NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).

ADDENDA ET CORRIGENDA.

2. C. qua densissima. 5. A. Sabaudiae dux ad eum. 6. A. Dunfronij. 8. 4. dele haec v. praeter datam a Matignognone fidem. 11. A. Castrensis ciuis aedes. 12. B. Serbellonum. 13. D. dele XXX maioris. 20. D. dedititium dimiss. 23. C. pecuniae ac vnionum a multo. 28. D. phaselo picta. 34. D. At enim quiadu. 36. C. al. auspiciis. 40 B. damno infracti. 44. A pernoctarunt ac postridie. 47. A. rex missus esset. 48. D. aer c. v. spisso nebulosus app. 51. A. nequaquam increpante eos Auila. C. veniunt. qui super fuere, ferro aut. D. eodem tempore noua veniae a Philippo Belgis VIII Eid. Mart. Mantuae Carpetanorum concessae formula Bruxellis conuocatis ordinibus VIII Eid. Iunias, ac mox Anruerpiae. 52. C. summaque inim. 53. B. Vltrai. venit. C. Cheslero. mox. Lud. Carrerae. 55. D. comeatus. 56. C. piscium squamis. 57. C. famelici auidius obl. 60. C. post illa v. duxi. insere, his merito suo accensebitur Ioannes Versosa Caesaraugustae in Hispania Tarraconensi honestis parentibus natus, qui Lutetiae Parisiorum admodum iuuenis literas Graecas, dein et accenso inter reges bello Louanij magna auditorum frequentia docuit, et Ratisbonam in aulam Caesaream profectus, inde Didaco Hurtado Mendozae ad concilium Tridentinum Caesaris legato in contentione de Synodo Bononiam transferenda egregiam operam nauauit, et cum ille Senensium reip. praepositus esset, sub eodem ciuibus minus grato ad componendos dissidentium animos plurimum sollertia sua contulit, et vnus effecisse creditur, ne citius Senenses morosam praepositi seueritatem perosi ad extrema consilia descenderint. inde in Angliam sub id tempus venit, quo Philippus Mariam in vxorem duxit, et postea Romam missus est, in vrbe morari iussus, vt testimonia ad iura regnorum Philippi spectantia vndique conquireret ac describeret; totque rerum ac negotiorum tractatione cum innatam natura prudentiam admodum exacuisset, eius quoque non vulgaria praecepta versibus, quibus inter occupationes serias pangendis plurimum semper delectatus est, passim inspersit, qui Panhormi in Sicilia epistolarum titulo publicati sunt. tandem cum LI annum attigisset, exeunte Februario decessit. disparst. etc. 65. B. postremo de imperata d. 67. A. Hisp putabat et t. t. s. iusserat C. Fukarum et Oartisium. D. apertis agg. 68. C. Atuaticorum. ibid. continenter luct. 69. A. sola subsistit. D. Hier. Senroskerka locorum gnarus Bergarum et 10. Aranda Armuidae praefecti. 72. B. pro rebellib. rep. exulibus. 73. B. condicionibus. 76. A. Annoniaci pr. And. c., p. ab hinc dieb. ibid. forma, quantum ad relig. C. sacra faciente. 79. A. diripiunt, templ. D. apertam ingr. 84. A. capta et i. x. hor. sp. recepta insula, cui Fr. cum pr. impositus. Sub. 85. A. Castellionaeum. ibid. interiacente Gordiano exercitu Diguierium monet, gradum acceleraret, vt medios Gordianos h. i. 89. Polonorum post. 92. B ad Nieperi seu Bor. 95. A. ageret. additum, vt foedus. 98. B. profectus, quam vt G. 103. A. qui tunc Noui. 107 D. arbitrio Moroni Poutificij legati. 124. C. diligentia munitur, ad. 125 A. ingressu auxil. proh. 128. A. paroecias. 129. A conatibus resisteretur, donec. 130. D. cognito Glimesium, qui Br. 132. D. inter Liram et Her. 134. B. ratio huc vsque permouisset. D. Beghinarum pl. prop. ibi. 139. B. Macumae, Delfezielae. C. nihil ab inuito exp. 140. signiferum eius. ibid. Bustamentae. 147. D. apud seruientes vnius p. 163. B. sectariis participauerit. 168. C. a D. ordinum ductore illata, quam paullo ante remisisse videbatur, satis. 170. B. quam pericul. 171. B. exspectent; quippe praesentia ipsorum, siquidem c. f. vt ad a. d. n. sit, ad rem p. exp. atque a. c. 175. B nam perinde facere. 186. C. fascibus firmatus. 198. C. stipendiis, quae bona s. 217. C. post illa v. imposuerint, adde. quanquam alij ingegeniose magis quam vere a portu Calis, qui locus est circa Durij aestuarium, vocatam malunt, ne videlicet Galli in Hispania partem aliquam habeant, cum tamen ipsi Celtiberos, Eburouices, Heluios, Braccatos, atque in ipsa Lusitania Celticos diffiteri non possint. Lusitania autem, etc. 218. A. post, haberet, adde. et ita quidem vulgo de Henrico illo Lusitanorum regum stirpis auctore Hispanici annales tradunt. at qui rem ad veterum monumentorum fidem diligentius expendunt, cum miram ea in re scriptorum dissidentiam animaduerterent, Henricum illum seu Limputgensem seu Lotaringum aliis dictum non ex Eustochij Bononiensis, sed ex Roberti ducis Burgundionum prosapia natum dicunt: Robertum autem Henrici I Francorum regis fratrem et Hugonis Capeti nepotem fuisse, qui Burgundionum dux creatus fuit circa annum M XXX et Henricum filium reliquit Hugonis Burgundionum ducis, et Odonis, qui Hugoni fratri anno M XCVII successit, patrem, nec non Henrici, qui comes Portugalliae anno M XC fuit, et accepta in vxorem altera Adelfonsi regis Galiciae et Asturiae filia, in finibus Hispaniae, vt veteris scriptoris nostratis iis fere contemporanei verbis vtar, cum Raimundo comitatus trans Ararim principe, qui Vracam alteram eiusdem Adelfonsi filiam in matrimonio habebat, contra Agarenorum collocatus est imperium. quae si vera sunt, vt sane certiora esse iis omnibus, quae vulgo traduntur, constat, Gallia non solum populos et colonias in Hispaniam immiserit, sed vt Anglis tanto tempore reges, ita potentissimo et opulentissimo in Hispania regno principes per D fere annos continua serie dederit. vtvt sit Henrico Astorgae mortuo ex Tarasia, id nomen Adelfonsi filiae, quam Henricus duxit, tribuunt Hispani, susceptus Alfonsus successit anno MC XII; etc. ibid. subnixus cepit, ac meliorem Portugalliae partem de Saracenis recepit, etc. 221. A rudis instruere, agm. ord. 222. D. quod praeterquam quod bello. 226. B. exscensumque facilem. 232. B. corp. Septam pros. 235. D. externos in regnum. 236. B. sermo incidit, C. a puero literis. D. eleg. vel Ital ips. conf. superant. 238 C. Austrius Farnesium et. 246. D. Ericus Brunsuicus. 259. B. pulu. nitrato 271. B. quinquagies centena millia. 286. A. valet. firmata. 287. D. obl. ac contectis. 292. D. sperato beneficio 299. A. venit Damuilla, quem Momorantium deinceps appellabimus cum Nic. B. quib. actis Momorantius. 301. B. ben. suo ornatos. C. a se accepissent. ibid. Pissiaci. 303. B. omnes hi in collegium. 309. A. re ipsi et Ar. a Senatu perm. 310. D. abest, obuersam; et ad portam Altam. 312. D. clarus, qui Araus. 324. B. qui magnam ex. 329. B. Vlod magno ob. neg. in matrimonium Rochmodam filiam. C. Lepelius in Vlam. 331. C. sub moenia arcis taedas, quaeque in eos. 332. D. Neuelam. 333. B. Kiouia. 334. C. delectatus Drucam et inde. 335. B. color. quaeri aiebant. 340. A. negotium dedit, vt. 344. A. esse intelligeret, decl. D. ad fanum Eirenes. 346. C. contra Beiam, olim Pacem Iuliam, oppos D Germanis in Xerensi siue Esurensi tractu. 352. C. heic agitatum fuit. 355. A. literis r. in eorum manus consignatis; quo factum, vt alteri etc. aduersati ceperint. D. Em. Portogalli, cui Tagi. etc. mox, in vrbem admitteretur. 357. A. seruabat, vt eam sibi traderet. verum. mox, Cetob. vero cum ad literas non par. 360. A. trans Tagum Baeticam versus Lusitauiam in p. h. vid. 362. A. obsequi non possit. C. morae anteponens. 363. D. Norb. Caes. olim, vt quidam censent, dictam. 394. D. qui munit. alteri, cui C. s. nomen, subiectam praesid. 369. D. nullo non iniuriae genere vt. 373. q militi ex Italia in Hisp. aduenienti fames, immodici in Bet. 382. B. bello quaesitis pr. 384. C. ob leuitatem suspectus, quod. 389. C. potius magnam quam bonam. 390. D. deserti et a Villebordo. 391. D. Iacobum Illebrand. 392. Entenssenij. 393. A. Eindouiam. 402. A. fatis concessit.

408. B. in Viennensi. 410. C Cauconis. 412. D. minime t. ab i. destitisse, sed n. h. a meditantem in G. concessisse. quod. 416. C. cuicum alioqui haut. ibid. Vvil. Iuliacensis. 418. B. flumine et Liuonia. 421. D. excitatum in oppido; sed. 436. B. Turcos ex collib. vic. 448. B. excubias singulis noctibus permut. mox. in armis paratos ab iniuria aeris ad. ius. D. Constantinopolim transmissum. 449. A. doctrina discrepantiam a sua. 450. A. 10. dele, regi. 453. C. vim insulanis. 456. D Assonu. scripti, quib. 462. D. facinore perpetrato. 464 A. de Eindouia et Silua. C. ac annonae in Ord. D. maerorem ex tanta iniuria. 465. B. extrema necessit. victos. 469. C. tribunus aduenit, qui D. plus hac sinistra fama labef. 471. D. Helueticae siue Geneu. 476. A. qui diploma de Ducis titulo ante Esp. a r. imp. B. integrum esse dic. 478. D. a factiosis vitio d. 486. B. a se inuicem distantes ad occas. 502. A. quae cum dignitati ac splendori principali tuendo. 507. B. lin. 6. dele peditatum. 509. B. 10. Preuotius. 510. B. Brugis. 511. A. in Vasiam reg. C. limit. valido praesidio. 512. B. quae regio. 532. D. sparsos carperet. 533. B. ad ord. nobil. iudicia remissa. 540. D. muneri delectus. 547. B primo plebis surori. 548. D. sal. regni ambiat, Ordin. 558. C. Remig. Sesseuallius, alij. 563. C. millibus habitata. 564. B. galeato prooemio. 565. A. in arc. resciuerunt. C. Greg. Turonensis. mox. memorat, et inter. 568. B. AEmaro Casto. C. ne delegati inde noua. 571. C. inde Angram. 572. C. 10. Vrbinas, Georg. 575. C: Arausion. tradendis assent. 576. A. et Calloam vsque restag. B. summa celeritate. 577. B. in aliud tempus reiecto. 580. C. recipiendae an reiiciendae essent. 582. C. a fundament. destr. 583. A. excutiuntur, remis. B. hebdomadarum. C. August. confessionis socios. 586. A. aut vim ab eo Aug. conf. 589. A. vt ipsum Col. non tantum arch. sed etiam in ipsa Col. 574. C. amplificatione bene cedat. 596 B. Arausion. conueniunt. 605. B. qui se Parmensi infensum. 622. B. Reiuanum et Satanchalassium. 623. A. oport. data Satanchalassium. B. et prospectum defensoribus adimebat, et accessum. 624. D. vastandorum spe incensus. 625. B. si se saluum cuperet, nec arm. C. Georgianorumne insid. an pr. 626. B. et alioqui ratione muneris eam illi. dele, citra fidei datae vinculum. D. regulo, Damasci purp. 629. A. Muchemetes. ibid. Theod. transiret. B. locis desertis et inuiis. C. id cum inultum sineret Am. 632. A. regione Vasiana. C. 10. Manricem Lar. D. propugnac. a Verd. exstr. ibid. obsessos magna vi erupt. 633. D. trans Calloam agg. 634. A. totidem Alenio. D. Herentala. ibid. inde Parmensis exerc. 636. A. sed per agros Calloae.

