filia natus. dein Philibertus Emanuel dux Sabaudiae ex Beatrice altera Emanuelis filia et ipsenatus. praeterea Ranutius, Farnesius Alexandri F., Octauij Parmensium ducis N. qui ex Maria Eduardi itidem Henrici fratris filia prognatus erat; et Catharina altera Eduardi filia, quae Ioanni Bracantiae duci nupserat. et Catharina quidem Ranutium Maria matre ante annum defuncta tanquam proximior, licet natuminor excludere videbatur. restabat certamen inter Philippum et Catharinam pari gradu Henricum contingenteis. Catharina tanquam Eduardi masculi filia qui Isabellam Philippi parentem proculdubio exclusisset, Philippo praeferri debere contendebat. contra ille Eduardo semel mortuo eius rationem nullam

habendam dicebat, sed tantum gradum inspiciendum, in quo masculus feminam excludit. haec ita primum proposita; dein a celeberrimis Italiae et Hispaniae I C. etiam publicatis scriptis Bononiae et aliis locis agitata sunt. inter competitores et Antonius iamtum apparebat, qui se Ludouici Henrici fratris silium iactabat. et constabat Ludouici filium esse, sed ex contubernio Iolandae, quam quidam Iudaeam fuisse dixerunt, non ex legitimo matrimonio natum. is tamen, quamuis Henrico summe inuisus, populi fauore subleuabatur. iis omnibus postea accessit Catharina regum nostrorum parens vasti animi femina, cui, vt erat futuri anxia, cum a mathematicis praedictum esset, fore, vt omneis filios reges videret, illa diuturnae vitae poenam verita, ne filios tristi successione alterum post alterum in eodem regno reges aspicere cogeretur, vt oraculum eluderet, externa regna ac principatus in dies somniabat, et ad omneis casus intenta eorum ambiendorum nullam occasionem praetermittebat. itaque cum prouideret, vt mortuo Henrico iam dubiae valitudinis sene, regni Lusitani successio a multis controuerteretur, et ipsa interuenire voluit, repetito altius, neque citra inuidiam iure suo. sic enim eius oratores disputabant. Sanctio II tanquam rebus agendis impari a regni gubernaculis remoto, et summa rerum Alfonso eius fratri, qui ex Mathilde Bononiensi, a qua Catharina genus ducebat, filios susceperat, commissa, illum non solum regni ad ministrationem sumpsisse, sed etiam annuente Innocentio IIII Pontifice fraternum regnum inuasisse circa annum OIO CC XLVII; in quo vt potentiam firmaret, prioris coniugis, quam in Gallia reliquerat, pertaesum, Beatricem Alfonsi X regis Castellae filiam altera viua superinduxisse, et Dionysium atque alios ex ea liberos suscepisse; qui proinde illegitimi ab eo tempore in regno successerunt, et per Ioannem I et ipsum Petri I filium spurium, qui regnum circa annum OIO CCC XXCIII inuasit, ad Henricum vsque propagati sunt: et quia temporis longinquitas obstabat, et praescriptio merito obiici poterat; illi in possessionibus violentis nullo tempore praescribi contendebant, et saltim petebant, vt quando eo res rediisset, vt cunctis masculis deficientibus res quasi ad electionem rediret, sui vt antiquissimum in eo regno ius habentis ratio haberetur. Pontifex et suas partes interponebat, Portugalliae regnum R. S. beneficiarium dictitans, ac proinde regis in eo constituendi ius sibi vindicans. quod tanquam ridiculum prorsus ab omnibus aeque habitum, et a Philippo ipso postea omnino explosum est. quorum omnium petitiones et importunas prensationes qui circa Henricum erant vt eluderent, de ipso Henrico maritando sermonem iniecerunt; facilem quippe impetratu a Pontifice eius rei gratiam esse, nec exemplis carere, vt regni in familia conseruandi et publici boni caussa cum sacris initiato dispensaretur. id etsi absurdum multis videbatur in sene adeo valitudinario, neque de matrimonio vllo modo cogitante, tamen aliquanto tempore ambitum petitorum retardauit, donec Philippus Petrum Gironem Ossunae ducem ad Henricum cum Gardiola I. C. legauit, qui de iure suo in regni illius successione cum eo agerent. huic muneri obeundo primum propositi fuerant Gaspar Quiroga archiepiscopus Toletanus nuper in collegium cardinalium cooptatus, et Franciscus Pacecus itidem cardinalis; sed eo minus idonei visi, ne cum cardinales essent, non tam de iure Philippi acturi, quam de praerogatiua cum Henrico cardinali certaturi viderentur. iniecta et fuerat de Ferdinando Aluaro Toletano Albae duce mentio. verum is et Lusitanis parum gratus habebatur, et recenti infortunio a Philippi graria exciderat ex ea occasione. Fridericus eius filius bello in Belgio sub parente patrato non tam clarus, quam caedibus et lanienis, quae nomen Hispanum inuisum Belgis aeternum reddiderunt, infamis, data fide de quadam nobili virgine e gynaeceo Elisabethae tertiae Philippi vxoris in vxorem ducenda, eam stuprauerat, ob idque in carcerem Tordesillae coniectus inde euaserat, et conscio parente Albae Mariam Garsiae Toletani nuper Neapoli mortui filiam vxorem duxerat. qua re iritatus supra modum Philippus vt spretam maiestatem suam vlcisceretur, Albanum

Vzedam ad vitam quasi deportauerat. itaque commendatione P. Fasciardi Velezij marchionis, qui auctoritate plurimum apud Philippum poterat ei et Antonio Toletano gentili multis legationibus prudentia et pari felicitate obitis insigni dux Ossunae ipsi Fasciardo cognatione proximus praelatus est. is igitur cum Gardiola in Lusitaniam profectus cum cognouisset Henricum magis in Ioannem Bracantiae ducem, qui Catharinam Eduardi fratris F. in matrimonio habebat, vt caussa potiorem propendere, per Iesuitas, qui plurimum apud eum poterant, ipsum sollicitat, et contrariis rationibus ius Puilippi potius esse demonstrat. tum addit, Philippo infesto Bracantiae ducem tantae moli sustinendae imparem futurum, et excitato de successione bello fore, vt tantarum nauigationum et tot annorum in propaganda per Indias Christiana religione insumptorum fructus breui tempore amittatur. quae rationes non mediocriter labefactarunt primum Henrici alio qui meticulosi propositum; eoque magis, quod videret ipsum Bracantiae ducem eodem tempore per Philippi procuratores inde minis territum, inde promissis ingentibus inescatum, si eius voto non aduersaretur, in eo negotio tepidius versari; quippe qui suae infirmitatis sibi conscius plus in potentissimi regis gratia, quam in dubia proprij iuris persecutione praesidij poneret. ita praecipuo competitore, cui fere tota Lusitana nobilitas fauebat, in ordinem redacto, restabat, vt Philippus sibi plebem Olissiponensem deuinciret, ad quam ille praecipitato consilio mox dedit literas, quibus deplorata Sebastiani, quem ab ea expeditione semper antea, vt ipsi sciant, nunciis, literis et coram Guadalupae deterruerit, et tot procerum cum eo occisorum casu, eos beniuolierga remp. animi sui certiores faciebat, et a se omnia sincera non solum amici et vicini principis, sed toties renouata cognatione cum Lusitanis principibus coniunctissimi, et in ea voluntate ab Augusta parente educati officia expectare iubebat. ceterum de iure suo in Portugalliae regni successione, vt Henricum auunculum nuper honorifice commonefecerit, sic ad ipsos voluisse scribere, quod omnium iuris peritorum et religiosorum consensu extra controuersiam sit, cum ipse simul gradu proximus et masculus ceteros vt gradu remotiores aut per feminas ad successionem venienteis excludat. igitur petere, vt eadem aequitate qua Henricum facturum speret, caussae suae ius in tempore complectantur, et exemplo suo ceteris regni vrbibus praeeant, ad easque de hoc negotio perscribant. iis literis, quod praemature scriptae viderentur, immane quam commoti sunt non solum Olissiponenses ad externi et Castellensis principis dominatum cohorrescentes; sed praecipue per Lusitaniam plebs ob antiquas cum vicinis Castellensibus simultates. itaque nullo dato ad Philippum responso, habita in Camera, quam vocant, Olissiponensi deliberatione, cui duo ex plebeio ordine intersunt, apud Henricum instant, vt ipse successorem indigenam secundum regni leges nominaret; in eamque rem, vt omnem ex animo meticulosi senis scrupulum eximerent, XX OIO armatorum, qui ipsorum sumptibus regi militarent, magna fiducia offerunt, si qui forte essent, qui caritatis patriae obliti et Lusitani nominis minus studiosi regi contradicere et nefanda proditione externos in regum per vim inducere auderent. paullo ante Philippo decesserat Ferdinandus ex Anna Mariae Augustae sororis filia susceptus, cui regnum Lusitanum parabatur; cuius desiderium leniuit eodem anno alter filius patri alioqui pro solatio in tanto dolore negotia accipienti natus V Kal. Maias, a Venceao Rodolfi Caesaris et vxoris fratre, qui in Hispaniam venerat, vt apud auunculum suum educaretur, de sacro lauacro susceptus, et patris nomine Philippus dictus. nec multo post ipse Venceslaus cum XVII tantum annum ageret, acerba morte viuis exemptus est. antea V Non. Mart. Sebastianus Venerius victoria ad Echinadas parta illustris et superiore anno Venetiarum princeps creatus octogenario maior fatis concesserat, a Caecilia Contarena vxore, cui ille honores a Senatu debitos et iam paratos morte praeuentus reddere non potuit, magnis exequiis funeratus. in eius locum Nicolaus Pontanus vir decursis omnibus in rep. honoribus, ad haec

singulari prudentia, eximia doctrina ac facund ia clarus, integris adhuc animi et corporis viribus in illa aetate, iam enim octogesimum aetatis annum attigerat, consentientibus omnium votis electus est. hoc etiam anno Nonis Vtilibusnatalitio suo vltimum vitae diem clausit Christophorus Madrutius tunc Portuensis episcopus, cuius saepius libris superioribus facta mentio est, summis negotiis sub Carolo V Caesare et Philippo eius filio in Germania et Italia praepositus, liberalitate, comitate, literarum ac literatorum amore, ingenij denique candore cum paucis comparandus; quod citra fucum, earum, quas in eo celebramus, virtutum in corrupti testes, benignitatemque tanti viri saepius, dum Romaein Paulli Foxij omni laude dignissimi comitatu essemus, experti scribimus; quib. laudib. fidem facile astruet, quod omnes sciunt, eum, quamuis Philippi clientem cum Aloisio Atestino cardinali, quo nongenerosior nominis Gallici defensor in Italia retro seculis fuit, ob morum similitudinem et studiorum consensionem amicitiam arctissimam coluisse, neutrius ob id principib. suis suspecta fide, et ab ipso Atestino beniuolentia pari redamatum fuisse; ad quem cum Tiburtino secessu se oblectan tem aeris mutandi caussa profectus esset, morbo ingrauescente quasi inter dilectissimi amici amplexus anno aetatis LXVI animam Deo reddidit. inde Romam translatus et in S. Onufrij sacello honorifice sepultus fuit. nec silentio praeteriri debet, quando de clarorum virorum mortibus sermo iniedit, Laurentius Surius patria Lubecensi pro fessione Carthusianus vir pietate et candida simplicitate praeditus, cui Conciliorum editionem singulari diligentia elaboratam et S S. Vitas bona fide descriptas debemus, qui tot laboribus pro rep. Christiana exantlatis defunctus Coloniae in cella sua placide ad Deum migrauit X Kal Iunias. eum paullo post secutus est Gerardus Falcenburgius Nouiomago in Sicambris natus, in aula Benternij comitis, quem assectabatur, Steenuordiae VIII Eid. VIIbr. extinctus immmatura morte, quippe cum tantum quadrag esimum aetatis annum ageret, vir inter omneis Belgas literarum Graecarum rara cognitione praestans: quod cum alia eius monumenta, tum praecipue Nonni Panopolitae ab ipso procurata et illustrata editio apud aequos harum rerum aestimatores abunde testatur. sub id apud nos Antonius Mizaldus, Monlucione in Boiis natus, professione medicus, philosophiae et artis suae studiis clarus, quam alioqui Lutetiae summe lucrosam naturae arcanis scrutandis homo tota vita intentus fere neglexit, et editis compluribus rarae doctrinae et iudicij scriptis, quae a rerum peritis nunquam negligentur, in ea vrbe consenuit, ac denique hoc anno debitum naturae persoluit. obiit et hoc anno, qui fuit ei climactericus, mense VIIbri Petrus Lescotus Clanius familia nobili ac Senatoria Lutetiae natus, qui cum a pueris literis operam daret, totum se mathematicis displinis mancipauit, quas doctore Petro Postello, magna felicitate percepit, et cum studio natura insito pingendi artem pari felicitate excoluisset, ad architecturam praecipue animum appulit; in qua supra omneis hu ius aetatis (absit inuidia dicto) architectos excelluit, ingeniique sui insigne specimen dedit cum aliis aedificiis priuatorum, tum maxime Luparensibus regia magnificentia a se designatis, quae vtcunquein choata nequedum consummata cuncta palatia Italiae, quae maxime huiusmodi structuris luxuriat, stupendi operis magnitudine et elegan tia, super vel Italorum ipsorum confessione superent. vltimus dicetur Alexander Picolomineus AEneae Siluij, qui Pontifex Pius II dici voluit, gentilis Angelo patre et Hippolyta Sanctia matre Senis natus, cuius ciuitatis cum iam Patrarum archi episcopus esset, virtute sua meruit vt designaretur itidem archiepiscopus. in eo erat praeter suauitatem morum cum seria grauitate coniunctam rara et exacta omnium laudandarum disciplinarum cognitio, quas et scriptis multiplicib. fere vernaculis illustrauit, Aristoteli praecipue addictus, ad cuius perspicuam intelligentiam propria industria multum contulit, tandemque hoc anno IIII Eid. Mart. septuagenarius decessit, in maiore patriae vrbis templo sepultus et hon orifico a Io. Baptista aedituo, Deiphobo archipresbytero aliisque fratribus elogio ornatus.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LXVI.

PHILIPPVS dum in Hispania noui regni per Sebastiani mortem quasi delati spe se sustentat, de Belgij nouis praeter opinionem motibus conflictantis amissione anxiusnon mediocriter animi angebatur. post pacta cum ordinibus Belgij conuenta Matthias archidux deducente eum Arausionensi Bruxellas profectus ingenti pompa per triumphaleis arcus ad id paratos XV Kal. Febr. vrbem ingressus est, et biduo post condiciones propositas sollemni iureiurando firmauit, et in easdem ipse Arausionensis tanquam Matthiae vicarius sacramento adactus est. quo facto in Hispaniam ordines pactorum instrumentum multis rationibus munitum mittunt, confirmationemque a Philippo petunt: idem et a Matthia factitatum. at Austrius scripto contradicit, et hanc Matthiae actionem ordinum ipsorum iureiurando, paci, et regis, quippe non consentientis auctoritati aduersari multis verbis demonstrat, coactoque Marcae-faminae, id loco nomen est, in Lucemburgensi principatu, exercitu ad bellum se parat, ad eum ex Italia venerat Alexander Farnesius Octauij Parmensium ducis et Margaritae sororis F. cum Hispanorum et Italorum e Langobardia copiis; Carolus Mansfeldius comes et Gallicas adduxerat, et numeratis Germanorum et Burgundiorum delectibus totius exercitus XVI OIO peditum et II OIO equitum conficiebat. regio, quod Austrio praeferebatur, vexillo Crux cum hac tessera depicta erat. IN HOC SIGNO VICI TVRCOS, IN HOC SIGNO VINCAM HAERETICOS. his viribus fretus librum euulgat, quo religionis maiorum contra sectarios tuendae, et obedientiae regi debitae conseruandae causa arma quam iusta tam necessaria se sumpsisse dicit, et multa prolixe largiterque cunctis, qui suas partes sequentur, pollicetur. ad eum postea contrario scripto responderunt ordines, quo quae ad duo illa capita spectant, crimina obiecta pluribus verbis diluuntur. cum vero antea Austrius missis ad Caesarem legatis de iniuria a Matthia regi suo facta conquestus esset, et Oaesar, quo inscio Matthias in Belgium venerat, quasi extra fraternae culpae crimen positus se excusasset, tum marchionem Varambonum rursus ad eum ac principes Germanos allegat, rogatque vt excusationes facto comprobent, dentque operam, ne delectus per Germaniam ordinum nomine habeantur. eo tempore Philippus Hoghenlous comes ordinum mandatu Ruremundam, quam Nic. Poluillerius praesidio tenebat, vallis et aggeribus cinxerat, et licet exiguo

bellatorum numero subnixus in summam egestatem redegerat. iisdem angustiis premebatur Verda in Brabantia. sed AEgidio Barlemontio Hiergio ab Austrio misso cum delectis copiis Hoghenlous viribus impar cessit, et aggeres ac propugnacula deseruit, ordinum tarditatem ac segnitiem multum incusans, qui in tempore auxiliis, vti receperant, non summissis vrbes illas eripi sibi passi essent. Ruremunda et Verda comeatu firmatis Hiergius ad Austrium rediit, qui ad Namurcum cum exercitu occasionem opperiens sedebat. cui ordines exercitum, quem habebant, opposuisse contenti, et tot vrbium quas aut in potestate habebant, aut arces deiecerant, firmitati confisi tempus inutilibus de repub. deliberationibus terebant, in medio bello securi, quaeque pacis propria erant intempestiue agitantes. Antuerpiam, Bergas ad Somam, Tholam, Steebergam, Bredam, Siluam-ducis et vicina loca tenebant; Gandaui, Vltraiecti, Insularum, Valencianarum, Ariae, Bethunae, Bapalmae arces dirui iusserant, rati obstrictas libertatis restitutae beneficio eas ciuitates in fide permansuras. Rigiacum Atrebatum metropolim concordia sociauerant; veteribus legionibus Maximiliani comitis Bossuuij; Friderici Perrenoti Campaniaci, Manj Carduini, Margellae, et Emanuelis Lalanij Montinij stipendia exsoluerant. Montinius vero prius Namurcum versus missus, quem et alij tribuni mox secuti fuerunt, itavt iustus exercitus videretur. peditibus praeerat Philippus Lalanius comes, equitatui Maximilianus Melodunus vicecomes Gandauensis, Gongneius castrorum, Valentinus Pardeus Mota tormentorum praefecti munere defungebantur. ij totum hiemem ad Martini fanum haut longe a Namurco transegerunt crebris velitationibus Austriacos lacessentes, nullo praeterea memorabili proelio facto. Bouina tantum ad Mosam capta, et arx Dispontina vi expugnata. cum instaret Arausionensis, vt non cedendo neque vim hostilem sustinendo, sed vltro inferendo res gereretur, et bellum conficeretur; nam alioqui fore, vt ciuitates diuturni mali pertaesae, quam libertatis recipiendae nunc cupidae, tam ad iugum a potentiore recipiendum paratae reddantur. contra ordinum consiliarij moras nectere, ac tantisper belli impetum adhibendum dicere, dum de Philippi sententia ac voluntate ex missis in Hispaniam breui redituris legatis certius constaret. interea Austrius nuper diplomate ad eum a Pontifice misso, quo plena delictorum ipsi ac suis gratia certis condicionibus fiebat, confirmatior copias per Namurcensem agrum instruit, inde in Brabantiam perrecturus. contra quas ordinum exercitus educitur. in prima acie Montinij, et Gul. Hornij Hesaei; in media Bossuuij comitis et Campaniaci legiones erant, cum XIII Scotorum et aliquot Anglorum cohortibus. postremam Ecmundanus et Marcianus Lumaeus ducebant; atque ita cum tormentis et apparatu bellico mouent, Gogneio, Heuraeo, et Ballielio eius fratre aliisque ductoribus. nam Lalanij comes et vicecomes Gandensis plurimique duces primarij aberant, Bruxellas specie nuptiarum, quae ilic magna pompa celebrabantur, profecti, haut occulta alieni ab Arausionensis consiliis animi significatione. ex quorum absentia occasionem captans Austrius Farnesius et Octauium Gonzagam IIII Kal. Febr. praemittit, qui leuia cum ordinum copiis proelia serunt, quod et illi non citra suorum damnum per Ferdinandum Acostam, Antonium Oliuaram, et Petrum Valdesium fecere. cognitoque ex captiuis foederatos ea nocte Gemblacum versus proficisci statuisse, et iam tormenta auehere, ad disturbandos eos aciem instruunt. nec segniter Gongneius rem gerit, instructoque exercitu instanti Austrio fortiter resistit, pluribusque locis inter incedendum insidia arborum caesarum et transuersim collocatarum commoditate struit. itaque Austriaci a ferentariis ordinum saepe impediti ac repulsi, dum primum agmen lente et ordinate procedit, et vltimi seruatis ordinibus frontem vbique obuertendo hostem irruentem distinent. sed temeritate quorumdam ex regiis effectum est, vt Austrius, qui de summa decernere minime initio constituisset, postquam suos ardore pugnandi Mutio Pagano duce longius, quam vt tuto reuocari possent, prouectos vidit, Farnesio, Gonzagae

et Billio mandauerit, vt cum toto equitatu in foederatorum equitatum impetum facerent; quem illi, licet saepius lacessiti et turbati aliquandiu sustinuerunt: sed incumbente ipso Austrio cum Bernardini Mendozae, Curtij Martinengi, Ferrandi Toletani, Camilli, et Io. Baptistae Montanorum, Alfonsi Vargae, Georgij Macutae, Aurerij Panhormitani, Acostae, Oliuerae, Altonij Auali, et Falconeti equitum alis, tandem cedere coacti peditatum suum perfregere, Anglosque et Scotos ordinum stipendiarios fugiendo obtriuere. Montinnis, qui cum primo agmine praecesserat, propius Gemblacum intra pomaria et hortos se munire et ex strage palantib. collectis proelium restituere frustra conatus insistente vestigiis fugientium hoste ad extremum suis consulere necesse habuit. ipse post acre certamen cum Iacobo Balfurio Scotorum tribuno incolumis euasit. Gongneius, Heureus et Balielius eius frater, pluresque alij capti. praeter peditatum pauci occisi: XXX peditum signa capta, IIII equitum. postridie Austrio deditionem imperanti Gemblacum patuit. tum successum vrgendo per Hiergium Bouinam post admota tormenta recipit. inde Louanium tendit, vrbem vastam ac debilem, quae statim dedita est, cum praesidiarij, qui pauci erant, loco deserto Bruxellas abiissent. eodem successu Thenae et Araschotum vrbes Louanio vicinae cum Austrio transigunt. ad Sichemum opidum arce munitum maius negotium fuit. nam praefectus deditionem facere iussus cum recusasset, tormenta admouentur, magnaque muri strage edita cum vnam et alteram oppugnationem praesidiarij acriter repulissent, tandem tertia superati sunt, non sine Hispanorum clade, quam Austrius admodum seuere vstus est, praefecto ipso aliisque centurionibus ex fenestra arcis suspensis, obuiisque militibus, nec non oppidanis nullo sexûs discrimine crudeliter trucidatis, aut in flumen proximum praecipitatis. id acturn VII Kal. Mart. inde Diestam itum Arausionensis ditionis opidum, quod admotis tormentis mox deditionem fecit, eiusque exemplum secuta Leua, vbi miles aliquantula mora ex laboribus refectus est. interim Carolus Mansfeldius cum Gallicis copiis Niuellam obsidere iubetur, quam Iustus Soetius Villersius cum IIII peditum cohortibus et equitibus aliquot tenebat. crebris eruptionibus obsessi initio vim fecere; mox admotis VIII muralibus machinis cum ingens ruina edita esset, post quatuor oppugnationes strenue repulsas, in quibus magnam animi generosi laudem meruit. Villersius, cum nulla auxiliorum spes agris vndique insessis affulgeret, tandem honestis condicionibus fit deditio. et pacta quidem ad praesens seruata Austrij, qui aderat, reuerentia, incolumesque praesidiarij dimissi sunt; sed postea aegrotis et sauciis quibus belli fortuna pepercerat, minime parcitum fuit, crudeliter post Austrij discessum trucidatis. mox et Reuxia et Gognesia deditae; nec non et Bincium, cuius oppidani L scloppetarios Montes Hannoniae ad exposcenda auxilia miserant. verum illis ab hostili equitatu insidiose interceptis cum Austrio salua omnia pacti transegerunt. quorum exemplum Bellomontium, Vallicurtium, Malabogium statim secutum est. qui Cimacum tenebant, hostili exercitu aduentante perculsi in arcem vrbe deserta confugerunt, moxque cum Austrio pepigerunt. Gislenij fanum iam ante Matthaei Muerdi episcopi Atrebatensis astu et occultis consibis cum in eo esset, vt in Austrij manus veniret, Heruisartus anteuertit, et cum delecta manu oppidum ingressus, irritoque conatu Austriacorum reddito oppidum in Lalanij comitis Hannoniae praesidis manus tradidit. tentatum dein Traiectum ad Mosam, cui Hesaeus cum sua legione impositus fuerat, eoque astu res composita, vt sollicitati in occulto a Caprario Sequanorum regulo et Bapt. Montano milites specie stipendiorum non num eratorum tumultuarent, ex eaque occasione duces suos et Hesaeum inprimis comprehenderent, tum regios superuenienteis admitterent. quod et illi fecere. sed cum mox Angli arma cepissent, et quod erat veriti, se contra seditiosos ab Hispanis corruptos, vt vrbem proderent, insessis plateis gnauiter defenderent, in tempore superuenit Nicolaus Salmierus Maleroius ab Arausionensi missus cum militumV cohortibus fidis, et pecunia,

qua, et tumultuanteis placauit, et vrbem in fide confirmauit. iam Ioannes Noerkarmius Sellius superiore anno in Hispaniam missus redierat, cum literis Philippi extremo anno proximo Madriti scriptis, quibus ad literas ordinum IX Kal. VIIbr. datas ita respondebatur, vt ex iis Ordines suis literis illis viderentur promisisse se in Belgij prouinciis religionis Catholicae Romanae cultum, qualis sub Carolo V fuerat, restituturos. quod licet directe contra pacificationem Gandensem ab ordinibus et Austrio ipso iuratam et Phihppo postea confirmatam pugnaret, tamen Sellius hoc in mandatis suis perscriptum contendebat. contra ordines literas a se scriptas appellabant; qui cum ex Sellij verbis facile intelligerent, neque Philippum, neque Austrium Gandensem pacificationem ratam habere velle, et occasionem ab ea discedendi quaerere, hanc actionem pro belli denuntiatione acceperunt. Sellius tamen, vt paci studere videretur, ad Matthiam scribit, et quando superiore anno tres concordiae ineundae condiciones propositae sint, vt Gandensis pacificatio seruetur, Austrius cum milite externo Belgio excedat, quod se facere paratum semper ostenderit, et Matthias aut alius in eius locum substituatur, consultum videri dicit, vt Parmensis sine armis ad Ordines veniat, vt communicatis cum eo consiliis dissidia ob religionem exorta componendi, et res in statum, quo sub Carolo V erant reducendi rationes ineantur. interea Arausionensis obsidem se in Austrij aut alterius a rege nominandi potestatem sistat. quae conditio tanquam captiosa, et cum periculo Arausionensis coniuncta omnino repudiata est, nec aliud quidquam illa Sellij legatione promoueri potuit. post Gemblacensem cladem Matthias et Arausionensis Bruxellas, quas mox Austrium circunsessurum rebantur, optime muniuerant, relictoque in vrbe Bossuuij comite cum idoneis copiis Antuerpiam repetiuerant. quo vbi venerunt, Mechliniam, quam iam tumultuare intellexerant, nec non sic Liram misso Antuerpiensium ciuium praesidio firmant. tum ex Pleumosiis et Batauis auxiliares milites euocantur, quod eae prouinciae in ordinum fide essent, ac Batauia inprimis, Amstrodamo nuper ad obsequium redacto. ea vrbs longe ditissima et potentissima semper a Protestantium partibus aliena antea fuerat, Petri Petreij primarij ciuis, et Franciscanorum sodalium, qui in illa semper praecipuam auctoritatem retinuerant, opera et assiduis exhortationibus in obsequio seruata. itaque et Hispanos semper admiserat, et Enchusae vicinae infesta, Harlemi obsidionis tempore Albani exercitum omni re necessaria sedulo subleuauerat. superiore demum anno cum Hallingus eam Arausionensi prouinciae praesidi subiugare tentasset, opidanorum virtute depulsus et ipse cum Ruichauero vrbis militum praefecto interfectus fuerat. instante tamen Arausionensi et ordinum auctoritatem praetexente vt pacificationi Gandensi subicriberent, tandem hoc anno conuentum VI Non. Febr., vt Protestantibus extra vrbem conuenire, et intra vrbem loco profano suorum cadauera humo mandare liceat; VI praesidiariorum cohortes dimittantur; alij ad CCCC aut IO C a praefectis ciuitatis conscribantur; sagittariorum collegia instaurentur. his condicionibus idmissi Protestantes, qui iniuriarum olim acceptarum, quas sepultas oportuit, memores Franciscanos ac sacerdotes vrbis perniciosa contra se consilia agitare caussati arma capiunt, eosque vrbe excedere compellunt. tum effuso furore per templa grassantur, statuis passim et imaginibus deiectis, omnemque priscum cultum, quandiu bellum duraret, ad securitatem publicam abolent. quod vt rebus Arausionensis ad praesens fortasse conducibile, ita inuidiosum et detrimentosum fuit, Malecontentis, id sibi nouae factionis auctores nomen sumpserant, inde occasionem consilia sua ab Arausionensi separandi capientibus. nec cessabat Austrius, sed post frustra tentatum Traiectum de Philippopoli situ et arte munito a Philippo extremis contra nos bellis munito oppido, tunc obsidendo cogitare cepit, a Florenneo praefecto per fidos inuitatus, deditionem mox facturum pollicito, cuius vt iustiores et honestiores rationes haberet, omnem clam comeatum interuerterat, et apparatum bellicum corruperat. id

temere de homine nullius inter suos auctoritatis creditum, in magnas difficultates Austrium induit, ac victoriam eius paene euertit. nam praesidiarij strenue initio rem gesserunt, cumque ille ad famam pertinere existimaret, ne nihil a se tentatum non succederet, seriam oppugnationem, contra quam ab initio sperauerat, aggredi coactus est: valloque promoto cum ipse in opere assiduus cum Parmensi et Gonzaga ceteris exemplo suo praeiret, gerras, crateis vimineas, ac pluteos, et fasceis comportando aegritudinem inde postremo letalem contraxit. crebris eruptionibus cum multos suorum amisisset, vique expugnandae vrbis propemodum spe concidisset, per Sequanum nobilem nomine Gateum hominem gratiosum et facundiae efficacis, quem per quandam caussam in opidum introduci a praefecto curauerat, praesidiarios promissis tentat, Austrij humanitate ac liberalitate laudata, qui virtutem ipsorum et plurimi faciat, et in parte felicitatis ponat, si tam strenuos bellatores sibi conciliare possit; in id trimestre stipendium oblatum; cautione adiecta, vt qui ei militare nolint, liberum sit quo ipsis lubebit se confere. quas condiciones quam honestas tam neessarias existimare eos debere, quippe omni auxilij spe praecisa. itaque sibi consulant, et tutiora quam honestiora consilia malint. inde occasione sumpta obsessi inter se consultant, et cum nunciatum esset, ex compacto sub id tempus aliquot auxiliareis equites ab Arausionensi summissos a Megensi comite Barlemontij fratre interceptos ac caesos esse, Florenneus deditioni instat, et tandem cum Austrio propositis condicionibus transigit XII Kal. Iunias. tres cohortes accepto trimestri stipendio in Austrij castra transeunt, reliquae duae explicatis signis incolumes in tutum deducuntur. paulo post cum Austrius valetudinis caussa Namurcum concessisset, Alex. Farnesius eius vicarius in Limburgensem agrum ducit, et aliquot circum oppidula capit, in iisque Hedam, quod est in rupe praerupta excisum castellum natura insuperabile, quod a L praesidiariis tenebatur, sub duobus ducibus, qui studiis inter se dissidebant. horum vnus Leodicensis, qui regiis partibus fauebat, optione delata socio, vt aut cum VI delectis in arce maneret, aut cum reliquis ad auxilia expedienda proficisceretur, alter ad auxilia accersenda proficiscendi conditionem accepit. at Leodicensis tribus ex iis, qui secum remanserant, corruptis ceteros opprimit, et ita arcis compos eam aduenienti Farnesio tradit, quae ad Limburgi obsidionem maximi momenti fuit. inde promotis castris Limburgum dedi iussum. recusantibus oppidanis admota tormenta; qua re attonitos eos conspicatus Farnesius, cum condiciones proponerent, vicissim audire noluit. at praefectus, cui satis animi ad resistendum erat, ad faciendum suis animum facultas defuit. itaque cum aliquot stipendiariis oppido relicto in arcem confugit, vbi cum se defendere pararet, et stipendiariis ipsis animi conciderent, ipse cum Christophoro Mondragonio transigere coactus est, libertate Traiectum superius abeundi concessa militum eius maior pars postea Austrio militauit. Valcemburgum dein a Farnesio receptum, et Dalemum vi expugnatum, ferroque et igne in victos saeuitum. vlterius procedente exercitu etiam Traiectum superius tentatum; sed Bossuuio comite superueniente conatus frustra fuit. inde Octauius Gonzaga cum parte exercitûs sub Bruxellas et Montes Hannoniae populato circum agro excuourrit, spe concepta, vt Mechlinia occulto consciorum in vrbe astu in potestatem veniret. sed conspiratione detecta ipse magno suo malo discedere cogitur. nam mox Ordines copias magno numero educunt; quibus cedere coacti Austriaci infirmiora loca a se antea capta deserunt, et Louanio, Leua, Niuella in Brabantia praesidio firmatis circa Thenas castra ponunt. ad Siluam-ducis vario pugnae euentu cesaepius rtatum. fama de Gemblacensi clade sparsa Franciscus Andium dux Regis frater, qui iampridem Belgio inhiabat, protinus ad Ordines Fugereum mittit cum mandatis, quibus se suamque operam et opes prolixe deferebat. qui a Philippo defecerant, et tamen ab Arausionensis partibus alieni erant, et Matthiam a se euocatum ab Arausionensi praeoccupatum dolebant, Andino fauebant. Fugereo gratiae actae, et responsum,

rem gratam ipsis facturum Andinum, si legatos, cum quibus in commune consulerent, mitteret. itaque missi protinus Antonius Sillius Rupipotij comes, et Rochus Sorbeus Pruneus, quibus ad Gislenij fanum Heruisarti diligenti sollertia seruatum, obuiam processere Philippus Lalanius comes, Carolus Gaurus Fresinius, Theodorus Liethfeltius assessor. ibi nihil fere de condicionibus singillatim actum; de quibus postea VItili mense conuentum est; tantum legatis confirmatum fuit, laetum vniuerso Belgio Andini aduentum fore. cum hoc responso ad Andinum legati rediere, qui iam VIII OIO peditum, OIO equites ex voluntaria nobilitate conscripserat. quibus cum stipendium non numeraretur, immane quam saeua vbique grassati sunt licentia, ne nobilium quidem domibus per agros parcentes, patiente rege, qui fratrem quauis condicione cum sequacibus suis extra regnum esse percupiebat; nec tanquam auxiliares, sed quasi infestissimi hostes Belgium ingressi. id Austrium iam pleno gradu ad victoriam integram aspirantem aliquantum retardauit; qui vt nostrorum cum Belgis arctiorem coniunctionem impediret, mandata, quae a Philippo habebat, passim publicauit. iis et plenum vicarij imperium attribuebatur, et facultas dabatur, gratiam praeteritorum vniuersis faciendi, modo intra certum tempus, id XX dierum praefinitum fuit, arma deponerent, et religione constituta ad obsequium redirent; et vt postulatis Ordinum satisfacere videretur, externas copias se dimittere in animo habere denuo confirmauit. quod vt facto comprobaret, a Gallis a Carolo Mansseldio conductis initium fecit, quos Hispanis inuisos proximus Andini aduentus ipsi suspectos reddiderat. eodem tempore instigatus a Philippo et Austrio Caesar cum postremissum Varembonij marchionem, Gebbardum Truchesium Coloniensem, et Iacobum Elsium Treuirensem archiepiscopos VIIviros, archiepiscopum Salisburgensem, Ferdinandum Baioariae ducem, et Otthonem-Henricum Schuarsburgium comitem delegasset, qui de componendis Belgij motibus inter Philippum et ordines Belgij rationes inirent, Schuartsburgium praemiserat, qui quid Matthias frater ab Arausionensi et ceteris proceribus persuasus in domûs Austriacae praeiudicium moliretur, sedulo obseruaret. is de Caesaris egregia erga ipsos voluntate multa praefatus, et deplorato ipsorum miserabili statu imprimis duo vrget, vt religionis maiorum conseruandae, et obsequij principi suo legitimo debiti rationem haberent. vnde capta occasione Ordinum proceres euulgato prolixo scripto ad duo capita illa respondent, et abunde iis a se satisfactum ostenduntsecundum pacta pacificationis Gandensis, quambono religionis factam, nihilque in se pietati verae contrarium habentem delecti theologi Louanienses approbauerint, et Austrius postea, ac rex denique ratam habuerint. sed ambitione Austrij Belgium in miseram seruitutem redigere satagentis, et improbitate Hispanorum, qui circum ipsum sint, effectum dicunt, vt remedium optimum in tempore adhibitum nihil profuerit. nihilominus, quantum ad se, officio suo defunctos esse; nam ne necesse haberent ad iustam defensionem suam auxilia externa aliorumque principum patrocinium confugere, Matthiam Philippi gentilem ac leuirum euocasse, ac per supplices libellos deinde a rege petiisse, vt eum religionis antiquae perstudiosum auctoritate sua gubernatorem creare, aliumue ordinibus gratum in ipsius locum substituere dignaretur. sed surdas et ad tam iustas supplicationes ab immanibus Belgij hostibus obstructas aureis eius reperisse, quanquam amicorum principum et Portugalliae regis inprimis commendationem implorauerint. nunc autem nouo commento suis supplicationibus illusum. nam cum datis demissi obsequij superiore anno ad regem literis iuxta pacta Gandensia publicae quieti consuli peterent, Sellium cum regiis literis vix tandem post semestre ex Hispania rediisse, quibus ita ad Ordinum postulata respondetur, quasi illi suis literis promisissent, se Catholicam R. religionem eo statu per Belgium restituros, quo Caroli V tempore fuit. id directe cum pacificationea rege confirmata pugnare. neque vero in sua potestate esse, aut sine manifesta antiquae

religionis pernicie tentari posse; quippe nouum haut dubie belli ciuilis incendium excitari, si Belgicae prouinciae, ac inprimis Hollandia ac Zelandia se iterum duris Hispanicae Inquisitionis decretis vrgeri sentiant. nihilominus id mordicus defendere Sellium et Austrium, quasi ordines pactis stare nolint, bello contra se minime absistere, eoque rem deduxisse, vt cum omnem rationi, supplicationibus, principum aduocationibus viam praeclusam; regemque ab iis et Albano praecipue, qui has calamitates innato contra Belgas odio importauerint, circumsessum nihil de seueritate remittere videant, ex necessitate consilia extrema capere cogantur. itaque quam demisse et enixe possunt, Caesaream maiestatem obsecrare et obtestari, Belgij, quod Imperij non contemnenda sit portio, misereatur, Matthiaeque fratri et Ordinibus in caussa, quae et ad ipsum priuatim pertinet, praesto sit, et auctoritate sua, qua tanquam omnium dissidiorum et controuersiarum orbis Christiania Deo iudex et arbiter constitutus praepollet, efficiat, vt ocius extincto, ne latius serpat, ciuilis mali incendio, pax in his prouinciis aequabili iure constituatur, et per pacem religione Catholica asserta debitum principi obsequium restituatur. eodem tempore Ordines Antuerpiae, quo Matthias aulam transtulerat, vt dictis fidem aliquo operae pretio facerent, nouam constitutionem promulgant XI Kal. Maias, qua denuo Gandensis pacificationis obseruatio sancitur, singulis in eam iureiurando adactis; prohibeturque, ne quis cum hoste commercia habeat, autin concionibus sermonibusue offensionis plenas voces, aut conuicia in Matthiam, Arausionensem, Ordinumque proceres iaciat. mandatur insuper iuris praefectis, vt in eos, qui extra Hollandiam ac Zelandiam aliquid contra religionem Catholicam Romanam attentauerint, aut in eius offensionem quidquam moliti fuerint, (offensionis nomine conciones, baptismi, aliaque in vsu religionis Protestantium prohibita intelligebantur) iuris rigore et executione vtantur. quod speciose decretum, non perinde, quantum ad Protestantium caussam, seruari potuit; quippe crescente illorum pacis beneficio in dies ad sua redeuntium numero, et necessaria eorundem ad bellum ob suspiciones infidum opera. postridie cum sacer ordo in pacificationis Gandensis. capita et vltimi huius decreti verba sacramento adigeretur, post praestitum ab antistitibus Belgij iuramentum citati Iesuitae, qui Antuerpiae, dum Albanus Belgio praeesset, Aquisgranam domuma Schetorum familia Aquisgrano in vrbem migrante emptam magnifice olim structam et in suos vsus accommodatam habitabant, iurare noluerunt, ne priorem fidem Poritifici R. Austrij amico et auxiliatori semel obstrictam irritam facerent. cumque in proposito praefracte perseuerarent, nec sacri ordinis exemplo adduci possent, vt decreto parerent, tandem XV Kal. Iunias vrbe exacti sunt, et nauigiis Mechliniam auecti, atque inde Austrij mandatu Louanio recepti sunt. recusabant et initio Franciscani, sed a sacro ordine persuasi ex iis XX sacramentum dicunt: XIX, qui animum contra obfirmauerunt, et in iis coenobij custos, extra vrbem relegantur. cum fremeret plebs, et vniuersos exturbandos seditiose inclamaret, comprehensis duobus, qui arma quasi in coenobium vim facturi sumpserant, et extremo supplicio affectis tumultus quieuit. tum ex occasione Cornelij Hadriani Dordracensis ex illo ordine totis illis regionibus famosissimi concionatoris, qui multa contumeliose in principes et ordines superioribus temporibus, dum in Brugensi coenobio degeret, dixerat, feceratque, et deuotarum feminarum sectam addita secreta ac pudenda disciplina instituerat, renouatum in Franciscanos odium, quidamque ex iis, qui laici vocantur, et voto soluti aliis seruiunt, in heros suos, a quibus indigne tractabantur, subornati eos detestandae libidinis apud magistratum postulant. cuncti in vincula coniecti, cognitione Huismano et AEgidio Vitsio Flandriae consiliariis a Matthia Iodoco demandata. plures conuicti, tres ad ignem damnati, totidem virgis caesi; constanti adhuc inter multos memoria, eiusdem criminis caussa olim Caesare Maximiliano imperante huius monasterij sodaleis vrbe pulsos fuisse. eadem seueritate et in eos

Gandaui inquisitum est. IIII Franciscani, I Augustinianus conuicti publice exusti sunt, plures virgis caesi, odioque accenso IIII mendicorum ordines ob id vrbe ignominiose pulsi. secundum haec seuere ab ordinibus decretum fuit, vt pensitationes, quas pro cathedralitio, annatas vulgo vocant, tanquam caduca ex sacerdotiis vacantibus Pontifici dependi mos est, suspenderentur, easque Romam mitti ad praesens prohibitum est. Caesar dum colloquium pro Belgica pacificatione institueretur, Imperij comitia Vormatiae Vangionum indixerat, loco propiore, et ad res illius provinciae opportuniore. eo a Matthia missus, Philippus Marnixius Santalgondanus orationem mire liberam ad VII viros et Imperij principes, qui aderant, Nonis Maij habuit, qua deplorato miferabili Belgij statu, et Albani Austriique tyrannide acerbis verbis exagitata Imperij opem implorauit; quippe commune Belgij cum Imperio periculum esse, praedixitque fore, vt belli incendium, nisi sistatur, se latius spargat, et Coloniam, Monasterium, Emdam, aliasque vicinas ciuitates, quas ex Albani consilio Hispani sub iugum mittere iampridem decreuerint, olim complectatur. proinde rogat Caesarem Imperiique principes, vt rebus Belgarum afflictis subueniant, Austrium ac sequaces eius iuxta Imperij iura proscriptionis poenam interminati coerceant, et ne quis eos milite, armis, ac comeatu iuuet, prohibeant; Ericum Brunsuicum, et Nicolaum Poluillerium, aliosque Germanorum duces reuocent, eademque poena addita domum quamprimum redire iubeant. ad eam orationem publicatam postea contraria oratione Calidij Chrysopolitani nomine Lucemburgi edita responsum est, quae tota in exagitanda Belgarum in Deum ac principem suum rebellione occupatur. diuersa parte Ordines instigante Arausionensi abiecta omni pacis post Sellij reditum spe non iam se defendere, sed bellum Austrio inferre statuunt. iam ante Carolum Croium Haureci marchionem ad Elisabetham Anglorum reginam ad auxilia expedienda miserant, quem illa perh onorifice exceptum et promissis XV OIO peditum et OIO equitibus vicissim remiserat. sed cum a re pecuniaria plus laboraretur, postea iterum in Angliam ablegatur Haurecus, qui cum regina mutatis condicionibus transegit, vt loco bellatorum XXC OIO Angelorum numerari Io. Casimiro Ludouici Palatini VIIviri fratri curaret, qui ab Ordinibus conductus, cum III OIO equitum III peditum itidem OIO conscribenda susceperat, aucto stipendio praeterea II equitum millia et III OIO peditum adderet. conscripti et a comite Schuartsenburgio III OIO equitum, OIO IO ab Haureco marchione, OIO a Volmerichusio, ac totidem a Martino Schenkio. insuper legioni peditum praeficitur Lazarus Mullerus. quae copiae cum aut Protestantium fere ductu regerentur, aut opibus sustentarentur, id in maiorum religionis perniciem ab Arausionensi fieri interpretati, qui ei consultum volebant, sensim alienari et noua consilia inire, suspectaque omnia Arausionensis habere, inprimis prouinciae Galliae nostrae vicinae collationes pecuniarum initio remorari, mox et aperte denegare; idque maturandi Andium ducis aduentus caussa extitisse creditur, qui sub id tempus Montes Hannoniae venit, exiguo admodum comitatu, vt discordiis se medium interponeret, et aliquo operae pretio suum erga Belgas studium comprobaret. antequam in Belgium proficisceretur, ex compacto cum parente regina ad leuandam inuidiam scriptum edit, quo procerum et Ordinum Belgij rogatu se inuitatum dicit, ne prouinciam Hispanorum tyrannide tandiu vexatam, et olim coronae Franciae, cuius ipse secundum regem nobilissimum sit membrum, beneficiariam in tantis calamitatibus desereret. et vero quamuis dissuadente carissima matre ceterisque principibus, eorum preces contemnere noluisse; sed boni principis officio se defungi existimasse, si honorificis adeo condicionibus oblatis in tam honorifico bello occasioni non deesset. nam suum hoc votum ac desiderium vnicum esse, non vt rebellanteis aduersus legitimum principem populos protegat, quod inimici impudenter iactitent; verum vt pacem concordiamque Ordinum tueatur: quae per superiorum temporum iniuriam peruersa sunt, corrigat: ius aequabile constituat:

populos intolerandis oneribus leuet: antiqua priuilegia ac libertates coniunctae Gallico nomini nationi opera sua conseruet. quod cum sibi consilij sit, non posse non honorificam hanc expeditionem esse, et Gallico regno vtilem, qua bellum, quod tamdiu in visceribus ac regni praecordiis haesit, foris educeretur, et quod sibi intus noxium erat, externo malo applicatum olim vtrisque et Gallis et Belgis proficiat. proinde Deum se obtestari, non auaritia aut ambitione vel conuellendi cuiusquam imperij desiderio, sed officio tantum et afflictae adeo prouinciae commiseratione stimulatum hoc bellum suscipere, ad quod operam nauaturos in partem quoque gloriae ac praemiorum vocat. secundum haec postquam Montes citatis equis venit, a Philippo Lalanio comite prouinciae praeside et ordinum delegatis honorificentissime exceptus, mox legatos Antuerpiam mittit Ludouicum Claromontium Ambosium Bussium, AEgidium Riantium Villereum, et Claudium Mondocetum, qui his condicionibus cum ordinibus Eid. VItil. transegerunt: vt dux aduersus Hispanorum et Ioannis Austrij tyrannidem patrocinio Belgij suscepto defensor Belgicae libertatis ab Ordinibus promulgatus X OIO peditum II OIO equitum suis sumptibus per trimestre proximum suppeditet; quo exacto si finis bello non impositus erit, III OIO peditum et IO equites tantum praestare teneatur. ad firmandas ordinum vireis, amicitia cum Elisabetha Anglorum regina ineatur, sociato Henrico Nauarrae rege, et Io. Casimiro. nullum Andinus religionis caussa bellum moueat; possint tamen ipsi pacem arbitrio suo facere intra mensem Vtilem proximum, verum citra ducis eiusque clientum ac foederatorum detrimentum, eaque lege, vt ante finem eiusdem mensis Austrius in Ordinum manus tradat Lucemburgum, Ruremundam, Dauentriam, et omnia cis Mosam opida. ipse Andinus cum aderit imperatoris supremi in exercitu nomen et auctoritatem cum ipsis Ordinibus coniunctim retineat, quorum vice fungetur praefectus generalis, qui per ducis absentiam Ordinum nomine solus imperabit. prouinciarum administratio penes solos Ordinum proceres, Matthiam archiducem, et Ordinum consilium maneat, fide ab iis interposita, si quidem aliuma Philippo dominum aut principem acceptare velint, se ducem Andium cunctis aliis praelaturos: interea securitatis caussa ei traditis Auenis, Quesnoio, et Landrecio in limite oppidis caueatur. quod si Philippopolim, Bincium, aut Mariaeburgum capere possit, ea Auenarum loco cedant. alij Auenarum loco Bauacum attributum scribunt. praeterea quae trans Mosam oppida capiet, ea sibi retineat: quae citra Mosam ea Ordinibus cedant. dux non alios, quam Gallos naturaleis eosque praefinito numero secum ducat, exceptis Heluetiis stipatoribus. impediat, quantum in ipso erit, ne Gallicae copiae Hispanis auxilio veniant. eos pro hostibus suis habeat, quos Ordines hosteis declarauerint, ac praecipue Hispanos eorumque socios. accepta pignori oppida, receptis sumptibus, restituere teneatur. quod si ea luere ipsi non possint, post ducis mortem masculae eius proli cedant. eodem tempore, quo Rex haberet, quo se de fratris expeditione apud Philippum excusare posset, Pomponium Belleureum Antuerpiam mittit, qui III Non. VItil. longa et graui oratione proceres et ordines ad pacem hortatus est, sed irrito fine, exacerbatis adeo animis, vt nullas satis tutas condiciones Belgae toties ab Hispanis decepti arbitrarentur. quae dum fiunt, recepta interea ab Andino cum iis, quas habebat, copiis Goignia, Malabogium, Reuxia loca ab opidanis deserta ac praesidiis firmata. cumque Michael Combellus legionis Gallicae dux Lentium Barlemontij comitis in Hannonia castellum ordinum mandato venisset, XII Kal. Iun. ab Hispanis oppugnatus eos cum damno repulit, ac retrocedere coegit. infeliciore dein exitu a nostris certatum, et ab Hannibale Altempsio, dum solutius incedunt, Galli caesi, amissis X signis, quae Altempsius summa exultatione ad Austrium misit. iamque numerosiores copiae ad limitem conuenerant, et grassante in vtroque exercitu Gallorum et Hispanorum licentia multa auare, plura libidinose admissa. ex quibus duo inprimis insignia

exempla memorantur ab iis, qui res huius anni scripsere. tribunus quidam Gallus Pontius nomine ad Becurtium pagum sibi hospitium sumpserat in domo Io. Milleti probi et ditis agricolae, cui tres filiae eximia forma erant. quarum maior natu ceteris formosior vt placato hospite vteretur sedulo omnia domus ministeria obibat. in eam oculos coniecerat tribunus, occasionemque libidinis explendae quaerens patrem cum filia mensae accumbere iubet, et libidine inter vina incalescente per ludibrium rogat, an sibi filiam in vxorem dare vellet. agricola homo non insulsus, et quod erat coniiciens, impari condicione sua praetexta cum modeste se excusaret, tribunus excandescens et in deierationes prorumpens protinus caenaculo patrem pulsatum facessere iubet, quem filia pone sequens a militibus vi retenta est, moxque a furente tribuno inter lamenta et eiulatus compressa, posteaque temulentis sociis ad iniuriam exposita est. inde ad mensam reditum, et iuuencula magnos supraque sortem et aetatem, vix enim XVI annum excesserat, generosos spiritus gerens, cum non tam de deploranda quam vindicanda iniuria cogitaret, sedere iuxta tribunum iussa paruit, et composito ad dolorem dissimulandum vultu, post crebras ad iniuriam adiectas per lasciuiam, contumelias, tempus nacta Pontium, dum ad aurem insusurranti cuidam faciem auerteret, cultro in cor violenter adacto conficit, disiectisque protinus mensis, dum commilitones ad tribunum accurrunt, illa per posticum elabitur, et ad patrem in proximo diuersantem properat, reque exposita, vt fugam mature cum aliis duabus filiis capessat, monet. ipsa post ereptam virginitatem viuere non sustinens, cum vitare periculum potuisset, grassatores intrepide expectat, a quibus statim comprehensa et arbori alligata, vt scloppetorum ictibus conficeretur, post commendatam Deo animam, Feri, inquit, miles et certis ictibus mortem ei optatam accelera, quam vi illata indignam effecisti, quae viueret; haut vtique iniuriam, quam iam in duce vestro inultam non siuit Deus, diu impune laturus. nec verbis augurium defuit. nam pater tali filia dignus vbi rem resciuit, geminata iniuria efferatus, vicinos ex pagis agresteis ad arma ciet, qui milites facti complices, cum iisque IIII alias cohortes circumuentas ad vnum omneis ceciderunt. aliud et pari petulantia facinus, sed dispari exitu memoratur. ex Austriacis Hispanus quidam nobili loco centurio iuxta Insulas in causidici cuiusdam domo exceptus hospitis filiae admodum formosae vim in arcano seductae inferre voluit, quae inter luctandum pugionem stupratori ereptum in lumbos tam violento ictu adegit, vt strato eo e manibus ipsius se extricare valuerit. ille vero morti ex ictu illo proximus cum crimen sacerdoti confessus esset, factique vltra modum poenitentia duceretur, iuuenculam vbique vestigatam coram sisti iussit, his verbis eam affatus: Morituro mihi expetendum fuerat, vt iniuria tibi a me illata a te mihi remitteretur; sed ad expiandam culpam haut satis confessio ac veniae petitio visa est, nisi decus per vim ereptum decora satisfactione resarcirem. igitur me tibi vlrum addico, et quoniam crimine meo et virtute tua effectum est, vt me frui non possis, habe nomen vxoris, titulos, insignia, et bonorum meorum heres esto, vt qui te conatu violatam meminerint, sciant te coniugium tentatae virginitatis, quam tam strenue defendisti, honestissimum praemium retulisse. quibus dictis, et sacerdote verba praeeunte, cum patre consentiente matrimonium contractum esset, Hispanus statim expirauit, ambiguo relicto, vter generosius, hic culpam emendasset, an illa pudori consuluisset. interea Ordinum copiae conuenerant inter Liram et Herentalam castris positis. his militabant Schuartsenburgius comes, et Henricus Brunsuicus nothus cum suis equitibus Germanis. Maximilianus Bossuuij comes castrorum praefectus delectus fuerat. cum Casimirus per Geldriam venturus exspectaretur, Io. Hangestus Argenlius, qui ei militabat, cum Gallorum delectorum agmine per Pleumosios et Atuaticos profectus, frustra ab Ordinibus, vt in castra veniret, rogatur. nam contrarium Casimiri imperium obuiam sibi cum Gallis occurri mandantis caussatus in Geldriam recta tendit, magno Ordinum in commodo.

post lustratum quippe a Matthia exercitum et castra ad Rimenantam posita, peditatu praecipue egere se duces sentiebant, vt Austrium tuto aggredi possent. sub id tempus Franciscus Lanouius ob integritatis, prudentiae, ac militaris scientiae famam notus, honorifice ab Ordinibus euocatus in Belgium venit. in castris Ordinum erant marchio Haurecus, et Araschotanus dux eius frater, Lalanius comes, Ecmundanus, et Marcianus comites, marchio Bergensis, vicecomes Gandensis, Hocstratanus et Hoghenlous comites, Schenkius, alij primarij duces; Io. Noricius Anglorum, et R. Stuartus Scotorum tribuni, qui eo loco ducta fossa castra muniuerunt, et Io. Casimirum aliosque auxiliareis exspectabant, qui se cum iis III Kal. Vtil., qui dies B. B. Petri et Pauli sacer est, coniunxerunt, festa tormentorum displosione et laeto tympanorum ac tubarum strepitu excepti. numerata sunt omnino XXX OIO bellatorum. nec minor numerus Austriacorum fuit, quorum praecipui duces A. Farnesius, Octauius Gonzaga, Ericus Brunsuicus, Franciscus Saxo duces, Petrus Ernestus Mansfeldius comes summus castrorum praefectus, Antonius Croius Reuxiae comes, Barlemontij comes rei tormentariae praefectus, eiusque fratres Megensis comes et Altapennius, Valcemburgius comes. ex Hispanis Petrus Toletanus Ferrandinae dux, Ferdinandus Toletanus Mondragonij comes, Lupus Figeroa, Christophorus Mondragonius, Henricus Viennensis, Capralius regulus Sequanus, alij. cum iis Austrius, qui paullum ex morbo conualuerat, Araschotum opidum praeteruectus in conspectum foederatorum venit. primam aciem ducebat Alfonsus Martines Leua Sanctij Nauarrae vicarij F., qui relicta nauium actuariarum Hispanarum praefectura sponte huic militiae nomen dederat, et CC delectorum cohortem sub X ducibus primariis viris secum Neapoli adduxerat. iis praeferebatur ex serico nigro vexillum, in quo Christi in monte Caluariae cruci affixi imago depicta erat, cum regiis insignibus pedibus eius substratis. Leua ope caeduae siluae prouectus foederatos ad pugnam elicere iubetur. quo cognito Bossuuius excubias citerius reuocat, et ad eum vsque locum, in quo IO scloppetarios in insidiis disposuerat, recedere iubet. incumbente demum Leua Bossuuiani aliquantum cedendo a ferentariis infestati sunt; quo successu elatus Leua in equitatum acrius inuehitur: sed mox in latus scloppetariis inde incumbentibus, inde Anglis et Scotis iuxta riuulum dispositis Noricio et Stuarto ducibus, Hispani patenteis campos relinquere, et ad sepimenta confugere coacti sunt. ibi summis animis, neque tamen de summa, pugnatum est Kal. VItil. a septima hora matutina ad vesperam, caelo ita ardente, vt Scoti et alij aestûs impatientes milites exutis vestibus et indusiorum manicis ad femora alligatis toto eo die certare conspecti sint. magnam laudem meruit Noricius, cui tres inter pugnandum equi suffossi sunt. magna et virtus Cunigamij tribuni Candischij legati, nec non Gulielmi Marciani fuit. Galli itidem ac Belgae egregiam in ea pugna operam nauarunt. Austriaci eadem, qua venerant via recesserunt, amissis ex suis circiter IO CCCC. pauciores ex Ordinum exercitu desiderati. culpa non plenae victoriae partae a plerisque in Bossuuium reiecta, qui non omnibus copiis in hostem impressionem fecisset; qui tamen iustas non tentatae summae rerum aleae caussas habebat; quippe iniquo equitibus loco et exercitu haut satis instructo. inde Austrius in Namurcensem agrum rursus concedit, iam ingrauescente valitudine, et ad reficiendum militem castra in munitione iuxta Mosam a Gabriele Serbellono delineata ponit, ibi Nic. Poluillerij et Hannibalis Altempsij auxiliareis Germanorum copias opperiturus. interea a Gandensi vicecomite Araschotum, quod a Mutio Pagano cum vna Italorum et II Germanorum cohortibus tenebatur, prodente opidum pistrinario quodam, ante auroram per cataractam molatrinae seruientem astu intercipitur. caesi praesidiarij et direptum opidum; moxque a victore in castra concedente desertum, quod e vestigio ingressi Hispani, quasi auxilio missi, occisis, qui resistere ausi sunt, oppidanis, quod reliquum foederatorum rabies fecerat, ipsi rapuerunt,

et ad extremum oppidum incenderunt. Matthias Louanium versus castra promouet, quod valido praesidio duce Capralio Sequano firmatum praeteruectus Niuellam ducit. cuius in obsidione dum haeret, Bossuuius comes cum II OIO peditum et totidem equitum delectorum Louanium versus tendit cum Francisco Lanouio et vicecomite Gandensi. ibi egressis ad pugnam praesidiariis acriter pugnatum, deteriore tamen praesidiariorum condicione, paullumque abfuit, quin ex eius certaminis occasione Bossuuius Louanium obsidione cingeret. sed fossoribus deficientibus et idoneo tormentorum numero ad tam vastam vrbem expugnandam necessario, auctore Lanouio ab hoc consilio abstinuit. receptae interim inter incedendum ab exercitu Sartum et Mota, arces, haec pulsationem passa et vi expugnata, illud deditum. Niuella item et Genapum vix viso hoste deditionem fecere. cum vero Matthias Valencianas negotiorum certorum caussa Archiam misisset, tumultuatum est in vrbe, vixque interuentu Ioannis Ricardoti priuati consilij, assessoris viri summa prudentia praediti, eo statim a Matthia ablegati tumultus sedatus est, cum integros octo dies vrbe factionibus scissa diuisi oppidani infesta arma habuissent, quae tandem certis condicionibus vtrinque XVI Kal. VIIbr. deposuerunt. iam ante X Kal. Vtil. Protestantes, qui numero per singulas vrbes admodum creuerant, porrecto Matthiae et Ordinibus libello supplici petierant, vt ad ius aequabile custodiendum et tollendas suspicionum, quae bellis caussam dedissent, caussas libera religionis suae professio vbique in Belgio constitueretur. libello caussae, ob quas a Romana ecclesia defecissent, exponebantur, et saeuitia ac tyrannis Albani vltra modum exagitabatur, qui XVIII hominum OIO carnificis manu interfecisset, cuius exemplum secutus Ludouicus Requesenes non quidem ferro, sed exilio et proscriptionibus in innocentem plebem saeuiisset, et vrbes opificibus, quorum fere industria Belgij opes constant, exinaniisset. tum se sacro ordini ac Catholicis cauere paratos demonstrant, condicionibus ab Ordinum consilio proponendis; multisque rationibus ostendere conantur, duas religiones in eadem prouincia citra ciuilis concordiae dispendium tolerari posse; idque primorum Christianorum et imperatorum, IIII inprimis exemplo, qui nostro aeuo in Germania eam libertatem Protestantibus concesserint: regis denique Franciae, Poloniae Turcorum principis, regis Marochensis, et Pontificis ipsius Iudaeorum synagogas in vrbe tolerantis exemplo probare nituntur. ad libellum cum ordines responsum ob negotij difficultatem distulissent, illi rursus Non. Vtil. alterum offerunt, nouisque condicionibus se cauere paratos Catholicis et sacro ordini declarant, sponsoresque principes se datutos recipiunt, nihil in publicae quietis praeiudicium, libertate conueniendi permissa, a Protestantibus attentatum iri. secundum haec Matthias, et Ordinum proceres, plebi vbique his opinionibus praeoccupatae satisfaciendum rati pacem religionis, vt olim Ferdinando Caesare in Imperio, sic et in Belgio constituunt, quae in ciuitatibus eam acceptare volentibus locum habitura esset. ea de re edictum Antuerpiae promulgatum IIII Eid. Vtil. XXXVI capitibus absolutum, quod neque cum pacificatione Gandensi pugnabat, neque Brabantiam, Flandriam, Artesiam, Hannoniam, aliasque Belgij prouincias mutuo obligabat; sed cuique liberum relinquebat, id quod consultum videretur, facere. Hollandi autem et Zelandi contra religionem maiorum aliquid moliri prohibebantur, eoque pertinebat haec pacificatio, vt Hispani toto Belgio expellerentur. secundum haec Antuerpiae, Bruxellis, Mechliniae, Bergis, Bredae, Lirae, Brugis, Hipris; in Frisia vero passim et Geldria templa Protestantibus, tam Martinianis, quam Zuinglianis seu Caluinistis attributa sunt. et Antuerpiae quidem Caluinistis sacellum castri, quod Moabiticum vocant, Iesuitarum, Franciscanorum, Dominicanorum, B. Andreae, postea etiam primarium B. Mariae, et B. Iacobi templum, reseruatis ad vsum Catholicorum, choris. S. Georgij et Carmelitarum templa Augustanae confessionis sociis assignata sunt. Bruxellis aliquandiu altercatum, cum Campaniacus,

Hesaeus, marchio Bergensis, Glimesius, aliique, licet foederati, intercederent, vrbem principum regiam esse dictitantes, quae proin de ceterarum numero eximi deberet. sed tumultuante plebe nihil impetrari potuit; et Campaniacus quamuis de patria multis egregie factis optime meritus in suspicionem apud seditiosos adductus, quod cum Granuellano cardinali fratre consilia communicaret, VItili mense cum aliis in vincula ducitur, et postea Gandauum captiuus auehitur, ceteris dimissis. Tornaci, Insulae, cum idem oppidani factitare meditarentur, Gallicarum prouinciarum subortae dissensiones, quominus pax religionis in iis reciperetur, impedimento fuere. interea de pace legati externorum principum conueniunt; Caesaris nomine Otho comes Schuartsemburgius; pro Rege Pomponius Belleureus; ab Elisabetha Angla missi ex procerum ordine Cobbanus, et Franciscus Valsingamus amplo ac magnifico admodum comitatu. condiciones ab Ordinibus propositae, vt quaecunque ab Ordinibus post Austrij in agrum Namurcensem discessum gesta essent, rata haberentur, et quia Andino integrum mensem Augustum condixerant, intra quem Austrius oppida traderet, et Belgio facesseret, Matthias interim Archidux gubernator maneret; cuncta iuxta pacificationem Gandensem administrarentur, caussa religionis comitiorum vniuersalium iudicio reseruata. captiui omnes, et Philippus Buranus Arausionensis F. dimitterentur. hac pactione regina Angliae, Andinus, rex Nauarrae, Io. Casimirus, aliique foederati et Ordinum auxiliares comprehensi. legati vrgebant, vt Austrius postulatis satisfaceret, vel ob pactum cum Andino initum; magnam esse Ordinum et foederatorum potentiam, et res adhuc integras manere; nec expectandum, dum ex desperatione extrema consilia capiant; saluo honore ac cum decore posse Austrium Belgio excedere, quippe Caesare, rege Franciae, regina Angliae interuenientibus; ita has prouincias Philippo legitimo principi conseruari, et sub eius imperio religioni Catholicae optime consultum iri. haec Louanij, Antuerpiae, et aliis locis proposita et agitata a legatis cum Austrio, qui nullas condiciones admittere voluit, nisi iis legibus, vt religio noua non reciperetur, Ordines ante omnia arma deponerent, et Arausionensis in Batauiam suam concederet. inducias quidem interponi petebat, dum maturius de re tota consultaretur: sed Arausionensi reclamante nihil actum. postremo Austrius nouis auctus copiis, cum sciret pecunia deficiente stipendia ab Ordinib. conductitio militi diu exsolui non posse, vt eos diuturnitate belli et affectata mora exhauriret, respondet, Philippum totum hoc negotium Caesaris arbitrio commisisse, literisque ea de re ab Austrio ad Ordines datis actioni finis imponitur. missus sub id ab Ordinibus Romam Elbertus Leoninus iuris scientia et insigni prudentia clarus, qui caussam eorum apud Pontificem tueretur, periculumque, quod ab obstinata Hispanorum peruicacia et Belgio et Religioni imminebat, multis verbis exponeret. vicissim missus Ramires Gusmanus ad Imperij principes, ac Coloniensem archiepiscopum, quod conuentui Colonia destinata esset, in ea anno sequenti celebrato; in quem rerum successum reiecerunt noui motus inter Ordines exorti, et mors Ioannis Austrij. motuum origo fuit a Gandensibus fatali seditionibus populo et rerum nouarum semper appetente, inter quos primarij ciues Protestantium doctrinae addicti quo feruentius suum in procurando religionis negotio studium ostentarent, nullo non contumeliae ac saeuitiae genere in sacrum ordinem ac ceteros Catholicos conciueis suos vsi erant, templis passim expilatis, imaginibus deiectis, ecclesiasticis vrbe pulsis ac bonis iniuriose spoliatis, vt nulli minus toto Belgio pacem de nomine suae vrbis promulgatam seruarent. eorum factione superiore anno effectum fuerat, vt proceres plerique in vincula trusi essent; et multi etiamnum carceribus iniuriose attinebantur. ipsi siue vt priuatis cupiditatibus inseruirent, siue vt se aduersus tot iritatos proceres et nobilitatem prouinciae inprimis, cui iam formidabiles esse ceperant, tuerentur, pecuniarum collationes ab Ordinibus imperatas recusabant, et iam diu apud se retinuerant. qua re non solum

ab regio obsequio, sed etiam ab Ordinum Belgij auctoritate se alienos ostendebant. nec tamen his initiis malum stetit. nam et Brugas et Hipras in suas partes pelliciunt, et gubernacula earum factionis suae hominibus committunt. quod et idem in minoribus Flandriae vrbibus faciunt, Dermondae, Aldenardae, Alosti, aliis: militem priuata auctoritate conscribunt, vrbem suam quamuis amplissimam olim a Carolo V ob seditionem anni OIO IO XXXIX moenibus nudatam mira celeritate aggeribus, fossa, propugnaculis omni ex parte muniunt ingentemque tormentorum fusilium copiam ex cupro et aere conflatis templorum tintinabulis parant. nec sacerdotes spoliasse contenti, eorum bona vili pretio venire iubent, emptoribusque hac illice inuitatis, coenobia, templa, et aedificia diruunt, nemora caedunt; ac postremo maiorum religionis cultum omnino abolent. frustra missi a Bruxellensibus et Antuerpianis legati; qui cum nihil impetrare potuissent, etiam a Matthia et Arausionensi ac Ordinibus missi, et in iis Philippus Marnixius Santalgondanus, qui eos quiescere iuberent; qui et ipsi frustra fuere. praecipui factionis duces erant Ioannes Imbisius, AEgidius Buclutius, et Iodocus Triestus, qui suspiciones et alia ad plebem incendendam caussati omnia ex arbitrio gerebant. itaque Imbisius ipse consul creatur, qui summus est ea in vrbe magistratus, homo ambitiosus et iuxta superbus ac rapax, cuius tamen cum praecipue diligentiae deberetur tantae molis festinata munitio, qua vrbs paene desolata in antiquam magnitudinem excreuisse et pristinos spiritus resumpsisse videbatur, eo fiebat, vt plebs nihil non ei permitteret. is consilio duorum Gallorum Michaelis Huguerij Autrico in Carnutibus nati, et Saraceni maxime sui similium in omnibus negotiis vtebatur; quibus administris, neque materia seditionibus, neque animus plebi ad eas fouendas vnquam deesse poterat. his contraria factio exorta eorum, qui vulgo Male-contenti, a Protestantibus sphaerularum precatoriarum milites, a nostris Leucopides appellati sunt, ab auibus, quibus interno morbo laborantibus oculi albescunt. ij ex proceribus fere maiorum religioni addictis et nobilitate Gallicarum prouinciarum constabant, qui praecipua in bellis et expeditionibus contra nostros reges munera obire soliti nunc a plebe in ordinem cogi indignabantur. et cum initam nuper cum Batauis et Mattiacis pacem suis meritis ascriberent, sibi quoque priores in prouinciarum administratione partes et auctoritatem arrogabant, eamque in Arausionensem vnum a ciuitatibus transferri aegre ferebant. his accedebat priuatae iniuriae sensus ob tot proceres contumeliose captos, quos ex compacto et occulta cum Arausionensi, licet id palam dissimularet, machinatione a Gandensibus retineri sibi persuaserant. itaque exemplo Gandensium et ipsi collationes pecuniarum ab Ordinibus in communem rem institutas priuatae tutelae seponunt, exercitumque instruunt, quo se vt iactabant, contra maiorum religionem, patriae libertatem et nobilitatem oppugnantes tuerentur. eos incendebat Atrebatum episcopus Matthaeus Mulerdus, Henricus Iuoeus Marolliani coenobij, Sangisleniani antistites, Io. Lindanus, qui initio Hispanorum immanitatem exosi foederis contra eosiciendi auctores, postea cum summum imperium paullatim ad se Arausionensem ciuitatum fauore subnixum transtulisse cernerent, poenitentia ducti sero mutauerunt. igitur ij scripto XV Kal. VItil. promulgato ad libellum Protestantium pro libertate conueniendi oblatum, et Matthiae archiducis de pace religionis decretum respondent, et intercedunt, omneisque his rebus assensum praebenteis tam ex nobilitate quam plebeios proditionis veluti insimulant, vitaeque ac rerum suarum periculo resistere se paratos demonstrant. vt vero partes suas firmarent Artesiae et Hannoniae nobiles, prouinciasque suas quamuis exiguas vniuersis aliis pares auctoritate redderent, non solum, vt eae tanquam duae prouinciae inter ordines suffragij ius haberent, petebant, sed etiam vt Valencianae, Tornacum, Insulae, Duacum, Orchiae, et Mechlinia, quae simul suffragia dare solent, nunc singularia singulae ferrent, et ita septem illae prouinciae numero suffragiorum Brabantiam, Flandriam,

et Geldriam vincerent; cum tamen ne septimam quidem partem sumptuum quos Brabantia sola pendit (nam Flandria multo plus sosuit) conferrent. his dissensionibus fiebat, cum nec Gandenses, nec Gallicae prouinciae in communeis belli sumptus collationes erogarent, vt stipendia Montinio, Hesaeo, Capresso, Ecmundano, Bursio, aliisque tribunis minime exsoluerentur, quippe quibus ex illis prouinciis collationes destinatae essent. inde belli inter eos aperti initium. nam Gallicarum prouinciarum copiae Gandensium iussu fieri cum putarent, vt stipendia non repraesentarentur, in Flandriam effundunt se, et rapinis incendiisque, ac stupris passim grassantur, et violentis exactionibus intra VIII menseis ad CCC florenorum OIO miseris popularibus extorquent. contra Gandenses militem nuper conscriptum, sed qui collationes pecuniarum conficere potius, et sacerdotes, monachos, ac sacras virgines infestare, quam bellum gerere insueuerat, educunt, et vario, sed iniquiore fere, quippe cum veteranis, euentu confligunt. tandem numero superiores extra limitem egrediuntur, et in Insulensem ditionem vsque prouecti Glaionij vxorem capiunt. capta et aliquot Montinij signa insolenti triumpho per vrbem a victoribus traducta. quod ad ignominiam suam reuocantes tribuni, qui Montinio militabant, maioribus quam antea animis in Flandriam descendunt, et exeunte VIIbri Bellam, Meninas, et alios pagos conflagrationis damnum pecunia redimere cogunt. quo facto Meninas ad Lisam fluuium loco inter Curtracum et Armenteriam ad muniendum facili sitas vallis propugnaculisque muniunt, vbi et Montinius belli, quod gerere iam cum meditabatur, arcem fixit. qua re exasperati Gandenses cum factum bello vicisci non possent, inani iuxta et iniquo flagitio rabiem explent. nam seditiosi quidam priuata auctoritate Iacobum Hesselium sanguinarij consilij olim ab Albano instituti assessorem et Vissium Ingelmonstri iuridicum praefectum e carcere productos, et currui forte praetereunti impositos extra vrbis portas ad arborem suspendunt, nulla denuntiatione aut sententia prius lata, miserisque barbas abscissas et pileis affixas gestantes in vrbem tanquam de hoste triumphantes reuertuntur, optimis quibusque factum tanquam plenum audaciae ac mali exempli, quanquam in homines extrema cuncta meritos admissum detestantibus. interea instabant Matthias et Ordines, vt sacro ordini bona et religionis liberum cultum permitterent; captiuos, quorum caussam maxime Gallicarum prouinciarum nobilitas obtendebat, loco neutri parti addicto sisterent; nobilitatem non vexarent, et collationem imperatam exsoluerent. sed contra Gandenses ante omnia liberam vbique iuxta religionis pacem nuper sancitam conueniendi Protestantibus potestatem petebant, neque alia condicione Ordinum postulatis satisfacturos se ostendebant. inde maiores suspiciones ortae, post Io. Casimiri in castra aduentum, qui fuit VII Kal. VIIbr. auctae. is siquidem Andium duci, ex quo ei militiam et beneficia collata ante biennium renunciauerat, infensus, auxiliaris titulo minime contentus, vt partes in Belgio haberet, protinus Gandensium caussam apud Ordinum consilium protegendam suscepit. quod in suspicionem plerosque adduxit, quasi ille, qui Elisabethae Anglorum reginae opibus praecipue nitebatur, non auxiliator, sed eius auspiciis vrbes Belgicas occupaturus venisset. suspicionem auxit, quod serius et cum maioribus, quam conuenisset, et quam quibus satisfacere possent Ordines, copiis venisdet, protinusque post aduentum ob non repraesentatum stipendium in castris a suis tumultuatum esset, dissensionis occasionem, vt plerique rebantur, quaerentibus. quod rursus magnam non solum Arausionensi inuidiam, quo ignaro id fieri credi vix poterat, conflauit; alterique factioni, quae Gallicas prouincias complectebatur, consilia sua ab Ordinibus et Arausionensi separandi et collationes denegandi, arctiusque se cum Andino, qui sacra maiorum colebat, et a Io. Casimiro alienus erat, coniungendi occasionem praebuit. interea ob eas dissensiones, et collationum denegationes lente omnia et segniter ab Ordinibus administrabantur. cum enim

exercitûs impensae inita diligenter ratione putatae ad octingenta florenorum OIO in singulos menseis conficerent: neque Flandria tertiam partem, quam in Belgij collatione praestare consueuit, neque Gallicae prouinciae suam conferrent, vix ex reliquis collationibus, Frisia et Geldria suo et ipsis bello occupatis, CCCC florenorum OIO colligi poterant. tandem vix numerato vnius mensis stipendio exercitus in Gallo-Brabantiam descendit, cui cum summo imperio Bossuuius comes praeerat cum vicecomite Gandensi, qui equitatum ducebat, et Francisco Lanouio castrorum praefecto, eo consilio, vt concordiae seruandae specie se Andino coniungerent. is tunc temporis ex foederis pacto cum suis copiis Belgium ingressus Bincium obsidebat, voluptuarium a Maria Hungariae regina Caroli Caesaris sorore exstructum castellum, multis antiqui operis monumentis vndique conquisitis insigne, quod a Didaco Gaone cum V signis tenebatur. eo ad eum venit Franciscus Lanouius, ex cuius consilio verberatione cum X muralibus machinis et VI colubrinis instituta, et postea alio translata post vnam et alteram oppugnationem, in quibus multi ex nostris desiderati sunt, cum nulla spes auxiliorum esset, tandem eo praesidiarios adegit, vt sine condicione deditionem Non. VIIIbr. facerent, quarto decimo, postquam obsessi fuerant, die. oppidanis et praesidiariis vitae gratia facta. mox et Malabogium ab Andino receptum. inde cum Landrecium et Quesnoium ex foedere oppignerata ipsi oppida Gallorum praesidium accipere nollent, frustraque Marollianus antistes vltro citroque comeando instaret, vt ex contractûs formula Galli reciperentur, tandem re desperata Mechlinia et aliae vrbes ei offeruntur. quod cum ille excusationis potius, quam satisfactionis loco acciperet; tamen ne nihil egisse videretur, vlterius progredi et castra Austrij oppugnare constituit, siquidem Ioannes Casimirus cum suis ei adfuisset. verum sub id tempus nunciatur ei, Io. Casimirum a Gandensibus euocatum inconsultis Ordinibus eo cum suis copiis abiisse, VI. Eid. VIIIbreis honorifice ab iis exceptum, et CLXX OIO florenorum stipendij loco accepisse. quam iustam profectionis suae caussam credi voluit, ne vel Andini imperium detrectare, aut ad partes in Belgio fouendas venisse videretur. ea de re conquestus apud Matthiam et Ordines Andinus cum nihilominus vrgeretur, vt ad exercitum veniret, se excusauit, difficultates et incommoditates caussatus, quibus fieret, vt exercitum dimittere cogeretur. nam indignis modis vbique locorum suos haberi; nullibi aegros milites recipi aut refici; Bincium, quod ceperit, comeatu penitus exhaustum; nec habere suos, vbi vitae necessaria vel cum pretio comparare possint: aegrotos vero deserere, aut validos se non praesente in castra mittere minime consultum videri. itaque locis, quae tenebat, idoneo praesidio firmatis in Galliam redire statuit ceteris dimissis; qui mox ad Montinium, qui Meninas muniebat, haud inscio Andino transierunt. id cum querelis apud Ordines materiam dedisset, Pruneus ab eo missus, qui abitûs sui caussis apud Matthiam et Ordines plenius expositis vicissim conquestus est, quod pacta cum ipso inita nondum, quibus conuenerat locis, promulgata essent. quod vero milites a se dimissi ad Gallicae partis socios transierint, se inscio factum dicit. id tamen ea ratione probat, quod ita Gandenseis ad bonam mentem reduci spes sit. quod si faciant, effecturum se promittit, vt Galli statim ab armis discedant. insuper addit, intellexisse se Ordines de pace cum Hispanorum rege agere. id quidem nolle impedire, quamuis ipsorum caussa hostis factus sit potentissimo regi; quinimo se sedulo operam daturum, vt qua meliore ratione fieri poterit, pax et tranquillitas firma in Belgio constituatur. in id Pruneum ipsum, vt oratoris sui munere apud ipsos fungatur, relinquit. ad haec speciosis verbis ab Ordinibus responsum, ac praeterea fides data, si pax cum Philippo ante Kal. Maias non conficiatur, vt vlterius cum Andino Ordines paciscantur. dein et Ioannes Burgundus Fromontius et AEgidius Martinius IC. ab Ordinibus honoris caussa missi legati, qui ineunte Xbr. Andinum adirent, et gratiis Ordinum nomine actis vicissim, si occasio se offerret, eos par pari relaturos, et de

sumptibus satisfacturos pollicerentur, et vt in egregia adeo erga ipsos voluntate perseueraret, obsecrarent. transfugientibus in Gallicarum prouinciarum castra Gallorum copiis Montinius Mortaniam et alia loca vicina in potestatem redigit. grassantibus passim Gallobelgis cum Ordines Rigiacum Atrebatum metropolim suae partis facere in animo haberent, per Ambrosium Ducium militum praefectum consciosque, magistratum vrbis in vincula duci curauerant, crimine afficto, quod cum Capresso hoste occulta consilia agitaret. sed fremente plebe cum conscij se numero inferiores viderent, quam vt resistere possent, captos dimittunt, ea condicione, vt factum vtrinque obliuione perpetua sepeliretur. verum illi carcere emissi iniuriae quam fidei datae magis memores pactis non stetere, sed aduersarios omneis, qui fuga sibi consulere non potuerant, crudeliter interimunt, et ex iis captum vnum nomine Nicolaum Gossonem magnae inter conciueis suos ob probitatem ac iuris peritiam auctoritatis iam LXX annos natum ad mortem tanta festinatione damnant, vt duas appellationes spatio VI horarum finirent; ac praecipitato iuris ordine VII Kal. IXbr. qui in diem Dominicam incidebat, in vrbis platea facibus accensis cum aliquot aliis securi percutiunt. id cum anxios Ordines haberet, et propter dissensiones nihil militari manu profici posse cernerent, iam praecipitante hieme Bossuuio comiti et Lanouio consultum visum est, quo sumtib. parceretur, copias dimitti. indigenae per praesidia locis idoneis dispositi. equitatus Germanicus Araschoti, Thenis ac per vicina loca distributus est. Hoghenlous comes, dum peditatum externum ad limitem deducit, Vertam cum arce capit, quam mox ab hostibus receptam amisit. cum vero Matthias et Ordines viderent Io. Casimiri in Flandriam profectione suspiciones ac simultates ob religionem magis ac magis postea in dies augescere, primum eos per Antuerpianorum, dein et Bruxellensium legatos tentant. mox vt Arausionensis ipse Gandauum iret, et cum ciuibus ageret, decernunt, tanti viri interuentu ac praesentia rem facilius confici posse arbitrati. ad eos et missus ab Andino Henricus Guferius Bonniuetus, qui operam suam prolixe pollicitus peteret, vt dissidia inter ipsos ac Gallobelgicas prouincias exorta arbitrio Andini permitterent. non enim aequiorem iudicem posse deligi, quique magis concordiam inter vtrasque partes cupiat. id sibi nuper in Francia feliciter successisse, ac sperare, vt eandem voluntatem, quam ad res ipsorum componendas afferat, idem exitus in Belgio sequatur. insuper a Bonniueto postulatum, vt captiui in Andini manus traderentur, de quibus ipse tanquam patriae defensor et Angliae regina communi consilio ex aequo et bono statuant. postridie, qui in III Eid. IXbr. incidebat, auditi ab Ordinibus delegati ab Arausionensi breui venturo praemissi, qui eadem de ecclesiasticorum restitutione et captiuorum libertate toties agitata reponerent. quo eodem die admissus est Dauidsonus Elisabethae legatus cum literis ad Gandenseis XIII Kal. IXbr. et VIII Eid. eiusdem mensis scriptis et tunc exhibitis; grauissimaque oratione apud ipsos expostulauit, quod eorum obstinatione fiat, vt regina in suspicionem venerit, quasi in Belgio bellum, quod vicini compositum summopere exoptent, foueat. inde illi inuidiam non solum apud principes amicos, sed apud ipsos Ordines conflari. quippe cum ex ea dissensione rei pulcre gerendae hoc anno atque adeo belli conficiendi occasio pratermissa sit. id vero temeritati ipsorum imputari debere, qui male consulti neque magistratui in vrbe obediant, et ad Ordinum decreta superbe respondeant. inde seditionibus in aliis prouinciis nuper exortis caussam praeberi, quae ante magno patriae bono concordes, nunc discordes exitium procul dubio minentur. neque vero ferre posse, quod Io. Casimirus, quoniam suis stipendiis militat, iussu suo Gandensibus opem laturus vulgo credatur. itaque tandem ad se rebus adhuc integris mature redeant, et Ordinum decretis ac Arausionensis, qui ipsis bene velit, consiliis auscultent; bonis ecclesiasticos restituant; pacem religionis recipiant, et captiuos loco neutri parti addicto, in potestate nempe S. M. aut alterius cautione idonea accepta sistant. tum reginae

nomine declarat, nisi tam aequis condicionibus acquiescant, fore, vt S. M. ob tam iustam caussam se ab iis prorsus alienet, ipsosque in posterum omnino deserat. eam legationem Arausionensis rogatu ab Elisabetha decretam vero fit simile, qui cum gloriam compositi Gandensium tumultus frustra tot ciuitatum interuentu tentatam affectaret, vt se ab inuidia eius excitati purgaret, non nisi antea praeparatis seditioni innutritis animis rem aggredi voluit, vt sic omni spe auxiliorum ab Anglia et Casimiro praecisa placabiliores eos, et incondicionibus accipiendis tractabiliores experiretur. igitur X Kal. Xbr. Teneramundam profectus cum obuios primarios ciueis, habuisset, et in iis ipsos seditionis incentores Imbisium, Triestum, et Buclutium, post rem obiter perstrictam ab iisdem inuitatus postremo Gandauum venit prid-Non. Xbr. et re vltro citroque agitata post grauia et ex vero trahentia ad homineis libertate nuper recepta vltra modum exultanteis monita, tandem certis condicionibus conuentum, quibus sacro ordini vtcunque cautum est, bonis ac libero religionis antiquae vsu restituto, itaut supplicationes, quas per plateas celebrari moris erat, intra templorum limites fierent, et eucharistici mysterij per plateas citra pompam gestatio permitteretur. additum, vt festis dieb. publice operarij artes suas non exerceant, aut tabernae aperiantur, et carnes vetitis diebus in macello minime prostent. vtrinque ab iniuriis et seditiosis vocibus publice priuatimque et in concionibus abstineatur, et vtraque pars magistratûs supremi dictis in vrbe et extra vrbem Ordinibus Belgij audientes se praebeant. haec Gandaui acta vicsesimo tertio, postquam ad vrbem Arausionensis venerat, die. nihil de captiuis in praesentia transactum, caussa in opportunius tempus comperendinata. quod rursus in odium Arausionensi vertit. tumultu Gandaui composito, maius in flectendis nobilitatis et prouinciarum Gallobelgicarum animis negotium fuit. quippe illi nullis condicionibus paci religionis subscribere volebant: et missi ad eos a Matthia et Ordinibus Haurecus marchio et Adolfus Mecherkerus nihil impetrare potuerunt; plerisque illorum iam defectionem meditantibus. Valentinus Pardeus Mota Grauelingae in Flandrico limite ex aduerso Caleti vrbeculae praefectus Ordinum partes deseruerat; qui ne inconstantiae ac leuitatis insimularetur, in sui excusationem praefatus est, se pro patriae libertate armis foederatorum adhaesisse, a consilio Ordinum, quorum praecipua in Belgio sit auctoritas, deceptum; ceterum non sibi soli, sed toti nobilitati a Consilio impositum; deceptam etiam nobilitatem sacrum ordinem in suas partes quasi vi pertraxisse; ac postremo plebem a sacro ordine persuasam illius exemplum secutam esse. is castris ad Gemblacum expugnatis tormentariae rei praeerat; per Flandriam deinde iter faciens ob rem male gestam contumelia a Gandensibus affectus Grauelingam venit, oppidumque ac praesidium in potestatem redegit, moxque episcopi Atrebatensis et Sangisleniani antistitis interuentu clanculum Philippo reconciliatur, qui Madriti datis III Eid. VIIbr. literis ipsum in gratiam accepit, potestate facta, vt alios, quibus aequum videretur condicionibus regi conciliaret. qua facultate vsus postea Montinium, Hesaeum, alios sollicitauit, et grandi promissa pecunia ab Ordinibus alienatos ad Philippi partes pertraxit. exeunte anno XII Kal. Ianuar. qui dies B. Thomae sacer est, Maximilianus Bossuuij comes Antuerpiae obiit ex ardenti febre, bellicae virtutis laude clarus, et vtramque fortunam tota vita expertus, perque aestus Belgicos nunc has nunc illas partes secutus, eo tamen tunc a suis minus desideratus, quod cum aliis proceribus in Philippi partes transiturus credebatur. eum praecesserat mors Ioannis Austrij Kal. VIIIbr. in castris prope Namurcum lue pestilenti, vt vulgo iactatum fuit, extincti. quanquam alij tradant ex animi moerore et langore diu ante ex eo contracto, quod ob suspiciones de se a Philippo conceptas omni spe destitutus hosti ad ludibrium veluti exponeretur. id ex literis ad Io. Andream Auriam et Petrum Mendozam regis Genuae legatum ab eo XVI Kal. VIIIbr. ex castris ad Namurcum scriptis, et postea interceptis patuit; quibus insuper addebat, quandoquidem