QVOD harumce historiarum scriptor in operis limine nuper edici voluit, non placere sibi miseram ardelionum, qui in alienis scriptis ingeniosi videri cupiunt, ambitionem, idipsum heic etiam iterandum venit, ob inofficiosissimam male feriati cuiusdam typographi sedulitatem, qui superioribus nundinis editos Francofurti ad Moenum praecedentes libros minime ad postremam Parisiensem editionem, quod saltem debuit, expressos notis conspersit ineptis et friuolis. sane hominem vt ab incepto desisteret, viri probi et graves in Germania passim hortati fuerant, quibus ille, si pudori si otio consuluisset, parere necesse habebat. sed is fuit vervecei capitis stupor, vt prudentissimis monitis pervicaciter obsurduerit. itaque, quando facta infecta fieri nequeunt, satis vindicata videbitur iniuria, si nugatoris illius marrucinitas quasi Marsyae cutis ad ludibrium proposita ceteros huiusmodi nebulones absterreat et cispellat. Lutetiae Parisior. prid. Eid. VItil. OIO IO CIX.

ALHQEIA .

DILECTA coelo candida Veritas,
Inuisa terris horrida Veritas,
O diua quo periclitantum
Ancora et arx fugis innocentum?
Ante per Alpis inuia ningidae,
Inhospitalis per Rhodopes iuga
Sequar recedentem, aut acuta
Tesqua per aeriae Pyrenes?
An foeta monstris squamigeris freta,
Lateque sparsas gurgite Atlantico
Terras, et alterno perustos
Sole petam peregrinus Indos?
Qua ferre gressus cumque datur vagos,
Intenta qua fas vertere lumina,
Nusquam es; tenebrae cuncta caecae,
Cuncta grauis situs occupauit,
Iniurioso protinus vt solo
Pedem extulisti. quo properas? preces
Miscere si coram negatur,
Mitis ades procul inuocanti.
Dux luce cassis tu dea mentibus
Praestigiarum nubila discutis
Obstantia, ignorantiaeque
Trans salebras per opaca tutos
Praestas eunteis, ne miseri ruant
Terrore fracti pectora panico,
Ceruice neu iusta imperantis
Excutiant iuga contumaci,
Nostrique numen sollicitum negent,
Incerta ferri cuncta rati impetu,
Voluente fortuna labores
Atque vices variante rerum.

O. M. V.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LVIII.

REGINA post Caroli IX obitum statim Mericum Barbezerium Chemeraldum ad nouum regem mittit, qui eum certiorem de fratris morte faceret, et ad iter in Galliam omni mora posthabita capessendum hortaretur. altero post die et Magdalenus Faiola Neouius in Poloniam mittitur, qui si Chemeraldus morbo sontico aut alia re retardaretur, eadem mandata pari celeritate ad regem perferret. XIIII dierum itinere Cracoviam venit Chemeraldus, ex quo et parentis literis postquam de decessoris sui morte cognouit rex, etsi casus non omnino inopinatus esset tamen vt in noui regni ingressu confusis adhuc rebus aliquantum perculsus est, cum dissiderent eorum, qui circa ipsum erant sententiae, an tantisper in Polonia manendum ei esset, dum res in eo regno ordinasset, an nulla mora interiecta ad discessum se compararet. dum deliberatur, ante omnia placuit, vt Iacobus Faius Spessaeus Senator Parisiensis vir magni ingenij et multiplicis doctrinae quamprimum in Galliam ad reginam remitteretur, cum mandatis, quibus ei Regentis dignitas et potestas a Carolo attributa confirmabatur. diploma Cracouiae datum XVII Kal. Vtil. in Galliam allatum, et in regni curia promulgatum III Non. Iul. I: cum interea regina ad regni praefectos literas dedisset, statim post Caroli filij mortem, quibus de eius obitu et extrema voluntate, qua ei summa rerum per regnum potestas demandata erat, certiores faciebat, hortabaturque vt cunctos in officio ac fide continerent, spe facta, vt edicta nuper promulgata seruarentur. his et iunxerat, quo maiorem sibi auctoritatem conciliaret, Alençonij, et Nauarri eiusdem fere exempli literas. interea Cracouiae de regis discessu sententiis inter proceres, qui pauci erant, altercatum fuit. qui prudentiores erant, et regiae dignitatis magis studiosi sic censebant. regnum Poloniae tam honorifice delatum omnino retinendum esse. id enim ad famam et pacem in Gallia constituendam pertinere, et scisso factionibus regno, et Alençonio a Protestantibus, vt tunc iactabatur, ducem et patronum rebus suis contra Guisianos quaerentibus sollicitato, regi omni ratione enitendum esse, vt regnum illud conseruet, ad quod fratrem amicorum et clientium, quos plurimos iam habeat, et porro habiturus sit, suffragiis succenturiari posse spes sit, et ita honesta missione procul a se ac turbis ablegari. alioqui discessum suum fugae adfinem non solum probrosum fore, sed nec periculo cariturum,

famaque ipsius per illum non mediocriter labefactata maiores quam antea in Gallia tumultus excitatum iri, qui nunc integra ea adhuc quasi in suspenso sint. alij contra, vt regi inter delicias, licentiam et adulationes enutrito, et ab horrida legitimi regni disciplina abhorrenti gratificarentur, reginae eum sine mora et postposita omni decoris et alterius rei ratione in Galliam reuocanti parendum suadebant, quae praesentis statûs Gallici eam condicionem esse demonstret, vt ob magnatum factiones diuersa populi studia et haerens iam diu in visceribus malum intestinum non aliunde petito remedio, quam praesentia regis curari possit: in eo regis auctoritatem et patrij regni salutem verti, si Galli statim sciant, regem e Polonia excessisse, vbi eum attineri iam in Gallia seditiosi clamitant. neque vero vllam satis iustam caussam Poloniae ordinibus probatum iri, propter quam ei in patrium regnum redeundi potestas ab ipsis fiat contra si Galli regem in itinere esse intelligant, nullam rem aeque apud illos valituram, ad disturbandas, si quae vsquam coquantur, coniurationes. his rationibus et apud Polonos et apud externos principes clandestinae profectionis consilium facile excusatum iri: proinde cum omnia in taciturnitate et celeritate posita sint, nullum cunctationi locum relinqui; quippe quod agatur, eiusmodi esse, vt non nisi peractum laudari possit. huius sententiae auctor fuit Renatus Villoclarius deliciarum regis arbiter, qui dispar moribus Francisco Carnevenaeo optimo regiae pueritiae olim moderatori successerat, et soluto ad otium ingenio properantem principem intitabat; quae et sententia vicit. itaque dies profectioni dicta, praemisso Pomponio Belleureo, qui Caroli morte mandatum legationis exspirasse caussatus venia a Senatu petita prius se in viam dedit, necessaria in itinere paraturus. ipse rex concubia nocte ignaris, neque tamen non aliquid suspicantibus Polonis Cracouia cum paucis XIIII Kal. Vtil. egreditur, et postridie ad Marcomannorum fineis peruenit. Vidus Faber Pibracius secreti conscius, qui praeiens ad sacellum quoddam extra vrbem dirutum praestolabatur, cum equorum intellecto strepitu regem ratus conscenso equo sequi institisset, secundo diluculo ad laeuam, cum ad dextram deflectendum esset, infeliciter deerrauit, et in solitodines ac paludes delatus, iam re in vrbe detecta, Polonis accurrentibus, et Gallos tanquam transfugas infestis animis prosequentibus, agrestumque manu se ad eos cum sudibus, contis, hastis, ligonibus conglobante, in loca impedita, quae densissima erat silua, equo dimisso, abdit, dissonisque rusticae plebis siluae nexus rimantis clamoribus territus in proximum paludem humeris tenus immittit, vbi ab arundineto circunseptus, et caput ad incertos iaculantium ictus limosa palude identidem mergens totis quindecim horis delituit. tandem dilabente per tuguria plebe, ipse relictis in caeno ocreis intecto capite prodit, et post vitatum hominum periculum comitibus amissis iam ferarum laniatibus expositus solo siderum fulgore duce occidentem versus iter intendit, ac tandem via fessus cum amne cuius vadum nesciebat, ope diuina traiecto ad tugurium quoddam pane vili et ceruisia se refecisset, fortunatum iter persequitur, et cum vix se de via fessus sustineret, reda procul conspecta, qua Stanislaus Sandiuogius Karnicouius Pibracio summe amicus vehebatur, ad eam cuius esset, ignarus vel cum certa pernicie accurrit, ab eoque redae imponitur. is in magni regni Camerarij comitatu erat, qui regem abeuntem insecutus Plezinae in regni et ditionis Austriacae confinibus vix tandem adsecutus, cum eum multis verbis, vt in regnum rediret, obtestatus esset, rege minime exorato, post acceptum magni pretij ab ipso annulum, et vicissim secto pugione brachio et exsucto sanguine fidem magno ipsius regis stupore inuiolabilem ipsi addixisset, Cracouiam redibat. sed cum alij Senatores qui cum Karnicouio erant, Pibracium minis territarent, et tanquam fugae auctorem Cracouiam ad caussam dicendam retrahere vellent, ille nihil turbato vultu summa se constantia defendit, neque inultas fore dixit, si quas ab ipsis accepisset iniurias. et ita incredibili animi praesentia periculum depulit, quod metus intendisset, commodataque

a Karnicouio reda iter inceptum perrexit. antequam rex discederet, hora nona pomeridiana Carolum Danzaeum legatione Danica iam summa cum laude defunctum ad se accersitum secreti participem fecit, iussitque vt in Senatu suo nomine iustas consilij praecipitati caussas exponeret, rogaretque proceres vt quod fecisset, id tanquam neceffitate factum excusarent. nam ad eum litteris perlatum, Condaeum cum numeroso exercitu in eo esse, vt ex Germania in Galliam descendat. itaque periculo praeuertendum existimasse, quo discusso in tempore rebus ipsorum consulturus sit. proinde ab ipsis petere, vt ex Senatorio ordine delectos ad se mittant, in Italiam aut Galliam, si iam vlterius progressus sit, cum quibus de ipsorum repub. ordinanda agat, et decernat. in eam rem et literas ad Senatum et regni ordines eodem die rex de derat, et priuatim ad Episcopum Posnaniensem, ad Sborouium Palatinum Cracouiensem et VolKium procancellarium, ad Castellanum Veinicensem, et Nic. Radeuillium Olicae ducem et Lithuaniae tribunum. Secundum haec in Senatu auditus Danzaeus, postquam regis mandata exposuit, Senatus ad regem dat literas, quibus propter pericula regno imminentia et foedera cum vicinis principibus nondum renouata et indecisa, eum ad reuertendum in Poloniam enixe at suppliciter hortabantur; adhuc ac postridie ad Maximilianum Caesarem scribunt, et ne culpa clandestini discessus in se, qui reges ac principes suos praecipua semper veneratione prosecuti esserit, reijceretur, eam a rege in eos, qui priuato consilio ad hoc factum impulerunt, deriuant, Caesaremque ad foederum et pactorum communionem, quae illi cum regno Poloniae intercedit, colendam inuitant. quas ad literas statim Caesar respondit, et aduentum regis famam praeuertisse dicit; de cetero foederum et pactorum fidem religiose se seruaturum pollicetur. cum rex Viennam veniret Matthiam et Maximilianum Caesaris filios cum magno stipatu obuios habuit, qui parentis nomine regi aduentum gratulati sunt; cumque iam vrbi propinquaret, Caesar ipse duobus ab ea milliaribus cum LX curribus egregie instructis, et CCC equitibus tumultuarie coactis obuiam processit, multaque beniuolentiae significatione insperatum hospitem excepit, Augusta ipsa ad Palatij limen procedente. Caesarem prudentissimum iuxta et optimum principem inter multa et egregia hospitalis magnificentiae ac benignitatis munera hoc regi consilium dedisse memorant, vt pacem primis regni auspiciis et in Galliae ingressu suis daret. sic enim funestam praeteritorum memoriam sepeliri posse, et eorum culpam in alium quemvis potius quam in ipsum reiectum iri. id vidisse Ferdinandum piae memoriae parentem suum, qui post exhaustos tot per se et sub Carolo Caesare fratre ad sedandas Germaniae turbas et religionis dissidia labores, cum armis iritatum potius quam curatum malum doleret, magno omnium ordinum Imperij consensu et applausu Germaniae eandem gratiam fecit; a quo tempore summa tranquillitas per vniuersum Imperium fuerit. iniectus et per interpositas personas de coniugio Elisabethae Caesaris filiae et Caroli defuncti regis viduae cum nouo rege in occulto sermo; quem rex qui cum bona Caesaris gratia ab eo discedere cuperet, ita excepit, vt neque conditionem recusare, neque eius spem certam facere videretur. cumque rex conuiuio a Caesare exceptus coram Vincentio Trono reip. Venetae oratore se iam a multo tempore videndae tam famosae vrbis desiderio teneri testatus esset, quod et explere speraret, id quam citissime per eum Senatui renunciatum est; quod magnificis adeo apparatibus, quantum per temporis angustias liceret, ad tantum hospitem excipiendum faciendis occasionem praebuit. post aliquot dierum moram III Kal. Vtil. rex ad Poloniae Senatum denuo dat literas, quibus et consilium suum explicabat, et legatos ad se mitti, iuxta mandata, quae Danzaeo dederat, petebat. ad quas Senatores, qui Cracouiae erant, nono post die responderunt, et excusata pautitate eorum, qui tunc aderant, exempla literarum ad ordines missuros se dicunt, vt ex eorum conuocatione certius responsum ad ipsum dari possit. tum pro eius incolumitate gratias Deo agunt, eumque rogant, vt omnia consilia eius et actiones fortunatissimis et gloriosissimis

augeat successibus. inde rex Kal. Vtilib. ceptum iter persequi institit, deducente eum Maximiliano cum Rodolfo Hungariae rege, et Ernesto alteris filiis, qui Praga citatis equis ad eum salutandum venerant, et ad Caroli archiducis fratris fineis perrexit, ab eo perinde honorifice susceptus ac dimissus; et inde ad Fori Iulij limitem V Eid. Iul. venit, obuiumque habuit Hieronymum Mocenicum prouinciae praesidem cum equitibus IO ex nobilitate vicina egregie instructis; moxque ad eum venerunt Andreas Badoarus, Ioannes Michaelius, Ioannes Superantius, et Iacobus Foscarinus, qui Senatus nomine aduentum gratularentur, et ei omnia prolixe deferrent. rex facto per Osopum munitissimam Sauornianorum arcem itinere, et Danielis fano pertransito, vbi obuium Alfonsum Ferrariae ducem habuit, altero post die Spilimbergum venit, transmisso Taliamento per pontem festinato opere stratum, et ad Sacilium postea hospitium habuit in Iacobi Raggazoni aedibus, in quibus aliquot ante annos Bona Sfortia Poloniae regina in Apuliam tendens diuerterat. ibi ad eum venit Paullus Foxius nunquam mihi sine honorisica praefatione dicendus, Romae, quo a rege missus fuerat, non ita digne habitus. Sacilio Cornelianum eodem die ventum, vbi mora biduum facta, ob pontem, qui Timauo illic transmittendo mipositus erat, ab imbribus intumescente fluuio disiectum; quo demum Valerij Clericati Vicentini cura refecto rex postridie Taruisium venit a Bartholomaeo Lipomano loci praeside, qui duas equitum cataphractorum Alfonsi Portij et AEneae Pij Obicij turmas ducebat, susceptus, et mox eques creatus. inde Margarum deductus, vbi LX Senatores in togis purpuratis fericis cum totidem cimbis purpureo serico item panno ornatis obuios habuit: quorum princeps erat Ioannes Corarus nuper legatione. apud Caesarem defunctus, et regi non ignotus, quod aliquando in Gallia reip. negotia procurasset. ibi conscenso nauigio inaurato et panno aureo instrato cum Alfonso Ferrariensi et Ludouico Gonzaga Niuernij duce, qui nuper Polonia profectus cum Patauij ad vulnus cruris curandum venisset, intellecta Caroli morte, statim ante alios omneis ad nouum regem reuolauerat, Muranum officinis vitrariis toto orbe celeberrimum ventum; quo loco paratae erant cimbae XL panno serico atro, vt luctui magis conueniret, velatae ad Gallos deducendos, qui in dies ad regem vndique confluebant. dum Murani esset, Philippus Boncompagnus cardinalis legatus ad id creatus ad eum salutandum venit, et Vitus Dorimbergus Caesaris apud Venetos orator. post prandium Serenissimus reipub. dux Aloisius Mocenicus nec non illustrissimi senatores ad eum accesserunt, magno triremium et aliorum nauigiorum insolita magnificentia instructorum comitatu, et deductum ad duo castella sistunt, quae litus angustum, quod inter paludem maritimam, in quo ciuitas sita est, et mare Hadriaticum praetenditur, diuidunt. in eo arcus triumphales Palladij famosissimi architecti industria erecti erant; vbi B. B. Ambrosij et Augustini hymno a symphoniacis decantato, et vraniscum regi VI S. Marci procuratoribus praeferentibus, regem in Bucentaurum immanis magnitudinis vno et altero tabulato distinctum nauigium et insolita magnificentia panno serico auro intertexto ornatum accipiunt. inde tormentorum indesinenti displosione et confusis regem salutantium et aduenienti bene precantium vocibus, ac tympanorum buccinarumque sonitureboante passim aere ante B. Marci templum et Palatium praeteruectus rex magnum canalem ingreditur, et ad Foscarinas aedeis admodum spatiosas, quae illius hospitio destinatae erant, exstructo in canali ad faciliorem exscensionem ligneo pegmate XVI Kal. VItil. deducitur. nouem dierum spatio, tot enim in vrbe commoratus est, nullum magnificentiae, laetitiae publicae, oblectamentorum ac ludorum genus non ei prolixe exhibitum, tanta tamque frequenti spectaculorum varietate, vt toto eo tempore vix hora vel nocturna ab iis vacua praeterierit, collucentibus passim facibus ad fenestras appositis. praecipui honoris gratia a Senatu delecti fuerant C e patritia nobilitate iuuenes, qui regis latus tegerent, et quod nobiles domestici apud nos faciunt, ad omnia ministeria

praesto essent; mirumque omnibus merito visum fuit, homines principum maxime imperium exosos, et nihil praeter communem reip. vtilitatem respicienteis, tam cito muniis circa regem certatim et officiose obeundis insueuisse, vt pristinae, in qua educati fuerant, libertatis prorsus obliti etiam eam in vnius manus libenter consignaturi viderentur. sub id cum Emanuel Philibertus Sabaudiae ad eum interim venisset, et postea Gulielmus Mantua dux, cum iis, legato Pontificio, Ferrariensi et Niuernensi ducibus publicis comitiis ante Serenissimum ducem sedens rex interfuit, et sumpto vno ex XXXVI aureis suffragiis Iacobum Contarenum ad Rogatorum consilium allegit, qui mox in magno consilio consentientibus fere omnium suffragiis in eo munere confirmatus est; agentique gratias pro delato sibi hohore Contareno, rex modeste respondit, non sibi, sed Senatui agendas esse, qui dignitatem eam ipsius virtuti ac meritis; quae probe perspecta habeat, detulerit. in eadem aula postea choreas spectauit, cum CC fere virgines seu florenti aetate matronae patritia familia natae et vestibus sericis albis indutae, insuper gemmis et vnionibus pretiosissimis ornatae pauimento tapetibus Egyptiis ac Persicis instrato, praecer oculos eius numerosis passibus admista grauitati modestia simul et iucunditate incederent. sed alia omnia spectacula superauit naualis et armamentarij lustratio; qui locus est in extrema vrbis parte ortum versus muro praealto et turribus cinctus III milliarium ambitu, vnica reip. toto orbe potentissimae et sobrie per tot annos semper administratae arx et robur; vbi triremium et omnis apparatus bellici armorumque ad instruendum quemlibet exercitum infinitum paene numerum, artificum insuper et operariorum in fabricandis nouis nauibus, armis conficiendis, machinis conflandis et re omni ad rem militarem necessaria occupatorum cupidissime spectauit. cumque in officina quadam ferraria parumper commoratus fabros galeam quatuor malleis in numerum et distincto temporum spatio tundenteis cum insolita concentus suauitate et admiratione audiret, quidam ex procuratoribus non inscite respondit, primam Musicam, auctore Pythagora, ex malleorum ictibus ortam ac perceptam esse. totus dies singulis officinis visendis insumptus, cum summo mane rex nauale, vbi et prandium sumpsit, ingressus esset; cuius spatio ingens triremis tabulis, trabibus, et asseribus ante praeparatis subito constructa et clauis ac pice coagmentata, omnique instrumento ita instructa est, vt ea conscensa rex impositis in eam aliquot machinis ac displosis ad aedeis suas deductus sit. tandem repetito saepius colloquio cum dux Serenissimus Senatus nomine idem consilium, quod Maximilianus, de pace in Gallia constituenda insinuasset, rex vrbe discessit VI Kal. VItil. et ad Luciafucinam a principe, quem adamante OIO CC aureis aestimato donauit, et vniuerso Senatu comeatum humanissime petiit, et inde Patauium perrexit, vbi a Victore Bragadino pari magnificentia exceptus est, comitantibus semper eum IIII viris, quos ad eum Forum Iulij praemissos diximus, donec Rodiginum venit, vbi Alfonsi Ferrariensis equitatum obuium habuit. Ferrariae summa item magnificentia exceptus, inde Romam Paullum Foxium remisit qui Pontifici ob tam honorificam legationem gratias ageret; quo munere ille defunctus per Etruriam et Genuam iter fecit, ac maximis quam potuit itineribus regem iam progressum Augustae Taurinorum assecutus est. cum rex adhuc Ferrariae esset, ad eum Guidus Vbaldus Vrbini dux venit, Francisci famosi illius ducis F. qui paullo post fatis concessit III Non. VIIIbr. venit et Iacobus Boncompagnus Pontificis nothus filius Ecclesiae gubernator. Alexander item Farnesius, qui Octauij patris morbo quo minus ad regem salutandum accessisset, excusato, eum vt Parmam veniret, illius nomine plurimum rogauit. a Ioanne Austrio et venere legati, qui regem Mediolanum inuitarent. at ille nauigio regie instructo Ferraria Mantuam proficiscitur III Non. VItil. vbi summa magnificentia a Gulielmo duce exceptus est, oblatis vrbis clauibus, quas recusauit, et praecipuis e nobilitate vraniscum regi praeferentibus. ibi acceptis a Regina literis, quibus eius reditum vrgebat, vnum