sibi manus praecisas videret, decreuisse ceruicem ferro hostili porrectam praebere. quas voces desperationis plenas ab eo expresserat dolor ex caede Io. Escouedi, qui ei ab epistolis erat, conceptus, cuius consilio antea Tunetamun regnum ambiuerat, infelici expeditione in Africam suscepta, et iritatis Turcis, qui anno insequenti inde occasione sumpta insignem arcem Guletanam in faucibus portûs Carthaginiensis a Carolo V exstructam expugnarunt: et postea in Belgium missus occultum clam rege cum Henrico Lotaringo Guisiano duce foedus icerat. Escouedum immissis ab Antonio Peresio, qui Philippo a secretis epistolis erat, percussoribus occisum postea constitit, non ab Albano duce eiusve filio Friderico, sicuti tunc iactabatur, quasi is in Belgio clam in patrem filiumque probationes conquisiuisset, et ad regem in Hispaniam pertulisset, nam longe alia caussa fuit, siue Peresio credatur, siue ipsi Philippo. Peresius siquidem scripto apud nos diu post publicato id Philippi mandatu se fecisse confessus est, quod Escouedus prauorum consiliorum Austrio auctor extitisset, et metus esset, si ad eum remitteretur, vt iam vlterius, quam oportuerat, prouectum magni animi iuuenem porro impellere non cessaret; aut si retineretur, Austrius inde aucta suspicione quasi consilia sua detecta essent, ad desperationem adigeretur. Philippus vero longe aliam caedis a Peresio patratae caussam credi voluit; quod videlicet Escouedus, qui Roderici Gomesij Siluae, commendationi suam fortunam debebat, Siluae viduam, quam Peresius deperibat, ab amore ipsius alienasset. quae si vera sunt, vt certe alterutrum verum esse necesse est, Albanum eiusque filios a tanto crimine absoluunt. certe Philippus statim post Io. Austrij mortem scrinia eius ac literas diligenter conquiri et asseruari iussit, atque ad se in Hispaniam perferri, ex quibus cum occulti inter ipsum et Guisianum initi foederis rationes, et quo tenderent, cognouisset, inde consiliorum secretorum cum Guisianis, renouandorum occasionem arripuit, et ab eo tempore cum Guisio per oratores suos agere cepit, quantumuis dissuadentibus Didaco Spinosa cardinali Toletano, et Petro Fasciardo Veleziarum marchione magnae auctoritatis ac prudentiae viris super ea re ab ipso consultis, qui rem magnae molis dubiique euentûs et maioris contra Galliae regnum periculi, quam vtilitatis ad rem Hispanam inde rediturae plenam, immensisque sumptibus et non aestimabili hominum sanguine constituram esse multis verbis demonstrabant. verum apud impatientem iniuriae principem parum illorum rationes valuerunt, qui Andini in Belgium expeditione iritatus, Regis licet ab ea auersi in regno bellis ciuilibus quassato infirmitatem pro excusatione admittere noluit, quin inique iuxta et imprudenter eum facere dicebat, quod suos, quos metu legum coercere debuerat, vt solute domi viueret, foris contra fidem pace inter ipsos facta interpositam bellum gerere pateretur. morte Austrij, vt dissensionibus iis, quas dixi, Ordinum res, sic regiae aliquantum turbatae sunt. mortuo exsequiae ingenti pompa in castris celebratae. tertio ab excessu die magno paratu lecto armatus imponitur cum corona in capite, et velleris aurei torque ingentis pretij gemmis distincto. inde ex conclaui, in quo iacebat, a nobilibus domesticis atratis ad fores aedium sistitur, vbi acie seriatim instructa primum a centurionibus et veteranis itidem atratis excipitur, qui corpus postea ad peditatum deducunt, et castrorum praefectis tradunt; illi porro eodem ordine acceptum ad equitatum progressi illud in manus Germanorum praefectorum consignant; a quibus ad equites scloppetarios Hispanos delatum est. illi demum ad vrbis portam corpus sistunt, vbi a consilij priuati regiis Senatoribus consimiliter atratis insigni ceremonia exceptum et per Namurcum traductum in maiore vrbis templo deponitur, praesentib. plerisque coenobiorum antistitibus, et Namurcensi, Mildeburgensi, Siluaducensi, et Atrebatensi episcopis. funus sequebantur Alexander Farnesius, Petrus Ernestus Mansfeldius comes, et Octauianus Gonzaga, aliique proceres. inde post sacra peracta corpus in Hispaniam asportatum, et iuxta Caroli V monumentum

in Scuriali monasterio postea conditum est. Austrio suffectus Farnesius, qui cum iam viuo eo secundas in exercitu obtineret, mox virtute sua effecit, vt decessoris sui desiderium facile lenitum sit. is, cum Ordinum exercitus mense IXbri dimissus esset, et Casimiriani circa Thenas, Araschotum, et loca vicina hiemarent, cum regio exercitu in Brabantiam ingressus Falkenburgum et Verdam capit. dein Carpam versus mouet, quod a Bileo Vltraiectino tenebatur, homine strenuo, et qui olim Ludouico Nassouio militauerat, cum XLV bellatoribus, qui Gonzagae, et Mondragonio cum exiguo illo numero resistere ausus tementatis mox suae cum sociis poenas luit. siquidem cum XII machinis totum diem locus pulsatus esset, tandem tribus locis edita ruina vi expugnatus est; praesidiariique ad vnum omnes ad arbores proximas suspensi ipsi cum aliquot ducibus in arcis porta laqueo gula ignominiose fracta est. et haec quidem eo anno in Belgio gesta. nam Frisicas res eiusdem anni seposuimus, quod licet Frisia ad Belgij iurildictionem pertineat, tamen vt et Transiselana in Germania posita veluti separatas a reliquo Belgio rationes habere videatur. itaque eas nunc continua narratione exsequemur. post eiectum Gasparem Roblem Billium, Georgius Lalanius Remebergij comes prouinciae ab Ordinibus impositus fuerat. vetus inter Omelandas et Groeningenseis dissidium de finibus ac praerogatiua intercedebat, cuius componendi caussa Kal. IXbr. superioris anni proceres Ordinum Omelandiae et Groeningensis territorij Groeningam conuocati fuerant. ibi post longas et acres altercationes, Groeningenses, qui in suo viribus praepollebant, occasione captata Omelandenseis numero XXIV comprehendunt, et in squalidos carceres coniiciunt, spreta Remebergij ipsius, qui aderat, maiestate; qui non aegre id tulisse creditus est, quanquam longe aliter prae se ferret; quippe a Billio homine astuco, cum eum captiuum teneret, monitus, si in Frisia regnare vellet, vt dissidia inter populareis aleret, nec contenti hoc facinore Groeningenses Delfezielam arcem in aestuario Damae ortum versus sitam, et contrapacta cum Maria Pannoniae regina olim inita exstructam, quam Aelkus Vinkesus praesidio tenebat, dirui petunt, eoque Rennebergium adigunt, vt assentiretur, et Aelko iusiurandum seruandae eius sibi praestitum remitteret. exeunte Xbri proximo arx diruta, auectis inde IX machinis aeneis, VII ferreis, et XIV minoribus. interea ab Ordinibus Santalgondanus et Silla venerunt, pro Omelandensium libertate missi. quorum cum pars iam fuga euasisset, et viderent ab infestis Groeningensibus nihil impetrari, ne quidem Ordinum interuentu, posse, Vvinsumam conuentum indicunt, belloque iniuriam violatis legatis illatam vlcisci statuunt, negotio dato Bertelo Entensio ingenij audacis sed turbidi et temulenti homini populari suo, vt XII cohortes conscriberet. verum eae vixdum collectae mense Februario profligatae sunt a Valtero Hegemano, quod sine Ordinum mandato conscriptae essent. Bertelus nihilominus cum reliquiis earum Couardam petit; vbi rursus et illae caeduntur. pars ab eo deficit, et ipse tandem a nonnullis in id subornatis captus in Groeningensium manus traditur, non citra mortis ignominiosae periculum in reliqua Frisia Rennebergius, vt auctoritatem suam firmaret, magistratus ac praefectos mutauerat, et Harlingae ad sinum Germanici oceani occasum versus arci validae Henricum Oidenbrugium nobilem ciuem Mechliniensem imposuerat: cumque Leouardienses, apud quos Senatus prouinciae habetur, accepto pugnae Gemblacensis nuncio in promulgando aduersus Ioannem Austrium decreto parere nollent, Igramum Achelenum praesidem, Iulium Dekemam, Petrum Frisium, Focconem Rommarsum, Antonium Leualiam, alios in vincula auctoritate priuata duci iubet, et in eorum locum Franciscum Eisingam, Fecconem Roldam, Io. Stauerensem non suspectos substituit. erat vrbis episcopus Cunerus Petreius, qui olim artium doctor Louanij, dein theologus et prauitatis haereticae acer inquisitor, ob id meruerat, vt illa tot episcoporum per Belgium inauguratione Leouardiae episcopus crearetur. eum et in vincula coniecit Rennebergus,

nec diu captiuum tenuit, sed datis obsidibus in Bergumense monastenum quasdam rationes pecuniarias redditurum, assignata ei IO CCC florenorum pensione trusit; vnde Coloniam aufugit, in eaque vrbe in squalore vitam finiuit. ita firmata in Frisia potestate praeses etiam de ea extra prouinciam propaganda cogitare cepit, facta spe Campenensibus et Dauentriensibus, si Transiselanae praefectus admitteretur, vt eos a praesidiis Germanis ex Nicolai Poluillerij et Gasparis Fariensis, qui paullo ante decesserat, legionibus ab Austrio ante biennium impositis liberaret. et adsentiebantur plerique ex ordine equestri, nec non et ciuitates ipse apud Matthiam et Ordinum consilium instabat, vt prouinciae praeses crearetur, addita caussa, quod Transiselani ab anno huius seculi OIO IO XXVII, quo primum se Carolo V dedidissent, semper communem cum Frisia gubernatorem habuissent. ita Transiselana et Lingena, quam Benthemio comiti religionis caussa ademptam Carolus V Belgiciiuris fecerat, attribuitur, mandaturque Rennebergio, vt manu armata Poluillerianos Campena et Dauentria expellat. Rennebergio tanquam praesidi Transiselani libenter paruerunt, eoque magis, quod in eorum gratiam tribunal Vollenoae a Philippo institutum aboleuit. soli Sallouenses, quorum magistratus nondum mutauerat, imperium eius detrectabant, neutri parti addicere se cupientes. sed ad extremum vim, ni parerent, interminantem Rennebergium admiserunt. proxima cura fuit de Germanis prouincia pellendis. ob id indictus conuentus Zutphaniae III Non. Iun. vbi Ioannis Nassouij instigatu decreta a Batauis et Frisiis contra communem hostem auxilia. Campenam initio astu tentauerat Rennebergius; qui cum non successisset, Valterus Hegemanus militiae praefectus Kal. Vtil. vallo ante vrbem iuxta carnificinae montem posito obsidioni principium fecit. vrbs dioecesi Vltraiectinae subiecta ad Isalam, quod brachium Rheni est, olim fossae Drusianae nomine nuncupatum, cincta vndique validis moenibus ac turribus lapideis, sed latiore quam profundiore fossa, de cetero nullis propugnaculis munita est, nisi quae nuper ad eam Arausionensis exstruxit. a parte infima arcûs forma per flumen, quod est nerui instar, porrigitur. in medio oppido pons est admirandi operis sublicis in fundum valide adactis firmatus, cui addita iuga tali arte constructa, vt cum plerunque XC pedes inter se distantia et trabibus in altum fornicatis fastigiata sint, opus veluti in aere suspensum appareat, neque minus tamen firmum sit, quam si iugis robustioribus inniteretur. portis VI vrbs intratur, qua continentem spectat, loco admodum humili sita, ita vt eam partem cataractis, cum volunt, laxatis oppidani, mergere possint. quod mirum est illos toto obsidionis tempore non fecisse. praesidiarij in ea erant IO Germani, quib. praeerat Leidekerus Gasparis Fariensis antea signifer. crebris eruprionibus initio pugnatum, in quibus ex Rennebergianis Christophorus Telingeus insignis ordinum ductor glande in caput adacta desideratus est. mox tormentis VI Vltraiecto aduectis cum murus inter Calueracenam et Hagiensem portamdirutus esset, XXXIV passuum ruina edita, magistratus ad Rennebergium scribunt et colloquium postulant. tandem conuentum XIV Kal. VItil. vt Germani vitam ac res saluas pacti vrbem traderent, ac iurarent intra trimestre Austrio non militaturos, atque incolumes ad limitem deducerentur; captiui vtrinque sine pretio dimitterentur. oppidani in verba Rennebergij, sicuti Sallouenses, adacti. loco praesidio firmato Rennebergius Dauentriam ducit cum X militum cohostibus. vrbs Transiselanae princeps cum maritimis ciuitatibus societate coniuncta, ab occasu aestiuo colleis arenosos et subiecta prata, quae aquis inundantur, habet, in ripa Isalae sita sesquimilliari infra Zutphaniam, et versus continentem aliquantum incuruata, fossis ad modum profundis et muro praealto crebris turribus distincto ac pomerio firmato a portu Bergensi ad pontem vsque munita; ex altera parte fluuio et portu, quem fluuius efficit, firmata. moles ingens terrea ante portam Brincanam prominet, humili muro inferius cincta. propugnaculum item peramplum ab ipsis sundamentis lapide structum

in angulo ante pontem Isalanum assurgit, quo cataractae teguntur. inter haec duo munimenta turris est Norimbergica praealta et valida, ex qua circumquaque liber despectus est, et crebra tormenrorum eiaculatione multum damni obsessoribus infligebatur. praeerat vrbi Haurin curtius vir mitis ingenij. Augustinus Rikius contra homo superbus ac immanis milites in potestate habebat, qui circiter IO CCCC erant. aderat et Michael Iegerus longo militiae vsu moderatus ac prudens dux, qui fere ex podagra semper decum bebat, itaut penes Haurincurtium nomen, penes Rikium facta, penes Iegerum consilia essent. colleis Norimbergicae turri oppesitos insedit Theodorus Sanoius VIII Eid. VItil. valloque muniuit, ex iisque Brincanam portam versus fossam producit. triduo post XXXVII tormenta contra vrbem disploduntur. cum Sanoius Norimbergicae turris vsum obsessis adimi consultum existimaret, ex collibus cuniculos vsque ad pedem turris per fossores agi curat. quo cognito obsessi contrarios agunt, et circum circa, ne qua parte errent, fodiunt, itaut III Non. VIIbr. se vtrinque contingerent. ibi venenatis suffitibus tandem Rennebergianis ostio ferreo ingressus a Rikio cluditur. rursus in subterraneis fodinis pugnatur, peiore tamen obsessorum condicione. tandem summum turris cacumen a Sanoio quati capit X Kal. VIIIbr. deiectaque columnarum parte postridie rectum ipsum magna mole corruit, nemine excubitorum ea ruina laeso. inter hanc turrim et portam Brincanam Sanoius iam ante magna rusticorum manu fodere terram et aggerere ceperat, vlteriusque semper fossam versus progrediendo eam breui implere meditabatur, stationibus et propugnaculis excitatis, quibus in vrbe cogitabatur, tandemque eruptione summa vi facta rusticos inuadunt, et magna edita caede propellunt. superuenientibus dein Rennebergianis et ipsi cum damno intra vrbem compulsi. fossores tanto damno affecti nulla postea ratione adduci potuerunt, vt operi cepto instarent. at successu illo inflati obsessi siue vino caustico, vt quidam memorant, incensi eruptionem summo mane totis viribus VIII Kal. VIIIbr. faciunt vario euentu. nam excubitoribus initio trucidatis et obtruncatis proximis stationibus ad propugnaculum vsque in colle a Sanoio exstructum perrumpunt, caesisque custodibus ceteros in fugam vertunt; resistere ausos interficiunt; arma et comeatum rapiunt; et quae ferre non possunt, igne deuastant; aliquos etiam capiunt, quorum vnus, qui ob intensum frigus in saccum se induerat, sacco vt erat indutum ridiculo spectaculo in vrbem secum adducunt sed cum interim ad arma in castris conclamatum esset, versa fortuna superuenientibus Vvilelmo Vingardeno, Armoldo Duueuorda, et Ioanne Cunicamo Itelricus Schonouerus Io. Friderici, qui ad auxilia procuranda vrbe exierat, frater et Rikij signifer, necnon Miliendrus quidam homicidio nuper patrato infamis longius prouecti multis ex suis occisis intercipiuntur. Schonouerus viuus in hostium manus deuenit; Miliendrus cum famulo occiditur, qui hero superesse non ferens raro fidei exemplo supra cadauer incubuit et confossus est, quae dum fiunt nullo non iniuriae genere ac saeuitiae in oppidanos, quibus arma ademerant, a praesidiariis saeuitur, nullo aetatis aut sexûs discrimine. quo fiebat, vt sibi non minus ab oppidanis licet inermibus, quam ab hostibus illi metuerent. itaque paciscuntur cum oppidanis et ab iniuria deinceps temperaturos promittunt. sed pactis minime fides a licentioso milite seruata. Rikius capto Itelrico, qui fratrem in accelerandis auxiliaribus segniorem fore prouideret, paene animo conciderat. nec minus angebatur animi Rennebergius, veritus ne obsidio non ex animo fuccederet. itaque Itelrici captiui caussa crebri vltro citroque tympanistae mittuntur, si qua ratione ex colloquij occasione discordiae inter praesidiarios et oppidanos seri possent. tandem cum Batauicae copiae domum petiissent, et ipse innumeris difficultaribus conflictaretur, commodum superuenit legio Gallica Maximiliani Esturmeli, ductore

Glimesio, necnon et Ioannes Cornupetus ex vrbe Bredana venit homo strenuus et locorum muniendorum apprime peritus, qui Alostum ante muniuerat; cuius consilium de vi ad portam Bergensem facienda cum non probarent duces, vt periculi plenum, et satis esse dicerent, si specie oppugnationis praesidiarij terrerentur, et ad deditionem compellerentur, instituta est trans flumen verberatio; cui praefectus Simeo Dordracensis Zutphaniae praetor summa diligentia rei incubuit, porta arenaria per triduum labefactata, itaut globi in ipsum vsque forum peruolarent. in hoc opinionum fluctuantium salo cum nihil tuto tentari posse cerneret Cornupetus auctor Rennebergio fuerat, vt munitiones circa vrbem exstrueret, quibus comeatûs in vrbem importatio prohiberetur, censueratque, flumen nauibus ac Liburnicis infidendum, praesidiisque idoneis in obsidione relictis cum reliquis copiis obuiam auxiliaribus properandum. obsessi initio obstinatis animis, quanquam nuncio de Austrij morte accepto, nullis condicionibus ad deditionem compelli poterant; ne quidem cum cognouerunt Io. Fridericum Schonouerum iam semel cum iis, quas conscribebat, copiis ad Bodorpam caesum fuisse. postea cum intellexissent eum postremo a Ioanne Stupero, qui summa festinatione transmisso praeter opinionem Rheno ad Lindorpam praeuerterat, cum OIO IO deletum esse, tandem desperatis auxiliis inflecti ceperunt, et cum operibus assiduis Cornupetum iam ad turris pedem peruenisse, et in eo esse, vt propugnacula aqua deriuata per cuniculos misso puluere intrato subuerteret, ad haec penuria omnium rerum vrgerentur, officio se suo satis et decori fecisse rati scriptis ad Rennebergium literis XVIII Kal. Xbr. tertio postquam vrbs obsideri ceperat, mense colloquium petunt. quinto post die transigitur his condicionibus, vt praesidiarij complicatis signis, de cetero funibus scloppetorum accensis, vita et rebus saluis exirent, et in tutum ad Germaniae limitem deducerentur, fide data, intra treis menseis contra Ordines minime militaturos. ij IO C omnino erant, qui Bucoltium vsque ad Imperij fineis deducti sunt, curribus ad necessaria portanda perbenigne commodatis. vrbi impositae Mulardi, Risuodae, Eschedae, Scageni, Oltofi cohortes Sicambrae maiorum sacris addictae. tum persoluto Gallobelgis ob non numeratum stipendium vrbis diripiendae occasionem more suo quaerentibus honorario, et extra prouinciam dimissis, Rennebergius Antuerpiam re bene gesta laetus properat, vbi cum marchione Haureco paullo post aerario praepositus est. tum onus praesidiariorum deprecantibus Campensibus et Dauentriensibus, ipse Ordinibus auctor fuit, vt cautione literis consignatis data, se quandocunque proceribus visum fuisset, praesidium recepturos, in praesens onus illud remitteretur. qua re non paruam a prouincialibus gratiam iniuit. interea Groeningensium et Omelandensium dissidium, cuius cognitionem post Santalgondani et Sillae discessum sibi sumpserat Matthias, eamque Arausionensi, comiti Schuartsenburgio, et Iacobo Immano commiserat, compositum est, his condicionibus, quas Matthias ratas habuit IX Kal. IXbr. vt partes vtrinque ab omni maleficio abstineant; suas controuersias iuris via disceptent, idque coram delegatis ex consilio Ordinum, aut Secretiore, Senatuve Machlinensi, qui intra duos annos eas dirimat finiatque. interea Groeningenses praetensi iuris vsucapione sine vllo impedimento, sicut prius, maxime ante annum OIO IO LXXI, fruantur. vicissim Omelandenses liberam bonorum antea occupatorum possessionem capiant. dimittantur omnes captiui, ac nominatim Bertelus Entensius, literaeque et instrumenta omnia reddantur. horum omnium executio Rennebergio demandata. secundum haec captiui a Groeningensibus dimittuntur, et Entensus inprimis libertati restituitur; cautionibusque vtrinque datis quieturae partes videbantur, cum mox ex vnionis Vltraiectensis occasione anno insequenti odia, quae sopita credebantur, rursus exarserunt. Ob religionem et magnus hoc anno tumultus vtcunque in Dacia sedatus est. magna erat iis locis diuersa et absurda pro libidine in religione sentientium licentia sub Ioanne Scepusio Transiluano

adulta, et a Georgio Blandrata admodum corroborata, qui Geneua a Ioanne Caluino exactus Poloniam, et inde ad illas partes confugerat, quo longius a luce, eo plures sectatores, vt rebatur, habiturus. huius discipulus Franciscus Dauid damnata Arrij dogmata scelerata audacia renouauerat, et leueis ac veri ignaras mentes hominum miscuerat; quod Batorei, qui Scepusio successerunt, aegre, neque vt ille, ferentes omni cura ac studio enixi sunt, vt mitigatis ac prius saniore doctrina subactis insanientium animis eos ab errore in viam reducerent, et ab impostore illo paullatim alienarent. itaque hoc anno comitiis indictis Christophorus Batoreus regis Stephani frater eam doctrinam damnari curauit, ipsumque Dauidem ac pestilentis sectae fautores capitali supplicio dionos pronunciauit. inde Dauid ille ad Ceuae arcem perfugium habuit, in qua ex conscientiae morsu in amentiam incidens inter assidua spectrorum oculis obuersantium terriculamenta excarnificatus, dum latebras frustra quaerit, miserabili exitu anxiam vitam finiuit. Apud nos post pacificationem vltimo VIIbri factam in Delfinatu, vt et in proxima Septimania studia partium magis incensa erant. per internuncios inter Bertrandum Simienem Gordium Francisci Borbonij Delfini principis legatum, et Franciscum Bonam Diguierium Protestantium summum in ea prouincia ducem ad purgandas praeteriti temporis suspiciones hinc inde commeanteis, quod reliquum anni fuit insumptum est. tandem hoc ineunte, interuentu Rogerij Sanlarij Bellogardij placuit, vt ad edicti executionem ipsi ad Buxetum conuenirent. eodem tempore datum negotium fuerat Ioanni Moniucio Valentiae Cauarum, vbi tunc erat, episcopo, vt per Septimaniam edicti executionem procuraret; qua de re et ille cum Bellogardio et Gordio ipso egerat, missoque in aulam Ralieto ab epistolis, vt mandata a Rege acciperet, iis XVI Kal. Mart. acceptis Vticam se confert; vbi propter Anastasiae fanum nuper a Catholicis haut longe hinc interceptum, Protestanteis, paullum abfuit, ad seditionem spectanteis offendit, quos habita oratione fenilis facundiae III Non. Mart. vtcunque placauit; cuius exemplum ab actuario mox Nemausum et Monpelium transmissum est. summa autem eius erat, vt cunctis bellum ciuile, quod omnium malorum instar esset, quod pietati et mutuae, qua ciuilis concordia et publica quies continetur, caritati aduersaretur, quod leges denique opprimeret, vere et ex animo detestentur; pacem a Rege nulla necessitate instigante, iam recepto fratre et nullis externis copiis regnum vafstantibus, quae incommoda pacis ante biennium sanciendae quasi necessitatem imposuerant, aequis condicionibus factam, et a sincera dantis voluntate profectam obuiis vlnis amplectantur, eamque tanquam vnicum tot calamitatum finem religiore colant, et legibus in illa dictis bona fide obtemperent. idem sed copiosiore oratione, quae et edita est, in comitiis prouinciae Biterris insequenti Aprili celebratis ab eo factitatum. secundum haec, post reditum ab aula Marieti Auerani ab ordinibus Septimaniae in aulam delegati, qui eos de egregia Regis quieta omnia toto regno vnice cupientis iuxta edicti leges voluntate certiores fecit. Nonis April. inter omneis tam Catholicos quam Protestanteis magna consensione conuentum est, vt edictum superiore anno VIIbri mense factum religiose seruaretur, eiusque executio vtrinque procuraretur; alteri alteros in patrocinium reciperent; caedium, rapinarum, maleficiorum, post edictum ab iis, qui priuata auctoritate loca munita tenent, admissorum, quaeque deinceps admitti possint, in iure libera persecutio esset; ad eosque, qui talia admitterent, persequendos et comprehendendos vtrique mutuas operas, opes ac vireis conferrent; eos, qui loca firma per vim occupant, tanquam publicae quietis perturbatores et hosteis vtrinque haberent: eaque loca postquam seu vi seu deditione a seditiosis recepta fuerint, vt eorum munitiones destruantur, suppliciter a rege postulent. his ita transactis et iureiurando vtriusque partis firmatis publicum instrumentum conficitur, cui subscripsere ordinum, qui aderant, omnes delegati. interea appetente colloquij ad Buxetum in Delfinatu condicti

tempore, cum Gordius se in viam dedisset, ad Montelium Adaemri, morbo vrgente subsistere coactus est, ex quo paucis post diebus mense Februario decessit, vir antiqui moris ac disciplinae, et qui summam aequitatem in his turbis semper adhibuerat; sed extremis temporibus nonnihil iritatior, ob traditum veluti inimicorum irae mandatu reginae Monbrunium magnam non solum inter Protestanteis verum etiam passim inter nobileis inuidiam sustinuerat. in eius locum suffectus est Laurentius Maugironus Francisci filij, qui summum gratiae locum apud Regem obtinebat, commendatione. is aula, in qua tunc erat, ad praefecturam suam missus est, eique adiunctus Iacobus Faius Spessaeus iam legatione Polonica clarus, et summo in rebus agendis iudicio praeditus. cum iis colloquium Buxeti institutum, et post multas contentiones cum Maugironus in prouinciae ingressu et primis noui magistratûs auspiciis, suspiciones antiquas purgare, et inuidiam praeteriti temporis cum morte decessoris sui extinctam cuperet, vltro cum Diguierio conuenit, vt donec edictum plene executioni demandatum esset, Protestanteis in Delfinatu loca, quae tenebant, seruare possent, et II aureorum OIO per singulos menseis ad alenda praesidia a Rege exsoluerentur. quod vbi ex ipsius literis in aula cognitum est, regina parens, quae in eo erat, vt ad Nauarrum generum in Aquitaniam ad res pacificandas proficisceretur, aegerrime tulit, et magnum negotio a se suscepto praeiudicium fieri rata, apud Regem grauiter ea de re expostulauit; proptereaque seuerius cum Maugirono actum in plerique existimauere, nisi filij fauor, qui patri praefecturam conciliauerat, eum a iusta Regis ira texisset: qui tamen a matre incitatus acerbe admodum per literas Maugirono succensuit, quod tam iniquis condicionibus cum Diguierio transegisset. nam proculdubio fore, vt eo exemplo ceterae prouinciae idem petant, et ita nunquam finis turbarum sit futurus, manentibus penes Protestanteis locis firmis, quae armorum retinendorum et belli porro excitandi nouas caussas semper praebitura sint. tandem monitus a filio Maugironus, vt aliquod operae pretium faceret, quo prioris facti inuidiam amoliretur, et reginae odiis faces admouentis gratiam apud Regem imminueret, Protestantibus in Delfinatu persuadere voluit, vt seorsim a ceteris cum Rege agerent. sic enim futurum, vt et idonee ipsis caueretur, et opimiores, quam quae edicto continerentur, condiciones ab eo ferrent. verum illi se excusauerunt, et nisi mandatu Nauarri cum Rege agere, aut caussam suam a generali ceterarum, quas vocant, Ecclesiarum caussa separare se minime posse ostenderunt. tamen Maugironi siue auctoritas siue gratia tenuit, vt Protestantes scripto petitiones suas comprehenderent, quas ipsi prius communicatas ad Nauarrum missuros se receperunt per delegatum e suo numero, qui exipso sciret, ratasne condiciones haberet, placeretve, vt seorsim ab aliis prouinciarum delegatis cum Rege ageretur; quod si placere responderet, nec aliter, cum Rege acturos. ad id delectus fuit Sofredus Caligno iuuenis iuxta prudens ac probus, et exquisita in omni literarum ac scientiarum genere doctrina excultus, qui Neracum ad Nauarrum statim profectus est; expositisque mandatis cum Nauarrus Calignonis et Diguierij, a quo is missus fuerat, fidem aliis rebus satis perspectam haberet, facile assensit, vt de his condicionibus cum regina, quae interim Neracum iam venerat, seorsim ageretur. sic enim iudicabat, reginam, vt caussam Delfinatum a Nauarro separaret, benignius ad postulata illorum responsuram, et eo veluti praeiudicio ceteras prouincias subnixas idem a regina petituras. quod si minus benigne, nec secundum spem a Maugirono factam, qui et ob id Sausacum iam ad Regem legauerat, ad postulata responderetur, res integras mansuras, ac liberum Delfinatibus fore, vt querellas suas cum ceteris prouinciarum delegatis coniungerent. nec sagacissimi principis coniecturae euentus defuit. nam in responsis ad postulata factis multa inerant, quibus postea ceteri delegati tanquam praeiudiciis aduersus reginam vsi sunt; et multa rursus, quae minus satisfaciebant. quae cum Caligno accipere se non posse demonstraret, a regina in aulam remissus est, spe facta, vt ex voto iis a

Rege plenius responderetur. itaque permissu Nauarri in aulam Caligno profectus est, cum commendatitiis reginae literis, qui et perbenigne exceptus et ampliora a Rege responsa tulit, atque eiusmodi quae vel Calignonis ipsius iudicio, prouincialibus suis satisfacere deberent. cum tamen vrgeret Rex, vt Caligno fidem interponeret, Protestanteis in Delfinatu iis condicionibus subscripturos, ille recusauit, et mandatis suis quidquam tale promittendi potestatem sibi factam negauit. verum de iis omnibus, quae Rex imperaret, et ipse ex sacri consistorij Senatoribus intellexisset, se ad suos sincere relaturum recepit, et si posset effecturum, vt illi condiciones oblatas, quasque ipse aequas existimarec, a Rege acciperent. inde Caligno ad suos reuersus, contra quam rebatur, longe aliter affectos eorum animos reperit, quippe qui idonee sibi caueri non posse existimarent, si arma deponerent, et loca, quae praesidio tenebant, iuxta edictum restituerent. et quanquam se dictas edicto leges seruare paratos ostenderent, tamen Regem oratum volebant, vt suae secuntatis rationem haberet; circumfusam vndique plebem, quae siue a Catholicis turbulentis sollicitata, siue praecedentium temporum iniuriis exacerbata, simulatque arma deposuerint, in inermeis sit saeuitura. itaque petere, quod praesenti necessitate adacti faciant, ne id ipsis in odium vertat. languescere mora animos, et plebem, quod ipsi agnoscant, superiorum temporum licentia iritatam, tractu temporis mitigatam aliquando quieturam: haec ciuile bellum incommoda secum trahere, vt etiam post res pacatas exulcerati mutuis iniuriis animi non ita cito componi possint. certe tunc temporis plebs per totam eam prouinciam in armis erat, et ad rabiem efferata ob recentem caedium ac rapinarum memoriam, vt potius dux ad vltionem de nobilitate, cui militaris licentiae culpam imputabant, sumendam, quam animus deesse videbatur. Castroduplum in Diensi dioecesi tenebat Prada quidam nomine homo rapax, qui cum sui similibus nusquam ducum dictis audiens eorum imperia superbe hactenus contempserat, pecuniam arbitratu suo imperans, et per inducias a partium ducibus factas nusquam ab excursionibus abstinens. id magnam Protestantibus, quorum ille partes sequebatur, inuidiam apud plebem conflabat. itaque sociis Maugironus persuadet, quo cum plebe in gratiam redeat, vt secum vireis ad infamem latronem prouincia expellendum coniungant. et tenuit, vt Castroduplum duceretur, quod tandem Prada impunitate hactenus ferox, cum a Protestantibus ipsis se peti videret, summa ignauia dedidit, merita postea poena affectus. quo facto aliquantisper plebis ira placata est. quod vero eius gratiam popularitate insueta captaret Maugironus, ob id Protestantibus, quibuscum alioqui initio comiter et summo candore egerat, suspectior in dies reddebatur: sic enim prudentiores inter eos iudicabant, longe diuersam factionum contra legitimam potentiam, et ipsius legitimae potentiae contra factiones condicionem esse. nam nocentium castigatione quouis tempore facta iustum imperium fere firmari; at factionum ducibus, donec res omnino compositae sint, et data cautione in tuto collocatae, necessitatem eam impositam, vt, si se saluos cupiunt, quicunque vel nocentissimi se ipsorum partibus adiunxerint, eorum maleficia excusare et proprio periculo tueri teneantur. si secus secerint, intempestiua iustitiae affectatione factionis robur sensim debilitari. idem sensus rerum in Nauarri comitatu erat; nam cum quosdam ex suis latrociniis infameis poena affecisset, et praesidia ex multis locis sub aduentum in Aquitaniam Bironi a regina praemissi deduxisset, sero errorem sensit, cum plerosque homines strenuos ac manu promptos partes suas paullatim deserere, et Bironum loca a se praesidiis nudata statim valido praesidio firmare vidit. nam ea fere erant, in quibus, quod Protestantes numero vincerent, tuendis minime praesidio sibi opus esse censebat Nauarrus, quamuis vltimo edicto diserte cautum fuisset, ne praesidia vlla imponerentur, nisi iis in locis, in quibus Henrici II temporibus, ordinata suerant. itaque ab eo tempore cum suis indulgentius agere, et loca praesidiis occupata affectatis protelationibus retinere constituit.

tunc vero colloquium cum iis, quos secum regina adduxerat, et ecclesiarum, quas vocant, delegatis institutum est, quod tota ea hieme ad sequentis vsque anni initia durauit, ac tandem Februario ineunte terminatum est. Margaritam filiam Nauarri vxorem, quae in aula viro discedente remanserat, secum duxerat regina parens, cui et Burdigalae, regali pompa ingressum parari curauit, rata se placatiorem maritum Aquitaniae praesidem habiturum, si ea in vrbe, qua saepius, nec citra contumeliam exclusus esset, vxor eius honorifice exciperetur. sub id mense Iulio tripertita, quam vocant, camera Aginni Nitiobrigum iuxta edicti Bergeraciani XXII caput, instituta est, XII consiliariis et duobus praesidibus, altero maiorum religioni, altero Protestantium doctrinae addicto, constans, quae ita ius diceret, vt tertia pars in singulis iudiciis ex eorum numero esset, qui Protestantium doctrinea addicti essent. quod ex aemulatione magnas in dicendis sententiis contentiones et in iudiciario ordine perturbationem afferebat, donec aduentu iudicum e Senatu Parisiensi lectorum, sicuti eodem edicto conuenerat, ea dissoluta est. quae dum cum Protestantibus procul aguntur, longe alia rerum facies in aula erat, vbi dum rex priuatis affectibus nimis indulgens Franciscum Andinum fratrem maiora quam cuperet molientem auersari, atque adeo reformidare prae se fert, suspicionem iuueni vario ingenio praedito iniecit, quasi ipsum sub custodiam mittere, statuisset. nec deerant in aula, qui odio praesentium faces Andino crebris delationibus admouerent; vitae consuleret, quam si negligeret; at ne decus regni ac Regis existimationem praepostera dissimulatione perire sineret. regnare in aula homineis indignos, qui Regis patientia non solum ad priuatum commodum, sed contemptum ipsius et odium abutantur, fiduciaque inde concepta nihil non in publicam perniciem audeant; qui cum regnum regemque euerterint, quid ei in affectata obedientiae ostentatione praesidij futurum? itaque obuiam principiis iret, et se fratri per praecipitia in exitium ruenti mature opponeret; alioqui fore, vt vulnus, quod nunc celeritate curari queat, mora et tarditate immedicabile reddatur. quae voces a bonis malisque promiscue, vt spe nouarum rerum, aut mali impendentis metu afficiebantur, iactatae alte in pectus Andini descendere, et suapte natuta ad turbas promptum ingenium facile impulere. itaque cum paucis ex intimis re communicata fugam capessit XV Februarij post caenam, in qua familiareis cum Rege sermones habuerat, cum minus putabatur, nocte intempesta per humilem murum, qui Saniacobinam et Sanmarcellinam portas interiacet, delapsus. quod vbi Rex resciuit, peiora veritus claudi portas et primarios fratris consiliarios comprehendi iubet, et in his Claudium Castreum Biturigum praefectum, qui turbata aula et vrbe in Bastiliam coniectus est, ac statim dimissus, postquam Andinus, qui interim Alençonium in Aulercis profugerat, literis ad fratrem datis discessum suum tam repentinum excusauit, et in fide futurum se pollicitus, sui vt sibi restituerentur, supplex postulauit. inde Rex quasi de fratre secutus ad otium suum reuoluitur, quod quominus solidum ac diuturnum esset, casus, qui interuenit, minime passus est. Iacobo Leuio Antonij Cailusij in Ruthenis reguli F. praestantis formae et virtutis expertae iuueni, qui in gratia regis praecipue florebat, cum Carolo Balsaco Dunensi Francisci Interamnatis fratre rixa in arcano intercedebat, qua ex causa incertum; cum vero alter ab altero de iniuria sibi vsurpata apud nos inter nobileis ratione satisfieri peteret horam et locum duello condicunt, quo et duos ex amicis inaudito apud alios more, ceterum vana decoris ostentandi cupiditate nunc nimis frequenti secum pugnaturos addacunt. a Leuij partibus stabant Franciscus Maugironus is, de quo modo dixi, altero oculo captus, Ioannes Darsius Liuarotus. cum Dunensi venerunt Deidius Riberacus, et Georgius Schombergius, qui summo silentio in equorum foro V Kal. Maij ad mutuam perniciem vix orto sole certarunt. cecidit inde Maugironus a Riberaco, inde Schonbergius a Liuaroto confossus,

qui et ipse graue vulnus in capite accepit. Leuius letaliter, vt et Riberacus sauciatus est. et hic quidem in Guisianas aedeis haut hinc longe delatus paullo post obiit. Leuius accepta in pulmonis lobo plaga diutius decubuit, et ad extremum ad miserandam tabem adductus, itaut prae macie flore illo oris extincto ossa cute contracta extarent, in Boesianis aedidibus decessit prid. Kal. Iun Rex toto eo tempore decumbentem sedulo inuisit, et ad puluinar eius assiduus dies noctesque necessaria aegro propria manu ministrauit, frequentissimo et latissimo vico catenis clauso, ne praetereuntium equorum et carrorum strepitu offenderetur, mortuumque tandem publice spectari voluit. qui honos non nisi primariis viris et ob magna merita deferri solet, et spectabili totius aulae pompa ad proximam B. Paulli aedem cum Maugirono tumulari iussit. ipse funus ex fenestra, nam regibus interesse funeribus apud nos infaustum ducitur, spectauit. inde sub vesperam cum pontis operis admirandi iamdudum designati, qui a caio Augustinianorum per insulam Palatinam ad caium Luparae XII. arcubus porrigitur, fundamenta iecisset, ad Luparam maestus secessit, et publico abstinuit. consolationes etiam quasi in domestico luctu admisit, praeclaraque saeculi ingenia, et in iis Petrum Ronsardum, et Philippum Portam precibus ac praemiis inuitauit, vt casum adeo sibi lugubrem versibus deplorarent. postea et marmoreas eis statuas, vt et Paullo Stuarto Caussadae Sanmegnnio, qui ob aliam caussam noctu ex insidiis sub id interfectus est, in eodem templo erigi curauit, palam fremente plebe, quae iam ex odio in Regis contemptum venerat. ea re cum aliquandiu aulae laetitia turbasset, Rex nouis affectibus succedentibus, qui praeteritorum desiderium leniebant, ad ingenium rediit, et quasi per paomni cura solutus, cum solum quietis fructum ducebat, vt opes prodigeret, et in omnem otij licentiam se effunderet. in aula tuncpraecipua gratia erat Renati Villoclari, et Francisci Doi. horum commendatione introducebantur illustres pueri ac iuuenes praestanti indole, qui vt quisque eorum aut simul alter alterum impellens, quod in aula sollemne est, in gratia flagrabant, ita regis ingenium moderabantur. initio id in occulto, mox crescente licentia muenum insolito fauore ebriorum audacia regiae domûs parietibus contineri non potuit, sed gratia occulta non contenti, cum iam regnum ipsum possiderent, etiam in publico videri, salutati, et Rege patiente immo iubente magno procerum comitatu deduci gaudebant. tum ad eorum arbitrium honores, dignitates, magistratus, praefecturae distribuebantur, quarum ipsi primarias, quae meritis antea debebantur, sibi sumebant; ceteras aut venaleis turpi nundinatione habebant, aut indignis fere largiebantur, itaut nemo in regno suo minus quam Rex ipse posse iam tum videretur. interea nulla quantumuis ampla vectigalia tam profuso luxu ac impensis satis erant, quamuis noua cottidie proponerentur, et noui magistratus aut crearentur, aut numerus eorum augeretur. de quibus edicta condita cum amplissimus ordo promulgare recusaret, aut superbis vocibus ab iis qui circa regem erant, incessebatur, aut a Rege ab illo contra Senatum incitato contumeliosis verbis prius acceptus parere iubebatur. cum nihilominus non obtemperaret, nam id Senatui ius est, vt in huiusmodi rebus se neque posse neque debere respondeat, Rex genero et socero auctoribus in Senatum veniebat, vt praesente ipso et in iustitiae, quod vocant, lectisternio sedente edicta promulgarentur. quod multoties factitatum, tantam ipsi inuidiam et odium, ac postremo contemptum concitauit, vt fausti ominis voces vitam comprecantium, a plebe ad conspectum regum in Francia semper antea vsurpari solitae, reuulsa sensim illa stirpitus pristina ex hominum animis beniuolentia, in ipsorum ore esse desierint. primi qui aut malum praesens sensere, aut futurum exhorruerunt, Ordines Burgundiae

fuerunt, in quo lecta nobilitas libertati insueta oneribus insolitis grauari, et iuuenes nullis meritis ad honores prouehi aegre ferebant. itaque cum comitia hoc anno mense IXbri Diuione haberentur, libellus supplex ad Regem perscriptus est, quo nouorum tributorum et vectigalium ac salarij in primis onera deprecabantur, antiqua minui postulabant, aut ad eum modum reduci, qui sub Ludouico XI fuit, quemque iuxta prouinciae libertates ac priuilegia successores eius non egressuros se iureiurando ac repetitis saepius diplomatis confirmauerint. insuper petebant, vt aerarij a rapinis vindicandi maior cura in posterum haberetur; a nouis vectigalibus, quae cottidie in plebis necem ab regni hirudinibus excogitantur, imponendis abstineretur; sumptibus immodicis parceretur; nec immanibus in homineis nouos congestis profusionibus aerarium exhauriretur, quarum commodum ad paucos, damnum ad vniuersos pertineret; sed aliqua pars in regni haut diu tardaturas necessitates seponeretur. dein vt iuxta Ordinum Bloesensium decreta, quae concordibus comitiorum suffragiis placuerant, ea legis auctoritatem in regno haberent; aes alienum Regis a delegatis expenderetur; quae legitime deberentur, ea de publico luerentur; quae secus, reiicerentur: in id pecunia singulis prouinciis pro virib. ac facultarib. imperaretur, quae per delegatos bona fide ad aes alienum dissoluendum administraretur. haec palam acta. additae querellae de honorib. ac sacerdotiis praecipue in indignos collatis, de magistratibus, qui ius dicunt, multiplicatis, quibus et plebs multipliciter grauetur et sacri ordinis ac nobilitatis libertas non parum labefactetur. qui libellum in aulam pertulerunt cum verba apud Regem facerent, multa dixerunt aurib. impotenter dominantium et adulatorum, qui circa ipsos regnant, ingrata, vt illud Tiberij, boni pastoris esse tondere pecus non deglubere, et illud horrida hbertate ab Hybrea Oratore M. Antonio III viro duplicari per Asiam vectigalia imperanti repositum responsum, vt nimirum geminam aestatem, et geminum autumnum, hoc est, binas messeis et binas vindemias eidem anno imperaret. quae aegre a Rege audita, quanquam alte in pectus descendissent, tamen veritus ille ne longius emanarent, et ceterae prouinciae ordinum Burgundiae exemplum secutae imperium absolutum et licentiosum, quod animo meditabatur, in ordinem cogerent, delegatos vtcunque placatos cum bona in posterum spe domum remisit, reuocatis quantum ad eam prouinciam spectabat, fiscalibus edictis, eaque in re praecipue opera vsus est Caroli Lotaringi Meduanae ducis ac Burgundiae praesidis. plerisque persuasum fuit, a Guisianis Burgundiae ordinibus animos factos, vt in hanc libertatem aduersus Regem erumperent, popularitatem inde affectantibus, inde gratiam ex motu postea componendo apud Regem sperantibus; inter vtrosque vero atque adeo inter Regem et cunctos regni ordines iam tum rerum arbitrium sibi eo facto sumentibus. Pace per regnum facta bellum adhuc in archiepiscopatu Auenionensi ac Venascinensi comitatu, et principatu Arausionensi ardebat, cunctatione Pontificiorum, qui dum Protestantibus in religione aliquid concedere probrosum putant, magnis calamitatibus eas prouincias conflictari passi sunt. tenebat Minerbiam munitum admodum castellum Ferrerius quidam ordinum ductor, qui cpndicionibus stare noluerat superiore anno interuentu Danuillae conuentis, quibus cautum erat, vt ad tempus Minerbia ipsius Danuillae fidei committeretur. cum nihilominus annitente Danuilla tandem opimioribus condicionibus ad illius priuatum commodum spectantibus cum eo transactum esset, dum res per inducias extrahitur, Albertus Papa Santalbanus cum XXX delectis equitibus stationes regias, quibus Henricus Engolismensis Prouinciae praeses imperabat, perrupit, et auxilio obsessis venire se fingens, arrepta ex verbis audacius a Ferrerio prolatis occasione, ipsum pugione confodit; ab eoque tempore locum Protestantium nomine tenuit, quousque vtramque partem discursationum et latrociniorum taedere cepit, et in proximo Nemausi Aremoricorum conuenere delegati Gulielmus Momorantius

Thoraeus Damuillae frater, Franciscus Colinius Castellionaeus Gasparis F. Monpelij praefectus, Gulielmus Patritius a Georgio Armeniaco cardinali vice-legato missus, Thomas Estrantius Valero, Dioletus iunior, Clausonus, Santalbanus ipse, Columbaudus, Campobaldus, alij; tractatusque habitus ac tandem VI Eid. IXbr. XLII capitibus conclusus, quibus inter alia post longas de libertate ad publicos conuentus Protestantibus in ditionibus R. S. subditis altercationes, saltem Minerbiae et Pilis, concedenda, cauetur, ne cui propter religionem molestia fiat; Protestantes bonis, possessionibus ac dignitatibus, a quibus ob eam caussam deiecti fuerant, restituantur; in quibus si accidat eos turbari aut quominus iis libere vti frui possint, impediri, in possessionem bonorum, quae Pontificiae ditionis subditi in ditione regia habent, per iudices locorum ad primum postulatum mittantur. quod capite XLVI secretorum articulorum Bergeraci anno superiore conuentorum cautum erat, et tunc repetitum est. insuper cautum, vt Caprarienses, aliique vicani ob religionis caussam olim tantopere exagitati eodem tractatu comprehensi intelligantur; iisque bonorum ab anno OIO IO Xl ablatorum legitima persecutio data est apud arbitros, de quibus inter partes conueniretur. liberum sit bona sua vendere, et in ditione Pontificia, si Protestantes bona sua vendere velint, collegia et Syndici locorum, in quibus illa sita sunt, ea praesenti pecunia ac iusto pretio emere teneantur. Protestantes cum petent restitui, iurisiurandi interpositi gratiam a iudicibus ecclesiasticis minime petere teneantur. de controuersiis Protestantium tam ciuilibus quam criminalibus non ad Pontificiae ditionis iudices, quippe suspectos, sed ad Nemausense tribunal, et si appellabitur, ad Cameram Tripartitam in Septimania a Rege constitutam eatur; iudices autem vtrobique non vice regia, sed tanquam a Pontifice delegati iudicent. postremo conuentum, vt condiciones a Pontificiae ditionis ordinibus ratae haberentur, et iureiurando firmarentur. itaque iussu ac mandato Armeniaci cardinalis et Dominici Grimaldi prouinciae Pontificiae rectori et conuocati ordines magna frequentia Carpentoracti prid. Kal. Xbr. in Iacobi Sacrati episcopi aedibus Nemausi transacta vnanimi consensu probauerunt, et si quidem iis contra eatur, neque Protestantes bonis suis restituantur, assensi sunt, vt Protestantes in bonorum possessionem, quae Pontificis subditi in Regis ditione habent, ad primum postulatum a iudice regio mittantur. Rex postea, tanquam Pontificiarum ditionum in regno protector, sicuti conuenerat, tractatum Nemausensem, cum Ollinuillae esset, ratum habuit XIIII Kal. Xbr. et Pontifex, qui iam ante biennium de restitutione bonorum per bella aut in fiscum redactorum aut quauis alia ratione Protestantibus ablatorum cauetat, nouo diplomate VII Eid. Febr. anni sequentis ratum habuit. Rex etiam, qui nunc feliciter regnat, diu post anno OIO IO XCV cum Axonae esset post Burgundiam pacatam, XI Kal. VItil. caput de missione in possessionem denuo coafirmauit. haec palam tunc acta in arcano conuentum, Danuilla sponsore, ne Pontifex ad iniquas condiciones cogi videretur, vt Auenionenses ob damna Arausionensibus data ad sarciendas eorum ruinas et praesidij necessitatem leuandam VI OIO aureorum quotannis dependerent. quod diu postea tenuit. Iacobus Gobio Matignonus inferioris Neustriae praeses vir prudentia insita praestans, et opibus in illa prouincia potens tunc equitum tribunus creatus fuit. quod non tam meritis eius datum, quamuis ea iam tunc non mediocria essent, et postea longe maxima exstiterint, quam impotenti Doi desiderio, qui vt Matignonus illa praefectura in suam gratiam cederet, maiorem in eum dignitatem conferri hac condicione procurauerat. demum exeunte VIIbri, sigillorum regiorum procuratio, abdicante se Renato Birago Cancellario, qui Februario superiore in collegium cardipalium allectus fuerat, in Philippum Huraltum Cheuernium, primarium Regis, etiam antequam regnum iniret, ministrum translata est. eodemque tempore cum Franciscus

Garda Sagnius Senator Parisiensis non minus nobilitate quam doctrina clarus antiqua in Cadurcis familia ortus violenti vi morbi decessisset, ipse, cum tunc sacris destinatus essem, in eius locum suffectus et in amplissimum ordinem cooptatus sum, cum XXIIII annum excessissem. hic mihi primus ad honores gradus fuit, quos aut natura mea semper defugi, aut delatos contempsi, vt qui ab omni ambitu alienus in honesto otio, quo tamen priuatis in Gallia vix frui licet, ac in recta conscientia summum semper decus ac praesidium reposuerim.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LXVII.

EODEM hoc anno infestissimum et maxime diuturnum bellum inter Turcos et Persas inchoatum est, de cuius caussis atque adeo de Persici imperij, quod nunc est, origine, amplitudine, successione quantum sat erit, quaedam altius repetita praemittere pretium duco. Persarum imperij prima initia qui repetere velit, actum agat. eo ab Alexandro destructo illa memorabili ab Issum iuxta Amani pylas conserta pugna, paullatim inter Alexandri successores succreuit nomen Parthorum, et Arsacidae inter eos Romanis ipsis formidolosi in Armenia, Media, Persia, et aliis Orientem versus porrectis prouinciis late regnarunt. dein rursus Persarum nomen reuixit sub Alexandro Mammaeae, Artabano vltimo Parthorum rege, qui primus magni Regis nomen sibi sumpserat, duplicique diademate vtebatur, pluribus pugnis ab Artaxerxe Persa deuicto ac tandem interfecto. id anno XIV imperij Alexandri et vltimo accidisse scribit Herodianus, qui in annum a Christo nato CCXXVI incidit. is Artaxerxes extincto Parthorum nomine non iam se intra Tigrim fluuium continuit, sed superatis Romani imperij finibus in Mesopotamiam excurrere, Syriaeque imminere, ac omnem Europae oppositam continentem, quae mari AEgaeo, fretoque Propontidos terminatur, atque Asiae minoris nomen habet, ceu veterem Persarum possessionem, et proinde maiorum successione sibi debitam, vindicare cepit, quod iam inde a Cyro, qui primus imperium a Medis ad Persas transtulit, ad Darium vsque extremum Persarum regem tota olim Ionia Cariaque a Persarum Satrapis gubernaretur. hos animos spiritusque seruauerunt eius successores vsque ad Chosroem, qui Fl. Tiberij Mauritij imperatoris filiam, nomine Mariam, in vxorem duxerat, sicuti prodidit vnus, quod sciam, Vvilelmus Tyri archiepiscopus, luculentus belli sacri scriptor. cum vero Phocas detestando paricidio ipsum Mauritium imperio, quod XXX annos gesserat, abdicare se coactum, cum Petro fratre, liberis, et vxore interfecisset, circa annum Christi IO CIII, a Bonifacio III Pontifice, cui insigneis episcopi vniuersalis titulos, quos nuper Gregorius in Ioanne Constantinopolitano improbauerat, prolixe attribuit, scelere expiatus, dum rebus domi componendis intentus limitem interim negligit, occasionem dedit Persae vltionem caedis soceri obtendenti, Syriam inuadendi. igitur toto septennio, quo Phocas regnauit, in limitem Romanum Chosroes libere euagatus

est, donec Fl. Heraclius, qui Phocae successit, nobilissimam de eo victoriam reportauit. sub eo, qui et Monothelitarum labe infectus fuit, Mahometes pestilentis sectae auctor exortus est, qui nimium quam multos ordine successores habuit, Chalifas dictos. horum numero quartus Alis Mahametis ipsius consobrinus et gener ex Fatima eius filia duos filios suscepit, qui vtrique eandem dignitatem ordine tenuerunt, ab eo scissura in ea secta facta, ita vt Turci, qui hodie sunt, se Musulmanos, quasi dicas orthodoxos, appellent; Persas, et Mamluchos, quandiu eorum in AEgypto durauit imperium, semper pro haereticis habuerint. inde odia et ex odiis bella infestissima inter eos nata. ex posteris Alis Abbasidae, hoc est, ex Abbasis, et Abubecheris, qui Mahametis socer et successor fuit, familia Muhammed progenitus, Bagdati in Seleuciae Babyloni vicinae ruinis fundata vrbe sedem fixit; eiusque successorum doctrinam amplectuntur hodie Turci. ab Ali priore Abdala genus ducens circa annum CCLX XXVI a migratione seductoris Mahumetis ex Semelia vrbe, vt Tyri archiepiscopus prodidit libro XIX, egressus in Africam transiuit, et occupatis illis regionibus vocauit se Mehedim, quasi complanatorem dicas, qui vniuersa ad quietem componeret, et vias sine offendiculo faceret populo planiores. hic etiam classe instructa Siciliam occupauit, et quasdam maioris Graeciae in Italia regiones depopulatus est, ausus se Chalifam nominare, non tanquam Mahumetis, quem execrabatur, sed veluti Alis eximij illius ac praecellentis vatis successorem, cuius de sanguine se procreatum gloriabatur. huius nepos Abuthaminus subiugata AEgypto per Ioarem militiae suae principem Alcairum iuxta Memphim in altera Nili ripa condidit, quae Chalifae alterius orientalis, qui Bagdati sedem habebat, aemuli sedes et aula deinceps fuit. hi Chalifae sub se vicarios habebant, quos Soldanos vocabant, principatum sacerdotio annexum retinentes; de cetero cum se satis religionis veneratione tutos existimarent, inter feminarum greges otio et luxu marcentes, resignata in manus Soldanorum omni ciuili et militari potentia. sed vt est fluxa in tanta potentia fides, Saladinus Siraconi vltimi Soldani ex Negemedino fratre nepos cum primis magistratûs auspiciis ad Chalifam dominum suum adiret, vt illi solitam exhiberet reuerentiam, claua, quam manibus gestabat, eum prostrauisse dicitur, multisque vulneribus vna cum eius multiplice sobole confossum occidisse anno Christi OIO CLXXIII. hic finis Chalifarum in AEgypto fuit, et C paullo minus annis post Chalifa Bagdatinus Tatarisi ingruentibus extinctus est, fame inter ingenteis suos thesauros enectus; quae prodigiosae illius auaritiae poena fuit. Chalifis sublatis, doctrina tamen eorum suos sequaces habuit. Persae ac Mamluchi doctrinam Halis retinuerunt; aliam omnem execrantes, adeout in precibus suis vsurpent, MALEDICTVS ABVBEKIR, OMER, ET OSMAN, (ij post Muhametem ordine Chalifae ante Alim fuerant) ET DEVS ERGA HALIM CLEMENTIA VT ATVR, ET IN EO SIBI PLACEAT. et hodie apud Persas Halis sepulcrum summa in veneratione est Casae duorum itinere a Bagdato distante oppido, et ad iliud ventitantes Reges antiqua ceremonia inaugurantur, ac gladio cinguntur. Azemiae autem regna, sic Persiam hodie vocant, inuasit ea lues, Tataris in eam se effundentibus, et duae familiarum e Colchide supra Trapezuntem ortarum, quae rerum in iis potitae sunt, factiones extirerunt, Mauroprobatum, et Asproprobatum, sic enim Laonicus Chalcondyles eas appellat, ipsi Acoionbegos et Caracoionbegos dicunt, sicuti apud Anglos Rosae albae, et Rosae rubrae factiones erant, quae vt illae in Henrico VII tandem confusae, sic et in Scacho Ismaile Sophino ambae coierunt. nam Vsunchassanes ad Acoionbegos genus referebat, vt pote Tachretiniadae filius. Tachretiniades autem Tachretinibegi, siue Alexandri, vt eum vocat Laonicus, filius fuit; qui Alexander Tataro patri late supra Trapezuntem dominanti et Eretini patruo Asiae superioris imperatori successit. sed cum Alexandro vxoris insidiis sublato eius filius regno pulsus esset, Temuris, quem

vulgo Tamerlanem vocant, castra secutus ab eo regnis restitutus est. at Ismail ab Armeniae regibus originem repetebat. is auum habuit Tezuneiten a nigrarum ouium familia genus ducentem, quae, vt Turcici annales tradunt, imperio deiecta fuit Osmanis sancti tempore, virum sanctimonia vitae inter suos insignem, tantaque celebritate nominis clarum, vt omnes populi proceresque Turcorum religione quadam tacti donis eum colerent. pari erga eum pietate et obseruantia ipsi Osmanidae vtebantur. quod a decessoribus suis factitatum et cum Muhametes II facere destitisset, ex eo inter ipsum et Vsunchassanem bellum exarsit, quod cruentissimo proelio tandem diremtum est. in quo cum summo discrimine versaretur Vsunchassanes, votum concepit, quo sancte pollicitus est, si se periculo illo explicuisset, Martham nomine ex Catharina Comnena Trapesuntinae Despoenae filia susceptam Chaidiri Tezunetis filio in vxorem daturum. quod incolumis cum ad suos rediisset, vt se voti religione exsolueret, reapse praestitit, et ita factum, vt Mauroprobatum et Asproprobatum, familiae extinctis illarum factionibus confusae sint. nam ex eo matrimonio natus est Ismail primus ex iis quos Sophinos, quasi purae religionis homines, vocant, qui Imirzae Vsunchassanis, ex quo filio, incertum, nepoti ac consobrino suo successit, et Halis doctrinam non solum renouauit, sed et nouis superstitionibus cumulauit. is imperium Persicum post mortem Vsunchassanis quamuis numerosa sobole subnixum, immanitate tamen Iacupis ac perfidia misere laceratum non solum instaurauit, sed et magna accessione locupletauit, ad antiquas ditiones adiuncta Armenia, Assyria, Mesopotamia, ac Babylonia, et principibus illis, qui ad mare Caspium pertingunt, in Colchide Iberia, et Albania in ordinem coactis, et ortum versus ac meridiem ad Armeniam vsque prolatis finibus. de quo cum multa vt et de Vsunchassane Paullus Iouius scripserit, eo mihi pauciora in praesentia dicenda sunt. Ismailis imperium excepit anno huius saeculi XXVI Scachus Tecmases filius, de quo aliquoties locuti sumus, qui magnis damnis a Solimano affectus, et cunctis illis prouinciis, quas pater imperio adiunxeratspoliatus, ac Taurisio ipso, in quo Ismail regiam fixerat, quod tamen postea recepit, vix tandem pace a Turcis, vel iniquissimis condicionibus, redempta, et ante biennium, hoc est, anno huius faeculi LXXVI V Eid. Maias mortalitatem expleiut: quamuis alij anno superiore scribant. nunc imperium Persicum, hoc est, quo tempore bellum ceptum est, a VII trione mari Caspio et Mengrellia regione terminatur. ad occidentem habet Corsam et Chielderinos montes. inde retracta intus, ac supra Margianam paludem ducta linea, quae palus hodie Actamar lacus dicitur, et in qua Vanum ciuitas est Persico imperio a Turcis erepta, Core, dein Salama, ac postremo Seresulium ad dextram meridiem versus incedenti occurrit: tum ad Euphratae vsque in mare Persicum iuxta Teredonam, hodie Bessaram, se exonerantis fauces extenditur. a meridie Persico ipso mari vsque ad Techisadanos montes clauditur; hinc Arianam et Sandahari regnum siue Paropanisadas ab ortu complectitur, et reflexo VII trionem versus itinere Corassanum et Samarcatam Tatarorum limitem in Sogdiana attingit. in eo ambitu Iberia, Armenia, et Assyriae pars ab occasu; a VII trione Atropatia, Media magna, in qua Taurisium est; ab ortu Hyrcania Ariana, et Paropanisadae comprehenduntur. tum in medio sunt Parthia, Caramania deserta, Persis, cuius hodie Siras metropolis est, quae ad meridiem pertinet. talis tantique imperij tot prouinciis a Turcis decurtati LXX satrapiae erant, cum Tecmases fatis concessit. ex quibus rursus mirum, non amplius quam XL OIO equitum colligi, exiguum numerum, si ad tantae amplitudinis imperium spectetur. sed in caussa est, quod plerique in illo imperio reguli sunt, qui militiam principis audacter detrectant, et nobilitas in eo potens est, secus quam in Turcico imperio, quae possessiones non precarias, sed hereditarias habet, et sumptuose habitat, eoque minus dicto audiens est, nec ad signa cum tanta obedientia conuenit. Rex circa se Curdorum VI OIO habet, ex nobilitate fere, sub ducibus diuersis, quibus omnibus vnus ex purpuratis praeest.

sunt et alij ad VII OIO inferioris ordinis, Esahali vulgo dicti, quibus et purpuratus alter praeponitur. omne robur equitatu constat. nam equi apud eos praestantissimi, veloces in cursu, longi spiritûs, cultura faciles, inter pugnandum acres, domi mitissimi, ideoque inter eos ingentis pretij, quippe cum plerique OIO et OIO CC sechinis et amplius veneant. peditatu fere nullo vtuntur, qui in vrbibus aut tuendis aut expugnandis valet. nam infirma inter eos loca, tantumque commissis proeliis limitem et prouincias tueri, non praesidiis vrbes defendere nouerunt. itaque nec tormenta in vsu habent, quamuis nec ars conflandis, nec materia desit. quem prauum morem quamuis tot damnis a Turcico pedite affecti et erroris sui commonefacti toties periculo proprio pertinacissime adhuc seruant, et nescio qua vanitate defendunt, ne aut virtutem maiorem in hoste, aut disciplinam meliorem agnoscere videantur. ingenia eorum leuia, sub dola, et ad omneis turbarum occasiones intenta. crebrae inter eos contra principes suos coniurationes; nec in regia familia inter fratres, aut filiis cum patribus pietatis officia constant. cum a bello vacatio est, disciplinis dant operam, et philosophiae, medicinae ac mathematicarum artium studiis oblectantur, multorumque Graecorum scripta, quae interciderunt, apud eos in Persicam linguam translata reperiri perhibentur. totius regni vectigalia Tecmasis tempore ad quadragies seu quinquagies millia aureorum excreuerunt. sed post tot cladeis acceptas, tot amissis prouinciis, et plerisque regulis beneficiariis pensiones soluere recusantibus vix vicies centena OIO aureorum quotannis ni aerarium Casmini hodie inferuntur, quae fere sumptibus necessariis aut aequantur aut superantur, vt res eo in regno in arcto esse necesse sit. Tecmases autem moriens plureis liberos reliquit, et praeter Periam Conconam primogenitam virilis animi feminam, XI filios, quorum tertius ordine Chaider Mirises nomine patri successit, ad paucos dies superstes. eum aetate praecedebat Mahametes Hodabenda, et Ismail. sed cum parens Mahametis, vt religiosae vitae addicti, neque tam de tuenda maiestate regia, quam par erat, solliciti pertaesus Ismailem successorem nominauisset, a purpuratis mox Ismail, Cahaca, quo ob animi ferocitatem et infestas excursiones in hosticum ab eo fieri solitas relegatus fuerat, haut longe a Casbino siue Arsacia euocatur, vt iuxta patris testamentum regnum iniret. dum veniret, Chaider Periae sororis, nam ex Sahamalis Georgiani sorore vterque natus erat, vt sibi videbatur, potentia fretus, quid faceret ignarus, insignia regia sumit. et iam stolida audacia solio insidens regem agere ceperat, cum sero errore agnito a sorore fraudulenter conniuente se delusum sensit, obsesso iam a praetorianis infestis palatio. itaque quanta se temeritate et audacia spectandum regem praebuerat, tanta ignauia latebras inter feminarum greges quaesiuit, vbi Samahel ipsius auunculus, qui Ismailem vltorem metuebat, eum deprehensum, cum coniurati, quorum Zalcanus princeps erat, interea animos sumpsissent, sine cunctatione interficit, et caput a ceruice recisum inter turbam suorum, vt erat ad huc cruentum, abiecit, atque ita tumultum iam palatium irrumpentium sedauit. iustis Tecmasi ritu gentis persolutis venit in vrbem Ismail et regnum a paricidio VIII fratrum auspicatus est, familiari Turcis, sed inaudito hactenus in ea aula scelere. nec eo contentus, cum vltionem metueret, adfineis, cognatos, amicos, et fautores occisorum continuo per vrbem conquiri et productos pari immanitate trucidari iussit; ita vt primariae domus ac familiae cruore passim et foedatae, luctu in praesens, ceteri tristi in posterum cogitatione discruciarentur; et iudicium paternum, ac nominis auiti fauor, vnde fausta omnia populi animo praeceperant, statim in odium et desperationem verterit. id tamen vt consilio, non ferinae naturae instinctu factum probaret Ismail, ac se exemplo tueretur, statim se alienum a Sophinorum religione professus est, et sacra Turcica amplecti voluit, Alis sectam detestatus, et vt abominabilem et ad homines in errorem praecipitandos inuentam execratus. id astu ab eo factum quidam putauere, vt Mesopotamiae, Babyloniae, et Assyriae populos ab Alis doctrina alienos ea ratione sibi conciliaret. sed siue ob illam rationem, siue vt paricidia

exemplo excusaret, religionem mutare voluerit, nulla re magis suorum animos alienauit, parui caedeis suorum prae eo aestimantium. odium incendit, quod cum Casmini Chalifa, ita primarij inter eos sacerdotes nominantur, antiquum primorum pestiferae sectae fundatorum nomen retinentes, quibus Mustaeddini, veluti Mophtis inter Turcos, quasi legis principem dicas, praeest, primus Ismailis conatibus resistere ausus esset, regis iussu mox oculis orbatus est, sparsa fama, quasi ipse Bagdatum magna pompa profecturus esset, vt in ea vrbe, sicuti olim Solimanus Turcorum imperator, Mahumetani imperij insignia caperet. tot caedibus efferatus cum exagitata diris conscientia nouae suspiciones animo in dies obuersarentur, et qui a multis timebatur, multos etiam metueret, rationem commentus est, cui haut absimilem supra in Africana historia de Mariemma Abdalae sorore ad annum LVII retulimus, qua amicos ab inimicis posset distinguere, simulque de iis, quibus auctoribus ac delatoribus Tecmases pater eum quasi carceri mancipatum ab aula relegauerat, poenas sumere. secretum locum petit, et emissariorum opera mortem suam publicari curat, cuius fama sparsa vultus procerum notari, et prout quisque aut luctu aut laetitia afficeretur, diligenter ab iisdem obseruari imperat. hoc inimicis semet indicio prodentibus illatum ab Ismaile supplicium fuit. ipse etiam mox bello funestissimo, quod postea gestum est, caussam praebuit, recepto contra foederis leges praetore Curdo, qui a Turcis defecerat, contra Sultanorum sententiam, qui pacem illi religiose cum Amurathe seruandam magnopere suadebant, quorum plerosque ob id supplicio affecit. his saeuitiae et temeritatis odiis cum flagraret apud suos Ismail coniuratione Calilis, Emiris, Piri Mahametis procerum, necnon et Curdorum purpurati, non inscia sorore Peria, sexto regni mense oppressus est. alij veneno ab ipsa sorore propinato sublatum, alij introductis habitu feminarum coniuratis, dum ipse in gynaeceo volutaretur, fascia circundata strangulatum memorant. id accidit VIII Kal. Xbr. anni praecedentis. quo facto Peria proceres ac purpuratos in concilium vocat, Chanos ac Sultanos dicunt, et vt de salute regni in commune consulant, hortatur, eo in principem electo, qui et maiestatem imperij tueri, et sopitis internis motibus pacem constituere ac firmare possit. longe aberat Muchemetes cognomine Hodabenda, quasi seruum Dei dicas, ex Tecmasis progenie superstes ob oculorum imbecillitatem et alienum a ciuili administratione animum in vltimam Arianam, cui praeerat, a patre sepositus. is multos filios habebat, et in his Hametem grandiorem natu magni et elati animi iuuenem, qui temere excitati ab Ismaile belli contra Turcos prosequendi patri auctor fuit, ab eo copiis summo cum imperio praefectus. eum Mirises Salmas Sultanorum princeps, sibi generum destinabat, obidque vt per parentem arcesserctur, vrgebat. alij alios Hodabendae liberos, vt quisque ex eo gratiam et fortunarum amplificationem sperabat, in medium proponebat. Emires inter Sultanos erat in Periae gratia florens, quae duorum iam fratrum caede nocens prorsus animum siue vltionis metu, siue odio a fratrum caritate abhorrentem habebat, et hominem voti nimium non sub aliis potentiam affectantem, sed sibi supremum imperium ambientem ardentissimis studiis amplectebatur. eius desideria adiuuabant erecti in spem nouarum rerum passim animi, qui veterum dominorum pertaesi et partim recentem Ismailis crudelitatem execrati, partim ex turbis lucrum captantes imperium ad alios translatum malebant. interea Hodabendes de Periae sororis consiliis certior factus a Merise Salma magnis itineribus Casminum contendebat, et immanem sororis perfidiam detestatus, quae alterum ex fratribus fraudulenta conniuentia per ludibrium regem creatum certo exitio exposuisset, dein altero per se sublato de transferendo ad externos imperio cogitasset, vt regiam tot fratrum sanguine funestam aliqua vltione iam expiatam intraret, Merisae, cui multum fidebat, mandat, vt ante suum aduentum Periam comprehenderet, eiusque morte fratrum manibus parentaret, capite seruato, cuius grato spectaculo in regni ingressu se suorumque oculos pasceret.

quod ille haut segniter fecit, recisumque a ceruice caput sparsis ad horrorem comis et oculis adhuc post mortem toruum tuentibus terribile, cum obuiam Regi prodiret, hastae cuspidi infixum ad oblectamentum graetulit. Casminum ingressus Hodabendes, cum moderati ammi spem initio fecisset, a Merise Salma persuasus fraternae mortis se vltorem futurum nugno errore professus est, dum potius priuatis Salmae desideriis obsequitur, quam ad status publici tranquillitatem, quam praeteritorum obliuione sanciri oportebat, respicit. qua re multorum regulorum animos non solum a se alienauit, sed ad desperationem ac defectiones adegit. sane Samahal ille Georgianus Periae auunculus cum de morte miserae feminae intellexisset, exemplum in se veritus mox desperata gratia ad montana sua confugit, quem Leuentes-begus vnus et is ex Georgianis principibus, de quibus postea plura dicemus, et sibi a nouo principe vltionis desiderio ardenti metuens statim secutus est, et vterque Atropatiae Mediae populos Turcico limiti vicinos nec satis fidos discessu seu fuga ex aula sua magno terrore impleuit. quibus de rebus omnibus factus certior Husreues purpuratus Vani munitissimae ad Margianam paludem vrbis haut hinc longe praefectus, cum iam a morte Tecmasis ad Amurathem diligenter scripsisset, ille ad innatam genti Osmanicae fineis propagandi ambitionem accedente priuata cupiditate in principatûs initio noua magnarum rerum auguria captans, eam sibi-quasi a Deo oblatam occasionem existimauit, qua aemulum toto orbe imperium concordia prius validum nunc domesticis dissensionibus debilitatum inuaderet, et aut omnino subuerteret, aut magna parte deminuto eo tantundem suum amplificaret. belli materiam quaerenti nunquam occasio defuit. viuo adhuc Selimo Curdus quidam Abdalas nomine, regionis cuiusdam in Babylonia praetor ob quandam suspicionem ad Osmanicam portam euocatus fuit. Curdum Io. Leunclaius interpretatur Chaldaeum, et Curdistanam in hodiernis Tabulis Chaldaeam; cum tamen Chaldaea in citeriore Euphratae ripa sit infra Babyloniam, et Curdi isti trans Euphratem longe ad Armeniae fineis porrigantur, vbi Curtios, Cadusios, Tapiros et Amardos montana aspera ac frigida loca incolenteis reponit Strabo. a quibus an Curdi nostri profecti nomen etiam retinuerint, harum rerum curiosis, quibus plus otij est, discutiendum relinquo. longe Praetorum illius limitis in Babylonia, Amida, Mesopotamia, et aliorum per vniuersum imperium Turcicum diuersa ratio est. quippe alij fere a Turcicis principibus constituuntur, et ad vrbem reuocantur. in eo limite Chaldaei illi praefecturas hereditarias possident, vt Vaiuodae in Dacia, et ad liberos transmittunt, quibus deficientibus proximi agnatione aut cognatione succedunt. in vtrosque tamen aeque absoluta summi imperatoris potestas est. cum igitur Abdalas euocatus, quam ob caussam ignorans comparuisset, et Hadrianopolim ad Selimum venisset, cubiculariorum purpurato negotium datum fuit, vt hominem captum in carcerem coniiceret. Chaldaeus magno comitatu venerat, cuius comprehendendi commoditatem optimam ratus purpuratus, cum in templo preces faceret, ad Messitam ab Amurathe II illa in vrbe exstructam cum suis venit. verum ille ad inopinatum conspectum perculsus cum se gnauiter quasi contra inimicos defenderet, et purpuratum interfecit, et cubicularios, Zaüsios vulgo vocant, partim caedit, partim vulneribus conficit. quo facto iritatus Selimus Chaldaeo inaudito ceruicem praecidi iussit. eo mortuo cum fratris filius in praetura successisset, alius quasi defuncti agnatus adita Porta et purpuratis munerum magnitudine, vt in illa aula saepe contingit, corruptis eandem praeturam impetrat; continuoque alter citatur ad Portam. verum is, qui sciret, quod obsequij praemium patruus consecutus fuisset, veritus ne absque culpa sua eandem poenam ferret, desperata Turcorum gratia ad Ismailem, qui tunc rerum potiebatur, profugit, a quo et perhumaniter exceptus est, et spes ab imprudenti principe facta, vt eum in auitam ditionem restitueret. contra Purpurati Turci illum iuxta foederis pacta tanquam transfugam reposcebant. cum non dederetur, ab hostilibus excursionib. initium belli factum. his accedebant

antiqua vtriusque gentis odia, quae in tantum creuerunt, vt Turci idemque cum Turcis sentientes in Tataria et Africa sectarij ex sui Muphtis sententia ratum fixumque teneant, gratius et acceptius Deo esse religionis Mahumetanae caussa Persam vnum siue Azemium occidi, licet professione Mahumetanus sit, quam si quis LXX Christianos a Mahumetanis in religione prorsus dissidenteis interficiat. quam eandem sententiam quidam noui theologi nuper tueri ausi sunt, cum dicerent bellum, quod communi Christianorum consensu contra Mahumetanos geri oportuit, vtilius ad Dei gloriam contra sectarios, qui inter nos sunt, omissis Turcis verti debuisse. quod quam pie et iuxta mansuetudinem Christianam dicatur, ipsi qui conscientias aliorum moderantur, conscientiam suam rogent. vicissim Persae ab Hali doctore suo Chalifa ordine IV edocti cuius doctrinam Chaidares et Tezuneites Ismailis Sophini pater et auus renouarunt, alios omneis Mahumetis sectarios detestantur, eorumque libros vbicunque repertos flammis exurunt, et crudeliter in eorum obseruatores saeuiunt. ad belli caussas quidam addunt et somniorum superstitionem, quibus gens illa multum fidei tribuit. nam Amurathem sibi in medio mundi stare visum, sub arbore maxima, quaeramos duos longissimum ad interuallum exporrigeret; et alterum quidem ad extremos orientis, alterum ad occidentis fineis extensum: postea sibi visum serpentem immensae magnitudinis ab oriente ad se ante pedes prouolutum, quem manu prehensum interfecerit: sic autem sacerdotes suos illi somnium interpretatos esse, vt dicerent, medium mundi significare sedem ipsius Amurathis imperialem, atque adeo Constantinopolim, et arborem cum duobus maximis ramis denotare amplitudinem Mahumetani imperij. per serpentem ab oriente venientem intelligi Persam, quem bello superaturus sit et occisurus, regno eius ad Osmanicum imperium adiuncto. hae belli caussae perhibentur, quas fortuna adiuuit, scisso tunc internis motib. Persico regno, et contra firmo ac concordi Turcici imperij robore. igitur post subiugatam Cyprum, et Guletam in Carthaginiensi portu captam ac solo aequatam, cum iam fere totum quadriennium arma Turcica quieuissent, induciae cum rege Pannoniae (hos enim titulos non etiam imperatoris nomen sibi Caesar sumit, quando cum Turcis paciscitur) durarent, nouae ad triennium cum Philippo Hispaniae rege pactae essent, haut diu in Sultani concilio quaerendum fuit, quo ea verti deberent. nam Mechemetes purpuratorum princeps, Selimi gener, magnae et propter aetatem et rerum vsum auctoritatis ita censuit, et facilius bellum geri demonstrauit aduersus Persas fere sagittarios et ensiferos, raro scloppetis armatos ac nullis munitis locis defensos, quam contra Latinos, sic Christianos vocabant, ferro flammaque cinctos et tormentorum fulminationib. oppida sua aut propugnanteis, aut aliena inuadenteis, certioremque victoriam de Asiaticis mollib. et deliciis otioque innutritis, quam de Europaeis aestus, frigoris, inediae patientib. ac robustis populis reportari posse. haec Mechemetis sententia fuisse creditur. tamen Io. Leunclauius nescio ex cuius fide eum bellum contra Persas maxime dissuasisse scribit, et ad alia argumenta ac rationes postremo adiunxisse elegans, quod Graecis et Turcis in vsu est, prouerbium, caudam serpenti, qui dormit, non esse calcandam, alioqui futurum, vt excitatus capite sursum erecto pungat. bello decreto duae difficultates occurrebant, longinquitas itineris, et asperitas locorum, per quae montibus et siluis impedita et ad insidias opportuna in hosticum penetrandum esset. tum maiores multo, quam in alio bello sumptus faciendi. sic enim disputabat Sinan purpuratus ad parta de Persis conseruanda opus esse arces construere, munitiones excitare, quae non nisi validis praesidiis defendi possint; ad quae omnia non suffectura, quae militi procedunt ex aerario stipendia, sed ampliora extra ordinem numeranda, quo sustentatus in opere assidue versari, stationes obire, locum iussum tueri, et alia longinquae militiae incommoda patienter ferre possit. et quantum ad sumptus, cum Sinanis sententiam summa prudentia et aequitate niti fateretur Amurathes, pecuniam in eos ex aerario minime defuturam spopondit. in priore difficultate soluenda

plus negotij fuit, cum variae dicerentur sententiae. nam alij per Babyloniam exercitum immittendum suadebant, et inde recta Siram, quam Persepolim olim fuisse volunt, tendendum, eodem quo Alexandrum itinere in eas regiones penetrasse monumentis proditum est. alij recta Taurisium ducendum, et vrbem opulentissimam arcibus firmandam ac loca circumposita munienda censebant. alij rursus media sententia vtrasque illas complectebantur, et bipartitis viribus vtrobique inuadendum hostem dicebant. sic enim fore, vt ipse vireis diuidere coactus vtrobique ad resistendum impar esset. sed Amurathes contra censuit, et cum per Iberiam et Armeniam duci necesse esset, quod ab ea parte Tatari, qui supra Pontum et ad mare Caspium habitant, illac se coniuncturi essent, magnum momentum ad illud bellum allaturi, non nisi cum toto exercitu per loca tam infesta ac difficilia tuto incedi posse existimauit. constituta tam longinqui et impediti itineris ratione, cuncti animi pendebant, quis dux tanto bello deligeretur. Amurathes enim se non iturum iam professus fuerat, id tanquam nouum mirante multum Sinane, quod magna semper bella, cuiusmodi illud esset, nunquam pervicarios, semper per se ad ministrasse Sultanos ex ipsorum annalibus constaret. caussam obtendebat Sultanus, imperij negotia et periculosam longe a domo tam diuturnam absentiam, tot potentibus principibus ad occidentalem limitem oppositis: ad has caussas addunt et familiaris mali epileptici saepius domi recurrentis conscientiam, quo metuebat, si in castris manere cogeretur ne frequentius vexaretur, et emanante morbi intra palatij parietes latentis fama, ipse inter suos contemptibilior ex eo euaderet. igitur cum interesse non posset, Purpurati, qui aut virtutis fama aut gratia apud principem se superiores putabant, tantam prouinciam sibi demandari exoptabant, et ambiebant. inter quos praecipui eminebant Sinan nuper expugnata Guleta, et Mustaphas Cypro in prouinciam redacta famosi duces. sed in praesentia nihil de summo duce publice constitutum. tantum missi per veloces equos, qui Erzirumi, Vanni et Babyloniae purpuratis imperarent, vt infestis incursionibus Persarum fineis vastarent. tandem hoc anno Mustaphas dux summus pronunciatur, et magno honoris caussa prosequentium comitatu Non. April. Constantinopoli discedens Chalcedonem transmisit. inde per Amasiam et Sebastopolim facto itinere Erzirumum ineunte VItili venit, quam fuisse Simbram a Ptolomaeo memoratam credunt in finibus Cappadociae et Armeniae sitam, quo ceteri purpurati, praetores, ac belli duces cum copiis quisque suis tendere iussi erant. heic lustratus exercitus more solito, et valitudinarij a validis, armis instructi ab inermibus, et fortes ex habitu et vultu ab imbellibus distincti, ita vt hoc discrimine rationem certam virium inire posset. primi apparuere Mesopotamij, qui non plus quam XII OIO fuerunt fere sagittarij et falcatis ensibus armati, ceteroqui inermes, multum succensente praetori prouinciae Mustapha, quod tam exiguum numerum secum adduxisset. eos sequebantur Assyrij et Babylonij ad Euphratem et Tigridem positi, a Teredona profecti, numero XIV OIO eodem genere telorum instructi. post Syri II OIO incedebant, pretiosius induti, quam armati, qui prolusionibus excurrendo et in gyrum recedendo fere pugnant. dein comparuerunt Asiae minoris, quam Anatoliam hodievocant, copiae ex Magnesia, Bithynia, Ancyra, Lydia, Phrygia et Ponto ipso collectae, quae XII OIO bellatorum optime instructorum efficiebant. his admisti erant ex ludaea et Palaestina profecti velites, homines egentes, praedonum more excurrentes OIO, et IV OIO Cilicum, quod est immane genus hominum praedis et sanguini fundendo assuetum. seorsim ab aliis, vt in quibus robur exercitûs consistebat, incedebant copiae in Peloponnesso, Graecia, Macedonia, ac Thracia scriptae, scoppetis egregie instructae ad X OIO vltimo loco recensita III OIO praetorianorum. Biranus Erzirumi praefectus ex Cappadocia et Armenia IV OIO militum collecta habebat, vt in limite, continuis excursionibus conserendis cum hoste pugnis assuetorum; qui omnes Sultani stipendiis militabant. haut minor volonum numerus fuit. nulli hoc anno ex Africa, Pannonia, AEgypto, et

Arabia Felice ad signa conuenerunt; et praetoriani, Damasci in praesidio manere iussi sunt, ad subita sepositi. praeterea Mustaphas secum adduxerat IO circiter minora tormenta per munitiones locis idoneis exstruendas disponenda, cum magna pecuniae vi, potestate facta, vt vectigalibus Alepi et aliarum ciuitatum in limite positarum ad sumptus belli vti posset. annonae et prospectum decimis per illas regiones et camelis ad portanda onera imperatis, et collectis passim magno numero fossorib. ac cuniculorum agendorum peritis. magna et frumenti vis nauibus Constantinopoli imposita duce Vluzali classis Turcicae praefecto, et per mare Euxinum Trapezuntem aduecta, quae vrbs tantum IV dierum itinere ab Erzirumo abest; vnde rebus ita instructis Mustaphas discedens octauis castris ad Carsam venit, locum comeatu abundantem, et vltima cum Solimano pacificatione, nam ita inter transigenteis conuenerat, destructum. ibi foedo imbre oppressus, glomerante se vento et vi insolita passim tentoria deiiciente ac militem afflictante, ad triduum magno cum incommodo commorari coactus est, et inde magno aegrotorum numero relicto ad Cheelderenseis montes vicinos concessit; ita dispositis copiis ad vitandas insidias, vt ipse in planicie consisteret, Erzirumensis purpuratus collem ad dextram, Deruisius Amidae in Mesopotamia purpuratus alterum ad laeuam occuparet, et cum iis Osmanus, Mahametus, Mustaphas ac purpurati volonum et stipendiariorum duces tentoria figerent, et quasi duobus cornibus porrectis mediam aciem defenderent, et veluti in specula hostem e longinquo venientem conspicarentur. quae dum apud Turcos geruntur, Hodabendes, qui de hostium consiliis cognouisset, et bellum fratris temeritate ceptum sibi prosequendum necessario videret, tamen vt ad illud paratior accederet, aliud agendum, aliud sibi simulandum duxit, regno non ita pridem adito, nec satis compositis rebus, quas post inconsultam Ismailis nuper defuncti crudelitatem et ipse imprudentia sua initio turbauerat, dum Merisae Salmae voluntatibus nimis morigeratur. itaque moderationent maiorem prae se ferens, quasi poeniteret, et turbis inter vtramque gentem nuper exortis remedium adferre cuperet, legationem ad Amurathem decernit, non tam concordiae spe, quam vt tempus duceret. verum ille siue a somniorum suorum interpretibus persuasus, siue iniuria Chaldaei non dediti iritatus, legatos vix admissos audiuit, et cum minacibus verbis ad sua remisit. interea Georgiani, in quorum fide magnum momentum erat, quod per ipsorum ditiones Turcis incedendum esset, literis et crebris nunciis ad tuendum imperium, cuius beneficiarij essent, sollicitati, et Samahal ac Leuentes, si qua ratione suspiciones purgari possent, per amicos tentati. etiam cum Tatarorum imperatore longe omnium potentissimo, qui Kitaius vulgo vocatur, foedus initum, eosque bello contra Turcos gerendo sibi socios adiunxit, captata occasione, quod siue ob aemulationem Turcicam potentiae, siue ob priuatas iniurias Tataros tunc erga Turcos male affectos esse comperisset. nam alioqui Hodabendae maiores continua cum Tataris bella gesserant; et licet ambo Mahumetani sint, tamen quibusdam de religione sententiis inter se discrepant. multos et auxiliareis ex ipsis Turcis non paruae auctoritatis sibi conciliauit, qui ab aliis Turcis Osmanicis in religionis caussa dissidebant, et in Sophinorum partes propendebant. ita rebus fere vtcunque pro tempore ordinatis praefecti prouinciarum citantur, vt cum copiis suis adsint, qui etsi initio militiam detrectarent, tamen communi periculo territi, hoste tam propinquo, et mitigante odia noui principis et labentis imperij misericordia XX OIO egregie armis instructa ad signa conuenerunt, quibus cum summo imperio qui praeesset delectus est Tocmaces Sultanus Armeniae praefectus militari scientia clarus et saepius obitis ad portam Osmanicam legationibus perspectus, qui protinus cum iis, quas dixi, copiis ad limitem ducere iubetur. is igitur per Taurisium et Gengam facto itinere Carsam venit, cum paullo ante ad Cheelderenseis montes post cladem a caeli iniuria acceptam Mustaphas se contulisset. inde missis exploratoribus vt de hoste cognoscerent, ipse subsequitur, cumque illi procul