tantum diem insumpsit, et omissis venatoriis spectaculis, quae Gulielmus tanto hospiti oblectando parauerat, Eridano aduerso Augustam Taurinorum delatus est, IX Kal. VIIbr. Interea apud nos capto Dunfroni Mongomerio et ne quicquam de deditione fani Laudi sollicitato Columbario, Matigno occupatis suburbiis tormenta XXII admouet, quorum displosione ingenti ruina edita duobus locis inter turrem Rosae dictam et turrem Bellogardam IIII Eid. Iun. ad Rosae turrem cum parte copiarum fit impetus a defensoribus magna vi repulsus cum damno regiorum: tum redintegrata verberatio, et ruina magis complanata recenteis in eam eniti iubet Matigno. ibi obstinatis animis vtrinque diu pugnatum, repetito ter certamine; sed quarto tandem et vltimo impetu cum Columbarius sarissam tenens in primis ordinibus acriter diu certasset, accepto in oculo scloppeti, qui ad cerebrum vsque penetrauit, ictu enectus est. quo casu consternati praesidiarij, qui hactenus ducis sui exemplo confirmati gnauiter pugnauerant, cum in eo essent regij, vt se reciperent, amissis cum duce animis ruinam deserunt huc illuc dilapsi. tum irrumpentes regij vacuum defensoribus locum occupant. CC fere, qui obuij facti sunt, occisi; ceteri capti: quidam et ex nostris desiderati; plures sauciati, quibus curandis cum aliquot dies insumpsisset Matigno, Ioannem Caluimontium Quitrium, qui Carentanum opidum situ et arte infirmum cum CCCC praesidiariis tenebat, de deditione itidem sollicitari iubet. is vero quamuis animi ingens, sed prudentia non minor, cum nullam auxilij spem videret, et reliquias Protestantium eo loco contractas ad manifestam perniciem obiicere nollet, honestis condicionibus, quas Regina ratas habuit, cum Matignone transegit. nobiles ac ordinum ductores cum equis et ensibus, milites cum scloppetis dimissi, data domum cuique suam concedendi facultate. Lorgeus tantum Mongomerij filius retentus, parumque abfuit, Luteciam cum patre missus: qui tamen ope quorundam ex nostris aufugit, et Crociliaci infra Namnetes in Armorica conscenso nauigio Rupellam se ad Franciscum Lanouium contulit. in Pictonibus longe res peiore loco erant; vbi Ioannes Baptista Vadagnius nuper e Polonia reuersus et a Regina Armanno Guntaldo Birono administer datus nihil non cum ipso Birono agebat, vt dum rex in Galliam adueniret, omnia suspenderentur. nam ambitiosa femina ab iis, qui circa eam erant, persuasa belli cogitationem iam animo induerat. id autem illi faciebant, non tam quod operae pretium inde in rem communem aliquod sperarent, quam vt eorurn, qui cum rege erant, eumque ad pacem hortari intelligebant, gratiam et auctoritatem contrariis consiliis euerterent. itaque licet in speciem consilia se quietis amplecti simularent, re vera moram Protestantium conatibus tantisper iniici, dum rex aduenisset, quam pacem fieri malebant. nec frustra fuit, quam Vadagnius in eo negotio adhibuit, diligentia; quippe cui cum Lanouio viro probo, et quanquam belli strenuo duce, tamen a bello ciuili maxime alieno res esset, qui sibi persuaderi facile passus est, id serio agere Reginam, vt pax noui regni auspiciis constitueretur; quod cum propria auctoritate non posset, expectandum esse regis aduentum, in quem ne interim animi exasperarentur, omnia per inducias suspendi deberent. eam autem Reginae voluntatem ex suo ingenio aestimabat vir optimus, et patriae salutis studiosissimus, qui quod et regis auctoritati et publicae vtilitati expedire sciret, id reginam et qui circa eam erant, vnice expetere arbitrabatur. itaque cum Bironus, Philippus Strozzius, Philippus Frezeus Frezelerius, et Vadagnius inde nomine Regentis, inde Lanouius et Franciscus Pontius Mirambellus ad Thereum III a Rupella leucis conuenissent, VII Kal. Vtil. post rem vltro citroque agitatam, tandem inter eos placuit, modo id Regenti placeret, vt induciae in duos menseis proximos pangerentur, quae ineunte Vtili inciperent, et exeunte VItili desinerent; easque rex per totum VIIbrem, si ita videretur, prorogare posset; quibus induciis comprehenderentur Pictones, Engolismensis ager, Alnetensis pagus, Rupella et Santones, earumque beneficio etiam quae vellent aliae regni prouinciae frui possent: et vt vexationibus

militum ad stipendia exigenda discursantium temperaretur, pacta in singulos menseis XII OIO aureorum, quibus Protestantium praesidiarij alerentur, et ita a maleficio abstineretur. Iam ante Henricus Momorantius Damvilla Septimaniae praeses cum post fratrem in carcerem coniectum, etiam de se capiendo, aut quauis ratione e medio tollendo a Regina initum consilium per amicos resciuisset, ob idque Sansulpitium et Villaregium missos interpretaretur, postquam Sarra Martinengus cum mandatis regis id diserte iubentis Auenionem ad illos venisse cognouit, nihil amplius cunctandum ratus, Protestantiumvltro operam suam deferentium beniuolentia tanquam sibi necessaria vti statuit, a Sanromanio et Clausonio viris summae inter Protestanteis his in locis auctoritatis ad id eum sollicitantibus, et tamen simulationem adhuc seruans inducias cum iis pacisci ad praesens satis habuit, IIII Kal. Iuniis promulgatas, quas mox Senatus Tolosanus Damvillae ob suspicionem de consiliis cum Protestantibus communicatis infestus, vt sine mandato factas, decreto abrogauit, easque promulgari aut seruari prohibuit. id actum XIII Kal. Iulias, quo eodem die cum Damvilla tanquam prouinciae praeses ordinum conuentus Monpelij, vbi degebat, ad VI Non. mensis insequentis indixisset, Senatus auctoritatem suam interposuit, et praefectis, consulibus, et ciuitatum administratoribus, ne ad mandatum citati conuenirent, S. C. iniunxit. eodem tempore Sansulpitius et Villaregius acceptis mandatis a Martinengo allatis, cum Damvillam in potestate habere non possent, quod proximum erat, de ipsius auctoritate per prouinciam abroganda cogitare ceperunt. quod illis perfacile fuit, infesto Senatu et annitentibus Gulielmo Iousa comite Damvillae legato, Iacobo Crussolio Vticensi duce, Georgio Armeniaco cardinali, Francisco Balma Susae comite, Maugirono, Furcouallio, Ruisio, et Antonio Leuio Quelusio aut inimicis, aut gratiam Reginae inde captantibus. nec longe hinc in Delfinatu bellum acerrime gerebatur Francisci Borbonij Aruernorum Delphini ductu, cuius ex prima acie per laxa hospitia securius excurrente Monbrunius CCCC delectos ad internecionem ad Roianum pontem paullo ante ceciderat. verum is casus clade Protestantium ad Diam, quam Glandagius tenebat, mox pensatus est. nam cum Monbrunius consilium de intercipiendo oppido cepisset, conscio Glandagij filio, qui tunc eius partes sequebatur, is rem patri, cui reconciliari eo facinore cupiebat, aperit. admotis noctu scalis, hostis multis ex suis amissis ac sauciatis depulsus est, et Loriolum concessit. statim et Delphinus, vt recentem adhuc iniuriam vlcisceretur, Alesium exiguum oppidum obsidione cingit, et admotis tormentis pulsat. tum impetus a regiis fit, quem praesidiarij summa Virtute repulerunt. sed redintegrato impetu cum se impares viderent, in arcem. confugiunt, qua astu intercepta, et incendio forte excitato pars defensorum e rupe praecipitati, pars flammis consumpti sunt. inde ad Ostum ducit Delfinus Dionae impositum oppidum, displosisque tormentis murum aperit; sed noctis superuentu cum oppugnatio in crastinum dilata esset, interea praesidiarij ad sustinendum impetum impares noctis beneficio vsi per auia gnari locorum dilabantur, nemine fere e suis amisso. hi successus cum regiis animos fecissent, de Liberone Valentinae dioecesis oppido obsidendo etiam captum consilium fuit, quo Delfinus IX Kal. Vtil. duxit, et post violentam pulsationem idonea ruina edita impetum magna vi fecit, maiore a defensoribus repulsum. sed cum Monbrunio, qui Loriolum tenebat, inde crebro in regia castra a tergo excurrente regij infestarentur, et inde a fronte prosperis obsessorum eruptionibus, signo vno forte capto et tormento clauis confixo peteretur, Delfinus vndique veluti ipse obsessus puluere deficiente obsidionem soluere coactus est, et in proxima praesidia fessum militem ad tempus dimittere. diuersa parte in Viuariensi agro Santhomacius fani Laurentij praefectus Vessalium, quod a Protestantibus tenebatur, inter Priuatum et Albenacum intercepit. mox praesidiarij elapsi duce Rupigudo locum amissum nulla interposita mora repetunt, et nostros praedae intentos ac de hoste securos opprimunt,

auxiliareisque Lauallo Petrocorio ductore eo accurrenteis caedunt. eodem tempore Petrogurdius, Chalansonus, et Sanromanius Nonnaeum occupant, et valido praesidio regiis deiectis firmant, et inde Nemausum concedunt. dum haec agerentur, Mongomerius exeunte Maio praeter datam a Matignone fidem Lutetiam ductus, cum caussam in vinculis dixisset, Senatus decreto tanquam perduellis ad mortem damnatur. antequam ad supplicium duceretur, quaestioni violentae subiectus, vt coniurationis, quae obtendebatur, a Colinio post vulnus acceptum paullo ante mortem contra regem initae et postea ab Alenaeonio et Nauarro repetitae conscios detegeret, tormentorum cruciatus summa patientia tulit, nihilque quod indignum se esset confessus est; cumque plaustro per vrbem, circunfundente se turba veheretur, ad circumstanteis imperterrito vultu identidem respiciens, et vt pro se ad Deum preces funderent, subinde rogans, pari constantia mortem pertulit ante vrbanas aedeis in publica platea securi percussus VI Kal. Vtil. tantum cum e custodia ante iudices interrogandus sisteretur, augustum illum consessum veritus ingenue confessus dicitur, se, qui tot hostium numerosas acies intrepidus spectasset, ad inermium virorum conspectum et animo et corpore toto cohorruisse. hic exitus fuit Gabrielis comitis Mongomerij multis expeditionibus summa celeritate confectis clari, qui ante XV annos Henricum II in ludicro certamine imprudens letali vulnere laeserat, ob id calamitatis publicae inuidia potius quam proprio crimine onerati. nam quod illi perduellionis affictum est, aut superioribus edictis, aut data nuper fide remissum fuerat, sed hoc impotenti Regentis desiderio condonatum, quae hominem regis morte piacularem quauis ratione poenae dedi postulabat; vt hoc insigni exemplo omnes discant, solo casu, non tantum consilio nocenteis effici, quicunque vel imprudentes perniciem principibus attulerint. iamque dies quadragesimalis luctus praeterierat, quo corpore regis defuncti in arcam plumbeam recondito eius effigies ritu recepto in castro Vicenarum ad publicum spectaculum exposita fuerat, quae deinde curui imposita regali pompa et comitatu ad fanum Antonij primo ab vrbe lapide sistitur; vbi sacris de more celebratis, postridie maiori pompa Senatu ipso in togis purpureis propius effigiem incedente in vrbem funus IIII Eid. Vtil. introducitur, et post sacrum ad B. Mariae peractum Arnoldus Sorbinus Santafidius, qui et vitam regis optime de se meriti peculiari libro descripsit, mortuum laudauit, eademque pompa fanum Dionysij, quod est augustissimum regum Galliae mausoleum, eodem die deductum funus, ac postridie post habitam alteram a Sorbino orationem corpus humo mandatum, sacra peragente Cardinali Lotaringo opulentissimi coenobij illius praesule. interea a Condaeo ad socios per Septimaniam sparsos venere literae fiduciariae Heidelberga Kal. Iul. scriptae, quibus laudata eorum constantia pecuniam ad delectus habendos promissam petebat, facta spe de auxiliaribus copiis propediem e Germania suo ductu aduenturis. nec multo post scriptum edit IIII Eid. eiusdem mensis, quo de recta animi sui sententia coram Deo, Angelis, ac vniuersi orbis principibus protestabatur, et consilij sui rationes explicabat, exaggeratisque Alenconij et Nauarri quieti studentium iniuriis, eam sibi ac ceteris etiam a sua religione alienis, qui secum consilia coniungerent, mentem esse dicit, vt securitati publicae ac priuatae consulerent, et se violentorum hominum, qui regium nomen priuatis affectibus praetexentes violatis edictis pacem publicam conturbant, conatibus opponerent. nec multo post Milialdi in Rutenis ecclesiarum Septimaniae, Aquitaniae, ac Delfinatus delegati conuenerunt, vt in commune consulerent, et de conditionibus, quibus cum Damvilla foedus iungeretur, agerent. ibi perscripta capita XVII Kal. VItil. et iacta vnionis inter Catholicos, qui Politici dicti sunt, et Protestanteis ineundae fundamenta. inter capita proposita hoc praecipuum erat, vt Condaeus, qui dux belli deligebatur, coram eorum delegatis, Palatino VIIviro, et Ioanne Casimiro eius

filio praesentibus, iurare teneretur, se in Protestantium publica de religione professione perseueraturum, regni Dei propagationem omni ope promoturum, omnium ordinum in florentissimo quondam regno per discordias ciuileis confusorum, tam in priuata iurisdictione, quam publica administratione instaurationem ac disciplinam nullo vtriusque religionis discrimine procuraturum; operam insuper daturum, vt ante omnia tam Alenconius ac Nauarrus, quam Monmorantius ac Cossaeus equitum tribuni libertati pristinae restituerentur; et si quidem coniurationis nuper aduersus regem initae conscij fuisse arguerentur, a Condaeo coram non suspectis iudicibus sisterentur. tum ipse regni administrationem, vt proximus regi agnatus susciperet, quam regi, cum primum in Galliam venisset, aut Alenconio, si quidem ille ante regis aduentum liberaretur, restituere teneretur. procuraturum item, vt primo quoque tempore regni libera comitia conuocentur, ex quorum sententia de summa decernatur: additae quaedam leges ad ciuilem administrationem, et militarem disciplinam pertinentes. haec quam citissime potuit, ad Condaeum, qui tunc Argentinae erat, transmissa sunt, qui postea ad regem dedit literas, quibus protestationis suae exemplum ad ipsum mittebat; rogabatque vt quod fecisset, in bonam partem acciperet. nam experientia comperturum eum, nullos se et qui in eadem secum conditione sunt, regij nominis ac quietis publicae studiosiores esse. quod rursus alteri conuentui Milialdi VItili mense habito occasionem praebuit. eo a Rupellanis Ladislaus Vicinus Popelinerius, cui historiam harum rerum hactenus debemus, et N. Faber Tilleuolius missi, accepta a Birono publica cautione, quae illis non mediocrem apud suos inuidiam creauit. id autem ab illis factum, cum ne se in communi caussa a ceteris regni prouinciis separare viderentur, tum vt si possent, eos ad pacis conditiones amplectendas hortarentur. in eam rem Popelinerius orationem apud eos habuit, et vt legatos de pace ad Regentem mitterent, postulauit. ceterum conuentus diuersa sententia fuit, qui veriti, si legatos mitterent, ne rebus iam ad bellum paratis consilia ipsorum et animi ea mora refrigescerent, laudatis Rupellanorum legatis, ad id quod instabat, attenderunt. igitur ibi retractatae foederis cum Damvilla et sociis a Protestantium religione alienis, sed in pace regni procuranda coniunctis, conditiones, nouis additis. in eodem conuentu et publicatum V Eid. VItil. scriptum, Protestationis instar, quo inuidiam rebellionis ac seditionis a se amoliri cupientes, in hoc sumpta arma dicunt, vt conscientiarum libertati, vitae ac fortunarum securitati prospicerent, primo quoque tempore deponenda, cum ex comitiorum legitime auctoritate regia aut alterius ad id potestatem habentis per regis absentiam iussu conuocatorum sententia, pax publice sancietur, quietis perturbatores castigabuntur, quae praue inter priuatos in iure dicundo ac reliqua ciuili administratione inualuerunt, iuxta regni leges et antiquas ac recentes principum nostrorum constitutiones emendabuntur. quae dum fiunt, res in Pictonibus et locis vicinis subito turbauere, violatis induciis, quae in duos menseis pactae vix totum mensem seruatae sunt. nam ineunte Iulio Lusiniani praesidiarij Pictonicos delectus, dum ad signa citati conueniebant, disturbarunt, et eodem tempore qui Fontenaium-comitis tenebant, in Namneteis vsque excursione facta IO fere scloppetarios delectos, in queis plerique e nobilitate Armoricana erant, deleuerunt, captis duobus signis. in Petrocoriis Monferrandus Langoranus, qui Vesunam prouinciae caput tenebat duas peditum cohortes, quas Montaltus ducebat, ad internecionem concidit. igitur Regens, quae bellum animo meditabatur, quamvis pacis spem per literas passim ad praefectos datas faceret, cum procellam maiorem opinione in dies praesagiret, aliquandiu impetum sustinuerat, dum vireis colligeret; quibus coactis dum aduersam factionem praecipitata vi opprimere cupit, in bellum inextricabile se induit. igitur exercitus Salmuriae, loco propter Ligeris et aliorum amnium transitum idoneo conuenire iussus, duce Ludouico Borbonio Monpenserio, ad quem se iunxerunt Franciscus Regius Chauignius, Ioannes Leomontius

Pigallarius, Iac. Claromontius Bussius Ambosianus, Franciscus Plessius Richelius, et alij magno numero, lustratoque exercitu numerata sunt bellatorum X OIO et XVIII machinae. cum his copiis Monpenserius Kal. VItil. Monstrolium-Bellaij primis castris, et alteris Eruallium venit. nec Protestantes cessabant, qui per inducias ad omneis casus intenti, cognito Monpenserij aduentu, primi ipsi arma intentant, et duce Ludouico Sangelasio Maxentij fanum astu capiunt, in eoque collectum copiosum comeatum propere Lusinianum important. quo facto Sangelasius iam propiore facto Monpenserio, cui viribus impar erat, Maxentij fanum situ et arte debile oppidum deserit, cui praesidio imposito Monpenserius Lusinianum versus iter flectit; cumque Volij esset, cum ducibus, quo ducendum censerent, deliberat; et placuit omisso in praesens Lusiniano, cuius obsidionis euentus et periculosus et incertus esset, vt Fontenaium duceretur, oppidum Rupellae, cui incommodare in animo habebat, propinquius, nondum munitionibus firmatum, et hieme propter paludes. inaccessum: quod longiore mora concessa si ab hostibus firmaretur, ingruentibus per hiemem pluuiis inexpugnabile redderetur. multa in eam rem a circumpositis oppidis collata et ingens promissa pecunia: et quia non repraesentabatur, fideiussores dati, quorum fidem secutus Almericus Burgundio opulentus Niortij mercator annonam exercitui subministrandam suscepit. quae dum apparantur, ne nihil ageret interea Monpenserius, Forestum ad Seuram, Cerueusium, et Alnetum arces in potestatem redegit. inde Melleum ducit, quod Tornacupius cum exiguo numero tenebat, qui quod tormenta admoueri passus esset, capta arce in furcam cum XII militibus actus temeritatis suae poenas luit. missus dein Chauignius, qui cum IO equitibus medium se inter Maranensem insulam et Rupellam poneret. Philippus Castrobriandus Rupibaritonius cum Ioannis Bellomanerij Lauardini et Ioannis Coemij Lucaei legionibus, Russerij, Bruerij, et Belliloci cohortibus in insulam impetum facere iubetur; quo in conflictu Palearius ordinum ductor interfectus est. Protestantes initio insulam defendere decreuisse videri volebant, sed cum tuendo loco natura infirmo se impares viderent, eum melius consulti deserunt, et per Beraldum canalem se Rupellam recipiunt. insulae seruandae a Monpenserio impositus Russerius cum Bruerij et Belliloci cohortibus. sub id introductus Rupellam Petrus Brissonius Bosserius Fontenaiensis Barnabae, qui postea apud nos summas dignitates tenuit, sed non plus dignitate quam ingenio et eruditione praestantis viri dispar frater, homo vanus ac temerarius, qui reginae nomine multis verbis persuadere oppidanis conatus est, vt conditiones antea a Vadagnio oblatas acciperent, et quietis consilia sequerentur, nec relictis iis Galliam turbatam quam pacatam mallent. in eam rem additae preces, et tanquam de patria salute solliciti monita. sed cum ea apud homines suspicaces et iam saepius parum sinceram illorum, qui cum ipsis egerant, fidem expertos parum valerent, maiore fiducia an impudentia incertum, ipsum Lanouium aggreditur, a Ioanne Haio Pictonum praetore, de quo dixi, quique iam aliquot equitum globum penes se habebat, persuasus: qui quod viro probo aliquoties sua vafritie imposuisset, tam facile eum corrumpi quam decipi posse existimabat. verum magnifica promissa ingerenti et magnam pecuniae vim Regentis nomine offerenti modeste Lanouius respondit: nihil sibi praecipuum ac singulare a communi caussa esse: se pro conscientiarum libertate et regiorum edictorum auctoritare arma sumpsisse, quae, quamprimum idonee sibi ac sociis cautum fuerit, sine conditione depositurus sit. porro scire illum debere viri nobilis et qui pudori ac decori vitam semper posthabuerit, fidem nullo pretio aestimari posse. ita Bosserij non solum irritus, sed ridiculus conatus euanuit. eodem tempore Castra capta, id ciuitati in Albigensi agro nomen est, ad Gudum sitae, in cuius aduersa ripa est villa ad Gudum, quae hodie cum ciuitate coniungitur, amne medio et duabus molatrinis ad vtramque ripam exstructis; quarum ea, quae villam respicit, cum munimento connectitur, muro intermedio; nec longe hinc XXX circiter passibus extra vrbem

Rupicorbij Castrensis cuius aedes sunt, ex lapide et opere latericio structae, quae tamen nulla fossa aut lateribus firmatae speciem arcis vrbi imminentis exhibent; de cetero locus haut admodum firmus erat, muro e terra fere, nam rari ibi lapides sunt, cinctus, et turribus per interualla dispositis distincto, et fossa haut admodum profunda vallato. in eo cum praesidio CC Corsorum et duobus Gallorum signis ac totidem oppidanorum erat Sanfelicius, qui Cruceio successerat, Protestantibus inde deiectis. Seriniacus Terrida cum Milialdo post conuentus, quibus interfuerat, solutos cum Astaraco Fonteralio, Ioanne Antonio Leuio Odosio, Verglaco, Monbetonio, L. Vicino Popelinerio discederet, a foederatis, qui rari per ea loca sparsi tantum Podium Laurentij, Soresium, fanum Paulli, et Damiatam tenebant, rogatus, de vrbe intercipienda consilium capit, paullo ante frustra a Paullini vicecomite tentata. ex vicinis praesidiis ad IO CCC scloppetarij et CC equites euocati, ductoribus Senega fani Paulli et Demio Damiatae praefectis, cum quibus Seriniacus ante ortum solis horis vrbi propinquat, dispositisque iuxta fossam, quae Villae molatrinam cingit, copiis scalas admouet; priorem ad munimentum, alteram, qua miles in summam molatrinam eniteretur. cum in summum munimentum euasisset, muro illo intermedio, quo minus in vrbem descenderet, prohibitus est: cumque pondere certatim succedentium militum scala confracta esset, non tamen ab incepto hostes destitere, sed apposita confestim ad murum subsidiaria scala periculum alacritate et diligentia discutiunt, stationariisque mox ad strepitum excitatis, cum vndique scloppetorum ictibus ex molatrina et Rupicorbij aedibus infestarentur, ante omnia molatrinam occupant, ope pistrinarij, qui Sanfelicio succensens, quod iustam suam de vxore a milite corrupta quetelam neglexisset, accessum irrumpentibus praebuit; vbi aliquandiu delituere, dum socij iam in murum enixi et speculam ingressi, fundo eius disiectis asseribus aperto pronis capitibus in imum descendunt, et stationem proximam turribus vicinis occupatis caedunt. Verglacus interea ferreis molatrinae clatris malleorum ictibus effractis viam sibi ad vrbem strauerat, qua post aliquod certamen tandem potiti sunt, interfectisque fece CC seu praesidiariis seu oppidanis, inter quos fuere Iaminus Sanfelicij, qui periculum euasit, legatus, et Antonius ordinum ductor. ceteri et maior pars fuga dilapsi, quidam Gudo amne hausti sunt L fere Corsi qui in aedeis Rupicorbij confugerant, vitam pacti bona fide dimissi sunt, et in tutum a Seriniaco deducti. Rupicorbius captus ac retentus est. vrbs direpta in qua ingens reperta omnis generis armorum copia. inde Seriniacus relicto CC militum praesidio cum CCC scloppetariis et CC equitibus in Laureacensem agrum ad conuentus regionis peragendos profectus est. tunc euulgatus libellus famosus odio Regentis, quo vita eius inuidiose non tam describebatur, quam proscindebatur, et renudatis flagitus seu veris siue artificiose confictis, et ad extremum ipsa cum Brunechilde Athanachildi Hispaniae regis filia et Sigisberti Franci Mediomatricum regis vxore ominose comparabatur, funestusque ei perinde vt illi exitus optabatur. Interea Regens rebus, vt sibi videbatur, pro tempore ex animi sententia compositis Lutetia exit, et per Tricasseis facto itinere Diuionem venit, vnde XIIII Kal. VIIbr. Cabilonem et Trenorchium opulento coenobio nobile oppidum ad Ararim proficiscitur; vbi lustrata sunt VI OIO Heluetiorum, quae ad futurum bellum conscribi iusserat, dato etiam Gaspari Schombergio negotio, qui eam ob caussam Sacilium vsque in foro Iulio ad regem excurrerat, imperia eius accepturus, vt Germanorum equitum aliquot alas conscriberet. quod et ille sedulo fecit. cum Heluetiis Regens Lugdunum, vbi Philippus Croius Arascotij dux ex Hispania rediens iamdudum regem opperiebatur, venit, atque inde regi venienti obuiam processit. Heic dum propriis ac domesticis malis leuamentum quaero, non tam alienae et externae quam publicae clades occurrunt, hoc anno a Turcis Christiano orbi importatae duobus exercitibus, maritimo in Africam, et terrestri in Moesiam superiorem missis; quibus rebus