Erzerumensem et Deruisium purpuratos in collibus aduersis cum exiguo numero conspicati, non etiam Mustapham in planicie collibus tectum cum toto exercitu cernere potuissent, ad Tocmacem protinus reuersi, visos sibi praecursores renunciant, quos si mature adoriantur, in facilifore victoriam. deceptis exploratoribus, deceptus et ipse Tocmaces gradum accelerat, et protinus cum purpuratis, qui ad eum e longinquo conspectum e colle quisque suo descendentes accurrerunt, ad manus spe Mustaphae citius venit. nam ille qui latere vellet, donec in prouectos et solutis iam ordinibus palanteis detectis insidiis impressionem faceret, cum aliquandiu suos densatis plus iusto ordinibus continuisset, antequam eos laxare posset, multum temporis intercessit, quo Turci frustra Mustapham auxilio venientem expectantes magna ex parte caesi sunt. nam a meridie iam III integris horis pugnatum fuerat, cum Mustaphas tandem cum toto exercitu apparere cepit. tum sero errorem sensit Tocmaces vlterius prouectus, quam vt pedem referre posset; tamen quod potuit periculum audacia discussit, et contractis, quas potuit, post tam diuturnum certamen ad se copiis fortissime tantae molis incumbentis impetum sustinuit vsque ad noctem, cuius beneficio defensus V OIO ex suis desideratis et II OIO captis ad sua se recepit. nec Mustaphas recedentibus instare intendentibus se tenebris voluit, sed cladem suam in occulto moerens, quippe plus XV OIO Turcorum eo die caesa constat, et in iis VII prouinciarum praetores, vt eam eleuaret, et hostium maiorem probaret, datis interim ad Amurathem ea de re literis, nouo et iuxta immani commento vsus est. postridie cum capita V OIO in pugna occisorum a militibus de more allata essent, et ea Persarum esse ex colore, ac tonsae barbae forma appareret, captiuos coram se sisti iussit, quibus mox iussu suo interfectis capita a ceruicibus recidi imperauit, et ex his omnibus ordine dispositis in subiecta planicie propugnaculum construi, cuius spectaculo et magnitudinem hostilis cladis ostenderet, et sui late terrorem vicinis populis intentaret. iam ad Hodabendam, qui Casmini erat, nuncius pugnae a Tocmace missus venerat, qui et regem de hostium viribus ac consiliis plene edoceret, et auxilia noua summitti peteret; quibus expediendis laetior quam tristior praeterito successu Hodabendes, sed in futurum sollicitus, nullum tempus intermittebat. interea dum propugnaculum ad horrorem designatum a Mustapha erigitur, venere ad eum legati Manucciaris alterius Georgianae viduae, cui Dedesmitae nomen, filij, aduentum domini sui nunciantes. qua re vltra modum laetus in speciem Mustaphas primores duces ei obuiam prodire iubet, et tubarum sonitu, tympanorum pulsu, ac festa tormentorum displosione publicam laetitiam testari voluit. ea pompa Manucciar ad tentorium imperatoris ita deducitur, vt struem illam capitum videre cogeretur; et quod erat coniiciens, post salutationes et debiti obsequij officia continuo de pugnae successu Mustapham interrogauit: hoc enim velle ipsum intelligebat, et dictis eius fidem se habere simulauit. ad delatas autem vltro a Manucciare suas in hoc bello opes et operam Mustaphas superbe admodum respondit, et conuersis ad capitum aceruum et exercitum in armis stantem ac bellicum omnem apparatum oculis, Haec omnia, quae vides, inquit, immenso nec aliis concesso beneficio Osmanicae familiae principibus largissime Deus elargitus est, vt essent, qui toti terrarum orbi cum omnium admiratione ac stupore late imperitarent. et prudenter fecisti, melius vtique facturus, si temporius venisses, qui tuum obsequium praepotenti regi defers; ac pergratum est, quod tesocium meum in militaribus muniis obeundis offers; aduentum gratulor, et vicissim omnem beniuolentiam a me tibi spondeo. tum acceptis ab eo allatis donis supplici vestem inauratam circundari iubet, eumque hasta et clypeo egregie fabrefactis et artificiose elaboratis donauit, custodesque ex mancipiis apposuit, qui eum tanquam obsidem, quacunque incederet, obseruarent. antequam vlterius progrediatur oratio, de Georgianis, et regione quam possident, de Armenia proxima et Media, in quibus prouinciis praecipue res hoc bello gesta est, quaedam praemittenda

censui. Georgiani hodie Iberiam habitant, regionem montanam conuallibus, siluis, saltibus scissam et impeditam. ab occasu Colchide, nunc Mengrellia, a meridie Armenia, cuius et partem occupant, ab ortu Media Atropatena, siue Siruano, a VIItrione denique Albania, quae nunc Zuiria est, cinctam, serico, frugibus, feris, et falconibus abundantem. pluribus et magnis fluminibus irrigatur, inter quae Araxes eminet, qui ex Tauro ortus versus ortum tendens Tomenim alluit; tum in occasum et VIItrionem reflectitur, et Gyrum, qui item Tauro a boreali parte ortus per plana labitur, minoribus amnibus Alazonio, Sandobane, Rhoctace et Chane auctum excipit, et cubito, quem in flexu facit, Seichim attingens, vbi fortasse olim Artaxata fuerunt, (nam ita situm eius describit Strabo) peninsulam efficit, iuxta campum Araxeum; quanquam et Seumara inibi commemorat idem Strabo, inde ex aduerso Reuani quod his bellis famosum fuit, et per campos Calderanos effusus pugna Selimi cum Ismaile Sophino conserca nobilitatos in mare Caspium exoneratur. in Araxem et influunt Canacus, quem Io. Leunclaius Arem seu Carasum, quasi aquam nigram dicas, vocat, supra Erem ditissimam ciuitatem. per angustias, quae Cyrum et Araxem, antequam misceantur, interiacent, (nam Araxem non Aragum eo loco scribi debuit) Cn. Pompeium, cum ex Armenia in Iberiam penetraret, et post eum Canidium Bassum iter fecisse scribit Strabo lib. XI. omnes autem hi fluuij ex Tauro scaturiunt, qui modicus in Caria et Lycia primum affurgit, in ora Pamphyliae maritima iuxta Chelidoneas insulas, et inde per Ciliciam non ita magnus porrigitur: tum in duo brachia quasi secatur, quorum dextrum Amanus vocatur, ortumque versus, et meridiem ad Euphratem porrigitur, monte continuo, nisi quatenus medio fluuio abscinditur. Gordiaei montes eum excipiunt, et postea Masius supra Nisibin et Tigranocerta situs, qui deinceps magis attollitur, et Niphates dicitur, dorsoque porrecto Zagrium montem conficiens Mediam a Babylonia disterminat. post eum sequuntur Elymaeorum et Paraetacenorum supra Babyloniam, supra Mediam Cossaeorum montana. ex Niphate scaturit Tigris haut longe a fontibus Euphratis, (quippe tantum bis mille quingenta stadia Strabo numerat) sed inde longis locorum interuallis ambo recedunt. Euphrates longiore tractu ac varia flexu quaqua versum excurrit. Tigris recto magis et rapidissimo cursu labitur, et in voraginem incidens longo spatio absorbetur; tum rursus emergit, et infra Seresulium et ipse et Euphrates coniuncti Mesopotamiam efficiunt, tandemque in sinum Persicum exonerantur. laeuum Tauri latus VII trionem versus tendens Antitauri nomen sortitum est, et Armeniam a Cappadocia et Comagena diuidit, et trans Euphratem in parte boreali rursus varie scinditur. nam eius portio Polyarren siue Polyadres, ab occasu et Cydises dicitur; pars Moschicorum montium, pars Tibarenorum nomen haber, et vsque ad Caucasum montem excurrit. alij rursus montes et ipsi Tauri pars versus orientem assurgunt, et regiones ad Caspium mare sitas cingunt ad Mediam vsque et Atropatenam. Parachoatri et pars horum montium sunt, qui vsque ad portas Caspias extenduntur, et praeterea ortum versus Ariam contingunt. ita Armenia et Media in medio Tauri iacent intra tot montium abruptas crepidines ac profundas conualleis siluis horridis ac torrentibus distinctas, maxime ab australi parte, qua Araxes per confragosa loca praecipitatur, genteis innumeras complexae, quae iamtum Strabonis aetate ex rapto vuiebant. in Armenia duo lacus seu paludes sunt, Margana, de qua dixi, Maeotidi magnitudiue proxima vsque ad Atropatenam pertingens, in qua sal coit. est et Thonitis siue Arsena, quae et hodie hoc nomen retinet, nitrosa, ita vt vestium sordeis eluat, et fullonum operam iis purgandis praestet, ideoque minime potabilis, per quam Tigris summa velocitate labitur, nec miscetur. cum Arsena palude videtur haut citra errorem confundere lacum Spantam dictum Straboni, Io. Thomas Minadois Rodiginus, qui hoc bellum vnus luculente descripsit, cum tamen eum Strabo in Media Atropatena reponat, et

alium faciat a duabus illis paludibus, quas in Armenia collocat. hunc autem potius esse crediderim, qui in tabula a Minadoio operi suo adiuncta Giolij nomine indigetatur et Lorium ad ortum habet. intra hos limites a natura positos grassante vndique Mahumetani veneni potentia Deus Christiani nominis reliquias veluti concluserat, situ inaccessas, et quandiu concordes inter se fuerant, vi inexpugnabileis creditas. sed auaritia et ambitione stimulantibus, plerique in his regionibus reguli ac populi, qui sacra Christiana secundum ritus Graecos retinebant, finibus suis minirae contenti se extra se quaesierunt, et cum ad fores Persicam opulentiam et magnitudinem haberent, eaque parte magis ad accessum paterent, haut enim longe hinc Taurisium abest, tunc magni illius imperij regia; primo foedera cum Persis iniuerunt, quibus operam suam iis addicebant, et ita plerique cum pecunia paullatim abominandae sectae pestem intra viscera receperunt. vnde discordiae inter eos exortae, quibus tandem effectum est, vc postea Turcis aduersus Persis praeualentibus per dissensiones domesticas ex ea caussa seminatas, aditus ad ipsos inuadendos patuerit. principes in Iberia et Armeniae, quae a Christianis insi debatur, subiectae parte inter Georgianos tunc erant Dedesmitis illa annosa vidua Manuccians et Alexandri parens, Dauid et Simo Lauasappi filij, Alexander Leuentis F. magnus cognominatus, Iosephus Gorij F. Sahamal, de quo modo dixi, Periae et Chaideris auunculus, et Bassachineus. Sahamal montana et inculta habitat in Atropatenae finibus Albaniam versus, iam ante, licet Georgianus, Sophinorum sectae addictus. Iosephus Gorij sedem in Iberia habet, et ab oriente Derbento, ab occasu Lychnitide lacu cingitur, et ab Osmano ad summas angustias redactus postremo sacra Christiana deseruit, impiaeque sectae fidem obligauit. Dedesmitis illa longe maximum territorium occupat, et Carsam ad occasum, ad ortum Simonis et Dauidis fratrum ditiones habet, et Manucciare altero ex filiis obside ad Mustapham misso, Alexandrum grandiorem natu imperio praefecerat; quo dei ceps a Manucciare a Turcis incitato nefanda impietate spoliatus est. Altunchala regia eorum erat, quasi aureum castrum dicas, Periadrae radicibus Carsam et Teflisium verius, ac confragosis saltibus cincta et naturali situ defensa. inde ortum versus tendentibus et in Armeniam descendentibus Lauassapi ditio longe maxima intratur, quam cum parens Simoni grandiori natu filio pacatam testamento reliquisset, Dauid iniurus et vi iniuta fratri controuersam et infestam fecit, latronumque manu contracta Simonem coegit vicini regis, is tunc erat Tecmases, auxilium implorare. is vero occasionem potentis reguli aut euertendi aut in ordinem cogendi oblatam minime praetermisit, opemque pollicens, satrapae fido ex suis mandata occulta dat, vt in Armeniam profectus Dauidem astu comprehenderet; et siquidem ad Sophinorum sectam inclinare nollet, in Persiam secum adduceret; quod si condicionem acciperet, eum in imperio fraterno principem constitueret, condicione tamen prius Simoni delata, vt si et ipse Sophinorum sectae nomen dare vellet, in paterno regno Persici regis beneficiario confirmaretur, et Dauid, qui illi de eo controuersiam mouebat, in custodiam truderetur. id sedulo exsecutus est Satrapa, et captum Dauidem mox condicioni assentientem habuit; quam eandem cum Simo a Satrapa rogatus accipere nollet, et regna et opes, quibus vulgo felicitatem metimur, felicitati aeternae summa constantia posthabuisset, Dauid mox impia eieratione facta circumciditur more gentis, et Teflisij Chanus a Satrapa constituitur. Simo literis egregie ac philosophiae studiis instructus, quibus captiuitatem suam cum Ismaile Tecmasis filio solabatur, Cahacam in miseram seruitutem abductus est. in ea ditione primariae vrbes sunt Teflisium regulorum sedes, in qua et maiorum ipsorum sepulcra visuntur, Lorium, Cheres, Cyropolis, (nam huic nomini respondet Chiurcala) praeterea multa castella. seorsim ab itinere et via militari vltra Lichnitidem lacum VIItrionem versus Bassachiacum vrbs est, a quo loci regulo nomen, qui in his bellis natura loci asperi et inculti tutus quasi ad spectaculum sedit, nec publicae calamitati

participauit, non vtique ea quiete gauisurus, si Tatari, sicuti Turcis receperant, iliac iter habituri in Armeniam et Mediam descendissent. in Armenia et sita est Alexandri Leuentis F. et Issi fratris ditio inter Teflisium et Reiuanum, ideoque et Persis inde, et inde Turcis ad iniurias aperta. is vero, quem Persae eodem, quo Simonem, astu imperio paterno spoliare tentauerant, Isso, quem ad impiam sectam suam pertraxerant, in fratrem concitato, cum prius Persico imperio maxime addictus fuisset, ab eo tempore neutrarum partium esse, et feliciorem fortunam sequi maluit. itaque cum se vi aduersus Issum defendisset, cum Turcis potentioribus obsequio delato ac donis transegit, quietemque et opes, quibus prae aliis abundabat, hac mercede ab auaris purpuratis redemit. is Zaeenae ad Canacum sedem habet, qui postea in Araxem supra Erem, sicuti iam dixi, influit. atque hic est Georgianorum hodie status, quorum ditiones cum aditum ad Taurisium, quo ducebatur exercitus Turcicus, ab occasu et VIItrione veluti obstruat, multum et Turcorum et Persarum intererat ad vtras partes illi se adiungerent. post Georgianos Atropatena sequitur, hodie Siruani nomine indigetata, a Chaidere Sophino et Ismaile in prouinciam, expulso antiquo domino, redacta, cuius metropolis est Sumachia ad Caspium mare posita inter Derbentum, in cuius obsidione Chaideres interfectus est, et Erem serici opificio nobile oppidum, ipsa olim Symbace Straboni dicta, quam et indigenas ab Armeniis occupatam Romanorum ope recepisse tradit. Atropatenae magna Media subiacet, cuius caput hodie Taurisium est ad Orontem montem, qui et pars Tauri est, nuper Persarum regia, quam Ecbatana esse multis et validis conuincit argumentis Minadoius, in ceteris, quantum ad nomina antiqua, quae saepe confundit, non ita diligens. Io. Leunclaius tamen haeret, et Haitoni Armenij, qui Taurisium in Persarmenia, hoc est, in maiore Armenia reponit, auctoritate rem ambiguam reliquit. sed non vidit vir doctissimus hodie Armeniae nomen non solum antiquos Armeniae fineis, sed et Mediam, cuius semper magna cum Armenia et morum et naturae loci vel Strabone teste coniunctio fuit, complecti; ideoque Armenios, quorum et Haitoni tempore et hodie nomen celeberrimum est, Mediae nomine prorsus extincto, eam vrbem sibi iam tum addixisse. nam alioqui situs et cetera quae a veteribus de Ecbatanis dicuntur, maxime Taurisio conueniunt, vt pluribus idem Minadoius ostendit in epistola ad Marium Corradum ea de re scripta. sunt et aliae duae viae, quibus Taurisium itur, prior per Reiuanum; inde Orientem versus per Nassiuanum et Chiulfalium VIII aut IX dierum ad vrbem iter est, quo et Ferhates purpuratus exercitum duxit, et Reiuanum muniuit. altera per Vanum et Mantianam paludem. inde per Coium, Merentium, et Sofianam itidem ad vrbem IX dierum iter; quo et itinere exercitum Osmanes duxit. rursus a Taurisio meridiem versus Salama, et postea Persepolis ortum versus; Casminum; hodie post Taurisium amissum regnisedes, et postea Cassanum, et vltra Hispahanum, quod XXIV dierum itinere a Taurisio absest, et Herium in Ariana occurrit. Nunc ad rei ceptae seriem redeamus. Post Manucciarem in castris Turcorum honorifice exceptum Mustaphas cum in eo esset, vt castra Teflisium versus promoueret, vehementiore quam antea imbre ac turbinibus ventorum et crebris fulgurum coruscationibus oppressus, postquam totum quatriduum consistere coactus est, quibus ex ilio capitum aceruo et cadauerum, necnon mulorum ac camelorum passim euectorum confusa multitudine aer circum pestilentem foetorem contraxerat, tandem caelo post tantam tempestatem serenato vasa conclamantur, et ad Giolium lacum primis castrils itur, cum itineribus luto corruptis neque cameli onusti incedere, neque equi tormentis trahendis sufficere lapsantibus vestigiis possent. postridie Archichelecum ventum Georgianorum olim castellum, nunc Turcicae ditionis, postauam Solimanus illud vltimis bellis occupauit. ibi vtin loco amico per otium dum corpora curantur, recensetur exercitus, et post primam lustrationem aut proelio desideratorum, aut morbis absumptorum, aut a signis clam ducibus emansorum inita

ratione XL hominum OIO ex priore numero deesse reperta sunt. inde secundis castris Trialam ventum, templis et sacellis Christianorum locum frequentem, in quibus adhuc tunc sacra ritu Latino peragebantur, iam a temporibus belli sacri, quod maiores nostri gloriosum magis, quam fructuosum in Asia ac Syria praecipue et Iudaea gesserunt. Trialia discedente exercitu mons arduus et asper, qui interiacet, superatus, et ad Georgianorum-castrum hospitium sumptum, alterisque castris in Teflisij conspectum venit Mustaphas, quod oppidani vacuum, Dauide Chano, cuius erat, in montana cum suis dilapso, offendit. toto eo itipere a Georgianis Persico nomini addictis, Dauide ipso, Iosepho, et vt creditum est, Alexandro Dedesmitis filio et Manucciaris, qui in castris Mustaphae erat, fratre, maxime infestati Turci. mam vt quisque comeatûs inopia a castris longius pabulatum excurrebat, aut ob alias incommoditates in vltimo agmine seorsim a suis remanebat, statim insidiis vndique per loca illa sibi ignota incurrentibus carpebatur, et aut spoliabatur, aut caedebatur. vbi Teflisium venit Mustaphas, locum opportunum conspicatus, arcem protinus firmare instituit, instauratisque pro tempore muris, et C tormentis in ea relictis, Mahametum purpuratum volonum ducem custodiae eius imposuit cum VI OIO partim stipendiariorum, partim ipsius Mahameti mancipiorum praesidio. haec mense VIIbri acta. dein Mediam versus castra promota, dilapsis iam multis, qui incommoditatem pertaesi non perita a Purpurato venia a signis discesserant, et in iis Syri fere ad OIO IO, qui Alepo annonam in castra attulerant, duce Nassardino Chialebe, a Georgianis, dum se recipiunt, intercepti, et post obstinatum certamen caesi; pauci velocitate equorum periculo exempti, et in iis Nassardinus ipse, qui Alepum incolumis peruenit. interea Mustaphas transmisso, qui Teflisium alluit, fluuio, et superatis vrbi imminentibus montibus ad subiecta loca paludosa metatus castra obuios habuit Alexandri Leuentis F. Georgiani oratores, qui aduentum heri sui nunciarent, quos et ipse mox secutus est. eodem in speciem honore, ac Manucciar prius, exceptus, donisque oblatis ac pari liberalitate remuneratus, cum se in fide Osmanici imperij fore promisisset, ad parandum in reditu comeatum domum remissus est. inde Mustaphas continuato XII dierum per loca fere palustria itinere ad Canacum fluuium, de quo dixi, venit, et in citeriore ripa ad reficiendum militem consedit. ibi ad eum venere Sechinensium ciuitatis in Atropatenae et Mediae confinibus positae primores, et se ac sua Tuxcorum patrocinio permisere; quos laudatos et vestibus sericis donatos in patrocinium suscepit, ac domum ad sua remisit. militi non solum viarum incommoditatibus fatigato, sed victûs penuria ad maciem et desperationem fere adacto ad recreandas vireis et animi et corporis aliquo laxamento opus erat. itaque cum aliquot exploratores Azemij capti, qui fortasse astu ab hostibus missi fuerant, vt Turcos in insidias pertraherent, trans Canacum abundare comeatum affirmarent, Mustaphas fremente iam exercitu seditionem veritus cunctis, qui vellent, permisit, vt pabulatum libere proficiscerentur: tantum sibi cauerent; neque se in insidias imprudenter induerent. secundum haec ad X OIO ex famulitio fere exercitûs cum camelis, equis, mulis ad praedam porptandam profecti sunt: qui cum ad confluentem Canaci et Araxis haut hinc longe venissent, et collecta iam praeda in eo essent vt ad suos redirent, incumbente Aliculis, Emangulis, Serapi, et aliorum procerum, qui vltimo proelio in Schilderinensibus campis VItili proximo commisso interfuerant, et Casminum profecti ab Hodabende ad Tocmacem remissi fuerant, globo intercepti ad vnum omnes caesi sunt. ad strepitum excitati Turci, coniectantes id quod erat; statimque Mustaphas signa canere iubet, magnoque cursu ad suos contendens serius, vt eos periculo eximeret, quippe iam caesos, sed mature, vt vltionem de hoste sumeret, in Persas praedae recipiendae intentos magna vi impressionem facit. ad laeuam Deruisius purpuratus iuxta Araxi ripam, ad dextram in Canaci margine Biranus purpuratus dispositi erant. ipse medius

aciem regebat. Persae nimiam suam moram in colligenda praeda sero accusantes, cum eadem signa, eosdem homines, a quibus nuper victi fuerant, numero longe se superiores cum horridis clamoribus ad suorum vltionem adhuc calenti sanguine ante oculos properanteis baberent, et inde Araxe hinc Canaco quasi in peinsula cincti nullum effugium a tergo viderent, ducibus in varia consilia raptatis, cum alij in virtute et morte honesta praesidium ponentes ad extrema se pararent, alij non tam decoris quam salutis publicae, quae in eo proelio vertebatur, rationem habendam dicerent, tandem iam incumbentibusTurcis, cum nullus consilio, quod in publicum iuuaret, locus esset; quisque qua potuit, saluti consuluit. Tocmaces ipse princeps et Emires cum proceribus ac ducibus primariis virtuti equorum confisi in Canacum se demittunt, et natatu in vlteriorem ripam salui euadunt; quorum exemplum innumeri secuti, sed dispari euentu, quippe non eodem equorum vbique robore, qui spiritu defecieute cum sessoribus fluuio hausti sunt. qua re rursus territi, qui sequebantur, ferro perire, quam aqua mergi honestius ducentes, frontem obuertunt, et desperatione vireis addente fortissime aliquandiu restiterunt; sed numero tandem victi partim interfecti sunt, partim deditione in Turcorum potestatem venerunt, hostili primum, moxque sanguine suorum funestata peninsula, in qua vno die plus XXV OIO hominum occubuisse constat. permulti praeterea in Canaco perierunt. ex Turcis praeter X OIO pabulatorum ad III OIO in vltimo conflictu desiderati. post acceptam cladem Tocmaces protinus ad Hodabendam Casminum mitttit, qui magnitudine damni alieni proprium eleuaret, et numero se quidem superatum fateretur, sed ita attritis hostium viribus, vt nihil amplius tentare possent, facta spe, si auxilium recens in tempore summitteretur, fessis, languidis, miseriaque ac vulneribus confectis et procul a domo hostibus facile debellatum iri. ipse Reuanum in suam praefecturam concedit, eiusque consilium secuti Emangulis Gengam, Serapus Nissiuanum diuersi abeunt, mandata ab Hodabende opperientes. at Mustaphas successibus insistendum ratus protinus ad Canaci ripam cum toto exercitu venit, ad quem transmittendum cum cunctos vt postridie parati essent, edixisset, fremere miles, et tentorium eius circunstans perniciem certam deprecari; ille contra suos confirmare et detrectantium ignauiam carpere; non otio et luxu, sed laboribus ac periculis decus quaeri, cui strenuus quisque vitam posthabere debeat: ita Amurathem iubere, cui parere necesse sit. se postridie fluuij vadum contari decreuisse; et si quidem in periculo pereat, obtestari cunctos, vt se fluuio extractum in vlteriore ripa sistant, vt quod viuus exequi non potuerit, saltem mortuus impleuisse dicatur, exemplo ceteris ducibus relicto, ne dum salutis propriae rationem habent, publicum imperij decus defraudent, ac regia mandata frustrentur. cum hoc responso dimissis militibus ipse postridie ante alios, et post eum ceteri purpurati ac duces cum famulitio ac mancipiis rapidum flumen intrant ac transmittunt. eum muli insecuti, sicuti accidit, in tanta multitudine, confusis ordinibus, itavt eo die ad VIII OIO in transitu subuersi sint. XVII OIO scribit Leunclaius, quos vorticosus amnis praeter equos camelos et mulos absumpsit, aequato Turcorum cum Persis, vt nuper in terra, sic et in aquis damno. impedimenta, pecunia, et tormenta in citeriore ripa remanserunt nocte superueniente, quae die insequenti cum reliquo exercitu sine damno transmiserunt, vado sociorum periculo iam certiore. superato non citra iacturam Canaco dies ad quietem militi concesssus; quo transacto cum se in viam dedisset, et inculta passim loca apparerent, maior desperatio oborta, militibus frementibus, non satis esse cum hostibus confligere, nisi sponte aditis cottidie periculis ac postremo fami ab inexorabili imperatore obiiciantur. sed murmura illa sequenti die euanuerunt, ex horridis locis pandente se laeta camporum omni arborum et frugum genere consitorum facie, quae et oculos spectantium gaudio, et militem meliori in posterum spe impleuit. inde Mustafas ad Erem venit, quae prima in Atropatena a Georgianis descendenti occurrit. vrbem plerique ex oppidanis deseruerunt

Samirem praesidem secuti, qui cum Areso Somachiae itidem praeside et aliis prouinciae praefectis ad famam venientis Turcici exercitus in montana proxima se contulerunt, vicina regione circum ferro et igne vastata, consilium ex occasione capturi. itaque neque vi in occupanda vrbe vti Mustafae necesse fuit, neque miles ex eius praeda multum ditatus est, quippe asportata iam ante pretiosiore ab oppidanis in tutum supellectile. ibi moram XXII dierum fecit purpuratus, quos muniendae vrbi impendit, excitata in ea arce, cui Chaitam purpuratum volonum ducem imposuit, cum CC scloppetariis grandioribus et V OIO praesidio. Osmanem dein purpuratum volonum et ipsum ducem summum Atropatenae praefectum creat, et Vezirem Portae, quod summis ducibus in expeditionibus facere ius est, dicit, dato negotio, vt Sumachiam prouinciae caput neque longe dissitam occuparet. in eam rem illi X OIO bellatorum attributa, et insuper mandatum, vt Derbentum duceret. ea est ciuitas ad Caspium mare posita, olim, vt quidam putant, Alexandria appellata, nunc etiam Demircapium, quasi portas ferreas dicas, quod in angultiis sita sit, quas subiectarum regionum principes portis ad prohibendas Scytharum iliac ingruentium populationes clauserant, ac praesidio muniuerant. ibi iussus Osmanes Tataros ab Amurathe conductos opperiri, quos iam in itinere esse verosimile fiebat. venienti Osmani Sumachia patuit, vltro se dedentibus, qui remanserant, oppidanis, quos purpuratus, ut exemplum prodesset, amice habuit prohibita omni iniuria. nec spe sua falsus est. nam Derbentenses mox quamuis Persis subditi, tamen ab eorum religione alieni vicinorum fortunam secuti, et humanitate Osmanis inuitati legatos ad eum mittunt, et imperata se facere paratos ostendunt. quibus cognitis Mustafas, postquam munitionem ceptam ordinasse, et praesidio idoneo locum firmasse sibi idonee visus est, praetorianorum et Graecorum militum precibus exoratus iam inclinata tempestate retro Erzerumum reuerti statuit, et per Alexandri Leuentiani ditionem, sicuti conuenerat, iter facere. igitur cum primis castris ad montis asperi radices peruenisset, inde fabros et fossores praemittit, qui ad Canacum pontem exstruerent, quo sine iactura exercitus traduci posset. fluuio transmisso Samahali aduentum suum renunciari curat, qui ex Brussiana ditione sua fere montana ad purpuratum venit, et successum gratulatus se patrocinio Turcico commisit, moxque accepta veste et militaribus ornamentis a Mustapha donatus ad sua reuersus est. Mustaphas noctem, quod serena esset, continuato itinere mane Alexandri Leuentiani ditionem ingressum se sensit, vbi re omni ad victum necessaria exercitus recreatus fuit. vicissim edicto proposito imperatum a Purpurato, vt ab omni maleficio erga agricolas per ea loca abstineretur. dum incedit, venere ad eum legati a Leuentiano missi cum donis, qui excusato domino, quod morbo praepeditus venire non potuisset, obsequium omne ei prolixe suum detulerunt. excusationem in speciem accepit Purpuratus, et Zange, quae illius sedes est, ad laeuam relicta Teflisium contendit, vbi praesidiarium fame attenuatum et ad extremam necessitatem adactum reperit, canum, catorum et ouillarum pellium esu vitam misere tolerantem, seueritate praefecti, qui militem pabulatum exire prohibebat, periculum, vt aiebat, ab insidiantibus veritus, re vera, ne fruges, quas interea summa diligentia colligi et asseruari curabat, licentiose consumerentur. eos solatus Mustaphas et comeatu recreatos cum meliore spe in posterum esse iussisset, biduum Teflisij commoratus per campos subiectos iter habuit cuncta circum ferro et flamma deuastans. tantum sepulcris maiorum Simonis, quo primis castris venit, parcitum. postridie per loca inaccessa et montibus ac valibus confragosis impedita exercitus ductus, aecedente ad alias difficultates densissima niue, quae vento vibrata incedenteis multum infestabat, adeo vt multi cameli, equi, ac muli, multi etiam homines toto triduo perierint, plerisque contempto insidiarum periculo, ob caeli iniuriam longe a castris secessum quaerentibus. inde occasione captata Georgiani locorum gnari in securos inuadunt, et Hassanem praefectum hospitio exuunt, occisis mancipiis et omnibus

impedimentis longe pretiosissimis captis. ipse vix superuentu Halae equitum praetorianorum praefecti periculo ereptus ad tentorium Birani purpurati se recepit. inde ad Ciurcalam promota castra, plerisque e famulitio pabulatum dimissis. tum legati a quodam Simonis agnato venere, venturum eum affirmantes, si ita Mustaphae placeret. cum sibi placere respondisset Purpuratus, non tamen ille comparuit; legatosque ad explorandum venisse postea constitit, quorum indicio, qui pabulatum missi erant, ad vnum fere caesi sunt. itaque magna omnium rerum penuria ab illa die laborauit exercitus per infesta semper loca incedens, donec ad Dedesmitis reginae fineis peruenit; vbi inter angustias montium, quas Araxes innumeris gyris in se reflexus secat, cum fragore inter saxa prouolutus, pernoctandum fuit. postridie per abrupta et margines glacie lubricas incedentes multi cameli, equi, ac muli praecipitarunt. tandem ad Altuncalam regulorum illius loci sedem ventum, vbi post sex dierum labores et extremam penuriam beneficio Dedesmitis exercitus copioso comeatu subleuatus est. ibi ad Mustapham venit Vidua cum Alexandro filio maiore, quam perhonorifice ille acceptam ad latus sedere iussit, arcessito Manucciare, qui quam benigne tota expeditione illa ab ipso acceptus esset, coram matre testatus est. inde arrepta occasione Mustaphas Alexandrum post benignos amplexus vti apud se relinqueret, Dedesmitim rogauit, quod ambos fratre Constantinopolim mittere decreuisset, cum literis, quibus Amurathem de matris ac filiorum fide certiorem faciebat, et omni honoris et beniuolentiae genere vtrumque complexurum affirmabat. id etsi aegre audiret, tamen iuxta prudens ac generosa femina cum se quamuis statu liberam, tamen aduentu ad tyrannum suo libertat m pristinam cum seruitute commutasse, et iam alterum ex filiis in Turcorum potestate esse cerneret, vultum composuit, et affectata laetitiae significatione cuncta sua in Amurathis fide futura promisit, et vtrumque filium, quando aliud non poterat, bonitati Purpurati multum commendauit. ita dimissa Dedesmitis, et post bidui quietem militi concessam Mustaphas Carsam versus iter intendit, iam ab hoste securis omnibus, ita vt solutis ordinibus, et quo commodioribus hospitiis vterentur, agminatim incederent. primis castris Cliscam eiusdem ditionis castellum ventum. cum non amplius cum hostibus aut comeatûs penuria militi res esset, cum frigore deinceps luctandum fuit, multique in via defecerunt. tandem Georgianorum territorio egressi bidui itinere Bucardacham venerunt, vbi Ramadanum festum, quod hactenus non potuerant, solitis ceremoniis celebrarunt, et inde quartis castris Erzirumum magna omnium laetitia peruenerunt, dissoluto mox exercitu. inde Mustaphas ad Amurathem dat literas, successuque rerum in maius aucto Teflisium, quod Damasco summa vanitate comparabat, a se occupatum narrabat; duo magna proelia cum Persis facta; Georgianos ad obsequium adactos; tumultum a praetorianis ac Graeco milite excitatum, et summa felicitate compositum; arcem ad Erem exstructam, et praesidij cura Chaitae purpurato commissa, firmatam: Derbentensium et Sumachianorum propensam obedientiam, quibus Osmanem cum summo imperio praeposuisset. his addebat, sibi videri e re esse, vt Carsa muniretur; quippe locum esse opportunum ad exercitum per Armeniam et Georgianos immittendum, et comeatu ac omni re abundare. tum amandatos ad Portam Alexandrum et Manucciarem Dedesmitis filios parentis et eorum fide multum laudata commendat, monito interim Amurathe, vt Manucciarem prae Alexandro commendatum haberet, eumque fratri in regno praeponeret: nam et illum magis strenuum videri, vt qui se vltro in prouinciae ingressu militaturum obtulisset, et non leuem suspicionem esse, Alexandrum cum iis, qui pabulatores interceperant, in occulto conspirasse. quibus literis acceptis Amurathes multum ob res gestas gauisus est, et in posterum rerum magnarum in spem erectus, cuncta ad tantum bellum necessaria, vt diligenter pararentur, curauit, consiliis ac monitis in commodum tempus reseruatis. interea post Mustaphae discessum Osmanes Tataros

Praecopenseis auxiliareis praestolabatur; de quorum ongine, moribus, tamdomi quam in bello disciplina, antequam vlterius progrediar, quaedam praemittere pretium duxi. per vastas Scythiae solitudines ad VIItrionem porrectas habitant Tatari in Europa et Asia, quibus olim vnus Chanus siue dominus, nunc plures scisso imperio dominantur. proximi Polonis sunt, quos et continuis excursionibus vexant, Precopienses Europaei Tatari, qui inter Tyram, hodie Nesterum dictum, et Bessarabiae siue Valachiae inferioris montes lacum Viuodum et Bialogrodum ciuitatem ad Pontum Euxinum habitant, et rursus trans Tyram campos vastos inter eum et Bogum occupant, in quibus Oscouia arx oppido celebri coniuncta, Olbiopolis ohm Plinio et Ptolomaeo appellata ad Borysthenis rapidissimi et latissimi ostium sita, qua in Carcinitum sinum influit. supra Oscouiam IV milliaribus Bogus Borysthene excipitur, qui si Hypanis est, vt autumat Martinus Broniouius, corrigendae sunt Ptolomaei tabulae, quae Hypanim trans Borysthenem ortum versus ponunt, cum Bogus ad occasum Borystheni influat. in iis solitudinibus Sauramenses campi et Circassij sunt, et trans Borysthenem Ossouienses ab arce et oppido dicti, quodi n faucibus Tanais, qui est Donus hodie, qua Maeotidem paludem ingreditur, positum est. in iis ad peninsulam vsque quam Dromon Achillei olim vocatam Borysthenes et subiectus Carcinites sinus efficiunt, per tuguria ac mapalia circiter XXX milliarium spatio late Tatari habitant. his adiacet Taurica Chersonesus Peloponeso paullo minor olim feritate damnata regio, et immani homines mactandi et immolandi ritu infamis, in cuius faucibus Precopia est, a qua Precopienses Tatari appellantur, Heracleotis olim, vt creditur, dein Eupatoria et Pompeiopolis dicta, in qua Chani Tatarorum Palatinum seu praesidem, quem illi Begum vocant, perpetuum habent, qui Borysthenis et Tanais traiectus seruat, firmo addito praesidio, et fossa ducta, in qua XVII turres excitatae Sachinbeiero Chano in peninsula imperante, qui Tataros Noagienseis in Asiatica Tanais ripa de imperio illi controuersiam facienteis insigni ac memorabili clade ad Precopiam olim profligauit. eo cum Chanus expeditionem aliquam suscipit copiae conueniunt; sed nullum nisi consulto Turcorum imperatore et consencience bellum suscipere ChanusTauricus pocest, nisi aduersus Moscum, postquam Selimus peninsula in potestatem redacta Chanos Precopienses iuris Othomanici fecit. in qua praeter Precopiam dignitate antecellit Beccasarium principum domicilio clarum, cui quasi adhaeret Salatica, et modico interuallo Sortassus pagus adiacet, legatorum, qui ex Polonia, Moldauia, Moscia adueniunt, diuersorio celebris, vbi plerique a Genuensibus originem ducentes aedem Christianis sacris initiatam frequentant. hinc non procul Crimensis arx visitur, vbiargenteorum numorum officina est. nam aurum omne Turcis ex condicionibus pacis a Selimo post debellatos Tataros datae cedit. eodem porro in oppido arx est, vbi Saro, sic principem vocant, in bellum proficiscente, vxores eius custodiuntur. secundum istas vrbes mediterraneas, praecipuae sunt iuxta mare Cafa, olim Theodosia, Genuensium colonia portu et commercio insignis, quam communi iure Turci cum Tataris administrant. in templo ingens ibidem et pretiosa veterum librorum supellex nostra adhuc memoria erat, donec Itahcorum sacerdotum vel sordibus vel contaminata vita effectum est, vt templum ad Armenios transferretur. oppida deinde numerantur Sudagra tribus arcibus munita, Balachenum, Iambogia, Ingermenum, Corsuna, quae et Chersonitarum ciuitas olim appellabatur, olim splendore aedificiorum, marmoreis molibus, ac templis regali superbia elaboratis conspicua, nunc ruderibus ac ruinis deformis, asportatis a Turcis et aliis victricibus nationibus huc illuc marmoreis et aereis rari operis columnis. et a Christianorum quidem reliquiis, quae inibi sunt, constanter proditur, Vlodimirum Roxolanorum principem duas portas aeris Corinthij et imagines ex monasterij templo praedae loco ablatas secum Kiouiam deportauisse, quas Boleslaüs II Poloniae rex postea inde Gnesnam, vbi ad maiores templi valuas

hodie visuntur, transtulerit. Vlodimirum autem illum eam vrbem Ioanni Zimiscae Constantinopolitano imperatori eripuisse, quam Basilij et Constantini Augustorum sorore Anna in vxorem accepta et sacris Christianis ritu Graecorum in eodem monasterio a Patriarcha quodam initiatus postea restituerit. ante, vrbem promontorium est Parthenium Straboni dictum, et postea Magutium siue Mancopia, et vltima Carcinitum sinum respiciens Costouia. vinum heic nulla adhibita cura copiose crescit, fruges nullo labore, quasi sponte proueniunt; gregibus et armentis in peninsula innumeris pascua abunde suppetunt, virescentibus etiam hieme pratis, quippe cum aqua nec glacie nec niue pruinaue concrescat; quo caeli temperamento fecunditas soli maxime adiuuatur. fructibus affatim suppetentibus non solum modice, sed etiam intra modum vtuntur, et frugalitate valetudine firma innatam fortitudinem tuentur, ab omni luxu et delicato victu alieni. atque adeo ebrietas inter eos graue crimen censetur; adulteria vero, quae luxum consequi amant, capite puniuntur. in ciuili administratione duo illa Iustitiae columina, vt ne cui noceatur, et communi vtilitati seruiatur, religiosissime omnium seruant, et quod magis inireris, in tam barbara et fera gente bellis et praedis assueta nulla latrocinia aut furta sunt, nullae res amissae deperduntur, adeo vt in solitudinibus illis iter facere, quam in frequentissimis regionibus et vrbibus versari plerunque sit tutius. siquidem apud eos cum telo ambulantes tanquam sicarij coercentur; cetera crimina breuibus definita legibus, quarum custodia et interpretatio penes Mahumetanae sectae sacerdotes est, seuere vindicantur. Chanus ipse, qui et Sarus dicitur, in iure dicundo assiduus est, cui a dextra Galga, ita militiae praefectus vocatur, isque maximus natu frater Sari est; a sinistra Soldani qui filij principis sunt, cum primum adoleuerunt, cum aliis Senatonbus qui Atali dicuntur, iuri dicundo assidere solent; quorum rogatis sententiis ille decernit, neque nisi finita. lite inde pedem cuiquam mouere licet. sunt et in oppidis iudices Haionati vulgo appellati, qui ius inter nobileis Mursos vulgo vocatos dicunt, et mensae a principe adhibentur, quod virtutis praemium in mediocribus hominibus minime peruulgatur. ceterum ex iis maiore indignatione sunt, qui plures captiuos possident; qui cum moriuntur, arma praestantiora cum equo praecipuo capit filius natu maximus, reliqua bona inter filios aequaliter diuiduntur, tutela ad patruos delata. Principis autem frater, quem virtutis opinione iam ante Galgam designauerunt, decedente Saro ad regnum vocatur, vel eo deficiente filius defuncti natu maior; ceteris praeter Soldani nomen honoremque nulla pars ditionis et imperij cedit. Princeps autem ipse nulla praedia, nullum ex agris vectigal aerariumve habet, praeter equos ex singulis fontibus singulos, et portoria, quae ei cum Turcis communia sunt: metalla item, praeter aurum, quod ex foedere Turci est, eius propria, accedentibus ad haec decimis ex praediis omnibus; item ex singulis captiuis maioris pretij, III, ex vilioribus singuli aurei seu chequini Chano penduntur; annonam populus domi et in militiam sponte suppeditat, ex aerario etiam Turcico quinquies mille et IO aureos quotannis accipit, filio obside dato. his tenuibus opibus immane quantum virium et copiarum sustentatur, quae omneis Christianos exercitus numero vincunt. etenim si educere exercitum est opus, CL OIO equitum in singulis tuguriis tantum relictis singulis viris, qui focos et lares tueantur, celerrime conueniunt, quibus si Circassij et Astracani se coniunxerint, vt fere solent, bis centum erunt et amplius millia. si quis ad diem indictum non conuenerit, capitale est. singuli porro plureis equos ducunt, suisque subito, ne pascua vastent, finibus excurrunt, annonam militarem trium mensium secum portantes, carnem scilicet exsiccatam, allium, caseum, herbarum radices, quas aromatum loco habent, et a nostris ideo Tataricae vulgo vocantur. ditiores etiam species alias addunt. de pane et vino solliciti non sunt; aquam etiam nullam obesse posse existimant, allio prius sumpto; ligna quaedam et vna cum annona vnico equo vehunt,

quibus instar tugurij erectis palea superposita, foliis arborum aut gramine teguntur. quae si defecerint, detractis equorum ephippiis capita reliquo corpore intecto cooperiunt. aliis equis pharetras et arcum imponunt, alios et fere viliores initio ascendunt, ipsi de via fatigati sumpto allio et iis, quas dixi, radicibus pro cibo vtuntur, et vireis recreant, hausto etiam pro vino sanguine, et interdum equarum lacte, quod singulare aduersus famem, sitim, aestumque praesidium in deliciis habent. pro vexillis dependenteis ex hasta crineis ac setas gestant, excepto principis signo, quod a Turcorum imperatore acceptum ex holoserico praeferri solet. inter incedendum nullum aciei agminisve ordinem seruant, quoquo versus circumsepto principe globi instar, quo pabuli copia suppetit, procedunt, nullis eos fluminibus, quae vastissima et rapidissima illis locis sunt, nullis aquarum gurgitibus tardantibus, ita et equi et homines simul natandi periti sunt. et si quidem alta et late patens aqua fuerit, caudis equorum ephippia cum sarcinis adiunctis iuncorum arundinumve fasciculis quibusdam alligant; ipsi iubis adhaerentes nudi laxato freno altera manu virga vel ipso aluei cursu quasi gubernaculo, quo intendunt, equum impellente transmittunt; sicubi contra humilior aqua obtigerit, in equum ex flumine insiliunt, paullulumque interquiescunt, dum equi spiritum ducere ac respirare possint. principi autem transmissuro connexis equorum caudis et adiuncto iuncorum plexu sedes sternitur. vbi fretum aut mare superandum occurrit, occisis equis vilioribus pelleis detrahunt, ex iisque inuersis ac pinguedine oblitis, etiam costis trabis loco in textis nauiculas consuto crinibus celeriter corio conficiunt, quibus singulis octoni homines cum totidem extra vtrinque ad latera attractis equis transportari queunt. sin autem currus et vehicula traducenda fuerint, rotis exemptis crebros iuncorum manipulos vehiculis imponunt, equorumque caudis annectunt, atque ita tanquam in nauicula perito natatore equos dirigente traiiciunt. si quid in transmittendo periculi inciderit, signo ex herbis posito, socios, qui sequuntur, praemonent; cuiusmodi notis et interdiu vias distingunt, noctu vt nautae in mari, ad paruain Cynosuram profectionis cursum dirigentes. arma illis in vsu sunt arcus, machaera, clauus ferreus et globus a fune aliquot vlnarum pendentes. hastas et scloppetos nostros fere negligunt, in quibus curandis plus operae quam in vsu vtilitatis esse censent, atque adeo ad venationes domum relinquunt. viros, quos hostili in solo obuios offenderunt, ne exploratas ipsorum copias enuncient, omneis occidunt, mulieres de pueros inuiolatos relinquentes, neque donec reuertantur, de captiuis aut praeda laborant, sed omnia, nisi pactionibus aliter cautum fuerit, deuastant ac perdunt; vbi certamen incidit, neque proelij fortunam temere tentare, nec nisi bene ominatis diebus periclitari solent, ac nunquam fere vniuersis copiis decernunt, sed emissa aliquot, qui hostem velitatione pertentent, auxilia deinceps suis summittunt, quandiu eminus pugnare datur: sin comminis erit necesse, horrendis clamoribus editis, et densatis agminibus vim faciunt. cum re gesta domum reuertuntur in finibus ante omnia ex communi praeda damna, quae socij acceperunt, arbitrio principis compensant, tum residuum inter se aequaliter diuidunt: vbi si quid quis socios celauerit, praedae partem cum vita amittit, quo fit vt de victoria magis quam de praeda solliciti sint, quam infesti vicinis et in hostico terribileis, tam domi pacate et inter se innocenter degunt, et hieme quidem in tuguriis siue mapalibus per vastos illos, quos dixi, campos ex materia tenui, limo, caeno vel pecorum et aliorum animalium fimo oblitis ac contentis se a frigoris asperitate et caeli iniuria defendunt. ineunte Aprili cum vxoribus, liberis et omni familia, mancipiis, pecoribus et armentis in domibus rotundis vix quinque homineis capientibus, pileata tentoria vocat Laonicus Chalcondyles, quae rotis duabus sustentantur, quasi in plaustris vagantur, vnde olim Hamaxobij appellati. ex ea gente prodiit famosissimus ille orientis vastator, et secundum Attilam Hunnorum regem, alterum Dei flagellum Tamerlanus, homo specie deformis,

et altero pede claudus, nec vegeto satis ingenio, qui cum in Caramania seu Cilicia in schola operam literis daret, a condiscipulis quasi per ludibrium in ludo rex electus est, ceteris puerilem dignitatem refutantibus, qua ille tamen ioco accepta postea serio vsus est, nam adultior in illa sociorum frequentia animos vere regios sumpsit, et contractis iam penes se maioribus copus blandiente licentia etiam multos eorum, qui Baiazeti tunc militabant, ad se ludicri regni specie pellexit, quibus postremo fretus Baiazetem, qui parua haec initia imprudenter contempserat, postremo ad proelium adactum, fusumque ac captum foedissimam seruire seruitutem coegit. quod vero e literario ludo prodiisset, quibus iisdem initiis et Scirifiorum, qui nunc in Mauritania regnant, imperium fundatum est, vt suo loco diximus, cum Turcica lingua Thamer diceretur, Tamerlanus appellatus est, quasi Thamer e schola dicas. nam Turcis, lanus, schola est, quamuis alij Temurem dicant, cuileugi, quod claudus esset, cognomentum additum sit. Tatarorum autem nomen circa annum OIO CC XXVIII primum innotuit, quo bigartito agmine Europam et Asiam eodem tempore inuaserunt, et qui Asiam petiere Georgianam superioremque Armeniam peruagati Iconium vsque Turcorum regiam peruenere. alia manu Batho duce vastatis Susdalis et Smolensibus Moscouiae prouinciis et Kiouia Russorum metropoli funditus destructa Poloniam et Hungariam ingressi Sendomiria ac Cracouia a Boleslao pudico desertis, etiam Vratislauia potiti sunt, et Henricum Pium Quadorum ducem S. Heduigis filium ad Lignitiam cum exercitu trucidarunt, inde in Marcomannos descendentes in Hungaria coniunctis viribus etiam Belam IV profligant anno illius seculi XLI; biennioque in ea consumpto per Valachiam et Podoliam domum redeunt. quo tempore Innocentius IV P. R. missis ex concilio Lugdunensi legatis Bathum, vt religionem Christianam susciperet, hortatus est, exiguo fructu. nam ille quidem inducias aliquot annorum concessit; ceterum Saracenis instigantibus Mahumetanam perfidiam constanter amplexus est. cum autem gens ea Scythica initio in VII veluti tribus seu hordas distributa esset, quarum haec erant nomina Tatar, Tangur, Cunar, Tatair, Sonich, Mongli, Tebeta; et angustam inter Ripaeos montes et mare Caspium pro multitudine regionem a Georgianorum regulis in Afla incolerent, sensex quidam prudentiae et sanctitatis opinione inter eo insignis ex tribu Tatar, Changius nomine, socios ad libertatem vocauit, iisque se ducem praebuit; qui ex angustiis illis egressi, cum felici victoriarum cursu late imperium in Asia propagassent, Tatari a tribu sua vniuersi dicti sunt. alij a Tataro fluuio, cuius accolae Sumogli sunt, dici volunt, et in iis Ioannes Leunclaius harum rerum diligens scriptor; alij denique Tataros lingua Syriaca sesiduos ac reliquos dici autumant, quasi hi ex Israelitarum faece reliquiae sint; cui rei firmandae argumento est, quod illi etiam ante Mahumetis aduentum circumcisione, vtpote a Iudaeis accepta, vterentur. ad Precopienses redeo, qui ex Taurica Chersoneso per Maeotidem paludem descendentes numero ad XX OIO iam Colchidem emensi, et per Caucasi radices gelu con cretas itinere facto ad fineis Atropatenae peruenerant, duce Abdilchairo oris specie et corporis robore praecellenti iuuene. inde ad Osmanem secretos nuncios semel atque iterum repetitis vicibus mittit, vt quid sibi praescriberetur, intelligeret. quorum quidam in manus Aresi Sumachiae prius praefecti venerunt; iisque tortis, cum de Tatarorum aduentu et numero eorum cognouisset Aresus, quanquam vltionis desiderio arderet, et aliquo opere fidem suam ac virtutem approbare Hodabendae cuperet, tantum iuterfectis aliquot Osmanis pabulatorib. retro Canacum versus tendit, vt primum Tatarorum impertum ac furorem deuitaret. qui interim, sic enim Abdilchairo cum Osmane colloquio Sumachiae habito conuenerat, celeritate consueta praeter Aresi spem ad Canacum excurrentes, Persa intra tentoria sua opprimunt, et antequam se ad defensionem comparare possent, immani rabie trucidant, ipso Areso capto; qui continuo ad Osmanem missus, statim eius iussu ante fores praetorij Sumachiae, cuius praeses

fuerat, laqueo suspensus est. inde Tatari fluuium transmittunt, et pari celeritate famam aduentus sui praeuenientes, Emangulim Gengae praesi em cum vx ore et omni familia ac primaria vrbis nobilitate aprorum venationi intentum offendunt, et capta eius vxore ac mancipiis, ac plerisque e comitatu suo ceteros in fugam vertunt. eodem impetu Gengam ipsam occupant, et omni saeuitiae ac libidinis genere licentiose in ea grassati ad extremum praeda onusti discedunt, et transmisso rursus fluuio Eremque praeteruecti in planicie subiecta montibus vndique cincta figunt tentoria, atque vt labore fessos equos ac corpora reficerent, securi se quieti dedunt. id incidit in tempus, quo Hodabendes, iam de successu omni certior factus, cum ipse domesticis negotiis occupatus expeditionibus bellicis interesse non posset, Emirem Hamecem natu grandiorem filium cum XII OIO militum miserat, qui iniurias a Turcis illatas vlturus vrbes in limite ab hoste occupatas reciperet, et de iis, qui se sponte in Turcorum manus tradidissent, poenas sumeret. iamque Hameces. Casmino profectus et duce viae Merise Salma purpuratorum principe in itinere per Aresum ante cladem suam de aduentu Tatarorum cognouerat. quod illum aliquandiu suspensum tenuit; sed praeualente in iuuenili pectore aduersus pericula inde laudis cupiditate, inde vindictae desiderio aliquid audendum ratus, vlterius nihilominus progreditur, et Erem spe patris et opinione Turcorum citius venit, ita vt Chaitam purpuratum loco a Mustapha impositum, et qui tum ad praedas abigendas arce forte egressus fuerat, oppresserit, et post aliquod certamen omneis suos ad internecionem cum ipso duce deleuerit. recepta arce, et CC grandioribus scloppetis captis, quos mox Casminum ad parentem misit. Hameces relicta Beguma matre, quae ipsum secuta fuerat, in vrbe, per illum successum ad maiora audenda animos faciente fortuna victrices copias vltra promouet, et in montes Tatarorum castris proximos euadit, ex quibus tam numerosam gentem per tentoria dispersam conspicatus rursus animi diu pependit, retro pedem referret, an proelij fortunam cum exiguis copiis contra tantum hostium exercitum tentaret. sed tandem vicit decoris dulcedo, suorum alacritate confirmata, quos paratos conspicatus calcaribus additis in Tataros inuehitur, primisque et alteris stationibus disturbatis non citra certamen securos barbaros et somno ac lassitudine quasi sepultos longe ab equis, qui freno soluti huc illuc ad pascendum vagabantur, oppressos partim caedit, partim capit, aut in fugam vertit. captus ipse Abdilchairus et sub fida custodia mox Casminum muttitur. quo facto Hameces nulla interposita mora ad Sumachiam vsque excurrit, et deditione imperata, Osmani, si pareat, vitam et res saluas pollicetur; ni pareat vim et extrema omnia minatur. ad haec Osman, qui de Tatarorum clade adhuc ignoraret, condicionem se accipere respondit, sed triduum ad componendas sarcinas poscit, quo temporis spacio Tataros superuenturos et Hamecem deleturos sperabat. Hameces vero ex animo loqui purpuratum ratus quieuit. at Osman, qui nullo casu in manus Persarum venire vellet, et post biduum elapsum de Tatarorum clade suspicatus, ad haec oppidanorum fidei diffidens nocturna fuga se periculo eripuit, et per auia inter montes vrbi vicinos elapsus cum omni gaza et pretiosiore supellectile Derbentum se recepit. mane apertae portae Hameci patuere, qui perfidiam Sumachiensium detestatus, qui non solum sponte Turcis se tradiderant, sed Osmani cum suis aufugiendi et pretiosa quaeque asportandi, celato eius discessu, commoditatem praebuissent, iram in eos, iam cuni Casmino discederet, conceptam effundit, et in miseram plebem summa seueritate animaduertit, nouis et antiquis moenibus destructis et in solitudinem paene redacta ciuitate. tum consultatum inter duces, recta Derbentum duceret, an retro domum rediret. et placuit vt exercitus reduceretur; quippe ingrauescente iam hieme et fesso milite vrbem munitam tentari periculosum videbatur. itaque Derbenti obsidione in aliud tempus reseruata Hameces facto per Erem et Sechiam itinere in ciueis, quod se sponte in Turcorum manus tradidissent,

pari ac maiori, quam in Sumachienseis, seueritate animaduertit, ac tandem satiato vltione animo cum matre et toto exercitu triumphabundus Casminum repetiit. eo adductus fuerat Abdilchairus, et in regio palatio quasi in libera custodia honorifice asseruabatur; iamque Hodabendae ipsi ob virtutem eximiam, formae praestantiam, et nobilitatem generis, quippe se Tatarorum Precopiensium imperatoris fratrem iactabat, placere ceperat, ita vt cum rege libere colloqueretur, et omni familiaritatis praerogatiua vteretur. aucta ea familiaritas, postquam Beguma cum Hamece filio victore in aulam rediit. nam illa, vt creditur, iuuenis forma capta eum coram viro laudare, in arcano cum eo loqui, ludere ac libere versari iam insueuerat. neque belli sermones ea de re per vrbem serebantur, et Sultani Augustae impudicitiam perosi iuuenem captiuum oderant. quarum omnium rerum gnarus rex, et natura vxorius consilium honorificum sibi et vtile, sicuti rebatur, cepit, instigante coniuge, quo secretos amores tegeret, de libertate captiuo restituenda, eique vna ex filiabus in matrimonium danda. sic enim fore iudicabat, vt amicitia hoc adfinitatis vinculo cum Precopiensibus Tataris contracta tam potenteis amicos Amurathi ereptos sibi conciliaret, et tanti roboris accessione imperium contra Turcorum potentiam firmaret. id cum summopere consilij regi placeret, nullis tamen rationibus efficere potuit, vt Sultani illud probarent, qui siue vxoris regiae impudicitiam detestati, siue noui et externi hominis insolentiam perosi adfinitatem eam auersabantur, ab eaque regem, quantum poterant, dehortabantur. cum nihilominus regem in proposito perseuerare cernerent, vltionem veriti, si se inuitis tantus hospes ad hoc magnitudinis ac gratiae imperio et familiae regiae aliquando exitialis fastigium eueheretur, vna conspirant, et palatium ingressi obuium Abdilcairum interficiunt, abscissis prius genitalibus, et deformi vti que spectaculo ad os applicatis. Beguma et cum eo accensis semel animis occisa creditur, certe ab eo tempore nusquam conspecta est, siue id mandante marito factum, qui tandem indiciis certis de vxoris impudicitia cognouerit, (nam fere euenit, vt postremi omnium viri coniugum flagitia resciscant) siue Sultani ob eas, quas dixi, caussas id auctoritate priuata patrauerint, ne externis nuptiis imperium in exteram familiam transferretur, reformidantes. vtut sit, eam caedem, magna odia domestica, multae simultates, multorum exitia et calamitates secutae sunt. quibus malis, vt remedium afferret Hodabendes, bellum Turcicum omnibus ingerebat, quo tanti periculi Persarum ceruicibus impendentis metu quisque sepositis priuatis affectibus et odiis ad officium rediret. ipse cuncta ad id gerendum necessaria studiose comparabat, et domi forisque res summa, qua poterat, prudentia administrabat. nec Osman, qui Sumachia deserta Derbentum profugerat, interea cessabat. sed cum Samahalem Georgianum summae inter vicinos populos auctoritatis esse intelligeret, eum arctiore amicitia sibi conciliare voluit, et ad eam sanciendam Samahalis filiam in matrimonium accepit. postea suspicio fuit Samahalem, qui aegre aulam Persicam reliquisset, occasionem quaerere, vt aliquo facinore insigni amissam Hodabendae gratiam recuperaret. id vero facile factu fore, si Derbentum, quod est veluti non Atropatenae, sed totius imperij ab illa parte propugnaculum, astu vel quoquo modo Persici iuris faceret. id cum in animo habere putaretur, summa dissimulatione nihilominus erga generum vtebatur, nullis non minime fucati amoris signis inter eos per mutua officia intercedentibus. verum Osman homo suspicax, qui se tota Atropatena praeter Derbentum ab Hamece modo recepta in summo periculo versari videret, eadem sibi dissimulatione erga socerum vtendum ratus, indulgentia summa, qua vxorem tractabat, apud eam peruicit, vt in patris arcanum penetrans certiora de ipsius consiliis expiscaretur. per eamque cognito, foederationem secretam cum Persa Samahalem continuare, id tamen negligere prae se tulit, et melius consultum senem aliquando mutaturum respondit. interea, cum vltionem animo meditaretur, vxori nihil tale ex verbis mariti coniectanti

auctor fuit, vt patrem ad festiuitatem quandam inuitaret; qui vbi cum suis ad Osinanem venit, ab immissis percussoribus ex equo descendens inuaditur, et cum omnibus suis trucidatur. quo facto Osman praesidiarios in Samahalis ditionem immittit, qui eam ferro et igni vastarent, filiumque eius, si possent, in potestatem redigerent. eam quam dixi caussam sceleratae impietati suae Osiman praetexuit, qua vxori illudens, eius imprudentis ad patrem de medio tollendum ministerio vsus est. Leunclaius aliter rem commemorat. Osmanem post Hamecis ex Atropatena discessum astute Schemahilem, sic socerum vocat, Derbenti regulum natione Tatarum sibi amicum reddidisse, addictum Osmanico nomini, et Persis infestum, eiusque filiam vxorem duxisse, quae a viro persuasa postea patrem veneno sustulerit. id vero duas ob caussas ab Osmane factum; primam, quod vereretur, ne successu temporis Schemahil ipsum de medio tolleret; deinde, vt in potestatem redacta Derbenti munitione ac soceri regione eam beneficio Amurathis possidendam acciperet. addit Leunclaius, consilio euentum minime defuisse. nam mox Osmanem per Theodosiam, quae hodie Cafa est, ablegatis ad Portam veredariis cum literis, et quae gesserat, expositis, Amurathis concessione principem absolutum nemine impediente in soceri ditione mansisse. sed multa in his reprehendenda veniunt, nam primum omnium constat, Samahalem non Tatarum, sed Georgianum fuisse, eumque origine, aut certe eius maiores Christianos primum in aula Persica Musulmanissare didicisse, vt eum propter religionem adeo Persis infestum fuisse minime vero fit simile: deinde eum cum familia regia Persarum adeo coniunctum fuisse Leunclaius ignorasse videtur, quod supra ex Io. Thoma Minadoio retulimus, vbi et caussam discessus seu fugae eius ex aula Persica exposuimus. constat certe Amurathem morte Samahalis intellecta non mediocriter gauisum esse, quod ab Osmane persuasus crederet, Derbentum, de quo metuebat, eo casu in tuto collocatum esse; eoque maiorem de fide Osmanis fiduciam cepisse, qui quo res Turcicas in illis remotis regionibus firmaret, ne soceri quidem sanguini pepercisset. itaque et cum alias res ei ad bellum necessarias mittendas curauit, tum etiam LX OIO Tatarorum misit cum duobus fratribus eius Tatariae regis, cum quo pari humanitate, qua erga socerum, postea vsus est. sub id et Vluzalis, classis praefectus, qui Constantinopoli annonam per Euxinum mare Trapezuntem portauerat, ad Amurathem rediit, qui vt et ipsein partem gloriae veniret, in Colchidem se nauigasse, et munitionem ad Phasim, cognominem fluuio locum, qui et nunc nomen seruat, se aedificasse, ex qua in Georgianos ab ea parte aditus aperiretur, magnifica asseueratione confirmauit. et haec quidem anno belli huius primo gesta sunt, quo Turcorum tam in proeliis, quam et morbis et comeatûs inopia periisse supra LXX OIO proditum est. cum vero de bello prosequendo certus Amurathes, quod potius indictum, quam magno cum fructu inchoatum videbatur, quippe mox receptis a Persis fere citra certamen vrbibus, quas vix tot hominum cruore effuso Turci in potestatem redegerant, de ratione eius diu consultauit. et erant, qui suaderent, vt omissa Atropatena Georgianis interiectis accessu et expugnatu difficili recta per suae ditionis prouincias exercitum in Mediam immitteret, et Taurisio occupato, quod cum tanto exercitu haut difficile confectu apparebat, arces in eo exstrueret. sic enim fore, vt loca omnia, quae inter Erzirumum et Taurisium posita sunt, per se infirma, intercluso Persis ad ea aditu nullo negotio in Turcorum manus deditione seu vi veniant. contra alij disputabant, et ad famam pertinere aiebant, ne loca semel iuris Turciei facta omitterentur, nam quod ea in re prudentia fieret, id infirmitatis conscientia vulgo tributum iri. nec vero tutum esse, mediis tot regionibus bellicosa gente foetis exercitum tam longe duci; ne si quid sinistri accidat, infestis inde Georgianis inde Persis incumbentibus miseri praesidiarij a tergo et fronte caesi, quo se recipiant, vndique velut indagine cincti non habeant. vicit itaque ea tandem sententia, quae et honestiora et tutiora suadebat.

itaque Mustaphae negotium datum, vt Alepi, Damasci, Amidae et per omnem Syriam ac Mesopotamiam fossores ac fabros ad XX OIO cogeret; et per prouincias ad praefectos superiore anno euocatos datae literae, vt cum copiis suis vere primo Erzirumum conuenirent, a Mustapha imperata facturi. ad AEgypti et purpuratum in eandem rem scriptae literae, qui superiore anno ad delectus citatus non fuerat. prospectum et largiori annonae ac rei pecuniariae, quod ab ea maxime laboratum fuisse in exercitu imperator meminisset. postea de duobus fratribus Georgianis ab Amurathe decretum; et cum Manucciar aetate minora Turcis ad eierandam veram religionem sollicitatus spe materni atque adeo fraterni imperij adipiscendi facta, paratum se ad Mahumetanam impietatem transfugere demonstrasset, eadem condicio Alexandro proposita est, si imperium in cuius iam possessionem a parente missus fuerat, retinere vellet. verum ille summa atque eadem, qua initio Simo, nam in ea ad extremum non perseuerauit, constantia id auersatus, quanquam aegerrime ferret se auito imperio exui, tamen potentiori impar, et tempori cedens loco gratiae petiit, vt saltim cum bona fratris gratia, quem Amurathes sibi imperio praelatum vellet, in eo solo viuere ac postremo mori sibi liceret, in quo cum maiorum ossibus sua aliquando commisceret. quod et impetrauit; quanquam reclamante Manucciare, qui iniuriae fratri a se factae conscius eum, quem vltorem aliquando metuebat, tam vicinum habere nollebat. secundum haec ritu sollemni circum ciditur Manucciar, et saluti aeternae perfidiosa ambitione renuntiat. quod eius factum magna laetitiae publicae significatione in Palatio regio et per totam vrbem celebratum fuit, sumptoque Mustaphae nomine et Altuncalae ac caeterae maternae ditionis praefecti titulo domum amandatus est, et fidei eius Alexander frater commissus. diuersa parte Casmini cuncta ad nouos Turcorum impetus non solum sustinendos, sed, si se occasio in manus daret, vireis in hosticum vertendas parabantur; et Emangul Gengae praefectus tanta iniuria ac damno a Tataris affectus cum vltionem quaereret, vltro se Hodabendae obtulerat, et capitis periculo Atropatenam ab Osmanis vi defendendam susceperat, ac prohibiturum se pollicitus fuerat ne munitiones a Turcis in ea prouincia ceptae, exstruerentur. itaque illo toti Atropatenae praeposito vicinis Serapo Nissiuani, Emeri Taurisij, Tocmaci Reuani praefectis mandatur, vt Emanguli ad omnia, in quibus ipsorum opera egeret, praesto essent. inuitatus et ab Emanguli Samahalis filius, qui post nefandam patris caedem ditionem eius creuerat. verum ille, qui popriae salutis, quam iniuriae in morte patris acceptae sensu magis tangeretur, hortatus amici et eandem caussam fouentis insuper habuit, et de belli exitu veritus neutrarum partium esse maluit. cum vero praecipue Hodabendes a Teflisio sibi metueret, eumque locum ante omnia Mustapham tentaturum persuasum haberet, eo quoque maiora subsidia mittere decreuit. in ea deliberatione defixo, commodum accidit, vt Simo omnium regis consiliorum per amicos, quos multos in ea aula habebat, gnarus operam suam obtulerit, quo et eadem via sibi gradum ad regis gratiam faceret, et relictam a Lauassapo patre hereditatem Turcis a fratre proditam reciperaret, et Persici imperij auspiciis conseruaret. is Dauide Christianam religionem eierante condicionem a Tecmase oblatam summa constantia repudiauerat, et priuatus atque adeo captiuus degere, quam cum conscientiae morsu et aeternae salutis dispendio regnum ac libertatem in hac vita conseruare maluerat, vt iam supra diximus. sed cum in eundem, quo a Tecmase Ismail, carcerem coniectus fuisset, ex fortunae societate in arctissimam cum regio filio amicitiam deuenit; et siue carceris taedio, siue vt Ismaili, quem insano amore diligebat, et a quo se pariter redamari sentiebat, gratificaretur, quod regni conseruandi caussa facere recusauerat, in amici gratiam fecit, et tandem fidem et ipse Christianam eierauit, verum quo minus superato beneficio frueretur, inuidit breuitas imperij Ismailis, qui in ipsis regni auspiciis de medio sublatus gratiam amico minime rependere potuit. ab eo tempore Simo, quamuis libertati restitutus in aula Persica mansit, occasionem

gratiae apud Hodabendam Ismailis heredem consequendae opperiens, quam tunc forte oblatam arripuit, et ab Hodabenda totius Lauassapanae ditionis Chanus pronunciatus, cuius antea Christiano nomine princeps fuerat, et cum Alicule in Georgianam contra Turcos missus est, traditis ei ex iis, quae in Erensi arce capta fuerant, tormentis aliquot, et V OIO equitum ex vicinis praesidiis. quibus copiis fretus Simo vbi domum venit, magna gratulatione a suis exceptus est, multis tamen ex Christianis, qui alioqui ei bene volebant, insanam hominis perfidiam detestantibus; quam ille friuolis rationibus excusabat, et nihilominus Christiano nomini fauere in occulto credi volebat. iamque vere appetente copiae Turcicae vndique Erzirumum conueniebant, et tormenta cum omni bellico apparatu, pecunia, comeatu, insuper ad iumentorum sustentationem prouisa annona. serius venere ab AEgypto copiae, quae in desertis, quae AEgyptum et Syriam interiacent, multa incommoda passae, et lue pestifera passim grassante Alepum, per quod iter habuerunt, miserabiliter infecerunt, et media plus parte deminutae vix se Mustaphae coniunxerunt; qui tandem profectione denunciata duodecimis castris per Hassani-castrum itinere facto Carsam venit. quem locum et Amurathi muniendum suaserat, et tunc accepto ab eo mandato festinatis operibus instaurare cepit. quam ad rem cum opera militum et praetorianorum vti vellet, parum res a seditione abfuit; cum se praetoriani non vilibus ministeriis et terrae fodiendae, sed ad arma expedienda et castra seruanda destinatos, in hocque stipendia a summo imperatore accipere dicerent. verum Mustaphas homo imperiosus nihil de seueritate remisit; et nequaquam aucto stipendio, quod ille sciebat seditiosos velle, ad opera continuanda subegit, tantaque diligentia rem administrauit, vt XX dierum spatio munitiones ad iustam altitudinem perduxerit, excauata fossa, et brachio Euphratae in eam deriuato, turribus erectis ac productis moenibus, machinisque per idonea interualla in iis dispositis: balneis etiam constructis, quorum ad valitudinem conseruandam, quae munditie maxime constat, frequens est inter Turcos vsus, cui rei etiam religionis opinio accedit. sed in opere assiduis res interuenit VIII Kal. VIIbr. quae ceptas munitiones, nisi iam fere consummatas fuissent, interturbare potuit. nam insolitae illo caelo ac tempore niues tanta copia effusae sunt, ob viciniam montium, vt operariorum manus frigore torperent, et vix mouendis ligonibus et oneribus portandis vires prae gelu sufficerent. tandem opere perfecto de subsidio Teflisium mittendo cogitatum fuit. quae deliberatio maxime perplexum Mustaphae animum tenuit. nam si cum toto exercitu ipse eo proficisceretur, merito verebatur, ne ex eo vanitatis apud Amurathem insimularetur, qui se Georgianos ad Turcicum obsequium redegisse superiore anno iactasset: si aliquem ex purpuratis cum parte copiarum eo omitteret, si ille offenderet, periculum in suam perniciem redundaturum sciebat. tamen vt famam rei, sicuti affirmauerat, feliciter in Georgia gestae tueretur, Hassanem Damasci purpuratum Mechemetis illius, qui tot annos summa cum gratiae et prudentiae laude Osmanicae Portae clauum tenuit, F. delegit, qui eam expeditionem suo periculo susciperet. is magni ac nobilis ingenij vir acceptis XX OIO delectis, et magna farinae, hordei, risi, ac comeatûs copia, et XL aureorum OIO in viam se dat cum Resuano purpurato, quem et illi attribuerat Mustaphas. cumque ad Tomanis angustias venisset, a via declinauit, ne necesse haberet inter impeditos saltus et viam praecipitiis horrorem incutientibus plerunque abruptam incedere, ac per mediam siluam iter facere statuit. quam ingressus statim ab Alicule et Simone, qui vltra copias Persicas, III OIO equitum in locis vicinis conscripserat, circumfunditur; qui gnari locorum Turcos nunc in latus et per frontem, nunc a tergo ferientes varia peste afflixerunt; signo etiam Mustaphae Caesareae in Cilicia praefecti capto cum omnibus impedimentis ac mancipiis. tandem superatis angustiis Hassan, qui inultus abire nollet, in vestigio manere voluit, cum recta Teflisium tendere posset, metu simulato, vt Georgianos rursus

ad certamen eliceret, et positis in angustiarum opacis maxime faucibus ex Graeco milite, cui Resuanus purpuratus praeerat, insidiis, cum biduum iam eo in loco morati essent Turci, et tertio ad iter Teflisium versus se accingerent, Georgiani in cumbunt per latus, vlteriusque prouecti medij inter Hassanem et Resuanum in insidias praecipitant. multi inibi occisi, plures in fugam versi, quidam capti, et in iis Aliculis ipse Persa cum omnibus stipatoribus suis, qui ardore pugnandi incensus ad Hassanem vsque penetrauerat. inde victor Hassan vndecimo, ex quo castris discesserat, die Teflisium transmisso Araxe intrauit, et aduentu suo praesidiarios iampridem cum fame luctanteis multum recreauit quorum plerique iam inedia enecti, plures morbis debilitati muniis militaribus obeundis inutiles erant. exposito comeatu, et confirmatis ad patientiam militibus, et Mahamete inde educto, quod minus militi acceptus esset, eiusque loco Achmete imposito, Araxem transmittit. sed vbi ad angustias venit, cognito, locum ducta fossa tormentis ab hoste munitum, admodum animo turbatus est, cum aliam, qua incederet, viam ignoraret, et in fossa superanda multum periculi subesse intelligeret. haerenti praesto fuit Aliculis, qui libertatem pactus, si ex illis angustiis copias Turcicas extricaret, data ab Hassane fide, eum in tutum per auia deduxit, quod tantum beneficium ingrata cauillatione rependit Hassan, et in potestate sua positum negauit, hominem in proelio a militibus Sultani manu captum libertati restituere; sed rursus fidem obligauit, omnem operam se daturum, et apud Mustapham et Amurathem ipsum procuraturum, vt ipse liber dimitteretur. ita vitatis Simonis insidiis iter prosecutus est. verum consilium non processisse indignatus Simo, qui nesciret, quo viarum duce Turci insidias vitare potuissent, vltione ardens vltimum agmen carpit et impetu dissipat, multis occisis. capta in eo conflictu Mahametis nuper Teflisij praefecti gaza, et ipsius Hassanis impedimenta omnia; discurrente huc illuc Simone, si forte Aliculim, quem liberare in animo habebat, nancisci posset. verum is in primo agmine diligenter custoditus longe iam praecesserat. Hassan tandem octauo, postquam Teflisio profectus fuerat, die in castra Carsam rediit, ob rem feliciter gestam a Mustapha multum laudatus. tum Aliculis ante Mustapham sistitur, et Hassan siue ex compacto, siue quod ita re vera cuperet, vt fidem liberaret, enixis precibus pro eius libertate institit. verum nihil ab inexorabili imperatore impetrari potuit, qui captiuum in arcem Erzirumensem misit. et inde mox Constantinopolim, vbi in arctam custodiam coniectus est. inde inclinata iam tempestate, et niuibus copiose passim se effundentibus cum miles fremeret, Mustaphas seditionem veritus alioqui ob inexplebilem auaritiam et supinam in procurandis annonis et aliis militum commodis socordiam summe inuisus, qui sciret de se necando in castris consultatum fuisse, Erzirumum sexercitum reducit, et propere non exspectato Amurathis mandato militem dimittit, ad eumque diligenter de successu omni perscribit, laudata et commendata Hassanis virtute, qui Teflisio suppetias tam opportune tulisset; ob idque postea Hassan magnis honorib. ab Amurathe affectus et militaribus donis ornatus est. cum vero Mustaphas magno se in castris et inter suos odio, nec minore apud Portam inuidia flagrare non ignoraret, sedulo apud Amurathem excusauerat, quod tanta cum diffcultate auxilia Teflisium introducta essent. nam non ideo minus verum esse, quod superiore anno se confectum reddidisse affirmauerit; nimirum pacatam a se Georgiam, et ad Turcicum obsequium redactam: neque enim Georgianos eam pacem turbasse; sed Simonem et Aliculim, duces a Persa missos cum copiis eam excursionibus infestasse. haec etsi ex parte vera erant, tamen quia longe aberat Mustaphas, et ad Portam praepotentem aemulum ac gloriae suae obtrectatorem habebat, non perinde in bonam partem accepta sunt. is erat Sinan purpuratus, qui quoties nuncij rerum in hostico infeliciter gestarum venirent, aulicis artibus vtens, per summam arrogantiam, se, si bello dux cum amplissima potestate praeficeretur, penetraturum vel ad intimam Scachi

Persici regiam Casminum, indeque regem viuum in potestatem redactum Sultano suo missurum iactabat. quos sermones a liuore et vanitate profectos Amurathes nihilominus sibi blandiens in omen vertit; adeo vt Sinanem parare se iuberet, quod futurum esset, vti summo cum imperio contra Persas mitteretur. facta et spes commendatione Sultanae, quae nimium quam multum apud vxorium maritum poterat, si praestaret, quod toties recepisset, vt Purpuratorum princeps crearetur. itaque reuocari placuit Mustepham, qui prius Amasiae hibernare iussus contra mandatum Erzirumi remanserat, dein semel atque iterum arcessitus, tamen de signis minime dubiis iram Sultani et odium militum ex delationibus coniectans moras nectebat. his accedebat male conscius animus ob officia in exercitu pecunia vendita. nam id iuris est summis belli ducibus, vt minora maioraque militaria officia pro arbitrio, in quos velint, conferant. cum igitur ob hasce caussas veritus insidias non compareret, mittitur in castra Capizilariorum, hoc est, ianitorum praefectus cum XV ex suis: huic ab Amurathe diuersae datae fuerunt literae, quibus ad expediendum negotium sibi commissum, prout ferret occasio prudenter vteretur. vnae sic erant scriptae, vt ipsi Mustaphae per occasionem hanc strangulando redderentur. alterae Sultani mandatum continebant, ne qua missis ab se hominibus vis inferretur, quominus id quod ipsis ab se imperatum esset, exsequerentur. tertiae et additae erant omnino diuersae. cum his literis praefectus in castra, quae tripertita erant, venit, quo effectum, vt a primis ad altera tertiaque vicissim perduceretur, nec tamen in Mustaphae varias caussas praetexentis conspectum admitteretur. tandem cum eius colloquium serio posceret, Mustaphas, qui cunctationi locum amplius nullum superesse cerneret, circulo descripto, intra quem nemini liceret ad ipsum propius accedere, ex interuallo mandatarium admittit, dispositis vndique satellitibus armatis, quod ei de legationis consilio suboluisset. igitur praefectus, qui primis et alteris mandatis commode se non posse vti videret, tertia profert, quo Cancellarium et Rationalem, ij sua propria nomina habent, Amurathis nomine sibi dedi postulabat. ibi tergiuersari Mustaphas, et effugia, quae poterat, quaerere. tandem vrgente praefecto, dediturum se promisit. sed condicione apposita, vt de ipsorum vitae incolumitate caueretur. qua condicione admissa dediti, et Constantinopolim abducti fuerunt ambo, et in Heptapyrgi arcem, in qua Sultanorum thesauri recondi solent, inclusi, ibidem, vt fama erat, exquisita cum seueritate de omnibus Mustaphae factis examinandi.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LXVIII.