enarrandis, si non recreari animus, qui enim in communi luctu? saltem exemplo se solari poterit. Selimus qui Hispanorum regem in Belgio occupatum non ignoraret, Africana proximi anni expeditione a Philippo facta vltra modum cum sponte irritatus, tum Vluzalis assiduis adhortationibus instigatus, qui non solum funestam Philippicis audaciam suam se facturum, et munitionem iuxta Tunetem inchoatam impediturum, sed etiam Guletanam arcem expugnaturum pollicebatur, Tripolis et Algeriae Prosultanis et Caruennae ac vicinorum locorum regulis imperij Othomanici beneficiariis iam tum per literas imperauerat, vt quantas possent copias hominum ac comeatum contraherent, vt classi, quam ineunte aestate maximam Constantinopoli emissurus esset, cum in Africam appulisset, praesto essent. quod et illi impigre fecere. quo cognito Serbellonus, qui aegre ad munitionem superiore anno institutam cum imperio remanserat, res ad iniqua inclinanteis cernens animo angi cepit, quippe qui quanquam omneis diligentiae ac vigilantiae pates in aedificanda adhibuisset, nondum tamen eam ad tantam altitudinem perducere potuerat, vt oppugnationi iustae resistere par esset, regiorum ministrorum gloriae Austrij obtrectantium siue inuidia seu segnitie, qui nihil fere eorum, quae Serbellono promissa fuerant, praestabant, aut adeo parce subministrabant, vt in appulsu classis omnia imperfecta essent; nam nec muri ad iustam altitudinem erecti, alicubi decempeda, alibi eo humiliores, non munimenta pectus tegentia superaedificata; fossae partim non inchoatae, partim non in suam altitudinem aut latitudinem depressae ac dilatatae: viae tectae vix inceptae solo tantum complanato ac forma vestigij duntaxat descripta. ad haec quatuor munimenta maiora vltra fossas excitata ac viam tectam contingentia ante muros arcis, qui campos despiciunt, inchoata non altiora venabuli hastili erant. et quanquam moeniaquae vrbem ab arce disterminant deiecta essent, non ita tamen prorsus decussa erant, vt non illorum multis in locis altitudo extaret, arcique immineret. sed maxime omnium Sebellonum angebat, quod operae multipliciter partiendae essent; in cetera loca arci imminentia, quae plura fuerunt, diruenda, in duas imminenteis turreis exstruendas in stationum receptaculo, domos militum aedificandas, cellas ad annonam ac comeatum bellicosque apparatus et instrumenta receptanda parandas; in easque ipsas res a stagno in arcem subinde conuehendas, in molas fabricandas, cisternas defodiendas et aqua implendas; quae tanta ingesta est, vt non solum toto obsidionis tempore non defecerit, sed septem cisternae intactae superfuerint. ad quae tamen perficienda non pecunia in militum stipendia aut in operarum mercedem, non materia, non ferramenta, non claui, non instrumenta fabrilia, non architecti ac fabri, non pactae ineunte vere triremes XL, quarum remigij multiplex opera ac varius vsus futurus erat, suppeditatae sunt. nec Bernardinus Velascus fabrum praefectus dimidio Iunio citius appulit; cui quanquam subiecta oculis necessitas omnem rei non creditae excusationem adimeret, tamen neque rei praesentis spectaculo, aut Serbelloni obtestationibus motus est, quasi turpe sibi duceret, si in officio ac munere suo negligendo ceterorum socordiae cessisse videretur. qua in re non omnino culpa carere Ioannes Austrius existimatus est. quanquam eum excuset, quod in Mediolanensem ditionem a Philippo sub id tempus concedere iussus interea Vicleuani substiterat, donec fama de classe Turcica crebrescente Neapolim reuocatus est. sita est haec vrbs haut procul a vetere Carthagine, cuius ruinae et aquae ductus pristinam adhuc maiestatem spirantes hodie passim visuntur, in eo Africae orae sinu, qui inter Hermeam et Apollinis promontorium magno ambitu curuatur. Apollinis promontorio portus subest Farinae hodie dictus, flexu interiori tutissimus, a quo haut longe Biserta abest, Maurorum bellis famosa, quam Cornelia castra fuisse plerique credunt, Bagrada celebris nominis flumine intercedente. vrbs autem ipsa, de qua loquimur, a continuo oppositi littoris tractu septem millibus passuum introrsum retracta vix a praetereuntibus

cernitur, vt dubium sit mediterranea an maritima appellari debeat, medio stagno quod olim Carthaginiensium portus fuit omnium ingentium classium capacissimus, XX OIO passuum circiter ambitu, cum in longitudinem ac latitudinem VII tantum pateat. sed vetustate omnia perimente et negligentia hominum factum est, vt purgamentis vrbis atque humo et arena ab influentibus vndique imbribus et torrentibus paullum aggesta nobilissim us portus paene exsiccatus sit, totusque vadosus factus, ac nullo in loco nauigiorum patiens. vnus tantummodo a mari per angustas admodum fauces et inde per medium stagnum ad vrbem tenuis euripus angusto canali fluit, qui parua tantum nauigia admittit, eaque plano fundo, nam propter aquae humilitatem carinarum alueum ferre non potest. in medio stagno parua insula est, paullum a recto euripo, qui in vrbem ducit, reflexa, quae et ipsa breui transuerso euripo cum recto coniuncto nauigiis aditur. in faucibus stagni, qua mare accipit, fuerat vetus arx in altera ripa, quam Carolus expugnatam noua munitione ad formam recentem ampliauerat; ceterum postea monitus exiguum illum arcis modum magnae moli ferendae non satis esse, noua ac late patente munitione priorem auxit, etiam vlteriorem ripam amplexus VI prominentibus propugnaculis apta magnitudine additis, vt euripus, qui veteris arcis iti altera ripa positae exteriora moenia attinebat, nunc arcem nouam mediam interflueret, gulaeque formam exprimeret. vnde illi Guletae nomen. ad famam aduentus Turcorum mandatum allatum est, vt Biserta desereretur, et Franciscus Auria cum CC Hispanis Guletam traijceret, duobus Hisparorum OIO ac totidem Italorum in noua munitione retentis. duo millia Hispanorum in arcem introduci iussa ducibus Martino Benauida, Consaluo Baraona, Antonio Velasco, et Petro Artieda, qui si numerum non explerent, Italis supplerentur. eorum duces fuere Valacerca, Camillus Bartolus, Rodomontes Beccario, Ludouicus Beluisus, et Io. Baptista Macebius. reliquae copiae tanquam superuacuae dimissae. secundum haec Franciscus Aiala cum sui signi militibus Hispanis Biserta relicta Guletam concessit, in quam et IIII Hispanorum signa, totidemque Italorum a Serbellono summissa sunt. mox et literae Kal. VItilib. ab Antonio Perrenoto Granuellano cardinali Neapolitani regni vicario venerunt, quibus de ingenti Turcorum classe certior fiebat Serbellonus, et insuper monebatur, vt arcem Guletae inuiseret, ac diligenter perlustraret, et Petrum Portocarreram praefectum, quibus in rebus posset, ope et consilio adiuuaret. nec defuit officio Serbellonus, Guletamque profectus et locum accurate contemplatus vitiorum, quae haut leuia offendit, Portocarreram monuit, quorum illud non minimum fuit, quod munitio pectus tegens vt aptior statuendis ac displodendis machinis esset, relicta consueto humilior fuerat; quam ad duos pedes extollendam esse censebat Serbellonus, militum saluti, quam machinarum, quae plerunque inutiles sunt, rationem potius habendam dicens. cumque praefectus paenuriam terrae caussaretur, ille aream tanto deprimendant monuit, vt quantum solum, in quo milites consistunt, decresceret, tanto munitionis altitudo assurgeret. veteribus quoque interioris arcis muris munitionem superpositam extollendam censuit Serbellonus: eaque de caussa Tunetem reuersus duas fabrorum centurias, atque asseres ceteraque instrumenta ad opus necessaria Portocarrerae subministrauit. interea classis Turcica CCXC nauium, quarum CCLX longae erant, et ex iis CCXXX maioris, XXX maioris, XXX minoris formae, reliquae onerariae varij generis et nominis, III Eid. Vtil. in litore Africae conspecta est, et cum vno die ad promontorium, quod Carthaginis caput vulgo dicitur, in ancoris fuisset, duces sine certamine copias in terram exponunt, quae XL armarorum OIO faciebant, in quibus erant VII OIO praetorianorum. classi praeerat Vluzalis, terrestribus copiis Sinan purpuratus ex Illyrico, bello strenuus et a Selimo ob eximiam virtutem in generum ascitus, quem et summa imperij respiciebat. is igitur eodem tempore et vrbem et Guletanam arcem oppugnandas suscepit, et Aidari Caruennae prosultano

vrbis obsidendae cura attributa, ei IIII OIO ex iis, quos classis vexerat, vltra prouinciae copias attribuit, et VIII maiora ac totidem minora tormenta; cum quibus ille VI Kal. VItil. in vtroque vrbis suburbio castra metatur, a Pagano Auria primo impetu repulsus. vrbem Sorbellonus, vt tantisper hostium vireis distineret ac fatigaret, defendere initio statuit, sed maiore quam putauerat numero incumbente post validam impressionem a nostris factam vrbe et veteri arce Turcis relicta, omneis copias per varias vrbis partes distributas eodem die vndique contractas nec vno quidem desiderato in nouam munitionem ad se retrahit, in quam et statio Morabiti turri seruandae imposita se recepit, et ipse Assan Ametes, postquam a sius ad Turcos transfugientibus desertus excursionibus sicuti receperat circumiectam regionem peruagari et annonae subuectionem hostibus infestam facere non potuit. in sermones varios incurrit, quod Serbellonus fidei, quam Austrio munitionis nouae tuendae dederat memor, potius decoris, quod in hoc versari existimabat, rationem habuerit, quam momenta reputauerit, quae si copias vniuersas Guletam transtulisset, tanti nominis arce seruata, non solum ad res Philippi, sed etiam ad omnem Christianum orbem inde redundatura fuissent. Sed vir generosus satis habuit locum fidei suae commissum tueri, inuidia alterius arcis, si Hispanorum ignauia aut negligentia amitteretur, in eos reiecta. igitur capta vrbe in Guletam versus impetus, et Turci IIII machinis in colle proximo ei loco, in quem exscensionem fecerant, statutis, quae eos, qui in opere erant, tutarentur, munitiones excitare incipiunt, quas septimo postquam ceptae sunt die, non anguineo flexu continuatas, sed deinceps aliam post aliam interruptas ad fossam arcis perducunt; et quanquam nostrorum eruptionibus valida impressione expulsi, XIII die locis ad pulsanda moenia firmatis ac communitis arcem bipartito a parte maritima, ab extrema ipsa fossae ora, et stagno quatere incipiunt. eodem tempore ad arcem nouam iuxta vrbem cum fossam ducerent, inter munitiones excitandas variis proeliis vtrinque certatum fuit. quibus de rebus certior factus Austrius, qui arcis nouae exstruendae auctor fuisset, quantas potest copias conscribi curat, magnisque itineribus Genuam, et inde Neapolim contendit, quo prid. Eid. VItil. appulit. ingens tum coorta et insolita tempestas prodigij loco accepta est, qua praetoria triremis ac quotquot naues in Genuae et vicis Liguriae locis fuerant, procella per aliquot dies saeuiente quassatae ac laceratae sunt. tandem Austrius cum perexiguum sperati subsidij apparatum videret, cum paucis triremibus Panhormum venit, quo iam XV Kal. VIIIbr. Marcellus Auria cum XXIII triremibus atque Italicis copiis nuper Austrij iussu scriptis appulerat. interea magnum de rebus Tunetanis silentium toto XL dierum spatio triste futuri euentus omen praebuit, quamuis ante Austrij aduentum Carolus Arragonius Terranouae dux, Siciliae praeses, duas expeditas triremeis cum CCC delectis Hispanis Tunetem misisset, omni praeter milites onere, quod eas tardare possit, exarmatas, et libertate remigibus promissa, si in subsidio introducendo impigram et fidam operam nauassent. verum eae tempestate retardatae cum cursum tenere non potuissent, postea retro compulsae Panhormum redierunt, quas tum Austrius statim remisit, AEgidio Andrada cum IIII triremibus, vt tutius nauigarent, addito comite. de quibus rursus cum nullum per multos dies nuncium acciperet, de earum casibus et icinere sollicitus Alfonsum Bassanum cum VIII triremibus Fauigianam vsque procedere iubet. verum et is nulla re certa competra ad ipsum rediit. iamque Turci Guletanam arcem iudesinenti pulsatione quassando magnam exterioris muri stragem ediderant, pluriumque dierum continua dimicatione enixi fuerant, vt tecta via ad mare ferente potirentur. sed cum nostris acriter locum defendentibus conatus illonim in irritum hactenus cessisset, Protocarrera, homo praeter nobilitatem nulla re commendabilis, et rei susceptae impar, reclamantibus Italis et Hispanis ducibus illam se duos menseis defensuros recipientibus, viam vltro deseruit, et

occupandam Turcis reliquit, cum negaret, eius se retinendae caussa, quae nihil aut nerexiguum ad summam rerum faceret, arcem defensoribus exinaniturum, satis firmam futuram, si moenia defenderentur. ad hoc incommodum accessit, vt cuniculus ad tentorium ipsius Sinanis purpurati actus, cum in eo esset, vt ad effectum perduceretur, transfugae Hispani proditione irritus fuerit; qui magnis ob id praemiis ab Vluzali affectus, non satis habuit ingenti scelere fidem in Deum et homines violasse, nisi Christianorum, quos deseruisset, munimenta circumiens (quod Vluzalis astu fiebat, vt socios ad idem scelus instigaret) magna voce clamitaret, magnum sibi pretium, magnum itidem ceteris, qui eandem conditionem amplecti vellent, apud Turcos honorem futurum. interea deiecta magna muri pars, et Turci vallum vsque ad oram fossae Carthaginem spectantis perduxerunt, crebris castellis excitatis diligentia Vluzalis hominis impigri, et qui non exemplo solum et adhortationibus, sed effusa liberalitate operariis animos faciebat, remigio triremibus educto, IO item camelis ad materiam comportandam adhibitis. iamque in eo erat, vt copia operarum et saccorum lana oppletorum et huiusmodi rebus fossam compleret; eodemque tempore pari diligentia in arcis Tunetanae oppugnatione ab Aidare laborabatur, quam obsessi crebris eruptionibus infestam hosti faciebant. septies inter haec pugna tum, et amplius IO in singulis proeliis ex Turcis absumpti; quod illos coegit tandem copias contrahere, vt ad resistendum nostris inuadentibus firmiores essent. in his angustiis cum Portocarrera talium rerum insolens, et deserta tecta via sero errorem agnoscens de subsidiis in horas Serbellonum sollicitaret, et ille contra se multis ac iustis de caussis excusaret, tamen cum hostem fossae imminere, illamque mox replere aggressurum intellexisset, victus assiduis expostulationibus, ac metuens ne quid Portocarrera per metum mollius consuleret, delectam IO C scloppetariorum manum ad illum misit, ducibus Tiberio Buccafusca Calabro, Laelio Caualcertana, Ioanne Figueroa, et Petro Manuelio; cum prius Oscum Mandanam, Ferdinandum Gomesium et Fabritium Samminiatensem muniendorum locorum peritifsimum ad Portocarreram misisset, et tamen ipse ad locum adhuc infirmum et late patentem defendendum subsidio plus illud detrahente egeret. Turci, qui operarum copia abundabant iam vallum vsque ad ostium canalis, qui in stagnum influit, produxerant, spe illius operibus obstruendi, et eius vsum nostris adimendi. stagni tamen possessio toto obsidionis tempore penes Christianos fuit; tantum ex collibus circumpositis infesta machi narum displosione subsidia ex arce noua plerunque impediebantur. tandem vallo producto cum hostes fossae successissent, fossam Carthagini oppositam complere incipiunt immanibus arborum truncis, saccis lana refertis, cupis limo plenis, et huiusmodi materia: tum aggeres exstruunt, vt XXX bellatorum ordinem in fronte caperent, inter quos altitudo illius eminebat, quod aduersus B. Petri propugnaculum erexerant, in quo XIII muralibus tormentis dispositis continenti totius diei verberatione fulminabant: et a curiosis seruatum fuit, per mensis spatium singulis diebus ad OIO amplius ictus displosos. neque tamen plus infesta oppugnatione, quam proditionibus angebantur obsessi, cum crebri ex Hispanis ad hostem in dies transfugerent. vnus etiam detectus est gregarius miles Hispanus, qui de puluere incendendo occulta consilia habuerat, ob id merito supplicio affectus. paullo post venere a Granuellano et Suessano duce ad Serbellonum literae, quibus monebatur, vt ad seruandam arcem Guletanam, quam ex assiduis Portocarrerae literis in summas angustias redactam intelligebant, omnia summa faceret, et si opus esset, ipsemet se cum omnibus copiis relicta arce Tunetana in eam conferret. quibus literis acceptis Serbellonus duces in concilium vocat, in aedibus Andreae Salazarij ex vulnere decumbentis, et ante omnia Sinogerae stagno et commerciis praefecti sententiam exquirit; qui cum non plus CCCCL vno comeatu transvehi posse responderet, tum Serbellonus, qui videret, non minus, quam sex comeatibus totas copias, vt literae suadebant, transportari

posse, in quorum vno si offendatur, vtramque arcem amitti, sibi in animo esse dicit, cum CCCC delectorum manu in Guletanam arcem traiicere. sed cum reclamarent duces, neque se passuros dicerent, vt arce Tunetana relicta in alteram concederet, ea cura Martino Cugnio et Didaco Maldonato cum CC Hirpanis ac totidem Italis duce Hercule Pisano demandata est, monitusque per Cugnium et Petrum Bouadillam Portocarrera, vt fortiter rem gereret; neque enim tantam timoris caussam subesse, quantam ipse significet; modo is sit, qui esse debeat, cum nulla ex parte natura loci ita ferente hostes magno illam numero inuadere possint, praeterquam ad S. Petri propugnaculum, cuius fossam Turci exsiccauerant. sed nec pluribus quam quas habeat, viribus ad hoc opus esse, neque adeo pluribus, quam quantas viae latitudo caperet. his copiis sine damno intromissis postridie, qui in XII Kal. VIIbr. incidebat, Turci totis viribus arcem oppugnant, et post VII horarum obstinatum vtrinque certamen cum magna ipsorum caede sub vesperam auersi sunt. sed nec incruenta nostris victoria fuit, CC desideratis ac CCC sauciatis. fessos superioris diei pugna excepit altera oppugnatio insequenti die, sed breuior, quippe duarum tantum horarum, in qua pauci occisi, sed multi lassitudine debilitati sunt. itaque nouum subsidium peditum a Serbellono non retractanter summissum ducibus Garsia Toletano, Montano Salazario, Ioanne Quintana, Io. Antonio Strambone, et Scipione Mazuca, et pari felicitate in arcem acceptum. sed cum maior virtus obsessorum sperabatur, conci dentibus animis, arx sine certamine vllove strepitu postridie capta est, Portocarrera statim in arcem interiorem se recipiente, neque militibus, qui OIO CC supererant, vllibi ad Turcorum inuasionem occurrentibus. neque minore dedecore Portocarrerae statim arx interior amissa est, Turcis murum duodecim pedum altitudine sine scalis, dum alij super alios scandunt, superantibus, et nostris quasi ignauiae veterno plane obtorpentibus. obuij obtruncati; tantum CCC superstites fuere, et imbellis sexus et aetatis circiter CC capita. Portocarrera, qui ad omnia militaria munia rudis, etiam ad displosarum machinarum fragorem aureis obturare, et in subterraneas testudines ac loca concamerata confugere dicebatur; Machumetes item Amidae frater, ac filius is, quem minus patri dilectum fuisse supra diximus, in potestatem hostium venerunt. capta ingens praeda et armorum ac bellicorum apparatuum vis, in quibus fuerunt IO machinae omnis generis, tum magna annonae copia, subleuando hostium exercitui, sine qua Turci vsque ad Eid. VIIbr., quo die arce noua potiti sunt, in obsidione manere nequaquam potuissent. tum Guleta, sicuti imperator iusserat, cum omnibus aedificiis diruta, in cuniculos suffossos igne indito, nauesque in canalem subductae, starutis in iis versus mare machinis, quibus Austrium, si eo cum classe venisset, ab accessu arcerent. continuo ad Tunetanam arcem coniunctis copiis itum; in qua bellatorum numerus, qui fuerat IIII OIO, ad OIO CCCC redactus erat, reliquis partim Guletam missis, partim proeliis, eruptionibus, transfugiis, aliisque belli casibus absumptis. tribus partibus oppugnatio instituta ad Serbelloni, Auriae, et S. Ioannis propugnacula, ductoque vallo ac praealta excitata munitione transuersa ad singulas propugnaculorum fossas, qua ad ictus ceterorum propugnaculorum latera ipsorum incessentium defenderentur, tumulum multa congesta materia in eam altitudinem excitant, ex quo in propugnaculi Auriae despectus esset, aggeremque, qui fossam alterius S. Ioannis transuersam secabat, ita exaltarunt, vt illius aream oculis subiectam haberent, vallo et munitionibus multiplicatis, vt alicubi sescuplices essent, alia ante aliam, nec a nostris in opere prohiberi possent, scloppetariis ad loca idonea dispositis, qui continenti grandine obsessos incessebant, vt eorum ictibus in die ad XL amplius sine alio certamine examinarentur; quae nihilominus incommoda virtute propugnatorum supplebantur. dum in locis ruina patefactis obstruendis et aliis muneribus obeundis nullam diligentiam praetermittit Serbellonus, et noctu, quae interdiu nimis periculosa et exitiosa esse solent, indefesso labore exsequitur,

interea ad Austrium Panhormi nuncios suspenso animo exspectantem. dat literas, quibus eum de angustiis, in quas redactus esset, certiorem faciebat, et auxiliareis summitti petebat, via introducendorum demonstrata exscensionem enim ad Camaitam pagum vltra ruinas Carthaginis faciendam. qua in re ab eius sententia Sinogera discrepabat, qui omne auxilium serum fore existimabat, nullamque eius in arcem introducendi viam aliam se videre dicebat, quam si Austrius cum tota classe adueniret, et cum hostibus, quorum vireis non parum terrestria proelia imminuissent, de summa rerum decerneret. in his perferendis literis non minus laboris fuit, scapha, quae baiulum veheret, vix hominum humeris per tria millia passuum onus subeuntium gestata; tandem literae incolumes Panhormi Austrio redditae sunt; quibus in concilio recitatis variae dictae sententiae; cum non placeret Serbelloni consilium per Camaitam iter suadentis, et belli duces dicerent eum locum non minus a stagno VI passuum OIO abesse, atque intercedere puros ac patenteis campos, per quos iter facientes Christianae copiae exiguae, vix erat, vt equestrem Maurorum equitum procellam vitare aut sustinere possent. itaque consultius visum, vt per Araxium subsidio obsessis eant, propeque a munitione Tunetana considant, vbi vallo excitato muniti in occasionem arcis intrandae intenti sint. alij vel cum discrimine proelij aleam subeundam potius, quam non opem obsessis ferendam censebant. Austrius vt finem contentionibus imponeret, sibi stare sententiam dixit, cum LXX expeditis triremibus Drepanum proficisci, ibique consilium, quod res et tempus, aliquisve casus nouus exortus dederit, capere, factaque dictis continuans Drepanum iter dirigit; sed serum eius subsidium fuit, Turcis interea, cum res vsque ad VIII Eid. VIIbr. in operibus ligonis et in quatienda arce fuissent, ad primum solis ortum ad oppugnationem se comparantibus; cuius exitus is fuit, cum tribus locis vis facta fuisset, etiam cuniculo ignem ad propugnaculum Serbellonum concipiente, vt Turci post acre certamen ab aurora ad meridiem continuatum postremo repulli sint. quo successu confirmati obsessi pari virtute V Eid. eiusdem mensis oppugnationem secundam eadem hora et ratione factam sustinuerunt. at tertia, quae biduo post commissa est, alacritas illa pristina remisit, nostris reputantibus ad quam exiguum numerum redacti essent; cum vix centeni milites tuendis tribus propugna culis superessent, reliquis ad tria alia et murum singulis interiectum occupatis. et iam hostes quarta parte areae singulprum propugnaculorum potiti erant, tantumque medio aggere ex eadem terra egesto a Turcis nostri disiungebatur, extenuatoque operarum vi et machinarum ictibus aggere, lapidibus, ignibus, et aliis missilibus indesinenter incessebantur. tandem Eid. VIIbrib. oriente sole iisdem locis tripartito fit impetus. ad Auriae propugnaculum initio acriter certatum, Serbellono, non ducis tantum, sed fortissimi militis partes implente, qui a tergo respiciens igne cbniecto propugnaculum sui nominis emicare, et mox tota fronte euersa et complanata subsedisse, propere accurrit, et eadem virtute irrumpenteis hostes auertit, Didaco Osorio et Antonio Tasso cum aliquot Hispanis et Italis militibus egregiam operam nauantibus. sed interim ad Auriam repetito certamine hostes cum vim fecissent, postremo defensores superatis aggeribus disturbauerunt. cum serius auxilia aduenirent, Serbellonus ab manibus desertus et ipse captus est, qui propter eum euentum inter prospera duxit filij casum pridie scloppeti ictu occisi, quem peropportuna mors imminenti cladi exemisset. defiderati eo die CCC ex nostris, et in iis Lupus Hurtadus Mendoza, Fridericus Vrias Valiegius. Tunetanae arcis expugnationem mox insulae, cui Sinogera praeerat, deditio secuta est, quam ille Serbellono per epistolam Sinanis iussu conscriptam suadente fecit, vitam ac libertatem sibi ac suis pactus. sed homo vafer pudenda cauillatione fidem datam elusit, L tantum dimissis, ceteris, qui CC amplius erant sub iugum actis, quos post captam arcem iam mancipia sua effectos in insulam confugisse; neque pactis comprehensos aiebat. Paganus Auria Melfitani