DVM haec procul passim toto orbe gererentur, prid. Kal. Ianuar. apud nos Rex, quo erat ingenio, vetera fastidiens et nouarum rerum semper cupidus, obsolescente conchiliato ordine, ob communicatum promiscue indignis hominibus iam a multo tempore hunc praecipuum nobilitati et militaribus meritis honorem debitum, nouum equitum collegium a se institutum ac nomine S. Spiritus nuncupatum sollemni lustratione celebrauit. centenario numero absolutum collegium, in eo comprehensis rege ordinis principe, IV Cardinalibus, IV antistitibus ecclesiasticis, magno Eleemosynario, Cancellario, Praefecto ceremoniarum, magno Thesaurario, Graphiario, Feciali, Ostiario. Commendatorum nomine dicti equites, quod ab initio constituisset Rex ex opimioribus coenobiis detractis amplifsimis vectigalibus commendas ad Hispaniensium exemplum creare, consilio ante quadriennium a Cardinali Lotaringo statim, atque in regnum venit, sumpto, qui ea spe id consilij regi dedetat, vt cum opimiora regni, quae vocant, beneficia regum liberalitate possideret, ea veluti familiae suae propria per commendas faceret, idque illi ante mortem a sacro ordine et ab amicis per literas exprobratum fuerat. postea eo mortuo Rex apud Pontificem crebro per oratores suos egit, vt coenobiorum bona commendis illis auctoritate sua interposita attribui pateretur: nam eum ordinem ad religionis Catholicae, Apostolicae, Romanae amplificationem, et sectarij veneni exstirpationem institutum esse; idque equitum, praecipuum iusiurandum esse; quod cum reclamante sacro ordine impetrare non potuisset, nomen nihilominus mansit, et equites S. Spiritus commendatores, statutis de eo ordine Xbri proximo promulgatis appellati sunt; vt ex eo, quid Regi ab initio consilij fuerit posteris constet, videantque ac caueant, qui post nos erunt, ne quod ab ipso tunc frustra tentatum est, sub successoribus eius exitum aliquando sortiatur. secundum haec iampridem suspensis de comitiorum Bloesensium ante biennium celebratorum fructu animis, hoc anno edictum Lutetiae Maio mense super ordinum postulatis factum in Senatum affertur, CCC LXIII capitibus comprehensum, quod longa et assidua omnium classium tam matutinis quam pomeridianis horis congregatarum deliberatione serio examinatum, ac tandem VIII Kal. Febr. anni sequentis promulgatum fuit; cuius pleraque

religiose in cunctis regni tribunalibus, quaedam licentia temporum, etsi sanctissime decreta, locum non habuerunt. cum autem Lutetiae praua consuetudine inualuisset, vt in contractibus soli notarij duo subscriptione fidem facerent, cognito, malitia hominum in tam populosa vrbe totius regni ad eam confluente multitudine alios pro aliis supponi posse, idque aliquot exemplis constitisset, Barnabas Brissonius aduocatus regius, vt obuiam falsitatibus iretur, Senatum rogauit, vellet iuberetque, vt in posterum partes contractibus, vt valerent, subscriberent, et si quidem a notariis interpellati contrahentes se scribere non posse responderent, eius rei mentio eodem in instrumento fieret. in eam rem decretum a Senatu factum IV Kal. Febr. Interea regina, quae Neracum ad Nauarrum superiore anno venerat, vt audiendis Protestantium per illas regiones querellis vacaret, et pacandae Aquitaniae idonea remedia adhiberet, cum delegatis ecclesiarum agebat, tandemque post longas altercationes collatio Neraciana exitum habuit prid. Kal. Mart. XXVII capitibus absoluta, qua multa ad superioris edicti ante biennium facti interpretationem aut necessariam amplificationem adiecta sunt. ei cum regina nomine Regis subscripsere Armanus Guntaldus Bironus, Gulielmus Iousa, Ludouicus Sangelasius Lansacus, Bertrandus Salignacus Mota-fenelonius, Vidus Faber Pibracius. postea rex Lutetiae ratam habuit XIX Kal. April. sine promulgatione pro tempore; quae biennio dein elapso post Flexianam collationem facta est, sicuti suo loco dicemus. sub id cum regina Aginnum venisset, renouata inter Henricum Turrium Turenae vicecomitem, qui proxima cognatione reginam contingebat, ac supremus Nauarri legatus erat, et Duracios atrox simultas, et cum exitiabili paene Turenij exitu terminata. ante triennium amoto a Castri-gelosi, quod Labretani principatûs oppidum est, praefectura Sauilliano Durfortius Rozanus in eius locum suffectus fuerat. is metuens ne Sauillianus praefecturae restitueretur, loco discedens, Garennio primario centurioni mandauerat, ne quem intra oppidum viribus praepollentem admitteret. cum Turenius pro imperio, quod illi a Nauarro datum erat, portas aperiri misso Renerio iuberet, Garennius hoc se responso excusauit. quod ille ad animum reuocans obuium postea iuxta Aginnum Rosanum de iniuria sibi satisfieri postulauit. res inde ad hunc annum extracta, quo Duracius Rosani frater Aginnum ad reginam salutandam venit, ac mox Rosanus eum secutus est. vocatus a Duracio Turenius cum Ioanne Guntaldo Birono Salignaco ad arenarias in ripa Garumnae subiectas extra vrbem summo mane descendit XVI Kal. April. et post aliquantulam moram Duracij fratres eodem venere. Turenius cum Rosano, Duracius cum Salignaco pugnauit, isque exitus pugnae fuit, vt Turenius multis vulneribus a tergo et in latus acceptis pro mortuo sit relictus, in qua ille sibi fraudem factam querebatur, quippe cum Rosanus lorica subtus tectus, contra quam adfirmauerat venisset, et ipse a pluribus circumuentus atque adeo ab ipso Duracio fuisset: quod et scripto publicauit; de quo consultus H. Momorantius Danuilla auunculus, cum Agathae esset, procerum et aliorum e nobilitate militarium virorum, qui circa eum erant, rogatis sententiis respondit X Kal. Iun. quando tam indigne Turenius a Duracio ac Rosano fratribus habitus fuisset, licere ei alia quauis via, quam per vsurpatam inter nobileis duelli rationem, de percussoribus ac perfidis poenam reposcere. regina rem indignissime tulit, et legibus in fratres fugitiuos agi volebat; sed a Turenio exorata iuris persecutionem intermisit. inde Tolosam concessit, Septimaniae Senatûs sedem, vbi cum Ioannes Monlucius Valentiae episcopus, qui superiore anno ad res in Septimania componendas praemissus fuerat, ad eam venisset, vt quo statu res essent, eam plenius coram edoceret, aegritudine seu ex senio siue ex nimia in negotiis contentione contracta mox laborare cepit, quae ipsum aliquot post diebus absumpsit. eius toties a nobis honorifice facta mentio non patitur, vt longa repetitione hoc loco vtamur: tantum hoc dixisse sufficiet, fuisse virum doctrina et animo praestantem,

et concordiae in ecclesia farciendae perstudiosum, qui ab adolescentia sacris addictus, postquam in aulam venit, summis negotiis se parem praebuit, et Cardinalis Lotaringi magnorum ingeniorum in ea fautoris fauore subleuatus permultis legationibus summa cum prudentiae ac felicitatis laude defunctus est, ac duabus inprimis, nam Scoticam et alias omitto, Constantinopolitana, et altera Polonica, qua praeter omnium spem effecit, vt ad regnum toto Christiano orbe potentissimum et amplissimum, quod Sigismundo Augusto sine prole defuncto ad electionem redierat, consentientibus comitiorum suffragiis dux Andium Henricus tot competitoribus reiectis vocaretur. verum Henricus, qui aulae Gallicae delicias contra quoduis regnum externum aestimaret, electione illa exilium sibi a maliuolis indictum interpretatus malam gratiam Monlucio tanti honoris conciliatori rependit, et se semper deinceps alienum ab eo praebuit. vicissim Monlucius ipse, qui honestam aetati emeritae quietem domi sperare potuerat, imprudenter fecit, quod vellenti aurem Deo monentique vt receptui caneret, in tempore non paruerit antequam producta aa decrepitam senectam vita, cunctis despectus inter muliercularum greges in aula deficeret. Regina rebus Tolosae ordinatis, compellatoque Senatu ac monito, vt de seueritate pristina remitteret, et se deinceps in interpretatione edicti in Protestantium gratiam nuper conditi aequiorem praeberet, per Carcassonam iter habuit; compositisque praesentia sua, qui noui in dies suboriebantur in Septimania inferiore motibus, in Delphinatum perrexit, vbi res magis calebant. Reginam ex Septimania, cuius praeses erat, Cularonam vsque, quae nunc Gratianopolis est, prosecutus fuerat Henricus Momorantius Damuilla, quo et ad eam venit Emanuel Philibertus Sabaudiae dux, vt per Bellogardij absentiam, cuius consilia in occulto fouebat, colloquio interueniret, et excusationi rerum nuper in Saluciano principatu gestarum viam sterneret. sub id de Francisci Momorantij morte allatum est. vir fuit longe omnium procerum, qui tunc in aula erant, regia gratia dignissimus, et in quo siue eximiam erga Deum ac patriam pietatem, siue animi magnitudinem, liberalitatem, fortitudinem, ingenium praestans, et quod rarum in illa fortuna apud nos, non mediocribus literis instructum, constantiam, et recti iustique improbum amorem spectes, nihil merito desiderare posses, praeter feliciora tempora, et aequiorem principum mentem, atque longiorem ipsi a Deo vitam concessam. is ob antiquas familiarum aemulationes, quae ad religionis caussam accedentes bellis ciuilibus occasionem praebuisse dicuntur, Lotaringis infestus, qua erat prudentia et animi magnitudine, eorum conatibus magna se constantia initio opposerat, spretisque rumoribus et plebis gratia, quam factiosi fere sectantur, vt se contra praepotentum inimicorum potentiam muniret, Condaei, et sobrinorum partes amplexus ob id in odium multorum incurrerat, quasi Protestantium caussae faueret; summus alioqui regiae auctoritatis vindex. quod in tumultu Parisiensi cum Cardinalem Lotaringum et Henricum Guisium armis prohibitis instructos vrbe facessere coegit, insigni exemplo patuit. quam iniuriam cum ad animum reuocasse Lotaringos appareret, tamen post emissum carcere Momorantium sincera inter eos reconciliatio secuta est; et cum paucis ante mortem mensibus Momorantius in ipsa regia Lutetiae, vbi diuersorium habebat, ictu sanguinis oppressus esset, Guisius tota nocte lecto decumbentis assedit, et omni officiorum genere beniuolentiam erga eum testatus est. Momorantio dein ex eo morbo aliquantum conualescente, eum Cantiliam deportatum Guisius et sedulo inuisit, et omni minime fucati amoris significatione, quanquam conclamata iam salute, prosecutus est. inde cum paullo ante e Neustria, quo regis iussu ad prouinciae comitia, rebus ad motus internos spectantibus, profectus fuerat, rediisset, Escouani in arce sua recurrente morbo oppressus prid. Non. Maias, cum vix quinquagesimum aetatis annum attigisset, optime meritam de regno animam Deo reddidit, vltimi

Gallorum elogio decoratus, verisque lacrimis etiam eorum, qui viuo minus bene volebant, deploratus, ac multo tempore post ab Rege, cum in vltima sua vere calamitosa tempora incidisset, serio desideratus. Interea Nauarrus Mazeram in Foxensi principatu conuentum indicit. eo ex compacto V Eid. IXbr. venit Momorantius cum Nic. Angeneo Rambulieto, Io. Bapt. Vadagnio a regina ei attributis, Odeto Foxio Carmanij comite, Francisco Valeta Cornussono, aliis vt de querelis ordinum Septimaniae, quorum comitia nuper Carcassonae celebrauerat, cum eo ageret. nam paullo ante Protestantes pleraque loca circa Pezenacum occupauerant, et inde continuis excursionib. ac frequentib. latrociniis vicina loca infestabant. itaque ante omnia petebat, vt in illos grassatores tanquam publicae pacis perturbatores sibi citra edictorum violationem et cum bona Nauarri venia iure belli agere liceret. alterum petitionum caput erat, vt vrbes ac cetera loca securitatis ergo Protestantibus ad tempus concessa exeunte tempore restituerentur. post longas tergiuersationes siue altercationes alterum vix tandem impetratum; alterum de locorum restitutione praefracte negatum, resque ad Regem remissa, ad quem delegatos misisse se Nauarrus dicebat. quib. actis Momorantio XI Kal. Xbr. Bellopodio, vbi tempore colloquij hospitium habuerat, discessit. Nauarrus, qui Mazerae remanserat, auditis Ecclesiarum delegatis et crebris allatis de edicto aut violato aut non seruato prouinciarum querelis, cum variae sententiae dicerentur, aliis bellum suadentibus, aliis rem dubij euentûs et plenam inuidiae vitandam, nec nisi extrema in necessitate tentandam censentibus, tandem tenuit, vt quando nihil colloquio vltimo Monluelij profectum esset, et Collatio Neraciana nuper facta iam a regni Curiis et praefectis eluderetur, edicti vero ipsius executio negligeretur, ad bellum necessaria pararentur. quod tamen eo vsque suspenderetur, donec per delegatos rursus regis exquisita voluntate rei amice componendae omnia remedia tentata essent; quae nisi proficerent, tum tempore ac die a Nauarro designando belli gerendi initium fieret. facto tacito decreto Nauarrus statim Antonium Plexium Lecam Septimaniae, et Sofredum Calignonem Delfinatûs delegatos in arcano euocat, et duobus aureis in duas partes confractis alteras dimidias penes se retinuit; alteras ad Franciscum Colinium Castellionaeum Gasparis maris praefecti F. et ad Franciscum Bonam Diguierium perferendas dedit, additis mandatis, vt a quocunque alterae duae dimidiae ad ipsos postea adferrentur, ei de die ac ratione belli inchoandi fidem haberent. sic enim fore, vt eodem tempore armis sumptis maiorem sui terrorem iniicerent, et vrbibus aliquot interceptis aliquo operae pretio bellum inchoaretur; cuius vt initium esset, ita cetera ex fama secutura. dimisso conuentu quisque ad sua diuersi abeunt, non abiecta omnino quietis spe; ceterum cuncta ad bellum paraturi. quod Aprili sequenti ex occasione, quam tunc dicam, inter nos recruduit. iam Regina in aulam ad Regem redierat, quo paullo antea XVII Kal. April. Andium dux per dispositos equos contra multorum ex suis sententiam profectus fuerat, tam inopinato, vt cum sub vesperam venisset, et in Lupara pernoctasset, mane sparsa fama, tamen quod non ita bene Andino cum rege fratre conueniret, adeo id a vero simili abesse videbatur, vt grandis pecunia a plerisque, venisset necne, deposita sit. ea fratris profectio, vt fiduciae plena Regi ad otium inclinanti admodum grata fuit, qui quietem quouis pretio redimere paratus, nihilque fratri, modo ne turbas in regno excitaret, denegaturus videbatur. nam ita detersae praeteritarum simultatum nubeculae, et purgatae in praesens suspiciones. nec Andinus plus, quam credi volebat, astutus sibi defuit. verum occasione vsus, Regem vt sibi conciliandis cum Elizabetha Angla nuptiis fauorabilis esse vellet, et ad delectus, quos in Gallia ad bellum Belgicum facturus esset, conniueret, exorauit. quod et annitente matre vasti animi femina obtinuit. igitur ineunte VItili aula digressus exiguo admodum comitatu in Britanniam ad Elisabetham perrexit, peramanter ab illa exceptus, spe nuptiarum, ob quas anno sequenti honorifica admodum legatio

a rege ad Elisabetham decreta est, et tabulae dotales confectae. hoc eodem VItili mense delecti ex Senatu Parisiensi, qui praeside Achille Harlaeo viro eruditione, rerum vsu, prudentia, grauitate, et integritate praestanti, vt Augustoriti et prouinciis designatis more maiorum rebus in Curia prolatis ius dicerent; quorum iurisdictio quamuis Martinalibus desineret, diplomate in Curia promulgato, ad Natalem vsque Domini prorogata est. multa seueritatis exempla a iudicibus edita, et inter alios Andreas Bellouallius Pimpeanus illustri loco natus, sed qui licentiae assuetus, et sub Ludouico Claromontio Ambosiano, Bussio praecipuus exactionum tota illa regione minister fuerat, inter alia crimina caedis cuiusdam apparitoris conuictus capite luit. dum iuridici dies agerentur, Henricus Borbonius Condaeus se in Picardiae praefectura iamdiu ludificari impatienter ferens, fano Ioannis Engeriaci Augustoritum venit obsoleto habitu, ac citatis equis Faram Veromanduorum, ad Esiam, est Nauarri ditionis oppidum in limite illo munitissimum, tendit, et ad villam quandam oppido proximam cum delectis diuertit; quo mox ad eum clam multi ex prouincia conscij venere. oppido praeerat Michael Gouius Darsius tunc absens. ibi cognito raras et infrequenteis ad portas stationes haberi, Gennensem ex suis virum strenuum cum tribus aut quatuor praemittit, qui cum vno ex portarum custodibus quasi de via incertus conserto sermone hominem nihil tale cogitantem eo vsque detinuit, dum socij in propinquo essent. tum misso in terram aureo, dum ad illum colligendum stationarij confertim veniunt, displosione scloppeti signum consciis dat, qui concursu facto statim portam occupant, et mox oppidum, oppidanos de periculo securos esse iubentes; nam Condaeum adesse summum prouinciae praesidem, qui Regis permissu in eam venerit. vt verbis fides constaret, a direptione temperatum. postridie, hoc est pridie Kal. Xbr. Condaeus ad regem dat literas, quibus de fide sua multa praefatus aduentus sui eum certiorem faciebat. Rex acceptis literis ad Darsium, qui eodem tempore datis ad Regem literis absentiam suam excusauerat, scribit, et vt ad Condaeum se conferat, eique ad omnia tanquam prouinciae praesidi praesto sit, imperat, simulque ad ipsum Condaeum rescribit, et mirari se dicit, quomodo ex Saptonibus se insalutato in Picardiam transierit, caussasque aduentus ac tam repentinae profectionis intelligere plenius ex ipso cupere. inde crebris vtrinque per nuncios vltro citroque comeanteis expostulationibus res extractae, Rege futuri anxio, ac iam de vrbe obsidenda cogitante, et Condaeo ad extrema quaeque se comparante. tunc permissu Regis Meloduni conuentus sacri ordinis habebatur, vbi cum crebrae de corrupto ecclesiae Gallicanae statu querellae a diuersis et variis de caussis institutae essent, consessûs suffragiis delectus est Arnoldus Pontacus Vasatensis episcopus, qui de iis apud Regem publica actione expostularet. is V Non. Vtil. libera admodum oratione coram Rege duo malis idonea remedia proposuit, disciplinae collapsae instaurationem, et idoneorum tanto muneri praesulum delectum. quod ad primum, non melius disciplinam restitui posse, quam si ex oecumenicae Synodi Tridentinae praescripto emendatio petatur, cuius proinde decreta vt in regno promulgentur, suppliciter ac demisse quantum possint, rogent. in praesulum delectu et perniciosissime peccari, nec ab ea culpa immunem esse regem ipsum; quippe XXVIII episcopatus in regno hodie numerari, qui praesulibus destituti sint, patrimonio eorum ab hominibus profanis possesso, et cultu diuino in iis omnino neglecto. plures esse in Aquitania et Septimania, in quibus episcopi assidui non sunt. coenobia numero infinita esse, quae ab huiusmodi hominibus teneantur, et magno cum dolore et publica offensione misere dilapidentur. passim vero in quibusdam tribunalibus de rebus sacris inter profanas personas litigari, et in iudicio familiae erciscundae etiam coenobiorum et huiusmodi beneficiorum rationem haberi, et quod dicere exhorrescat, in ipso principis consistorio episcopatum illustri matronae, quasi rem in commercio positam, adiudicatum esse. neque heic impetum licentiae

centiae refrenatum, sed gradu facto, iam passim euulgari, quod clam quod per fraudes agitur, et detectum iuris castigationi subiectum erat, nunc refractis modestiae vinculis legitime et propalam vt locum habeat, multos eniti; sacrum patrimonium, si Deo placet, hominibus profanis et militiam professis commendari, et Commendatores equites inde nomen sortituros; quod inuentum secuturam proculdubio rei ecclesiasticae euersionem. ad haec a Rege, quem concessae sacro ordini conueniendi facultatis sera poenitentia subierat, benigne responsum, de promulgatione Tridentini consilij se mature deliberaturum, ac porro curaturum, vt ij praesules deligantur, qui munus tantum et ingenio et vita impleant; et contra, quae offensionem vulgo pariunt, tempestiua emendatione corrigantur. qua actione cum Regem in ordinem coactum crederet sacer ordo, inde sumptis animis vlterius pergit, et quasi hoc strato fundamento porro alia superstruit, et per Nicolaum Angelerium fani Brioci in Armorica episcopum, qui V Non. VIIIbr. auditus est, promulgationi Concilij instant, vt ad virus sectarium exstirpandum et collapsam disciplinae instaurationem necessariae, et vt Concordatis, quae vocant, inter Franciscum I et Leonem X Pontificem initis Rex renunciet, permissa collegiis sacris libera praesules eligendi potestate. quod pluribus verbis episcopus ille amplificauit, minas precibus addens. tamdiu enim iuxta Clodouei vaticinium regnum duraturum, quamdiu vera et Catholica religio in eo florebit. non aliter autem religionem stare posse, quam vno constituto, et altero sublato, hoc est, publicato Concilio, et abolitis Concordatis. heic Rex, cui de Concordatis iniecta mentio animum perculisset, patientiam suam sibi damnosam et meticulosis alioqui hominibus audaciam facere ratus, praeter morem exarsit, et ab aliquot episcopis, qui cum Angelerio venerant, vultu subiracundo quaesiuit, num si penes collegia electionis ius fuisset, ipsi episcopi electi essent? proinde illos ea dignitate beneficio suo ornatus ad moderationem hortabatur, monebatque, ne gratiam, quam a se accepisset, aliis inuiderent. neque enim in dubium reuocari posse, reges Christianissimos, quicquid ipsi contra obtendant, primis temporibus eo iure vsos. ita dimissi delegati cum nihil obtinere possent, de altero capite, cuius caussa praecipue conuenerant, deliberare ceperunt, de decimarum praestatione, et contractibus cum vrbe Parisiensi anno OIO IO LXI Passiaci, et sexennio post Lutetiae factis; tandemque praeter spem ac Regis votum initis rationibus sic statuunt, abunde se contractibus memoratis satisfecisse, neque amplius illis teneri; instrumentoque protestationis Eid. VIIIbribus facto, illud III Eid. Xbr. praefecto mercatorum et vrbis Decurionibus per apparitorem publicum signi - ficandum curant. qua re in vrbe euulgata, immane quantum commoti sunt omnium animi, passim frementium sacrum ordinem, qui ceteris bonae conscientiae, fidei, et caritatis laude praelucere debet, insigni perfidiae et inhumanitatis exemplo se non solum traducere, sed viduas, pupillos, tot egenos ac pauperes, quorum vniuersam substantiam aerarium vrbis hausit, quasi vno ictu iugulare. quid nunc dicturos Protestanteis? aes illud omne, quod CCCC aureorum annuorum OIO summam excedat, ad bellum contra sectarios gerendum auctoribus, incentoribus, et veluti sponsoribus praesulibus contractum esse. nunc bellum ab iis ipsis, postquam necessitas eius persequendi iis, qui minus volebant, imposita est, quam temere susceptum, tam turpiter deseri. quae dum dicerentur, plebs vbique, quasi hostis ad portas esset, discursare, tabernas claudere, quidam etiam arma poscere. cumque res propior seditioni videretur, praefectus mercatorum, is tunc erat Claudius Daubraeus cum Decurioribus in Senatum venit; reque exposita, statim amplissimus ordo conuocatis iam die aduesperascente cunctis classibus et perorante Augustino Thuano cognitoris regij nomine SC. condit, quo episcopi, qui extra territorium iurisdictioni Curiae subiectum essent, in hospitiis suis sisterentur; (iam illi omnes peracto conuentu Meloduno in vrbem redierant) qui intra territorium

erant, vrbe excedere vetantur, cunctique, vt se iudicio sistant, et ad cognitoris regij postulata respondeant, citantur. haec extemporali seueritate ad placandam plebem, ne periculum commune neglexisse videretur, tunc a Senatu decreta. de quibus cum quereretur sacer ordo quasi indigne a Senatu habitus, Rex partes suas interposuit, et adactis delegatis ad continuandam in decennium proximum decimarum praestationem, querelis et impendenti seditioni remedium pro tempore attulit. ita perniciosissimus longe motus statim natus, et eo, quo dixi, temperamento sedatus, non tamen omnino extinctus est, renouata postea ante tempus a sacro ordine Protestatione, sicuti suo loco dicemus. hoc anno de Geneua negotium retractatum, et tandem patrocinium eius a Rege susceptum est. iam ante Ioanni Belleureo Altafortio, cum oratoris regij munere apud Heluetios fungeretur, mandatum fuerat, vt ea de re ageret. Bernates et Soloturnenses aliorum pagorum nomine ad foedus et pacem perpetuam inter Franciae reges et Heluetiorum ciuitatem firmiore vinculo stabiliendam necessarium esse demonstrabant, vt reges Franciae foederatas ob viciniam Heluetiis ciuitates et ipsi foederatas haberent, nec earum periculum negligerent; quo in numero praecipuam censendam Geneuam, quae tanquam clauis et propugnaculum non solum Bernensis ditionis, sed totius Heluetiorum ciuitatis inter eos habetur, et liberum inter regem et Heluetios aditum seruat. id propter Clusuras dictum, quibus is vere potitur, qui Geneua potitur. itaque apud Altafortium instabant, vt ea vrbs, quae propriis viribus contra potentiores securitati publicae imminenteis ad se tuendam impar esset, pace generali comprehenderetur, ad eiusque defensionem rex peculiari tractatu cum Heluetiis se obligaret. res tandem Soloturni VIII Eid. Maias transacta per Altafortium et Nic. Harlaeum Sancium, qui tunc apud Heluetios orator erat, his condicionibus: vt Rex ad ditiones Bernatibus a Sabaudo vltima inter eos pacificatione concessas perinde ac si foedere generali inter reges decessores et Heluetios inito nominatim comprehensae essent, defendendas obligetur. in gratiam et fauorem Bernatum et Soloturnensium Geneua eodem generali foedere comprehensa intelligatur. ita tamen, vt non propterea Geneuenses, quantum ad commercium, alio iure, quam quo indigenae Franci vtuntur, in regno vti possint. si ad publicam securitatem pertinere ex foederatorum sententia visum fuerit, vt vrbs praesidio firmetur, qua in deliberatione regio oratori cum suffragij praerogatiua interuenire ius erit, Rex in V cohortes Helueticas, singulas CCC militibus constanteis stipendium conferre, in eamque rem XIII OIO aureorum praesenti pecunia Soloturni deponere teneatur. si contingat vrbem ab aliquo aperta vi oppugnari, ad eiusque defensionem tam Bernates ac Soloturnenses, quam alij pagi, qui huic nouo foederi subscribent, exercitum conscribere cogantur, Rex XV OIO aureorum singulis mensibus, quandiu bellum durabit, adnumeret, V Helueticarum cohortium stipendio in iis confuso. si qui ex Gallis in id bellum sponte nomen dabunt, a rege non impediantur. si quis princeps huius foederis ob Geneuae patrocinium initi caussa bellum aut Regi aut foederatis Heluetiis indicat, Heluetij VI OIO peditum, Rex X OIO aureorum singulis mensibus suppeditare teneantur. Geneuenses vicissim pro tanto beneficio liberum accessum in itu et reditu copiis regiis sine maleficio et seriatim per vrbem transeuntibus regiis trans Alpeis, et vbicunque opus fuerit, praebeant; obsequioque ac reuerentia qua debent Regis amicitiam colant. antequam id decerneretur, res multoties ac diu in regis consistorio agitata fuerat, quod eam apud Pontificem aliosque principes inuidia, inter factiosos in regno calumnia minime carituram appareret. sed cum Soloturnenses maiorum religioni addicti, eoque minus suspecti ostenderent, occupata a Sabaudo aut Hispanis Geneua, liberum in Galliam per Clusuras auxiliaribus transitum impediri, sicque foedus tanto impendio vtrinque, magno rei Gallicae Helueticaeque rei bono toties renouatum inutile et irritum reddi, Rex natura in huiusmodi rebus pensitandis morosus, qui

concionatores a factiosis subornatos ea de re ad aureis suas iam detonantes sibi audire videbatur, quod illi maligne et inuidiose postea certatim fecere cum sibi necessitatem a fortuna impositam videret, vt aut condiciones acciperet, aut auxiliis Heluetiorum, in quibus praecipuum praesidium rebus turbatis ponebat, in posterum careret, tandem pacta ab Altafortio et Sancio conuenta ex parentis aliorumque procerum sententia rata habuit. extremo anno XVI Kal. Xbr. in Senatu promulgatum fuit diploma, quo Iuliodunensis seu verius Louiodunensis ditio ducatûs titulo decorabatur, eoque Francisca Roana, quae litem de matrimonio olim Iacobo Sabaudo Nemorosij duci mouerat, ornata est, instante Anna Atestina Guisianorum parente, quae Nemorosio post mortem primi mariti nupserat, ea condicione, vt concerptis fidei a Nemorosio datae documentis, iuri omni renunciaret, nec ipsa aut Henricus filius ex Nemorosio susceptus statûs quaestionem olim liberis ex se et Nemorosio susceptis intenderent. quod tamen non impletis vtrinque condicionibus locum non habuit. eodem anno Ioannes Aumontius perillustri loco natus, sed virtute et fide illustrior, equitum tribunus creatus fuit. quod Annae Iousa illum commendantis gratiae potius, quam meritis optimi viri ab indulgentissimo principe tunc datum est, qui cum tot homines plerunque indignos ingentibus beneficiis cumulauerit, in nullum sua gratia digniorem beneficium tota vita contulit, quam Aumontium, qui turbatis postea rebus cum alij cum fortuna diffugerent, vnus inter paucos e proceribus fidem seruauit, et Regis, quamdiu vixit, regnique caussam constantissime protexit. Sustulit hic annus Stanislaum Hosium Cracouia natum, qui Patauij, dein Bononiae, vbi literis eodem tempore operam dabant Alexander Farnesius, Christophorus Madrucius, et Otho Truchesius, (omnes hi collegium Cardinalium postea cooptati) iuris prudentiae industriam primo addixerat, et lauream sub ipso Hugone Boncompagno, qui S. S. Gregorij XIII nomine dein praefuit, postremo adeptus est. inde domum reuersus maximis legationibus ad Carolum V, Ferdinandum, et Philippum Caroli F. Sigismundi Augusti nomine magna fidei et prudentiae laude defunctus, ab eoque Varmiensis episcopus creatus est. eiusdem opera, ob raram eruditionem et theologicarum rerum scientiam, Pius IV vti voluit in Synodi Tridentinae negotio, cui et postea cum aliis praefuit, misso eo ad Ferdinandum Caesarem et Maximilianum Boemiae regem, ob idque Cardinalem creauit, cum eandem dignitatem antea Paullo IV deferente, rara hoc aeuo modestia, enixe deprecatus esset. tandem admodum senex, quippe septuagenarium sextum annum ingressus, Capranicae, quo ob nimios vrbis aestus secesserat, Non. VItil. in Deo obdormiuit, vir pius, patriae amans, et in amicitiis colendis officiosus. corpus Romam translatum ad S. Mariae trans Tiberim sepelitur. Thomas Treterus popularis in mortui laudes orationem publice habuit. secundum eum commemorandi veniunt duo doctrina praestantes viri Ioannes Hartungus Mildeburgi in Franconia natus, qui Heidelbergae primum, dein Friburgi Brisgoiae, vbi literas humaniores Graecas magna cum laude professus etiam scriptis excoluit. et Erasmus Osualdus in Pannonia superiore, quae hodie Austria est, ortus, qui primum in patria, dein Ingolstadij, Lipsiae, Basileae, ac Memingae, ac postremo Friburgi itidem professus est, mathematicarum artium, quas et scriptis illustrauit, et pariter linguae sacrae scientia, exemplo Sebastiani Munsteri praeceptoris sui, clarus, vt amicitia ac domicilij eiusdem ratione, sic et tempore mortis cum Hartungo coniunctissimus, eoque septennio minor decessit. paullo post Ioannes Stadius Atuaticus vtroque iunior, quippe annos tantum LIII natus, Lutetiae Parisiorum naturae debitum persoluit, prid. Kal. IXbr. mathematicarum artium scientia cum primis clarus, et insigni Ephemeridum ab anno OIO IO LIV ad annum OIO IO CVI summa diligentia putatarum opere toto orbe celeberrimus. is primo Louanij professus, postea cum apud nos promulgata profesione Ramaea plerique praemio honorifico ad pulcerrimam concertationem inuitati

essent, et ipse Lutetiam venit, et ea aetate cum iunioribus se, et inprimis cum Mauritio Bressio Gratianopolitano in puluerem hunc descendere minime dubitauit, et iudice et auctore Francisco Foxio Candalla illustrissimo simul ac doctissimo viro, qui actioni interfuerat, brabeion cum aduersario summa animi aequitate partitus est; sed nonnihil de tanta laude delibauit, quod dum proceribus nostris in aula tam viris quam feminis absconsa, incerta, atque adeo futurorum euenta curiosius rimantibus nimis se morigerum praebet, a recta ac certissima scientiarum, quas profitebatur, via deflectere quodammodo visus est, et mathematicorum, vt olim Caesarum temporibus, nomen odiosum simul ac detestandum reddidit. his addam Ludouicum Regium Constantiensem, qui vtraque lingua doctissimus cum ad eas etiam disciplinarum omne genus adiunxisset, patriae linguae ornandae et excolendae animum applicuit, et Platonem ac Aristotelem, libris compluribus eorum translatis, Gallice loqui docuit, commentariisque eruditissimis explicauit; ac postremo dum mente a vilium rerum cogitationibus abducta rem domesticam negligit, qui neminem tota vita superiorem ferre potuerat, iam senex aliena quadra viuere coactus, luctuosa quidem reipub. literariae, ceterum minime ipsi importuna morte ereptus est. in Italia paullo ante V Kal. Vtil. Io. Baptista Hadrianius patritia gente natus Florentiae obiit ad S. Francisci extra muros sepultus, cum annos LXVIII expleuisset, vir literis egregie excultus, qui Fr. Guicciardini post antiquos nemini meo iudicio posthabendi historiam accurata diligentia persecutus est, hoc est ab anno huius seculi XXXVI res in Italia gestas ex commentariis plerunque, vt apparet, Cosmi magni Etruriae Ducis ingentis animi ac profundae prudentiae principis luculento opere explicauit, ex quo multa me sumpsisse, atque adeo plura quam ex quouis alio in hoc opus transtulisse ingenue profiteor; incorruptum quippe iudicium in iis, quae perspecta habuit, et fidem cum candore ac sinceritate animi summa coniunctam in hoc scriptore deprehendisse mihi visus, vt mirer eum, minore inter Italos, quam par sit, in pretio haberi. In Belgio post Gandensium motus Arausionensis interuentu compositos Io. Casimirus, qui ad eos venerat, et aegre finem dissidiis impositum, vt credebatur, ferebat, inde discedit, et cum familia sua in Britanniam nauigat, vbi magnifice ab Elisabetha exceptus insigni periscelidis donatur, saepiusque cum eo communicatis consiliis cum Regina ab eo assueta libertate percontaretur, qui factum esset, vt tantus Ordinum exercitus nullo operae pretio facto dissipatus esset, ille culpam in nostros reiiciebat, qui communia cum Io. Austrio consilia semper habuissent, et non tam auxiliares in Belgium, quam ad turbandas afflictarum prouinciarum ex compacto cum Hispanis res venissent. id cum multa verborum acerbitate saepius repeteret, neque esset, qui Gallorum caussam tueretur, commodum affertur de Germanorum post ipsius e Belgio discessum ignominiosa cum Farnesio facta pactione. post Carpam vi ab Octauio Gonzaga expugnatam VI Eid. Ianuar. et editum in ea insigne seueritatis exemplum exercitus regius Mosa transmisso Ruremundam reuersus Halmontem venerat, quo capto, Verdaque, praesidiariisque pari seueritate in furcam actis postea Turnohutum, Ranstam et Endouiam versus regij mouent. heic qui Germanico equitatui per Io. Casimiri absentiam praeerat, cum ab exploratoribus deceptus tantum CCCC cataphractos equites ex regiis processisse crederet, Araschoti ex XVI vexillis, quae penes se habebat, XL ex vno quoque delectos sumit, et ante Endouiam in aciem instruit, et quamuis sero errore agnito se periculo expositum videret, tamen audacia illud discutiendum ratus, fortiter pugnam capessit. sustinuit eius impetum Camillus Scafinia Mediolanensis cum XXX circiter cataphractis. eo in conflictu ipse cum aliquot e suis desideratus, pluribus e Germanis occisis, qui cum in gyrum more suo deflecterent, Farnesius, dum aciem instruit, CCCC scloppetarios mittit, qui eos interea velitando distinerent; ipse cum omni robore incubuit. verum Germani vim non sustinuere; sed

mox cedentes seruatis ordinibus ad proximum lucum perfugium habuerunt, C ex suis amissis, et L captis. inde Araschotum reuersi protinus conclamatis vasis iu Flandriam descendunt. igitur Farnesius, qui profunda nocte profectus ad Araschotum fugienteis adsequi sperabat, frustra fuit. sed postridie Araschotum ad eum mittunt, et magno Philippi bono discessum suum cessurum praefati petunt, vt sibi VII mensium stipendia numerentur; quibus acceptis in Germaniam abituri sint, intra tempus condictum contra Philippum minime militaturi. stulta haec Farnesio visa petitio, ad quam ille his verbis confestim respondit. domini Germani, quibus ludus est Christianam pacem turbare, quique spoliis innocentum hominum vobis nulla iniuria obnoxiorum ditari gaudetis, scitote, vobis rem esse cum viris, qui infortunio, in quod culpa vestra incidistis, vos mactare non desistent, Deo freti, qui iusta arma semper adiuuat, quae vos victricia toties experti estis. nec Francorum humanitatem erga hosteis vobis proponite. nam nec nunc in Francia militatis, nec nobis animus est tam male principis nostri rebus, quam illi faciunt, consulere. pecuniam, vt de prouincia decedatis, a nobis petitis. nos contra, vt discedendi liberam potestatem vobis vita salua faciamus, pecuniam a vobis petimus. quapropter vos quamprimum ad belli aleam subeundam parate. nam in procinctu cursor est, nihil aliud expectans, quam vt occisorum numerum in Hispaniam perferat. hoc responso suae petitioni contumeliose illusum cernentes Germani, cum in commune non possent, priuatim sibi quisque consulit, et accepta tandem tuti comeatûs a praeside securitate huc illuc diuersi abeunt, et cum iis Lazari Mulleri legio, ignominiosiore discessu, quam aduentus eorum gloriosus fuerat. rei nuncius cum ad Elisabetham sub id tempus venisset, quo Casimirus adeo Gallos exagitabat, illa subridens, Atqui, cognate, nunc video Germanos tuos, pro quibus tantopere vrges, mea stipendia detrectare, quae a Farnesio et Hispanis accipere maluerunt, et praepostera calliditate contractum meum initum suppresserunt. ceterum doleo vicem tuam, cui subleuandae, quam ab amica regina debes et potes, omnem opem et beniuolentiam ex animo defero. id vero homo superbus cum impatienter tulit, tum quid responderet, cum non haberet, aegre dissimulauit, et accepta nihilominus a regina honorifica pensione ex Anglia discessit, ab eiusdem nauib. Vlissingam portatus; atque inde Matthia et Ordinum proceribus insalutatis indignabundus in Germaniam ad suos contendit; vbi mutuis exprobrationibus, cum ille probrosam cum Hispanis pactionem obiiceret; hi pecuniam ab Angla acceptam et interuersam regererent, parum res ab internecino malo abfuit. interea Farnesius a Germanico equitatu securus Antuerpiam versus tendit, praemisso Io. Baptista Montano, ex iis Montanis ortus, qui ad gentem Borboniam, cui regia apud nos successit, nomen et insignia in Italia referunt, qui circumposita oppida et castella in potestatem redegit. mox ad pagum siue suburbium, cui Borgerhotae nomen, sesquimilliari ab vrbe venit, vbi Ordinum copiae vallo fossaque defensae stabant, ducibus F. Lanouio, Io. Hangesto Argenlio, Isaaco Valdraeo Moio, et Io. Noricio: et cum post leuem pugnam equitatu inferiores essent, quam vt desumma decernere valerent, cedendo paulatim sub vrbis moenia confugere. incensa mox ab Hispanis illorum castra, qui vlterius prouecti tormentorum ictibus ex vrbe displosis repulsi sunt: CCCC circiter hinc inde maiorem partem ex regiis cecidere. id actum VI Non. Mart. ipso Carnis-priuij die. Farnesius dein, cum exercitus a comeatûs penuria laboraret, Traiectum ad Mosam ducit, idque omni ratione expugnare statuit, quod et ademptum Ordinibus aditum auxiliaribus e Germania venientibus adimeret, et contra res suas aduersus Ordines non mediocriter firmaret. in itinere Grobenduncam Gasparis Scheti arcem tormentis admotis quatit, et deditione captam incendit, Gallis, qui in ea erant, commendatione Serrani Galli, qui Hispanorum signa sequebatur, gratia facta. Belgae laqueo quasi perduelles suspensi. inde Herentalam versus tendit, quo

Lanouius paullo ante venerat cum copiis aliquot, quorsum regij tenderent, exploraturus, ac postremo ad Traiectum castra ponic IV Eid. eiusdem mensis, quo rursus, sed frustra, Lanouius auxilia introducere conatus est. interea cum Ordines intelligerent, Gallobelgicos proceres ad defectionem spectare, Arausionensi auctore, quo religionis pacem magis firmarent, vnionis foedus ineunt, Vltraiecti X Kal. Februarias, prius praefati, eo minime pacificationi Gandensi derogatum se velle. instrumentum ea de re confectum, et XXVI capitibus distinctum, cui subscripsere primum Ioannes Nassouius Geldriae et Zutphaniae praeses, et ceteri harum prouinciarum delegati, insuper Batauiae, Mattiacorum, et Vitraiecti adiacentiumque locorum ac Frisicarum regionum inter Amisum et Leouerdam delegati, XIII articulo de religionis libertate additum commodae interpretationis caussa, ab hac vnione nequaquam exclusas intelligi prouincias et vrbes, quae tantum Catholicam Romanam religionem seruant; verum eas quoque ad vnionem admittendas, modo in ceteris articulis se morigeras et patriae vere amanteis praebeant. cauebatur insuper XV capite de alimentis et iure succedendi eorum, qui monasticam vitam professi essent, et postea votum eierassent; tunc vero ampliatum illud est in hunc modum, vt qui coenobia aut collegia deseruerant, si de donationibus aut consanguineorum successionibus litem mouerint, negotium suspendatur, donec ab ordinibus re mature perpensa aliter statutum fuerit. posteavnioni subscripsere Gandenses prid. Non. Febr. dein V. Non. Maij Arausionensis eam Antuerpiae ratam habuit; consimiliter Antuerpia ipsa, Brugae, sed non sine tumultu, vt mox dicemus. Iprae, Breda, ac vicinae ciuitates idem fecere; et Georgius Lalanius Rennebergij comes Frisiae, Groeningae, et Transiselanae praeses III Eid. Iunij. Silua-ducis in Brabantia restitit, aduersa factione praeualente, et incendente oppidanos fani Gertrudis antistite, qui ad Coloniensem conuentum profecturus, modo res integrae manerent, se quacunque ratione pacem ipsis procuraturum receperat. itaque a Matthia et Ordinibus missus Ioannes Hornanus Boxtelius, qui magistratum mutaret, et vrbem ad obsequium componeret. is mox ob valitudinem aduersam vrbe discedens Maximilianum filium vicem suam functurum reliquit. tandem recepta ab oppidanis religionis pax, simulque institutum gladiatorum collegium ex iuuentute fere, quae vrbe ab Hispanis occupata Arausionensi militauerat. vnde rursus noua dissidiorum ad perniciem mutuam semina iacta sunt. quae dum fiunt, auctore Arausionensi, ad Gallobelgicas prouincias delegati ab Ordinibus mittuntur, qui eos ad religionis pacem amplectendam hortarentur. verum illi se excusant, et nihil a se, quod tranquillitati publicae praeiudicet, factum multis verbis ostendunt, culpa in Gandenseis et eorum fautores reiecta, qui libertatem, quam sibi sumunt, aliis iniuriose adimunt, pacificatione Gandensi violata, quam cum ipsi procurauerint, eo magis ad ipsam seruandam obligari. itaque se tanquam patriae amanteis omnem concordiae viam insistere paratos ostendunt, atque adeo vnioni subscribere, quae vniuersos aequabili iure iuxta Gandensem pacificationem complectatur. neque vero dissimulare aut celare Ordines velle, eius ineundae aequas, vt sibi videatur, a Philippo propositas condiciones. ea de re literas VII Eid. Febr. Madriti datas accepisse, quibus rex eorum egregiam in Catholicae et Romanae religionis et obedientiae cultu voluntatem laudet, et probet, cupereque se testetur, vt iuxta Gandense foedus pax in Belgio constituatur. itaque petere, ne reconciliarionis hanc oblatam occasionem negligant, aut reiiciant, maxime cum pace his condicionibus constituta, nulla iusta belli gerendi caussa subsit. proinde rogare, vt suam mentem super ea re ante VXII Kal. April. amplius declarent, annon Gandensis foederis legibus stare velint; ni faciant, se eorum, silentium pro recusatione habituros, et rebus suis, prout iustum aequmque videbitur, prospecturos. cum hoc responso literarum regiarum exemplum mittunt; simulque mandatorum Atrebatensi episcopo, Sellio, et Valuonio aliisque datorum, vt iuxta Gandense foedus cum Belgij proceribus ac prouinciis

paciscantur. ad ea Ordines V. Non. Mart. respondent, et paci se Gandensi insistere paratos, neque aliam vnquam sibi mentem fuisse ostendunt. quod ad concordiam inter de religione dissidenteis in Belgio stabiliendam, eam a Io. Austrio primum violatam. id scire omneis atque adeo ipsos; neque proinde committere debere, vt falsis ex Hispania ostentatis pollicitationibus, quas toties vanas experti sunt, decepti potius iuxta Escouedi votum ac vaticinium patriam membratim discerpsisse, quam conciuium suorum vnioni conseruandae studuisse videantur. quod cum Hollandis et Zelandis egerunt, id nequaquam Gandensi pacificationi repugnare. id enim ea mente factum, ne ob religionem rursus vnio soluatur. videre itaque ipsos etiam atque etiam debere, qui adeo Catholicae religioni consultum cupiunt, ne si ab vnione discedant, eam per internecinas dissensiones in periculum vocent. pace domestica religionem stare; quae si intestinis motibus turbetur, turbari et ipsam necessario religionem. itaque concordiae studeant, et potius suorum, quam externorum fidem sequantur. haec pluribus explicata et Antuerpiae publicata responsa multum ad permouendos animos ante periculo religionis praeoccupatos momentum habuere. itaque cum Bruxellenses ad eos legationem honorificam decreuissent, non solum legati non auditi sunt, sed ab Odardo Capresso Rigiaci praefecto, et vicecomite Gandensi Atrebatum praeside, tanquam seditiosi maledictis et conuiciis excepti ac postremo sine vllo responso iniuriose dimissi sunt. iam antea anno superiore foederi renuntiauerat Valentinus Pardeus Mota, ab eoque tempore cum Emanuele Lalanio egerat, vt ab Ordinum societate discederet, facta spe, vt CCV florenorum OIO certis pensionibus in stipendium V C ? peditum et CCCC equitum, quos secum trahebat, adnumerarentur. tandem VIII Eid. April. foedus initur pro religione Catholica seruanda et obsequio regi debito, eiusque per Belgium vicario praestando iuxta pacificationis Gandensis leges. addita clausula, vt nisi rex condicioni, qua cautum vt Hispani, Itali, Epirotae, Burgundiones, et alij milites prouincialibus inuisi Belgio facessant, satisfaciat, foederi ac promissis non obligati censeantur. id adum ad S. Eligij montem: quod est coenobio haut procul a Rigiaco in Atrebatibus nomen. postridie foedus in celebri ordinum Artesiae, et delegatorum Duaci, Insularum, et Orchiarum conuentu publicatum est; eodemque tempore Audemari fanum Mota in fidem accepit, cum paullo ante a Francisco Lanouio per Flandriam cum delectis bellum contra Gallobelgas acriter gerente multi ex foederatorum militibus haut longe a Dunkerka caesi essent. quo in conflictu Isaacus Valdraeus Moius grauiter vulneratus est. inde foederati ineunte Aprili ad Ordines scribunt, et facti sui rationes reddunt, id vnum se animo agitare protestati, vt pace patriae restituta maiorum religio seruetur, regi debita obedientia constet, Hispani et exteri omnes Belgio excedant. quas ad literas eodem mense Ordines rescribunt; et studium quidem ipsorum laudant; ceterum prudentiam in iis desiderant, qui toties vanis Hupanorum promissis decepti nunc Sellij verbis fidem adhibeant. nam Albani, et post eius discessum Rodae, et aliorum Hispanorum perniciosas machinationes, quas multis verbis exaggerant, notas esse; quorum vestigiis insistens Austrius ab Escouedo ita instructus nuper Gandensem pacificationem, quamuis ei subscripsisset, violauerit. nunc vero discordia inter Belgas sparsa ab Escouedi discipulis ac sectariis id agi, vt qui vniuersi vna non poterant, singuli carpantur. nec exemplum longe petendum; tantum ad Traiectum oculos conuertant, quod dum Belgium studiis diuersis scinditur, Hispani coniunctis viribus oppugnant, proculdubio expugnaturi, nisi ex alto sopore expergefacti resipiscant, et reiecta ab oculis nubecula Hispanorum consilia peruideant. id Deum orare vt ipsis concedat, cunctique depositis odiis ac si multatibus in commune consultent. se quidem Coloniam delegatos missuros; idem vt ipsi faciant, rogare. ad has literas et numum cusum ex aere in eandem rem addunt; in cuius antita parte Ecmundani et Hornani comitum capita recisa

et palis fixa; in postica duo equites ac totidem pedites dimicantes visebantur, cum inscriptione: PRAESTAT PVGNARE PRO PATRIA, QVAM SIMVLATA PACE DECIPI. haec dum vltro citroque publice aguntur, Arausionensis priuatim multos ex amicis monuit, sibi vt in foedere ineundo diligentius cauerent, ac praecipue Hannonios, qui serius foederi subscripsere. nam Philippus Lalanius comes prouinciae praeses, qui plurimum Arausionensi deferebat, parentem eum vocare solitus, initio restitabat. tandem a Petro Ernesto Mansfeldio, Carolo Lignio Arembergio comitibus, Montinio ipso consanguineis et amicis persuasus foederi X Kal. Iun. subscripsit. secundum haec reconciliatio sancitur XXVIII capitibus comprehensa inter episcopum Atrebatensem, Sellium, et Valuonium regis ac Farnesij nomine, et ordines ac proceres Artesiae, Hannoniae, Insularum, Duaci, et Orchiarum; cui praeterea itidem subscripsere vicecomes Gandensis Ricoburgi marchio nuper creatus, Lalanius comes et Villeruallae regulus prouinciarum praesides; eamque postea Farnesius III Kal. Vtil. ratam habuit, et mense demum VIIbri promulgata est. ea cauebatur, vt Farnesius ad sex menses gubernacula retineret, donec alius a rege substitueretur; rex a reconciliatis exoraretur, vt Matthias in gubernatione permaneret, qui quamprimum ad ipsos venire teneretur. Buranus comes in Belgium remitteretur, sacramento primum adactus, de pacificatione Gandensi seruanda. ne Tornacum et Tornacensis ager, qui consimiliter vt Insulenses, Duacenses, et Orchienses, prouinciae loco hoc bello haberi voluerant, foederi accederent, intercessit Petrus Melodunensis Spinoius princeps vicecomitis Gandensis frater, qui et maiorum religionem retinuit, et ab Ordinum partibus nunquam desciuit. Cameracum quoque in Ordinum fide retinuit Carolus Gaureus Incius, licet positu loci longe ab Ordinum prouinciis abesset; necnon Iustus Soetius Viliersius, Hispanorum odio, quos dissensione illa rursus vireis resumpturos prouidebat, Buchanium oppidulum quantum potuit in officio continuit. at Silua-ducis, quod in Batauiae et Brabantiae quasi confinibus situm vndique Ordinum potentia circumfundebatur, non eundem animum seruauit, quantumuis et gladiatorum collegium et praefecti omnem operam darent, vt concordi erga Ordines obsequio ciues pacem colerent. itaque cum vnio Vltraiectensis, inuita contraria factione, in vrbe promulgata esset, acriter pugnatum est, CC et amplius vtrinque seu caesis seu sauciatis. tandem cum auxiliares ex Gallis Anglis et Scotis intra vrbem admitti non potuissent, et Briela euocati aut serius venissent, aut nec ipsi recepti essent, pars quae ab Ordinibus stabat numero et auctoritate inferior sibi metuens et perfugium in propinquo habens, augente metum artificiose contraria factione, huc illuc dilabitur; et sic vrbs ad aliquot dies neutri parti addicta permansit, donec sollicitantibus regiis, tandemque acceptis pacis Coloniensis condicionibus, Farnesij interuentu, regi reconciliata est; ex eo magnis incommoditatibus conflictata, cum Matthias et Ordines contra oppidanos tanquam hosteis ac desertores infensi omnem rapiendi licentiam militi suo permitterent. initio Amersuorda ditioni Vltraiectensi subdita, necnon Monfortium, et Zutfania, quae vrbes fere hominibus maiorum sacra retinentibus habitantur, paci subscribere recusabant. itaque in eas duci placuit; ac primum Amersuordam, tanquam Vltraiecto proximiorem, quod aduersam partem fouisse, collationes denegasse, praesidiarios ac Protestantium concionatores vi expulisse, ac clandestina cum hostibus foedera iniisse diceretur. ea Non. Mart. corona cincta statim imperia accipit, et ceteris exemplo ad praesidium recipiendum praeiuit. interea Antuerpiae res pecuniaria conscribendo militi quanta poterat diligentia expediebatur; vbi cum maiorum sacris addicti Matthiae et aliorum procerum fauore freti supplicarionem per omneis vrbis vicos magna pompa habere decreuissent, quantumuis dissuadente magistratu, qui potius vt pomerium templi circumire contenti ab ampliore lustratione abstinerent, monebat, stationarij viam incedentibus obstruunt: dein plebs arma sumit, et aliquot

occisis ceteros magno tumultu in templum confugienteis et se inuicem euertenteis ac obterenteis compellit, vixque Arausionensis cum stipatu suo superuentu ne vlteriora auderet cohiberi potuit. tandem trihorium a furente vulgo impetratur, dum Senatus tribunique deliberarent. vix eo elapso populus ad ingenium redit, et sacerdotes expellendi facultatem poscit. abnuente Senatu et Arausionensi, ipsi sua auctoritate ad CC per Ceruisiariam portam emittunt, et duobus ab vrbe milliaribus abductos detinent, dum Senatus decreuisset. contra Matthias fremere, et de iniuria sibi facta queri, ac nisi facerdotes ac monachi reducerentur, se vrbe discedere paratum dicere. igitur re ipsi et Arausionensi et Senatu a permissa, tandem prid. Eid. Iun. ita conuenitur, vt pace quadam religionis promulgata etiam templa quaedam sacerdotibus restituantur, exclusis monachis et sacrorum collegiorum sodalibus. Antuerpianorum exemplo et mox seditiosi Mechliniae tumultuati; et cum superiore anno Vltraiecti et Leouardiae statuae et imagines a plebe furiosa deiectae essent, immane quam Gallobelgae foederati commoti sunt, multosque ex ea occasione in suas partes pertraxerunt, et in iis Philippum Ecmundanum comitem, Carolum Gaureum, Fresinij regulum, et Pontium Noiellam Bursium. Ecmundanus Bruxellis erat, copiis ad auxilium Traiectensibus obsessis ferendum colligendis intentus, et turmam equitum circa se habebat, cum qua cottidie excursiones in hosticum faciebat. eam intra vrbem accipit specie secretae alicuius expeditionis, cum eaque summo mane egressurus ciuium stationem, quae ad portam Antuerpianam excubabat, disturbat, occupataque porta in forum vsque procedit, foroque circumsesso octoginta delectos, qui regiam in superiore vrbe sitam inuadant, mittit; quos Oliuarius Templeus vrbis praefectus casu inopinato perculsus cum XXX, quos circa se habebat, summa virtute repulit. et quanquam milites, qui per diuersoria passim sparsi erant, ab hospitibus consciis retinerentur, ipse suo exemplo ciuibus ad arma sumenda praeiuit intrepide passim discurrens. inde ad portam ab hoste occupatam mittit, propugnaculumque ad eam exstructum Sassenij cuiusdam cauponis opera recipit. superabat porta, qua exacti hostes hoc astu. tres currus foeno onusti inter se connexi in portam propelluntur, foeno ad terram vsque vndique propendente, vt qui propellebant, ab hostilibus ictibus tuti laterent. propulsis sub portam vsque curribus incendium immittitur, cuius denso et taetro fumo defensores intercepto spiritu exanimarentur. porta recepta, et ne Gallobelgae auxilio venientes per eam admitterentur, a ciuibus clausa, Ecmun danus in forum vndique compellitur, plateis et vicis passim aggere et fossa, ne exitus pateret, munitis, in eoque totam noctem obsessus cum Mechlinia nouas militum copias euocatas intellexisset, nec minus ciues ab incendio et auxiliaribus quantumuis amicis sibi metuerent, tandem conuenitur, vt ipse postridie cum suis incolumis dimitteretur, cum totam noctem eodem loco ac die insomnis stetisset, in quo ante XI annos Albani odio et Hispanorum immanitate inaudita parens eius de patria optime meritus indigno supplicio affectus fuerat. quod cum ei crebro in os a ciuibus iniuriose exprobraretur, facti memoria ex loci et temporis occasione in oculos et animum recurrente, quasi spectaculo et ipse tunc interesset, lacrimas vbertim profundere visus est, quae tamen in iuuene inconstantis animi, cuius testimonia pleraque edebat, cito exaruerunt. maioris molis seditio fuit quae sub id Brugis exorta est. nam cum Gandenses et Iprenses V Kal. Vtil. vrgerent, vt vnio nuper sancita reciperetur, contra sacer ordo et maiorum sacris addicti potius ad Gallobelgicum foedus propendebant, hisque magistratus Franconatum fauebat, eo quod agri ipsorum ac pagi sui indefensi ad Gallobelgarum incendia et praedas alioqui minitantium iniurias paterent. in eo aestu magistratus Brugensis, qui a partibus Ordinum stabat, Consulque eo anno Georgius Verbrakelus Vltrariuius, cum Catholici incendente eos concionatore quodam Cornelij, de quo alias dixi, sectatore, vt sibi tribuni militum creandi sacultatem darent, instarent, tandem minis

adactus imprudenter assensit. is fuit Hieronymus Molleus, qui statim potestate accepta impotenter ea vsus cohortes a magistratu Brugensi conscriptas exauctorat, nouas conscribit, in Protestanteis saeuit, Galli concionatoris aedeis trucidandi eum animo ingressus, cum hominem non inuenisset, vxorem indignis modis accipit, pulsat, raptat, humique stratam pedibus calcat. Consul sero errorem sentiens, mox suis rursus ad signa vocatis per Ioannem Vlissichium Asininam portam occupat, et per Remerum Vinkelmanum etiam pontem Eselanum ad portam vsque praesidio firmat, misso Remigio Aertuikio, qui loca circa macellum et plateam lapidariam, et Antonio Oltramano, qui pontem Querculanum in platea lanaria insideret; quibus tribus recta in forum itur. his se iungunt alij, qui Asininae portae claueis ad Consulem afferunt. nec Molleus cum suis cessabat, qui franconatum ope arcem occupant, et duos pontes Marianum et Grutusium muniunt. ita vtrique in armis ad vesperam vsque, cum de pace agi ceptum, permanserunt, auxiliareis quisque suos opperiens. Mota Roselarium vsque sesquimi liare ab vrbe venerat, sed praeuertit magistratus, et ex Ordinum castris VIII Scotorum cohortes et turmam CL equitum, quae Turnohutum vsque proc sserat, mane ante horam tertiam per Asininam portam accipit, forumque et arcem inuadit, excubiis aduersae factionis in fugam versis. Molleus cum et ipse statione deserta fugisset, et collo tenus sub aquis lateret, capitur, et coram magistratu sistitur. capti et Franconatum magistratus omnes praeter Natalem Charonium Schonuallium, et Franciscum Nansium virum egregie literatum, cuius ipse qui haec scribo summam humanitatem, cum ante triennium Brugis essem, temporibus maxime turbulentis expertus eram. praeterea multi alij suspecti capiuntur, et in castrum Slusanum custodiendi mittuntur. Motani, qui hora tardius aduenerant, Rollario incenso indignabundi abeunt. ex ea occasione Brugenses Franconatum collegium, quod quartum Flandriae membrum facit, vt aboleretur, et iurisdictio eius vrbi vniretur, instabant. nec Gandenses et Iprenses contradicebant, spe concepta, vt Franconicae iurisdictionis abolito magistratu, eam sui iuris vt pote in suo territorio sitam facerent. sed Schonuallius et Nansius magna constantia suorum ius libertatemque propugnarunt, Brugenseis obtestari, ne paucorum crimen in omneis diffunderent; et cum non in ipsorum, sed potius externorum commodum rem cessuram ostenderent, tandem diligentia sua et assiduitate in aula et apud conciueis suos effecerunt, vt Franconatum collegium ius pristinum ac dignitatem retineret. interea Farnesius Traiecti obsidioni instabat. vrbs ad Mosam porrecta, et ipsa duplex medio fluuio interluitur; citerior ad Brabantiam pertinet; vlterior, quae et Vicus dicitur, Leodicensis episcopi iurisdictioni subest; vtraque populo frequens, ac domibus exstructis spectanda: tum fossa moenibus et propugnaculis egregie munita. eam tuendam ab initio susceperat Lanouius, sed ab Arausionensi excitatis passim dissensionibus et auxiliorum proinde incerta spe periculum verito prudenter reuocatus est, missique Hispanus quidam nomine Moncada, cui plurimum fidebat, et Gallus nomine Sebastianus Tapinus ambo strenui et fortis industriae duces, qui sub Schurburgio Herleo ex nobilitate proxima praefecto rem bellicam in ea administrarent. erant in vrbe OIO circiter praesidiarij Galli, Angli, Scoti, Belgae, ex ciuibus OIO CC armis egregie instructi crebris eruptionibus initio pugnatum. vbi Farnesius venit, duos pontes sterni, quibus hinc inde milites comearent, et in vlteriorem partem Christophorum Mondragonium transire iubet, attributa tormentorum et exercitus parte, cum quibus Vicum oppugnaret. infesta LIV omnis generis tormentorum displosione maiorem partem Leodico summissorum deiectis passim loricis, propugnaculis, ac munitionib. adhuc incertum erat, qua parte vis et impressio fieret. tandem decretum, vt ad duo loca tormenta dirigerentur, ad portam Bruxellensem Leodico, a quo IV milliarib. abest, ad quam obuersam, et portam altam dictam iuxta flumen, quo etiam Mondragonius ab altera Mosae ripa verberationem transuersam secus murum

direxerat. facta verberatione vallum intus apparuit a Tapino erectum et loricis fossisque egregie munitum; quo violenta pulsatione verberato in V Eid. April. totis viribus oppugnatio edicitur. ad Bruxellensem portam destinara legio veterana Hispanorum, foederata dicta, eo quod bello ex foedere contra Turcos gesto interfuisset, cum aliquot Germanorum et Gallobelgarum vexillis. altera oppugnatio legioni Langobardicae cum aliquotitem Germanorum et Belgarum signis attribuitur. eos Fabius Farnesius Farnesij summi imperatoris gentilis ducebat. continuata ad alteram post meridiem horam verberatione Fabius cum delecta nobilitate primus cum vim fecisset, mox aemulatione foederata legio vim fecit. vtrique ex turre semidiruta, in quam obsessi quasi neglectam globos comportari et minora tormenta clauis et catenis referta curauerant, admodum infestati; et cum cuniculus a regiis paratus ignem concepisset, exiguo successu, tamen illi rursus astu grassantur, et simulac ad moenia labefactata venerunt, quidam citato equo accurrit, et magna voce victoriam et S. Iacobum, quae est Hispanorum tessera, inclamauit, quasi legio Langobardica iam penetrasset. sed ea voce praesidiarij, Moncada artes eas suorum esse praemonente, minime territi, et Tapino pari virtute rem gerente, eo maioribus animis pugnam capessunt, et summa vi irruenteis Hispanos acriore impetu disturbant. multi occisi, plures vulnerati, qui cum a lixis extra vallum per anfractuosas fossas efferrentur, succedenteis socios miserabili spectaculo exterrebant. vtrobique et casus incidit, qui magnam formidinem simul et cladem incussit, igne in cados pulueris tormentarij plenos fortuito iniecto, dum puluere deficiente milites hinc inde funibus accensis conferti eo accurrunt. plerique ambusti, multi discerpti. tandem nocte diremptum certamen, quod multo sanguine regiis constitit. cecidere Fabius Farnesius, Petrus Gusmanus, Io. Manrices, Petrus Pacecus, Vascus Cunea, Ioannes Grimaldus, Marcus Ant. Simoneta, Vidus Sangeorgij comes, Corradus Malaspinae marchio, Petrus Onufrius Montisdolij comes, Augustinus Scafinia, Marcus Ant. Interamnas, Vincentius Macchiauellus, alij. grauiter sauciati Antonius Sunica, Carolus Africanus, Bernardinus Mendoza, Ioannes Inicus Palentianus, Sanctius Leua, Fuluius Aluertinus, Mandricardus Pallauicinus, Franciscus Antenoreus, Ambrosius Landrianus, Ludouicus vicecomes, Ant. Montacutus, Coriolanus Serena, Ant. Castellus. CCCC amplius milites in valetudinarium ad id paratum ex strage superstites admodum vulnerati sunt delati, quorum maior pars periit; quidam verbis tantum superstitiosis adhibitis, sicuti in Rupellae obsidione factum memorauimus, curati sunt. ex obsessis et non pauci desiderati, praecipue cunicularij et fossores. post tantam cladem a vi aperta aliquantum abstinuit Prorex, tumulo plano ex cespite ad portam Bruxellensem excitato, ex quo dispositis tormentis obsessos, ne ruinas sarcirent, impedire conatus frustra fuit, cum illi nihil periculo territi ruderibus, lapidibus, ac terra comportanda noctes diebus continuarent. tumulo sepimentum oppositum erat aggere et fossa egregie munitum, ex quo infesta displosione regiis multum incommodabatur. ita per quinque hebdomadas contraria vtrinque verberatione nusquam intermittente nulla dies abibat, quin XX ad minimum vtrinque caderent. huius sepimenti diruendi variae rationes a Farnesio initae. tandem eo potiti post crebras suffossiones ac varia certamina regij loricas ac moenia inuadunt, ita vt comminus etiam manus vtrinque conseri possent. tum cuniculi XXII acti, quibus ignem concipientibus et magna murorum strages edita, et C ex obsessis in altum sublati ac discerpti sunt. ante vrbem insula iacet, quam Farnesius cum occupare et munire moliretur, idque negotij AEgidius Barlemontius comes, ita Hiergius patre sub id tempus mortuo iam appellabatur, tormentorum praefectus sibi sumpsisset, dum necessaria ad eam rem pararet, incumbente a defensoribus glandium grandine ictus ipse periit, vir magni animi, et qui his bellis magnam militaris virtutis laudem meruerat. inde noui cunicularij Leodico, vbi peritissimi habentur, ac fossores ad IIII OIO acciti, Gerardo

Groesbecano episcopo, qui et tormenta commodauerat, nihil non agente, vt conatus regiorum in illa vrbe, in qua et partem habebat, expugnanda succederet. quanquam id Ordines veteri Leodicensium odio potius tribuebant, quam gratiae erga regem; quippe qui a Burgundionibus olim acceptorum damnorum memores occasione oblata vindictam persequebantur. at Farnesius sepimento occupato iam remissius agebat, dum nouae copiae aduenirent, cuniculis et suffossionibus rem gerere, et crebris insultibus insomneis praesidiarios vexare contentus; qui quantumuis nunciis crebris, dum licuit, et signis ac ignibus sublatis, ad quas angustias redacti essent, significarent, nulla ope iuuari potuerunt. nam dissensiones a Gandensibus exortae, et postea a Gallobelgicis prouinciis in maius auctae, tum post conscripta IV OIO equitum in Sicambris, quibus et peditum aliquot cohortes adiungendae erant, Ecmundanus et Bursius nuper deficientes omnem auxiliorum spem Matthiae et Arausionensi praeciderunt. sola in Coloniensi conuentu spes supererat; vbi cum Ordinum delegati instarent, vt dum de pace agitur, obsidio per inducias intermitteretur, aut vrbs consignaretur in manusalicuius, qui neutri parti addictus esset, Carolus Arragonius Terranouanus dux Philippi legatus nihil aliud respondit, quam sibi pacificationis, Farnesio belli gerendi negotium commissum esse, qui incerta spe pacis, et certa vrbis expugnatione neque deberet neque posset ab obsidione discedere. interea obsessi oppugnationibus, morbis, vulneribus, ac vigiliis confecti, ad haec ita imminuti, vt ex OIO praesidiariis vix CCCC belli potentes superarent; deficiente praeterea puluere tormentario, et omni subsidij spe adempta paullatim animis labare ceperunt, et cum in tam diuturna obsidione tamque exiguo numero assiduis excubiis fatigati in pomerio quiescere, ac cibum capere cogerentur, accidit, vt exeunte Iunio, die, qui B. B. Petro et Paullo sacer est, per eos, qui in sepimento excubabant, Farnesio renunciaretur vigilias hostium somno sepultas facile inuadi posse. quo cognito Farnesius ab omni parte, vim fieri iubet. nec successu conatus caruit. nam quamuis plerisque locis ab oppidanis animose admodum resisteretur, feminis etiam virileis operas obeuntibus, et in extremo periculo minime se deserentibus, tamen ad extremum post quartum mensem citerior vrbs expugnatur, obsessis in vlteriorem per pontem pauide et confuse fugientibus, ita vt pueri feminaeque in eo oppressi in flumen subiectum a milite vtrinque praecipitarentur. qui in eam euaserant, cum nihil comeatûs inuenissent, moxse arbitrio victoris dediderunt. ad treis horas a milite in obuios saeuitum; nec feminis, quod se et ipsae egregie defendissent, parcitum. vestigatus vbique diligenter Moncada, et mox ignominiose patibulo suspensus. Sebastiani Tapini, cuius praecipua laus in ea obsidione fuit, dispar fatum fuit, qui et captus perhumane ab Hispanis habitus fuit, et a Farnesio honestissimis praemiis inuitatus, vt Philippo militare vellet. interim chirurgis, nam grauiter sauciatus erat, vt diligenter curaretur, commendatus, postea tamen e fenestra fortuito, incertum, an quod condicionibus oblatis parere nollet, scloppeti ictu occisus. vrbs crudeliter direpta et antea toto Belgio frequentissima ex eo ad extremam solitudinem redacta, vt vix CCC oppidani in illa superarent; qui et paullatim dilapsi sunt. mox a Leodicensibus ac rusticis habitari cepit in dies confluentibus et domos vacuas occupantibus, quas tamen plerunque praesidiarij lignorum penuria diruerunt, et igne consumpserunt. ao eo tempore Farnesius viribus debilitatus nihil aggredi potuit; ipseque ex assiduis obsidionis laboribus in grauem morbum incidit. diuersa parte Martinus Schenkius Tollemborgus Sicamber vir bellica laude clarus, Arausionensi initio militabat, cum mutasset, arce Blienbeca ad Mosam occupata vltra Grauiam vicina loca et flumina ipsa infestare cepit. tum Deutecomio proximo Vtili astu intercepto cum maiora in dies moliretur, a Philippi Hoghenloi militib. circumuentus cum aliquot ordinum ductoribus suis capitur, paullo post Curbachij Schlesiensis ope liberatus. iam Coloniam ad conuentum superiore anno indictum delegati conuenerant, a

Caesare Coloniensis et Treuirensis archiepiscopi VIIviri, Iulius Herbipolensis episcopus, Vvilelmi Cliuensis nomine Vernerus Gymnicus, Otho Schuarstburgius comes: a Philippo Terranouanus dux, Maximilianus Longauallus Vallius, Ioannes Sonkius, Christophorus Assonuillius consiliarij, et Vrbanus Scarenbergius ab epistolis: a Pontifice Io. Bapt. Castanetus archiepiscopus Rossanensis; a Matthia et Ordinibus Philippus Croius Araschoti dux, Io. Lindanus S. Gertrudis et Marollianus praesules, Buco Aita D. Bauonis praepositus, Gaspar Schetus, Adolfus Medcherkerus equites et Ordinum consiliarij, Bernardus Merodius Rumenius, Adolfus Goreus equites, Hadrianus Milanus, et Haggaeus Albada IC ab Hollandiae ordinibus missi. Caesarei legati instabant, vt ad praeparandos in pacis condicionibus accipiendis animos et acerbitates mitigandas, dum deliberatur, induciae pangerentur, et condiciones de Traiecto in Caesaris manus consignando ab Ordinibus oblatas maxime probabant. sed Terranouanus nunquam adduci potuit, vt obsidionem intermitti pateretur, vnde fecuta miserabili vrbis direptione non parum animi, quos clementia et benignitate potius conciliari oportebat, a pacis rationibus alienati sunt. tandem cum vtraque pars capita proposuisset, ea decimo post die, hoc est, XV Kal. VItil. legati Caesarei aliquantum mutata Ordinum delegatis tradunt ac summopere commendant, seque vlterius nihil a Terranouano impetrare potuisse testantur. his decernebatur, vt pacificatio Gandensis ante triennium VI Eid. IXbr. facta, eamque secuta Vnio Bruxellis V Eid. Ianuarij proximi, et edictum perpetuum eodem anno mense Februario conditum, ac regis confirmatio seruaretur; praeteritorum omnium obliuio sanciretur; rexque Belgas sibi subditos in gratiam reciperet, et iura, libertates, priuilegia, immunitates antiquas ciuitatibus et singulis ac vniuersis confirmaret. exteri omnes Hispani, Itali, Germani, Angli, Scoti Belgio confestim excederent. noua tributa et vectigalia abolerentur. cuncti tam ecclesiastici quam alij bonis omnibus mobilibus ac soli restituerentur. cuncti consimiliter ad dignitates et munera, a quibus bellorum occasione depositi fuerant, reciperentur. additum, vt nulli, nisi indigenae ad praefecturas, magistratus ac munera publica admittantur: omnes captiui dimittantur sine pretio, nisi prius de eo conuenerit: Buranus comes, postquam cum Arausionensi transactum fuerit, intra trimestre libertati restituatur: Matthiae et Ordinum acta omnia tanquam legitima rata habeantur: quod de iis, quae non directe ad regis personam pertinent, aut contra patriae iura ac libertates decreta erant, intelligatur. suprema maiestas, auctoritas, et obedientia regi deferatur. rex, quem velit-gubernatorem supremum deligere possit, qui secundum patriae iura ac leges pacificationem Gandensem et hoc reconciliationis edictum, item ad formulam a Carolo V et Philippo ante has turbas propositam ius dicat: huic autem absque omni dilatione arces, vrbes, munitiones, tormenta, naues armatae regiae, apparatus bellicus tradantur: nulla sit bonorum regiorum aut vectigalium belli tempore perceptorum repetitio, aut in iure persecutio: pacificatione hac executioni demandata, Ordines omnibus foederationibus ac contractibus cum exteris principib. belli huius occasione initis renunciare teneantur. hac item pacificatione Angliae regina, et dux Andium comprehendantur. his actis legati cum frustra iterum inducias a Terranouano, dum de iis capitibus ab Ordinibus deliberaretur, interponi petiissent, ad Ordines scribunt, et condiciones perscriptas vt accipiant multum rogant. tum quia ab Ordinibus ciuitates super ea re consulentibus tardius responsa adueniebant, inde occasione sumpta Philippici apud Caesareos instant, vt ipsi auctoritate sua literas ad singulas ciuitates et singulos proceres mittant, quibus et Terranouanus suas iunxit. quod clam delegatis Ordinum factum, vt Philippicas partes confirmauit, ita Ordines quominus propositas a Caesareae maiestatis legatis Condiciones acciperent, aut in bonam partem interpretarentur, omnino deterruit, cum religionis caussae, quae motibus occasionem in Belgio dedisset, non satis consultum dicerent, nec de mitiganda placitorum

seueritate vlla spes illis fieret. nam diserte hoc volebat Philippus, Catholicam Romanam religionem, quam a maioribus suis acceperit, in cunctis suae ditionis prouinciis, praeterquam in Hollandia, Zelandia, Bomelia, quas in pacificationis Gandensis dispositione relinquebat, exclusa omni alia religione locum habere. acta pacificationis Coloniae statim publicata a Caesareis et Philippicis ministris; dein Antuerpiae, et Lugduni Batauorum anno sequenti ab Adolfo Mecherkero, qui actioni interfuit, studiose congesta, quibus et annotationes plerasque ac probationes pro defendenda Protestantium et Ordinum in Belgio caussa ac libertate addidit, cum praefatione, qua maxime nititur demonstrare, Belgas ob tumultus exortos, quorum culpam in Albanum ac ceteros regis ministros reiicit, aut diuinae laesae maiestatis aut perduellionis crimini minime affineis esse, inprimisque de templis expilatis et imaginibus ac statuis passim deiectis crimen obiectum refutat, quod qui potuerunt, non prohibuerint; et factum quidem ipsum nunquam probasse moderatiores dicit, aut non infectum voluisse, sed altius penetranti et iudicia diuina, quantum homini licet, rimanti in confesso esse, Deum hoc facto Ordines populum regemque ipsum docere ac conuincere voluisse, si tam graue periculum apud Hispanos censetur, statuas ac imagines lapideas ac ligneas frangere ac demoliri, quanti pluris apud ipsum Deum fuerit, spiranteis ipsius imagines, hoc est, homineis Christiano nomine insignitos nullo aetatis aut sexûs discrimine per tot cruciatus, poenas, exilia tot annos miserabiliter diuexasse ac euertisse. et haec ad confirmandos in Ordinum fide, qui nutabant, animos dicta ac iactata sunt. complures tamen praesertim ex proceribus ex eo ab Ordinibus desciuerunt; et Araschotanus ipse ac Gertrudis fani ac Marollij antistites, necnon et Gaspar Schetus, cum ceteri delegati collegae Antuerpsam profecti essent, Coloniae remanserunt, et Philippo reconciliati sunt. cum vero Gandenses dissenuonum praecipui incentores porro tumultuare non desinerent, rursus ad eos Arausionensis ex Matthiae et Ordinum decreto delegatus est. ij auctore Ioanne Imbisio, de quo iam dixi, cum Gallobelgae in fineis eorum continuas excursiones facerent, VII Eid. Mart. denunciatione facta pacem superiore anno extremo ab Arausionensi sancitam abruperunt, ecclesiasticos bonis spoliauerunt, templa diripuerunt, coenobitarum bonis in praedam vbique grassanti militi concessis. quod cum vt sine magistratûs auctoritate factum plerique ex Protestantibus improbarent, ob id ab Imbisio non citra vitae discrimen vrbe ignominiose summoti sunt. Lanouius ipse, qui pro eorum salute ac libertate tam strenuam contra Gallobelgicas prouincias cottidie operam nauabat, cum Imbisium admoneret, vt moderatius in eo se negotio gereret, nocte intempestiua vrbe excedere ab eodem Imbisio iniuriose coactus est. cumque sub id tempus Henricus Guferius Boniuetus ab Andino ad Ordines missus facto per Atrebates itinere Gandauum venisset, cum in vrbe per biduum manere constituisset, vt magistratum principis sui nomine salutaret, et vniuersos ad pacem ac concordiam hortaretur, iniuriose pariter exactus est, et quamuis securitatis literis acceptis vix sicariorum ab Imbisio, vt creditum est, immissorum manus fuga euasit, vno et altero ex domesticis in conspectu ipsius insidiose interfectis. idem Imbisius quosdam in Axelana ditione, quos priuatim oderat, quasi Philippicis partibus addictos per Iacobum Milgenium cohortis suae vicarium comprehendi mandat, ac diuturnam captiuitatem minatus, extorta pecunia ad Amandi fanum iugulat, et sub patibulo terrae mandari iubet. itaque cum postea Milgenius ob id accusaretur, mandatum Imbisij caussatus meruit, vt mortis poena commutata tantum deportaretur. his tot atrociter factis siue insolescens siue sibi metuens Irabisius XIV Kal. VItil. copias tam equestreis quam pedestreis in vrbem inconsulto Senatu introducit; tum magistratum praecipitato ordine contra priuilegia ac iura antiqua mutat, seque supremum Senatorem constituit, Protestantibusque ipsis, qui pacis consilia sectabantur, obiectis calumniose criminibus negotium

facessit; cumque Arausionensis literae ipso natalis Io. Baptistae die allatae essent, quibus significabat, se ad vrbem venturum, intercessit, et capita proponit typis expressa, ob quae in vrbem admitti non deberet, quibus multa illi praefracta impudentia ac dementia affingebat, et inter alia illi exprobrabat, quod Gallis faueret, et Belgium Hispanorum iugo liberatum sub iugum Gallorum et Andini mittere meditaretur; quod exercitibus ducendis impar esset, quippe qui cum validissimas haberet copias, se semper in vrbe continuerit. verum reiectis impudentis ac seditiosi hominis importunis criminationibus Reichouius, qua auctoritate ob moderationis ac prudentiae opinionem inter suos valebat, tenuit, vt Arausionensis certis condicionibus in vrbem reciperetur. eae erant, vt nullum quacunque de caussa in vrbem praesidium introduceret, aut introduci pateretur; nihil priuilegiis, libertatibus ac praerogatiuae atque adeo principatui ad se nuper deuoluto vlla in re derogaret; de religione Protestantibus caueret, nihilque in eo negotio, etiam quantum ad ecclesiasticorum bonorum vsum, inpraesentiarum innouaret; ob praeterita nihil vlli imputaretur; capita haec ante suum in vrbem ingressum iureiurando adprobaret. antea etiam Gandenses apologia publicata de pecuniae collationibus se excusauerant, et inita ratione ostendebant, se qui tantum quartam partem totius Flandriae faciant, in communem reipub. vsum a XVIII Kal. VItil. anni superioris vsque ad VIII Eid. Iunij proxime elapsi CCCC XXIV OIO et LVI libras Turonenseis siue florenos, singulis florenis XL grossis Flandricis aestimatis, pependisse, praeter hostileis excursiones, quas a Gallobelgis seditiosis intra VIII mensium spatium passi essent, quae damna CCC florenorum OIO et pluris aestimabant. ad quam rationem si reliqua Flandriae membra contulissent, ex principe illa prouincia trigesies centena florenorum millia et amplius cogi debuisse; et si rursus ad eam rationem ceterae Belgij prouinciae impositas collationes, vt aequum erat, exsoluissent, totam summam ad nonagies centum florenorum millia et vltra excursuram fuisse. quos vero in vsus tam ingens pecunia insumpta esset, quaerebant, et si reliquae prouinciae non exsoluissent, iniquum esse, vt a Gandensibus, quod aliae non facerent, exigeretur: insuper muniendae vrbi impensa CC XX C florenorum millia allegabant. verum hanc Gandensium meram venditationem ac ostentationem plerique contra vituperabant, et priuati tantum commodi et affectus tam ingenteis summas non in vsum publicum expensas arguebant. nam in conscriptos propria auctoritate milites inuitis et contradicentibus Ordinibus ad Gallobelgas vexandos iam ante iritatos hanc pecuniam inutiliter et damnose consumptam; cum ipsi interea nusquam Lanouij monitis ac iussis obtemperauerint, nec in vsum militis pro ipsorum salute excubantis ac pugnantis quidquam contulerint, sed sacerdotibus, monachis, ac virginibus deuotis in vrbe bellum facere contenti per petulantiam ac lasciuiam pecuniam publicam omnem consumpserint, officio suo satis sibi fecisse visi, si se vt Hispanorum, sic et Gallorum infestos hosteis intempestiua ostentatione profiterentur. quod non solum Ordinum res maxime labefactauit, sed Hispanos, qui seditiosos, quod Gallis adeo infensi essent, laudare non desinebant, ad maiora inter ipsos tentanda et speranda impulit. tandem Arausionensis iter ad eos VItili mense instituit. quo cognito Imbisius occasione nauium stationis inuisendae ac muniendae vrbe discedit, sed mox ab amicis reuocatur, facta spe, vt nihil inclementius contra eum ab Arausionensi decerneretur. vbi venit Arausionensis, magistratum vitio creatum abdicat, nouumque instituit. de nobilibus captiuis eo minus negotium fuit, quod plerique et in iis Rassingemus, Sueuigemus, et Erpeus Cortracensis Iunio mense iam carceris custodibus corruptis aufugerant. Campaniacus ex fuga retractus fuerat, sed Arausionensis aduentu libertati restitutus fuit. Imbisius, qui ne rationum repetundarum postularetur, metueret, ad Ioannem Casimirum in Germaniam profugit cum Petro Datheno, cui non minima pars prauorum consiliorum imputabatur. tunc et tentatum a Gallobelgis Gandauum, plerisque

ex proceribus specie amicitiae hospitia sibi in vrbe assignari deposcentibus, quos copiae militares subsequebantur; et nisi in tempore Arausionensis portas claudi iussisset, de ipso vrbeque actum fuisset. inde Brugas tendit, vnde rebus in vrbe ordinatis et magistratu constituto Antuerpiam reuersus est. ne vero Gallobelgae nihil eo conatus egisse viderentur, Alostum interceperunt, quo et comes Lalanius VItili mense venit, magnam tum etiam aequitatis in pace constituenda speciem prae se ferens. Rotornacum dein populosum pagum inuadunt, et obuios quosque obtruncant. tum haut longe ab Alosto ad Bosrodem cohortes quasdam Gandensium caedunt, pagumque populati incendunt. quae dum agerentur, Farnesius aeger Bruxellarum obsidione, quam animo agitare illum fama erat, sed exercitu obsidione Traiectensi paene infracto omiserat, in aliud tempus reiecta, Insulensei, Duacenseis, Orchienseis sollicitabat, ecquid illis procerum vnione et condicionibus Coloniae propositis satisfactum esset, hisque contenti principi suo reconciliari vellent: vtque eos magis incitaret, praesidia externa ex Gallobelgarum vrbibus et arcibus deducit, eaque ad se euocat. qua re cum promissis satisfecisse videretur, multos in suas partes pertraxit, et in iis Pontium Noiellam Bursium, qui Mechliniae praeerat, quae cum eo ab Ordinibus defecit. vrbe recepta Farnesius copias e praesidiis deductas et Epirotarum aliquot equitum cohortes, qui oppidanos defendant eo mittit: cum iis circumquaque Alostum versus, Herentalam, et Dermundam excurrens vicinum agrum populatur, et munitione ad Villebrocam in aluei Bruxellensis ingressu occupata cataractas, quibus tanquam firmissimis portis aquae pro vsu ac commoditate secluduntur, emittuntur, retinentur, in potestatem redigit. eas cum antea Bruxellenses Antuerpiam comeantes per Mechliniam transire necesse haberent, vt se superbo vicinorum quasi iugo eximerent, magno sumptu et grandi aere contracto construxerant; cumque fossione illa se magna iniuria a Bruxellensibus affectos Mechlinienses existimarent, occupatis cataractis abunde sibi de iniuria illa satisfactum putabant. igitur in eam comeatum dum comportant Hispani, cum Ordines impedire molirentur, caesi sunt. difficili tamen adeo subuectione factum est, vt Hispani et Germani, qui obsidionem a Lanouio metuerent, vrgente omnium rerum penuria locum deserere tandem coacti sint, tormentis aeneis prius corruptis, ne hosti vsui esse possent. eo mox Matthias cum Lanouio venit, et libera ab Antuerpia Bruxellas nauigatione reddita de loco muniendo cogitare cepit. et ita gaudium ex Bruxellensibus sumpta a Mechliniensibus conceptum breui tempore euanuit, ipsosque rursus in summas angustias coniecit. Briela et magni momenti oppidum maritimum Hollandiae tunc tentatum, astu praefecti, qui condicto tempore Hannoniae et Artesiae foederatis, si cum classe aduenirent, et quasi ab Arausionensi missi adpellerent, traditurum se locum promiserat. cum igitur illi aduenissent, Bataui a praefecto moniti incubuerunt, et partem nauium depresserunt; pars cum aduersa tempestate luctata periit. eodem tempore Meningae pagus ad Lisam loco ad bellum opportuno ab Emanuele Lalanio Montinio superiore anno occupatus ac munitus ex hac occasione ab Ordinibus receptus fuit. ceruisiarius pagi incola nomine Petrus Crusius ob religionem a Gallobelgis vexatus et criminis capitalis postulatus obsoleta veste ad stationem venit, et audaci sollertia bipennem vni excubitorum extorquet, qua et duos alios opprimit, ac manus custodum euasit. Brugas dein profectus Iacobum Bussaulium vrbis consulem adit, et rationem munitionis Meningensis intercipiendae ostendit homini vltione ardenti initio non habita fides. verum instante eo, et re cum Matthia et Ordinibus communicata negotium datur Bussaulio, vt comparatis scalis ope Scotorum, qui haut longe hinc hospitium habebant, rem tentet. condicta die in arcano Iacobus Balfurius Scotorum praefectus cum Bussaulio et Petro ac Iodoco eius filiis summo mane ad locum in ampla via lapidibus strata venit, quae Roselarium ducit, quo eadem hora IV Flandrorum cohortes Curtraco nauigiis vectae summo silentio conuenerunt,

et ad horae quartae matutinae pulsum vnanimiter summa alacritate et vi moenia duobus locis inuadunt, excubitoresque inopinato casu perculsos in fugam vertunt, et nemine ex suis vulnerato loco potiuntur. praeda magna parta, quam Galli nostri, qui superiore anno ab Andino dimissi ad foederatos transierant, in eo praesidio congesserant. facilem confectu reddidit conatum contrarius ab hoste susceptus, quo factum, vt pauci praesidiarij tunc Meningae remanserint. siquidem Erpei suasu et Alenij ductu, euocatis Vastenae, Varnecae, Cominij praesidiis et ad ea iunctis Meningensibus eodem tempore et hora Curtracum tentatum fuerat; cumque Alenius moenibus successisset, et fossae profunditatem contis exploraret, Pottelsperghus Curtracensis praetor, qui ex turri superiore Meningensis expeditionis euentum opperiebatur, ignarus tam prope hosteis esse, excubitores alta voce ecquid audiuissent, interrogat; quam vocem quasi consilia sua detecta essent interpretatus Alenius ad suos redit, et dum cum iis deliberat, tubas, tympana, et rumorem ad Meningam exaudit, quodque erat coniectans, antequam hostes praedae, vt vero simile fiebat, intenti, se mouissent, eo locum recuperaturus tendit. verum aeris obscuritate deceptus, cum equitatum ex tubarum sonitu iam aduenisse crederet, ab incepto destitit, et maerens irritum conatum Varnecam cum suis rediit. id actum XI Kal. IXbr. nuncio captae Meningae allato Arausionensis laetus successui instandum censuit, moxque euocatis Villebroca, cui iam minus metuebat, Gallorum et Anglorum copiis, eas cum aliquot Flandrorum Meningam tendere et Lanouio ductore victoriam prosequi iubet. is igitur copiis instructus sub auroram Varnecam venit XVIII Kal. Xbres. erant Belgarum duae omnino cohortes in templo, et totidem in ipsa arce in altera fluminis Lisae ripa, ad quam per pontem medium tuto milites comeabant templum primo a Gallis cinctum ex superioribus pagi aedibus ac templi fenestris aliquandiu infestaris. spe auxiliorum ad defensionem se obsessi initio parabant; sed cum Halevvinenses, qui subsidium sociis mittebant, Meningensibus in itinere occurrentibus suos reuocassent, re cognita Lanouius scalas admoueri iubet, vique facta templum expugnat eodem die hora pomeridiana quarta. XL in primo furoris feruore occisi, CL capti, et in iis Carondeletus Ecmundani legatus. quo conspecto qui arcem tenebant, cum neque viribus suis nec auxiliis multum fiderent, subvesperam locum incensum deserunt, et Cominium ad suos se recipiunt. inde Lanouius Lisam transmittit, cum CCC equitibus et CCCC peditibus Gallis et Haleuinam versus iter intendens in Araschotani et Lalanij equitum turmas incidit aliasque insuper duas nuper conscriptas, quas acriter inuadit, et in fugam vertit, plerisque occisis, quod ex equitibus a Setonio Scotorum duce et Mornauio Meningam perductis constitit. quibus cognitis Halevvinae praesidiarij protinus domiciliis incensis fuga dilabuntur. idem fecerunt qui Berelaram et Vastenam tenebant. his expeditionibus tantos animos Gallis suis fecerat Lanouius, exemploque suo ad verum decus et militarem gloriam incenderat, vt contempta praeda et stipendiis propriis ad omnia tanti imperatoris dicto audientes periculis quibusque superatis se promptos strenuosque sine murmure vbique praeberent. et cum Meningam stipendia sua aduecta nunciatum esset, non pecuniam numerandi, sed rem fortiter gerendi tempus instare responderent. huic sane viro permultum debuit Gallia, qui dum ceteri proceres ac belli duces apud nos siue aeui siue aulae vitiis corrupti gentis suae existimationem decoquerent, vnus antiquum Gallici nominis decus innocentia vitae, fortitudine, astricta militari disciplina, ac prudentia, quae cunctae simul virtutes in eo incomparabiles et sine fuco fuerunt, domi forisque assertum conseruauit. nec cessabatur in Frisia, vbi res ex veterum odiorum et nouae vnionis Vltraiecti sancitae occasione turbauere. nam cum in eam Omelandenses iurassent, Groeningenses studio contradicendi potius quam certo consilio eam recusarunt. igitur ab Ordinibus Georgio Lalanio Rennebergio prouinciae praesidi mandatum, vt dissentienteis ab aliis in officio contineret,

et rationes concordiae constituendae inter eos iniret. in id comitia Visculietae indicta; ad quae citati Groeningenses cum priuilegia sua caussati non comparerent, Rennebergius id pro rebellione accipiens militem conscribit. idem illi faciunt per Vincenbergium militiae suae praefectum. eo forte, antequam quidquam tentaret, Archemae capto, Rennebergius ad eos III Non. Maij Niorta scribit, et excusato, quod non Groeningae sed Visculietae comitia indixisset, ob comprehensos spreta praesentia sua vltimis in vrbe celebratis Omelandenseis, ad componendas dissensiones e duobus alterum poscit, vt aut praesidium accipiant, aut obsides tradant. ad haec Camerae regiae conueniendi potestatem interdicit. Delfezielam item, et Vinsumam rursus, (ita quippe sibi ab Ordinibus mandatum) munire aggreditur; idque negotij Ioanni Cornupeto demandat. Damum praeterea vallo et fossa cingi ceptum, quod huc vsque moenibus fossaque caruerat, ex quo a Meinardo Hammeo et Bernardo Hacforto Caroli Ecmundani Geldriae ducis nomine munitum, a Georgio Schenkio, duobus his tribunis a proprio milite in Schenkij manus perfidiose traditis, moenibus munimentisque nudatum fuit anno OIO IO XXXV. cum Rennebergius ad rebellionem apertam Groeningenseis spectare cerneret, aperto quoque bello eos inuadit, et XI Kal. Iun. vrbem corona cingit, duce Vlieto, Oltofio, Entessenio, Riusuoda, Cornupeto, Hottinga, Escheda, Veda, Scageno. ea primum muris cincta anno OIO CX, et longo post tempore alto latoque aggere ac propugnaculis munita in solo pabuli frumentique feraci sita est, duobusque ex nigris Drenthae paludibus prodeuntibus fluminibus alluitur; quorum alterum ad Delfezielam in Amisum labitur; alterum in amnem Lauuersam tendens ac Marnam praeteruectum in Oceanum effunditur. vrbs hodie spatiosa et ciuibus ditibus frequens olim episcopi Vltraiectensis iurisdictioni subiecta, dein ob potentiam excusso iugo toti Frisiae occidentali, excepta Franikera, quodammodo dominari visa est, variis a dominis vicissim possessa, ab Emdensi aliquando comite, qui et arcem in vrbe exstruxit, dein a Geldriae duce; ac postremo Carolum V in principem accepit anno, quem dixi, huius saeculi XXXV, ceremonia publice ea de re VII Eid. Iunij celebrata. primum a Rennebergianis abacti greges; hoc belli infeste gerendi initium fuit Kal. Iun. contra quos egressi Groeningenses cum magno rusticorum numero ab exigua militum manu repressi caeduntur. inde totis viribus eruptio tentata, feminis etiam conatum adiuuantibus. quod cum semel atque iterum illis infeliciter et magno accepto damno successisset, demum infractis animis petitum ab obsessis colloquium, et a Rennebergio, qui Traiecto capto, ne Farnesius eo vireis verteret, metuebat, facile concessum. itaque his condicionibus fit deditio, vt obedientiam Groeningenses Matthiae, Arausionensi, Ordinibus, ac Rennebergio iurarent; praesidium, si opus esset, admitterent; pacem religionis acciperent; dissidia cum Omelandensibus ac circumposito territorio arbitris ac disceptatoribus amicis decidenda committerent. in id VI obsides arbitrio Rennebergij dati, qui fere ex iis delecti, qui Hispanorum partibus fauere credebantur. ita B. Ioannis festo die Rennebergius re confecta Groeningam ingreditur. paullo ante Drentenses IV Rennebergij cohortes expulerant, vim et contumelias ab iis illatas caussati. igitur praeses Kal. Vtil. cum aliquot copiis et III tormentis castrensibus per Drentam recta Coeuordam tendit, vbi fere magistratus ex Hispanorum fautoribus erant; qui aduentu eius territi aufugerunt. oppidani mox in fidem eius concessere. solae Oldenzela et Lingena ne quidem Groeningae exemplo sapere potuerunt; sed praesidij onus deprecatae blandis vtcunque sermonibus se excusauerunt. cum minas in tentaret praeses, nisi parerent, nihil durius tamen in eas statutum est, quod arcani foederis iamtum initi et mox defecturi ab Ordinibus Rennebergij plerisque suspicionem auxit. Coeuordam, quod iter ex Frisia et Omelandia in Germaniam facientibus opportunus locus videretur, et parum Oldenzelae et Lingenae fideret, sibi cumprimis muniendam duxit praeses, idque negotij Cornupeto dedit,

qui arcem cum quinque propugnaculis, loricisque ac profunda fossa condendam delineauit. verum opus ob varias difficultates potius inchoatum, quam perfectum. vrbem antea Theodorus Sonouus munire ceperat, ob loci, opportunitatem, quippe quae in aliarum vrbium quasi vmbilico posita a Lingena V milliaribus, totidem ab Oldenzela, Dauentria IX, Suuolla V, Strenuica VI Groeninga VII distet. de ea olim magnae controuersiae fuerant. itaque saepe capta ac recepta, saepe diruta et instaurata est. huius seculi anno XXXVI Schenkio a praefecto Sicambro Siluagio tradita, Philippi postea iussu, quod Lingam pro limite constituisset, solo aequata fuit. rursus a Sonouo proximo anno, vti dixi, muniri cepta, a Bertelo Entensio omissa munitione, arx fundamentis a Cornupeto iactis regia amplitudine superaedificata est. Nec quietior fuit Transiselana proxima, rusticis ad desperationem ob militum passim ferro, rapinis, et incendio grassantium licentiam adactis. praecipua vis a Germanis nuper in Brabantia dimissis facta, quibus praeerat regulus Kindesbachius, qui ob non soluta stipendia miris ac violentis exactionibus passim saeuiebat, fortuito tandem casu puluere nitrato ignem concipiente absumptus. nec mitiores erga populareis suos Entessenij milites erant, contra quos arma capiunt rustici, eosque et duas equitum turmas Coeuordam vsque insecuti, impedimenta, equos, et currus vltione ardentes diripiunt. verum incumbente postea Bertolo Entensenio ipsi vicissim in fugam versi et magna clade affecti sunt, Drentensibus etiam ad solutionem XVIII florenorum OIO a praefecto imperatorum deploranda agrorum depopulatione adactis: quorum querellis assiduis victus Rennebergius postremo iis iamtum, vt creditur, de defectione cogitans potestatem fecit, militibus quibusque etiam suae legionis, nisi specialia mandata, de quibus rusticis constaret, ab eo haberent, manu armata resistendi. nec tamen tot damnis affecti Frisij ea facultate vsi sunt. soli Transiselani, quod se satis armis instructos crederent, defensionem parant, factione, cui desperatorum nomen fecere, instituta, signis etiam impressa factionis suae noua rusticisque digna nec omnino absurda tessera. nam in iis gladius strictus depictus erat, et media oui testa vitello effuso prope adiacente. quo significabant extrema necessitate ad arma compulsos deuenisse, quippe qui quod ob ouum ipsum hactenus noluissent, tandem ob testam depugnare cogerentur. eos vt cohiberet, ab Arausionensi exemplum verito, neque tamen iustam caussam subesse infitiante, missus Hoghenlous comes. condiciones nullas admittentib. rusticis cum vim adhibere vellet, a maiore numero circumuentus periculum vitae adiit. sed mox belli rudeis ad Monasterium Sionis et Roltam pagum instructior inuadens semel atque iterum plus OIO ex iis lamentabili strage deletis postremo pecunia imperata etiam arma deponere coegit. interea Ordines post irritum Coloniensem conuentum vndique angustiis pressi, cum nec pecunia in militem, nec miles pecunia deficiente ad hostium vim sustinendam suppeteret, et prouinciis passim deficientibus vlteriora metuerent, de potentis alicuius principis patrocinio implorando cogitare ceperunt. itaque Arausionensis cum adhuc Gandaui esset, super capitibus ab vnitis prouinciis de pacificatione, pecuniarum collatione, contractu cum Andium duce, et prouinciarum administratione consuleretur, responsionem suam publice edendam curauit. Hoc anno conuentu Lubecam indicto, quamuis rari eo ciuitatum foederatarum legati venissent, de maritimae societatis foedere renouando actum est, et formula vltimo conuentu ante septennium ab Hermanno Vecheldio I. C. vrbis consule conscripta, demum semel atque iterum lecta et approbata est. soli Colonienses se anni LVII foederationi stare, nec sine consensu ciuitatum suae dioecesis nouae formulae assentiri, aut in formam in iure procedendi adeo angustam cogi posse responderunt. maius negotium fuit, in deliberatione de Londinensi emporio et Anglorum commerciis. nam cum Angli institores totum iam decennium Hamburgi sedem certis condicionibus habuissent, et Regina condiciones seu priuilegia a Senatu Hamburgensi

concessa exeunte iam decennio renouari ac prorogari peteret, Hamburgenses rem ad ciuitatum conuentum reiecerant, sine quarum consensu saluis societatis iuribus nihil statuere possent. igitur Vandalicae ciuitates ad Elisabetham scribunt, et ad formulam Vltraiecti inter Eduardum IV et societatis ciuitates anno OIO CCCCLXXIV conuentam appellant, modumque ea praescriptum seruari, et priuilegia sua vicissim confirmari petunt. ad haec Regina negare, se quidquam concessuram, priusquam libertatem suis Hamburgi manendi et priuilegia huc vsque concessa confirmata intellexerit; hanc repulsam ad iniuriam Anglorum pertiniere, qui si ciuitate ea eiiciantur, aliquid sua culpa fecisse vulgo credantur necesse est, ob quam indigni concessa semel gratia videantur. hoc responso dato decretum promulgat, nisi Consul ac Senatus societatis Londini institutae ante diem vicesimum quintum Martij idonee Reginae caueat, Anglos institores Hamburgi et in aliis societatis ciuitaribus eandem libertatem manendi ac negociandi habituros esse, quam alij societatis mercatores Londini habeant; eo die elapso etiam societatis mercatoribus libertatem pristinam in Anglia ademptum iri, eosque pari cum reliquis peregrinis institoribus condicione fore. suspensa decreti executio rogante Lubecensi Senatu vsque ad Kal. Maias, quo in conuentu consilio communicato responsuri essent: ceterum a Regina additum neminem ad illarum mercium exportationem importationemve vlterius admissum iri, nisi praedibus datis, si minus idonee ciuitates reginae ex conuentu respondissent, nec ipsius voluntati satisfecissent, reliquum id omne vectigal depensum iri, quod interea minus quam ab aliis peregrinis pensitatum inueniretur. tandem in hoc conuentu post honorificam praefationem de cultu obseruantia ac coniunctionis cum Anglorum regno desiderio respondent; non sua tantum suorumque ciuium priuata, sed publica vicinorum omnium non ferenda amplius iactura ipsam abunde expertam esse, libertatem manendi Anglis supra decennium factam citra plurimorum ciuium damnum, discordiam, aemulationem, sociarumque ciuitatum querellas continuari non posse; proinde communibus votis orare M. S. aequo ac candido animo ferat, si intra antiquarum transactionum limites, quandiu religiose seruatae sunt, vtrisque iuxta honestarum ac salutarium ciuitates manere cupiant, ac nouarum rerum incommoda ac discrimina subterfugienda existiment. ea responsione quanquam legati se officio defunctos et reginae plane satisfactum putarent, tamen illa non solum non placata est, sed retentis Hamburgensium nauibus postea se magnis difficultatibus ac controuersiis cum societate implicuit. actum et ibi de emporij Bergensis in Noruegia oneribus, et de sede in Liuonia restituenda; de tollendo item vectigali nouo, quod irrecuperabili ciuitatum damno in Hellesponto Danico exigebatur; ac postremo de collationibus pecuniarum. Embdensis quoque ciuitas situ opportuna in Caucis ad Amasi aestuarium sita per Onnonem Tibureum vrbis Senatorem in societatem recipi postulauit. is vero interrogatus, an plenam a Senatu potestatem sine vllo Comitum suorum impedimento haberet, cum id gratum Comitibus fore respondisset; vicissim et legati responderunt, gratam sibi et Comitum ac ciuitatis voluntatem esse, quae societati aggregari cupiat. verum cum vsu receptum sit, ne vlla ciuitas in foedus recipiatur, priusquam Senatus Lubecensis et sociarum ciuitatum auctoritas accesserit, decondicionibus quidem inpraesentiarum agi placuit, ceterum reiecto negotio in tempus, quo legatis de Comitum Emdensium voluntate, et Lubecensium ac ciuitatum consensu constaret. sed cum sequenti anno eiectis Hamburgo Anglis Emdenses ab Elisabetha sollicitati sedem in sua ciuitate attribuissent, id ad iniuriam reuocantes socij gratiae quoque promissae spem praeciderunt. eodem tempore Hamburgenses iam totum sexennium regis Daniae mandatu a portubus Daniae, Noruegiae, et Islandiae, maximo negotiantium ciuium damno, exclusi, Flensbergum missis legatis cum rege transegerunt, interuentu Augusti Saxonis VIIviri et Vlrici Megalopolensis, his fere condicionibus; vt naueis eorum

liberas dimitteret; nouum vectigal sali impostitum deinceps remitteret, iisque in gratiam acceptis libertatem commerciorum in suis prouinciis, qualem a prima transactione anni OIO IO LXII habuerunt, restitueret. quas condiciones illi in grati animi testimonium (hic color honestus quaesitus) L Ioachimicorum OIO in quinquennium dependendis redemerunt. de altera controuersia, quae ad liberam Albis nauigationem pertiner, adconuentum proximo anno Kielae instituendum reiectum negotium; ad quem et: ceteri Holsatiae principes pro iure quisque suo conuenirent; interim vtraque pars iura sua illibata citra violentiam aut maleficium in Albi retineret. id actum Nonis vtilibus.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LXIX.

BELLO inter Polons et Moscos hoc anno initium factum est, quo Stephanus Liuoniam iuris Polonici antea effectam, sed inde a Suecis inde a Moscis misere laceratam asseruit, et imperio firmauit. is simul ac regni Polonici gubernacula suscepit, more inter principes recepto ad reges ac vicinos principes literas dederat, quibus regnum sibi delatum; suamque erga illos beniuolentiam, ac pacis studium declarabat; et inprimis ad Ioannem Basilij F. magnum Moscorum ducem miserat Stephanum Grudescensium Polonum, et Leonem Bucouiecium Lithuanum cum literis, quibus eodem, quo erga alios principes Christianos animo se affectum significabat, et si quae inter ipsum et Poloniae regnum a maioribus vtriusque transmissae controuersiae intercederent, de iis vt ex aequo ac bono transigeretur, petebat. ad quae Moscus respondit, etsi audiuisset Maximilianum Caesarem in regem electum, quo minus tamen cum ipso solita amicitiae iura coirent, non recusare; itaque placere, vt maiorum more legati mitterentur; interim ab iniuria ac maleficio vtrinque abstineretur. quo responso accepto Stephanus, vt sibi videbatur tutus, ad Gedanensium motus, de quibus diximus, componendos toto animo propendebat, ob idque conuentum Thorunam indixerat, in quo ex Senatûs auctoritate decreta ad Moscum legatio. verum Moscus ex occasione Danticani motûs legatis non exspectatis aut contemptis Magnum Holsatiae ducem in Liuoniam cum exercitu mittit, fama sparsa, vt si Liuoni se ei vltro dederent, ad exemplum Borussiae ducis beneficiario iure Liuoniam regendam ei traderet; vt auctoritas et administratio omnium penes Magnum; nomen et maiestas imperij penes Moscum esset. qua re effectum, vt populares siue externae dominationis taedio, siue eiusdem linguae ac nationis magistratûs desiderio, impellentibus aliquot e nobilitate, praesidia fere ex omnibus oppidis et arcibus eiecerint; et Vendam, vbi tum Magnus erat, se contulerint, nomen illi titulosque et insignia regia attribuentes et sacramento in eius verba fidem obligantes. Magnus is regum Daniae sanguine prognatus cum Curoniae et Osiliae episcopatum in Liuonia teneret, in adolescentiae calore promissis Mosci adductus ad eius partes transiit, a quo et Andreae patruelis, quen ille cum omni mascula prole ob suspiciones de medio sustulerat, filiam in vxorem accepit. tunc vero, dum Stephanus ad Gedani obsidionem haereret, ad Rigam obsidendam

missus irrito conatu inde discessit. postea cum pleraeque vrbes se vltro Magno dedidissent, easque ille proprio nomine in fidem adegisset, indignatus Moscus cum potenti exercitu Liuoniam intrat, viam illi Magno patefaciente, acceptisque deditione Marienhausio, Rositenio, Ludsenio, Duneburgo, Kokenhaulio, Ascherotum vsque sine maleficio penetrat, vt initio rerum gerendarum clementiae famam colligeret. Ascherotum magnus vtriusque sexus ac condicionis hominum, inprimis matronarum ac virginum numerus confluxerat; quo potitus Moscus omnibus, qui arma ferre possent, trucidatis imbellem sexum Tataris promiscue constuprandum obiecit. inde exercitus Vendam progreditur; vbi cum oppidani ad tantae immanitatis famam territi portas clausissent, Magnus deprecator pro iis egressus est, et genibus supplex aduolutus pro gratia conuicium etiam verbere in os ab ipso principe ingesto excepit. qua re cognita oppidani cum nihil in Magno praesidij, nullam gratiae in Mosco spem viderent, desperatione adacti puluerem tormentarium fundamentis subdunt, quo succenso magna vrbis pars euersa, et cum ea Liuonicae nobilitatis flos absumptus est. ruinis Vendae Moscus potitus Rumburgum, quod Vendae imminet, statim deditione capit, ita vt Riga et Reualia paucisque circa eas castellis exceptis torius Liuoniae compos esset. nam mox post Henrici discessum Parnouiam, dein Vassensteinium munitissimum castellum de Suecis, Naruam et multo ante Torpatum, Felinum, Marieburgum de episcopo Torpatensi et Marianis equitibus receperat. ex eo controuersiarum inter duos potentissimos principes et belli origo nata, quod aliquando per inducias positum, dein varia fortuna in Liuonia et Lithuania gestum in hunc vsque regem transmissum fuit. iamque Moscus ad sua redierat, abducto secum Alexandro Polubenscio Chodkeuicij legato aliisque Polonis Luioniae praefectis, ex itinere datis ad Stephanum literis, quibus superbe ei praescribebat, vt a Liuonia abstineret, literis ad absurdam vanitatem additum, maiores suos ad Prussum quendam Octauij Caesaris fratrem genus referre, qui Koinicij et Marieburgi quondam, et in reliqua Borussia late imperitasset, ac proinde imperij sui iura ad Prussiae vsque fineis extendebat. his nouis iniuriis ad veteres accedentibus a Stephano legatis mandatum, qui interea iter suum persequebantur, vt de damno induciarum ostentatione facto satisfieri postularent. missus et eodem tempore Romam Paullus Saionskouius, qui de Mosci frangenda potentia cum Pontifice ageret; et in annum sequentem indicta Varsauiam comitia, recepto interea Duneburgo a Borissio Saua, et Vilelmo Platero, qui Moscos missa officij ac comitatis specie amphora vini cremati cum ex eo praesidiarios ad ebrietatem bibituros, quod euenit, coniectarent, noctu ingressi loco pepulerunt. capta et Venda a Matthia Dembinio et Io. Buringio cum fabri cuiusdam industria cera clauibus oppidi impressa ad earum exemplum alias parauisset. dum comitia Varsauiae agerentur ineunte anno proximo, de Nisouiis seu Cosacis per incursiones loca Borystheni circumposita infestantib. allatae crebrae querellae. magis pupugit regis animum Ioannis Podikouae genere Valachi, eum tamen Polonum facit Io. Leunclaius, temeraria audacia, qui obscuro alioqui loco natus sola roboris fama nomen quaesiuerat, quod ferreas equorum soleas disrumpere diceretur. is sui similium manu contracta in Valachiam descendit, et Petrum Vaiuodam Stephani foederatum nihil tale expectantem occupat, et priusquam ad defensionem parare se posset, imperio exuit. eam iniuriam cum ad animum reuocaret nouus rex, continuo Christophorum fratrem Transsiluanae principem ad opem Petro ferendam per literas sollicitat. nec segniter res gesta. nam confluentib. vndique auxiliaribus Podikoua Nimirouam Poloniae oppidum recipere se coactus postremo in Nic. Sienauij Kamenecensis praefecti, qui finitimae in Russia militiae praeerat, promissa incolumitate manus venit, ab eoque ad regem missus est, tristi, vt mox dicemus, exitu. in comitiis rex sigillatim de Mosci et Tatari, qui post Henrici discessum tempore interregni Voliniam infestis excursionibus vastauerant, iniuriis ad Ordines tulit, bellumque cum his, an cum vtro horum velint, rogat. cum Mosco

bellum scitum; cum Tataro ad praesens dilatum. nam quem ex hoste inope et vago fructum sperari posse? potius eo bello arma Turcica prouocari, qui soli, in quo insisterent, ipsos fiduciarios possessores esse diceret. ex Mosco, quo maior eius potentiae fama, eo maiorem gloriam in praesens, nomen in futurum parari; vrbibus ac opibus florentissimam prouinciam, et cum aliis opportunitatibus, tum maris commodis abundantem victoriae praemium peti. secundum haec delecti a Senatu, qui quanto in bellum milite, quanto in militem stipendio opus esset, dispicerent. tum tributum in singula iugera et ceruisiam impositum maius, quam antehac vllus meminisset; in quod tamen omnes consenserunt, praeter Cracouiensem, Sandomiriensem, et Siradiensem delegatos, quod nulla huius tributi sciscendi mandata a suis habere dicerent. de iudiciis et actum, quorum hic olim ordo erat; vt iudiciis municipalibus ad conuentus Palatinatuum, ad quos quodque municipium pertineret, et inde ad regem in comitiis prouocatio esset. sed cum Sigismundus Augurtus ob incommodam valitudinem parum in iure dicendo assiduus esset, vt ex suo numero constituere sibi iudices liceret nobilitas petierat; quod tamen ab eo impetrare non potuerat. sed secuto mox interregno, priusquam Henricum in regem eligeret, inter alias hanc quoque de translatione iudiciorum condicionem ei tulerat, isque acceperat. rex igitur, qui magnum ex eo rerum perturbationem animaduerteret, in caussa minime integra pro re nata optimum ratus, si ad vnam formulam omnia reuocaret, summo temperamento sanxit, vt non per singulos Palatinatus iudicia haberentur, sed in singulis Palatinatibus maioribus bini, minoribus singuli tam ex Senatu quam ex reliqua nobilitate, quotannis delecti, primum a B. Martini festo ad Pascha Poloniae maioris nobilitati Petricouiae; minoris deinde a Paschatos celebritate vsque ad messem Lublini ius dicerent; sicque priuatarum caussarum iudicia penes nobilitatem deinceps essent: publica ac iuris regij fiscique in eo, quo antea statu fuerant, penes regem manerent. supererat certamen inter ordinem sacrum ac ciuilem, cum hic eodem, quo reliquam nobilitatem, ecclesiasticos iure vti vellet; illi iudicia haec nobilitatis, quae cum diuersae religionis hominibus communicari intelligebant, multis nominibus suspecta sibi, obligarique illis nolle confirmarent. tandem ex Io. Sarij Samoscij sententia res ita composita; vt quoties ecclesiastica res in iudicium veniret, ad VI ex nobilitate, totidem e sacro ordine, qui pari auctoritate de ea cognoscerent, adiungerentur; quorum si pares sententiae extitissent, ad regem in comitiis ampliaretur. quibus constitutis, nec prius, nobilitas in tributum impositum consensit. interea legati a Stephano missi in Moscouiam peruenerant, qui a Mosco ingenio per se feroci et successibus superbiente indignissime habiti sunt. cumque ex instituto vtriusque gentis lautia legatis praebere solita sint, emere ad victum necessaria nec moris sit, nec, si velint, in Moscouia possint, non nisi vilissima esculenta iis apponi mandabat. tandem cum de induciis triennalibus in colloquio conuenisset, etiam ea in re fraude vsus est. nam instrumentum ea de re confectum, quod legati obsignare debebant, sine vlla condicione perscribi iussit. tum aliud, quod legatis traditurus erat, sub sigillo suo subiicit, condicionibus hisce in eo adiectis; vt vniuersa Liuonia vna cum Riga ac Curlandia, quae minime in potestate Mosci erant, et quidquid ad fineis vsque Borussiae pertineret, rex sibi cederet; Liuonum nullum opem ac presidium suum implorantem nullamque ciuitatem iuuaret aut reciperet. hoc vero, cum ex more placita iureiurando confirmare deberet, solum profert, illo amoto, in quod legati prius iurauerant, in idque se sacramento obstringit, atque ita legatos non amplius ad colloquium admissos contumeliose dimittit. eodem tempore ad Vendam oppugnandam nouas copias mittit, sed irrito successu; quippe auxilio superueniente Matthia Dembinio: qui cum initio suis persuadere non posset, vt vrbem ingrederentur, tandem vt propius saltem secum accederent, si forte excubias et castra hostium turbare possent, impetrauit; eoque astu vsus cum eossilenti

agmine sub portis vrbis stitisset, iam illucescente die, cum ab hoste videri cepissent, ostendit facile a tanta multitudine circumueniri posse: itaque nullam aliam salutis viam superesse, quam si locum ingressi, virtute sua vrbem contra hostem et vrbe se tuerentur. captum ex necessitate consilium, vrbemque ingressi eam subitario opere muniunt, et Moscum iam vere appetente ab eius obsidione discedere cogunt. nec multo post Magnus iis, quas dixi, iniuriis alienatus, et quo dindicio resciuisset, Moscum de ipso bonis omnibus exuto in Scythiam deportando cogitare, ab eo deficiendi consilium cepit, paullatimque e potestate Mosci se subducens Lempsaliam et Rigam ac fineis regios propius accessit, et per Curlandiae ducem regem de voluntate sua certiorem facit. missus eo confestim Nic. Radeuillius Palatinus Vilnensis, qui quod in re praesenti e rep. esset cum perspexisset, cum eo constitueret. cum ille in Curlandiam venisset, Radeuillius eum cum omnibus ditionibus regio nomine recepit, et in regis verba sacramento adegit. quibus confectis Stephanus Georgium Haraburdam ad Moscum mittit, qui non aliter se induciis iis teneri velle renunciaret, quam si de Liuonia condicionem, quae nec a legatis accepta esset, remitteret. retento Haraburda Moscus legatos ad regem mittit, et pacta induciarum cum condicione confirmari petit, interim misso ad Vendam oppugnandam validiore quam antea exercitu. rex Varsauia digressus cum Leopolim tenderet, in itinere vt Cracouienses et Sandomirienses et Siradienses in tributum consentirent, quod non fecerant, habitis conuentibus effecit. vbi Leopolim venit, quo et vna Amurathis Zausium secum adduxerat, Tatari legatos audiuit, et amicitiam pacemque iisdem legibus quibus maiores sui eam coluissent, se obseruaturum, donatiuaque illis praestari solita daturum verbo respondit. cautum et de Nisouiorum excursionibus. ij genus hominum sunt, qui ad inferiorem Borysthenis partem, ad quam diuersarum gentium confinia pertinent, ad praedas confluunt, ita vt totus ille tradus incultus et ob latrocinia desertus iaceat. ex aliis gentibus, tum etiam Polonis et Lithuanis constat, vt quisque est egentissimus aut rerum capitalium damnatus, aut si quos ipsorum fortuna aut opimior aliunde ipes in patria esse non sinit. itaque a tot seculis inter tot nationum haut satis concordem colluuiem, quamuis annitentibus vicinis principibus, pax consistere nunquam potuit. reposcente tunc ob iniurias illatas Turcico legato Podokouam, quem modo ad regem missum diximus, altercatum fuit in Senatu; cum plures censerent, nequaquam hominem Christianum, strenuum ducem, et robore admirabili praestantem barbaro certam ad necem prodendum, Zausioque quam commodissimis rationibus fieri posset, respondendum; omni denique modo consulendum miseri saluti, qui salui comeatûs regij fide fretus Varsouiam venire non dubitasset. contra rex, sub fide quidem publica Podokouam arcessitum fateri; sed aliter eam datam non intelligi, nisi quatenus iustam caussam suam probare posset. nunc cum appareat eum contra foederis leges fecisse, quod indignissime Amurathes ferat, non debere foedifragum et publicae pacis violatorem salui comeatûs beneficio frui. quibus rationibus rex inductus, qui bello Moscouitico implicitus non tanti vitam Podokouae aestimaret, vt propterea nouas inimicitias cum potentissimo hoste sibi temere cumulandas censeret, Podokouam inspectante Zausio capite plecti iussit. quae dum fierent, ab Alexandro Podokouae fratre, quem Cosaci sibi ducem constituerant, rursus Petrus regno exactus fuerat, et statim a Turcis reductus capto ipso Alexandro, qui et palo suffixus est, Cosacis, qui capi potuerunt, ad remum addictis. nec propterea Petrus homo secors et ignauus regnum toties reciperatum seruare potuit, vel ob id eo indignus habitus, quod toties illud amisisset. itaque tandem post Mechemetis purpuratorum principis mortem ab Achmete, qui Mechmeti in primaria dignitate successit, principatu spoliatus est, Iancola quodam e Saxonibus Transsiluanis oriundo, sed qui non modo Valachicam nationem, verum etiam genus principum

Valachiae ementiebatur, in eius locum suffecto. Stephanus compositis in Russia Polonica rebus iam Cracouiam redierat, cum legati Mosci ad eum venerunt, qui fastu insolito ad regem admissi verbum se facturos negarunt, nisi prius rex aperto capite assurgens devaletudine principis sui ipsos interrogasset. id moris Mosco est, cum aliorum principum legatos excipit, ad quod faciendum et alios principes per legatos superbe adigere volebat. verum Stephanus et ipse elati animi vir, praeter rei indignitatem minime sibi committendum arbitratus, vt ad hostis barbari et tantos spiritus sibi sumentis, vt vix ferri posset, arrogantiam obsequio suo quidquam adderet, condicionem reiecit; et cum illi in sententia perstarent, inauditi dimissi, et re infecta lentis itineribus per Lithuaniam domum remissi sunt. cum vero rex putatis rationibus animaduerteret, tributum, de quo tandiu pugnatum fuerat, non solum praedicatione nonnullorum inferius, sed ipsi bello, quod instabat, par non fore, et serum esset, atque adeo difficile maiorum subsidiorum spe conuentus ordinum denuo indicere, legatos ad principes vicinos mittit, et arctiore cum iis amicitiae vinculo sociare se satagit, et ab Augusto Saxone ac Io. Georgio Brandeburgico VIIviris, vt in belli suscepti pro decore nominis Germanici ac Polonici et Liuonorum libertate contra barbarum hostem suscepti consilio perseueraret, confirmatus etiam a Brandeburgico tormenta accepit. ad Amurathem missos Mechmetes prudentissimus tot imperatorum consiliarius et benigne excepit, et laudato Stephani proposito, ei etiam belli fausta initia ac successus prosperos precatus est: ceterum rem magnam suscipi, neque secundum suum principem, vllum toto terrarum orbe Mosco potentiorem se existimare. sub id tempus nuncius partae ad Vendam victoriae allatus est. eam cum maioribus quam antea copiis Moscus insideret, missis ad exercitum summae auctoritatis IV Palatinis Petro Tatouo, Basilio Voroncio, Petro Choroscino, et Andrea Skolkanouo, nostris sui colligendi et cum Suecicae militiae praefecto Georgio Boio consilia communicandi spatium dederunt. ij Stropam, vbi tum erat Buringius, et Andreas Sapehea earum, quae tum in Liuonia erant, copiarum legatus, et Matthias Dembinius; ex Liuonis praeter Buringium Nic. Korfius, Platerus, alij conueniunt; quibus aliquot equitum turmae et Suecicae copiae ad Gouiam flumen inedio inter Volmariam et Vendam itinere se coniungunt, et recta ad hostem sub signis ad Vendam haerentem ducunt. ibi cum acerrime pugnaretur a Polonis, Lithuanis, ac Suecis ad vlciscendas hostis iniurias, Liuonis ad libertatem, cunctis ad gloriam se mutuo cohortantibus, postremo Moscicus equitatus pellitur, facto fugae a Tataris initio. sed cum sub noctem Palatini militem ex fuga colligere castrisque continere vellent, hortarenturque, vt pro inueterata gentis gloria, pro militari sacramenti religione extremam potius fortunam experirentur, quam castra apparatumque bellicum a principe fidei suae commissum desererent, metum periculo per tenebras augente, et nocte pudorem et flagitium tegente, nec iam se contineri patiente multitudine, Chorascinus et Scholkanouus cum equitatu, cui praeerant, in fugam se eiiciunt; reliqui duo, quibus tormenta commissa erant, ea amplexi mane, cum obsessi in munitiones inuaderent, viui cum castris apparatuque bellico ac XXX machinis in potestatem venerunt. insigne et fidei documentum pixidarij, qui exonerandis tormentis inseruiunt, dederunt, qui funibus, quos ad os tubi singulis tormentis in terra defossis ducta ante fossa aptauerant, collo insertis vltro sibi mortem consciuerunt. in omen rei feliciter gerendae accepta haec victoria, quam Moscus mox aliis copiis conscriptis et nouis tormentis conflatis sarciuit, ad potentiam suam ostentandam pertinere existimans, nihil sibi a fortuna ademptum videri, quod non breui a facultatibus suis vel cum insigni accessione expleri posset. Reualienses frumenti C oneribus a rege subleuati, cuius penuria laborabant, ob continua bella intra moenia sua compulsi a communi hoste, et commercio omni intercluso, cultuque agrorum neglecto iam a multo tempore in extremas angustias redacti.

cum vero Prorex legibus regni creari non posset, rex per suam in hostico absentiam si quid accidisset, cum primoribus regni communicaturum se pronunciauit. pacem item publicam seuere sanxit, maxime Cracouiae, ne quod aliis temporibus acciderat, inter dissidenteis de religione tumultus aliquis exoriretur. proxima fuit de summo duce deligendo cura. dictus a rege, Senatu prius consulto, cum Cracouia Varsauiam discederet, Nicolaus Mieletius Podoliae Palatinus, magnam superioribus annis cum a Turcis et Valachis circumuentus incolumem exercitum reduxisset, laudem adeptus; qui cum ob valetudinis tenuitatem initio se excusasset, tandem in eam tantum expeditionem imperium accepit. inde rex Grodunam venit, et cum aerarium belli sumptibus non sufficeret, pecuniam vndique mutuo sumit, et quam sepositam in priuatos vsus habebat, liberaliter confert. tum militem passim per Poloniam scribi iubet, et ad Christophorum fratrem Transsiluanum mittit, vt veteranorum per Pannoniam aliquot cohortes et alas equitum conscribat. idem Christophoro Rosdraseuio et Ernesto Veiero, vt per Germaniam facerent, mandatum. Lithuanici proceres voluntarium militem in id bellum obtulerunt, quotque singuli adducturi essent, ediderunt, quorum numerus ad X OIO fere accessit. dein Vilnam venit, et Nicolao Radeuillio Palatino Liuoniae praefecturam Ioanni Chodceuicio ademptam ad tempus demandat, et Christophoro eius filio exercitum, qui in Liuonia fuerat, tradit. is cum sub id tempus excursione ad Torpatum facta Kirempesium intercepisset, atque euertisset, vastato circum agro triumphabundus ad regem ac patrem Vilnam venit, quem mox exercitus stipendia flagitans secutus est, adnumerata aliqua pecunia a rege vtcunque placatus. tum fundendis tormentis modum, quem accommodatissimum experientia didicerat, praescribit, et Caunae pontem, quo in expeditionibus sequentibus vteretur, construi iubet, ea ratione, vt ex singulis nauibus componeretur, quae deinde tabulatis ita inter se coniungebantur, vt quoties opus esset, separari, curribusque singulis vna cum tabulatis impositae binis iumentorum iugis non incommode, in quemcunque locum transferri possent. cum vero frigus, quod intensissimum eo anno fuit, vix VII Kal. Vtil. remisisset, nec vllae herbae adhuc efflorerent, caussis Lithuaniae audiendis aliquandiu temporis interea insumptum est. missus dein ad Moscum Basilius Lopatinscius, qui bellum iustum ei denunciaret. caussae additae, quod induciarum ostentatione prouinciam Liuoniam ferro et igne vastasset, legatis suis contumeliose habitis ad extremum duplice confecto induciarum instrumento imposuisset; eodemque tempore, nouo in Liuoniam misso exercitu Vendam oppugnasset; sua legatione nouam ad priores iniurias contumeliam ac ludibrium adiunxisset. sub id remissus Haraburda, quem Moscus huc vsque retinuerat, nullo cum alio responso, quam quod paullo post hominem suum ad regem ablegaturus esset. is vbi venit, inducias pactas confirmari petiit, et si quid super Liuonia controuersiae esset, de eo per arbitros amice transigeretur. sed cum eas ludificationes non admitteret Stephanus, hominem remittit, et Tatari legatos audiuit, ex foedere, quo regibus Poloniae militare contra quosuis hosteis, vnico Turcorum imperatore exempto, tenentur, operam suam aduersus Moscum deferenteis, et donatiuum petenteis, ac de Nisouiorum iniuriis expostulanteis. ad quos responsum, quod operam suam contra Moscum Tatarus polliceretur, facere eum ex officio suo; donatiuum datum iri; Nisouios in regis potestate non esse, quippe ex colluuie omnium nationum collectos, quibus et Turci et Tatari se aggregare comperti sint. tum operam datum iri, vt quantum fieri possit, eorum incursiones prohibeantur. inde aliqua pecunia adnumerata et certus vestimentorum numerus; quibus acceptis non tamen Poloniae regi in hoc bello adfuit, Persico, de quo dixi, a Turco occupatus. Gotardus Ketlerus Curlandiae et Semigalliae dux et huc venerat, vt tanquam regni Polonici beneficiarius in fidem reciperetur; quem rex Disnae subsistere iussit, et de ea re interim ad Senatum retulit. iam peditatus ex Pannonia venerat a Christophoro

regis fratre missus, et Mieletius Polonicos delectus vrgebat, qui ob auctoramenta tardius accepta serius ad edictum comparuit. rex prid. Kal. Vtil. Vilna Suirum venit, vbi de belli ratione, et quo primum ducendus exercitus videretur, inter duces consultatum fuit. et Lithuani fere omnes Plescouiam per Liuoniam eundum censebant, vrbem amplissimam et magni nominis, et tamen contra vim parum munitam, muris vetustate neglectis, quod loco tutissimo et ab omni belli metu remoto procul sita esset, qua proinde rex haut magno periculo, et nihilominus magno laboris pretio potiturus esset. rex contra existimabat, et cum hoc vnum eo bello propositum esset, vt Liuonia in libertatem assereretur, si per terram Liuoniam bellis superioribus vastatam et comeatu omni exhaustam exercitus duceretur, sic iudicabat, magnis difficultatibus eum conflictaturum, et interea prouinciam eam, necnon Lithuaniam quae ad Borysthenem pertinet, longe a tergo relictam hostium furori expositum iri: nec si offenderet, facilem receptum, nec e propinquo paratum subsidium fore. contra si Polotiam in Liuoniae ingressu ad Dunam fluuium positam peteret, vtrumque se consecuturum prouidebat, vt et proximos ad Liuoniam et Lithuaniam aditus in potestate haberet, et deinceps intercluso ad eas hosti aditu vlterius in Moscouiam tuto progredi posset; nec longius a Lithuania discedens vtrique ad prohibendas hostium excursiones semper praesto esset. his accedebat et alia commoditas nauigationis Dunae fluminis, qua sola Rigensis portus continetur, et Liuonia vniuersa opportunis subuectionibus maxime subleuatur, ea belli ratione conseruandae; quod secundum recuperationem prouinciae vel maxime rex animo agitabat. eum vero situm et loci ingenium esse, vt ab eius praesidio Dunae magna pars infestetur, ex eo auxilia ac comeatus ad Kokenhausium, aliaque Liuoniae castella, quae Mosci tenent, summittantur, excursiones fiant, et Vilna ac Riga omni commercij libertate potiantur. itaque ea capta Lithuaniam fere libertati restitui; Liuoniam vero quasi totam recipi videri. sed rursus replicabatur, et difficultates in Polotiae omni re ad resistendum instructissimae obsidione futurae obiiciebantur, vt periculosum esset, a tam difficili rerum gerendarum initio bellum inchoari. nam plurimum in ipsis initiis ad famam momenti esse, quibus ad vtramuis partem fere homines impelluntur. ad haec rex, qui nihil non virtute superabile putaret, quo maiores difficultates propositas intelligebat, eo maius re bene gesta decus et feliciores deinde successus secuturos confidebat; et si quid inopinati accidisset, pacatis a tergo prouinciis minore cum periculo occursurum se sperabat. igitur edictum proponit IV Eid. Vtil. quo repetitis prolixe Mosci iniuriis, remissis insidiosis induciarum literis bellum Ioanni Basilij filio magno Moscorum duci denunciat; et vt ostendat se minime eorum, qui Mosco parent, Christianorum hominum aut calamitatem expetere, aut sanguinem sitire, declarat, se hoc in armis temperamento vsurum, vt iis, quantum fieri poterit, nequaquam ij violentur, qui non aut in praesidiis aut in acie contra se steterint. tum milites ad rem fortiter gerendam hortatur, certa hinc gloriae reportandae, hinc beniuolentiae, gratiae, ac munificentiae a principe consequendae spe. inde praemisso Nic. Radeuillio ac Christophoro filio cum Lithuanicis copiis, et Gasparis Bekesij Pannonico equitatu, qui vrbem corona cingeret, et retento in castris Mieletio Suiro Disnam versus mouet, ea incedendi ratione, vt cum a dextra viae imminerent Crasna, Susa, Turoulia Moscico praesidio insessa loca, Mieletius ab ea parte cum exercitu in primo agmine Ioanne Sbarasio praeire iusso tenderet; rex laeua iter faceret. Disnae censitus Polonicus exercitus, quem rex a Mieletio in aciem instructum et sub signis decurrentem magna cum oblectatione ac prosperi successûs omine vidit. eo Lithuanicae copiae conuenerunt, et delectus in Germania a Rosdraseuio et Veiero raptim et sine publica facultate habiti. heic quanquam alij rem differendam censerent, Curlandiae dux in fidem ac clientelam receptus est, cautumque, quantum ad iurisdictionem spectat, quam in suos

habet, vt ad conuentum Liuoniae, quem, si reliquam Liuoniam rex adiungeret, instituturus in ea esset, prouocaretur. interim Moscus Plescouiam profectus partem copiarum in Liuoniam praemiserat, quae Duna flumine ad Kokenhausium raptim transmisso, reiectis stationibus Seelburgensique ducis Curlandiae, ac Birsensi Christophori Radeuillij agro vastato propere trans Dunam se receperunt. vicissim a rege missi Io. Taluossius Samogitiae praefectus in Liuoniam, Philo Kmita, qui Orsae praeerat ad Borysthenem, qui excursiones hostium prohiberent. iamque Vilnensis Palatinus ponte Caunae ex nauibus strato ad Disnam transmiserat, nemine impediente; paullumque progressus cum siluae continuae eum aliquandiu moratae essent, arboribus passim agricolarum incuria enatis, quas per Pannonicum peditatum securibus caedi imperat, ad Polotiae conspectum venit. ea antiquitus suos duces habuit, et sub annum Christi IO CCCCLXXX, vel vt Russici annales putant annos, a conditu mundi CCCCLXXXVIII supra VI OIO Rochuoldo duci paruit, qui ab Vlodimiro Magno ob negatam in matrimonium filiam bello petitus imperium vitamque ac duos filios amisit. ab eo tempore Russi principes eam tenuerunt, donec eorum extincta stirpe Lithuanis, vt quaedam aliae Russiae ditiones, cessit. dein Iagellone Poloniae rege electo cum Andreas eius frater Polotiae dominatum arripuisset, recepta est, et inde vsque ad annum huius seculi LXIII in fide Regum Poloniae permansit, quo a Ioanne Moscorum duce capta fuit. solo iuxta amoeno ac fecundo sita est, et fluuios nauigabileis habet Dunam, qui in Moscouia haut longe a Turopecia ortus portum Rigensem efficit. secundum eum Drissam, Vsuiatam e Moscouia; e Lithuania Disnam, Vlam; a Smolensco Cusplam, qui omnes in Dunam influunt. territorium L passuum OIO in longitudinem ac totidem in latitudinem patet. antequam in Moscorum potestatem veniret, vna arce atque vrbe Polotia, a Polota cognomine amne sic dicta et Ieserisciae castro continebatur. Ieseriscia Moscouiam versus in lacu, ex quo Obola oritur, sita ab vna parte aditum angustissimum et ad quem vix expedito iter est, habet. postquam a Mosco capta est, vtrinque castella aliquot excitata et praesidiis firmata, partim ad locum muniendum, partim ad nauigationem tuendam. contra a Sigismundo Augusto Disna ad cognominis fluuij et Dunae confluentem; Voronecium ad flumen Vsaciam; Lepelium in insula lacûs, qui a Lepelio fluuio efficitur, Lithuaniam versus conditum fuit. per eam Lithuaniae partem duo fluuij nauigabiles, quorum fontes non plus V OIO passuum interuallo distant, in duo longe dissita maria tendunt. Lepelium in Vlam fluuium itidem nauigabilem influens cum eo in Dunam, indeque ad Rigam in mare Balticum exoneratur. alter Beresina in diuersam partem raptus cum Borysthene in pontum Euxinum effunditur; ita vt, si pacatae gentes essent, per quorum terras fluuij labuntur, in tanta eorum propinquitate transportandarumque ex vno in alterum mercium, coniungendorum denique eorundem facultate septentrio vniuersusque occidens facillime cum oriente commerciis iungi posset. ad ea loca Moscus castella quinque exstruxerat, Socolam in via Plescouiensi, Niscerdam ad lacum cognominem XXX a Souolocia passuum millibus; Sitnum in Lukensi via; Cossianum deinde loco ab Obola flumine velut circino circumducto et Vsuiatam ad fluuium cognominem, illud contra Vlam, hanc contra Vitepsciam et Surassum. cis Dunam Turoüliam ad cognominis amnis caput; Sussam denique Lithuaniam versus in lacu, qui Turoüliam emittit. his Crasnam adiunxerat, quam Cosaci Lithuani duce Francisco Suko ad belli suscepti famam ex improuiso scalis noctu admotis ceperunt. eodem successu et Cossianum trans Dunam arx repentina Cosacorum excursione capta ac deleta est. sub id Lithuani et Hungari, qui cum Vilnensi Palatino iam ad Polotiam venerant, via, quae Plescouiam ducit, excurrentes Sitnum repentina inuasione captum incendunt. cum vero rex incedens Socolam ad laeuam haberet, et metueret, ne inde summissis Plescouia subsidiis in Polotiae obsidione infestaretur, de eo in itinere

capiendo cogitauerat. verum moram susceptis rebus damnosam veritus consilium illud omisit, et tertiis castris Disna Polotiam peruenit, vbi plenum horroris et crudelitatis spectaculum obuiam habuit. nam Mosci captiuos Polonos, quos iamdiu in squalore et compedibus habuerant, per cruciatus interfectos et trabibus alligatos secundo Duna demiserant, ea re terrorem incutere se rati, qui contra in vltionis desiderium vertit. locum cum Ioanne Sario Samoscio et Gaspare Bekesio contemplatus rex, qua parte oppugnatio tentanda esset, deliberauit. Polotia duas arces habet, alteram editiore loco positam, eamque mediam; alteram Scloppetariam Moscorum lingua dictam, et oppidum Sapolotam, a meridie Dunam spectat. Polota a VIItrione versus ortum sub Scloppetaria arce tendens rursus inde ad Boream declinat, radicesque collis, cui superior arx insidet, complexa eandemque ab oppido separans meridiem versus paullo inferius cum Duna commiscetur. ita arx media a meridie Duna, a VIItrione et ortu Polota fluuio oppidoque Sopolota; ab occasu Scloppetaria arce; vndique monte, cui imminet, praerupto, altissimisque fossis ac vallo continebatur, muris et propugnaculis ex aliquot deuinctis validissimorum roborum ordinibus cincta. arx inferior decliui loco posita ponte cum superiore coniungebatur. oppidum subiacebat inter duas arces positu triangulari, ita vt latus vnum Duna, alterum versus summam arcem Polota fluuius, tertium fossae turresque tuerentur. ab arce superiore, in quam omnis comeatus ac bellicus apparatus comportatus fuerat, oppugnationem incipi placebat regi, quod ea capta alteram arcem et oppidum mox in potestatem venturum apparebat. nihilominus Bekesius Sapolotam ante tentandam censuit, quod secundum Dunam venientibus primo loco occurreret, qua capta commodis ad arcis obsidionem hospitiis miles vteretur. dum deliberatur, Germanus miles ducum iniussu Polotam transgressus locum ab oppido auersum ex aduerso arcium ad Dunam castris capit, ibique vt contra oppidum munitiones agerentur, rex tumultum ex nationum aemulatione veritus permisit. ita vero castra ordinata erant. Hungari ad Dunam versus Sapolotam consederant, loco ad subuectiones commodo, quippe pacata inferiore fluminis parte, quod et ponte stratum erat. infra Hungaros cis Polotam Nic. Radeuillius cum Christophoro filio et Lithuanicis copiis spatium omne compleuerat. vltra Polotam intra flumen et lacum quendam regia castra erant, in quibus Senatores ac equites Poloni, vt quisque potestate et honore antecedebat, ita proximum regi locum ceperat. haec cum terni tormentorum ordines ambientes binorum vicorum pari inter se spatio distantium seriem efficerent, binis etiam portis ad eos aditus relictus fuerat. totidem portae castrorum stationibus et excubiis militum firmatae erant. exterum castrorum latus currus circundati catenisque ferreis inter se colligati more gentis Polonicae muniebant, fossa etiam ad maiorem securitatem ducta. supra castra Germani eo, quo dixi, loco consederant, quibus et IO delecti superuenere a Georgio Friderico Borussiae duce summissi. superuenit et Constantinus Ostrogiae ducis F. e Podolia cum lecta equitum ala. cum Bekesius oppidum oppugnare pergeret, praesidiarij de defensione desperantes protinus exportatis, quae potuerunt, et illo incenso in superiorem arcem se recipiunt. capto seu deserto oppido productae munitiones praecipue Pannonici militis opera, qui labori ac tolerantiae assuetus diem nocti in opere assiduus continuabat. interea Bekesius arcem tormentis quatiebat; quod cum minus ex voto succederet, quod muri fere e materia constructi perforarentur potius aliquibus locis, quam tormentorum vi sternerentur, idem incendij e longinquo excitandi artificium, quo ante biennium regem in arce maritima Gedanensium exurenda vsum diximus, tunc et rege auctore institutum est, sed non eodem successu. nam superior murorum pars tantum a globis ignitis infestabatur; inferior, quae a cliuo prominenti defendebatur, ictus e castris regiis multo inferioribus directos frangebat, ita vt globi igniti quasi solo acciperentur. ad haec zephyro flante effusis

copiosis imbribus incendij minor vis erat, et Polota vbique prius pediti vadosus vix ab equite transmitti poterat, aquarum intumescentium vi disiectis passim pontibus, praeter vnicum a Ioanne Bornemissa subitario opere e sublicis et trabibus repertis constructum, qui molatrina obiecta ab infesta tormentorum ex arce displosorum fulminatione defendebatur. itaque tandem manu rem geri oportuit; hortante suos Bekesio viro impigro, vt in cliuum enixi incendium in munitiones eiacularentur, et fundamenta murorum, quae tormentis peti non poterant, exurerent. quod cum summa alacritate Polonorum et Lithuanorum certatim fieret, non minore studio obsessorum in defendenda arce resistebatur. ibi acriter et obstinate in eiaculando et restinguendo incendio ab vtraque parte certatum, adiuuance obsessorum virtutem pluuiosa maxime tunc tempestate. quod illi in supersticionem vertebant, qua, si praesens eos numen tueretur. desideratus in ea oppugnatione ex Polonis Michael Vadasius Hungarorum praefectus homo strenuus. nec imbrium sola in oppugnationibus incommoditas sentiebatur, sed et in annonae e longinquo comportatione maxime, cuius angustia iampridem in exercitu laborabatur. nam corruptis adeo itineribus iumenta vix luto se extricare poterant, et plerunque labori immoriebantur. et Mosci in praesidiis vicinis dispositi pabulationes ac frumentationes infestas reddebant, ita vt plerique equorum carnib. vesci cogerentur. in hac rerum omnium difficultate summa tamen bellatorum erat alacritas, praesertim Pannonicorum, quibus Bekesius alioqui natura imbecillus suo exemplo praeerat. nam ille semper apud tormenta esse, ibi cibum sumere, ibi quiescere, et media inter pericula quasi securus assidue versari. re ad consilium a rege relata, multis placebat, vt corona facta omnibus ex partibus vniuersi exercitûs iunctis viribus oppugnatio tentaretur. verum rex contra dicebat, quod vereretur, si id frustra susceptum esset, in quo cuncti spem extremam ponerent, vt tanquam omni exhausta vi ac potentia nihil praeter discessum reliquum postea videretur. itaque prius omnia tentanda ratus rursus delectos, et in his Hungaros praecipue hortatur maximis praemiis propositis, vt muros ad ignem immittendum, sicuti ante, subeant, neque prius se recipiant, quam incendium ignis conciperet. ita miles magno ardore sub moenia arcis tendit, quaeque in eos vsus iam ante praeparata erant, alia prae se ferens succedit; commodumque accidit, vt quasi inclinante fortuna pluuiae sub id momentum remitterent, quo factum vtignis fundamentis illatus, murorum inferius latus mox corripuerit, quod longe lateque amplexus totum eum diem cum illud depasceretur, frustraque obsessi restinguere conati essent, iam se a numine deseri cernentes de deditione agere ceperunt. rex vero, qui metueret, ne incendio passim excitato et longe collucente, hostes, qui Plescouiam cum magnis copiis venerant, quorum et partem ducibus Borisso Seino et Theodoro Seremeto Socolam praemiserant, incendij luce moniti auxilio laborantibus accurrerent, omneis copias in aciem instrui, et extra castra in campo sub signis consistere iubet. ipse ab ea parte, qua Socolam itur, cum aulico omni comitatu Polotam transmittit, relicto ad vallum seruandum idoneo militum numero. interim decem ex muris se deiiciunt de deditione cum rege acturi, quos Pannonij, qui spem tam opimae praedae iam animo deuorauerant, veriti ne tot laborum praemium sibi per deditionem eriperetur, tanquam transfugas trucidant, vt ceteros a deditione deterrerent; et cum propter incendium in ruinam ascensus periculosus videretur, in crastinum diem oppugnatione dilata Pannonij tamen praedae auidi iniussu ducum per medias flammas irrumpunt, et semiambusti in arcem euadunt. verum a Moscis, qui fossam intra pomerium duxerant, et tormenta ad latera disposuerant, repulsi, et quanquam Polonis aliquot succedentibus postremo cum damno deturbati sunt, quantumuis rex, qui cum Samoscio tunc extremum vitae periculum adiuit, omnem operam daret, vt Pannoniorum temeritate ceptus motus minore cum damno finiretur. is superueniente rege

tandem suppressus, sed insigni animorum conuersione, cum Mosci hoc successu elati pristinos animos resumentes spatio, quod ignis absumpserat, munito et lateribus propugnaculorum coniunctis se rursus ad defensionem pararent; Poloni alij in alios culpam reiicientes mutuae dissensioni propiores quam oppugnationi viderentur. Pannoniorum tandem virtute, quorum culpa casus interuenerat, damnum sarcitum, qui partem montis quem Mosci interim insederant, impetu capiunt, ab eaque deinde, quemadmodum iussi erant, secundum proximum latus munitiones proferunt, Petro Racio nobili Hungaro suis praeeunte; quo duce in propugnaculum, in quod primum incurrerant, rursus ignem iniiciunt, qui tota nocte grassatus est: mane cum non solum latera antea integra nudata, sed et munitiones intus ductae ad tormentorum ictus paterent, ita vt defensores in iis amplius consistere non possent, tandem per legatos deditio fit III Kal. VIIIbr. in has leges, vt vita salua cum singulis vestimentis milites dimitterentur. deditionem dissuaserunt Cyprianus episcopus et Palatini magis seueritatem principis sui veriti, quam Polonorum metu, obfirmatis ad insigne facinus animis; quippe ignem pulueri tormentario subiicere, communique incendio arcem seque omneis, qui in arce erant, absumere conati a milite prohibiti fuerunt, et ad extremum cum in deditionem consentire nollent, ad D. Sophiae se collegerunt non prius, quam inde vi abstraherentur, discessuri. rex retentis legatis mittit, qui episcopum et Palatinos ad se adducerent, qui vbi in conspectum venerunt, in faciem procidentes more patrio regem salutant, et mox Laurentio Voinae Lithuaniae quaestori custodiendi traduntur. missi dein delecti ex Hungaris ac Polonis, qui arcem accipiant, quam postridie post grateis Deo publice actas, rex quominus ingredi posset, foetore cadauerum in ea iacentium prohibitus fuit, quibus purgari eam ante omnia oportuit. inter illa reperta vnum et alterum Germanorum corpora tradit Reinoldus Heidenstenius, qui has res accuratissime descripsit, quos crure tenus lebeti impositos igne circumiecto aqua feruenti viuos coxerant, manibusque eorum fune per lacertos traiecto a tergo euinctis ventrem totumque corpus miserorum hominum crebris in longum per id factis vulneribus ad scissi thoracis modum foedissime laniauerant. qua re cum ad vltionem fremeret miles, rex tamen fidem semel datam nulla ratione violandam ratus dedititiis vitam incolumem seruauit, optione delata, et duplici assignato loco, in quorum alterum, qui in regis ditionem ac fidem venire, in alterum, qui in Moscouiam redire vellent, concedebat: vtrisque item potestate facta, vt de se commodisque suis ac facultatibus libere statuerent. pauci tamen manere apud regem voluerunt. maior pars reditum in patriam et ad principem suum eligebat, insigni in vtrumque fide ac perseuerantia, cum nemo eorum esset, qui non ad certissimam necem et exquisitos cruciatus proficisci se existimaret. tamen iis Moscus pepercit, seu quod extrema necessitate adactos deditionem fecisse crederet, seu quod aduersis rebus, vt de animo, ita de seueritate remiserat, eosque per vicina praesidia Lukos, Suuolociam, Vsuiatam, et Neuetam distribuere satis habuit, vbi Polotiae deditae ignominiam virtute delerent. fidei seruatae et humanitatis ac clementiae magnam in ea expugnatione laudem apud hosteis meruit Stephanus, quo magis ignotae eae virtutes inter Moscos durissima seruitute oppressos conspiciuntur, eo magis illas in rege hoste admiranteis. minor fama in arce reperta praeda, quae fere militi cessit, excepta bibliotheca libris ex Graeca in Slauicam linguam a Methodio et Constantino, sic Russorum annales ferunt, conuersis instructissima, e doctoribus fere Graecis. moris est apud eos, vt sacerdotes non ex ingenio publice populum adloquantur, sed conciones ex Patribus Graecis ex scripto lingua populari recitent; seu quod homines nullis literis eruditi proprio ingenio minus confidant, seu ne pro ingenij humani curiositate studio noua inueniendi ab antiquitate ac veritate recedatur. addunt, et ne concionatoribus facultate populum pro arbitrio alloquendi facta in principem

et magistratus dicendi, quod perniciosissimo exemplo apud nos inualuit, libertas concessa videatur. capta Polotia rex ad res prouinciae stabiliendas intentus a religione principium fecit, et templum in arce satis amplum et pro loci captu magnifice lapide exstructum, quod a Graeci ritûs hominibus tenebatur, magna et diuturnae possessionis praescriptione se tuentibus, eiusdem professionis episcopo Russo, qui ante iam templi illius titulum Vitepsciae ipse agens vsurpabat, permisit; ea maxime ratione, quod cum longius a domo bellum in Moscouiam inferre cogitaret, intelligeretque, quantum ad animos in omneis partes permouendos religio momentum haberet, verebatur prudentissimus princeps, ne Mosci religionis amore, si eam relinquendam existimarent, a deditionibus absterrerentur, ac Romanae ecclesiae cultoribus nouam attribuit, assignatis possessionibus, et Societatis IESV sacerdotibus, quibus impense fauebat, eius curam credidit, quorum opera multa in religione et in moribus, quae ab iis populis praue instructis peccabantur, emendaturum se sperabat; inprimis ad prohibendas vagas libidines, quarum etiam inter rusticos licentia inualuerat. postea munitiones ad oppugnationem factas dirui, fossas compleri, murorum deiectam partem instaurari iussit, pecunia in id assignata. tum praefectos designat, ac postremo Palatinatum Polotiae restituit, cum aliquanto tempore ante captam eam a Moscis tantum a legatis regiis, sicuti Kioua, regeretur. ita rebus ordinatis cum exercitus regius hostem pro tempore foris non haberet, inter se mutua pernicie pene concurrit, atque a iurgiis inter Polonos ac Pannonios ortis, quod illi ab his se contemni quererentur, res ad arma deuenit. rixa donatiuo a rege compressa longe perniciosiores simultates inter duces ipsos exarserunt. nam et Mieletius Polonus etsi cum Nic. Radeuillio Lithuano arctissima necessitudine coniunctus ex communione muneris nonnihil alienationis contraxerat, interque eundem et Samoscium subortae etiam simultates occultae erant, quod ille non satis auctoritatem suam ab hoc iuuari existimaret. nec minus ex aemulatione Bekesij angebatur Mieletius, a quo imperij militaris maiestatem sibi commissam imminui moleste ferebat. natus is in Transsiluania, ac in familia Petrouicij prouinciae reguli educatus adulta aetate Ioannis Sigismundi Transsiluaniae principis adeo gratiam demeruit, vt cum sine herede decederet, eum successorem designare non dubitaret. verum ab ordinibus prouinciae cum Stephanus ei praelatus fuisset, inde odiis exortis, dum statum publicum turbat, castellis aliquot ab eo exutus ad Maximilianum Caesarem se contulerat, coactisque in Germania aliquot copiis principatum vi Stephano eripere conatus fuerat; a quo profligatus rursus se in Germaniam receperat. postea cum Stephanum aemulum ad regnum Poloniae euectum, et extra omnem inuidiam in altiorem locum virtute conscendisse intellexisset, positis cum aemulatione odiis vnum eum, cuius magnitudinem animi perspectam habebat, elegit, cui et se crederet, et a quo ornamenta omnia et amplificationem fortunae exspectandam sibi statueret, eaque fiducia suam illi fidem ac operam detulerat. nec vero ille spe sua falsus est. nam rex, qui virtutem Bekesij vicissim cognitam haberet, non modo omnem erga ipsum offensionem ex animo deposuit, sed benigne susceptum opibus ac dignitate cumulauit. quod indigne ferebant Poloni, quos per otium tumultuanteis vt neg otio in officio contineret, rex ad castella vicina, quae adhuc hostium praesidiis tenebantur, recipienda mittit. Mieletius Polono et Germano peditatu assumpto Socolam ducit. Turoüliam cum Martinus Gurtius cum Cosacorum manu et Constantino Lucompscio peteret, praesidiarij restincto Polotiae incendio arcem deditam coniectantes locum iniussu ducum deserunt. Susam ad praesens omitti placuit: tormentis per Dunam ad Drissam cognominem fluuio arcem deuectis, indeque iumentorum ope Socolam deductis ponte Nicolai Vrouecij industria Drissae imposito exercitus a Mieletio traducitur. eodem tempore Io. Sbarasius Palatinus Braslauiensis cum parte equitatûs flumen tranat, et Plescouiam versus in excubiis considet, vt Mosci illac

excurrentis impetum remoraretur; qui contentus ad terrorem ostentare diuersarum nationum copias, vt Kasanorum et Astracanorum nuper a se subiugatorum, easque suo quasque nomine citare, nullum praeterea operae pretium fecit, tentoriis tantum fixis, non etiam castris munitis. cum Drobrossolouius, qui rei tormentariae praeerat, treis globos candenteis, quorum supra rationem explicauimus, periculi faciendi caussa eiaculatus esset; ex his duo cum incendium fecissent, a Moscis suppressi sunt; tertius imo fundamento adhaesit, qui non animaduersus haut multo post in muro ex abiete et arida materia constructo latissimum incendium sparsit. quo conspecto cum Mieletius quasi ad impetum faciendum tuba signum dedisset, pauidi defensores cum restinguere incendium non possent, tantumque repentini periculi obiiceretur, diuersis portis se eiiciunt. Seremetus cum parte equitatûs Plescouiam se recipiens in Sbarasium; Borissus Seinus ab altera parte in Germanos inciderunt. Seinus a Germanis vltione ardentibus et recenti crudelitatis Polotiensis exemplo efferatis interfectus est, et cum eo Andreas Palecius, Michael Lycus, Basilius Criuoborscius Palatini cecidere. qui in arce remanserant, cum supplices vitam rogarent, Germani irrumpunt, et cum promiscue cunctos caederent, Mosci desperata salute cataractam ferream demittunt, conclusosque intra arcem ad IO Germanos trucidant, antequam Rosdraseuius et Vierus porta effracta suis accurrere potuissent qua patefacta Germani quam antea efferaciores irruunt, et obuios quosque nulli gratia facta caedunt. multi in ignem se praecipitantes conflagrauerunt. saeuitum et in occisos, inter quos cum plerique obeso corpore essent, focariae Germanorum apertis corporibus ad notas vulnerum medicationes, ac in his Seino ipsi adipem detraxerunt, quod postea Moscorum princeps scripta epistola Polonorum regi exprobrauit. parta ingens praeda, militeque ex ea ditato Mieletius ad regem cum victore exercitu rediit, qui Polotia Disnam profectus est, vbi Adolfi Holsatiae ducis, et Henrici ordinis Teutonici magistri legatos auditos Vilnam reiecit. cum initio regni eae difficultates Stephanum excepissent, quae quo minus in tempore bello Liuonico occurreret, eum prohibiturae viderentur, Radeuillius Vilnensis Palatinus, qui totannos bellum in Liuonia magno sumptu ac sine vllo fructu geri videret, Adolfum suscitarat, qui beneficij titulo eam a rege peteret, bellumque contra Moscum suscepturum se polliceretur. huius aemulatione Ioannes Chodkeuicius paullo ante mortuus Henrico, vt idem faceret, auctor fuerat; quorum postea petitiones rex cum Varsauiae in comitiis esset, ex occasione petitae ab iis mutuae in hoc bellum pecuniae elusit. tunc vero conscenso Disnae nauigio secundo Duna, fluminis amoenitate delectatus Druinam, et inde per Braslauiam terrestri itinere Lithuanicam Vilnam venit, vbi obuium habuit legatum Pontificium Andream Caligarium cum pluribus ex nobilitate. ciuitas Vilnensis tota in gratulationem effusa et composita oratione Deum eius precata est, quod benignitate nuper capta Polotia fuisset, vt eos magna molestia liberaret, idem mox amoto a ceruicibus suis Raukenhausio ad publicam securitatem firmandam perficeret. postquam Moscus nuncium de capta Polotia et praelidio Socolae caeso accepit, Plescouia, quo venerat, in interiorem Moscouiam concessit, datis ad Susae praesidiarios, quibus Petrus Theodori F. Coliceus Palatinus praeerat, literis, quibus eos monebat, vt, quando captis vndique praesidiis auxiliorum spe omni interclusi essent, in tempore sibi consulant, corrupto ante omni instrumento bellico, et imaginibus ac sacris, ne a barbarorum, sic caeteros prae se habet, ludibrio obiiciantur, in terra defossis. id cum pluribus significasset, vnae ex iis in Mieletij manus peruenerunt, qui inde occasione capta eo ducit. Mosci imperata fecere, vitamque et singula vestimenta pacti locum cum omni instrumento bellico, quod supererat, tradiderunt prid. Non. VIIIbreis. Mieletius his actis exercitum in treis partes distributum in hiberna deducit, dato negotio Constantino Ostrogiae duci, vt in hosticum cum clientaribus copiis excurreret, qui Borysthenem transgressus cum Michaele

Visnouecio tota Seuerensi ditione vastata etiam populationibus Starodubam et circumposita loca passim infestauit. idem et a Philone Kimita Orsanensi. praefecto factitatum, qui praeda ingenti abacta ad Smolenscum vsque prouectus, et duobus pagorum millibus incensis praeter agri solum nihil iis in locis reliquum fecit. rex interim, qui bellum in sequentem annum pararet, cum Vratislauiae esset V Kal. VIIbr. comitia Varsauiam indixerat ad IX Kal. Xbr. tumque magistratus ac dignitates, quae per Ioannis Chodkeuicij mortem vacabant, inter proceres distribuit, iisque Radeuillios Lithuanos prae ceteris ornauit. quod non mediocrem illi apud Polonos inuidiam conflauit, vigente adhuc inter duas nationes quamuis sub idem imperium coniunctas aemulatione. inde Vilna Grodnam mouit, quo loco venationibus aliquandiu se oblectauit, quarum et praeteritorum laetitiam nonnihil turbauit Gasparis Bekesij, de quo modo dixi, obitus, qui moriens vxorem ac duos impuberes filios regi ac Samoscio multum commendauit. tandem ad comitia ventum, in quib. cum incommodis sermonibus criminationis specie se differri rex intellexisset, eos dilui, quam dissimulatione valescere maluit. plerique, quibus aut effusa regis liberalitas non satisfaciebat, aut qui cum regem suffragiis iuuissent, ab eo honoribus non affici ad iniuriam pertinere arbitrabantur, aut denique Mieletium, Samoscium, et Radeuillios solos honoribus participare non ferentes, in eo regno, in quo quod quisque sentit, pari libertate dicere potest, omnia dicta factaque regis secus interpretabantur. nam et cum initio Leopolim in Russia proficisceretur, eum taedio preasentium asportata omni Sigismundi Augusti gaza in Transsiluaniam cogitare; dein cum Suiri diem militi ad conueniendum dixisset, non bellum serio ab eo suscipi, cui gerendo impar esset, sed pecuniis colligendis et nouis tributis colorem quaeri agebant. quidam et altius prouecti reginae animum tentauerant, suspicione iniecta, quasi rex eius aetatem spernens diuortium meditaretur, eaque de caussa Petrum Volscium episcopum Ploscensem ad Pontificem misisset. addebant et minime satisfactum condicionibus in regno ineundo ab ipso iureiurando confirmatis, homines aduentitios ad honores ac dignitates prouehi, nec in accipiendo in fidem Curlandiae duce seruatum regni legibus praescriptum modum. quae omnia eo pertinebant, vt negato tributo belli persequendi facultas regi adimeretur. itaque turbidis initiis praeuertendum ratus Samoscius, primo, quo agi de rep. ceptum, comitiorum die luculentam ad Ordines orationem habuit, qua et victoriam de hoste partam in maius extulit, et belli persequendi, antequam Moscus vireis et animos colligat, necessitatem validis rationibus approbauit, et vniuersos ac singulos ad remp. tali in necessitate fortiter capessendam hortatus est, conscientiam pro solatio in praesens, ac regem beneficum, in posterum gloriam pro praemio habituros; sic autem omneis statuere debere, obtrectationibus ac praeposteris remp. turbandi studiis quae virtuti ac bonis artibus debentur, praemia sub bono principe sperari non posse. quod ex compacto cum rege a Samoscio dictum cum cuncti intelligerent, pristina querellarum libertas paullatim remisit. rex nihilominus, quae publice iactari inaudiuerat, diluere voluit. et cum Leopoliensem profectionem et Suirensem expeditionem vt pleraque alia iam tempus refutasset, et constaret, regem multa de priuatis commodis in publicos belli vsus contulisse, nihilque separatum a repub. in hoc bello habuisse, quantum ad militaris imperij imminutionem et exteros honoribus cumulatos, quod Bekesium hoc dicto notari videret, sic factum excusauit, vt diceret, Bekesium praefecisse se Hungaris, non vt sua auctoritate bellicarum quid rerum administraret, sed vt ducis Poloni imperio subesset, et quasi interpretis munere apud Hungaros fungeretur; externi porro militis vsum praecipue peditis ad hoc bellum fuisse necessarium, quippe cum hoc regnum prae ceteris equitatu, non perinde peditatu valeat, et re saepius in Senatu agitata tandem tenuisse, vt externae opes ad domesticum robur firmandum adscisci possent. neque enim esse sapientis, quod externorum

periculo consequi possis, ciuium sanguine quaerere velle. hac ratione maxima imperia coaluisse; hoc ipso in regno multas primarias familias se tempore insinuasse; inter alias clarissimam Tarnouiorum domum ad exteros originem suam referre. quibus verbis compressa murmura, silentiumque ea de re in posterum fuit, cum nemo esset, qui peditem externum necessarium negaret. de Curlandiae item duce ostensum, quod actum esset, nihil a legibus et maiorum exemplis alienum esse. purgati et coram de Plocensis episcopi legatione sinistri et ad inuidiam compositi rumores. itaque nullo repugnante tributum scitum est, clausula ne auctoritas praescriberetur, adiecta, vt rex per legatos bellum administraret. quod indignum magnitudine animi sua iudicans, non solum sibi decorum vt ipse bello interesset, sed etiam ad accendendos tot nationum animos, aemulationes tollendas et dissidia ducum componenda necessarium multis rationibus demonstrauit. sub exitum comitiorum de Niscerda capta allatum est, prodente Cossonio quodam non corpore solum, sed animo etiam supra agrestem valente, qui capta olim Polotia cum reliquis oppidanis in Moscouiam deportatus, dein cum amorem domini pristini exuisse putaretur, patriis sedibus cum filiis restitutus simulac de vrbe a rege recepta intellexit, quomodo cum aliquo operae pretio ad prius imperium rediret, cogitare cepit, Cosacisque Polotiensibus auctor fuit, vt ad locum perfectis nondum munitionibus debilem, eo citra negotium potituri, accederent. et promissis euentus respondit. at Cossonius, qui nihilominus inter Moscos fortuitum Cosacorum aduentum existimanteis impune versaretur, de Sauolocia eadem ratione occupanda cum iisdem Cosacis agere voluit. sed re detecta nec successus par fuit, et ipse nimiae apud hosteis morae poenas luit, cum duobus filiis in castelli conspectu palo suffixus. et haec quidem in Oriente ac VIItrione dum geruntur, res haut paullo quietiores ad Occidentem erant, suspensis in Hispania ac vicinis prouinciis de regno Lusitano in familiam externam breui transferendo animis. Comitiis ad Kal. April. indictis rex Cardinalis habitu et sceptrum manu gestans cum Bracantiae duce ac magno comitatu venit, et in pegmate ad id parato sub vranisco consedit. ibi coram delegatis Alfonsus Castroblancus sacerdos a rege dicere iussus orationem absurdae atque adeo impiae adulationis plenam habuit, et deplorata praeteritorum memoria laudatoque rege a caritate, iustitia, misericordia, et quasi se pro suis immolasset, cum rege caelorum comparato, etiam conuentum ordinum cum sacrosanctis Synodis comparauit, ac proinde illarum exemplo non posse errare impudenter affirmauit. tum cuius rei caussa conuenissent, exponit, seorsimque vt more maiorum de rep. consulerent, hortatur. variabant sententiae. nam alij, vt motibus praeuerteretur, nulla dilatione interposita inpraesentiarum de regni successione decernendum censebant. alij in eo negotio cautius progrediendum esse sentiebant, viamque iuris seruandam, vt qui ius in eo sibi arrogabant, citati audirentur, et omnium partium rationibus intellectis, instructaque rite et ordine lite mature de ea statueretur. alij rursus, quod litem in longum protelatum iri prouiderent, si quid interim humanitus contingeret, expeditum videri dicebant, quo tumultibus obuiam iretur, vt regni gubernatores crearentur. alij denique, qui turbas malebant, indecisa ac confusa omnia cupiebant. mediam viam elegit rex, vt nihil inpraesentiarum de successione decerneretur; sed qui in eo ius sibi competere contendebant, citati prius audirentur; interim gubernatores crearentur. secundum haec ab ordinibus nominati XV, ex quibus rex V delegit, quorum nomina secreta, sic enim post multas contentiones tenuit, in capsam coniecta sunt, Olissiponensis magistratûs custodiae traditam. nominati rursus XXII, ex quibus rex XI delegit, qui, si regem ante litem de regni successione terminatam mori contingeret, cum plena potestate eam diiudicaret, ridicula prorsus ratione; quippe cum constet, iurisdictionem regiam morte mandantis exspirare; eiusque rei in Castellae regno insigne exemplum perhibetur, vbi cum Isabella regina leges condidisset,

quas post mortem suam locum habere volebat, eae tamen defectu potestatis locum in eo regno non obtinuerunt. nihilominus a rege Bracantiae dux, ceterique proceres, antistites, ac ceteri ordines sacramento adacti, gubernatoribus a rege creatis, et ei, secundum quem delecti iudices pronuntiassent, tanquam legitimo regi se parituros Antonius ipse Crati prior, cum initio petito prius cum rege colloquio iurare detrectaret, tandem tactis S. S. Euangeliis ceterorum exemplo fidem obstrinxit. heic rursus pro plebeio ordine, qui a Philippi partibus admodum alienus erat, quidam consurgens suggillata obnoxiorum fide, qui decus et libertatem regni priuatis affectibus posthaberent, conuentum rogauit, vt ad honorem ac iura regni tuenda secum consilia, vireis, animos gnauiter sociarent, et quod idem iam factum fuerat, petulanti insolentia XV OIO hominum ad eos, quos designabant, in ordinem cogendos, et eorundem domos, si opus esset, incendendas ac euertendas sui ordinis nomine obtulit. id tamen a prudentioribus excusatum, qui plebis ingenio quam violento tam facile mutabili ignoscendum putabant. actum et de regis matrimonio, et gratiae a Pontifice impetrandae caussa missus Romam Eduardus Castroblancus. ipse rex multoties medicos super valitudine sua consuluit, an ea aetate liberorum procreationi habilis esset, et quanquam castitatem tota vita professus ad excludendum externum heredem de ducenda vxore cogitabat. quibus de rebus certior per oratores suos et inprimis per Christophorum Moram tunc ad eum oratorem factus Philippus, cum videret regem et ordines a se auersos esse, protinus ad oratorem suum, qui Romae erat, vt omni ratione Pontificem a gratia ducendae vxoris Henrico facienda dimoueat, scribit; eodemque tempore ad ipsum Henricum auunculum in occulto mittit Ferdinandum Castellium Dominicanum, qui eum a proposito ducendae vxoris reuocaret, vel ea maxime ratione, quam licet ineptissimam tamen apud hominem superstitiosum valituram putabat, quod veneno sectario passim pullulante periculum esset, si sacris addictus vxorem duceret, id in exemplum a perniciosis hominibus traheretur. verum Dominicanus ille non perinde ab Henrico, vt sibi Philippus persuaserat, acceptus est, sed statim cum offensionis specie dimittitur, suppressa tamen legationis caussa. iamque citatis competitoribus oratores eorum aderant: pro Philippo Petrus Giro Ossunae dux cum iis, quos dixi; pro Philiberto Sabaudiae duce Carolus Roboreus, pro Ranutio Farnesio Alexandri F. Ferdinandus Farnesius Parmae episcopus, qui re Patauij inter I. C. celeberrimae illius Academiae deliberata consultationem validissimis rationibus, vt sibi videbatur, confirmatam publicauerat. et Sabaudus quidem de iure suo Philippo concedebat, quippe ex Isabella grandiore natu Emanuelis regis filia progenito; tantum petebat, vt si contingeret Philippum ante Henricum communem auunculum decedere, eo casu iuris sui ratio haberetur. de cetero iisdem cum Philippo argumentis contra Bracantiae ducem, qui Catharinam Eduardi Henrici fratris filiam in vxorem duxerat, et Ranutium Eduardi nepotem ex Maria eius grandiore natu filia procreatum nitebatur. nam sublato repraesentationis beneficio, quod multis rursus argumentis conuellebant, tanquam gradu proximi et masculi, ceteris praeferri debere ambo contendebant. repraesentationis rursus beneficium vrgebatur a Bracantina, et Ranutio; qui Ranutius eandem rationem postea contra Catharinam materteram reflectebat, ipse ex grandiore natu Eduardi filia natus. in gratiam Bracantiae ducis, cui et in occulto fauere Henricum intelligebant, Conimbricae academiae I. C. scripserant, editaque consultatione multis argumentis Philippi et Sabaudi primum ac rursus Ranutij ius refutabant. vniuersi autem Antonium Crati priorem, qui et citatus aderat, tanquam spurium, et Ludouico quidem Henrici fratre, sed ex contubernio mulieris, quam nunquam vxorem duxisset, prognatum a successione reiiciebant. Catharinae Regum nostrorum parentis nomine quamuis minime citatae adfuit et Vrbanus Sangelasius Conuenarum episcopus Lud. Sangelasij Lansaci nothus F. qui post multas difficultates tandem ab Henrico

admissus est, eique permissum, vt per procuratorem in caussa ad probandum ius suum interuenire posset. sic autem affectus Henricus videbatur, vt in Bracantini gratiam cunctos exclusos vellet; rursus vt Philippum excluderet, omneis promiscue ad petitionem admitteret. Regina, origine longius petita ius suum referebat, vt supra iam diximus, ad Robertum Alfonsi III ex Mathilde Bononiae comite natum, a quo genus ducebat. nam ceteros Alfonsi liberos ex Beatrice Gusmana Mathilde superstite prognatos illegitimos fuisse. qua re non solum iniuriam tot Alfonsi successoribus regibus faciebat, sed Henrici ipsius tunc regnum tenentis ius quasi in dubium reuocabat: vt multi non immerito et Reginae et eorum, qui circa ipsam erant, prudentiam in ea legatione decernenda desiderauerint. nam quam gratiae ab eo consequendae spem, subesse, quem tam atroci iniuria laeseris? aut quam victoriam expectari posse contra tot litiganteis, qui ius suum ex proxima successione metienteis, si ratio iuris a Regina praetensi habita fuisset, statim a limine iudicij excludebantur? igitur cum eas rationes minime pondus habituras prouideret legatus noster, alias a Rege literas ad Olissiponensem cameram, scriptas profert, quibus Rex operam suam toti regno liberaliter deferebat, et ne se potentiorum iugo opprimi paterentur, maximopere Lusitanos hortabatur. quas literas, quo minus Camerae redderencur, et publice recitarentur, Henricus prohibuit. id aemulatione a Rege factum interpretati sunt Hispani, eumque per oratores suos et apud Pontificem et alios Christianos principes, et Amurathem adeo Turcorum imperatorem ac Fessanum regem egisse scribit Antonius Errera, vt auctoritatem aut arma sua interponerent, prohiberentque, ne Philippus tanta accessione imperium iam satis per se formidabile locupletaret. nec cessabat Philippus, qui per Petrum Vanegam Cordubensem statim post Sebastiani mortem Marochum missum arctissimam amicitiam cum nouo rege contraxerat. et quanquam Elisabetha Anglorum regina iamtum, quod euenit, animo praesagiens, vt infestissimum bellum cum Philippo haberet, omnem operam daret, ne Hametes tam potentem vicinum tunc domi turbatum, et quamprimum quietem in Hispania nancisci posset, contra ipsum arma versurum in otio relinqueret, tamen nihil impetrare potuerat, cum rex ab Andrea Gaspare Corso, quem dixi, persuasus tantum principem vltro bello lacessere nondum compositis in [reading uncertain: print blotted] regno nouo rebus minime sibi tutum arbitraretur. apud Lusitanos Hispani iniurias a Gallis acceptas in maius extollebant; interceptam Petri Castroblanci Indicam nauem tot gemmis onustam, quas et in digitis Francisci I ipsius multi viderant; deinde sub Henrico II Francisco Pereirae Lusitano legato itidem gemmas furto ademptas, quas regina per summam contumeliam retinuerit. denique interceptas a Protestantibus Gallis naueis ab insula S. Thomae et Brasilia venienteis, idque impune fuisse piratis, qui postea in aula regis triumphantes visi sunt, frustraque de tanta iniuria questos Lusitanos nullam a Rege satisfactionem impetrare potuisse. haec et alia siue falsa siue ex vero trahentia in Gallici nominis inuidiam artificiose comminiscebantur Hispani, et per oratores suos passim disseminabant. ad oratores superiore anno missos Philippus adiunxerat Rodericum Vascum et Ludouicum Molinam iuris peritos, Ioanne Silua, qui olim apud Sebastianum regius orator proelio ipsi interfuerat, et captus ac multis vulneribus sauciatus ab Hamete in Philippi gratiam nuper dimissus fuerat, penes se retento, haut occulto eorum, qui circa regem erant, vt creditur, liuore, et Christophori Morae inprimis, qui negotij a se inchoati decus in alium transferri aegre patiebatur. is igitur commendatione aulicorum oratoris titulo, antea cubicularij regij dignitate ornatus, in Lusitaniam ablegatur. magno errore, ab Henrico vt pleraque alia in ciuili administratione peccauit, factum prudentiores existimant, quod plenam de successione cognitionem non sibi reseruauerit, sed eam doctorib. per scholas agitandam et ad extremum a iudicibus a regno deligendis decidendam permiserit. sic enim portam

ad turbas et factiones in regno apertam. atqui constare ipsi debuit, non iuris peritorum opinionibus dari aut adimi imperia. verum ea armis quaeri, et pasta iisdem armis aequabili iure temperatis conseruari. sed quid aliud expectari potuit ab homine vitae otiosae innutrito, iam sene, minime ad imperia nato, qui proprias sacrifici virtutes, nullas veri principis haberet, qui alieno potius, quam suo ingenio regeretur, et odiorum in cunctos semel conceptorum tenax, post regnum adeptum neque ea deponere, neque digne vlcisci sciret? itaque et in ipsum licentia grassante et ad odium accedente contemptu multa iactari cepta, quod quietem regni negligeret, per magistratus venaleis remp. administraret, in rebus nihili tempus tereret, necessarias aut non intelligeret, aut insuperhaberet. quod regni successionem, de qua motam quaestionem primo quoque tempore a se regia auctoritate nemine citato decisam oportuit, tot petitoribus ad ambiendum inuitatis ad seditiones domesticas et potentiorum inuasionem exposuerit. quod gubernatores intempestiue creauerit, et ita factionibus regnum ipse sciderit. in eam rem scripta sed suppresso auctoris nomine euulgata. quae cum ad regis notitiam venissent, cognitionem peruerso ordine institutam, quae lentius antea procedebat, vrgere cepit, eamque tandem in scenam, ipse fortunae ludibrio quasi rex in theatrum productus deduxit. primi incedebant Philippi oratores; dein Sabaudi; post Ranutij Farnesij; tum Bracantiae ducis procuratores: postremi omnium qui Antonij caussam defendebant. eum Henricus Almadae in vlteriore Tagi ripa ex aduerso vrbis degentem longius Cratum secedere iusserat, veritus, ne ex odiis, quae ipsi cum Bracantino intercedebant, si propius accederet, ad arma deueniretur. et cum esset auerso ab eo animo metuebat, ne ille in aula inter nobileis et praecipue apud plebem, cui odio externorum competitorum summopere acceptus erat, partes sereret. itaque quamuis citatus nunquam impetrare a rege potuit, vt ad vrbem veniret, coram ius suum disceptaturus. ius autem a regina praetensum etsi longius petitum, quia alios excludebat, illud ante omnia refutari placuit. sic autem argumentabantur Philippici doctores, ius illud longissimi temporis praescriptione intermortuum frustra nunc a Regina suscitari; de quo tot Bononiensium comitum, qui Mathildem exceperant, nemo hactenus controuersiam [reading uncertain: print blotted] mouisset. et vero si penitius in veritatem rei inquiratur, cons...um [reading uncertain: print blotted] , Mathildem nullos ex Alfonso III liberos suscepisse, ac magnopere falli [reading uncertain: print blotted] aliosque in errorem secum ducere, qui scripsit ad S. Dominici Olissipone infantem filium Mathildis sepultum esse. nam vtin viuis fuerit, tamen apparere vel ex aetate vel ex habitatione nullos illum liberos reliquisse. et nullos quidem Mathildem liberos ex Alfonso sustulisse probari ex ipsius testamento, quod in publicis archiuis seruatur, inquo nulla mentio liberorum habetur. tum ex libello supplici Vrbano V a regni ordinibus oblato, quo post Mathildis mortem petebant, vt interdictum reuocaretur, et filij ex Beatrice ab Alfonso suscepti tauquam legitimi ad regni successionem admitterentur. quod proculdubio frultra petiissent, si qui ex Mathilde suscepti in viuis tunc fuissent. igitur inde sequi, Robertum illum, ad quem genus suum Regina referat, non Mathilde, sed Alisa Mathildis sorore prognatum esse. ita Reginae iure exploso, restabat Antonius, qui si probare ius suum potuisset, ceteros a limine iudicij repellebat. itaque Henricus impetrato a Pontifice diplomate, quod fecisse postea poenituit, de caussa ante omnia cognoscere voluit; et cum exquatuor testibus ab Antonio productis, et matrimonium Ludouico patri cum matre eius intercessisse affirmantibus, duo se ab illo subornatos et promissis ac pretio corruptos falsum testimonium dixisse confessi fuissent, alteri duo merito suspecti essent, quippe cum matris soror in testem allegata, nec consentanea cum tertio teste diceret, et alioqui Ludouicus pater eum tanquam spurium extremis tabulis nominasset, Henricus tandem auctoritatem suam interposuit, et Antonium non legitimum, sed illegitimum pronuntiauit, eique super foedere matrimonij et natalium quaestione

perpetuum silentium imposuit, saluo sibi contra falsos testeis, et ipsum, qui eos subornasset, persecutionis iure. qua re cognita Antonius non tamen quieuit, sed Alexandri Formenti Pontificij oratoris ei in occulto fauentis commendatione aliud diploma a Pontifice impetrat, quo prius diploma reuocabatur, et quasi mandatum egressus esset Henricus, qui sententiam pronunciasset, ei mandabatur, vt litis acta Romam transmitteret. qua re vltra modum iritatus sero errorem sensit, qui Pontificia ac non propria et regia auctoxitate de caussa cognouisset. itaque cum nouum diploma a Pontifice venisset, quo rei de integro cognitionem oratori suo et Georgio Almeidae archiepiscopo Olissiponensi attribuebatur, ita excanduit Henricus, vt ab oratore Pontificio vix placari potuerit. sed citato Antonio, vt ad perduellionis crimen responderet, cum non compareret, de cetero, quam honestis poterat, se rationibus excusaret, statim Eduardo Castroblanco lictorum praefecto negotium dederit, vt ipsum comprehenderet, et cum comprehendi non potuisset, in contumacem tanquam rebellem inobedientem et publicae tranquillitatis percurbatorem sententia non pontificia sed regia auctoritace fercur, qua dignitatibus, honoribus, titulis ac bonis priuatur et extra regnum deportatur. cessit irae impotentis senis Antonius, ne geminata contumacia se iure praetenso indignum redderet, et absencia sua maius sui desiderium apud plebem excitaret. restabat Philippus, Sabaudus, Ranutius, et Bracantinus, qui dum quisque contrariis rationibus se inuicem oppugnat, ius suum in dubium reuocabant. tandem post scenicas illas concertationes cum nihil decerneretur, singuli consultationes pro iure suo ad Pontificem et principes Christianos mittunt. inde occasione sumpta regni ordines et praecipue Olissiponenses quasi extincta mascula proie et incerto succedentium iure rem ad electionem deductam contendebant, idque sibi iuris arrogabant; nam sic olim post Ferdinandi obitum legitimis heredibus deficientibus Ioannem licet ipurium concordibus ordinum suffragiis in regem electum esse, ab eoque, qui regnum huc vsque tenuerint, genus ducere. contra replicabant Philippici, electioni nunquam locum esse, quandiu legitimi heredes existant; et vt detur, hereditatem iacere propter incerta partium iura, non propterea inde sequi, vt ipsi ius eligendi habeant. nam Portugalliae regnum ab initio [reading uncertain: print blotted] ipsos Lusitanos minime constituisse; sed portionem eam Galeciae esse, ... [reading uncertain: print blotted] Hispaniarum reges Henrico comiti concesserint, quamque successores e... postea [reading uncertain: print blotted] multis accessionibus amplificauerint. itaque aequum esse, si res ad caduci caussam recidisse dicatur, vt Portugalliae regnum inspecta origine Legionensi regno accrescat, et tanquam membrum olim ab eo auulsum cum ipso nunc tandem conglutinetur. et ita quidem primus fabulae actus vtcunque transactus fuit. cetera serio acta sunt. nam Philippus, qui statuisset ius suum armis persequi, plusque momenti in potentia sua, quam in iure suo et I. C. sententiis poneret, iam satis famae, et hominum opinioni satis scenae et ineptae regis imperiti voluntati datum ratus, Henricum petita audientia per suos legacos adoritur, et Ossunae duce verba faciente orat eum, vt quando de suo iure adeo manifesto et ipsi et omnibus constare debeat, eum regni successorem designet, et in ipsius verba cunctos ordines iurare iubeat: id magno Lusitaniae bono cessurum, quae cum Hispaniarum pars sit, nulli melius, quam Hispaniarum regno conuenire queat, Philippum in Hispania et matre Lusitana natum, vxorem etiam ex Lusitania habuisse, vt nullum eorum, qui hoc regnum friuolis ex iure petitis rationibus ambiunt, maiore caritate ac beniuolentia Lusitanos complexurum appareat. Michaelem olim Emanuelis ex Isibella Ferdinandi Arragonij et Isabellae Castellensis maiore natu filia natum mascula prole deficiente in spem successionis tot regnorum educatum, et tanquam Hispaniarum Principem auis superstitibus designatum prono Hispanorum fauore acceptum culcumque; nunc vice versa, si Deus Philippo Lusitana matre orto regnum legitima successione deferat, aegre id Lusitanos minime ferre debere. cum vero omnium principum, tum vero S. M.

pietatis studiis semper a puero innutritae hanc praecipuam esse curam, vt omnia consilia sua, cogitationes, vota, conatus ad Dei gloriam, tanquam ad scopum, dirigat. ac longe maximam esse, quae ex Lusitaniae cum reliqua Hispania coniunctione ad nomen Christianum redundatura sit, vtilitatem; quippe cum vnitis vtriusque regni viribus et opibus in orientaleis ac occidentaleis Indias, adde his Africae oram maritimam, et tot munitiones in Africae faucibus a Castellensibus et Lusitanis quondam separatim excitatas, promiscue nunc Hispanis omnibus aditus pateat, quo Christi nomen in his longinquis et veri luce destitutis prouinciis facilius promulgetur, et firmiore cum robore barbarorum a vera religione alienorum impetus propulsari, piraticae depraedationes non solum in Oceano, sed etiam in mediterraneo mari prohiberi, et ad euertendas Turcorum Europae imminentium vireis, etiam in Asiam bellum inferri possit. tum Ossunae dux Philippi nomine promittit, si amice res transigatur, et ipse citra armorum necessitatem legitimus successor declaretur, fore, vt iura integra omnia, libertates, priuilegia, immunitates Lusitaniae saluae maneant, et a principe suo confirmentur. quod vtique facturus non sit, neque vero possit, si res ad arma deueniat. quapropter demisse et enixe, quam potest, regem obsecrat, vt in hoc negotio Christianae rei, regno, patriae, simul consulat, et non tantum veluti iudex inter partes sedeat, sed tanquam parens inter liberos ius dicat, ac Philippo tanquam primogenito filio regnum legitima successione, quandocunque ipsum Henricum decedere contigerit, delatum adiudicet. hac veluti honesta, vt sibi videbatur, belli denuntiatione praemissa Philippus cuncta ad id necessaria parat, et Inico Lupo Mendozae Mondeiaris marchioni regni Neapolitani, et M. Antonio Columnae Siciliae proregibus mandat, vt veteranos classi impositos cum apparatu bellico ad Baeticae litora quamprimum mittant. item marchioni Aiamontis Mediolani proregi negotium datur, vt copias, quas penes se habeat, Genuam versus tendere iubeat. per Petrum Medicem Francisci Etruriae ducis fratrem IX OIO peditum in Italia, ducibus Prospero Columna; Vincentio Carafa, et Carolo Spinellio; per Hieronymum Lodronij comitem VI OIO in Germania conscribi curat. missi mox diuersis itineribus delecti tribuni, qui aditus in Portugalliam omni ex parte diligenter obseruent, ciuitates, oppida, arces, situm earum, soli commoditatem, l... [reading uncertain: print blotted] comeatûs subuectioni et castrorum metationi opportuna notent, et ad regem referant. ij fuere Franciscus Valentia, Alfonsus Varga, Petrus Bermudes Sanctius, Io. Baptista Antonellus locorum muniendorum valde gnarus. tum Francisco Alabae rei tormentariae praefecto mandatum, vt Hispalim profectus, quod sui muneris sit, expediat. comeatus per praefectos vicinos in plureis menseis prouisus. iussi et Gabriel Nonius, Ludouicus Enrices, Franciscus Valentia, Petrus Aiala, Martinus Argotes, Antonius Morenus, et Rodericus Sapata Legionensis singuli singulas legiones per Castellam conscribere. summaque omnia faciebat Philippus, ne quod sibi damno vertisse in bello Granatensi, et Guletae expugnatione nuper meminerat, imparatus opprimeretur, potiusque ducebat, vel cum immensis sumptibus periculo in tempore praeuertere, quam dum sumptibus parcitur, tantae occasioni deesse. cum tamen sciret, potentiam suam ceteris principibus formidolosam esse, nec speratam tanti regni accessionem parum inuidiae apud eos conciliaturam, colorem tantis apparatibus quaerebat, famamque spargi curauerat, sibi cum Hamete Cherifio optime conuenire, et coniunctis viribus ex compacto expeditionem Algerianam susceptam, vt deiectis Turcis ad commune bonum Hispaniae et Africae oram vtrinque pacatam redderent. et ita credi in Italia volebat, et saepius percontanti Pontifici, quorsum tanti appratus pertinerent, responsum a Philippico oratore fuerat, ad bellum in Africa contra Turcos gerendum destinatos esse. at Henricus, qui ex Ossunae verbis et apparatibus belli, quid sibi Philippus vellet, non ignoraret, et Antonio vltra modum ob ea, quae dixi, infestus esset; Catharinam vero Bracantini ducis

vxorem percaram sibi sed imparem contra Philippi potentiam animaduerteret, paullatim labare cepit, a Leone Enrice ex societate IESV, qui ei a sacris confessionibus erat, potius quam a legatis Philippicis, vt creditur, persuasus, qui caelos inde meritis suis apertos ostentans, si ad ecclesiae Romanae amplificationem Philippum sibi successorem designaret, et inde minas miscens, si tam potentis et coniuncti sibi principis preces negligeret, superstitiosum ac meticulosum senem toto affectu initio in Catharinam propendentem paullatim ab ea alienauit. is tamen animo aestuans, et in incerto cogitationum salo adhuc fluctuans, ne cogi videretur, vt maiestatem ad paucos dies tueretur, caussatus sibi ab Antonio insidias strui, et consilia eum contra puplicam quietem perniciosa agitare, nouas copias ad Palatij regij securitatem apposuit, haut satis fidens iis, quas Olissiponenses obtulerant, quos Antonio in occulto fauere cognouerat, ac proinde suspectos habebat. igitur instante Ossunensi et Christophoro Mora apud Henricum, vt Philippus successor declararetur, tandem manus dedit; sed in eo laborabat, qua ratione errorem re in iudicium publicum, quam sibi seruare debuerat, deducta admissum emendare posset. itaque in arcano plebis tumultum veritus cum Philippicis transegit, additis condicionibus de certis dignitatibus, quae in regno solis Lusitanis attribuerentur, petiitque tempus, dum indictis Almerini, nam in vrbe iam lues contagiosa grassari ceperat, comitiis tutius et maiore cum Ordinum approbatione declarationem euulgare posset. condiciones continuo Madritum perlatas etsi ratas habere prae se ferret Philippus, tamen probare Henrici consilium non poterat, qui declarationem in comitiis fieri volebat. nam sciebat auersos a se Lusitanorum animos; itaque frustra eorum voluntates ac vota exquiri. id auctoritate regia posse Henricum, cui si quid ab ordinum conuentu auctoritatis accedere debuit, id vltimis comitiis abunde factum esse. tantum superesse, vt ipse potestate ac iure suo vtatur. quae etsi crebro in aurem a Philippicis anxio seni insusurrarenrur, tamen in proposito mansit, et syndicos ciuitatum Almerinum conuenire iussit, ratus se eos seorsim compellatos in sententiam suam pertracturum. interea Pontifex, per Philippum Segam suum apud Philippum oratorem agit, et quanquam apparatus bellicos, quos faciat, ad bellum Africanum destinatos sciat, tamen prouidere [reading uncertain: print blotted] ob controuersam regni Portugalliae successionem motus nouos suboriri posse itaque [reading uncertain: print blotted] sui officij duxisse, eo in negotio auctoritatem suam interponere, ac petere sibi rei inter ipsum et Henricum componendae arbitrium deferatur. gratum in speciem sibi initio Pontificis officium esse simulauit Philippus Ioannis Siluae consilio vsus, et quousque cum cum Henrico transegisset, variis protelationibus vrgentem Segam ludificatus est. vbi vero cum Henrico transegit, tum renudata voluntate, respondit, in tam iusta ac clara caussa, cum propensa Henrici in caussae suae aequitate perspecta sit beniuolentia, non opus esse, vt S. S. partes suas interponat. ceterum pro tam egregia voluntate gratias illi agere, neque recusare, si quid inciderit, quod tanto vindice indigeat, quin offcium eius imploretur. suspecta regi erat Pontificis, vt et aliorum principum in eo negotio voluntas, et praeiudicium iuri suo in praesens, regiae maiestati in posterum fieri existimabat prudentissimus princeps, si de his rebus in Pontificem compromitteret, eoque exemplo illum regnorum arbitrum et quasi iudicem constitueret. itaque iam de Henrici voluntate certus, et potentiae suae, rebus in omnem euentum prouisis; confisus comitiorum, quae impedire non poterat, exitum exspectabat. interea ad loca exploranda missi ad Philippum redierant. Bermudes, qui per Galeciam in Lusitaniam descenderat, per Rodericiciuitatem exercitum commode Olissiponam versus incedere posse confirmabat. Varga, qui ab altera parte aditus lustraucrat, potentem exercitum secundum Tagi ripam per Badaios, Pacem Augustam olim dictam, immittendum censebat. Valentia ab Aiamonte per Turdetaniam hodie Algarbium ad vrbem vsque expeditum iter esse aiebat; et interim triremeis per Anam fluuium Mertolam, quam Iuliam Myrtilini fuisse

volunt, appulsuras, ita vt tam modico spatio interiecto, IX leucarum videlicet, exercitus terrestris a marino comeatu iuuari possit. postremo Antonellus tutissimum et carris ac tormentis trahendis accommodum iter per Pacem Augustamversus Setubalium olim Cetobrigam magna asseueratione confirmabat. alij per Galeciam exercitum in Lusitaniam immittendum suadebant. dissidentibus ducum sententiis, tandem placuit, vt Antonellus in Castellensium congfinibus aditus exploraret, et a Galecia Aiamontem vsque limitem lustraret, si quidem tutus ab ea parte in Portugalliam accessus esset. quae dum sedulo fiunt, casus incidit, qui gubernatorum ab Henrico nominatorum secreta hactenus nomina ante tempus reuelauit. nam cum rex Almerinum profectus exeunte IXbri in periculosum ex deliquio morbum incidisset, vt parum a mortuo abesse crederetur, missi protinus, qui capsam in maiore vrbis templo depositam afferrent. qua aperta, Gubernatorum nomina palam recitata sunt. ij erant Georgius Almeida vrbis archiepiscopus, Franciscus Sada cubiculariorum regiorum princeps, Ioannes Tellus, Ioannes Mascaregna, et Didacus Lupus Sosa Senatûs iuridici praeses; qui mox sacramento adacti, se iuxta regis mandata regnum administraturos. mox vt rex ad se rediit, iam de Philippo successore declarando certus Paullum Alfonsum Villam-viciosam ad Catharinam mittit, qui renunciaret, apud animum suum constituisse, Philippum, de cuius iure sibi plene constaret, regni successorem declarare. id illam scire voluisse, vt secundum hoc rebus suis vtile consilium capiat, et dum res adhuc integrae sunt, cum Philippo agat. appetente comitiorum die varij motus animorum erant. nam alij Antonio fauebant, et misericordia eius a patruo moroso indigne habiti tangebantur. eum solum ex regia familia masculum superare, et quamuis spurium, tamen ne regnum ad exteros deueniat, aliis praeferri debere; votis sacri ac plebeij ordinis eum subleuari; nec nobilitatem nisi metu aut spe reclamare, quae si euanuerint, facile in illum consensuram. tantum opus concordia esse, quae et sperari possit, si Antonius Catharinae Bracantinae filiam in vxorem ducat. sic enim vtrique satisfactum, et decori Lusitani nominis atque adeo libertari publicae consultum iri. sed prudentiores, qui ius ex potentia metiebantur, in Philippi partes propendebant, et nobilitas, quo magis de dignitatis ac fortunarum amissione periclitabatur, eo plus de successu sollicita ad eas inclinabat, multaque in vtramque partem disputabantur, quae cum a priuatis palam dici periculosum esset, per scripta sub incertis nominibus euulgabantur. Hispani praeter ius suum commoditates inde ad Christianum nomen, et priuatam Lusitani regni vtilitatem redituras in medium proponebant. contra, si recusarent, periculum, quod imminebat, multis extollentes. nam quam potentiam Hispanis parem? qui quoties arma mouerint, Franciam captiuam facere, proceres Germaniae in triumphum ducere, Turcum in fugam vertere, Melitam e barbarorum manibus eripere, exercitus hostileis dissipare, idque diuturno adeo bello Belgico occupati possint? quomodo illis resestere posse Lusitanos? et vt animum ad bellum sustinendum obstinauerint, quem exitum fore, nisi vt reguli Indiarum litora a Christianis insessa interea occupent; Mauri loca in Africae ora deuastent; Galli et Angli in Insulas inuadant, et tantum imperium misere in partes laceratum magno nominis Christiani dedecore ac iactura omnino dissoluatur? multa et in odium Gallici nominis addebantur, quippe Hifpanis nullam nos exagitandi occasionem pro more suo praetermittentibus. ad ea et contrariis scriptis respondebatur, et potentia adeo formidolosa Hispanorum eleuabatur; foris eos potenteis et in praesidiis seruandis occupatos esse; domi non perinde valere; vbi nec propter soli sterilitatem exercitus ali, neque ob asperitatem locorum commode deduci possunt. id bello Granatensi nuper: experimento insigni constitisse, quod contra exiguum hominum numerum susceptum vix externis opibus toto triennio, nec nisi per subornatos insidiatores prius occisis ducibus confici potuit. arma ad terrorem Philippum ostentare, quae si mouere

necesse sit, cogitaturum prudentissimum principem, quantum periculi ei hoc bello ad Belgium accedente occupato, inde a Mauris inde a Gallis et Anglis, ac postremo ab Italia, quae ad famam tantorum motuum fortasse rebellatura sit, eodem tempore impendeat. et haec ita ab vtraque parte in vulgum iactabantur, miraque erat affectuum in singulis ac sibi pugnans disparitas, cum nobilitas, quae confusione regnorum pristinam dignitatum praerogatiuam amittere, et ordinem cogi videbatur, tamen de futuro anxia Philippo studeret: plebeius et sacer ordo, qui magna ex parte ex plebeio constat, quique magnas commoditates et non incerta lucra ex ea vnione sperare poterat, praepostero externi dominatûs odio in Antonij partes infausto et inauspicato amore ferrentur. at Philippus, qui sibi cum clerico, sic Henricum vocabat Ioannes Silua, cum populis plus lingua quam facto ferocibus, de regno nullis munitionibus firmo, nec vllis belli apparatibus instructo et ob recentem calamitatem omni fere pecunia exhausto rem esse intelligere, declarationem clam promissam per legatos vrgebat, qua impetrata voti compos euadebat, negata, iustum armis, abunde praeparatis, colorem praetexebat. iamque iniuerat annus a salute humana supra millesimum et quingentesimum octogesimus, multis rebus gestis toto orbe memorabilis, sed Lusitaniae inprimis non solum bello funestissimo, sed sterilitate ac lue contagiosa, quae Olissiponae praecipue saeuiit, fatalis. correpti ea statim exanimabantur, et incerta fere remedia erant. tandem lenientia magno profectu adhibita, et salutarem vnicornis et lapidis Besuarij in potu vsum multi experti sunt. vrbs cadaueribus passim scatebat, adeovt coemeteriis passim plenis extra pomerium corpora exportari necesse fuerit. magna interim magistratûs socordia, qui nec ciuitate per se spurca vias purgari, neque domos suspectas notari, aut infectas mundari curabant. deserta vrbs, vili tantum et inopi plebe in ea relicta. cumque vere adolescens malum tota aestate magnas strages edidisset, sub autumnum remisit. Emanuel Portugallus et Didacus Salena a ciuitate ad comitia delecti fuerant, quos Henricus admittere noluit, tanquam seditiosos, eosque honoribus indignos pronunciauit. in quorum locum suffecti sunt Phoebus Munis et Emanuel Sosa Pacecus. Salenae regem interpellanti quasi de iure successionis inconsulto populo transegisset, cum rex respondisset, id captum populi superare, superbe replicauerat; atqui non de captu populi ita iudicabas, cum te in regem assumpsit. quam vocem non solum libertatis, sed arrogantiae plenam Henricus ad animum reuocauerat. Portugallorum autem omnem familiam rex summe suspectam habebat, ex Ioannis Gardae episcopi occasione hominis superbissimi, qui et Henricum, antequam rex esset, prae se contempserat, et ab eo minus honestae vitae conuictus cum Romam citatus esset, in viaque ad Philippi aulam deflectens ad regis conspectum admitti non potuisset, ideo contra vtrumque regem odium capitale conceperat, in partemque consiliorum contra ipsos initorum cum Alfonsum fratrem -pertrahere nequiuisset, Franciscum Vimiosi comitem filium eius et vniuersam familiam ab Henrico et Philippi partibus alienauerat, et vt Antonij caussam adiuuarent, magno suo infortunio persuaserat. tandem V Eid. Ianuar. factum comitiis initium ab Antonio Pinerio Leriensi episcopo, qui composita oratione coram delegatis, quamobrem eo rex venisset, aperuit, vt de successore in regem designando concordibus omnium votis ageretur. inde post gratias conuentûs nomine ab Emanuele Sosa Paceco actas discessum est, et ad fanum Ecrenes, olim Scalabim, seu Iulium praesidium dictum, in altera Tagi ripa assignatum delegatis hospitium. ij porro ad S. Francisci conueniebant, vt de rep. capita conferrent. cognito interim Henricum ad Philippi partes propendere, immane quantum multorum animi commoti sunt, ac praecipue Conimbricae, vbi de Antonij in regno iure iam licentius, quam par erat, plerique loquebantur. quam libertatem frustra per Martinum Corream Siluam eo missum refraenare rex conatus est, etiam Aria Consaluo

Macedonio vrbis syndico in carcerem ob id coniecto, qui mox dimissus est. post aliquot dierum spatium Leiriensis episcopus ad ciuitatum procuratores venit Henrici nomine et Philippum saepius eum interpellasse dicit, vtse regni successorem designaret: sed regem semper rem distulisse, donec de iure partium contendentium plene edoceretur. id eum sedulo ab eo tempore fecisse, et mature pensitatis et examinatis in medium vndecunque allatis rationibus, exploratisque peritiorum sententiis tandem comperisse, inter Philippum et Catharinam Bracantini ducis vxorem controuersiam remanere; quam sententia dirimere cum varias ob caussas periculosum sit, superesse, vt amice et pacata via res transigatur. proinde illos monere, vtin commune consulant, quo ex eorum sententia de re omni ad Dei gloriam et Lusitani regni decus ac tranquillitatem deinceps statuat. is inopinatus nuncius animos syndicorum summopere perculit; quippe qui rem integram esse rati hoc agi putabant, ad electionem necne admitterentur. itaque missus e suo numero Phoebus Munis regem rogauit, vt sui rationem in electione haberet. quod cum iracunde iuxta et arroganter fecisset, rex succensens iracundiam eius minus modestam increpuit, quam ille ingenue agnoscens, tanquam a iusta caussa profectam excusauit, quod ipsum videat constituisse, Castellensem non Lusitanum regem designare. id illos non solum ad iram, sed ad desperationem adigere; nam se expetere, vt regem, quem velit designet, modo Lusitanum, cui post ipsius mortem sint parituri. verum geminatus ab Henrico mox nuncius non solum hanc dubitationem discussit, sed maiore perturbatione commotos iam animos cumulauit. nam idem Leiriensis episcopus in eo res esse dixit, vt nisi transactione componerentur, rex primo quoque tempore pronunciaret. qua significatione commotiores quam antea alios ordines adeunt, et in re communi aduocationem poscunt. tandem rex, qui ita affectis animis pronuntiare intempestiuum existimaret, et syndicis, vt de re amice componenda cogitarent, neque persuadere, neque rem ad paucorum iudicium, sicuti tentauerat, adducere posset, petitioni procuratorum assensit, et vtipsis rationes, ob quas ad electionem admitti deberent, allegare intra triduum liceret, concessit. laeti ea gratia syndici, quod se regem arbitrio suo creaturos confiderent, regem adeunt, gratiisque actis instrumenta ex actis publicis vt sibi describere liceat, tempusque bidui produci petunt. de priore assensum, alterum negatum. vnde spe noua impleti Antonius et Bracantinus factiones per regnum renouant, et amicos quisque suos bono animo esse iubent. sed haut diu gaudio solido frui illis licuit, prid. Kal. Febr. Henrico extincto, qui sub mediam noctem hora et momento a se praedictis in deliquium incidit, cum eodem tempore Luna deliquium pati inciperet; quo deliquio Lunae desinente et ipse in viuis esse desiit, cum eadem hora ante LXVIII annos, sicuti a curiosis obseruatum fuit, ui lucem editus esset. is publica calamitate ad regnum vocatus regendo imperio minime par, et cum illud olim Sebastiano puero administraret, cunctis despectus, et quandiu illud tenuit, odiosus, tandem cum XLII menseis regnasset, regnum non tam legitimo successori adiudicandum, quam potentiori occupandum reliquit. post Henrici mortem statim apertae testamenti ante VIII menfeis conditi tabulae; quib. ille successionem regni ei deferebat, qui caussa in iure disceptata vinceret, nisi ipse ante mortem caussa plene cognita iam eum nominasset. recitata etiam quae gubernatorib. data fuerant mandata, vt interregni tempore Duces, comites, marchiones creare, archiepiscopos et episcopos instituere, commendas et alia beneficia, quae CXXV ducatorum annuorum reditum excederent, conferre, de aerario ob belli tantum necessitatem statuere possent. tum missus officij gratia ad Gubernatores a syndicis Martinus Consaluus Comara, qui olim sub Sebastiano rerum gubernaculis admotus, ob asperos mores et inexorabile ingenium postea loco motus fuerat; ceterum a Philippica factione alienus, ideoque plebi gratus. per eum a Gubernatoribus petitum, vt Almerino discederent, et Fanum Eirenes concederent; ad sumptus minuendos conducti ab Henrico stipatores dimitterentur; praesidia in limite firmarentur; legatio ad Pontificem

decerneretur, vt partes suas interponat, et Philippum, quo minus bello rem gerat, auctoritate sua impediat. altera item ad Philippum decernatur legatio, qua belli necessitatem deprecati ius ei suum saluum fore promittant; contra prensatores et suffragiorum corruptores seuere anquiratur. ad ea responsum a Gubernatoribus, se quamprimum Almerino discessuros, sed quo ituri sint, neque dum constituisse, et ne nunc euulgetur expedire. ceterum non posse dimittere militem ab Henrico conductum ad tutelam suam, et eorum, qui de regno contendunt, necessarium. de firmandis in limite praesidiis praecipuam curam fore; legationem iam ad Philippum decretam, delectosque Conimbricae episcopum, et Emanuelem Melonem: ad Pontificem non opus videri, vt legati pro tempore mittantur. ad vltimum in prensatores ac malis artibus suffragia captanteis seuere animaduersurosse recipiunt. petierat et Phoebus Munis, vt tres ex Gubernatorib. tanquam suspecti remouerentur, aliique in eorum locum deigerentur: sed contra instante legato et rem firmam moueri hoc rerum statu periculo minime carere dictitante, nihil innouari placuit. aderant Brabantinus, et episcopus Parmensis, et pro parte quisque sua negotium vrgebant. instabant et Philippi oratores, vt secundum regem suum quamprimum pronunciaretur. comparuit sub id tempus et Antonius, quiantea latebat Henrici iram veritus, et Olissipona, quo in occulto venerat, quod multos iam amicos ex plebe circase habere diceretur, a Gubernatoribus facessere iussus Almadam concessit. inde e Betlemitico monasterio ad comitia et Gubernatores dat litteras, et quod ad vrbem venerit, excusat, pietatis officium, vt patruo iusta redderet, caussatus. tum vt se commendatum habeant, enixe rogat, suamque operam pro regni tranquillitate, quam demisse potest, defert. ante Henrici mortem, cum Io. Bapt. Antonellus ad Philippum rediisset, tandem decretum fuit, vt per Pacem Augustam exercitus pedestris Cetobrigam duceretur, eodemque tempore maritimae copiae ad Olissiponam appellerent. eam vt regni caput, sic belli arcem ante omnia petendam; qua capramox alias ciuitates ac castella ad obsequium concessuras. per Beturiam, quae Estremadura hodie est, regionem comeatu abundantem tormenta et carri deducti, eius rei cura Teiadae et Villadarae Sarmiento praefectis attributatum procerib. mandatum, qui arces in Lusitaniae finib. habent, vt conscripto ex ditione sua quisque milite vndique in limitem hostiliter inuaderent. Petrus Castrensis Lemosij, Gaspar Fonseca Montis-regalis comites ex Galecia impetum facere; Garsias Sarmientus, Ferdinandus Montenegrius insulam in Minij ostio occupare; Ioannes Pimentellus Beneuenti, Didacus Toletanus Albae comites per montana ingredi; ex Carpetanis Beltramus Cueua Albuquercij dux, Ferrandus Enrices Villanouae marchio suos mittere iussi sunt. idem factum a Francisco Zunica Besarij, et Alfonso Gusmano Medinae Sidoniae ducibus, Aiamontio et Gibraleonio marchionibus, qui per Hispalensem agrum in Turdetaniam ingressi sunt. contra Beiram oppositus Ioannes Pacecus Seralui marchio. vbi vero de Henrici morte cognouit Philippus, statim ad Gubernatores, ordinum conuentus, et Cameram Olissiponensem dat literas, eodem fere exemplo, quibus petebat, vtse iuxta Henrici auunculi voluntatem, quando de iure suo cunctis abunde constaret, sine dilatione regem declararent. quod si facerent, paratum se priuilegia ac libertates ab Emanuele auo concessas confirmare, et nouas, si opus esset, his addere. si recusarent, armis ius suum persequi decreuisse. viderentigitur, et quod e re sua esset, eligerent. ad ea vniuersi respondent, et vim deprecati Philippum monent, tantisper sustineat consilium, dum legatiad eum missi auditi fuerint. rursus heic partes suas Pontifex interponere voluit per Philippum Segam, quem vt prius ludificatus Philippus eo magis sibi accelerandum duxit; et cum iam copiae ex Italia accersitae Gadeis venissent, quas Fabritius Columna, qui sub id tempus ex morbo decessit, et Ioannes Cardona adduxerant, Hispanis in Cordubensi agro, Germanis in Xerensi tractu, Italis inHispalensi territorio, et fossoribus iuxta Alcalam Flumentanam hospitium attribuit. tanto exercitui conscripto opus erat imperatore, quem rex cum animo suo diu luctatus

tandem esse voluit Ferdinandum Aluarum Toletanum Albae ducem, Vzedam, ob eas, quas supra dixi, caussas relegatum, cui per Gabrielem Saiam et Ioannem Delgaldum ab epistolis significauit vt ad Erenam in Baeturia ad exercitum se conferret, ibique mandata sua opperiretur. is tot rerum gestarum gloria famosus dux siue occulta inuidia, quae summis viris in illa aula pro virtutis praemio rependi solet, siue ob fastum et nimiam arrogantiam regi inuisus, (nam quod de Friderici filij culpa, cui pater participauit, memoratur, leuius est, quam vt aduersus tot merita praeualere potuerit) exilium suum impatienter admodum ferebat; et cum videret nec Pontificis aliorumque principum externorum, nec multarum Hispaniae ciuitatum preces apud iritatum principem hactenus valuisse, occasionem aliquam dari peroptabat, qua et libertatem consequeretur, et singulari aliquo facinore ad antiquas palmas addito intermortuam tanti nominis famam renouaret, simulque pristinum gratiae locum apud regem reciperaret. itaque ab initio statim post Sebastiani cladem non cessauerat per literas et amicos bellum vrgere, dicterio, cum de exequiis mortuo faciendis ageretur, addito, debere regem Sebastiano regi Olissiponaeiusta persoluere; deque belli necessitate et gerendi ratione diligenter perscripserat, hac spe ac fiducia, quam virtutis suae conscius ipse de se conceperat, vt cum rex prudentissimus ad hoc bellum summo duce opus haberet, non alium quam se tota Hispania deligere posset. nec opinione sua falsus est. cum tamen summae gratiae loco peteret, vt sibi in itinere ad regem adire, eiusque manum deosculari liceret, id minime a seuero principe impetrari potuit. itaque mox se ad exercitum, sicuti iussus erat, sine mora contulit. rex initio ad exercitum venire ipse decreuerat, et in id Ferrandus Silua Cifontis comes euocatus fuerat, qui pro ratione officij regium vexillum regi ad exercitum proficiscenti praeferret. sed postea mutauit, in Baeturia vicina subsistere contentus. itaque ordinatis Mantuae Carpetanorum negotiis, eorumque cura Antonio Perrenoto cardinali commissa, IV Non. Mart. cum vxore, Didaco filio, in cuius verba regnorum Hispaniae ordines paullo ante iureiurando adegerat, et duabus filiabus ad Aquas Lupias, hodie Guadalupem vocant, profectus, vbi iusta Henrico auunculo facere decreuerat, venit XI Kal. April. paullo ante a Catharina Bracantina sobrina exoratus libertatem Theodosio filio Barcellensi duci in proelio capto, ab Hamete Cherifio impetrauerat. eum Gadeis profectus Sidoniae dux non solum comiter, sed et magnifice excepit, et in suae ditionis castellis, quae plurima in illo tractu habet, inter ludos et conuiuia complures dies detinuit. quod studiose a Sidonio ita iusso fieri cum crederent parentes, vt specie hospitalitatis eum tantisper, dum rex eo venisset, in potestate haberet, filium per fidos monent, vt ad se nulla mora interiecta contendat, Omisso etiam salutandi regis bene meriti officio. quod postea illiapud Philippum id ad alieni a se animi signum referentem excusarunt, et impatienti filij visendi desiderio condonari petierunt. dum serio ad bellum se accingit Philippus, duobus potentissimis exercitibus terra marique incedentibus, tamen cum minime ignoraret, quam sinistri rumores de se passim non solum in Lusitania, sed etiam per Italiam spargerentus, aliquid famae dandum ratus, familiari sibi dissimulatione, quasi post tantos apparatus poenitentiae locus esset, totum negotium rursus ad conscientiae normam examinare voluit. quippe inde a Pontifice sollicitabatur, vt rem controuersam arbitrio suo committeret, inde opinione hominum praegrauari se sentiebat, quasi vi alienum regnum inuaderet, calcata iuris ratione, cui se infirmiores competitores subiecerant, atque adeo oppressa regni, quod ambiebat, libertate; cuius ordines ea in re ius suum eripi sibi conquerebantur, et alioquiiurisiurandi religione teneri se dicebant, quo minus dictis et imperio ipsiusaudientes essent. quibus difficultatib. vt citra difficultatem se expediret, rem theologis suis Complutensibus, Iesuitis Patribus, et Franciscanis, dum nullam bello inchoato moram interponit, per otium discutiendam permisit. itaque animi gratia quaerebatab iis, si cum sibi de iure suo in regni Portugalliae successione per mortem Henrici delata certo constaret, conscientia

obligaretur, alicui se tribunali submittere, quod illi regnum adiudicaret, et in eius possessionem ipsum mitteret. dein si Portugalliae regno recusante eum in regem admittere, antequam in iure cum aliis competitoribus re disceptata contrario iudicio obtinuerit, propria auctoritate regni possessionem sumptis contra resistenteis armis apprehendere possit; hoc posito, quod nullo scrupulo se teneri sentiat; et quia Gubernatores et ceteri Lusitaniae Ordines iurisiurandi religione prohiberi se dicebant, quo minus eum in regem admitterent, qui non in iure regni heres declaratus esset, maxime reclamantibus competitoribus, qui se iuris auctoritati offerebant. quaerebatur item, an praetensum iusiurandum excusationis loco, quod regem legitimum non reciperent, accipi deberet. ad quae theologi prorsus voto Philippi congruentia respondebant, et nullo eum conscientiae vinculo obligari affirmabant, ad subiiciendum se alterius iurisdictioni aut arbitrio, quippe cum propria auctoritate regnum sibi adiudicare et possessionem eius adipisci posset. nullas in eo esse partes Pontificis, cumres mere soli sit, neque quidquam admistum habeat, cuius respectu sacri fori debeat intercedereauctoritas; neque vero quidquam caussae esse, curse Ordinum Lusitaniae iudicio summittat: nam electis semel regibus, iis et in eos eorumque successores omne ius translatum intelligi, vt penes ipsos omnis sit iurisdictio, nec ab aliis iudicari possint. quando igitur constat Philippum verum ac legitimum regni heredem esse, et hoc verum esse, nullius alterius tribunalis, praeterquam proprij sui, iurisdictionem subire debere. delegatis autem illis XI viris ius nullum esse de caussa tanta cognoscendi; nam a se non habere iurisdictionem, verum a rege mandatam; eamque, vt ipso superstite valuerit, vna cum extincto expirasse; idque exiuris regula constare. neque enim iurisdictionem regum post mortem prorogari posse. denique quantum ad tertium caput, sic statuebant, nulla iurisiurandi relligione teneri Lusitanos, quo minus Philippum regem admitterent, cum ex supra dictis constaret, neminem esse vel dignitate vel potestate ac iure in hac caussa Philippo superiorem, qui de ea posset cognoscere. quae theologorum seu sententia siue censura postea publicata est, eiusque auctoritatem rex ad arma iam sumpta, quibus plus fidebat, etiam accedere voluit. vt exercitus terrestris Albano, sic classis imperium Aluaro Bassano Sanctae Crucis marchioni Hispanicarum triremium praefecto, et bello nuper contra Turcos multum laudis adepto commissum est. is cum ad S. Mariae, quem Menesthei portum fuisse credunt, classem appulisset, Erenam ad Albanum venit, vt simul de belli gerendi ratione in commune consulerent. colloquio habito coram Ludouico Barriento summo exercituum curatore placuit, vt rursus ad Cetobrigam conuenirent. inde assumptis secum Francisco Valentia, Roderico Sapata, Martino Argote legionum tribunis, qui in classe mirent, Sancta-crucius ad classem redit. ceteri tribuni penes Albanum remanserunt.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LXX.

VENERAT iam Guadalupem Philippus, quo ad eum episcopus Conimbricensis et Emanuel Melo a regni Lusitaniae rectoribus missi fuerant. initio ambiguum fuit, an tanquam legati admitterentur, qui subditi essent. tandem auditi, vimque deprecati a rege petierunt, vt per rectores et XIviros Henrici beatae memoriae testamento ad id ordinatos, caussam de regni successione decidi pateretur; id enim ad tranquillitatem ac libertatem regni pertinere. quibus datum responsum XVI Kal. Maias, quando constaret de iure suo, nec legitimus ac competens iudex in hac caussa alius esset, nec ipsi iureiurando in praeiudicium maiestatis suae facto tenerentur, scirent, e duobus alterum eligendi necessitatem impositam esse, aut bellum habere, aut quod ipsorum caussa mallet, Philippum in regem admittere, et priuilegiorum, libertatum, immunitatum prolixe ac liberaliter concessam confirmationem a benignitate tanti regis accipere. cum hoc responso legaci ordinum perturbato animo ad suos redierunt. episcopus Conimbricensis iam ab Henrico antequam moreretur persuasus non ita alienus a Philippo putabatur. sed Ferdinandus Silua, qui in aula regis erat titulo oratoris, quod se sperni, neque ad publicas ceremonias admitti videret, indignationem summam animo conceperat. crescente interim popularis ordinis arrogantia et iam grassante licentia rectores confusarum rerum pertaesi potestatem suam ampliari ab ordinibus petunt; quo negato, comitia dimissa ac soluta pronunciant. quod. admodum aegre tulere Antonius, episcopus Parmensis, et Bracantinus, nihilque non fecerunt, vt ordinum delegati manerent, pecuniam in sumptus, et alia large polliciti, quod scirent solutis comitiis, quae a Philippi caussa auersa erant praeualente in eis plebeio ordine, omnia in Hispanorum potestate fore. tandem defectu potestatis cum syndici frustra se esse cernerent, prius protestati contra Rectorum decretum, ad sua quisque redierunt. horum discessu cum summa rerum penes Rectores esset, illi vt munus suum impleuisse viderentur, in speciem cuncta ad defensionem parabant, potius vt plebis sollemnia insanientis furorem ea diligentia placarent, quam quod vllum inde operae pretium sperarent. itaque missus Franciscus Baretus in Galliam ad Regem, qui delectum peditum auxiliarium ab eo peteret. is inde in Italiam transire, et cum nouo Sabaudiae duce Carolo Emanuele eodem officio defungi iussus est. Philibertus Emanuel

paullo ante III Kal. VIIbr. decesserat, cum aetatis annum LII ageret, princeps magni animi et sollertis ingenij, cuius parens Carolus cum omni ditione fere a Francisco I et Henrico II spoliatus esset, ipse virtute sua ac meritis eam pace anno huius seculi LIX inter Henricum et Philippum facta reciperauit, ducta Margarita Henrici sorore, ex qua Carolum suscepit; et cum initio principatûs praepostero obsequij sui Pontifici approbandi studio temere Conuallensibus populis suae ditioni subditis in religione dissidentibus bellum indixisset, re vtcunque vxoris lectissimae feminae, et Raconij comitis interuentu composita ab eo tempore semper pacem coluit, et Pinarolium ac Sauillianum suae ditionis oppida, quae cautionis loco Reges nostri retinuerant, occasione captata in Henrici ex Polonia aduentu recepit; dein animum ad maiora appellens et ex calamitatibus nostris et praua regni administratione, quae turbas exinde consecutas proculdubio secum trahebat, omen capiens iamtum perniciosa consilia contra nos agitare cepit, iniecta primum iuris, quod in Saluciano principatu sibi competere aiebat, alieno maxime rebus nostris tempore mentione, et sollicitata Bellogardij fide, cuius ministerio ad bellum contra nos excitandum vtebatur. verum ea pro tempore consilia discussit inopinata Bellogardij mors sub anni initium, cui haut diu post Philibertus superfuit, accedente ad dolorem ex tanti amici fato conceptumletali morbo, quem homo in voluptates effusior, cum ingruente aetate et calore vitali imminuto vires desiderio non satisfacerent, ex vini generosioris et ciborum potius ad incendendum, quam alendum calorem inseruientium copioso vsu contraxerat. moriens, quanquam haut magno suarum rerum sensu, consilia, quae Bellogardij et morte sua imperfecta reliquerat, ad filium transmisisse visus est; quae ille opportune, vt sibi videbatur, maiore nostro incommodo, quam in rem suam profectu postea resumpsit. igitur Baretus cum ad Carolum profectus esset, nullum ab eo, quippe qui Philippi gratiam captabat, et a Philippo iam spe nuptiarum sollicitabatur, responsum, quod ad gustum faceret, tulit; cum ille tanti regis de familia sua optime meriti magnitudinem ad excusationem praetexeret, et post Henrici et patris mortem nullum sibi in eo regno ius superesse animaduerteret. inde Baretus Romam perrexit, opem a spirituali Pontificis gladio contra Philippi arma imploraturus. sed Gregorius miti ac prudenti animo senex, quanquam aegre faceret, vt occasioni tantae deesset, et non auctoritatem Pontificiam tali negotio interponeret, tamen pertentata faepius Philippi voluntate, cum eum ad omnia sua monita obsurduisse cerneret, veritus, si ferri Apostolici aciem intempestiue distringeret, ne ea contra tantam Philippi potentiam irrito conatu hebesceret, se excusauit, et infirmitatis suae conscius cum ambiguo responso legatum dimisit. missus et ad Caesarem Eliseus Portugallus, qui Lusitaniae ordinum nomine aduocationem eius posceret. etiam cum Elisabetha Anglorum regina actum, vt opibus suis afflictos subleuaret, et in alieno periculo proprij admoneretur, daretque operam, ne tanti regni accessione locupletatus Philippus vireis suas aliquando contra ipsam verteret. in regno et a Rectoribus ad defensionem prouisa omnia. Ludouicus Caesarius curator cum amplissima potestate delectus est, Didaco Menesae limitis Baeturiae oppositi tuendi, Ioanni Basconcelo Mirandae et Berae quam Pacem Iuliam fuisse autumant. cura commissa; Emanueli Portugallo ostium Tagi seruandum datur. Georgio Menesae classis attributa. praeterea firmata in limite praesidia, et praecipue SanIuliana arx. verum omnia, vt in rep. duce destituta lente et confuse administrabantur, haut occulta Caesarij tergiuersatione, qui haut dubie Philippi partibus addictus erat. vt autem officio satisfecisse viderentur Rectores, vltimum defensionis telum adhibent, decreto ad episcopos, curiones, ac sacerdotes directo, quo mandabatur, vt in omnibus conuentibus, allocutionibus publicis, concionibus per ciuitates, oppida, municipia, pagos populum ad libertatem ac salutem regni tuendam hortarentur. quae res magnas offensiones et turbas peperit, dum plebs et sacer ordo,

qui fere ex plebe constat, satis per se concitati eo quasi libertate a magistratu facta concitatiores, soluta disciplina, et metu ac verecundia omni exuta, inde sacerdotalis modestiae obliti, inde calcata obsequij reuerentia nihil non dicere et facere audent, magistratu ipso spreto, qui libertatem semel factam et in ipsum ab insana multitudine retortam postea reuocare aut mocderari minime potuit. iamque passim caedes, furta, rapinae, latrocinia, impune erant, sacerdotibus ac concionatoribus publice in magistratus, qui maleficos in ius vocarent, aut castigarent, ex ambone inuehentibus. cuius rei mox insigne exemplum editum est, cum quidam Antonius Suares nomine ab Antonio Crati Priore, sicuti in tormentis confessus est, subornatus Ferdinandum Pinam praecipuae auctoritatis virum Olissipone in via publica interfecit. nam cum morti addictus a Damiano Aguiare ad supplicium duceretur, sacri collegij sodales cruce praelata ex proximo Magdalenae fano egressi obuiam lictoribus processerunt, dirisque ex libro publice recitatis inter cesserunt: inde a verbis ad manus ventum, ita vt patibulum sit deiectum. quo conspecto Damianus homo inuicti animi dumhinc inde circa patibulum lictores et sacrifici certantes occupantur, Suarem interea turbae seductum ad tignum proximarum aedium suspendi iussit. quod et sacro ordini probrosum fuit, et in magnam Antonij infamiam ac contemptum vertit, qui vltionis auidum animum morte hominis ira sua indigni expleuit, nec promissam percussori impunitatem prcestare potuit. Antonius Almerinum venerat, et a Rectoribus petierat, vt de statu suo amplius quaereretur, quem cum illi viderent populum passim ad seditiones concitare et partes in regno fouere, non aliter de eius iure cognituros se responderunt, quam si ab aula facesseret, neque propius X ad eam leucis accederet; veriti scilicet, ne si praesentem illum adesse paterentur, maiorem fauorem illi apud plebem concitarent, et motibus eius caussi excitandis caussam praeberent. ei studebat maxime Ioannes Tellus vnus ex Rectoribus, qui in summa rei pecuniariae penuria inde milite stipendium flagitante, inde peste per vrbem grassante gemmas regias vendendi auctor fuit. sed Christophoro Mora intercedente, et Philippi gemmas esse, eoque inconsulto vendi non posse clamitante, consilium Telli irritum fuit. in hoc salo fluctuantibus animis, qui ex Rectoribus Philippo fauebant, optimum factu censuerunt, vt condiciones, quas Philippus per oratores suos Vviris Ossunae manu subscriptas obtulerat, et ipsi admodum regno honestas et vtileis existimabant, a Philippicis publicarentur: sic enim iudicabant, et fidem Philippi publicatione illa obligari, et plebem ac sacrum ordinem iis cognitis placari posse. verum optimo consilio euentus defuit. nam Philippus condiciones non admissas postea reuocauit, et in ipus vix adulti mali initiis, cum nondum eius sensus ad vniuersos peruenisset, concitati imperitae multitudinis animi propterea mitigari non potuerunt. itaque Ossunae dux relicto Mora ac ceteris oratoribus, ad regem coram ipsum consulturus perrexit. rex Guadalupe Augustam Emeritam venerat, vbi ad eum salutandum vt Albanus accederet, tandem ab amicis eius exoratus, permisit. igitur cum venisset, magna beniuoli animi significatione acceptus, et tegere caput mox a rege, quod summi honoris loco illa in aula habetur; et quia ex podagra debilis erat, prope se sedere iussus est. post colloquium in arcano habitum, et res in exercitu ex Albani sententias ordinatas, ille ad exercitum, rex Pacem Augustam concessit XII Kal. Iun. vbi cum rursus ad eum legati Lusitani venissent, et Cetobrigam comitia indicere constituisse significarent, rex eos ad conspectum admittere noluit; sed responsum ad eos scriptum misit, quo pluribus verbis de eorum contumacia querebatur, et seditiosos, vt se respicerent, hortabatur: nam se venisse, non vt bellum Lusitanis amicis olim atque adeo Hispanis inferret, sed vt regni successione delati possessionem adipisceretur, et bonos ac obedienteis sibi subditos regia beniuolentia complecteretur; in eoque praecipue laborabat oratio, vt de comitiis conuocandis consilium sibi non placere ostenderet. nam comitiorum nullas partes esse,

vbi de legitimi successoris iure constaret. itaque instabat, vt omisso de comitiis consilio, quod non solum infructuosum, sed damnosum regno esse recenti exemplo eorum, qui Olissiponae nuper, dein Almerini habita sunt, pateat, aliud rebus suis magis vtile caperent, et nulla dilatione interposita se in regem acciperent; sic enim fore, vt praesenti armorum vi deuitata sanguini Hispano parcatur; quem, si pareant, glorioso magis conatu et exitu contra Christiani nominis hosteis anno proximo profundendum reseruare in animo habeat. hoc accepto responso Vviri cum ad belii necessitatem se redactos viderent, et Hispano milite ad portas sedente, intra muros Antonio plebem contra ipsos concitante, animi penderent, consultum visum est, vt grassante Almerini peste, quippe iam aestate adulta, locum nullis moenibus cinctum vt in festum nec satis tutum relinquerent, et Cetobrigam concederent, oppidum moenibus firmum et portu opportunum. qui Philippo fauebant, hanc et secretam rationem habebant, quod eo propiores Hispaniae classi portus Lusitaniae subeunti viam aperirent, et quasi e longinquo venienti manus porrigerent. dum deliberant, mors Ioannis Consalui Camarae comitis Calietae ex contagione extincti discessum accelerauit; et Vviri cum Bracantino et Parmensi episcopo, ceteroque comitatu Cetobrigam profecti sunt; quem locum custodibus ad portas appositis firmarunt. diuersa parte rex certus de vi tentanda exercitum ipse ad Cantillanam lustrare voluit, iam magna ex parte morbis imminutum, et pegmate in campo exstructo cum vxore ac liberis et Alberto Austrio cardinali quasi in solio sedens copias ordinate incedenteis spectauit, praeeunte Albano tot palmarum duce, qui licet admodum senex, tamen cruda ac viridi senectute et toto corporis habitu iuuenilem ardorem referebat, militique ad victoriam summa alacritate properanti animos exemplo suo faciebat, paludamento cyaneo argento trilici distincto ornatus et cristis plumarum supra caput nutantibus insignis. cum eo erant Ferdinandus Prior filius, Petrus et Ferdinandus Toletani gentiles, Sanctius Auila, et Ludouicus Ouara a Magno Etruriae duce missus. Albanum, cum pegma praeterueheretur, rex ad se vocat, et ascendere iussum infra se sedere voluit, vt ipse exercitum, cuius imperator esset, ex loco honorifico contemplaretur. heic agitum fuit, an rex ad expeditionem ipse proficisci deberet: et multa praesentiam regis requirere videbantur; magnitudo rei; quippe cum de regno opulento, vicino, et ad innumeras occasiones opportuno ageretur; spes certa successûs, qui humanis opibus ac rationibus, quibus et ius in regno competens addebant, res metienti certus et ineuitabilis videbatur; et per alium, quam per regem ipsum expediri negotium tantum posse haut facile apparebat. quippe cum Philippus in hac expeditione non tanquam ad hosteis debellandos, sed tanquam princeps ad subditos ad officium cogendos proficisceretur, qui praesentia sua ex amicis fidos subditos, ex neutris amicos, ex inimicis neutros effecturus esset: cum contra cuncti merito metuerent, ne Albanus vir bello praestans ceterum Lusitanae nationi multis nominibus inuisus, qui amici essent, neutros, qui neutri inimicos, qui denique inimici, ad desperationem obstinatos perduelleis redderet. coutra disputabatur, minore VI OIO bellatorum, quam putabatur, exercitu et difficili adeo per loca infesta comeatûs subuectione, non ita spem certam successûs esse. regem tunc interesse debere, cum praesentia eius sola statim posse debellari spes est. serum esse, vt veteranae copiae ex Belgio venturae expectentur. nam si paullum cessetur, nec in tempore Tagus transmittatur, in alterum annum expeditionem differri. itaque rem in eo esse, vt victoria non a regis praesentia, sed e proelio quamprimum committendo speranda sit: a cuius alea abesse eum, et rem per legatum tutius confici inter prudenteis non ambigi. itaque regem longius a periculo seponi placuit, vbi euentum in tuto opperiri posset. tum publicatur regis super bello suscepto declaratio, qua repetita praeteritorum memoria, necessitate, et pro communi nominis Christiani et Lusitaniae ipsius bono ad hoc bellum inclinasse se demonstrabat, vt

regni legitima successione delati possessione capta fidos sibi sub ditos ab iniuria in pace tueretur, et rebelleis in ordinem cogeret. secundum haec Ludouicum Molinam mittit, qui apud Antonium et Bracantinum ac Vviros de damnis in remp. et nomen Christianum ex eo bello secuturis protestoretur; a quibus vt se toto animo abhorrere cunctis approbaret, mox XVII Kal. Vtil. leges militareis per exercitum promulgari mandat, quibus deierationes et voces contra numen ac cultum diuinum offensionis plenae mortis addita poena interdicebantur, et res ac sacrae personae ab omni maleficio et iniuna, item feminarum pudor avi asserebantur, et in ceteris res ad veterem et adstrictam disciplinam reuocabantur. inde rex incedente Lusitaniam versus exercitu Pacem Augustam concedit, sollicitato interim per interpositos amicos Antonio, scriptis etiam a rege literis et per Ossunam in manus eius traditis, vt honorificis admodum condicionibus cum Philippo transigeret. et ille quidem initio caussae suae diffidens, cum Bracantinum, qui cum irreconciliabile illi odium erat, si res iudicio XIvirorum decideretur, obtenturum prouideret, assentiebatur. sed ab episcopo Gardensi et aliis familiae Portugalliae proceribus innata nominis vanitate Castellensi nomini infestis, magno suo et totius Lusitaniae malo mutauit. sollicitati et clam a Vviris Portugalli, vt se respicerent, neque se priuatis odiis et ambitione ac regnum simul in apertum exitium praecipitarent. promissis et tentati Didacus et Georgius Menesae. verum illi, qui ab initio animum ad decus nominis Lusitani tuendum obfirmassent, postea viribus suis confisi etiam magnam spem de successu concepissent, ad extremum spe illa euanes cente, et cum ea obstinatione remittente de gratia apud Philippum consequenda desperabant. nec homines elati animi, et qui contumeliam plus morte horrescerent, vt aliter crederent, ab amicis persuaderi poterant. aderat et Eduardus Castrensis, iuuenis strenuus, qui totis facultatibus quas amplissimas habebat, insana regis amici demerendi ambitione exhaustis ad summam egestatem redactus et de gratia desperans, vitam, quae superabat, pro Antonio profundere parui faciebat. his consiliariis siue impulsoribus Antonius, quo minus salutare sibi consilium caperet, impediebatur. inter Vviros vero assiduum inter pares discordiae malum et aemulatio regnabant. tres ex iis, qui Philippo fauebant, ita affecti erant, vt cum inde populi furorem auersarentur, inde Hispanorum violentiam metuerent, Philippum quidem ad regnum admitti, verum vt illud beneficio suo accipere videretur, praepostera ambitione cupiebant. alij desperata in praesens gratia quid agerent incerti, ex rerum euentu consilium capturi videbantur, satisque pro tempore habebant, si primum Hispanorum impetum frangerent. itaque Io. Tellus omnem operam dabat, vt pecuniam, a qua maxime aerarium laborabat, vndique corraderet. Emanuel Portugallus Tagi ostium festinatis operibus muniebat. Didacus Meneses cum Eluam initio muniendam suscepisset, difficultate deterritus ab incepto destitit, rebus in limite, quantum per angustias licebat, confuse ordinaris. interea Vviri comitia Cetobrigam, quo iam ipsi venerant, indixerant; sed quo minus ciuitatum syndici eo proficiscerentur, Antonius cum Portugallis impediebat, qui Iulium praesidium, quod tenebat, ab episcopo Gardensi homine turbidi ingenij persuasus munitione exstructa firmare institit. eo et cum illo venerat episcopus Parmensis a Bracantino, qui cum Vviris erat, alienatus. ea praefracti de Antonio rege creando consilij occasio quaesita. Gardensis, cui nulla nisi in publica perturbatione salus, homo inquietus proprium metum ac periculum. vniuersorum facere volebat, et compellato Antonio, apud quem nimium poterat, cum a Philippo et Bracantino, vter horum regnaret, aeque exitium imminere ostendisset, vtendum fortunae beneficio suasit, nec exspectandum comitiorum iudicium; cui nec stare Philippus velit. illum externis viribus spreta omni iuris actione alienum regnum inuadere; Antonio ad proprium tuendum ipsius regni opes, quae validiores sunt, contra iniustam vim opponendas esse, et regem cum rege componendum; ipsum fauore plebis subleuari, quo

flagrante, minime ei committendum, vt cunctatione fructum speratae gratiae amitteret. rege Lusitano aduersus externum hostem opus esse; quo semel constituto, longe aliam, quam nunc sit, rerum faciem fore. nam qui nunc incerto adhuc rege dissident, concordeis regis electi auspiciis coniunctas regni vireis ad communem hostem propulsandum opposituros; tantum auderet, et se ab amicis regem salutari pateretur ita vero compositum negotium. munitione iuxta delubrum designata et in eam consentientibus Petro Contino loci praefecto ac vrbis Decurionibus, et ipso episcopo Parmensi consilij ignaro, Gardensis sacro magna ceremonia in delubro celebrato orationem ad astanteis, qui magno numero erant, habuit, qua eos, de Vviris multa indigna praefatus vt fortiter defensionem patriae capesserent, hortatus est, et quod felix faustumque esset, munitioni decretae principium darent, eique tanquam regni archipraefecto, qui defensoris regni titulum sumeret, imponerent. id vero nulli melius conuenire, quam Antonio et dignatione praecipuo et caritate erga patriam, in qua et principatum iure successorio sibi arroget, praecellenti. ad quam vocem cum ex compacto ad delubri fores comparuisset Antonius, duo episcopi obuiam ei processerunt stolam manu gestantes, eaque honorifice delata ad locum consecrandum pergunt. dum inaugurationis ceremoniae peraguntur, Antonius Bracanus centurio stricto gladio et linteolo in aciem quasi vexillo sublato Antonium regem inclamauit. quo viso auditoque innumeri, qui aderant, siue vim prohibituri, siue exemplum secuti, et ipsi ferrum stringunt dissono rumore et propiore ad seditionem, quam ad laetitiam murmure. cumque Antonius initio siue modestia, siue metu regij nominis inuidiam a se amoliretur, Petrus Continus regis nomen vlterius inclamari prohibuit, et ita velle Antonium pronunciauit. verum Bracanus, qui acclamationi initium fecerat, a Gardensi stimulatus scloppetum contra Continum statim direxit, eumque turba excedere coegit eo discedente rursus Antonio tanquam regi acclamatum est; et ipse in equum insiliens, baculumque pro sceptro gerens titubante ad primum egressum equo paene concidit. quod sinistri ominis loco acceptum est. inde vix sibi credens, episcopo Gardensi, Emanuele Silua, Contino, Ludouico Portugallo, Emanuele Perera, qui aderant, animos facientibus et Emanuele Acosta vexillum quasi insigne regium praeferente ad maius templum tendit, ibique rex iterum salutatur. postea ad aedeis publicas pergit, quas clausas nactus effringi iussit, Contino, quem ad noxam vt alienum a se petebat, iam elapso, et fide de conseruandis regni iuribus, quae fora Portogallensia vulgo vocant, interposita statim ad ciuitates ac praefectos dat literas, quibus regis nomine subscripto mandabat, vt militem conscriberent, et imperata facerent. scripsit et ad Vviros et Bracantinum ac Villaeregalis marchionem, vt sibi tanquam regi pro defensione regni contra hosteis exercitum instruenti praesto essent. id actum XIII Kal. Vtil. quae dum fiunt, Albanus cum exercitu progressus per Petrum Velascum Iulij praesidij praefectum Eluam, ab Heluiis Gallis dictam, factionibus scissam, quae prima vrbs in limite occurrebat, tentandam curat. eam tenebat Antonius Melo a Philippo alienus, vt plerique e nobilitate. contrariae factionis, quae potentior erat, duces in vrbe erant Georgius et Ioannes Rodericus Passani fratres. Valascus ad Antonium, episcopum vrbis, ac nobilitatem literas attulerat, quae tandem post aliquot concertationes acceptae ac recitatae sunt. sed praefectus, qui se imparem videret, tergiuersari, ac se excusare quod iurisiurandi religione teneretur, accepto a Didaco Menese et Vviris loco tuendo; ac proinde petere tempus, vt eos consulat. contra instabatVelascus, et iam vicino exercitu moram interponi non posse citra vastati agri periculum ostendebat, et quo oppidanos iam tumultuanteis magris terreret, IC? equites sub muros vrbis excurrere iussit. quo viso tanquam ligno dato Philippicae factionis duces plebem incendunt, et Passani templum, in quo Ant. Melo cum episcopo consultabat, circunstant, ipsum egredientem interfecturi, nisi a nepote cognomine monitus et ab episcopo confirmatus

de deditione assensisset, scriptis a Decurionum collegio legibus de libertatibus ac immunitatibus nouis vrbi a Philippo concedendis, et Velasco, vt in eas iuraret, propositis. is vero ne alacritatem eorum remoraretur, hautquaquam potestatis defectum caussatus, quamuis nulla de ea re mandata haberet, pactus, fidem quam poterat interposuit. miserat interim ad Didacum Menesem Melo, qui auxilium peterent; sed iam Garsia Cardena a Philippo introducto missi a Menese auxiliares frustra fuerunt. inde missus Oliuentiam Velascus, oppidum ad Anam loco plano situm cum arce ac muris admodum debilibus, cuius praefectus Nonius Aluares comitis Tentuguelij filius, cum oppidanos ad Philippum inclinare cerneret, paullo ante discesserat. factionibus itidem scissa erat vrbs, eiusque rei ignorantia impegerat in hanc Velascus, quippe qui sibi hospitium in alterius factionis hominum aedibus sumpserat, literis regis in eius manus consignatis; quod alteri, qui non tam vnum ex competitoribus fouebant, quam alium ab eo, quem inimici elegissent, volebant, ex eo Velasco aduersari ceperunt. sed tandem minis seu promissis Fratini et M. Ant. Iustiniani Italorum interuentu placata factio aduersa, et iisdem condicionibus, quibus cum Eluensibus conuenerat, cum iis transegit. eodem rempore missus Campum-maiorem Hieronymus Mendoza oppidanos in fidem accepit. quorum exemplum secuti sunt mox Aruncani, Portalegrenses, Morani, Serpani, et vicini municipes. cumque ad Albanum allatum esset, a Cisnero centurione Vallam-viciosam Bracanrini primariam arcem per se infirmam admodum debili praesidio teneri, facileque intercipi posse, missi IO equites et CCC pedites duce Sanctio Auila, cui adiuncti Ferdinandus et Franciscus Toletani, Garsias Cardena, qui quasi Eluam profecti, vt magis fallerent, sub noctem loco iuxta oliuetum propinquant, admotaque scala cum nullas vigilias reperissent, vlterius prouecti Ioannem Touarem praefectum quasi in media pace securum, vixque iam capta arce se somno excitantem opprimunt. capta ingens ac pretiosa Bracantini supellex, et inter alia repertae IX capsae porcellana Indica plenae. plenique persuasum fuit, antea Cisnero in occulto cum praefecto spe praedae inter se diuidendae conuenisse; tamen rem coram Albano dissimulatam, cum Cisnerus sollertiae suae, et praefectus ignauiae ac incuriae potius, quam perfidiae id tribui mallet. quod si verum est, Sanctius Auila, qui supellectilem pretiosam in arce repertam iussu Ablani describi curauit, astute vtriusque dissimulationi imprudens illusit. impositus loco Gaspar Gomecius cum CXX praesidiariis. quo facto Auila ad exercitum redit. interea Vviri acceptis Antonij regis literis temeritatem eius mirati admodum commori sunt, statimque ad Ioannem Tellum, qui Bethlemi erat, scribunt; videat, ne qui ex eo motus Olissiponae oriantur. ille, qui Antonio in occulto faueret, et nihilominus intempestiue ab eo factum putaret, quod contempta rectorum et comitiorum auctoritate regia insignia sumpsisset, Petro Acuneae vrbis praefecto mandat, vt eius securitati consulat; auctorque fuit, vt Franciscus Meneses et Didacus Sosa ad eum mitterentur, rogarentque Telli nomine, vt defensoris nomine contentus regis nomine abstineret. verum is neglecto amici consilio stimulantibus Portogallis protinus Olissiponam contendit; quo illum Castellensium odio proculdubio receptum iri sui affirmabant. quod et euenit. nam Iulio praesidio profectus cum in comitatu legatorum venisset, Emanuelis Portogalli fauore, cui Tagi ostij seruandi cura commissa erat, populi gratiam pro eo captantis fauore, Io. Telli ignauia, et Petri Acuneae negligentia culpam in Tellum reiicientis, effectum est, vt citra certamen in vrbem admitterentur VIII Kal. Vtil. moxque admissus templum maius ad preces concipiendas ingreditur, et inde maiore plebis concursu facto ad aedeis regias perrexit; vbi laudatus est ab Emanuele Fonseca, quod tot aduersitatibus in vita conflictatus, tot periculis ereptus, nuper irae Henrici, antea Sebastiani odio, et e Maurorum postremo manibus exemptus, haut sine manifesto Dei, eum solum ex Lusitanorum regum familia superstitem post tot calamitates tantae felicitati reseruantis numine ad regnum

vocatus esset. id magno plebis lasciuientis plausu auditum, quae per vicos, et ex Palatio ab ipso Fonseca sublato per fenestras vexillo regio insanis clamoribus eum tanquam regem prosequebatur, ignara tam propinquo hostili exericitu, breui fore, vt quam laete cantasset, tam maeste ad Philippi aduentum recantaret. secundum haec Antonius rursus ad Bracantinum et eius vxorem, et ad Montis-regalis marchionem dat literas, quibus opimas condiciones eis offerebat, quas vterque melius consulti respuerunt. mali et ominis loco acceptum, quod cum in itinere esset iuxta Sacabemum VI ab vrbe leucis, dum cum Ftancisco Almeida percaro sibi ac maxime fido colloquitur, scloppeto, a quo disploso in certum, ipse Almeida interfectus est. post iuramentum sollemni more praestitum, cum rari ad eum magistratus, pauci ex nobilitate ad Palatium confluerent, nam fere omnes male praesagi aut diffugerant, aut per vrbem latebant, ille indignatus nouos magistratus ex fidis sibi sed vilibus fere et indignis creat, episcopatus ac commendas inter eos distribuit, Philippum hostem publicato diplomate pronunciat, et eos, qui illius partes sequerentur, tanquam perduelleis proscribit. Ioannes Tellus, qui haut longe hinc Bethlemi erat, cognito Antonium regem in vrbe declaratum, ab eoper literas sollicitatus spem ad ipsum adeundi dedit: sed mox clam cum Didaco Lupo Siquera trium triremium, quae in portu erant, praefecto pactus asportatis secum XL aureorum OIO, quae vndique corraserat, cum Leiriensi episcopo, Antonio Castrensi Cascaij domino, Martino Consaluo Camara, Emanuele Tele-Bareto, Francisco Menese, Eduardo Castroblanco, et Lud. Caesario Cetobrigam ad rectores contendit. verum portûs ingressu prohibitus cum exscensione facta per terram ad collegas venisset, et quod Olissiponae Antonius rex salutatus esset, quasi populari seditione factum excusaret, culpa in vrbis praefectum reiecta, qui vicissim se ea, Telli notata ignauia exonerabat, suas tamen excusationes apud rectores approbare non potuit, et quamuis vltro oblata pecunia magistratu ab iis motus est, ab eoque tempore priuati e nobilitate non VViri loco in Senatu sententiam dixit. ea in re sola magistratu vsos esse rectores ab Henrico institutos obseruatum est, cum huc vsque seu metu seu conniuentia, quae in extremis necessitatibus semper perniciosa est, dissimulatione cuncta transegissent; et tamen intempestiue; cum in eo essent, vt breui suprema auctoritate, quam male vtendo amiserant, prorsus exuerentur. obseruatum rursus ab eo id factum, qui haut diutius potestate, qua rectores spoliauerat, gauisus fuit; quippe qui repudiatis, quae a Philippo offerebantur, opimis adeo condicionibus, nihil esse, quam non regnum vel scenica ostentatione degustare, maluerit. interea Antonius elapso cum pecunia Tello, cum ab ea maxime laboraret, summa omnia faciebat, vt vel per vim pecuniam ab inuitis mercatoribus in vrbe extorqueret, et militem quem posset, conscriberet. aperti carceres, et maleficis in hoc bellum spe impunitatis arma concessa. Afri, Mauri, et AEthiopes serui, quorum plurimus in ea vrbe vsus, iugo dominorum soluti et ad militiam auctorati; iuuenes honestioris familiae fere tirones quantumuis detrectantes arma sumere coacti. quae omnia a sacrificis et monasticam vitam professis maiorene religiosi nominis dedecore, an impudentia, incertum, violenter administrabantur, quippe qui non prouiderent, in his omnibus ob rei militaris imperitiam et incertam fidem parum roboris aut fiduciae esse. et vero malefici et serui cuncti fere ad Albanum transfugerunt, adeoque omnium mentes furorinuaserat, vt postremo ipsi monachi ac sacrifici, qui alios in bellum incitabant, ad arma tractanda auctorati se belli huius saeuitiae miscuerint. missi et in Angliam et Galliam, qui Antonium regem electum et auxilia nouo regno firmando peterent, pecunia ad id in manus Petri Dorae consulis Galli, qui in vrbe sedem habet, consignata. ipse Antonius ad rectores scribit, et ad se tanquam regem vt veniant, iubet, Georgio Menese, qui ab illis sumnus exercitûs dux creatus fuerat, quod de eius fide dubitaret, capto, et paullum abfuit, plebe a monachis concitata interfecto. tum exercitus cura Didaco gentili

commissa est, quod illi paullo post in exitium verrit. furentem Antonium et turbide cuncta administrantem in cendebant monachi ac sacrifici furiis et ipsi accensi, plebsque eorum exemplo insaniens, et academiae Conimbricensis theologi vtrisque faces admouentes, ita vt cuncta sibi licere existimarent; et vt voti compotes euaderent, omnia diuina et humana iura summa sacri ordinis infamia miscebant. quorum fauore subnixus Antonius animi caecus et fortuna ebrius in perniciem ruebat. is et scripserat ad Tristanum Vaem Vegensem, qui San Iulianam arcem in ostio Tagi a rectoribus commissam seruabat, vt eam in ipsius manus consignaret. verum ille iusiurandum et contrarium imperium caussatus se excusauerat. itaque ex delectibus vrbanis ad OIO IO illuc sub ducibus inexpertis tumultuose missi. Cetobrigam vero ad literas cum non parerent rectores, missus Franciscus Portogallus Vimiosi comes; cuius aduentu id quod euenit coniectans Bracantiae dux, qui aderat, protinus inde discedit, et Portellam suae ditionis arcem confugit. at Vimiosus cum rectores ad Antonij partes pertrahere non posset, remedio, quo solo fortuna ac potentia Antonij nitebatur, vsus, per sacerdotes ac monachos plebem in vrbe ad seditionem excitat. occupatae repente portae stationibus passim deiectis; et cum rectores quasi regni proditores confuso vulgi clamore ad poenam poscerentur, illi, vt furorem populi deuitarent, huc illuc per domos ab amicis tecti dilabuntur, et tandem per funeis se ex moenibus in fossam demittunt; miserabili prorsus spectaculo, ita vt qui nuper regnum cum suprema potestate moderabantur, nunc ad omnem iniuriam vilissimi cuiusque arbitrio inferendam expositi essent. Tellus tamen et archiepiscopus vrbis Antonij amicitiae fiducia Cetobrigae remanserunt. Franciscus Sada, Ioannes Mascaregna, et Didacus Lupus Sosa trepidi Aiamontum Philippici iuris oppidum vsque confugerunt. mox ex pauore collectis animis cum ad Philippum recta profecturi crederentur, honestiore sibi et vtiliore rebus Philippi consilio Marini castrum in Turdetanis ditionis Lusitanae se contulerunt, vbi auctoritatem pristinam retinentes decreto facto Philippum legitimum Portugalliae regem, et Antonium hostem ac publicae quietis perturbatorem pronunciarunt. quo cognito pleraque oppida ad primum Albani imperium deditionem fecere. superabant Cetobrigae legati principum, et Philippi inprimis, ad quorum domos cum concursus a plebe fleret, Vimiosus iniuriam prohibuit, et eos vrbe dimissos in tutum deduxit. rectores abeunteis secuti fuerant Antonius Castrensis Cascaij dominus, Eduardus Castroblancus, Didacus Lupus Siguera, Ludouicus Caesarius, Ferdinandus Norogna, Petrus Meneses, alij ex praecipua nobilitate; qui continuo ad Philippum transierunt. hunc casum varijac longe diuersi motus secuti sunt. nam cum ex VViris tres Philippo regnum auctoritate sua detulissent, contra Tristanus Vaes, qui Saniulianam arcem Vvirorum stante tribunali tradere recusauerat, dissipato Senatu, et ita soluta eorundem, vt rebatur, potestate, cum Antonio pactus IV OIO aureorum acceptis locum in Sebastiani Britonis manus tradidit. mox et Cascaium, quod vxor Antonij Castrensis tenebat, cum ad discessûs mariti famam locum deseruisset, ab Antonio Enrice deditur. inde Cetobrigam profectus Antonius locum portu commodum et situ firmum ac ad res gerendas opportunum praesidio muniuit. ac Bracantinus, qui rem a iuris via ac ratione ad apertam vim deductam videret, et frustra iuris sui fiducia hactenus cum Philippo transigere ab vxore impotentis animi femina impeditus distulerat, tandem amissa Villa-viciosa sero errorem agnoscens, eum perinde emendare non potuit. nam misso ad Philippum, qui quod hactenus distulisset, petitis ex vero rationibus excusaret, et ius suum ei se cedere paratum aequis condicionibus ostenderet, Philippus Bracantini tarditatem increpuit; ea enim effectum esse, vt res ad arma deuenerint, sibi ob immodicos sumptus, Lusitaniae ob belli incommoda damnoso exitu, et cessione iuris sui, quo minime ad proprium firmandum opus haberet, eleuata: tamen vt se erga Catharinam proxima sibi cognatione coniunctam bene affectum, amplificandaeque

eius familiae cupidum ostenderet, vt de condicionibus ageretur, permisit. quae cum nimiae viderentur, et Philippus ante omnia peteret, vt Bracantina se regem agnosceret, conueniri pro tempore non potuit. Interea Albanus post ostentatum rursus Philippo in aciem instrudum exercitum, Caia riuulo transmisso, qui Castellam a Portugallia ab ea parte diuidit, in viam se dederat V Kal. Vtil. et tertiis castris Petro Manrice Padilla et Petro Aiala praemissis Eluam venit. inde Aluarum Lunam Estremosium mittit, ad cuius aduentum oppidani, Laudinis annitentibus primariae auctoritatis inter oppidanos et Philippi partibus addictis, confestim deditionem fecere. sed Ioannes Acebedus thalassiarchi Lusitaniae filius admodum adolescens cum praesidiariis et comeatu in arcem confugerat, eam tueri certus, donec a rectoribus, a quibus acceperat, iliam tradere iuberetur. frustra cum eo a Christophoro Mora et Ferdinando Toletano de deditione actum. tandem admotis tormentis cum milites aliquot se pes murum dimisissent, imperitus iuuenis cautione non petita et obsidibus minime acceptis, cum Ioannem Maldonatum quasi de deditione acturum intra arcem duxisset, ab eo circumuentus et captus est; paullumque ab ignominiosae mortis periculo abfuit, Albano monachorum quorundam precibus et Morae ipsius interuentu exorato, vt destinatam poenam aeti condonaret. itaque sub custodia Villam-viciosam missus est. Mons-maior mox venienti Albano patuit; quo exercitus prid. Non. Vtil. venit, relicta ad laeuam Ebora, quae et liberalitas Iulia peste admodum infestata; ad quam tamen missus Henricus Gusmanus, qui ciueis in fidem acciperet. quod magno concursu factum, Didaco Castrensi vrbis praefecto esuburbanis hortis, quo cum reliqua nobilitate ob contagionis metum concesserat, ad maius templum accedente, et ceteris exemplo suo praeeunte. confectum ea de re instrumentum Constantini Britonis vrbis ab epistolis manu subscriptum. inde quartis castris Albanus recepto in itinere a Ludouico Acosta Alcazasio Dosalio loco situ munito ad Cetobrigam castra metatur, nusquam comparente ad defensionem Didaco Menese; cuius tamen adeo magnum nomen inter suos erat, et qui Proregis Indiarum dignitatem, quam maxime omnium Lusitani proceres ambiunt, recusauerat, vt defensioni regni operam nauaret. verum ille rectorum tergiuersationes et incerta consilia, ac rei numariae penuriam pro excusatione praetexebat, quibus effectum esset, vt cum rebus dubiis militem dicto audientem sub signis non haberet, nec loca munire ac praesidio firmare, nec hosti occurrere potuerit. sub id Antonius Cetobriga in vrbem redierat, quam regia pompa tunc primum ingressus est, Cetobriga, Saniuliana arce, et locis circumpositis in potestatem redactis, ouans, et quasi omnino debellatum esset, inter pestem bellumque intempestiua licentia exultans. inter triumphaleis apparatus, quibus exceptus est, spectabilis inprimis fuit muliercularum merces in platea vendentium pompa, Amazonico cultu insignium, quarum quae dux erat hastilis loco palam gestabat, renouata per hoc Algibarotanae pugnae memoria, in qua Lusitani, Castellenseis vicerunt, et furnaria vna septem Castellenseis pala sua occidisse traditur. inter ludos et hastiludia cum de Albani aduentu nunciatum esset, Antonius Praesidio-Iulio metuens, eo copias auxiliareis, quas Cetobrigam potius missas oportuerat, male de summi imperatoris consiliis iudicans misit; et quo propius periculo, eo res magis confusae erant, Gardensi episcopo, Vimioso comite, Emanuele Portogallo, et Didaco Botello seniore cuncta licentiose administrantibus. nobilitas, quamuis restitans, militiae nomen dare coacta; qui arma ferre non poterant bonis spoliati. mundus regius omnis dilapidatus, et inprimis immanis pretij ad equum regium ex gemmis pretiosissimis et raro artificio in India elaboratus apparatus. ne quidem locis sacris parcitum. ipsis monachis ac sacrificis pecunias viduarum ac orphanorum apud se depositas prodentibus. a ministris regiis auaritia caecis et tanquam sub breui imperio festinantibus vexati ciues, quod cdictis regiis, quae cottidie noua ab iis cudebantur, non parerent, plerunque

legib. durissimis additis, et cum eas implere non possent, quasi in easdem commisisse conuidi grauius multabantur, ita vt iam conuersis voluntatibus Sebastiani tempora et ipsum Henricum nuper, dum viueret, adeo inuisum in his angustiis comparatione deterioris cuncti palam desiderarent. Albanus cum vicum, cui Aquae-albae nomen, venisset III a Cetobriga leucis, inde Ferdinandum Toletanum, Petrum Medicem, et Sanctium Auilam cum ipsorum copiis, Petrum Consaluum Mendozam cum XI Neapolitanis vexillis, et Petrum a Soto-maiore cum VII Siculis et Insubribus, et Ludouicum Enricem cum sua legione, profunda iam nocte, praemiserat; qui tenebris defensi hospitium citra periculum in hortis suburbanis ab ea parte, quae VIItrionem respicit, sibi sumplerunt. Albanus postridie cum reliquo exercitu aduenit, relictis aliquot copiis, quae impedimenta seruarent. oppido praeerat Franciscus Mascaregna, cum quo erat Didacus Botellus iunior, qui infirmitate loci perspecta cum videret ciueis male animatos et ad Hispanorum vineas passim caedentium et salinarum canaleis rumpentium conspectum dedere se paratos, et ipsi ad primam Albani cuncta salua, si parerent, pollicentis, si imperium detrectarent, extrema omnia interminantis denuntiationem misso Anglo milite de deditione agere ceperunt. discordi milite cum Simo Miranda omnem operam daret, vt cum Albano amice transigeretur, ipse vitae periculum adiit in fluuium subiectum a furiali multitudine praecipitatus, vixque scafa arrepta seruatus est. iamque tormenta aduecta erant, cum superueniente nocte duces de euentu veriti quisque saluti suae diuersi consulunt: capti inter fugiendum Botellus, et Didacus Salena a Philippi partibus maxime alienus, cum diu monachi veste tectus latuisset, postremo deprehensus. Mascaregna fuga ad Antonium euasit. oppidum in praedam militi cessit. Santacrucius cum ex Menesthei portu VIII Eid. Vtil. soluisset, Aiamontium venerat; vbi consilio cum Alfonso Gusmano Medinae Sidoniae et Pastranae ducibus, Gibraleonis marchione, Antonio Castrensi Cascaij domino, Eduardo Castroblanco et aliis Lusitanis equitibus habito placuit, vt aliquot naues armatae ad insulas Azoras mitterentur, quae classem ex India venientem exciperent. interim Santacrucius iter suum persequitur, et litus legens Turdetaniae loca maritima in potestatem redigit. accepta in fidem Tauila, Farum, Villanoua, Lagos, castra ab Anae ostio ad promontorium S. Vincentij. capto Cetobrigae oppido restabat Turris in faucibus portûs posita, et ad hodiernam muniendi rationem tribus propugnaculis egregie firmata; ad haec loco aspero, et vt credebatur a praesidiariis tormentis inaccesso sita. praeerat Mendus Mota, quem frustra iussum semel atque iterum arcem dedere, tertio datis ad ipsum literis per sobrinum suum tentat Albanus. cum nihilominus recusaret, postremo vis adhibita, et praeter opinionem Io. Bapt. Antonelli industria tormenta in arduum collem imposita sunt modico ab arce interuallo; moxque Siculiae et Langobardicae legiones duce Prospero Columna in opposito colle consederunt. arci, qua mare despicit, suberant tres triremes egregie instructae duce Ignatio Roderico Veloso, quae portum tuebantur; quarum vna, quae praeter naualeis socios XC milites et XXX ahenea tormenta, ad haec buccellati, carnis salitae, vini magnam vim et multos AEthiopes portabat, ad primum classis Hispanicae conspectum ventum secundum nacta portu se eiecit; et quamuis infesta displosione tormentorum ex arce facta, non mediocri damno accepto ad hosteis transfugit. superueniente dein classe aliae duae exemplum tertiae secutae sunt; in quibus reperta XXC tormenta maiorem partem ahenea et CXXX milites, quibus vita salua res et arma ademta sunt. quo animaduerso Mendus cum praeter spem admota iam tormenta, et ad teli iactum hostem succedere videret, postremo cum Prospero Columna agit, et vitam resque sibi ac suis saluas pactus arcem dedidit. non placuere Albano condiciones, iis indignum post admota tormenta Mendum iudicanti; quas tamen Columnae respectu ratas habuit, et loco Ioannem Molinam antea Pignonis Velezij praefectum imposuit. mox appulsa classe postquam portum subiit Santacrucius,

Ioannes Cardona, Alfonsus Leua, Ludouicus Barrientus ad Albanum salutandum exscensionem fecere. nec multo post Palmelenses, apud quos coenobium ordinis S. Iacobi nobile est, misere, qui se imperata facere paratos ostenderent. at Antonius, qui iam omnem trans Tagum Baeticam versus in potestate hostium Lusitaniam videret, vrbes intra Minium et Durium, praeter Conimbricam, paucas rebus suis studere, Portum nondum ad obsequium redactum; primarios ex nobilitate cottidie ad Philippum transfugere; Bracantinum in eo esse, vt cum Philippo transigeret; Villae-regalis marchionem toties inuitatum non adesse; adhaec discordeis ac turbatos suos; plebem iam nutare; sacrum ordinem, qui tantopere fauere videatur, non tam animos facere, quam cunctis offensionis caussam praebere; auxiliareis ex Gallia et Anglia speratas copias nusquam comparere; pecuniam belli neruum deesse, cuius expediendae non alia, quam per plebis oppressionem et iniuriam priuatorum, ratio supersit, sero errorem sensit, et regia insignia sumpsisse, cum defensoris titulo contentus esse debuisset, poenituit. verum quid ageret? ventosae plebis aura, et insanientium hominum impulsu non sponte ad summum fastigium enixus erat, ex quo non nisi per praecipitia descensus est: tum intra se cogitabat, regna maiore periculo amitti, quam quaeri: alios homines, vt vesteis, sic honores ac dignitates impune induere ac exuere; regna non nisi cum vita deponi. in solium intranteis caput inferre. inde nisi protractum pedibus, qui semel intrauerit, efferri non posse. qui circa eum erant, non tam anxium solabantur, quam desperata Philippi gratia ad extrema quaeque subeunda obfirmabant, et Gardensis episcopus inprimis, qui praefracta arrogantia alienum omne consilium respuebat, ex suo pendere ceteros volebat. is Albano iam ad portas sedente tamen sacrificos et monachos incendebat, qui per vicos plerunque strictis gladiis more bacchantium discurrentes cunctos ad militiam non tam hortabantur, quam inuitos cogebant. tum in templis ex ambone et pulpitis in Castellenseis absurda et ridicula multa effutiebant; gentem imbellem, neque cum Lusitana comparandam; decem Lusitanos contra centum Castellenseis componi posse, neque dubiam illorum de his victoriam fore; pro aris, focis, pro liberis coniugibusque certamen esse; parentibus iugum et exilium, resistentib. pro praemio libertatem proponi. tantum vellent; nam victoriam ex concordia et bona voluntate pendere. sed multo absurdiora coram Antonio episcopus ingerebat; non tantam, quam iactabatur, Philippi potentiam esse; nouos milites ac fere tirones circa se habere. nam veteranos in Italia remansisse, verito Philippo, ne per belli Lusitani occasionem in regno Neapolitano et Mediolanensi principatu tumultuetur. paucos Italos et Germanos in exercitu esse; nam numerum eorum infesta tempestate et grassante peste multum imminutum. iam vero ad famam huius belli Italiam, mox Arragoniam, et Nauarram proculdubio rebellaturas, et Turcum inde in Siciliam, inde in Salentinos exscensionem facturum. nec [reading uncertain: print faded] Castellam ipsam iampridem intolerandis tributis oppressam ad hos motus quieturam, in armis cunctos in Gallia, Anglia, ac Germania esse; qui simul audierint Antonium concordibus populi votis in regem electum, protinus auxilio aduolaturi sint, commune periculum, quod a principe ambitioso tanti regni accessione locupletato cunctorum ceruicibus immineat, communibus viribus propulsaturi. his et talibus somniis infatuato miseri regis animo superuenit Franciscus Baretus a Vviris legatus ad principes externos missus, qui verba ex Italia operae suae pretium ad Antonium attulit, tantumque legationi a Pontifice postea decretae, occasionem praebuit. is vero, cui pecunia ad conducendum apud nos militem numerata fuerat, eam in bellum inutile absumendam in suos vsus verterat. Vimiosus comes tanto in discrimine ambitione caecus et de publica salute securus tantum in id animum intendebat, quomodo summum armorum imperium ad se contrahere posset; cumque id vt hominis importune officiosi desiderio satisfaceret, summopere percuperet Antonius, tamen non videbat, qua honesta ratione eam dignitatem a Vviris Didaco

Menesae delatam et a se confirmatam citra iniuriam et inuidiosae leuitatis notam bene merito de se viro eriperet; cui malo si quam praesens remedium fortuna attulit, tam aliis longe grauionbus, quae regem ludibrio creatum circumstabant, inuenisset, multo cum illo felicius actum fuisset. hanc sollicitiudinem maior metus ex improuiso ortus discussit, incertum, fortuito an ex industria ad pertentandos ciuium animos, ecquid aduentante Albano resistere auderent. nam sub vesperam eius diei, quo Cetobriga dedita est, cum Castellenses institores, qui in vrbe erant, se parum tutos existimarent, et translatis in amicorum aedeis reb. suis de fuga cogitantes discursarent, sparsus rumor, quasi hostes adessent. itaque statim ad arma conclamatum, concursuque omnis sexûs et aetatis facto inter confusas percontantium et pauentium voces cum pars moraretur, pars tenebris metum augentibus festinaret, vniuersi se inuicem per vias angustas impedirent, tanta trepidatio fuit, vt cum nullae stationes ex disciplina militari institutae in tam populosa ciuitate dispositae essent, si hostis in eo tumultu ac strepitu superuenisset, citra magnum negotium vrbe potiturus credatur. vano terrore cum luce euanescente verus successit, periculo facto, quid Albano serio accedente futurum esset. itaque cum cubicularius quidam Antonij, cui Didaco Cercamo nomen, natione Castellensis hero fidus, sed qui accenso bello perduellionis crimen veritus petita ab Antonio venia et integra ei seruata fide patriam repetierat, se medium interposuisset, et iam ante captam ab Albano Cetobrigam cum hero permissu Philippi egisset, rursus spes ex eo concordiae excitata est. sub id tempus Alexander Riarius cardinalis per dispositos equos, nam res vrgebat, a Pontifice ad Philippum venit. nam Phihppi Segae ordinarij oratoris, cum parum auctoritas apud regem valuisse videretur, placuit, vt Cardinalis lateralis legati titulo ad eum mitteretur. huic in mandatis datum, vt si qua ratione posset, Philippo deponendi arma, et se iudicio S. S. summittendi consilium insinuaret. id si ratione a Philippo impetrari non posset, vt peritis rerum aestimatoribus verosimile fiebat, Riario subsidiarie mandatum erat, vt sibi ad regni Portogalliae ordines proficiscendi necessitatem a Pontifice impositam significaret. sic enim iudicabat Pontifex, si Philippus SS. obseruantissimus, consiliis suis acquiescere nollet, fore vt saltem reuerentia legati, quandiu is in Lusitania esset, a bello gerendo abstineret; et ita praecipitante aestate, cum classis, in qua praecipuum Philippici exercitus robur erat, haut diu citra ingens periculum in eo mari consistere posset, procedentis victoriae cursus illo anno interrumperetur, et in alterum reiiceretur. quod si contingebat, non parum se profecisse existimabat, quippe in praesens victricis Philippi fortunae impetum inhiberi, et hieme secutura tantundem Antonio temporis concedi, dum turbatos suorum animos componere, res confusas ordinare, cum principibus vicinis ex aemulatione Philippo infestis agere, et auxiliareis copias comparare posset, ac tandem eo res adducere, vt Philippus, qui nullas nunc condiciones viribus potior admittat, confirmata et aequata per eam moram aemuli potentia aleam proelij veritus S. S. arbitrium postremo subire cogatur. haec ita inter otiosos homineis et praecepta de prudentia propria opinione credulos Romae agitata fuerant. postquam legatus Pacem Augustam venit, assignatum ei fuit ad monasterium vicinum extra vrbem hospitium. inde Traianum Marium ad Philippum salutandum praemittit, qui cum iam legatum toto itinere summis passim a ciuitatibus delatis honoribus aliquantum distinuisset, rursus seu vero seu simulato morbo aliquam colloquio a legato tantopere expetito moram interposuit, dum interea Albanus rem conficeret. et sane longe alia, quam putarat Pontifex, rerum facies tunc in Hispania erat; quippe rebus non amplius integris; Antonio rege creato, et exercitu Philippico iam Lusitani regni dimidia parte potito. itaque legatus ad Pontificem scripserat, et noua mandata opperiebatur; intereaque colloquium vrgebat, quod tandem post multas affectatas moras concessum. et quia nondum solita pompa Cardinalis

vrbem de more ingressus erat, sub vesperam in curru velato ab Ossunae duce et Didaco Ferdinando Cabrera Bobadilla Chinconis comite ad Philippum in lecto decumbentem deducitur. ibi postquam legatus mandata exposuit, Philippus perhumane excusato morbo, quo factum esset, vt non ei obuiam processisset, quod Pontificis desiderio obsequi non posset, se excusare; optasse ab initio, vt res citra vim componerentur; sed Antonio creato rege, et calcata ac violata regni ordinum per illam vitiosam creationem auctoritate res amplius integras non esse; belli necessitatem sibi ab Antonio impositam; quod inchoatum intermittere, perinde esse, atque si victoriam, quam iam obtinet, hosti traderet. cum igitur Cardinalis prudentissimo principi nihil in rerum suarum praeiudicium persuaderi posse cerneret; ad alteram mandatorum partem descendit, et sibi in Portugalliam transire a Pontifice imperatum demonstrat; quo a consilio Philippus eum officiose dehortatus est; quippe cum minus ei honorificum esse diceret, hoc rerum statu ad populos proficisci, vt legitimo principe, sic omni rectore destitutos, vbi inter arma et turbidos seditiosae plebis clamores vox summi Pastoris exaudiri nequeat, eiusque sacrosancta maiestas tanquam inter indignos proiecta vilescat. quo responso cum satis intelligeret Cardinalis, nullo casu regem cordatum, neque tam iure suo quam virib. confisum arma depositurum esse, omissa omni rei conficiendae spe contrarium mandatum a Pontifice caussatus Romam reuertitur. interea Albanus capta Cetobriga cum Transtaganam omnem regionem quasi in potestatem redactam videret, de transmittendo fluuio consultare cepit. aliis ad Almerinum se Praesidium Iulium supra vrbem; aliis infra vrbem ad Cascaium transitus magis placebat; contra Ludouicus Douara classem ad Almadam arcessi, et eius ope in alteram ripam exercitum citra periculum transportari debere censebat; cumque in diuersis illis sententiis aut difficultatis ac morae, aut periculi ratio haberetur, Albanus de classead Almadam arcessenda consilium quamuis tutissimum vt tardius reiecit, et omne in celeritate momentum victoriae ratus, periculumque moriae antepones Cascaium versus Antonio Castrensi loci domino suadente transmittere statuit. temerarium plerisque id consilium visum, nec abnuit ipse Albanus; sed quod sibi cum inexpertis rem esse iudicaret, audendum ratus periculum, animi praesentia discussit, et nocte concubia magno silentio exercitum cum omni apparatu bellico V Kal. Vtil. classi imponit, totaque nocte cum vento contrario luctatus, suadente Santacrucio, vt violentiae cederetur, tamen peruicit, vt in vlteriorem ripam tenderetur; tandemque albescente die vento remittente classis appulit, et tantum singulis ex Cascaij et S. Antonij ac Saniuliana arcibus tormentorum ictibus displosis totus exercitus citra certamen in terram expositus est. collis oppositus erat, post quem Didacus Meneses latebat, cum collecta multitudine ex tironibus fere conflata, quae CCC equites III OIO peditum conficiebat, dispositis inter saxa ac vepreta minoribus tormentis, quibus exscensuros Hispanos infestaret. sed siue is non esset Didacus, qui putaretur, liberasitate potius in India quam virtute militari laudem meritus, siue suorum virtuti diffideret, Hispanos quamuis ex iactatione maris nocturna nauseanteis aggredi noluit; sed Cascaium post leuem admodum e longinquo velitationem se recepit. Albanus, cum primi in terram insiliissent Prosper Columna, Sanctius Auila, Rodericus Sapata, Petrus a Soto, Io. Bapt. Antonellus, sic suos instruit, vt angusta fronte paullatim forma triangulari se extendente collem versus incederetur; idque negotij datum Sapatae, vt aciem duceret; quem subsequebantur Germani sarissophori. recedente Didaco eo alacriores Hispani in collem euadunt, et relicta tormenta capiunt. quod rursus Didaco magno dedecori vertit. superato cum monte periculo, quod in exscensione, si Didacus occasione vsus esset, Hispani adierant, Ludouicus Barrientus veteranus dux et Albano perfamiliaris in aurem eius insusurrasse dicitur, et rogasse, ecquid sibi longo vsu experti summi docis an iuuenili feruore

incitati militis is conatus videretur. ad quem renidenti ore conuersus Albanus scite respondit, bono imperatori aliquando prudentia senili, aliquando iuuenili ardore vtendum esse. inde ad Cascaium posita castra, iussique dedere se praesidiarij cum initio recusassent, admotis duobus tormentis maioribus et mediocri vno paullo post sublato vexillo candido obsessi colloquium petierunt. verum iam Antonello fossa potito, cum verberatio non intermitteret, eo, qui vexillum sustulerat, a scloppetariis Hispanis interfecto rursus alterum, sed cautius sublatum est. sed cum nec sic a verberatione cessaretur, tandem praesidiarij, qui viderent muros prostratos, non expectaro vt de condicionibus ageretur, portas aperiunt. locus direptus, contra quam ab Albano promissum fuerat Antonio Castrensi loci domino, et Didacus Meneses in eo forte repertus, qui magna fiducia, cum se nihil peccasse crederet, petito cum Antonio Castrensi colloquio, vt secum belli iure ageretur, et vt coram Albano sisteretur, rogauit. sed recusante Albano et vt se ad extrema compararet, ad monente, ille nihilominus, qui Philippum opera sua egere existimaret, pristinos animos seruauit, donec postridie erecto pegmate ipse ad supplicium ductus, et cum Enrice Pereira arcis praefecto et aliquot aliis et ad terrorem ceteris incutiendum supremo supplicio affectus est. seueritas ea Albano peculiaris siue ad regij siue proprij nominis terrorem spargendum Philippo in Belgio detrimentosa fuit. se Albano ipsi eiusque filio perpetuam crudelitatis infamiam peperit, tantumque Hispani nominis odium excitauit, vt motibus licet obnoxij Belgae tamen principum suorum semper obseruantissimi ad extremum externos dominos sibi asciuerint. et sane multorum iudicio cum Didaco mitius agi potuit, viro illustri familia nato, ex qua ij, qui patriae liberatores apud Lusitanos appellantur, et Ioanni olim regnum conciliauerunt, propagati sunt. quod et illi ad Antonij caussam fouendam animos fecit, vt sicuti olim maiores sui regem in Lusitania constituissent, sic ipse regia familia deficiente regem, qui ipsi tantum beneficium deberet, in solio collocaret. addunt ad Albani seueritatem priuacas simultatum caussas, quod Didacus auditus esset, de ipso minus dignos sermones habuisse, cum contumeliose ac contemptim vulgo diceret, velle se suum ensem contra Albani ensem metiri, ac periculum cum eo facere, an perinde facile sit illi, vt Belgas, sic Lusitanos ad arbitrium circumagere. mortuo Didaco haut diu quaerendus fuit ei successor; quippe cum iamdiu Franciscus Portugallus Vimiosi comes huic praefecturae inhiaret. cumque in vrbe iam magistratus et plebs ipsa fremeret, haut occultis sermonibus tam vicino Albano Anconium stimulantibus, vc aut contra hostem se defenderet, aut cum eo pa-cisceretur, Antonius frustra petita a magistratu pecunia tandem Bethlemum progreditur. ibi dum deliberatur quid facto opus sit, censentibus plerisque, vt retro cederent, et bellum ducendo tempus extraherent, resque integras, si fieri posset, in anuum sequentem seruarent, Vimiosus audacia intempestiua insurgens manu capulo ensis admota, eo se interfecturum dixit, quicunque de receptu in posterum queretur. non plus VIII OIO hominum penes se habebat Antonius, ex omni numero, fere imbellium ab vrbe AEthiopum, et rusticorum; rari duces bello experti. ad belli famam ad eum ex Italia venerat Sfortia Vrsinus strenuus iuuenis, sed qui plus dextra quam consilio valeret. post tridui moram, cum nulli ad eum ex diuersis regni praefecturis quamuis repeticis edictis citati ad signa conuenirent, consultius quibusdam visum, vt ad Saniulianam arcem se conferret; quae vnicum regni propugnaculum superabat, quam et praesentia sua tueretur, et a qua ipse defenderetur. verum Vrsinus ad Alcantaram potius castra munienda censuit, Norbam Caesaream olim dictam, haut longe ab vrbe, et a via, per quam Albanus veniebat, torrente praealtis et praeruptis ripis cincto diuisam, vt et vrbem a tergo proximitate sua in fide contineret, et ripis torrentis tanquam vallo defenderetur. interea Albanus per Ferdinandum filium lustrata Saniuliana arce, quam Tristanus Vaes Vegensis CCCC hominum praesidio tenebat, ad eam expugnandam ducit. haut longe a Cascaio, quo classis Hispana appulerat,

sita est arx in citeriore Tagi ripa, in qua et vrbs, in tumulo IV exiguis propugnaculis distincta, et XXX machinis firmata. ad Bethlemum haut hinc longe classis Antoniana suberat, quae machinarum ictibus Hispanos initio infestabat; sed vallo ducto contra longinquos ictus ad arcem fossa producitur. IV Eid. VItil. cepta pulsatione auxilio suis superuenit Antonius, et post equestre aliquot horarum certamen se ad sua recepit, muniendis castris intentus, quae caesis arboribus et sepibus inter saxa interiectis ad instar murorum Gallicorum firmabat, de vrbe, quam ad seditionem spectare intelligebat, quam de hoste magis sollicitus. nam paullo ante Philippus, vt per transfugia bello periculoso finem imponeret, diploma per Lusitaniam publicari mandauerat, quo plenam praeteritorum gratiam faciebat iis, qui ad obsequium sibi debitum rediissent et Antonij partes desererent. exceptus a gratia Antonius, et ij, qui circa ipsum erant, qui seditionibus in vrbe, Cetobrigae, et ad Iulium praesidium excitatis caussam dederant. vt vero Philippus Lusitanorum proprios sibi reges expetentium ambitioni aliquid daret, titulos tantum regibus Portugalliae hactenus vsurpatos sibi sumpserat, omissis, quos vulgo in Hispania vsurpat; et cum actis publicis, EGO REX, scribere soleret, tantum regis nomen subscripsit, cum quinque signis, quae quinque plagas vocant, more Lusitaniae regum, vt vel in minimis rebus se Lusitanos mores, ritus, consuetudines induere velle significaret. haec anxium de vrbis fide Antonium tenebant, vt ad Didaci Cercami monita aures magis paterent; quas rursus obstruebant Gardensis episcopus, Emanuel Portugallus, Vimiosus, Emanuel Silua, et Botellus. tandem Antonius fiduciarias ad Philippum literas dedit Antonij tantum nomine subscriptas. datum autem negotium erat Cercamo, vt rogaret Philippum, postquam de condicionibus conuenisset, contentus esse vellet, vt ipse regni, quo honestius caderet, ordinib. significaret, se imparem contra Philippi potentiam esse; proinde ipsis liberum esse, vt rebus suis consulant. verum Philippus, qui iam successu inflatus condiciones nullas vellet, Cercamum ad Albanum remisit, qui variis ludificationibus miserum regem postremo ad proelij aleam ex desperatione adegit. nam cum Antonius Albani colloquium peteret, nunquam de loco colloquij conuenirepotuit, et cum in trireme conuenire deberent, rursus nouae difficultates inciderunt, cum Albanus ad Antonium scribendo ei Excellentiae nomen, qui Celsitudinis titulum apud suos sumpserat, attribuere recusaret, et Antonius Albani fidei haut satis fidens superbo responso contemptum eius vltus esset. nam renun ciari ei iussit, reges esse reges, et belli duces esse belli duces: ceterum Deum, qui vtrisque superior sit, victoriam, cui velit, dare. ita concordia desperata, quod cupiebat Albanus, vtrinque discessum est. iamque X tormentis et mox XX verberari cepta arce Saniuliana, in eo erant praefectus et praesidiarij, vt de deditione cogitarent: et Albanus, qui misso tubicine, et a praefecto non admisso, de exitu verebatur, occasionem colloquij expetebat, cum commodum accidit, vt vidua quaedam vicana, quae generum et filium in arce habebat ab Albano incitata siue caritate suorum, incertum, ab ipso petiit, vt sibi ad arcem ire, et inde filium ac generum educere liceret, et interea a pulsatione cessaretur; qua gratia impetrata ad arcem contendit, et, sicuti iussa erat, Albani nomine Tristanum monuit, se respiceret, nec temeritate obstinata se suosque perditum iret. quo nuncio laetior, quam vultu praeferebat, colloquium cum Albano petiit, et fide data ad eum venit, a quo iisdem condicionibus, quas ab Antonio sperabat, in arcano impetratis, se palam melius de Philippi iure instructum fingens ad suos redit, et fidem decusque vita et commodis sibi cariora praefatus cunctis auctor fuit, vt in Philippi, tanquam legitimi Portugalliae regis verba iurarent. Gabriel Ninius cum legione sua loco impositus. dedita Samiuliana arce Petrus Barba, qui munitionem alteri subiectam, cui Caput siccum nomen, praesidio tenebat, cum deditionem facere antea iussus recusasset, ad primum classis Hispanae conspectum consulto prius Antonio, et abductis secum tormentis locum deserit, et in castra ad

eum contendit. sub id tempus allatum est, naueis ex India mercibus ingentis pretij onustas ad Azoras appulisse, quae si a classe Hispana interceptae fuissent, plures in vrbe institorum nobilium familiae omnino bonis euertebantur. itaque commune votum erat, antequam inde Hispaniam versus vela facerent, vt fortuna de hoc bello pugna commissa decerneret. itaque instare magistratus apud Antonium, se et ciuitatem respiceret, et miseriis tandem finem imponeret: in propinquo esse exercitum, nec longe abesse Philippum: aut fortunae aleam, si expediret, aut concordiae viam tentaret. sed rursus belli incentores reclamabant, et monachi, qui non iam in confessionib. et ex ambone, sed ipsis militib. immisti in classe, in exercitu ridiculo prorsus habitu, inde cucullati crucem aut aliud templi donarium gestantes, inde semiermes et gladios strictos rotantes populum iam restitantem religione furori suo praetexta ad extrema subeunda animabant. Antonius, qui se nec cum Philippo conuenire posse, et ab omnibus deseri; in vrbe confusa, in castris pauida omnia videret, quid ageret ambiguus, ex metu in suspicionem proximorum venit, seque proditum in horas credens, grassante licentia in fidos aeque ac suspectos saeuiebat. se cum forte incendium haut longe a Palatio conceptum esset, in ea regione vrbis, in qua Belgae habitant minime omnium suspecti, tamen id insidiose ab iis ex compacto factum credens ex Emanuelis Suaris nuper in vrbis Senatum allecti delatione miseros homines magno suarum rerum detrimento hospitia mutare subegit, paullumque abfuit, quin a furenti plebe eorum aedes omnino direptae fuerint. id cum intelligeret Albanus huc vsque summa celeritate vsus. in castris sedebat, occasionem opperiens, qua eandem leuitatem, qua defecerant populi, fortuna Antonium deserente, contra ipsum rebellarent, atque ita citra certamen omnino debellari posset, tentatis interea Bethlemi praesidiariis, necnon classis Autonianae praefectis et consertis per octiduum a Sanctio Auila leuibus proeliis, exiguo vtriusque partis damno. tandem cum Petrus Bermudes, quem Cetobrigae reliquerat Albanus, cum equitatu aduenisset, lustrata Turre, quae Bethlemum tuetur, exiguo propugnaculo et fossa firmata, ad eam tria tormenta admouentur, infestatique praesidiarij, cum quibus iam conuenerat, mox locum dediderunt. Caparicaetiam turris, quae Bethlemiticae quasi frontem tegebat, dedita. quo facto Albanus ad monasterium Hieronymianorum sodalium, ab Emanuele magnis sumptibus exstructum, monumento etiam in eo sibi ac successoribus parato nobile hospitium sumpsit. tum ipse Antonij castra oculis lustrare voluit, instructaque acie cum ea praeterueheretur, aliquot tormentorum ictibus displosis, nec alio memorabili certamine facto in castra sua rediit, animaduerso interim locis aliquot non ita bene in vallo munitis vim inferri posse. aduersum Tagum classis Hispana subiens exercitum semper comitabatur, quae LXVI triremibus, XXVI onerariis nauibus et aliis minoribus constabat. in Antoniana erant IX maiora nauigia, quae remis agebantur, V triremes, et XXXVI naues onerariae egregie tormentis et omni alia re instructae, quae vrbem et castra tegebant, ita vt ab ea parte Antoniani citra periculum peti non possent. interiacebat et Alcantarae subiectus torrens praealtis ripis vallatus. cum igitur ab vna parte periculosa esset castrorum oppugnatio, ea diuersis partibus vno eodemque tempore tentari placuit. dicta dies ad VIII Kal. VIIbris, cum pridie ad vallum vsque Albanus excurrisset, pulsatis nocte media tympanis, vt Lusitani vigilia fatigati ad pugnae diurnae laborem debiliores essent. Alcantara vicus, a quo nomen torrenti, in ipso angulo situs est, quem torrens in Tagum influens facit, ibique ponte Iapideo iungitur. eum Lusitani [reading uncertain: print blotted] seruabant, exercitu, in quo ad X OIO hominum erant, ita disposito, vt a meridie Tago et classe proxima; ab occasu, qua parte Albanus veniebat, torrente tegeretur; ducto introrsus vallo non ita munito. ceterum soli positus montuosus, etsi non aspero ascensu diuersis collibus distinguitur, qui hinc inde se ab vtraque torrentis ripa respiciunt. Albanus, qui dextrum tenebat, Francisco Alabae tormentorum

praefecto negotium dederat, vt tormentis apte per loca designata dispositis inde in lapideum pontem, inde in obiectam planiciem, in qua acies Lusitanorum stabat, inde in vallum infesta displosione fulminaret. tum Santacrucio significatum, attributis ei OIO IO scloppetariis Italis et totidem Hispanis, vt ad signum, quod sublato vexillo albo daturus esset Albanus, eodem tempore classem Antonianam inuaderet, quod aduerso vento nihilominus in tempore facere hautquaquam potuit. ipse totum exercitum in treis acies distribuerat, quarum duae peditatu, tertia equitatu constabat, quae non alia post aliam, sed aequata fere fronte, quantum locorum angustia patiebatur, incederent. in media erat Albanus ipse cum toto peditatu Hispano et parte sarissophorûm Germanorum, quae VI OIO complectebatur; quam rursus in quatuor agmina diuiserat, quae non seriatim, sed confertim et aequata fronte itidem incedebant. dextram aciem ducebat Prosper Columna fere Italis constantem et Germanis ac Hispanis, qui supererant, eodem numero fere et ordine. sinistra et vltima ex equitatu constabat, cui praeerat Ferdinandus Albani naturalis filius, qui supremam secundum patrem in exercitu potestatem exercebat; cui et singulis ducibus enixe iniunctum erat, vt quantum Philippo gratificari vellent, operam darent, si Deus victoriam annuisset, vt vrbem a direptione intactam seruarent. additum ab Albano, vt magis ducum animos inflecteret, si aliter contingeret, optare se, vt primo quoque scloppeti displosi ictu potius transuerberaretur, quam direptioni tantae vrbis superesset. non solum ordo in incedendo, sed in pugnae principium dando momenta singulis ducibus etiam scripto tradito ab Albano praeicripta erant, vt omnes intelligerent, in ordine illo ac momentis victoriam stare. diuersa parte Antonius, qui neque duces nec milites belli peritos circa se haberet, ad haec hesterno labore et proxima noctis vigilia fatigatos, quorum ob viciniam vrbis plerique ad domos proprias diuerterant, non mediocriter animi angebatur, inter vrbem, cui ne rebellaret, metuebat, et hostem medius, quod vnum poterat, aciem sed segniter instruebat, ratus, Albanum se in castris minime oppugna turum, sed tantum vt superiore die velitando lacessiturum. tandem ad Gardensem episcopum, qui dum ludibrio creatus rex sub dio et pellibus pernoctaret, interim in vrbe sub vranisco regnabat, mittit, vt cunctos ad signa redire cogeret. is fatigatis tota nocte assidua pulsatione tintinabulis cum miseram plebem insomnem tenuisset, mane ad strepitum tympanorum volenteis non volenteis ad exercitum quasi tot pecudes ad macellum cogebat, plerisque in itinere dilabentibus, ita vt propterea minime exercitus numero cresceret. iamque Albanus propinquabat, qui conspecto nondum vt putabat, Antonianos in aciem instructos esse, nec proinde Alabam infesta displosione adeo hosti, sicuti sibi persuaserat, incommodaturum, nihilominus consilio in re praesenti capto vlterius promoto exercitu proelij aleam tentare statuit, Columnaeque qui in dextra erat, imperat, vt per pontem impectm faceret, etquantum posset, progrederetur. tum Sanctio Auilae negotium datum, vt ab altera parte cum II OIO scloppetariorum ex media acie selectorum paullo supra, qua ripae humiliores erant, transmisso torrente in latus Antonianos aggrederetur. iussus et Ferdinandus superius torrentem superare, et eodem tempore Lusitanos transuersa oppugnatione ad certamen prolectare. verum Columna citius Auila ad pontem perueniens, siue quod longum et magis impeditum iter Auilae faciendum erat, siue decoris Hispanis praeripiendi ardore Italis gradum accelerantibus, imperium anteuertit, et impressione facta, cum ad eam partem Lusitani florem [reading uncertain: print blotted] exercitus opposuissent, initio male multatus est, Albano ex tumulo in sella despectante et temeritatem Columnae increpante; cui statim Ludouicus Ouares impetratis ab Hieronymo Lodronio aliquot loricatis Germanis praesto fuit, eorumque ope Columna pontem superauit, et molatrina proxima praesidiarios amissis aliquot e suis deiecit; anxio interea Albano; quippe qui vereretur, ne Auila, homo ad iram promptus, Columnae

casu cognito non sicuti iussus erat, in latus, sed impatientia victus per frontem in hostem duceret. verum Auila dicto imperatoris audiens fuit, et cum Roderico Sapata et Petro Consaluo Mendoza, eosque mox insequente cum equitatu Ferdinando acrem impressionem fecit; vbi quanquam Antonius, qui antea ad pontem pugnabat, mox vireis vertisset, tamen Lusitani cognito iam pontem a Columna occupatum et hosteis eodem tempore castrorum latera inuadere, ad aciem mediam se contrahunt; atque ibi rursus displosione a Francisco Alaba instituta infestari ceperunt, a fronte ac lateribus circumuenti; cumque equitatu a Ferdinando praemisso, vt se medium inter eos et vrbem interponeret, etiam a tergo peti viderent, solutis ordinibus in fugam se coniiciunt. ipse Antonius cum Vimiosi comite, Emanuele Portugallo, Botello seniore, et Eduardo Castrensi sine vllo certamine fugientibus immistus ad vrbem tendit, et ab insequentibus in itinere ictu hasta in facie accepto sauciatus, ac parum abfuit ab Italis volonibus captus tandem euasit, et cum reliquiis exercitûs per vnam portam ingressus, per alteram mox egreditur, carceribus in transitu aperiri iussis, quasi post tantam hominum stragem in pauculis maleficis aliquid spei superesset; inter quos nihilominus multi erant, nullo alio crimine notati, quam quod Philippicis partibus fauere dicerentur. artifices et alij e plebe abiectis armis in vrbe remanserunt, et ad vxores suas ac liberos perfugium habuerunt; exteri ad templa se receperunt. magna strages in fuga edita, neque tamen pro numero. nam tantum OIO IO ex Lusitanis desiderati, haut amplius ex Philippicis C. Almadae in vlteriore Tagi ripa coenobium Dominicani sodalitij colli superstructum est, cui Franciscus Forerius Olissiponensis eundem ordinem professus praeerat, magnae eruditionis theologus, et non solum scriptis editis, sed Synodi Tridentinae, cuius pars magna fuit, actione clarus. is a Castellensium partibus maxime omnium alienus ex superiore loco tanquam ex specula commissas vtrinque acies anxie spectans, vbi suos partim caesos partim in fugam versos vidit, tam vehementi seu pauore seu moerore correptus est, vt sella, in qua sedebat, prae indignatione euersa retro auersus supino corpore corruerit, et defixis in coelum oculis obrigescens nulla voce emissa subito exspirauerit, haut multum sexagenario maior. Ferdinandus sicuti iussus erat, cum delectis e vestigio ad vrbem tendit, vt irrumpentem militem inhiberet; hostium globum adhuc superare et colligere se e longinquo inter eundum clamitans, donec moenia subiuit, et cum magistratu collocutus, vitamque saluam tantum pollicitus, cetera victoris arbitrio reseruans, ne a milite circumfuso obstreperetur, aliquos ex iis primarios funibus demissos ad Albanum patrem misit, qui ampliores condiciones ab eo impetrarunt. secundum haec ipsius iussu appositi ad S. Gatharinae portam veluti custodes primarij duces, qui auctoritate sua militem furentem reprimerent, Cetonae marchio, Ferdinandus Toletanus, Sanctius Auila, Iulius Spinola, Ambrosius Grimaldus, Garsias Cardena, Petrus Bermudes, Franciscus Landrianus, Cosmus Centurio, Franciscus et Didacus Toletani. in vrbem introducti Petrus Medices, Petrus Toletanus, et alij proceres, qui milites, si qui ingressi erant, praesentia sua a rapinis abstinerent. nec segniter rem mari gessere Santacrucius et Alfonsus Leua, et post festam tormentorum displosionem, Antoniana classis, cum fuga suorum conspecta vela fecisset, fere citra certamen in Hispanorum potestatem venit. quidam ex classiariis vrbem ingressi cum ad praedas discurrerent, a ducibus coerciti sunt, duobus ad ceterorum terrorem in furcam actis. negato vrbis ingressu militi, vis contra suburbium, quod meliorem vrbis partem conficit, versa, atque id per treis dies continuos crudeliter direptum, ingensque praeda in eo facta est, a mercatoribus, vt in talibus casibus fieri solet, vili pretio redempta, quippe classe propinqua, in quam pretiosa quaeque imposita, et in exteras oras iusto pretio vendenda transportata sunt. maior spe et opinione praeda fuit, quod plerique ex vrbanis mercatoribus merces pretiosiores ob luis grassantis periculum in suburbium transtulerant.

Teloneum ab Alfonso Leua seruatum. parcitum et religiosis locis ab Italis et Germanis, et cum ad Rochi fanum, quod erat sodalium Iesuitarum collegium, multi locum religione tutum fore sibi persuasissent, sua pretiosiora eorum fidei crediderant; quae tamen Hispani, qui Italos inde expulerant, specie amicitiae, quippe ad seruandum locum a ducibus missi, furto subrepta noctu in proximam classem auexerunt. quasdam etiam domos intra ipsam vrbem in praedam concessas scribit Errera, eorum, qui maxime a Philippi partibus alieni et seditioni caussam praebuisse arguebantur. Antonius curato ad Sacabenem vicum vulnere recta praesidium Iulium concessit; quo eum secuti sunt Gardensis episcopus, Vimiosi comes, et Simo Mascaregna Eborae decanus, cum XL circiter equitibus, vbi vix acceptus est adiecta condicione, vt quamprimum alio se conferret, insigni ac iuxta deplorando inconstantiae rerum humanarum exemplo, vt quo loco Antonio ante duos menseis tanto populi concursu ac fauore tanquam regi acclamatum erat, eidem vix priuato tutus receptus esset. multi in eo Albani diligentiam desiderarunt, qui fugientem insecutus non sit. sed post tantum successum et onusto praeda milite difficile fuit, imo periculosum, longius a tanta vrbe exercitum deducere, in qua et constans fama erat, Antonium alicubi latere. itaque vestigata omnia coenobiorum et religiosorum locorum latibula, et vestigationis illius colore rapinae ingentes factae. quod magnam rursus inuidiam Albano creauit, plerisque apud Philippum rei gestae magnitudinem eleuantibus, et contra errorem seu culpam eius in maius extollentibus. nam vana esse expugnatarum arcium, et vrbium, caesorum hostium, et nuper ad Alcantaram commissi proelij nomina; cum haec omnia nemine fere resistente confecta sint; illam vero Lusitanorum inconditam multitudinem hominibus fere ad signa vi coactis, et ex plebe a sacrificis ac monachis in sacris confessionibus et seditiosis concionibus decepta et quasi ad macellum ab insanis belli incentoribus, qui se etiam duces illi praebuerant, protracta constantem, non mereri exercitûs nomen. nec vicisse illum videri, qui vilia adeo capita aut trucidauerit, aut disturbauerit. itaque successum Philippi fortunae, non ducis virtuti imputandum. sed hanc propriam eius esse culpam, quod vrbem opulentissimam, et quae seruata non solum Philippo gloriam et summam erga Lusitanos beniuolentiam conciliabat, sed etiam magno vsui rebus suis esse poterat, per totum triduum militi depraedandam concesserit, vt militis gratiam magno principis sui damno iisdem artibus olim in Belgio quaesitam aucuparetur, et cognatorum ac amicorum, qui plus in vrbe expilanda, quam in victoria persequenda laborasse dicebantur, commodis seruiret. haec et alia huiusmodi, quae iustas ac legitimas excusationes suas habebant, ad obscurandam tanti viri laudem, et meritorum ipsius memoriam inducendam in aula iactabantur; quae pronis auribus vt ab inuidis et aemulis accipiebantur. praeter spem et tunc accidit, vt naues Indicae ex Azoris, ignarae quid in Lusitania ageretur, ad vrbem appulerint, non vtique fortasse venturae, si certiores de successu factae fuissent. quippe cum in victoree victoque aeque depraedationis periculum metueretur. sed tantam laetitiam inopinata tristitia succedens paene euertit, Philippo sub id tempus in periculosissimam aegritudinem prolapso, ita vt de eius salute a medicis desperaretur. quod rursus magna anxietate non solum Albanum, sed omneis etiam, quorum fortunae ex tanti fastigij imperio pendebant, adflixit. nam si contigisset tunc Philippum mori, filiis vix in infantia relictis, rebus Belgij turbatis, et inquietos nostrorum animos ad res nouas sollicitante Francisco Andium duce, nec recentem noui regni accessionem stabilem, nec a domesticis tumultibus tantum imperium tutum fore apparebat. constituerat cum animo suo Albanus, si ita casus tulisset, reginam ac Principem e vestigio Olissiponam arcessere, quorum praesentia fretus, et iis, quae penes se habebat, armis subnixus in officio reliqua regna se continere posse sperabat. interea adacti omnes in verba Philippi ritu sollemni III Eid. VIIbris, ac mox pulsatis

per vrbem tympanis praeeunte cum vexillo regio magistratu Philippi regis nomen inclamatum, red voce languida et tristitiam potius, quam laetitiam testante; ita vt gemitus, suspiria, ac lamenta inter clamores illos violentia extortos passim exaudirentur. Antonius, cui ad breue momentum ad fanum Eirenes consistere concessum erat, inde Conimbricam pergit, vbi nec diu manere sibi aut ciuibus, quantumuis erga se bene affectis, tutum cum videret, continuo Montem-maiorem concedit; vbi fama sparsa copias nouas ipsum parare, Albanus suas diuidere noluit, sed statim Sanctium Auilam contra eum mittere statuit. conualescente dein Philippo casus incidit, qui tristitia magna res cumulauit, et remoram rursus aliquam iis gerendis attulit. nam Anna regis vxor dolore et vigiliis ob viri morbum attenuata, accedente populari catarrho, sic enim is morbus in Hispania vocatus est, qui totum occidentem eo anno peruagatus pestem grassantem plerique locis praeiuit, vitam cum morte commutauit VI Kal. IXbr. relictis Didaco et Philippo filiis fere in cunis. occasione inde sumpta Antonius inter Durium et Minium tractûs illius incolas fatigabat, et sequacibus ad se contractis rursus noui exercitus speciem ostentare cepit, Conimbricamque iam cum fortuna nutantem tantisper eo metu continuit, ne legatos ad Albanum mitteret; quod iam post eius discessum fecerant Santarenenses, in fidem ab Albano accepti. iamque ad IX OIO omnis generis hominum ad Antonium confluxerant, cum quibus ille Auerum tendit, quod initio resistere ausum maiore quam vnquam alibi fecisset, vi oppugnauit, impetuque facto, cum frustra fuisset, postremo sequacium suorum interuentu ab oppidanis admissus est, cum Pantaleon Sada cum auxilo Portu profectus serius aduenisset. multi in oppido ab eo capti; multa auare et crudeliter gesta; nec multum res a direptione abfuit. quo successu plebs rustica tantum ligonibus, fustibus, ac marris armata tantos spiritus sumpsit, accedentibus de Philippi aegritudine non secundis rumoribus, vt nihil sibi imperuium putaret, et Olissiponam ipsam recepturam se sponderet. nec cessabant Philippici, et cum ante regis morbum in Africam et ad Fortunatas insulas vsque missi essent, qui praesidiarios et oppidanos illorum locorum in fidem acciperent, cuncti fere in Philippi verba iurauerunt. secundum haec iam praecipitante autumno Germani ab Albano Cetobrigam ablegati, et Itali ac Hispani per Olissiponae suburbia distributi sunt; dato negotio Sanctio Auilae, vt cum IV OIO et IO peditibus, et CCCC equitibus Conimbricam versus ad persequendas belli reliquias proficisceretur. quem secutus est Emanuel Sosa Pacecus cum duabus equitum alis, adiunctis OIO IO peditibus duce Didaco Cordubensi, qui Conimbricam ingressus ciueis ad obsequium adegit. at Antonius, qui Aueri erat, cognito Auilam aduentare, Portum versus tendit, vbi praeualente amica factione honorifice admissus est. Pantaleon Sada, Ferrandus Nonius Barretus, et Ioannes Rodericus Sada statim sub aduentum fuga dilapsi in Galeciam se receperunt. mox Antonius aduersarios in carcerem coniecit, eorum bona diripuit, naueis saccaro onustas capit, et in Galliam amandat; quosdam extremo supplicio affecit, ac postremo C aureorum OIO vrbi imperauit. in quorum exactione cum nullo non iniquitatis genere vteretur, et ciuibus ad desperationem adactis extrema omnia tentaturus esset, nuncius de Conimbrica et Monte-maiore, quem Didacus Botellus defensurum se receperat, in verba Philippi ab Auila adactis venit. quod Portuenseis periculo exemit. nam Antonius iam de salute propria sollicitus consilium vexandorum ciuium omisit, et Antonium Portugallum Gardae episcopum Vianam praemittit, qui milite vndiquaque ex proximis agris collecto Limae pontem insideret, et hostem aduenientem Durij, qui medius inter eos erat, transitu prohiberet. quae dum fiunt, Albanus Olissiponae magistratus ab Antonio creatos abdicat, nouos in eorum locum creat, et vetus castellum nouis operibus firmat, translatis eo tormentis ac bellico apparatu, ac praeterea praesidiariis Hispanis; qui dum ad portas ciuitatis stabant, crebris inter Lusitanos et Castellenseis rixis occasionem praebuerant. iamque Auila Auero propinquabat,

quo ad eum statim oppidani venere se et sua Philippo obsequiose offerentes. refecto milite in Durij transitu magnae difficultates occurrerunt, quod et flumen nusquam vadosum et rapidissimum esset, et rara in eo nauigia reperirentur: quas vero secum portauerat naueis plicatileis vectione carrorum solutae nullo vsui esse possent. rursus et illud incommodum accessit, quod cum ad vestiganda per flumen nauigia misisset, ab armatis Antonij nauigiis, huc illuc discurrentib. vis facta est, quo minus aut locus ad transitum opportunum notari, aut nauigia parari possent. verum illi fontes versus paullo superius, quo penetraturos Hispanos minime rebatur Antonius, progressi, nauigia diuersae formae repererunt; et Antonius Serranus ad id ab Auila missus ex insidiis quaedam intercepit. verum iis repertis, rursus temerarium ducib. videbatur tam vicino hoste rem periculi adeo plenam tentare, qui bellum sat cito si sat bene confectum iri dicebant. Auila contra instabat, et Eduardum Lemosium, Martinum Lupum Azeuedam, et Antonium Susam Contignum, ac alios Antonij sequaces militem passim cogenteis anteuertere cupiens, omnem in celeritate rei conficiendae spem reponebat, et oratione habita suos ad audendum confirmabat; omnem quippe moram in eo negotio damnosam esse, tam propinqua hieme, qua efficiatur, vt nec classis in eo mari tuto consistere, nec per eius discessum sublata comeatûs subuehendi commoditate terrestres copiae durare valeant. itaque praeuertendum, et Antonium, qui ad extremos Lusitaniae fineis confugerit, non solum omni regno controuerso, sed tota Hispania exturbandum esse; alioqui fore, vt si longior mora interponatur, hieme appetente, ipse exteras copias paret, et bellum, quod hoc anno confici oportuit, in alterum et sequentes dilatum dubio euentu instauret. nec periculo militem, qui ad decus veramque gloriam virtutis via grassetur, terreri debere: nullam quippe gloriosam in facili victoriam; cuncta ardua virtuti proposita; nihil fortibus inuium esse. neque tamen se adeo vani decoris aura transuersum agi, vt temeritate sua victoriam iam partam corrumpere velit; quin potius in eo laborare, ne tantisuccessus fructus, qui in celeritate omnis positus est, praepostera ac morosa prudentia amittatur; tantum velint, et virtute sua innixi, tum iustae caussae confisi cum iis sibi rem esse persuadeant, quos hoc eodem anno tot arcib. ac oppidis citra negotium expugnatis, et insigni nuper victoria ad Alcantaram parta deuicerint, et porro victuri sint, dum ne cunctatione intempestiua procedentis victoriae cursus interrumpatur. his verbis tum inprimis bello experti ducis auctoritate accenso milite de transmittendi ratione consultatur. disposita in ripa ciuitatis tormenta, quae totum illum tractum infestum defensoribus redderent. ipse Auila tertiam partem exercitûs Vintam versus ducit, cum qua ad locum superiorem conuectis illuc nauigiis fluuium transmisit, inde Lusitanos per latus petiturus. reliquus exercitus, qui ad Petram-salitam stabat, duce Roderico Sapata ad transmittendum in Lusitanorum conspectu fluuium se parare iussus, alligatis per capistra ad nauigia equis; ita tamen vt non prius remis impellerentur, quam Lusitani ab Hispanis ex superiore ripa iam transmissa venientibus per latus peterentur. haut plus negotij in Durij, quam in Tagi transitu fuit. nam cum primum Lusitani Hispanos per latus ruenteis viderunt, nemine ipsorum fere resistente protinus vix X e suo numero desideratis terga verterunt, atque ita Hispani incolumes citra certamen exscensionem fecere. quo cognito Antonius reb. desperatis amicos in consilium vocat, non tam vt ipsorum sententias exquireret aut voluntates periclitaretur, quam vt iis vale diceret, et discessionis suae ratione explicata melius in posterum sperare iuberet. igitur de duritia Philippi multa praefatus, qui de iure suo desperans vim ad Lusitanos in seruitutem redigendos attulerit, seque ab ordinibus regem creatum et publicae libertatis defensorem electum iniuriose regno spoliauerit, cedere ad tempus decreuisse ostendit, ne ipsos et se, si vlterius pertendat, in manifestum exitium praecipitet; imparatum se a viribus magnis subnixo et diu ante praeparato hoste oppressum. inde tot cladeis secutas, quas auxiliaribus acceptis breui sarcire speret, modo iidem sint, qui fuerunt. se quidem in proposito ad vltimum vsque vitae spiritum

perseuerare aduersus fortunae ictus inconcussum statuisse, nec vllis condicionibus cum tyranno et infesto Lusitani nominis hoste transacturum, quibus dictis cum lacrimas circumstantibus excussisset, cunctis prae maerore seu pauore silentio defixis ex consessu se proripuit, et Arucanense coenobium profectus per Barcellum obliquato itinere postremo Vianam tendit; quo ante Gardensem episcopum praemiserat. iamque Auila Portum venerat, ingressu initio ab oppidanis prohibitus. verum postquam illi copias omneis dissipatas intellexerunt, tandem vitam ac res saluas pacti in Philippi verba iurarunt. tum missi equites, qui Antonium fugientem insequerentur; quibus Vianae propinquantibus cum Antonius cum mari luctari, quam in Hispanorum manus incidere potius duceret, nauem conscendit; sed tempestate suborta in terram reiectus, quantumuis equites Hispani intra oppidum admissi ad eum comprehendendum summa celeritate accurrerent, tamen dum de condicionibus deliberatur, tantum temporis intercessit, dum ipse nautica veste sumpta ac barba rasa, praeterea distributa inter suos, quam exiguam habebat, pecunia, et asportatis secum maioris pretij gemmis se insequentium manibus eriperet. quaedam tamen maioris ponderis monilia et gemmis insignia ornamenta relinquere coactus est, quae a militibus redempta in Philippi potestatem venerunt. ipse per domos nobilium, ac coenobia tam virginum quam monachorum intra Durium et Minium diuersoria subinde mutans ab eo tempore vsque ad Maium insequentem latuit, tanta siue suorum caritate ac fide, siue Hispani nominis odio, vt nullius praemij spe proditus fuerit, et quamlibet diligenter a discurrente huc illuc milite peruestigatus nunquam reperiri potuerit, ac postremo saluus in Galliam nauigauerit. interea Philippus ex morbo conualuerat, et quamuis vxoris morte maestus, cuius corpus Laurentij regalis fanum deportandum per Ossunae ducem curauerat, Madritum etiam remisso principe filio et filiabus, curaque eorum Francisco Sapatae Cisnero Baraiae comiti, et Cordubensi episcopo attributa, Lusitaniam tandem ingressus Eluam venit Non. Xbr. in regni statim aditu pretio in caput Antonij tanquam perduellis et tranquillitatis publicae perturbatoris XXC ducatorum OIO constituto, ei qui autillum interfecisset, aut viuum stitisset, exsoluendo. cuius edicti siue seueritatem siue inuidiam vt mitigaret, eodem die altero edicto vectigal mercum, quae ex Castellensi agro in Lusitaniam et contra importabantur, cum regna diuisa essent, institutum, quod portum siccorum vulgo dicunt, quasi Lusitania cum ceteris Hispaniae regnis vnita et confusa, aboleuit, magnam ea re a popularibus gratiam se consecuturum ratus. exiguo admodum comitatu venerat in Lusitaniam cum Alberto cardinali et paucis proceribus Hispanis, vt laxius in ipsius aula Lusitani versarentur. cumque ad eum honoris caussa accessissent Ioannes Bracantiae et Theodosius filius Barcelli duces, eos et peramanter excepit, et dum res sacra fieret, intra cortinam seu velum, qui honos non nisi principibus viris defertur, admisit, et magistri equitum regni dignitatem a maioribus acceptam tanquam hereditariam confirmauit. quae vani honoris insignia plenioris remunerationis tantum pignora initio credita, pro omni satisfactione illi postremo cesserunt. inde indicta Tomarium regni comitia ad XVII Kal. Maias anni insequentis. iam ante literas starim post Henrici mortem Philippus dederat ad Ludouicum Ataidem Indiae orientalis proregem virum auctoritate et rei militaris scientia inter suos praecipuum, qui bello Africano dux a Sebastiano destinatus de exitu ob praeceps ac temerarium regis sui ingenium male auguratus praefecturam Indicam, quae eodem tempore deferebatur, praeoptauerat, ne ruentis in perniciem principis consiliis ac culpae participasse videretur. iis literis et iuris sui in regni successione rationes explicabantur, et multa insuper addebantur, minis et promissis simul admistis, quae prudentem virum, qui potentiam Philippi quam ius pluris aestimabat, permouerunt, vt ex fortuna consilium sibi capiendum existimaret. itaque cum eodem tempore Antonius per emissarios suos eum in partes

suas pertrahere tentasset, frustra fuit. tunc et missi ad alios Indiae praefectos, qui Philippum ab omnibus regni ordinibus prouinciis et ciuitatibus regem renunciatum significarent, et vt idem facerent, rogarent, iuberentque. magno errore a Philippicis ministris peccatum fuit, quod siue insita in explicandis negotiis tarditate, siue re male pensitata spretis Lusitanorum, qui Philippum initio adierant, monitis serius ad Azoras insulas miserunt; quas omneis praeter Sanmichaeliam a ceteris C passuum OIO Hispaniam versus disiunctam et episcopi. illorum locorum opera in Philippi obsequio conseruatam, Antonius in verba sua adegerat, misso a Vimioso ex domesticis Cypriano Figeredo, qui Tertiam longe situ et fertilitate ceteris superiorem curatoris titulo administraret. is literis excultus et rerum agendarum peritus Angram Tertiae primariam vrbem venerat, et ope Franciscanorum Antonio addictorum insulanos homines superstitiosos et stolide credulos ita fascinauerat, vt licet absurda et sibi pugnantia pleraque miscens tamen id efficeret, vt a Philippi partibus alieni, essent. nam et modo Sebastianum minime mortuum, aut e mortuis suscitatum breui ad eos venturum per homines ad id destinatos miserae plebi insusurrabat, modo Antonium in regem electum affirmabat. et quanquam ad Antonium missis Stephano Siluera et Melchiore Franciscano homine concitandis turbis idoneo, qui Insulanorum nomine obsequium ei tanquam principi suo deferrent, iam de Sebastiani morte certi esse debuissent, tamen apud rudem et superstitionibus innutritam plebem tantum aut Hispani nominis odium, aut contra Lusitani amor valuit, vt a vili fabro a Franciscanis impostoribus subornato et vaticinandi virtutem professo sibi persuaderi passi sint, Sebastianum intra VI Eid. Mart. compariturum. accendebat insulanorum insaniam Melchior ille, qui apud cordatiores cum ex legatione cum Siluera rediisset, cognito iam famam Alcantarensis pugnae ad eos peruenisse, eius casum artificiose eleuabat, Antoniumque intra Durium et Minium concessisse, et iam XXX OIO in armis circa se habere affirmabat. apud plebem vero ambiguis sermonibus sparsis opinionem de Sebastiano falso conceptam adiuuabat, et cum sacra faceret Blasius Camellus vnus ex eius emissariis pro Sebastiano coniunctim et Antonio preces publice concipiebat, rogantibusque ex plebe quibusdam de Sebastiano, eum et viuere et prid. Non. VItil. Angrae stiturum se confirmabat. ita plebe vesaniente et eius ingenio abutentibus Antonianis ac maxime omnium Franciscanis, superuenit Ambrosius Aguiar, a Philippo, sed sero, missus cum literis, quibus gratia praeteritorum fiebat, modo in regis verba iurarent. et plerique primo audiendum eum censebant, sed tumultuante plebe et legatum quidem admittendum, sed mox in carcerem coniiciendum clamitante, prudentiores, qui ad repulsae iniuriam carceris ignominiam addi neque honestum neque fas existimabant, Ambrosium non admittere contenti eum sine responso remiserunt. postea cum nauis in alto apparuisset, sublata mox per vrbem vox, quasi Sebastiuanus a fabro promissus adueniret, concursuque ad litus facto quanquam ab insula deflecteret nauis, oppidani siue insaniae suae blandientes, siue ab aliis decepti affirmabant, nauem quidem praeteruectam esse, ceterum per scafam e naue treis homineis demissos, qui ad insulam sub vesperam appulissent, et ad Franciscanorum coenobium diuertissent. eos autem esse Sebastianum ipsum, Christophorum Tauoram, et Cherifium credebant. tum Franciscani, vt fidem vulgi opinioni astruerent, in aurem credulo cuique obmurmurare, venisse hospites magni nominis, qui cognosci nolint; ad eos excipiendos stragula, lectos holosericos, supellectilem argenteam vndique conquirere; ianuas coenobij solito diligentius clausas tenere; denique omnia facere, quo suspicionem appulsi regis ac sociorum augerent. his Franciscanorum imposturis cum se Iesuitae Patres acerrimi semper Hispanicae dignitatis ac potentiae propugnatores opponerent, vetiti per vrbem vagari ac postremo in monasterium suum conclusi sunt. quae cuncta eo pertinebant, vt dum fatuae plebis animi vana spe lactantur, insulani a Philippi partibus

alienarentur. itaque vt sera, sic irrita Ambrosij Aguiaris legatio fuit. quod non mediocriter Philippi animum angebat, qui suorum tarditate effectum dolebat, vt bellum quod hoc anno in regno citra negotium fere confectum fuerat, deinceps extra Lusitaniam dubio euentu recrudesceret. interim siue vt querellis multorum satisfaceret, siue adfectata iuris seueritate gratiam a Lusitanis promereretur, et simul Albani hominis sibi inuisi, et cuius opera necessitate potius quam sponte in hoc bello vsus fuerat, superbiam nouo successu se efferentem comprimeret, Franciscum Villafagnam Senatûs Castellensis consiliarium Olissiponam, et Franciscum Tedaldium Galeciae tribunalis assessorem ad Auilae exercitum misit, qui de militis praeter disciplinam licentiose admissis inquirerent. id etsi non solum militem, sed et duces ipsos, in quorum caput haec fieri credebantur, vltra modum exacerbaret, tamen Albanus et Auila dolore prudenter dissimuiato rem militi iritato exagitandam reliquerunt. itaque passim per exercitum exaudiri voces; nouam iudicij formam constitui; nam aut exercitus contra ducem partes futuras, aut hostium contra exercitum; atqui neque exercitum contra ducem de se bene meritum, et quem merito parentis loco colat, audiendum, et hosteis victos contra exercitum ad accusandum admitti quis ferat? qui si admittuntur, eum iudicij exitum futurum, vt ipsi fidi habeantur, exercitus victor perduellionis crimine notetur. quod vero Albani crimen esse? aut enim imperatoris id esse, aut ducis? atenim imperatoris nullum crimen esse; quippe cum omnia ex ducum consilio decreta sint. si ducis id arguatur, iam nouas a iurisconsultis leges praescribi, et ius militare cum iure ciuili confundendum esse. verum non hoc agi. nam Albanum innocentia sua ac meritis satis tutum esse; militem peti, et occasionem quaeri, qua praemio pro re bene gesta debito fraudetur. has esse aulicorum artes, qui dum in principis comitatu per aestatem niuem vino admiscent, periculum aliorum in tuto vident, neque satis aequo iudicio militum ad ictus, vigilias, aestum expositorum labores aestimant. atqui apud se illos expendere debuisse, quanti militi et Italia in Hispaniam aduenientis fames in Hispania, immodici in Beturia calores, pestis in Lusitania, et supra omnia Albani adeo ipsis obvirtutem exosi seuera disciplina et ad omne leuissimum delictum parata furca constiterit, quibus effectum sit, vt regnum Lusitaniae intra LVIII dierum spatium quasi regnum caelorum ieiunio, et vita aqua et buccellato sine maleficio tolerata vicerint: quae in inuidiam Petri Gironi Ossunae ducis, et Christophori Morae iactabantur, Albani gloriae obtrectantium, qui extra pericula positi debita virtuti bello rem gerentium et sanguinis pretio regna Philippo quaerentium praemia inuidebant, et per calumnias sibi addicebant. nam tunc fama percrebuerat, reuocato Ioanne Mendoza Ossunae ducem regno Neapolitano Proregem designatum esse, et Moram in Camerae nobilium numerum a rege cooptatum, qui amplissimi honores sunt; ceteras dignitates inter literatos et baccalaureos, sic vulgo consiliarios regios vitam pacatam sectanteis vocabant, spretis militaribus viris diuidi. has incitati animi et seditioni proximas voces, nec omnino a vero abludentes expostulationes Villafagna et Tedaldius prudentia sua compresserunt, vterque ea moderatione vsus, vt nec Philippum consilij temere suscepti, et militem querimoniae quantumuis iustae poenituerit. ita Lusitania tota ad obsequium redacta cum copiae ex Belgio et Italia ante rem confectam euocatae serius aduenissent, occasionem ceperunt Pontificij ministri, vt cum Philippo agerent de bello in Britanniam transferendo. quod Angli exules maxime vrgebant. in id Pontifex thesauros ecclesiae, Cruciatam, quam vocant, suaque et aliena pollicebatur, et inprimis decies centies millia aureorum remissurum spondebat, quae ex archiepiscopatu Toletano pendente Bartholomaei Carançae ob crimen sectarium postulati lite quaesita sibi deberi contendebat. verum prudentissimus princeps, qui de suo nil largiri Pontificem videree, et in Lusitania nuper parta non satis adhuc bene confirmatus, hoc est, in suo occupatus, in alieno temere bellum suscipere haut consultum existimaret, se excucsauit,

et Italos, quorum ad praesens opera minime indigebat, persoluta stipendiorum parte dimisit. Inchoatum fuerat hoc anno bellum in Hibernia, sed infelici successu a Pontifice, captum ante biennium consilium persequente. siquidem eodem, quo infeliciter in Africa pugnatum fuit, anno cum copiae Italorum ad bellum contra Elisabetham Anglorum reginam a Pontifice conductae ductore Thoma Stucleo marchione Anglo Olissiponam appulissent, Sebastianus seu vi seu precibus tantisper eas distinuit, dum expeditionem susceptam confecisset, sicuti supra demonstrauimus. postea desiderato in ea strage marchione, Italis tamen fere periculo elapsis, res omnis ad Sebastianum Saniosephum exercitûs curatorem redierat, qui rei militaris ignarus et tanto oneri impar tamen ambitiose ei expeditioni praefici affectauit, idque a Pontifice facile, qui copias illas dissipatas putaret, impetrauit; qui et cum oratore Philippico egit, vt supplemento aliquo Hispanorum iuuaretur. sed in apparatu totus annus sequens insumptus est, innata Hispanorum tarditate, et Philippo iam tum bello Lusitano intento. tandem acceptis VII ex Cantabrica legione cohortibus non prius mense VIIbri hoc anno soluit, et Pontificis auspiciis, cuius insignia in vexillo praeferebat, in Hiberniam appulit ad ostium Siunae maximi tota insula fluuij, qui occasum versus tendens in Oceanum iuxta Limbricum portum exoneratur. Hibernia Graecis Ierne dicta Britanniae ad occasum versus VIItrionem opposita, C milliaribus in longitudinem hoc est a Rendanicorum montium ora ad Columbae promontorium, L in latitudinem ab vrbe Dublino ad D. Patricij colleis porrigitur. cum intestinis dissensionib. olim vexaretur, in Henrici II Anglorum regis Penbrociae comite in ea bellum administrante potestatem concessit anno Chr. OIO CLXXII, vt scribit Siluester Giraldus Cambrensis ipsius Henrici contemporaneus, et ab eo cum Ioanne regis F. in Hiberniam missus. in praecipuas V prouincias, et hae singulae in comitatus distinguntur. Memonia ad Meridiem sita est, in qua Desmoniae comes a Pontifice Romano et Hispaniae rege stimulatus huic bello initium fecit. in ea Cassiliensis archiepiscopus, et sub eo IX suffraganei. Langenia ad ortum X comitatus sub se continet, habetque Dublinum metropolim, Proregis, supremi Senatus et archiepiscopi sedem. Vltonia omnium amplissima ad VIItrionem, olim a siluestribus tantum indigenis inhabitata, nunc coloniis Anglorum eo deductis sensim mansuescit, sub se X comitatus complectitur, archiepiscopique sedem Armacanae habet. in ea B. Patricij antrum diris et horrendis spectaculis famosum. Connactiae ad occasum metropolis Teutmonia. in vmbilico siue Media Leberi siue Cilari et Drogdae siti sunt, iuxta Limricum exscensione facta munitionem eo in loco excitari placuit, quae et situ firma et propugnaculis conuenienter distincta breui in eam altitudinem perducta est, vt contra magnas vireis defendi posset. spes facta fuerat a marchione, et a Iacobo Giraldino Scoto, qui stragi Africanae superfuerat, expeditionis huius auctoribus, simul ac copiae auxiliares in Hibernia comparuissent, protinus populareis in occidentali parte, vbi fere maiorum sacris addicti sunt, quippe a Britannia remotiores, arma sumpturos; idque Desmoniae comes confirmabat. sed fama rei sparsa iam Arturus Graius ab Elisabetha missus fuerat, insulae gubernator initio cum tantum OIO bellatoribus, numero nequaquam ad expugnandam munitionem satis valido. verum mox nouae a regina cum milite, comeatu ac bellico apparatu summissae; quibus confirmatus ille locum corona cingit V Non. IXbris, ductoque vallo tormenta locis idoneis disponit, quorum displosione Saniosephus territus statim de deditione cogitare cepit. initio Hercules Pisanus aliique ductores reclamabant, remque ignominiosam sibi, ac rei Christianae porro detrimentosam dicebant, si ad primam pulsationem attoniti locum munitum et omni re instructum dederent. nam socios in armis esse, ac breui, si deliberationem sustineant, comparituros. et vero rem se indignam facturos, si qui aliis et insulanis praecipue animos facturi venerint, ad primum hostium conspectum animis deficiant. igitur duraret, et se ad defensionem strenue

pararet. contra Saniosephus, ne potius ignauia quam consilio peccasse videretur, cum rationes idoneas non haberet, quibus optima iuxta et honesta ducum monita refutaret, per suos clam milites, quorum sibi salutem propria cariorem esse dicebat, sollicitat, et temeritate ducum eo rem adductam esse demonstrat, vt nisi contra ipsorum obstinatam peruicaciam vim opponant, de vniuersis actum sit. non se a Pontifice missum, tantisque copiis praefectum, vt se sociosque in manifestam perniciem induat. non parum ea expeditione profectum, si locis exploratis, et tentata popularium voluntate se secundis rebus reseruent, et opportuniorem rei gerendae occasionem opperiantur. quibus dictis miles sub duce strenuo alioqui fortior, mox animis concidit, et de salute sua sollicitus duces circumstat, vique seditiose intentata eos ad assensum compulit. itaque ex propugnaculo vexillum erigitur; quo conspecto Graius cum colloquium peti intelligeret, cautione data vnus ex ducibus emittitur, qui a Graio interrogatus, cuius imperio et auspiciis militarent, Pontificis nomen praetexuit, et sacrosanctam auctoritatem communis omnium parentis, cui a Deo vni commissum sit vt homines pia instructione in viam reducat, vel si eam non admittant, vi et armis ad obsequium subigat. tum Graius responso indignationem accendente, multa in Pontificem iniuriose tanquam dirum reip. Christianae tyrannum inuectus, qui aliena interdictis sibi a Deo armis inuadat, postremo hominem condicionibus ab eo propositis superbe reiectis intra munitionem suam remittit, et sine condicione, extrema cuncta, ni parerent, interminatus, locum dedi postulauit. quod cum obsessos rebus adhuc integris ad defensionem animare debuisset, tamen semel pudendo capto consilio cuncti adeo animis infracti sunt, vt Saniosepho liberum fuerit, de deditione cum Graio transigere. is ergo plus de salute, quam de decore sollicitus vitam sibi ac ducibus pactus miseros milites, quos deditionis auctores habere voluerat, arbitrio victoris permisit. Graius ex omnium dedittiiorum numero XX exemit, qui captiui retenti sunt. ceteri ad vnum, vt Itali scribunt, obuio furore trucidati, exceptis XVII, qui ad maiorem terrorem et exemplum in furcam acti sunt. ingens in munitione apparatus et copiosus in complures dies comeatus a Graio repertus, et quatriduo post aliquot naues in alto apparuerunt. Scotorum, vt creditum est, exulum auxilio obsessis venientium. quod eo magis probrosam Saniosephi idemque cum ipso sentientium ignauiam reddidit.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LXXI.

PROSPERVM in Hibernia Anglorum successum cumulauit Francisci Draki equitis Angli felix ac gloriosus post triennium circumnauigato toto terrarum orbe in Britanniam reditus. is anno OIO IO LXXVII siue rei faciendae, siue nominis propagandi caussa Plumena cum classe V nauium, quae CLXIV bellatores portabant, soluit Eid. Xbribus, et XVII dierum nauigatione ad Cantinum promontorium in Africa peruenit, et ad insulam Magadoram vulgo dictam tutam stationem habuit; vbi et ex materia ex Anglia comportata nauem aedificauit. inde exeunte Xbri soluens promontorium Album superauit XVI Kal. Febr. et quinto post die obuiam factam nauem Lusitanam, carauellam vulgo vocant, quae salem ex Viridi insula vehebat, capit. ad eandem insulam postea appulit V Kal. Febr. vbi maturas et dulcissimas vuas reperit. quod nostro coelo admirabile ob positum loci naturae assignari debet; quippe cum insula haut procul a Cancri tropico et linea aequinoctiali dissita aestu solis perpetuo incalescat. nascitur et in ea arbor ramis prorsus et foliis carens, sed in cacumine manipulos quosdam magnitudine instar capitis humani ferens, cuius extremum putamen multis fibris et serraturis distinctum est; eo perforato nucleus eruitur solidus dulcis et albus amygdalis non absimilis, quo indigenae non citra voluptatem vescuntur. pridie Kal. Febr. Drakus ad Saniacobinam insulam deflectit, in qua et nauem Lusitanam capit, eademque nocte insulam ardentem vulgo appellatam eiusdem cum AEoliis et Liparaeis in mari Siculo naturae accedit, de cetero fertilem et a Lusitanis frequentatam. huic adiacet insula Braccana fontium scaturiginibus irrigua et fluuiis magno se alueo in Oceanum proruentibus, tanta profunditate, vt ancorae in aestuario naueis fundare non possint. inde longo tempore mari iactatus, et nunc placidam nunc aduersam tempestatem nactus in Brasiliam deflexit sub gradu XXXIII polum Antarcticum versus sitam, et in eius conspectum Nonis Aprilibus venit, vbi aduersis procellis aliquandiu periculose conflictatus ad Laetitiae promontorium classem huc illuc disiectam collegit. littus insulis frequens et atagenibus, ceruis, et lupis marinis abundans magnas commoditates nauigantibus praebuit. XII Kal. Vtil. S. Iuliani portum ingressis et patibulum quoddam procul conspicientibus, Magellani memoria mentem subiit, quod eo loci olim Magellanus de quibusdam rebellibus supplicium sumpsisse

diceretur. seueritatis illius in talibus expeditionibus, si rem saluam duces cupiunt, contra imperia ducum detrectanteis necessariae memor Drakus, exemplum eius edere voluit in Thomam Duguthum nobilem Anglum; quem facta diligenti inquisitione ex ducum, qui aderant, consensu ad mortem damnauit, gratia facta, priusquam supplicio afficeretur, sacrae Synaxi more inter eos recepto participandi. postea XIII Kal. VIIbr. fretum Magellanicum subit specie curuum et sinuosum, ideoque ventis in dies mutantibus infestum, ita vt velorum nullus in eo vsus esset. terra ex vtraque parte aspicientibus tantae altitudinis est, vt nubium treis ordines se inuicem contingenteis referre videatur. ex altera parte tantum insulas esse quidam ex nauigantibus crediderunt, ex quibus vnam Elisabethae nomine Drakus insigniuit, scopulis praealtis vallatas, vt Alpium ningidarum nostrarum speciem e longinquo praebeant: et ita in tabulis tunc depictis locorum positus descriptus erat, vt nulla terra Australis ex aduerso appareret. tantum visi crebri ignes in insulis circumpositis, quae cum continentis speciem referrent, occasionem terrae igneae indigitandae dederunt. circa hoc litus diu iactati Angli, et inde in Austrum reiecti, tandem illinc discedentes versus VIItrionem cursum direxerunt, atque V Non. VIIIbr. treis insulas obuias habuerunt; quarum in vna notauerunt, Solem ad minimum VIII gradibus a Tropico Capricorni abesse, et noctem vltra duas horas non durare. inde cum Drakus Aquilonem versus tenderet, sperans hoc sese cursu Peruuanum regnum feliciter aditurum, toto caelo deerrare se sensit, deprehenditque recenteis tabulas geographicas ea in parte aut mutilatas aut non fideliter descriptas esse, erroremque ad minimum XII gradus excedere, et discriminis maximi credulis hominibus caussam praebere. persequenti iter suum postea Mucha insula occurrit III Kal. Xbris, vnde Chilem versus nauigauit, et nauem Hispanam in ancoris stantem cepit, haut longe a Iacobi fano, locoque ipso direpto, dum vlterius tendit, nauem captam scrutatus auri infecti ad XXXVII OIO aureorum pretium reperit. dein Tauropasam transmisit, atque inde Limam appulit Eid. Febr. anni OIO IO LXXIX; vbi in portu XII naueis stanteis diripuit; cognitoque haut hinc longe nauem Pyrobolum nomine in Paitae portum se recepisse, eo quam citissime contendit, et Panamam vsque eam fugientem insecutus est, capta in itinere naue Hispana; in qua XXCI auri librae erant, et aureum Christi cruci affixi signum pretiosis vnionibus ac smaragdis ornatum. tandem ad S. Francisci promontorium, quod CL leucis a Panama distat, Pyrobolum assecutus est. in ea pretiosissimas gemmas et vniones inprimis, XIII argenti facti arcas, optimi auri libras XXC cepit; fuitque non infacetum mediastini Hispani dicterium, qui ad Drakum conuersus, Non iam, inquit, nostra nauis Pyrobolos, sed argyrobolos quasi argentum spuens vocabitur; vestra autem Pyrobolos vt vocaretur, capta nostra meruit. tum occasum versus nauigans Drakus nauem linteaminibus bombycinis et patinis Chiniensibus onustam offendit; ex quib. quantum ipsi placuit, abstulit, dein Cratulcam petit, et exscensione facta iudicem ius in foro dicentem nactus eum cum aliis in naueis abduxit, indigenasque pago exire subegit, donec aquam sumpsisset. aquatione facta Cocledem insulam versus nauigans nauem ad Philippicas insulas tendentem cepit. quibus peractis cum apud se reputaret, per Magellanicum fretum, iritatis expeditione sua Hispanis, haut sibi tutum domum redire, ad Molucas nauigare, et postea superato Bonae spei promontorio via a Lusitanis trita in patriam cursum dirigere statuit. heic cum maximam ventorum tranquillitatem experiretur, VIItrionem versus cursum intendit leucasque IC? permensus in longitudinem a XVI Kal. Maias ad III Non. Iunij nauigauit, vt idoneum ventum nancisceretur, biduoque post, cum sub XLII gradu latitudinis Arcticum polum versus nauigaret, tantum frigus sensit, vt mari relicto terram petere cogeretur, tandemque vlterius progressus sub XXVIII gradum loco amoenissimo ancoras iecit, ab indigenis obuio fauore exceptus. rex ipse pompa magna ad eum venit, pellib. cuniculorum tectus,

quem sceptriger et post eum magna turba nudorum stipatorum facie variis coloribus fucata sequebatur cum numeroso mulierum comitatu, quae ex carminato iunco quasi ex carminata apud nos cannabe textis vestibus pendulis amictae erant, supra humeros pelle ceruina cruda reiecta. harum aliae ad conspectum Anglorum os distorquentes genas lacerantes et comis passis se affligentes incantationibus, quod grassante inter eos humani generis hoste sollemne est, operam dabant: aliae ad pulsum tympanorum insulsis gesticulationibus saltabant. Drakus ad radices montium tabernaculum exstruxerat, et suos quasi in aciem ordinauerat. ad eum salutandum cum rex ea pompa accessisset, Drakus regem quasi in solio circa se sedere iussit, colloquioque habito, et peracta saltatione conferti barbari ad Anglum properant, eumque corona imposita regem salutant. eam insulam Albionem ob candenteis scopulos, et quia olim Britannia ita ob eandem caussam appellabatur, Drakus vocauit, in appulsusque ad illam sui memoriam monumentum quoddam argenteum exstructum, cui reginae nomen, diem aduentûs, et spontaneam illam indigenarum obedientiam ac regni delationem inscripsit. eo in loco vix glebam terrae attingas, quae non aliquid auri aut argenti admistum habeat. inde soluens III Eid. VIIIbr. ad insulam quandam, quae VIII gradus a linea aequinoctiali Boream versus sita est, nauigauit; ex qua ad classem ex terra aduersa multi indigenae lembis monoxylis venerunt, longe diuerso a nostris cultu. nam praeter quam quod nudi erant, aurium inferiora in rotundum circumuoluunt, et carnes illas cum quibusdam reb. pendulis circa genas nutriunt; vngueis digitorum longitudine pollicis porrectos alunt, in eoque decorem adfectant, vt et in dentium, quos apud nos candificare praecipua cura est, nigredine. eos pice nigriores efficiunt, pigmento ex herbis idoneis confecto ad id adhibito. inde Taguldam, Zelonam, Zeuaram Lusitanae iurisdictionis insulas XV Kal. IXbr. praeteruectus longa nauigatione ad Molucas peruenit, admonitus a vicario regis Ternatensis obuio facto, vt Ternaten ante omnia peteret. is late iis locis imperitat, et LXXI insulas sibi parenteis habet. ad classem magno paratu et comptu accessit senioribus comitatus, et Symphoniacis, quos Drakus secum adduxerat admodum delectatus est. ibi acceptis ad vitam necessariis versus Austrum a latere insulae Celebes classis ad aliam insulam peruenit maximis et crassissimis arborib. conspicuam, quae nullos in summo cacumine ramos habebant. vermibus lucidis hinc inde noctu volitantibus arbores scatent, qui licet muscas vix magnitudine excedant, tantum radiosum lumen spargunt, vt totidem candelas ardere putes. vespertilionum heic praeterea haut gallinis minorum copia: cancri item tantae crassitudinis, vt singuli vel voracissimi cuiusque famem expleant. cum Drakus ad Molucas tenderet, tempestate immani in breuia abreptus extremum periculum adiit, et nauis praetoria ipsa V Eid. Ianuar. huius anni ad scopulum illisit, vixque ingenti mercium numero ad leuandam nauem, et VIII tormentis in mare proiectis vento paullatim adiuuante in altum se subduxit. demum VI Eid. Febr. ostium Baralenae insulae penetrauit, quae auro, argento, cupro, sulfure, nucibus odoratis, zingibere, pipere longo abundat; ex quibus quantum potuit in naueis imposuit Drakus, humanitatem summam indigenarum expertus. hi metallorum a se inuicem discutiendorum et operum fabrilium valde periti sunt. hinc progressus Iauam maiorem appulit, cui multae insulae circumpositae sunt, quibus quinque reges summa concordia inter se amicitiam colentes imperitant. ensibus, scutis, ac pugionibus miro artificio elaboratis heic homines armati incedunt; lue venerea valde infestantur, quam ea ratione curant. a decima hora diei vsque ad secundam pomeridianam ardentissimo soli se aegri exponunt, et ita peccantem ac malignum habitum desiccando exhauriunt. a Iaua maiore ad promontorium bonae spei classis prospero curiu peruenit, quod non solum citra periculum, sed etiam incommoditatem praeteruecta est, contra quam a Lusitanis rem aut ad admirationem, aut ad deterrendos a nauigatione alios in maius exaggerantib. proditur.

nam nusquam tota illa nauigatione aequos magis ventos expertus est Drakus, aquaque ibi ad anguillarum caput sumpta soluit XIV Kal. Iul. et XI Kal. VItil. ad insulam promontorio Africae Hannonis nauigatione, vt Lusitani volunt, olim cognito et nunc monti Leonino dicto oppositam appulit. inde postremo continuata nauigatione in Angliam post integrum triennium incolumis rediit III Non. IXbris, magna gratulatione et laetitia ab Elisabetha regina exceptus; quae et illum ob expeditionis tam feliciter susceptae gloriam laudatum equestrique honore decorauit, et praetoriam eius nauem in armamentario suo ad perpetuam rei memoriam insigni ceremonia consecrauit. Deliberabatur interea in Belgio de Francisco Andium duce in principem deligendo. nam res Ordinum per dissensiones profligatae omnino videbantur, partim Gandensium temeritate, partim procerum et Gallobelgicarum prouinciarum incogitantia, quibus vnitis spes certa de pace a principe suo aequis condicionibus impetranda affulgebat, separatis, necessitas alterutri parti non iam externi principis alicuius opem, vt antea, implorandi, sed dominationem accipiendi imponebatur. cum igitur adhuc Gandaui esset Arausionensis VIIbri proxime elapso super pacificatione, pecuniarum collatione, contractu cum Andino, et publica prouinciarum administratione consultus scripto responderat, inuidiamque ob pacis non acceptas condiciones his praecipue rationibus a se amoliebatur, quod iis receptae inter Protestanteis confessionis vsus interdiceretur, et libertatibus Belgij multum praeiudicaretur. nam alioqui neminem se pacis cupidiorem vnquam fuisse, aut esse debuisse, vt qui per bella tot incommoda iacturas clades et publice et priuatim acceperit. nam sua bona omnia ab hostibus occupari, nulla eorum compensatione accepta; toties carissimos his bellis fratres, quorum desiderium in dies magis crescat, interfectos; dilectissimum denique filium, cuius videndi ardore non mediocriter, vt par est, inflammetur, et morae interim impatientia torqueatur, contra ius fasque captum tot annos in Hispania detineri, quem nisi pace facta recipere desperet. sed contra haec omnia praeualuisse hactenus religionis et patriae libertatem, quib. si idonee caueatur, cui dubium relinqui, quin et quietis, ad quam iam vergente aetate propendeat, amore, et belli, a quo tot damna passus sit, detestatione, pacis aequas condiciones libentissime sit admissurus? quod ad pecuniarum collationem, totum negotium ad delegatos Vltraiecti congregatos remittere. de Andino sic statuere; si quidem pax secura a rege impetrari aut sperari nequeat, neminem omnium principum esse, quem, si externi alicuius patrocinium implorandum sit, siue potentia et opes non e longinquo petendae, siue ingenium viri et status temporum spectetur, ei anteferendum existimet. nam et optime ipsi cum serenissima Angliae regina conuenire, et Elisabetham per suos oratores ac literas hunc principem crebro commendare. quod ad prouinciarum gubernationem pertinet, ance omnia occurrendum exitiali malo, quod ab inobedientia proficiscatur; nam eo factum, vt dum pecuniae a prouinciis aut in alios vsus, quam in quem destinatae sunt, erogantur, aut denique fraudulenter retinentur, tot ac tam florentes exercitus nulla re gesta dissipati fuerint, potiusque damno, quam defensioni Belgio fuerint. neque vero se ignorare, eius rei culpam ab inuidis aut rerum imperitis summa ingratitudine sibi calumniose imputari; quod tamen hactenus pro caritate, qua vniuersos complectitur, quamuis acerrimo tantae iniuriae sensu dissimulauerit. nunc cum sibi summi per Belgium vicarij munus deferatur, quid sibi euenerit, memorem, non mediocriter animo angi, potiusque optare, vt quiuis alius tantae dignitati idoneus deligatur, ad quem promouendum ipse omnem operam sit adhibiturus. quod si in eo perseuerent, vt sibi oneris suscipiendi necessitatem imponant, nolle se quidem neque religionis neque patriae libertatis communi caussae deesse; ceterum sui officij ducere, illos quarundam rerum commonefacere, et inprimis, quod quaedam vrbes omnino praesidia nolint admittere: inde magnas importatas cladeis; id Mechliniae, Alosti, et Athae recentibus

exemplis constare; alias rursus esse, quae praesidia quidem admittant, sed exiguo adeo numero, vt eruptiones aduersus hostem ad portas vsque discurrentem et late omnia vastantem facere non audeant, sed muros intra conclusi delitescant, et armorum desuetudine torpescant. idem minora oppida et municipia praeposterae licentiae exemplo grassante facere; quo fiat, vt miseri per agros coloni ad praedas pateant, nullumque a tot copiis, quae tamen maximis impendiis constant, leuamentum sentiant. itaque consultum videri, vt in limite locis idoneis valida praesidia constituantur, quibus hostium depraedationes atque excursiones prohibeantur, et pacatae reliquae regiones ac securae a tergo relinquantur; militi in tempore stipendium repraesentetur, vt eius solutione in officio et disciplina contineatur. proinde petere, vt ad res in limite ordinandas sibi plena potestas fiat; introducere et educere praesidia per vrbes quocunque tempore arbitrio suo liceat. consultum item videri, ad vitandas in expediendis negotiis damnosas procrastinationes, vt ex ordinum decreto consilium instituatur cum plena potestate de omnibus in dies exorientibus negotiis vocum suffragiis decernendi, nisi si quae sibi prouinciae seruent, de quibus ad ipsas referri oporteat. petit postremo, quando rei pecuniariae penuria factum sit, vt tot copiae auxiliares et aliae sine vllo operae pretio dissipatae sint, collationes seuere exigantur, et quandocunque communi consensu decretae fuerint, in eos, qui partem suam non conferent, legibus agatur, resque absque vlla dilatione executioni demandetur. haec capita cum Arausionensis proximis comitiis ad conuentum, qui Antuerpiae habebatur, misisset, nihil tamen pro tempore definitum fuit. itaque cum rebus confusis et dissipata auctoritate eam quisque ad se traheret, et ita exercitus sine ducibus, consilia sine imperio essent, V Eid. Ianuar. rursum coram Ordinum delegatis caput de consilio instituendo vrget, demonstratque, nisi firmata auctoritate mature rebus prospiciatur, fore, vt ad incommoda, quae iam ob eum defectum Ordines passi sunt, alia longe periculosiora accedant. nam Tornacensem agrum et occidentalem Flandriam, ac Traiectum ad Mosam nuper amissa alias longe grauiores incommoditates secuturas. cui malo vt obuiam eatur, opus esse insigni exercitu, praeter praesidiarios, qui non nisi periculose educi possint. eum autem XII OIO peditum IV OIO equitum, II OIO fossorum et cuniculariorum constantem ex Germanis praecipue conscribi oportere; quanquam et aliae nationes admisceri possint; et militem sacramento adigendum, praescripta formula, ne aliud regi praestitum iusiurandum caussari queat. quatriduo post de re longe grauiore consultatio fuit, de obedientia Philippo, qui ob iniurias ab Hispanis Belgio antea illatas, et quas porro inferre in dies conatur, iure suo exciderit, renuncianda, et nouo principe in eius locum deligendo. eo autem res adductas his fere rationibus demonstrabant, qui consultationis auctores fuerant, quod scisso factionibus Belgio, et male conuenientibus procerum et plebis studiis bellum, quod tantum ad defensionem ob eas difficultates geri poterat, non nisi diuturnum et proinde dubij euentûs habendum esset, tractuque temporis exhausto aerario ac defectu stipendij tandem ad pacis rationes deuenire oporteret. quod si contingat, rursus iugum Hispanorum subeundum, et prouincias periculo, quod vitatum cupiebant, exponi. nam condiciones Coloniensi pacificarione propositas hanc admistam habere necessitatem. itaque ad excutiendum infesti adeo hostis iugum cum bellum confici potius, quam componi expediat; id vero per se ac propriis viribus Ordines non possint, ad externas opes confugiendum esse, et principis alicuius potentis et erga Ordines bene affecti auxilium et patrocinium implorandum, rebus adhuc stantibus et integris, antequam mora longiore deliberationi interposita opprimantur. alioqui fore, si diutius cunctentur, vt ne iniquis quidem condicionib. cum externo principe pacisci possint. ex omnib. vero, qui auxiliatores accersi possunt, Andinum regis Franciae fratrem primum occurrere, cui et ad bellum aduersus Hispanos gerendum potentia, Gallorum fauor ob successionis

spem, regi liberis nondum natis, et voluntas abunde suppetit, et a quo libertatum, quantum ad religionem attinet, priuilegiorum item iurium et immunitatum confirmationem ac securitatem certius sperare possint. quae omnia ab Hispanis quominus consequi valeant, multa obstare; arctam cum praesidibus plerisque prouinciarum Valentini Pardei Motae et aliorum astu foederationem initam; qua fiat, vt illi spe diuitiarum, qua iam corrupti fuerunt, et gratiae ab Hispanis ineundae, patriae iura ac libertatem prodituri, et contra Protestanteis etiam sint saeuituri. quam eandem potentiam, quam fex iam in Belgio habet, longo annorum spatio vix collecturus sit Andinus, vt eadem consilia subiugandi Belgij animo agitaturum cum minime vero simile fiat. Philippum opibus longe praepollere Lusitano regno, quod iam tenet, subnixum, qui facile ipsos, si defensore praepotenti destituantur, sub iugum sit missurus. illius vero infestum animum nemini occultum esse, post tot caedeis ac proscriptiones, et exempla cruoris ab Hispanis ad vltionem sparsi ex Granatensibus ac Mauris Baeticis, Indiis occidentalibus, Italia ipsa ob oculos passim versari. adhuc calere sanguinem tot procerum et aliorum, quos gladius, laqueus, et exquisita tormentorum atrocitas absumpsit. et haec innocentibus adhuc Belgis patrata. quid post iustae defensionis necessitate iritatos Hispanorum animos nunc expectandum? prudentissime a sapientissimo principe dictum esse, regis iram mortis nuntium esse, raroque ac fere nunquam accidere, vt praepotentes reges illatam a subditis iniuriam relinquant inultam, dissimulare eos aliquando, nunquam iniuriae sensum deponere. id exemplo Christierni Daniae regis probari posse, qui ob tyrannidem regno pulsus et certis condicionibus restitutus regnum aliquanto tempore mansuete administrauit; postea occasione captata proceres ad conuiuium vocatos inter sacra mensae oppressos carnificis manu obtruncari, trimos etiam quadrimosque infanteis crudelissime enecari iusserit. olim in Belgio Maximilianum Caroli V auum insigni iniuria a Brugensibus affectum cum supplicibus principum VII virorum interuentu transegisse, ipsosque in gratiam accepisse, instrumento ea de re confecto et iureiurando sollemni firmato; postea tam insigni vindicta animum nihilominus expleuisse, vt rei narratio nunc etiam horrorem audientibus incutiat. nec aliud in caussa fuisse, cur nuper Carolus rex Franciae tam atroci vltione in Colinium et ceteros Protestantium duces totque innocentium capita saeuierit, neque duorum annorum pace, arcium et oppidorum restitutione, non ipsis sororis cum rege Nauarrae nuptiis placari potuerit, quo minus conceptum ex fuga Meldensi dolorem vel cum Gallici nominis infamia princeps alioqui generosus exsatiaret. idem vero magis facturos Hispanos natura per se ad vltionem pronos, quod ita fore sperent, vt non adeo grauibus et insanis sumptibus ad Belgium seruandum opus habeant, destructis passim oppidorum munitionibus, sicuti a Carolo V in Gandaui seditione anno huius seculi XXXIX factum fuit. vt fidem contra interponat Philippus, et instrumentis ac sigillis promissa signet, cui dubium esse, quin Pontifex eum sacramento soluat? nam scitum esse in aula Romana, haereticis, quales Protestantes cuncti habentur, minime fidem seruari debere, idque scriptis suis passim vrget is, qui Cornelij Callidij Chrysopolitani nomine Santalgondani orationi nuper in Vormaciensib. comitiis habitae respondit; idem clamitare Ioannem Lensaeum, necnon et Cunerum Leouardiensem episcopum. nec Philippo, licet promissam fidem seruare in animum induxerit, liberum per Pontificem et sacri officij ministrosid fore; quinimo illos conscientiae scrupulum religioso principi iniecturos, eumque ad bellum contra sectarios gerendum tandem vel inuitum compulsuros. eodem quippe astu illos vsos, vt regem Christianissimum nuper contra datam fidem ad facinus Lutetiae, et exemplo grassante tota Gallia patratum impellerent, cuius ipsum postea poenituit. nam ingenium prouinciae non esse tale, vt in Gallos tam diri facinoris cogitatio cadat. id consilij in Italia praemeditatum et in Hispania recoctum

ad regem offensione iritatum aliunde transmissum fuisse. igitur in Philippo nullam sincerae reconciliationis et gratiae spem superesse. nam si natura talis est, vt tot caedium, exactionum, proscriptionum in Belgio auctor fuerit, proculdubio fieri, eum semper ad ingenium rediturum, et naturam vel furca expulsam vsque recursuram. quod si alieno instigatu neque sponte ad ea impulsus fuit, cui dubium relinqui, quin eorundem, quorum se astu transuersum agi siuerit, porro consilio sit vsurus, et Pontificis Inquisitorumque hortatu eadem, qua prius, immanitate contra Belgas saeuiturus? quam vero formidabilis ipsius potentia sit, documento esse posse Ioannis Austrij in Belgium aduentum, qui si tectius aliquantisper dissimulasset, neque literae, quibus de consiliis eius occultis constitit, interceptae fuissent, prudentiores ita iudicant eum tot ciuitatum iam potentem toto Belgio potiri potuisse: et cum Mechliniam peteret, si ad Antuerpiam deflexisset, vrbem cum arce in potestatem redacturum fuisse. contra in Andino multa esse, quae ipsi in principe eligendo optare debeant; nihil fere, quod prouincialibus formidinem incubere. possit. nam eum externum nullas priuatas cum indigenis inimicitias habere, itaque admissum vniuersos obuio fauore complexurum, extinctis factionibus, quae Belgium hodie lacerant. nullas illum arces aut munitiones habere, potiusque enixurum, vt animos bene merendo sibi deuinciat, quam vt vrbes, quae se illi vltro subiiciant, vi occupet. belli quaesitis prouinciis ad eas retinendas arcibus opus esse. at Andinum vltro accersitum nihil ab indigenis, tantum ab hostibus, quod metuat, habiturum. ceterum eius opes ad tuendum Belgium valde opportunas ob viciniam; et rege fratre non omnino iniquo, proculdubio esse, Gallicam nobilitatem decoris cupidam et otij natura impatientem ipsius castra ambitiose secuturam. quod ad religionem attinet, quod praecipuum est, constare, eum a Protestantibus minime alienum esse, aut saitem eorum caussae non ita infestum; quippe cum multos amicosin Gallia et extra regnum huic religioni addictos habeat; aegre lanienam Parisiensem spectauerit vt spes sit, eum vtramque religionem sub fratre rege domi ferre assuetum, de ea Protestantibus idonee cauturum esse. id spondere indolem regiam. nam eum mansuetum ac clementem praedicari, et a belli consiliis, quae contra Protestanteis in Gallia agitata sunt, quamuis iis ad tempus participauerit, alienum, vt non tam bellum gessisse, quam occasionem belli caussas praecidendi inde arripuisse appareat. et vt Protestantibus non ita aequus sit, tamen eum vel necessitate adactum, et metu factionis Hispanae semper Protestantibus patrocinaturum. igitur optime consultum videri, vt is in principem recipiatur. sic enim Galliam Hispanis clausam fore; ex qua constat comeatum, arma, ac alias belli commoditates eos hactenus habuisse, et in Traiecti obsidione offensuros fuisse, nisi e Gallia ad oppugnationem necessaria fuissent subministrata. praeterea Hannonios et Atrebates ad concordiam assumpto Andino redituros, quos nec illum ceteris praelaturum esse, si primi eum elegerint, metuere debeant, nec confidere multum amicum, si exspectent, dum is ab illis a reliquo corpore separatis prouinciis deiperata aliquando ab Hispanis salute in principem recipiatur. quod vero quidam obiiciunt, Andinum fortasse pacificationi Gandensi non subscripturum, neque aliter Belgas placatam Anglorum reginam habituros, nisi caput de foedere Burgundicae domûs cum Angliae regno seruetur; iis responderi posse; nihil caussie videri, cur Andinus pacificationem repudiet, quippe quae contra Hispanos inita sit. nam et Burgundiae duces ex eadem Franciae gente prognatos summa fidei commercia cum Anglis seruasse; et apparere, reginam Angliae ab Andino minime alienam esse, quippe iam tractatu de nuptiis cum ipso, rege fratre consentiente, habito; qui vt exitum non habeat, tamen proceres Angliae ob religionis caussam semper Andinum contra Hispanum optaturos, sicque iudicaturos, Gallum contra Hispanos occupatum nihil aut in suam aut religionis perniciem moliturum; eoque magis,

quod iam decretum sit, quemcunque Belgae in principem elegerint, vt condicionibus ei proponendis regina Angliae comprehendatur. quod vero de clandestino Philippi cum Andino foedere a suspiciosis iactatur, quasi is opeaut potius proditione Gallorum amissam Belgij dominationem recuperare constituerit, absurdum esse, neque vlla verosimili ratione niti: nam dicta factaque Andini contrarium arguere, neque quidquam caussae subesse, cur Philippus Belgium a Gallo grauioribus condicionibus, quam nunc ei offeratur, recipere velit. his rationibus contendebat Arausionensis e re communi videri, quando externi principis patrocinium necessario implorandum esset, Andinus in principem admitteretur, petebatque, vt quamprimum super ea re ab Ordinib. mature deliberaretur. dum Ordines consultant, Alexander Farnesius Prorex ope prouinciarum regi reconciliatarum Mortaniam in Hannonia obsidet, quae III Anglorum et Scotorum cohortibus tenebatur. ea vi expugnata Amandi fanum petit, quod Morgano tribuno deditionem faciente mox receptum est. ipse Morganus cum aliis militum praefectis captiuus retinetur. inde exercitus Tornacum versus tendit, nulla re memorabili gesta. tantum ager circa Insulas vastatus, suburbiis et malatrinis passim incensis. Hoscola praeterea et alij populosi vici exusti. reliqui paria veriti se grandi pretio ab incendio redemere. quo facto circa Traiectum ad Mosam et Limburgum Hispanorum copiae recensentur, et vt fidem suam Farnesius Hannoniis et Atrebatibus approbaret, e Belgio dimittuntur. Cameracum munitissimam ciuitatem in regni confinio tenebat Carolus Gaurus Incius, qui cum nullis rationibus a Montinio et Mota persua deri potuisser, vt Ordinum partes desereret, et tamen longe ab auxiliis positus, ne tota belli moles in se incumberet, merito vereretur, cum Andino paciscitur, et auxiliareis Gallorum equitum ac peditum copias summissas intra vrbem accipit; quae crebris excursionibus per Atrebates factis late sui terrorem sparserunt, et incendium vicinis interminatae grandem pecuniam ab iis extorserunt. eodem tempore Bruxellenses Niuellam astu intercipiunt, et Glimesium praefectum vinctum in vrbem abducunt. Sicambsi et ope vicinorum tentauerant arcem Bleienbekam, quam Martinus Schenkius strenuus bellator tenebat, et ex qua crebro erumpendo Mosae et Rheni nauigationem popularib. infestam reddebat sed superuenientib. a Farnesio summissis auxiliaribus obsidionem soluerunt. in Frisia ac locis circumpositis cum res ob dissidia intestina turbarent, Arausionensis de exitu veritus ad eas componendas eo iter intendit, Bredamque profectus Matthiam officij caussa eo vsque ipsum prosecutum perhonorifice excepit. Matthia inde per Bergas Antuerpiam reuertente, ipse Dordracum et Campenam petit, vt dissidia vbique componeret. nam Drentenses ac vicinirustici arma ceperant, vt se ab iniuriis militum et Casimirianorum equitum inprimis tuerentur, sumptaque ex numero et robore fiducia imperatas pecuniae collationes recusabant, et ad pacificationem Coloniensem inclinare videbantur. Georgius Lalanius Rennebergij comes prouinciae praeses Lingensibus et Oldenselensibus, ni pacem religionis admitterent, dira minabatur. Bertelus Entenssenius trans Rhenum Bergenseis et Monasterienseis rusticos hostilibus excursionibus vexabat. Philippus Hoghenlous comes Drentenseis et Transiselanos, cum nullas condiciones acciperent, vi armisque domuit. nec cessabant in Flandria et Atrebatibus nuper regi reconciliati, qui Politici et Male-contenti vulgo vocabantur, qui coniunctis cum Prorege viribus Curtracum frustra prius tentatum tandem astu ceperunt. praeerat loco Pottelbergius, qui cum III Scotorum cohortes penes se haberet, nec plures admittere vellent oppidani, secretis ad Ordines datis literis maiores copias summitti petierat, easque per campum, in quo candificantur lintea iuxta arcem accipere decreuerat. eae literae a Prorege interceptae loci capiendi commoditatem praebuerunt. nam condicta die et loco noctu regij habitu signisque mutatis amicos se simulantes venerunt; ad vrbemque summo silentio accedentes praectus admisit; quos non prius hosteis sensit, quam illi in loco

confirmati fuissent, adempta praesidiariis resistendi facultate. Scoti tamen in foro conglobati se quatuor horarum spatio gnauiter defenderunt. tandem victi numero ad vnum misere trucidantur, cum iisque magna oppidanorum multitudo. tum vrbs diripitur, ac valido praesidio munitur, imposito Pontio Noiella Bursio. mox alternauit fortuna, et dolorem ex Curtraco amisso leniuit successus nouus. Sub id cum Dunkerkam venissent e Gallia copiae, iis subnixus Franciscus Lanouius cognito Philippum Ecmundanum comitem cum vxore, socru, fratre Carolo, Noiellae regulo, aliisque proceribus Niniuae securius agere, id oppidulum est inter Geertbergam et Alostum, deloco intercipiendo cogitare cepit, praemissoque Tursio et Mortanio cum aliquot cohortibus, qui vadosa fossae loca percontarentur, nocte, quae XIII Kal. April. praecessit, admotis scalis muros superat, et vnam vrbis portam occupat; qua aperta equitatus, in quo erant aliquot Arausionensis turmae, introducitur. heic obuiis quibusque, et qui resistere, ausi, caesis Ecmundanus capitur, qui Gandaui in arce aliquandiu asseruatus, et postea in Ramekaua arce Mattiacorum, vix tandem post quinquennium libertati restitutus est. Carolus frater et Noiella cum toto gynaeceo statim dimittitur. nec multo post Mechlinia, quae anno superiore ab ordinibus defecerat, in eorum potestatem venit muserabili casu. orta inter praesidiarios ac ciueis discordia Matthiae et Arausionensi consultum visum fuerat, quo grauiori malo praeuerteretur, praesidiarios illos dimitti, aliosque Ordinum arbitrio in eorum locum substitui, dacis a Mechliniensibus obsidibus de fide Ordinibus seruanda. et opportuna fuit illa dimissio. nam praesidiarij sub illud tempus Bruxellas venerant, quo vrbem occupare conabatur Ecmundanus; vnde cum damno et dedecore; repulsus est, vt suo. loco diximus. sed postea Petro Lupo Carmelita incentore Mechlinienses fidem ordinibus datam parui fecerunt, et illius impulsu Alueringo ab vrbis praefectura remoto, spretisque Ioannis Caprealis ac postea Nicasij Sillae a Matthia et ordinibus, ad ipsos missorum precibus ac monitis, et Antuerpiensium ac Bruxellepsium vicinorum legatis iniuriose contemptis, cum vrgeri se sentirent, in Proregis fidem a concionatore illo persuasi concesserunt, a quo et quasdam pedestreis copias et Epirotarum equitum aliquot turmas acceperunt, quae in vicinum agrum effusae circa Alostum, Herentalam, Teneramundam diris populationibus grassatae sunt. Villenbrocana item munitio expugnatur. Bursius vero, qui in defectionem consenserat, statim ob leuitatem eius suspectus, quod is esset, qui Antuerpiensem arcem antea Ordinibus tradiderat, ob idque Mechliniae praepositus fuerat, ea praefectura exuitur, et in eius locum Rossignolius sufficitur. ne tamen omni publico munere spoliatus videretur, Curtraco nuper capto primum praefectus est, postea ob suspectam inconstantiam ignominiose inde amotus, suffecto ei Francisco Haleuuino Seuigemo. Mechlinienses, qui auctore Petro Lupo defecerant, eodem consultore etiam in re bellica vtebantur. is vero tum assiduis concionibus plebem ad bellum incendebat, tum etiam omnia munia militaria professionis suae oblitus impigre obibat. et cum a re pecuniaria, qua sine bellum geri non poterat, laboraret, oppidanis persuaserat, vt cimelia templorum pretiosa conflarent, neque vllis opibus tam sacris quam aliis parcerent, ad bellum tam iustum gerendum. itaque et in thecam S. Rumoldi magnae venerationis et ingentis pretij, quam et Hispani et ipse postea Arausionensis intactam reliquerant, manus iniecit tantoque auctore sacrilegium a Mechliniensibus excusatum est. quae dum magna confusione in vrbe agerentur, Ordines Antuerpiensium instigatu de ea capienda consilium ineunt, et quanquam regij iuxta oppidum continuo discursarent, et turma equitum Necerspoelae in suburbiis excubare non ignoraretur, tamen Angli Lira euocantur, qui. duce Ioanne Noritio viro strenuo, et qui postea apud nos militauit, tandem accepto stipendio rem susceperunt. et cum Oliuerius Templeus Bruxellensium praefectus cum suis et Viluordae praesidiariis, et Carolus Lieuinius Famarsius cumsua

equitum ala se coniunxisset, v Eid. April. primo diluculo ad vrbem conueniunt, consilioque inito partiti operas Angli sublato clamore et ingenti tumultu excitato ab vna parte ad arma proclamant; dum Templeus ex compacto ab altera prope Bruxellensem portam moenia scalis admotis scanderet. heic acriter pugnatum, antequam porta, qua equitatus introduceretur, aperiri posset; qua reserata postquam vlterius in vrbem peruentum est, magnus oppidano rum, sacerdotum, ac monachorum in forum fit concursus, quibus vniuers is, quem dixi, Petrus Lupus spretis extenis auxiliis praeerat. ij vt pro vita quanquam belli rudes post obstinatum potius quam acre certamen cum aliquandiu restitissent, fere cuncti caesi sunt. cecidit et ipse Petrus Lupus, postquam diu armis insignibus conspiciendus incredibili audacia ante alios suis animos faciens depugnauit. Rossignolius et praefectus vrbis aliique auxiliares, dum miseri sacerdotes ac monachi Anglos vitae periculo remorantur, cum Epirotarum equitum turma repagulis portarum effractis incolumes euadunt. ita expugnata vrbs, desideratis circiter in longo conflictu C praesidiariis, ex oppidanis maiore numero. tum Angli ad praedas versi, quanquam cum iis ab inntio promissis aliquot mensium stipendiis actum fuerat, si vrbem capi contingeret, ne eam diriperent. verum illi cum numero ceteros vincerent, erant quippe IO CCC delecti, nullam promissorum rationem habuerunt, maiore intemperie, quam vspiam toto Belgicorum bellorum tempore grassati. itaque vrbs direptione hac altera paene ad solitudinem redacta, cum nec miles praedandi finem faceret, nequicquam prohibentibus tribunis ac praefectis, nec templis ac locis religiosis et sepulcris ipsis parceretur. exorta inter haec inter Oliuerium Templeum, et Famarsium, qui vrbi praesectus design atus erat, cum Ioanne Noritio Auglorum tribuno contentio, quae postremo in acrem ac peracerbam rixam euasit, paullumque res a mutua pernicie abfuit, eique haut aliud remedium quaeri potuit, quam si interim miles in praedis agendis occuparetur, igitur non solum vrbs direpta, sed omnia pretiosa ab Anglis auecta, et in Angliam asportata. ingens pretium praeterea ex captiuis conflatum, idque totum paene mensem illis per ducum contentiones liberum fuit, quae vix tandem a Famarsio interuentu Antuerpiensium componi potuerunt, edicto proposito, vt a praedis abstineretur, et eodem tempore Angli per vnam portam, Templeus per alteram ad tintinnabuli pulsum emitterentur. id actum prid. Non. Maias quod et in caussa fuisse creditur, vt ingentem cladem sub id tempus Ordines acceperint, milite praeda onusto in castra, vti sperabatur, minime ad signa conueniente. Franciscus Lanouius summus militiae Ordinum imperator expedito exercitu collecto Anglos, qui Mechlinia discesserant, opperiens Engelmonsterum ad Manderam situm castellum a regiis occupatum obsidione cinxerat, valloque ducto et tormentis admotis ac pulsatione inchoata negotium omne Marqueto vicario commiserat. ipse occasionem nactus cum delecta peditum ett equitum manu ad Insulam ipe vrbis potiundae excurrerat. sed cognito, marchionem Risborgium, is erat Petrus Melodunus ante vicecomes Gandensis dictus, auxilio superuenisse cum XV Epirotarum equitum turmis, quem aliquot delectae peditum cohortes sequebantur, mature Engelmonsterum versus castra sua repetiturus tendit. quia vero trans Lisam erat, longo circuitu descendens et per inferiora loca, vbi Mandera in Lisam influit, ripam legens sub vesperam ad Vacanam pagum diuertit. quod vbi Risborgius resciuit, Lisa ad Curtracum transmisso via compendiosiore Engelmonsterum petit. festinabat in itinere Lanouius ad castra sua rediens, tandemque multa nocte, sed plerisque suorum ex itinere defessis Vacanae relictis, qui et ibi pernoctarunt. vbi in castra venit, mox Marqueto mandat, vt pontem Manderae impositum ocius abrumpat. verum ij quibus id negotij datum fuerat, rem segniter executi sunt, satisque habuerunt, pontem praesidio munire, quo a superueniente Risborgio deiecto confestim acris in castra fit impressio. Lanouius.

cum praeter spem accidisset, vt Risborgius pontem tam cito superasset, quippe qui abruptum eum, sicuti iusserat, putaret, tamen cum exiguo numero, quem circa se habebat, erant autem IO C pedites et II equitum turmae, dum ceteri, quos Vacanae reliquerat, aduenirent, fortiter initio hostium impetum sustinuit. is praeceperat Scotis quo diutius hostem remoraretur, et incursum aliquanto tempore auerteret, ne simul, sed sensim scloppetos disploderent; quod nequaquam illi fecere, sed celeriter emissis glandibus retro cessere; solaeque in vestigio circa imperatorem remansere veteranae aliquot Gallorum cohortes ad exiguum numerum redactae, quippe cum vix singulae X aut XII militibus constarent. (nam reliquae Vacanae substiterant) quae strenue admodum rem gesserunt, et post obstinatum certamen sine dedecore ac damno euaserunt, ceteris dissipatis ac caesis. Lanouius qui res deploratas videret, ne quid tamen in summo imperio indecorum admitteret, Odeto Telinio filio dimisso, qui cum veteranis Gallis incolumis se recepit, a cunctis desertus minime se deseruit; sed ad locum, in quo tormenta bellica erant, concessit, si forte eorum, qui Vacanae remanserant, superuentu proelium restituere posset, strenueque pugnans ad extremum capitur. captus et cum eo Marquetus, cuius praecipue culpae tanta clades imputata est, quod praesens pontem, vt iussus erat abrumpi non curasset, sed aliis id commisiiset. is tandem post longam in Hannonia captiuitatem effracto carcere libertatem reciperauit. at Lanouij iniquior condicio fuit, qui a Risborgio in Proregis manus traditus vix post multos annos et duris admodum dictis ab Hispanis legibus dimissus est. quo facto non leui inuidia apud complureis laborauit Risborgius, quod virum bonum et sibi adfinitate coniunctum non solum in miseram seruitutem abduci passus esset, sed et procerum ab Ordinibus captorum, quos nisi liberato Lanouio dimitti nulla spes erat, libertatem remoratus fuisset. ea clades, quae in VI Eid. Maias incidit, parui Ordinibus, si Lanouium captum excipias constitit. nam pauci admodum occisi, et exercitus tunc dissipatus statim recolligi cepit; cuius ope et accedentibus ad eum Herentalae, Bruxellarum, Mechliniae nuper captae praesidiariis Garda Gallo peditum et Alfonso Hispano equitatûs ducibus Diesta capitur. ea humili situ in paludoso loco posita est; ad quam cum summo mane VI Eid. Iun. venissent copiae, scalis admotis fit impetus, moenibusque superatis excubitores ad Sichemensem portam obuij trucidantur. mox refracta porta Alfonsus cum equitatu admittitur. aliquandiu tamen pugnatum, fortiter resistentibus II Belgarum cohortibus, III Germanicis, et Lodroniana inprimis, quae iam totos XIIII annos Philippo in Belgio militabat; quae omnes tandem in eodem, quo stabant, vestigio ad internecionem caesae sunt. nec incruenta Ordinibus victoria fuit, caesis non paucis eorum ducibus ac multis vulneratis. Sichemum deinde et Araschotum in Ordinum potestatem venere. Halenum item oppidulum a praesidiariis regiis desertum; sed mox discedente Ordinum exercitu receptum. paullo post IX Kal. Vtil. in nocte peruigilij B. Ioannis regij inito quorundam instigatu de Bruxellis intercipiendis consilio ex Hannonia ad designatam portam veniunt. instigatores illi Otho Bakerus, Iac. Curtius, et Arnoldus Prunius erant, qui et clauium illius portae formam cerae impressam Emanueli Lalanio Montinio, et Risborgio ipsi tradiderant; remque interea ad Arausionensem, Santalgondanum, et Templeum vrbis praefectum indicauerant. locis ob id idoneis dispositae machinae, et excubiae, quae hora ac momento condictis in venienteis impetum facere debebant. sed pluuiosa admodum ea nox fuit, ita vt scloppetarij extinctis funibus et ex via ac madore fessi rem non tentauerint, certo exitio, quod rem tentaturis imminebat, a coeli iniuria prohibito. eodem tempore Condaeus, qui ex Santonibus dissimulato habitu in Picardiam praefecturam suam venerat, et Faram Veromanduorum

occupauerat, imposito loco praesidio in Belgium descendit, et inde in Britanniam transmittit cum Scregelio Ioannis Casimiri VIIviri Palatini fratris legato; vbi cum Serenissima regina postquam diu de auxiliis egerunt, ambo in Belgium reuersi Slusas appulerunt, et inde Gandauum venerunt III Eid. Vtileis. quo cognito Risborgius successu elatus consilium de vrbe intercipienda iniuit, vt tanto hospite capta vrbe potiretur. nullum praeterquam oppidanorum in ea praesidium erat, et munitiones plerisque locis inchoatae potius quam perfectae, ita vt subita vi per eas perrumpi posse spes esset. cum igitur summo silentio ad portam vrbis venisset, validis copiis instructus, tamen strepitum praesensere oppidani, armisque in tempore correptis Risborgij conatum irritum reddiderunt. Condaeus honorifice dimissus Antuerpiam contendit, et inde per Dordracum facto itinere in Germaniam perrexit. tunc et Niuellam introductus a Bruxellensibus comeatus, qui in reditu XXX circiter Epirotas ad certamen egressos ceperunt. verum mox Niuella a Prorege recepta a Petri Ernesti Mansfeldij militib. crudeliter direpta est. tentatum et a regiis Buchainum, cui praeerat Iustus Soetius Villersius, qui Niuellae admodum egregie se gesserat, sed infelici successu; quippe prodente eos Grodenbachio praesidiario, cum quo de vna portarum tradenda pacti erant. is rem cum Villersio aperuisset, locus et hora condicuntur, et quo facilius in fraudem regij pertraherentur, Villersius partem praesidiariorum oppido emiserat, delectis penes se idoneo numero seruatis; quo maior spes de prospero successu regiis facta; qui armis egregie instructi cum venissent, intra vrbem, sicuti conuenerat, accepti, tanto numero, vt iis superandis praesidiarij pares essent, continuo cataracta demittitur, et qui simul intrare nitebantur, hastis, gladiis, ac glandibus repelluntur; iam intromissi a dispositis opprimuntur. pars interfecti, pars armis exuti; qui extra remanserant, ab emissis praesidiariis a tergo clauduntur, et intra tormenti iactum compelluntur; plurimi, qui socios iam oppido potitos existimabant, dum accurrunt, et ipsi capiuntur. inter captiuos fuit Ioannes Noercarmius Sellius fani Audemari praefectus, is qui nuper ex Hispania redierat, et nobilitati Belgicae cum Philippo reconciliandae auctor fuerat; aliquot praeterea ex nobilitate, multique ciues Duacenses et alij ex oppidis vicinis, qui spe certae praedae eo aduolauerant; quos Villersius loco diffisus, et veritus, ne ex ea occasione eius obsidendi regiis voluntas subiret, Cameracum in tutiorem custodiam misit. quidam ex iis minoris nominis pretio accepto, aut permutatione facta dimissi sunt. Sellius, Ecmundanus et Campaniacus pro Lanouio ab Ordinibus dimittendi offeruntur, magno humanitatis erga hominem externum exemplo, sed maiore opinionis de eius virtute conceptae testimonio; quae effecit, vt Philippus a Granuellano cardinali, sicuti creditur, persuasus de tantae existimationis duce liberando assentiri noluerit. quod rursus prouinciae nobilitatem non mediocriter exacerbauit, quae periculo se cottidie exponi exigua vitae, nulla libertatis, si caperetur, spe indignabatur. itaque Ecmundanus et Sellius in arcem Ramekensem sub arctiore et firmiore custodia amandantur; vbi Sellius quadriennio post ex maerore decessit, ingratitudinem subinde Hispanis exprobrans, et sua fratrisque merita tam paruo apud regem in pretio esse saepius ante conquestus. Ecmundanus cum prae desperatione paene ad amentiam vergeret, sororum enixe instanterque rogantium precibus in Batauiam ex Mattiacis auehitur, vbi paullo post cum Lanouio permutatur, sed duris admodum condicionibus, quemadmodum suo loco dicemus. inde ob infelicem Buchaini successum omnis irae moles ad locum versa; quodque astu regij nequiuerant, vi perficere aggrediuntur. castra ad oppidum posita, et admotis tormentis pulsari cepta moenia. tandem Villersius Nonis VIIbr. arce certis pactionibus dedita armatus exit, et ad Cameracum se recepit. sed cum non ita caute condiciones perscriptae essent, neque additum, vt sine fraude integra omnia in oppido manerent, Villersius funeis accensos conuenienti

mensura ac distantia a puluere tormentario latenter disposuerat, vt post suorum discessum consumptis funibus tandem concepto igne puluis violentam flammam spargeret. qua re cum non mediocri damno et oppidum et regij affecti essent, e vestigio abeunteis infestis animis insecuti sunt, qui tamen iam in tutum recepti regiorum iram euaserunt. verum Villersius iniuriam sibi factam et fidem datam eo facto violatam caussatus protinus insequentibus denuntiat, se pactis nequaquam vlterius teneri. sub id tempus cum diu de principe aliquo externo deligendo deliberatum esset, tandem in Franciscum Andium ducem regis fratrem, Arausionenli annitente et auctore, cuncti consenserunt, decretoque mense Iunio facto de transferendo in eum certis condicionibus prouinciarum imperio, delegati sunt prid. Eid. VItil. in conuentu Antuerpiae ab Ordinibus Brabantiae, Flandriae, Hollandiae, Zelandiae, Mechliniae, Frisiae habito, Philippus Marnixius Sancalgondanus, Cornelius Charonius Franconatûs consul, Gaspar Vosbergius, alij, cum plenis mandatis, vt cum Andino agerent. ij in Galliam profecti ad Plessium in Turonibus altero a Caesaroduno lapide III Kal. VIIIbr. Andinum adsecuti sunt, et condicionibus inter partes conuentis transegerunt. quas post Flexianam collationem, de qua mox dicemus, Burdigalae quibusdam additis confirmarunt. cusi in rei memoriam in Brabantia, cuius insigne est leo, numi aerei, in quorum antica parte leo collari ad columnam alligatus visebatur, victoris statua superstante; collare rodebat mus, inscriptione circulo addita, ROSIS LEONEM LORIS MVS LIBERAT. in postica, Pontifex et Philippus facta sanctae paci spe leoni collare alligare satagebant, cuius inscriptio erat, LIBER REVINCIRI LEO PERNEGAT. cusi et alij Gandaui in quibus annuli duabus manibus iunctis colligari, cum hac ab antica parte inscriptione, PRO CHRISTO LEGE, GREGE ET PATRIA: in postica querna corona erat cum hac inscriptione, RELIGIONE ET IVSTITIA REDVCE, VOCATO EX GALLIA PACATA DVCE ANDIVM BELGICAE LIBERTATIS VINDICE. cum vero legibus de nauigation et commercio etiam cum Hispanis et Lusitanis latis ex Ordinum sententia Mattiacis populis et Batauis, quorum opes fere negotiatione constant, optime consultum esset, cusi etiam ex aere in Zelandia numi, quorum antica pars prouinciarum insignia praeferebat, videlicet leonem super aquas suspensum cum inscriptione, VOS TERRA, AT EGO EXCVBO PONTO. in postica visebatur arbusculorum putator, et a tergo pileus libertatis signum lanceae impositus cum inscriptione, SI NON NOBIS, SALTEM POSTERIS. his actis Matthias, qui videret se a Belgica siue Valonica nobilitate, a qua initio euocatus fuerat, desertum, neque pacificationem Gandensem seruari, in Caesare ac fratribus et ceteris Imperij principibus nihil opis aut subsidij esse, eoque fieri, vt Ordines extrema necessitate coacti ad externi principis patrocinium confugerent, frustra ante Caesare ac ceteris Imperij principibus praemonitis, nisi de Belgij suscipienda tutela cogitarent, fore, vt externi principis opem implorare cogerentur, tandem honeste e prouincia discedere statuit, abdicata in se ab ordinibus collata administratione. itaque iam ante XI Kal. VItil. scriptum ediderat, quod per Petrum Melodunum Espinoi principem ordinibus tradi curauit. eo se ab ordinibus euocatum, et port delatam communibus suffragiis administrationem, omnibus condicionibus appositis satisfecisse dicebat, et ad praesentem rerum statum se accommodasse, ac publicae tranquillitati nulla priuati commodi ratione, nec citra vitae periculum, semper studuisse; dolere sibi, quod tempestatis maiorem opesua vim auertere nequiuerit; ceterum, quantum in se fuerit, cunctos ad concordiam et vnionem hortatum esse. nunc quando audiat Ordines ac proceres conuentum celebrare, in quo de summa rerum deliberant, huic ne legem illis imponere velle videretur, interesse noluisse; tantum eos rogatos ac monitos cupere, ne externae dominationi se temere committant, neque sacrosancti foederis, quo Belgium cum Imperio coniunctum est, obliuiscantur, aut illustrissimae

gentis Austriacae, cuius ipse membrum sit, et a qua tot beneficiis cumulati sunt, partes deserant. petere insuper, vt quod de se ac familia sua statuerint, quo rebus suis in tempore consulere possit, declarent, sumptuumque a se factorum ac pensionis promissae rationem habeant. ad haec Ordines honestum aequumque reputantes Matthiam optime de se meritum honeste a se dimittere, ei gratias prolixe agunt, debitaque ab eo contracta ac promissa vt exsoluantur, decernunt, pensione item, qua se familiamque sustentet ampla attributa, ac episcopatus Vltraiectensis assignatis in posterum prouentibus. cum tamen lente ac serius haec ab Ordinibus administrarentur, discessus Matthiae in annum sequentem dilatus fuit. interea tentatum ab Arausionensi Traiectum ad Mosam, scalique comportatis alio superueniente negotio reuocatus: (nam praesens interesse cupiebat) inde discedere cogitur. at Espinoius Tornaci praefectus maiore successu Condaeum aggressus est, quod Stellae opera scalis admotis capit VIII Kal. IXbris. verum superuenientibus regiis, antequam milite et comeatu locum firmare posset, mox captum deseruit. venerat iam mense Augusto in Belgium Margarita Parmensis mater Proregis olim Belgij gubernatrix a Philippo fratre missa, vt contractui cum reconciliatis prouinciis inito satisfaceret. eam propter pristini agistratûs magna cum Belgarum fatisfactione gesti sanctam ac recentem adhuc memoriam huic negotio maxime idoncam frater iudicauerat, proceresque eius fidem secuturos, et sub eius imperio ad officium redicuros sperauerat. verum postquam Namurcum venit, et Alexander filius ad eam salutandam magno et militari comitatu accessit, dissidentibus vtriusque in rei expediendae ratione sententiis aemulationes inter matrem filiumque exortae sunt, quae postremo effecerunt, vt euulgato ordinum de nouo principe eligendo decreto, cum res potius ad bellum, quam ad pacem spectare videtentur, Hispanorum, qui turbas quam quietem in Belgio malebant, instigatu Philippus Margaritam reuocauerit, et filium in Belgio cum summa praefectura confirmauerit. erat inter proceres regi reconciliatos Gul. Hornius Hezaeus iuuenis supra condicionem superbus et elato ingenio praeditus, qui ante quadriennium Bruxellis consilij regij senatores in custodiam coniecerat, et ab eo tempore modo his modo illis partibus addictus potius magnum quam bonam de se famam toto Belgio excitauerat. is cum promissa a Montinio et Mota pro rege paciscentibus non repraesentarentur, innata leuitate protinus ab Ordinibus et Andino sollicitatus cum iis agit, et communicato cum Varruxio Tianae regulo, qui Casletum praesidio tenebat, consilio, de arcibus et oppidis aliquot tradendis fidem obligat. sed re detecta Varruxius mature aufugit. Hesaeus fiducia maiore seu potius temeritate cum remanere sustinuisset, a Risborgio et Montinio comprehenditur, et instante Prorege, qui proceres cum Ordinibus committere et omnem reconciliationis inter eos futurae spem praecidere satagebat, rei conuictus Quesnoiae, quod est Hannoniae oppidum, VI Eid. VIIIbr. securi percussus est. Haulsij regulus eidem coniurationi participasse creditus in tempore periculo praeuertit, et in arcem Liecercanam suam haut longe a Bruxellis confugit; quam et ab Oliuerio Templeo vrbis praefecto, qui ipsius sororem in matrimonio habebat, persuasus ad maiorem sui securitatem Ordinibus tradidit. sed postea vxore leuis et inconstantis ingenij fenmina cum ad multa eum stimulante suspicionem Ordinibus de se mouisset, in carcerem ab iisdem coniicitur, ex quo vix interuentu Templei, hoc meritis eius Ordinibus condonantibus, liber dimissus est, et in Franciam ad nos migrauit. tot rerum vario euentu gestarum et mutati tandem principis casum post tam longam et a seditionibus crebro repetitis ceptam defectionem portendisse plerisque visus est ingens terrae motus, quo non solum Belgium a Colonia vsque quassatum, sed ipsum mare quamuis nulla aura commoueretur, fluctibus praeter solitum ab imo in altum elatis concussum est in mediterraneis vero tanto fragore bis terra tremuit, vt templorum et turrium lapides diffisi

passim ac labefactati sint. nec motibus Frisia, cui Georgius Lalanius Rennebergij comes praeerat, et ceterae trans Rhenum prouinciae hoc anno caruerunt. nam initio anni cum Cornelia Rennebergij soror ad ipsum venisset, condiciones a Prorege afferens, hortatibus minas ac postremo blanditias, vt fratrem ab Ordinum partibus abstraheret, mira efficacia miscuit. nam quousque eius fidem, quam Deo et secundum Deum principi suo debet, desideraturos suos? quousque eum sectariis operam nauaturum? aut quandiu pellionibus, textoribus, cerdonibus, et ceteris plebeiis artificibus praeter gentis decus seruiturum? satis iam factionibus datum, et iustis in speciem pro libertate contentionibus; nunc eo rem deductam esse, vt religionis et fidei, non pro patria, sit certamen; in quo qui peccauerit, is diuinae legis transgressor non solum existimationis, quae in hac vita versatur, naufragium faciet, sed praeter infamiam de aeterna salute periclitatur. honores, opes, dignitates a rege sperare eum debere; a plebe ignominiam, contumelias, et pro ingrati laboris praemio seram poenitentiam. sapiat igitur tandem, et ceterorum procerum de religione bene sentientium exemplum sequatur. tum marchionatûs inaneis titulos, et incertas Mariae Brimeae Megensis, quae Ladislao Barlemontio nuper defuncto vidua erat, nuptias ostentare. ita Rennebergius paullatim infractus de deserendis Ordinum, hoc est, Protestantium partibus cogitare cepit. ne tamen id sine aliquo operae pretio faceret, rem ab initio celatam voluit. praesenserat, qua erat ingenij sagacitate rem Arausionensis. itaque iam tum in Frisiam proficisci statuerat, quasi ob alias caussas, ne Rennebergij consilia praecipitaret, quae ita se irrita redditurum sperabat, eademque ratione Rennebergium a proposito reuocaturum, si vocatis ad libertatem per Frisiam oppidanis arces vbique dirueret. sic enim fore, vt adempto freno, quo praefecti vrbes ad libidinem circumagebant, Frisia libertate reciperata in Ordinum potestate esset, et Rennebergius cum promissa Proregi praestare non posset, defectionem suadentibus minime aureis praeberet. multum autem et ad famam et ad res suas interesse existimabat Arausionensis, si primariae nobilitatis virum alioqui probum et strenuum, tunc in flore aetatis constitutum, vt facile spe et blandiciis transuersus ageretur, in officio contineret. nam ea indole esse, vt si tantula temerariis consiliis mora iniiceretur, subeunte poenitentia ad bonam mentem redire posset. itaque mobile viri ingenium tractandum et ducendum potius, quam cogendum ratus, sic cum eo agere statuit, vt non tanquam cum hoste declarato rem gereret; sed ei alienandi se ab Ordinibus materiam et facultatem praeriperet. principium a Leouardia factum, vbi arx ex improuiso per Bouingam et Feruonem militiae praefectos a tergo cingitur; oppidani frontem occupant, et sacerdotes, monachos et praesidiariorum arcis mulieres in primo agmine stare iubent; mox vallo producto atque aggeribus excitatis fossas complent. ita oppressus Scagenus, qui post Matenessae mortem arci praeerat, de exitu veritus locum dedidit, vitam et res saluas annuamque pensionem pactus. oppidani arcem citius ipe ingressi moenia vrbem versus destruunt, fossaque repleta reliqua moenia cum oppido coniungunt. ea anno OIO CCCC IC ab ipsis oppidanis exstructa propriis sumptibus fuerat, cum a Groeningensibus deserti et Villebordo Scouenbergio Alberti Saxoniae ducis praefecto victi, iugum liberis ceruicibus accipere coacti sunt. diruta arce Franciscani extra portas a milite lasciuiente cum tympanis ac tibiis ignominiose deducti et omnino vrbe exacti. id actum ineunte Februario; ac postridie Reinecus Caminga aliique praefecti cum IV peditum cohortibus Harlingam petunt, iussisque deditionem facere praesidiariis cum recusarent, et hostiliter resisterent, commodum accidit, vt Rennebergius, qui consilia sua latere sperauerat, Frisiorum motu attonitus, Ballium sibi fidum Leouardiam ablegaret, quasi rerum componendarum caussa. is subito comprehensus cum chartis puris tantum nomine et sigillo Rennebergij obsignatis, fraudi occasionem dedit, qua Harlingenses decepti sunt. nam Ballium

metu mortis intentato in harum chartarum vna scribere ad Vicarium Oiemburgi, qui tunc Groeningae erat, cogunt, vt arcem protinus traderet. nec homo incautus abnuit, nihilque de fraude suspicatus, nec exspectato alio mandato, quod cautiores faciunt, arcem tradit Non. Febr. quae olim a Groeningensibus cum toti Frisiae dominarentur, circa eadem tempora fere aedificata, postea a Frisiis diruta, et mox anno OIO IO ab Alberto Saxone instaurata, tunc demum a ciuibus, vt et Leouardiensis, versus oppidum diruitur. inde Sonoius cum aliis delegatis et IV item peditum cohortibus Staueram ducit, et arcem a praefecto deditam summa imprudentia protinus ab oppidanis dirui passus est, vrbe nondum munita. nam mox vrbem Rennebergius in potestatem redegit, eamque saeuum in modum vastauit. arx illa olim ab Alberto Baioaro Hollandiae comite anno salutis OIO CCC XCVI constructa fuerat, postea euersa rursus a Georgio Schenkio Caroli V iussu anno huius seculi XXII instaurata est. interea Rennebergius animi anxius, qui dissimulationem suam minime proficere videret, in ea tamen perseuerans querellam de violata pace religionis instituit, de Frisiorum rebellione contumeliaque ac iniuria sibi tanquam proditori illata contestatur, et commemoratis suis erga rempub. Mechliniae, Valencenis, Groeningae, Campenae egregie factis, fidamque praestitam Ordinibus pro patriae libertate operam summa ingratitudine remunerari indignatur. Popo Vfkensius et Ioannes Cornuptus primarij eius tribuni et Ordinibus maxime addicti quasi desperabundum solantur, et bono animo esse iubent, consiliumque dant, vt quamprimum Vltraiectum ad purgandas suspiciones se coram Arausionensi sistat. non esse quod de arcium demolitione tantopere angatur. id iam a multo tempore desiderasse populareis minime ipsum latere, et si vlterius de eo conqueratur, fore, vt suspicionem de se conceptam augeat, neque purgationi locum relinquat. potius Oiemburgi, Ballij, et huiusmodi prauorum ministrorum consilia defugiat, ac sororis inprimis, quae certa incertis posthabere, et Hispanorum vanis pollicitationibus fidem adhibere ipsum persuadeat. neque vero religionis aut potentiae regiae fuco sibi imponi patiatur. nam Philippum et Galliae regem, cum Protestanteis exterminare decreuissent, frustra fuisse; et regios, qui nunc mediterranea in Belgio possidere videntur, breui ad summas angustias redactum iri. illos exclusos portubus, qui ab Ordinibus tenentur, et qui vastatis agris semper ad militem alendum et commercium, quo vnico Belgij opes constant, sustentandum oportuni erunt. haec in bonam partem accipere initio visus Rennebergius, lacrimis etiam indignatione an poenitentia, incertum, obortis; iamque labascere et animo prorsus concidisse credebatur, cum rursus a sorore imperiosi animi femina erectus ac confirmatus est, fidem Proregi datam et conscientiae scrupulum identidem sratri obiectante. his accessere graues a popularibus contumeliae et Bertelij Entenssenij imperia eius detrectantis superbae voces, quibus animus generosus vltra modum iritatus Cornupti monitis minime inflecti potuit. rem tamen dissimulatione tegere institit, occasionem rei gerendae opperiens. sed non latuere Cornuptum consilia Rennebergij, qui mox Groeningenses Protestantium religioni addictos et inprimis Iacobam Hillebrandum vrbis Consulem, vt sibi ab eo cauerent, in tempore monuit: nam animum ipsius ad defectionem imclinare. verum Hillebrandus facile in vrbe princeps quo maiorem auctoritatem inter Protestanteis obtinebat, eo maiore infortunio ceteros idem secum sentienteis inuoluit. nam vt erat ingenio probo, Rennebergij, quicum magna familiaritas illi erat, blandicias et deierationes, vt omnem suspicionem amoliretur, crebro ingerentis fidem imprudenter secutus est; cumque ille sub vesperam, quae vrbem captam praecessit, cum Hillebrando cenasset, et dextram dextra prehendens credulum hominem nihil de coniuratione suspicantem a se dimisisset, et Arausionensi propediem venturo nullum amplius dissimulationi locum superesse cerneret, occupandum ratus, Hispano nomini in vrbe addictos conuocat, consilioque

exposito eos ad rem fortiter gerendam hortatur; qui periculo, ni praeuerterent, territi, sponte cum ipso ac militibus aliquot hactenus celatis arma cepere, et primo diluculo, cum excubiae se quieti dedissent, albam notam pro insigni in brachio sinistro gestantes ex hospitio ipsius prodeunt, et forum occupant, discurrente in equo Rennebergio, et gladio stricto ad omneis occursus frontem obuertente. ad strepitum mox miser Hillebrandus cum suis, quos maiore numero subsequi rebatur, accurrit, et in confertos ruens a quodam Rennebergij famulo ictu destinato petitus in terram proturbatur. quo conspecto socij huc illuc diffugiunt, et suis se aedibus aliquandiu tuentur. capti circiter CC, quos nomini Hispano magis infestos sciebat Rennebergius; quos ille ad extremum sine pretio dimisit. pnmo impetu represso nihil vlterius saeuitum, annitente Rennebergio, vt vicinas vrbes humanitatis exemplo ad suas partes pertraheret. tantum magistratus mutatus, et in verba foederis ab ipso cum Prorege initi ciues adacti, scriptis ad vicinos literis, quibus vt a turbidis Entissenij consiliis ac factione se separarent, hortabatur. id in V Non. Mart. incidit; quo eodem die et capta Groeninga, et a Cornupto obsessa est. nam vbi ex profugis res intellecta est, protinus Oltoffij, Dammae, Zuilarae, Vlietae, Schagae, et Vedae cohortes ad vrbem venerunt, si forte amicis adhuc integris quid subsidij ferre possent. inde frustra sollicitatae a Rennebergio per literas Transiselanae vrbes; ex quibus interceptis voluntate eius perspecta mox Sanoij diligentia Campena praesidio firmatur. Dauentrienses vero gliscente licentia non contenti se armis munire, bellum statuis, imaginibus, templis in factionis Hispanicae odium indicunt. idem Suuolenses faciunt, et eorum exemplo Vltraiectenses, et passim per Frisiam alij. Drentenses iam ante mensem cum simulacra deiicere et bona sacerdotum diuendere cepissent, vixque ab Arausionensi inuidiam verito cohibiti fuissent, capta Groeninga in omnem intemperiem effusi sunt. Oldensela, Stenuica, et Hassela initio in fide Rennebergij fuere; sed misso mox Hoghenloo comite cum exercitu ab Arausionensi IV Eid. April. recepta Oldensela; qui inde Lingam contendit. missi eodem tempore Sonoius cum Cornupti et Vingardeni cohortibus Coeuordam, qui munitiones inceptas perficerent, et locum sedulo munirent. iamque Bertelus Entenssenius ad obsidionem venerat cum XIII peditum signis et II equitum turmis, quae Rennebergio ante militauerant; cumque vt erat turbido ingenio et parum sibi constante, ad haec consortij cuiusquam impatienti, parum ex Arausionensis sententia res administraret, ab Ordinibus eo missus fuerat Hoghenlous cum VII cohortibus Christophori Iselstenij, et IX Ludouici Nassouij Ioannis comitis F. id vero impatientissime tulit Entenssenius, et Roldae forte cum iis conuiuatus, inde vino temulentus cum in castra rediisset, tribunos ac ductores quasi belli rudeis contumeliose appellat, et se ducem vt ocius sequantur, iubet; velle enim Schuitendiepae et suburbiorum munitiones, intra quas Groeningenses pecora pascenda libere agebant, euertere. tum operculum labri butiracei corripit, et multis eum insequentibus ad Schuitendiepam tendit; quam sine scalis superari non posse cum frustra sui monerent, et ille interea incaute ad fenestras iaculatorias feruidam dimicationem fixo prope corpore contemplaretur, scloppeti ictu in caput adacto sternitur, et Midelstumij, vbi natus erat, sepelitur, maiore Rennebergij laetitia, quam Ordinum dolore; qui homine in cunctos contumelioso ac sibi graui e medio sublato magna se molestia, quorum ille se rebus iniussus miscebat, leuatos sentiebant. laetitia et in sollicitudinem postea Rennebergij vertit, cum in hominis sibi inuisi, sed res temere gerentis locum duces strenuos ac belli peritos suffectos sensit. tandem obsessi e duobus propugnaculis depulsi, et amissa pascendorum pecorum commoditate non tamen animos desponderunt, auxiliorum spe per literas et internuncios crebro comeanteis a Prorege confirmati; quamuis multa aduersa incidissent. nam et sub id tempus de Mechlinia et Villenbroca ab Ordinibus capta allatum est, et auxiliares nuper summissae copiae

deletae. eas Prorex prope Carpam conscribi curauerat; quae circa Nouesium diu violenter grassatae equitibus aliquot adiunctis, cum in eo essent, vt Rhenum transmitterent, a vicinis regulis partim oppressae ac caesae sunt, partim vltra Nouesium fugatae; vbi rursus a Bergensibus et Marchensibus itinere praecluso cum in Coloniensis VIIviri ditione se effudissent, et populationibus late agros vastarent, duobus locis iuxta Linsium et Emdouiam VIII Eid. April. caeduntur ac dissipantur. reliquiae in Manderscheitensem comitatum se eiecerunt, vbi denuo resumptis viribus congregantur, sumptibusque Buchonis Aitae B. Bauonis Gandaui praepositi, ac diligentia instruuntur; adiunctis IV Germanorum cohortibus, quibus legioni Frisiae nomen fecere; eique Gaspar Robles Billius a nobis toties antea commemoratus praeerat, et per eius absentiam Martinus Schenkius. primarij duces legionis erant Io. Momius, Renitus Decama, Lollus Liaucama Camminga, Arentus Gemensis, Henricus Snaterus, Euertus Ensius, Vibbo Gotumius, Volfius Prengerus, Steph. Hallerus, Samso Pestellus. his accessit Schenkij equitatus, cum quo erat Thomas Epirota veteranus eques et sex proeliis secundis clarus cum aliquot cataphractis equitibus, ita vt omnes III OIO peditum, IO C equites conficerent, qui vnius tantum mensis stipendio accepto; et Rheno transmisso Lingam tendunt. his se opponere iussus a Frisiae Ordinibus Hoghenlous comes, qui cum ad Bocholtum cum attributis sibi copiis conuenisset, relicto in Groeningae obsidione Gulielmo Nassouio et Sonoio, rursus pedestreis copias summitti postulat: nam maiorem hostium numerum esse, quam vt iis cum exigua adeo manu aleam subire posset. Entenssenia legio huic destinata; sed licentiae sub Bertelo nuper occiso assueta cum imperium initio detrectaret, serius aduenit. interea Hoghenlous XVI Kal. Vtil. Vlsena discedit, et Coeuordam venit; vbi refecto milite de confligendo cum hoste consilium capit, eo magis, quod Oldensela et Suuola alioqui summo in periculo versarentur. Suuolae tumultuatum erat, oppidanis praesidium admittere recusantibus; et qui regiis partibus addicti erant, rusticis, qui maiorum sacra colebant, collectis Schenkio aduentanti, vt iter ad se dirigeret, significauerant. verum Protestantes anteuerterunt, et Olgeri atque aliorum ductorum auspiciis subito sumptis armis forum et B. Michaelis templum, Campensem portam, et Rubram turrim occupant, Dauentriaque et Campena auxiliareis copias euocant; quibus statim aduenientibus regij fugam capessunt, eorumque aedes mox a conciuibus diripiuntur. pagi, et vici Mastbroecae, quod rustici ab Ordinibus alieni essent, incenduntur. In Transiselanis item Gelmuida arx a Carolo V olim ad Vidri ostium in Germanici Oceani sinu translata exuritur et solo aequatur. quo successu cognito proceres, qui conserendi proelij Hoghenloo prius auctores fuerant, eidem, vt proelio deinceps abstineret, consulunt. nam occupatis itineribus, comeatu intercluso, et mora rebus interiecta hosteis comeatûs penuria, stipendij defectu, fame, seditione, aut alia necessitate cogente discessuros. congressum contra periculosum esse, cum neque peditatu, neque hastatis satis instructi essent; nihilominus Hoghenlous pergit, et Coeuorda per aestum diei inter ericeta et arida camporum aequora Hardenbergam tendit; quo iam Schenkius cum suis ante peruenerat, et trium horarum quiete aduectisque cibis suos in vmbra refecerat. vbi in hostium conspectum venit Hoghenlous exercitum adhuc de itinere fessum in aciem instruit. in dextro cornu Vingardi cohortem et partem cohortis Cornupti collocat, cum Nassouianis VII, Cunica vicario ductore. Iselstenium, qui VII cohortes itidem habebat, et Zeniscam cum Oldezelensi cohorte ad sinistrum pone campum arboribus consitum stare iubet. omnino pedites erant OIO IO CCC; ante aciem III turmae equitum scloppetariorum egregie instructae stabant; et haut hinc longe Hoghenlous ipse cum equitatu ac tormentis VII maioribus. aderat et Lubertus Remensis cum CCC equitibus. vniuersus equitatus OIO CCCC equitibus constabat. Herdenbergae pagus ad flumen

Vechtam positus vno a Coeuorda, IV a Suuola milliaribus distat. sub meridiem ceptum proelium, cum Schenkius astu militari solem auersum haberet, et Hoghenloo ab ortu venienti in oculos reiecisset. heic post conceptas preces pileis de more in altum iactatis, ac tormentis displosis signa inferuntur. primo a III Fri is turmis acri impressione facta Epirotarum equitum alae duae profligantur, Germanis fugienteis magna vi vrgentibus, ita vt regius peditatus iam pedem referret, et Hoghenlous se victoria potitum crederet. sed Frisiis equitibus post primum impetum palantibus cum Schenkiani cataphracti cum magno ferentariorum numero in Hoghenloensem peditatum equitatu nudatum et raris hastatis munitum incubuissent, statim versa fortuna; sensimque cedere pedites, et campum Herdenbergae subiectum, quem Vingardus frustra occupandum censuerat, versus tendere; sed cedentium vestigiis acriter insistentibus regiis post aliquod certamen pars trans Vechtam aufugiunt; pars per paludes Coeuordam petunt. equites peditatu fuso et ipsi fugam corripiunt, quos Schenkiani acriter insequuntur. capti Muelartus et Renoius tribuni. Vingardus consilij salutaris, si ab Hoghenloo auditus esset, auctor in conflictu fortiter pugnans occubuit. Popo Vfkensius pensili vehiculo cursim fugiens euerso curru ab insequentibus mactatur. ad OIO IO ex victis desiderati, cum vix L ex regiis periissent. Schenkius tormentis potitus est, neque multis praeterea sarcinis et impedimentis. nam maior pars Coeuordae relicta erat. Hoghenlous Oldenzelam locum seruaturus contendit. qui euasere, protinus Coeuordam non loci seruandi, sed equos ac sarcinas auehendi desiderio properant, vbi vt manerent, nullis precibus, minis, nec spe quidem facta a Cornupto et Stenselio Nausloo XIV signorum mox ad eos relicta Groeningae obsidione venturorum persuaderi potuerunt. verum locum infirmum caussati, et ob calores arescentibus riuis quaqua peruium, praeterea comeatûs et pulueris tormentarij penuriam, media nocte discedunt, et cum Cornupto Oldenzelam se ad Hoghenloum recipiunt. postridie Schenkius Coeuordam petit, quam milite et incolis vacuam reperit. qui adhuc in Groeningae obsidione haerebant, festos interea igneis accendebant, tormentisque displosis quasi victores publicam laetitiam significabant, hac fallacia Groeningenseis trium mensium et amplius obsidione ad summas angustias redactos deditionem facturos rati. sed cognito Schenkium Coeuordam venisse, nullis neque Nassouij neque Sonoij monitis ac precibus adduci potuerunt, vt diutius in castris manerent; quibus sine mora incensis et raptis signis Doccumam et Collumam tendunt. tum Stenuicam muniunt; et Opselaga Vigeboldi Euasumij arx contra Protestanteis tractus maritimi a Billio olim munita, et postea a Rennebergio solo aequata denuo instaurari cepit. variis inde ab vtraque parte, sed leuibus expeditionibus certatum. Schenkius triumphanti similis Groeningam ingreditur. at Delfizielam in canalis ostio, qua Amisus influit, sitam Rennebergius ducit, quae ab aliquot cohortibus ipsi addictis tenebatur, qua aggeribus circumdata Opselagam, antequam munitionibus et comeatu instrueretur, cingere festinat, et in itinere Rinsuodae et Escedae cohortes ab Ordinibus auxilio missas caedit, Rinsuoda ipso capto. nec multo post locus Rennebergio deditur. inde Collumam tendit, et Doccumam in litore positam in potestatem redigere statuit situ firmam, sed fere apertam et nullis moenibus munitam. anno quippe huius saeculi XXIII a Ioanne Goldenstenio Geldriae praefecto cum in Vassenari et Schenkij manus tradita esset, moenia et arx deiecta fuerant. eam Hoghenlous muniendam susceperat, magno militum numero illuc euocato. tum Ostmahornam milliare a Doccuma distantem instaurat, et Diepam e regione Collumae rusticorum bene erga Ordines animatorum custodiae committit, et Doccumerzielam vallo fossaque firmat. diuersa parte Entsius Coeuordae praefectus cum II signis et valido rusticorum agmine Meppelam munit, et vetera Kinchorstae moenia iuxta oppidum instaurat,

quae anno huius saeculi XXXVI tradito a Magerhenio loco diruta fuerant. verum superuenientes Campena ab Ordinibus missi auxiliares opera disturbant, et Meppelam Kinchorstamque denuo occupant. sub id tempas Ordines, vt excursiones regiorum prohiberent, et maxime eorum, qui per Rhenum nauigantes Groeningam petebant, complures naueis, quarum singulae X tormenta portabant, instruunt, et superiorem fluminis tractum ad Coloniam vsque occupant. verum cum inde principes Rheni accolae magnas incommoditates et grauissimas suorum querellas sentirent, contraria classe instructa eas retrocedere et per Rhenum descendere postremo subegerunt. interea Delfezielenses arctius in dies obsidebantur, portu aggeribus et fossa ita circumsepto, vt neque aditus, neque exitus pateret. frustra summissae ex Batauia auxilio naues, vt comeatu regios intercluderent; tandemque cum viribus impar Hoghenlous hosteis crebro lacessendo ab obsidione auertere frustra conatus esset, praesidiarij IV Kal. VItil. locum dedunt. inde Doccumam redit Hoghenlous, et Opselagam circumuallatam, ac mox Monincerzielam a Rennebergio aggeribus cinctam vicissim deditione capit. tum Ioannis Norritij X Anglorum signis in Frisiam ab Ordinibus Morgano duce missis, et equitum turma, praeterea Michaelis Cauelerij Belgicis VI cohortibus et aliquot Germanis adiunctis, qui spe Delfezielanae obsidionis soluendae venerat, fretus, contra Rennebergium, quatuor signis in itinere sub id tempus caesis exultantem ducit, recentique clade ad Herdenbergensem accedente exasperatus eum ad Herdenbergam ipsam adsecutus aciem instruit. verum Rennebergius caute se in tempore recipiens periculo eripuit, et Groeningam petiit; de qua obsidenda cum Hoghenlous cum ducibus consultaret, res periculi et dubij euentûs plena visa est. itaque castris ad Zuitlarum et Nortlarum positis Hoghenlous iter Ponterbrugense insedit. tunc et arx Verdenbrasa, quam Ezardus Embdensis comes Georgij Saxonis summus vicarius olim anno OIO IO V ad prohibendam frumenti ex Drentha Groeningam importationem exstruxerat, rursusque anno huius saeculi XVI Eueruinus comes Benthemius eiusdem principis legatus diruerat, a Cornupto instaurari cepta est. inde exercitus Coeuordam ducitur, et primo aduentu ab Iselstenio vrbs capta. mox arcem dedere praesidiarij iussi spatio ad deliberandum petito et concesso, tandem cum Hoghenloo transigunt. captus in ea Blommardus ille, qui Christophoro Mondragonio ante VIII annos Goesae oppidulo in Mattiacis suppetias laturo se viae per periculosa maris breuia ducem praebuerat. in ea obsidione Hoghenloo et Vvilelmo Nassouio sub vesperam ad pontem vsque Groeningae equitantibus, globus VI librarum tormento displosus in pedem laeuum Nassouij incubuit; qui protinus Suuolam et inde Campenam lectica delatus vix longo post tempore sanitati restitutus est. iamque inclinata tempestate per praesidia exercitus dimittitur. Hoghenlous tamen tot damnis iritatus, ne nihil ageret, Lingenam obsessurus tendit, ad quam relicta Anglorum legione cum reliquis copiis Veddenam petit. rursus praeter spem resistentibus praesidiariis Slocteram versus properat, ad Delfizielam reciperandam ea expeditione sibi viam, vt rebatur, muniens, tot locis magno errore diuisis copiis. nam eo cognito Rennebergius subito Opselagam ducit iam munitam, sed tironum praesidio firmatam, quam et deditione contra, quam rebatur Hoghenlous, Kal. VIIbrib. capit, et captam solo aequat. mox ad Slocteram quarto post die Nassouij et Cauelerij legiones sub diluculum adsecutus valido ferentariorum agmine immisso disiicit, paullumque abfuit, quin Cauelerius ipse caperetur, qui tamen summa prudentia ac virtute restitutis Ordinibus, acieque instructa sensim cedendo et per interualla dimicando Hilligerleum et Vinscotam, vbi Hoghenlous cum Germanorum agmine erat, incolumeis suos deduxit, et ita simul Veddenam praetergressi Burlangam vsque veniunt. sed ibi rursus violentius, quam antea, Rennebergianis incumbentibus tandem soluuntur ac caeduntur. VIII signa peditum capta, vexillum I equitum. tormenta quoque ante Veddenam deposita,

et omnia impedimenta amissa. quo successu dum securior Rennebergius in Anuarla magna ageret, Entenssij et Blanceuorti nouas copias opperiens, suique vicinum circa agrum licentiose populantur, Columae et Doccumae praesidiarij eos in ipso monasterio VI Eid. VIIbr. opprimunt, et aliquot interfectis ad CCC capiunt, moxque monasterium ipsum cum comeatu et sarcinis, quas asportare non potuerunt, incendunt. postea Rennebergius nouis viribus subnixus Coeuordam petit, qua itidem XII Kal. VIIIbr. aqua e fossis deriuata potitur, praesidiariis cum gladiis et sarcinis libere abire permissis. inde Oldenzelam petit, cuius in praesidio erant Suueteni et Vischeri Amsterodamensis cohortes CC peditum, cum Elerbonis equitum turma. loco praeerat Ekius adolescens strenuus. oppidum satis amplum, Coeuorda V milliaribus, Dauentria VI abest, alto muro turribus more veteri structis distincto, ac duplici fossa, vallo intermedio cinctum. aqua aggeribus continetur, quib. apertis induci et eiici potest. ab ea parte, qua Benthemum spectat, quod nullis fere propugnaculis munita sit, Rennebergius vim facit, et flammas portis admouet, sed amplius desideratis CCC ex suis cum in eo esset, vt ab obsidione discederet, in oppido exorta seditio res miscuit. nam regiis partibus addicti cum praesidiarios magna violentia repressissent, Rennebergium abeuntem reuocant, praesidiariis vitam ac res saluas pacti, dum ne intra trimestre contra regem mererent, intra vrbem accipiunt: id actum VIII Kal. VIIIbreis. arridente fortuna Rennebergius inde Suuolam ducit, et Ioannem Petemium Cauelerij vicarium, ac Cressonerium vrbem cum suis intrare properanteis praeuertit, capitque. sed cum de loco capiendo desperaret, et Hoghenloum auxilio suis laborantibus venturum prouideret, nouae legioni vltra Rhenum venienti coniungere se ante omnia statuit. ea quod Geldris, Vltraiectensibus, et Transiselanis domo profugis constaret, Geldrica seu Sicambrica legio vocabatur, cui cum summo imperio praeerat Ioannes Streufius Emericensis, sub eoque plures cohortium duces, et in his Batenborgius Anholtius filius, qui cum M. Skenkio, qui arcem Blienbekam proprio nomine tenebat, infestam Rheni et Mosae nauigationem negotiatoribus faciebant, capta nuper naue pretiosis mercibus onusta, quam ambo inter suos milites diuiserunt. quia vero Anholtius a Geldris, quorum partes initio sequebatur, defecerat, et in exercitu legio merebat, Hegemanus cum suis Neomago egressus Anholtam exiguum oppidum, vt defectionem et iniurias a loci domino acceptas vlcisceretur, quamuis in imperiali ditione situm, hostiliter inuadit, ac captum diripit. Geldrica legione accepta Rennebergius Dotinchemum ducit, quod parum munitum subito deditionem facturum sibi persuaserat. sed cum praeter spem ab Anglis, Doisborgensibus, et Mich. Cauelerij legione acriter resisteretur, ne tempus inutiliter tereret, Grollam praesidio firmat, et XV Kal. IXbr. Stenuicam ducit cum XXVIII signis, videlicet XIV legionis Frisicae, cui, Ioanne Momio in leui certamine forte occiso, Io. Bapt. Taxis summi vicarij loco praeerat; IX, nouae legionis Geldricae, V legionis Rennebergicae, quae omnes VI OIO peditum conficiebant. aderant praeterea equites circiter OIO CC. Stenuicam tenebat Oltoffius cum sua praesidiaria cohorte, cui et Cornuptana adiuncta, quam initio, qui in vrbe regiis partibus addicti erant, admittere recusauerant. sed Protestantium tandem ope cum vt admitterentur, conuenisset, non prius tamen Cornuptus vrbem ingredi voluit, quam oppidanis sacramento adactis, non ante de deditione acturum quemquam, quam ipse primus verba faciat; qui secus fecerit, eum occidere impune liceat. eo iuramento praestito pridie, quam obsideri cepta Stenuica est, Cornuptani introducuntur, qui decoris auidi statim duabus portis eruptionem faciunt, domos vicinitate vrbi incommodanteis incendunt, et comeatum ac puluerem tormentarium secum inuehunt. vrbs est ad Aam amnem sita, nomine compluribus aquis ex nigris paludibus tota regione profluentibus communi, non admodum spatiosa; quippe quae vix OIO LX passuum ambitu pateat, arcus specie. profunda fossa ac lata,

tenuibus muris, praealtis turribus, sed angustis cingitur. ad ortum et meridiem tribus portis Oslorda, Omringera, et Gaslusia intratur. iuxta Gaslusiam adhuc maceriae veteris arcis a Georgio Schenkio anno huius seculi XXIII exstructae, et postea Transiselana regione a Carolo V Belgio adiuncta dirutae visuntur. ad occidentem est porta Valtea, ad quam naues appellunt. Aquilonem versus prata subiacent, quae agger media diuidit; ponte ab ea parte amni imposito, tam prope, vt tantum scloppeti iactu ab vrbe absit. omnino IO C in vrbe bellatores erant, et CCC circiter oppidani armis instructi, sed fere belli rudes; nulli praeterea equites, nullaque tormenta maiora, nulli duces tanta dignatione, quorum imperia detrectare militi fraudi esset. itaque et multa seuere et ex disciplina militari decreta inter obsessos negligebantur, et cuncta fere confuse agebantur. cumque Rennebergius castra vallo ac fossa muniuisset obsessi fidei Cornupto datae immemores, ipsoque a pudendo et periculoso eos consilio dehortante, epistolam ad Ordines perferendam scribunt IX Kal. IXbr. cuius summa erat, nisi intra octo dies auxilia summitterentur, fore, vt vrbem hosti dederent. ad quam Ordines literis consolationis plenis rescribunt. cum vero neque scribendi, neque conquerendi finem facerent, Cornuptus contrario scripto ad intempestiuas adeo querellas respondet, quo neque necessitate nec vllis admodum grauibus incommoditatib. conflictari obsessos, adeoque cum ad VI amplius menseis cuncta abunde prouisa sint, frustra de auxiliis Ordinum aureis fatigari demonstrat. interea ad Kuderam Escedae et Rodulfi Langij cohortes dum securius agunt, a regiis Arnoldo Gemeno, Snatero, et aliis ducibus noctu opprimuntur, ac caeduntur. Esceda ipse capitur. vix Langius signo amisso fuga euasit. dein ad repagulum Gaslusae portae ignis ab hostibus immissus, cado pice liquida, stramine, et sulfure referto admoto. sed tantum periculum, quod inde vrbi imminebat, Arnoldus quidam, qui Cornupto militabat, opera sua vltro delata iuxta audaci ac laudando facinore discussit. nam e moenibus demissus fossam natatu superauit ore situlam coriaceam trahens, qua per otium haustis aquis incendium cado amoto restinxit, identidem sublata voce obsessos per militarem lasciuiam scelestos ac latrones vocitans, seque Arnoldum Groeningensem ceruisiarij filium esse alta voce proclamans. tandem Rennebergius VI Kal. IXbr. in castra venit, cum Proregis mandatis, vt non prius quam capta vrbe ab obsidione discederet, ac postridie deditionem imperat. recusantibus praesidiariis admota primo III tormenta. nec Cornuptus cessabat, qui expeditam muniendae vrbis rationem ostendebat, si vltra vrbis fossam, ad loricas exteriores viam opertam sternant; sic enim ampliari fossam, et tutiores eruptiones fore; ad haec commoditatem maiorem fossis gelu concretis glaciem frangendi, et hostium oppugnationes a transuersa et inferiore parte citra vllum discrimen propulsandi. sed nequaquam auditus ille, Conrado Theodoro, cuius Plateus et alij tribuni sententiam fere sequebantur, homine turbidi ac temerarij ingenij semper contradicente. interea cum prouinciae Ordines ad VII siluas, id loco nomen, IV cohortes misissent, vt populationes Rennebergiorum impedirent, Rennebergius mox eodem aliquot suorum melius instructas ablegat, quarum aduentu Iouini Botinae copiae et Bolsuertae praesidiarij ocius discedunt, et Fernonem aliamque cohortem cum aliquot equitibus deserunt, qui superuenientibus regiis post obstinatum certamen caesi sunt, Fernone ipso eiusque minimo natu fratre desideratis. inde regij Slotam petunt, quae a duobus signis tenebatur, quae diffugientibus praesidiariis, vt et Lemmera, illis patuit. mox Staueram ducunt, arcemque magno errore, antequam vrbs munita esset, a Frisiis nuper dirutam instaurant, ac Vorcumae propugnaculum construunt, ex quo cottidie infestis populationibus vsque sub Harlingae, Franikerae, et Bolsuertae portas excurrebant. spes ab inundatione aequoris camporum subiecti initio fuerat; sed sudo adeo ac sereno coelo et vento aduerso nihil ab obsessis hac ratione confici potuit. ineunte IXbri eruptione acri a praesidiariis

per Gaslusiam portam facta certatur, ad quam iam altum e cespite propugnaculum regij exstruxerant, ac gerras VII imposuerant, disturbatique stationarij et aliquot capti. nihilominus confuse in vrbe agebantur omnia, dum Cornuptus non auditur. tandem cum vehementi gelu fossis concretis rumpendae glaciei necessitas incumberet, communi consilio ad loricam exteriorem excauandam, sed serius, operas coniungunt. nec tamen a crebris et importunis auxiliorum flagitationibus interim cessabant, literis in eam rem ac nunciis crebro missis. quibus tandem effectum est, vt ordines Stuperum cum suo agmine in Slusam nigram ac VI praeterea Hegemani cohortes ad Ioannis fanum, quod est coenobium prope Vollenhouam, miserint, quae XV Kal. Xbr. a regiis statim inuaduntur, et post egregie nauatam ab Hegemanensibus operam caeduntur. capti militum ductores Ioannes Vianensis, Gedeua Pomeranus, et Io. Vicmanus. magna et vis pulueris capta, cuius subsidio postridie Rennebergius, cum alioqui antea penuria huius rei laboraret, Gaslusiam portam pulsare incipit, decussisque munitionibus post magnam stragem cum iam aedes extarent, regij globos feruenteis fusili ignita materia fartos in eas iaculantur, foeno fere et stramine plenas, quae subito incendium conceperunt, quod Euro flante vi tanta grassatum est, quamquam oppidanis ad flammas restinguendas, et militib. ad omnia accurrentibus, vt duodecima vrbis pars igne absumpta fuerit. sed commodum accidit, vt eadem venti violentia incendio extra vrbis moenia sparso glacies plerisque locis soluta sit; et regij, qui ad vim faciendam interim se comparabant, fumo et ignis vi infestati vallum relinquere cogerentur. itaque et incendium tandem per otium ab oppidanis restinctum, et oppugnationis paratae periculum vrbs euasit. his ignitis globis fusilibus Gedanenseis ante triennium contra Stephanum Poloniae regem vsos suo loco diximus, et iam ante anno huius seculi XXII itidem Xbri mense eundem casum haec ipsa vrbs passa fuerat, cum Geldri nocte ignitis suo more iaculis immissis eam vi ceperunt, ac crudeliter diripuerunt; et si quidem noctu id tentasset Rennebergius, de Stenuica rei militaris peritorum iudicio actum erat. cum hic conatus non successisset, Rennebergius rursus missis tubicinib. obsessos ad deditionem condicionib. aequissimis oblatis inuitat. verum generose admodum ab obsessis et Plateo inprimis responsum, qui tamen mox mutauit. nam cum inter praefectos conuenisset, quandiu in vrbe sit quod edatur, vt de deditione non ageretur, seditione exorta, ille ad seditiosorum partes inclinauit. nec propterea Cornuptus animum despondit, sed tumultuantib. oppidanis in forum imperterritus cum Berembrochio et Lazaro Austriaco Oltofij vicario venit, et imperiose plebe facessere iussa, cum quidam lanius restitans importune occineret, Quid nobis tandem fiet, cum nihil amplius erit, quod edatur, Cornuptus admodum grauiter; Atqui nondum, inquit, hoc tempus aduenit: quod si tamen continget, tunc te sceleste ac tui simileis omnium primos deuorabimus. qua ratione ad praesens compressa seditio, et ad restinguendum, si ab hostibus immitteretur, incendium prouisum, vt in vnaquaque platea ac domo excubiae nocturnae diurnaeque agerentur a feminis ac pueris, qui seruarent, ne quid ignitae materiae a regiis in aedeis immitteretur; quod si accideret, eam mox vncis ferreis amouerent, insuper manicis ex panno aqua madefacto confectis globum tollerent, quod citra laesionis periculum fieri poterat. inde ob monetae penuriam, et ex eo comeatûs auctum pretium rursus in vrbe tumultuatum. sed facta spe ab Ordinibus auxiliorum motus statim quieuit. id magna contentione in consilio agitatum; cum alij dicerent, tanti non esse Stenuicam, vt de ea vniuersarum rerum alea subiretur, quod in obsidionibus soluendis fere euenit; alij contra eam veluti Frisiae, Vollenhouae, et Drenthae clauem esse contenderent, qua si hostis potiretur, Frisia occupatis iam omnibus locis maritimis a ceteris prouinciis omnino diuideretur. et vicit eorum sententia; missusque Io. Norritius Anglus cum XXIV signis admodum numero deminutis, qui Slusam profectus nouam cohortem ductore Othone Sanctio recens conscriptam caecidit, pagumque incendit.

inde Slusae relictis III signis Meppelam tendit ibi cum Rennebergianis pugnatum, deteriore ipsorum condicione, quorum plerique caesi, multi rupta glacie aquis hausti, et in his Arnoldus Genensis strenuus Ordinum ductor. II signa capta et armorum magna vis. introductum in vrbem vnum signum comitantibus XL stipendiariis, qui IO CCL libras pulueris tormentarij saccis coriaceis vna secum tulerunt. dum haec aguntur, in eruptione quadam Plateus occubuit, haut magno obsessorum damno; quippe qui plebi tumultuanti semper adhaereret, et in eius locum substitutus Berenbrokius antea Stuperi cohortis legatus. missa et ab Ordinibus pecunia aurea, qua stipendiariis satisfieret. demum prid. Kal. Ianuar. Norritius impressionem trans paludem in regios facit; eodemque tempore praesidiarij erumpentes hostem in fugam vertunt, ac tormenta relicta ferreis malleis corrumpunt. sub id tentata a Rennebergio Hattuma, quae a XV haut amplius Ordinum stipendiariis tenebatur. id astu Vilelmi Monfortij vrbis praefecti filij actum, qui XL praesidiarios ex ar ce Blienbekana cum Fonkero militum ductore nocte in arcem intromittit, et praesidiarios Ordinum vino obrutos in conclaue concludit. tum e vestigio ope auxiliariorum in vrbem descendi, et Hegemanum, qui illac iter faciens Halumae pernoctabat, aliosque in loco oppressos in arcem ducit. quod oppidani Protestantes numero factioni aduersae impares cum silentio dissimulassent, Suuolenses ductu Iacobi Mechliniensis, cui Dauentrienses et Elborgenses suas copias iunxerunt, protinus Halumam ducunt, et ex vrbe VI tormentis admotis arcem pulsant, tandemque XV Kal. Ianuar. interuentu Hegemani captiui fit deditio ea condicione, vt praesidiarij incolumes dimitterentur; Ludouicus Monfortius vrbis praefectus et Vilelmus eius filius infidiarum machinator captiui retinerentur. ij postea ordinum Geldriae sententia, quod fidem Ordinibus datam fefellissent, securi percussi sunt, et in quatuor partes diffisi. ab eo tempore Stenuicana obsidio ad Februarium vsque sequentem continuata, sed irrito fere successu. Hoc anno Philippus adhuc in regni Lusitani finibus erat; quo tandem in potestatem redacto Antonium in regem a factionis suae proceribus et Ordinibus electum proscripsit, et Arausionensem proscribi mandauit. ea de re instrumentum Traiecti ad Mosam confectum est Eid. Mart. et adiunctis Alexandri Farnesij proregis, cum Montes Hannoniae venisset, XVII Kal. vtil. ad praefectos et consules vrbium literis publicatum; quo post exprobratorias beneficiorum a Carolo parente ac se acceptorum commemorationes, et acerbam eorum, quae contra regem machinatus erat, narrationem Arausionensis tanquam perduellis, sectarius, hypocrita, et exulceratae ac praefractae conscientiae alter Cainus, ac Iudas (haec nomina ad maiorem inuidiam addita) orbis Christiani pestis, et generis humani hostis diris deuouetur; et occisioni eius caput, bona praedae exponuntur; praemium insuper iis eorumve heredibus, qui illum seu viuum sistent, siue mortuum tradent, XX aureorum OIO proponuntur. eodem instrumento proscripti Arausionensis sectatores, fautores, et receptores. ad hoc programma postea Arausionensis amplissimo scripto Apologiae nomine respondit, quam et Eid. Xbr. typis excusam in conuentu Delfensi exhibuit. ea eleuatis beneficiis a patre filioque acceptis, et contra meritis propriis suorumque commemoratis, criminationes obiectas de machinationibus fuse diluit, et quia illi tertiae nuptiae exprobratae fuerant cum Carlota Borbonia Monpenserij ducis filia ante sexennium contractae, earum occasione in acerbam et immodicam contra Philippum accusationem rapitur, et cum Isabella Osoria contractas nuptias, antequam Lusitanicam infantem in vxorem duceret, ex iisque susceptos liberos obiicit, parario Roderico Gomesio Silua, et postea spe nuptiarum corruptam Eufrasiam, quam, vt erat, grauidam. A. Leuae Asculi principi in matrimonio collocauit: tum vxorem legitimam Isabellam regis Christianissimi sororem nefario scelere de medio sublatam regerit, quod et probationibus, quae penes fratrem regem sint, constare dicit, idque ab eo factum, vt vxore legitima extincta incestuosum cum sororis

filia coniugium contraheret, et quasi alter Iuppiter, qui Iunonem sororem duxit, detestando exemplo honestatem ac sanctimoniam nuptiarum nefaria coniunctione pollueret. postea Ordines apologiam, quantumuis moderatiores nimiam eam existimarent, recitari publice iusserunt, et auctoritate atque approbatione sua firmarunt, datisque ad Christianos principes literis Arausionensis prid. Non. Febr. eos rogat, vt iuxta Ordinum, quibus de fide ac sinceritate sua abunde tanquam idoneis actionum suarum testibus constet, approbationem et illam criminationum defensionem in bonam partem accipiant, nihilque de se sinistrum, aut familia illustrissima sua indignum sibi persuaderi patiantur. Hic annus et insigni diuinae contra fanaticam Anabaptistarum sectam vltionis exemplo memorabilis fuit. huius praeco primarius Melchior Hofmannus dicitur, qui complices ac conscios ab initio habuit Baltasarem Hubmoetum, Io. Hutum, Lud. Hetzerum, Melchiorem Rinkium, Ioannem Denkium, et Thomam Muncerum. rustici belli in Germania incentor Hofmannus principia venenatae doctrinae Emdae iecit, et relicto in ea vrbe Ioanne Tripenmarkero, qui vicem suam fungeretur, superbia inflatus Argentinam concessit, vt plures detestandae sux coniurationi addictos haberet, et latius toxicum eius spargeret. huius digressu non diu secretum Tripenmarkero commissum tegi Emdae potuit, reque per concionatores euulgata, ille sibi metuens Amsterodamum confugit; vbi rursus detectus et Hagam deductus vitam merito supplicio finiuit. interea Hofmannus astu occulto Argentinae et circa vrbem grassabatur, multosque sectatores sibi conciliauerat. tandem ex suspicione captus in squalore carceris periit, cum frustra suis de libertate breui insolito coeli fauore recuperanda spem fecisset, et se cum centum quadraginta quatuor apostolorum millibus quasi verum Eliam spiritualem Ierusalem et iustitiae regnum instauraturum religiosa asseueratione promisisset. ex eadem sentina interim exorti Leonardus Iooslenus et eius vxor Vrsula, quae eodem fanatico ipiritu incensa se vatem perhibebat, et post eos Ioannes Matthias pistor Harlemiensis, qui pertaesus legitimae vxoris iam prouectae aetatis, vt aliam iuniorem duceret, licentiosam sectam maiore quam quisquam peruicacia amplexus est, se Enochum dictitans, et baptismum, quod Hofmannus dum in carcere putresceret, ad tempus differendum censuerat, quemadmodum Zerubbabel et Haggaeus templi instaurationem distulerant, inter suos renouauit, et Ioannem Lugdunensem, qui postea tantam tragoediam Monasterij in Vestfalia excitauit, et Bernardum Rotmanum in Germaniam, ac postremo Gerardum Boekbinderum Amsterodamum ad pestiferam doctrinam disseminandam misit. ex sectatorum numero et fuere Bartholomaeus Boekbinderus Gerardi frater, Theodorus Cuperus, Ioannes Sherderus, Petrus Hautsagerus, Theodorus Philippus, Iacobus Campensis, Cornelius Brielensis, Nic. Alkmariensis, Meinardus Delfiensis, Obbo Philippus, qui postea recantauit, et ingenua ac libera confessione imposturas sociorum detexit. is etiam dum eodem errore detineretur, Dauidi Georgio Delfis, Theodoro Philippo Damae, et Menoni Simoni Groeningae manus imposuit. et quis exitus Dauidis Georgij fuerit, in superioribus abunde demonstrauimus. Theodorus Obbonis suasu postea resipuit. Meno dignum vita propudiosa exitum habuit. post Dauidem inter socios regnum arripuit Ioannes Cerdo, qui Bruxellis in furcam actus fuit. huic successit Cornelius Apelmanus, qui vltimo supplicio Vltraiecti adfectus est anno OIO IO LXX. maiore mole Ioannes Vvilelmus cum Iacobo fratre inter eos insurrexit, is Ruremundae in Sicambris Theodoro Vvilelmio sacrifico, vt fertur, patre natus collectis Monasteriensium tragoediae reliquiis sibi a Deo reuelatum dicebat, Anabaptistarum puriorem doctrinam esse, ad eamque promulgandam ac constituendam se praeconem designatum: nullum legitimum magistratum existimandum, nisi qui eandem doctrinam amplectatur. itaque Pontificiis, qui clarius se cernenteis opprimerent, minime parendum esse, ac fore adfirmabat, vt breui nouae Ierosolymae regno constituto

populus a Deo illuminatus et proceres terras ab aliis non recte de numine sentientibus possessas occuparent, sicuti olim Israelitae Chananaeos et AEgyptios bonis ac possessionibus deiecerunt. principium firmandae potentiae a libertate plures vxores habendi facta, exemplo Mahumetis; dein vt haberent et ipse ac sectatores eius, quo se sustentarent, latrocinium permisit, hoc colore, quod bona terrae Christi et eius discipulorum essent, quae quia per leges humanas iniquissime diuisa sint, ita Deum velle, vt ipse a Deo missus aequius inter suos illa distribuat, diuitibus, quod nimium erat, adempto, et egentibus ac benemeritis, hoc est secum coniuratis, applicaret. furtis et latrociniis libertate data aliquandiu noui regni asseclae vitas tolerarunt, in gladio Dei et Gedeonis iustitiam se diuinam exercere illaesa conscientia falso iactitantes. secundum haec multa nobilium castella atque aliae opulentiorum domus noctu direptae, ac plerique a grassatoribus fanaticis interfecti, et magna per Menapios et Sicambros etiam trans Rhenum late intemperie ac licentia infestati vbique populares per totum quinquennium, quo Vvilelmius regni imaginarij fundator, qui iam CCC grassatores in circumpositis pagis habebat, in Diuslakena ditionis Iuliacae arce detentus fuit, atque adeo vsque ad annum proxime elapsum ipse licet in vinculis in summa opulentia et otio degebat inter muliercularum greges, quas assidue circa se habebat, polygamia inter suos libro etiam edito confirmata; conniuentibus ad haec custodibus, quibus corrumpendis neque pecunia neque blanditiae deerant. tandem re a Catharina puella Vesaliae detecta, vna ex reguli vxoribus Elskena nomine, quae iam prouecta aetate Elisabetham filiam olido hirco iam captiuo vice sua substituerat, et Anna vetula LXX annorum, quae ex Monasteriensi obsidione euaserat, cum Simone Petri F. captae et rem confessae capite plectuntur. ex iis rescitum promiscuos concubitus inter eos haberi, dum procreationi liberorum hominem natum asserunt; itaque et plures feminas vxorum loco haberi posse, et sterileis libere dimitti. ipsos se fratrum et sororum ad caritatem mutuam testandam nominibus compellare, et societati post Apelmani mortem Vvilelmium captiuum praeesse, a Spiritu Dei ad regnum vocatum, et ita iurisdictionem inter eos exercere, vt alios ieiuniis et abstinentia coerceat, interdum et ferro in promeritos animaduertat; adulterium inter eos non nisi iussu et iniussu Regis discerni; nam quascunque licere habere vxores, modo ex Regis voluntate. furta et latrocinia non nisi inter ipsos admitti posse. nam intra alios furtum vel latrocinium non admitti, vt neque homicidium, quippe cum id tantum inter fratres vetitum sit. de cetero cuncta inter eos esse communia. haec exitiabilis doctrinae primaria dogmata. his ad mortem damnatis superabant ceterae reginae, quibus iudicum a Vvilelmo Cliviaeduce delegatorum sententia mortis graria facta, et poenitentiam agere iussae per Frisiam et Batauiam, vnde illae venerant, amandatae sunt. postremo Vvilelmius productus cum obfirmato ad pertinaciam animo obiecta praefracte negasset, ex confessionibus aliorum conuictus ad ignis supplicium damnatur. quod ille ad palum adligatus pari peruicacia nullo poenitentiae ac doloris signo edito pertulit, seque protinus prono capite in flammas immisit. extremo demum anno V Kal. Ianuar. Gerardus Grosbecus Leodicensium episcopus et nuper in collegium cardinalium cooptatus decessit, vulnere, quod inter venandum ex scloppeti ictu imprudenter disploso olim acceperat, dum cum Araschotano duce hospite suo liberalius genio indulget, forte aperto. quamquam alij id ad maerorem animi referant, ex eo contractum, quod homo Philippi partibus addictus ab Eburonibus suis haut quaquam ita bene erga Hispanos affectis in petenda exactione ad id bellum destinata repulsam tulerat! nec proinde Hispanis promissa repraesentare potuerat. Gerardo defuncto studiis in deligendo successore certatum fuit. nam Arausionensis ac Ordines prensationibus apud sacri collegij sodaleis, penes quos ius eligendi episcopi est, instabant, vt ea dignitas in Matthiam conferretur, praemium pro accepto in administratione inuidiosa a se suscepta beneficio relaturi, quo breui e Belgio discessurum

honestius dimitterent. sed Philippi infensi et Caesaris contra proprium fratrem pugnantis gratia praeualuit, tandemque eorum commendatione Ernestus episcopus Frisingensis Vvilelmi Baioariae ducis frater excluso Matthia eligitur, qui IX Kal. Febr. anno insequenti Leodicum venit, et magna pompa ac populi plausu septimo post die inauguratus est. paullo ante cardinalis Leodicensis mortem Romae Kal. Xbr. fratris concessit admodum senex annum septuagesimum primum quippe supergressus Ioannes Moronus Mediolanensis, episcopus Hostiensis et cardmalium collegij princeps, Hieronymi illius superiorum temporum monumentis clari, qui foederis contra Carolum V ineundi Francisco Sfortiae Mediolanensium duci et Clementi VII auctor et pararius fuerat, F. maximis tota vita negotiis pari moderationis et integritatis laude geslis et ipse clarus, ac inprimis composito Genuensium motu, nuper etiam ante biennium ad res Belgij componendas a Gregorio XIII legatus destinatus, eoque, si per Philippum licuisset, profecturus. ob religionem aliquando suspectus et a Paullo IV ad tempus Senatu motus, postea a Pio IV populari suo, qui fere acta omnia decessoris sui aut antiquauit aut elusit, dignitati pristinae et famae restitutus, sub quo et concilio Tridentino tot annis ante inchoato praefuit, et finem imposuit. his addentur literis viri insignes; et primus dicetur Hieronymus Volfius Oetingae in Raetia natus, exacta linguae Graecae cognitione clarus, qui perlustratis in adolescentia Galliae et Italiae academiis, cum se Augustam Vindelicorum tanquam in tutissimum studiorum nidum contulisset, eas maxime scriptis et industria sua illustrauit, Fuggerorum liberalitate subleuatus, quorum munificentiae Zonaram, Nicetam, Gregoram primarios historiae Constantinopolitanae scriptores ab illo summa fide latinitate donatos debemus, vbi et literas Graecas in Annaea schola magno auditorum concursu professus est, tandemque cum aetatis annum sexagesimum quartum ageret ex calculo literatis fere facali VII Eid. VIIIbr. intempestiua magis reip. quam sibi morte ad Deum migrauit. huic Hainzelij fratres Germani Vi Io. Baptistae filij egregio ad Dominicanorum monumento parentarunt. Volfium paullo post secutus est Immanuel Tremellius Ferrariae patre Hebraeo natus, linguae Hebraicae peritissimus, qui cum Lucam cum Petro Martyre Vermilio et aliis in occulto Protestantium doctrinae addictis concessisset, postremo Italia omnino relicta cum ipso Vermilio ac sociis in Germaniam venit, sicuti suo loco diximus, et Argentinae primo domicilium fixit, deinde in Britanniam potiente rerum Eduardo VI transmisit, quo mortuo Germaniam repetiit, et in schola Hornabachensi sub duce Volfango Bipontino, qui apud nos decessit, aliquandiu docuit, vnde Heidelbergam ad professionem Hebraeam euocatus est, vbi Syriacam noui Testamenti interpretationem latinitate donauit, et postea nouam veteris foederis ad Hebraicae veritatis fontes examinatam translationem molitus est, socio tanti laboris ascito Francisco Iunio Biturige, qui post Tremellij obitum eandem editionem in opere alieno plus iusto ingeniosus recensuit, et additis multis auctiorem potius quam meliorem iudicio multorum reddidit. relicta postremo Heidelberga Diuiodurum Mediomatricum, vbi olim cum ex Italia veniret, vxorem duxerat, concessit, vnde Sedanum Bullionij principum sedem euocatus, vt in Academia noua linguam Hebraicam profiteretur, septuagenario proximus tandem defecit. nec multo post III Non. IXbr. in Hispania Caesaraugustae, quae illi patria erat, Hieronymus Surita cum aetatis annum LXVII ageret, debitum naturae persoluit, vir ingenij omni doctrina instructi elegantia clarus, et prolixo ac laborioso patriae historiae opere a se edito, necnon Antonini itinerario variis lectionibus potius quam commentariis illustrato ac post mortem eius ab Andrea Schotto publicato de patria et literis optime meritus. ante Suritam Aluarus Gomecius Eulaliae sexto a Toleto lapide natus cum aetatis annum LXVI ageret, vitam cum morte commutauit XV Kal. VIIIbr. qui opere de vita Ximenij cardinalis, cui tantum non solum sua Hispania sed totus orbis Christianus debet ob Bibliorum luculentam illam in mediis ignorantiae tenebris

editionem suo sumptu procuratam, pari prudentia et elegantia scripto summam gratiam a studiosis iniuit. Hieronymus Osorius mihi, dum Lusitana enarrarem, paene exciderat, heic proprio magis loco commemorandus, qui adolescens cum literis operam in Italia dedisset cum Ant. Augustino et Ioanne Metello Metallario Sequano I C. in patriam reuersus primum Siluensis, dein Algarbiorum episcopus fuit, tum scriptis, quae multa et varia puriore ac florido stilo exarata, dum vixit, passim dedit, et post eius mortem Hier. ex fratre nepos Romae publicauit, tum vltae sanctioris exemplo non solum suis, sed toti Christiano orbi vtilis, atque ad extremum in munere suo assiduus placide ad Deum migrauit; eo felicior censendus, quod qui Castellensium arma Lusitaniae annus intulit, idem ipsum, ne patriae excidio superesse cogeretur, Lusitaniae abstulit. hoc anno mense Aprili Ferdinandus Austrius Ferdinandi Caesaris F. Annam Catharinam Gulielmi Mantuae ducis et Helionorae sororis ipsius filiam in vxorem duxit, sicuti iam antea Philippus familiae princeps Annam Maximiliani Caesaris patruelis et Mariae sororis filiam, prohibiti gradus gratia a Pontifice accepta in coniugem duxerat. is Philippinam Velseram ante XX annos eleganti ingenio et forma virginem patricia familia Augustae Vindelicorum natam sibi clam patre sociauerat; quam et quandiu illa vixit, legitimae vxoris loco habuit, et ex ea prolem suscepit. sed legib. Imperij et laudabili Germaniae instituto, quae maxime omnium nationum honestatem coniugiorum iuxta Dei praeceptum colit, cum nuptiae citra parentum, aut eorum, qui parentum loco sunt, consensum contractae minime legitimae censeantur, proinde neque Velsera legitima Ferdinandi vxor, neque liberi ex ea suscepti tantae successionis capaces ab Ordinibus prouinciarum, quas amplissimas Ferdinandus possidebat, habiti sunt. itaque Maximiliano Caesare fratre viuis exempto, cum de bonis inter eius filios, qui complures erant, diuidundis ageretur, ex Ordinum sententia etiam ditionum Ferdinandi ratio habita est, et illae per destinationem iamtum fratrum filiis assignatae sunt; cum ille aliam praeter Velseram se vxorem habere posse salua conscientia negaret; et Velsera ab Ordinibus pro legitima vxore, liberique ex ea suscepti paternae hereditatis capaces minime haberentur. ita viuo videnteque patruo fratris filij eius hereditatem creuerunt, vixque Ferdinandus ab Ordinibus impetrare potuit, vt exiguum castellum ex tam opulento patrimonio detraheretur, quo Carolum grandiorem natu filium ex Velsera natum cum marchionis titulo donauit. Anoreas alter filius vt in collegium Cardinalium cooptaretur a Gregorio XIII facile obtinuit, licet is honos non nisi ex legitimo matrimonio, procreatis attribui soleat. sed Romae, quod inter Germanos ducitur contubernium, pro legitimo matrimonio reputatum est, propterea quod accedente Ecclesiastici ritûs auctoritate id contractum esset. Ferdinandus, qui ex ea re non mediocriter offenderetur, tamen quandiu Velsera vixit, dolorem in sinu pressit; quem post illius mortem statim foris eduxit, et de secundis nuptiis serio cogitare cepit, ex quibus vir iam inclinata aetate, si non aliud commodum, saltem hoc se consecuturum sperabat, vt fratris filiis certam successionis suae, quam iam animo deuorauerant, spem e faucibus eriperet. quanquam secus accidit. nam cum ille nullos heredes masculos ex sororis filia reliquerit, potius suorum rationes in diuidunda Austriacae domûs hereditate initas ad tempus conturbauit, quam speratum ex ea emolumentum ademit.