principis frater, sed dispar moribus cum sontico morbo correptus huc concessisset, cognito de deditione agi, Maurorum quam Turcorum fidei salutem committere maluit, qui accepto pretio, et maiore promisso, miserrimum iuuenem obtruncarunt, caputque a ceruice recisum purpurato ingentis instar muneris detulerunt. ita Hispani possessione Africae deiecti intra XXXVI diem, amissa per summam ignauiam Guletana arce, quam Carolus Augustus optimo consilio in Carthaginiensis portus faucibus olim exstruerat, vt securitati Siciliae, regni Neapolitani, totiusque tum Italiae, tum Hispaniae consuleret. Portocarreram a Turcis sollicitatum quidam dixere. Cyprique regnum proditionis praemium promissum. opinionem auxit, quod OIO veteranos milites Italos a Tiberio Brancatio Neapolitano oblatos per inscitiam seu superbiam admittere noluit, cum minime commissurum se diceret, vt in eius gloriae partem venirent Itali, quam Hispaui Guleta defendenda consecuturi essent. postea tamen dedititio minime pepercere Turci, sed eo ad ludibrium pro vili mancipio vsi sunt. nec obtrectatione ob eum successum apud Philippum caruit Austrius, quippe qui intempestiua hac expeditione potentissimum hostem iritasse diceretur, quieturum, neque Guletam oppugnaturum, si ab exscensione in Africam anno superiore abstinuisset. huius autem expeditionis ei auctorem fuisse ferunt Ioannem a Soto, quem Roderici Gomezij Siluae, qui in gratia regis sui praepollebat, commendatione Austrio, vt ipsi a secretis epistolis esset, in Granatensi bello, et postea foederis contra Turcos initi negotio Philippus attribuerat. is ingenti animo et supra conditionem elato, Austrij per se securi ac negligentis ingenium excitatis alienae gloriar, neque cum ipso natae igniculis inflammabat, et ad summa quaeque, ad quae potius fortuna, quam naturalis impetus eum rapiebat, capessenda incitabat. itaque iuueni persuaserat, vt ad Tunetanum regnum, quod regis fratris beneficio detestandae superstitioni addictus princeps tenebat, animum induceret, quod citra Hispaniensis imperij imminutionem tanquam suis meritis debitum iure sperare posset; et tamen vt res citra ambitionis suspicionem transigeretur, sic censebat consiliarius ille, Pontificem, cuius maxima apud Philippum auctoritas esset, allegari debere, qui non tanquam ab Austrio rogatus, sed sola boni ad rem Christianam redundaturi contem platione eam gratiam a Philippo peteret. idque vt Pontifici persuaderetur, ipse in se onus susceperat, et ea de caussa Romam profectus clam cum Pontifice egerat, pioque seni conquisitis artificiose rationibus recenti adhuc victoriae apud Echinadas partae memoria facile persuaserat, vt Philippo regni illius beneficiarij Austrio fratri dandi auctor esset. igitur bonus vir in pietatis exercitiis potius quam in regnorum ciuili administratione versatus, qui ignorarer, quantum insolitae istiusmodi proximorum petitiones principibus suspectae sint, per Nicolaum Ormanetum episcopum Patauinum et oratorem in Hispania suum officio defunctus est, cum iam expeditio in Africam post solutum foedus a Philippo decreta esset, datis insuper Austrio mandatis, vt Tunes vrbs, si caperetur, protinus ob easdem, propter quas antea Aphrodisium caussas a fundamentis dirueretur at Philippus animi anxius, qui et Pontifici gratificari cuperet, neque ftatrem intempestiua repulsa a se alienare vellet, laudato Pontificis in fratrem ac se studio, et gratiis pro tam propensa in vtrumque voluntate actis ambiguo responso et in tempus successus suspenso postulata eius frustratus est: nec mediocriter ob id fratri succensuit. sic enim interpretabatur, fratrem non in Tunetano regno immodicae ambitioni modum facturum, sed id ei consilium esse, aut ab amicis dari, vt tentata per eam petitionem ipsius patientia ad maiora deinceps audenda sibi viam sterneret. quem tamen iustum dolorem summa in praesens dissimulatione pressit. auxit indignationem occultam, quod mox capta vrbe non eam, sicuti iussus erat diruerit, sed nouam munitionem ad illam seruandam exstrui iusserit, concesasa interim militi praeda, quae ipsius commodo cedere debebat, suspecta prorsus liberalitate. quod in caussa fuit,

vt statim Ioannes a Soto specie amplioris dignitatis, nam annonae praefectus creatus est, ab Austrij latere remoueretur, eique Ioannes Escouedus Ioannis a Soto aemulus, cuius delationibus consilia occulta Austrij ac eius consiliariorum detecta fuerant, substituitur. verum cum is postea ingenio perinde ad vanitatem elato non minores igniculos ad incendendam Austrij torpescentem ambitionem subiecisset, mutatam personam non consilia interturbata apparuit, violentioraque remedia aduersus iam confirmatum malum adhiberi necesse fuit, sicuti deinceps videbimus. vbi de infelici successu in vrbem allatum est, statim dicterium Pasquilli nomine sparsum, quo Guletae et regni Tunetani amissi culpa in podagram Suessani ducis, in Austrij sphaeristerium, hoc est, negligentiam, in cardinalis Granuellani Neapolitani vicarij subligar, hoc est libidines reijciebatur. capta vrbe et munitione Guletana destructa Sinan cum classe victrice in Orientem perrexit, Constantinopolim triumphanti similis cum praeda et captiuis ingressus. in itinere ad Corcyram exscensionem fecit, insulam etiam tentaturus: vbi insulani iniuriis Turcorum non solum armenta et greges rapientium, sed capita humana in seruitutem abducentium iritati arma corripuere, quosdam etiam male multarunt. tum missa a praefecto Veneto de more munera, quae homo recenti victoria, inflatus, et iniuria, vt aiebat, popularium exacerbatus, omni excusatione reiecta superbe repudiauit, suspicione iniecta, quasi occasionem belli quaereret, et aut Corcyram ipsam, aut Cretam aggredi in animo haberet. itaque per oratores Venetos vix tandem Selimus placatus fuit, et ab eo impetrata mandata, vt controuersiis de Iaderensi territorio, quod continuis praedis Turci vsque ad moenia vrbis cottidie excurrentes infestabant, finis imponeretur. missus ob id Sfortia Pallavicinus Curtis-maioris marchio cum Iulio Sauorniano et Moreto Calabro, qui praealtam Corcyrae arcem lustrarent, et nouis operibus contra vim hostilem munirent. Damnum eo tempore in Africa a Christianis acceptum fortuna longe diuerso in terrarum tractu noua clade cumulauit. cuius caussas altius repetemus; de prouincia etiam pauca praefati. de Pannoniis et regno Hungariae superioribus libris diximus. vbi Taurunum veneris, atque adeo pilas pontis Danubio a Traiano olim impositi, quae XXXIII iuxta Seuerinum opidum hodie supersunt, trans nobilissimum Europae fluuium Dacia vtraque porrigitur, mediterranea et ripensis, quae ambae pro limitibus habent Tibiscum et Iazyges ab occasu, a VIItrione Sarmatias, Bastarnas, et Carpatum montem; ab ortu Roxolanos et Hierasum fluuium, a meridie Danubium. hos enim terminos ponunt et Cl. Ptolomaeus et Iornandes his regionibus ipse oriundus. in altera Danubij ripa Moesia est, quam Sauus supra Dalmatiam, Macedoniam, et Thraciam in Danubium ipsum incidens a Pannoniis dirimit. habet a VIItrione Danubium, ab ortu Sauum et Dalmatiam, Haemum montem a meridie, qui in orientem flectens ad Panysi amnis in Euxinum pontem se exonerantis fauces iuxta Sarpedoniam desinit. qua parte mare ipsum pro limite ad ortum habet, ea in inferiorem et superiorem ab antiquis diuisa, Triballos ac Dardanos sub se amplectebatur, Dacia et postea dicta, postquam Aurelianus imperator, vt inquit Eutropius, prouinciam Daciam in Moesia collocauit, in dextra Danubio in mare fluenti, cum ante in laeua fuisset, eamque de suo nomine Aurelianam vocauit. hodie in ea Bulgari sunt. sed de vera Dacia nunc nobis sermo. et de mediterranea quidem, quae hodie Transsiluania dicitur, et Tibisco et Aluta ab occasu et ortu in theatri speciem montibus et siluis vndique cincta terminatur, abunde alias diximus. trans illam Valachia ac proinde Transalpina dicta ortum versus et VIItrionem excurrit, cuius regia hodie est Tergouistia siue Tarnouisa a Flacco quodam praetore Romano, vt indigenae volunt, ita appellata, fidemque opinioni vulgari adstruunt, quod

multis ex lingua Romana detortis vocibus vsque adhuc in ea regione vtuntur. huius limites sunt ab occasu Aluta, a VIItrione et ortu Hierasus, qui hodie Prustus, curuato flexu in Danubium influens insulam faucibus suis efficit; vltra quam porrigitur VIItrionem versus Moldauia LXIIII milliarium longitudine, et ipsa antiquae Daciae pars, in qua Getae erant, Ouidiani exilij sedes, quam Tyras, qui hodie Nester, infra Russiae Polonicae et Podoliae fineis ab ea parte claudit; ab ortu pontus Euxinus; a meridie Hierassus; ab occasu Valachia ipsa. mediam intersecat Moldaua e Transiluaniae montibus paullo infra Hierasi fontes ortus amnis, qui prouinciae dat nomen, et Soczauiam, quae est Despotarum sedes, praeterfluit, et inde rapido cursu Hoinam, Dobenisam, Argiamque paruos, sed perenneis amneis secum trahens, in Alutam effunditur; qui postea Danubio iuxta Nicopolim excipitur. hae prouinciae, quae nunc Christiana sacra, sed secundum Graecorum ritus, colunt, olim Hungarici imperij beneficiariae, atque adeo tributariae erant, nunc iuris Turcici sunt; postquam Mahumetes, qui Byzantium ipsum Christianorum in Oriente Imperatorum sedem in potestatem redegerat, Casimiro Hungariae et Poloniae rege bello Marianorum equitum occupato, neque Petro tunc vtriusque Valachiae despotae laboranti suppetias ferente, eas subegit anno OIO CCCC LV, tributo etiam II OIO aureorum annuo tantum tunc imposito. postea Turcicis imperatoribus vicissim Asiatico ac Persico bello occupatis, rursus Valachi modo Hungaris modo Polonis paruere. sed lacerato ac pene profligato Hungariae regno, et icto cum Polonis foedere Turcici imperatotes eas prouincias, acque adeo Transiluaniam tributarias fecere, impositis pro libidine seu Palatinis seu Vaiuodis, sic Principes vocant; qui, vt sunt ad omnem offensionis aut gratiae auram mobilia horum populorum ingenia et infida, multoties etiam mutauere, sicuti plenius in rebus anni LXIII ostendimus, vbi et Alexandrum in Valachiam reuocatum, et Bogdanum filium ei in imperium successisse diximus. is ergo a Selimo in patrio principatu confirmatus statim alieno se animo a Turcis esse ostendit, suscepta sponte in Poloniam profectione, et icto cum Sigismundo Augusto foedere, pactusque XXIIII OIO auxiliarium equitum, quae Polono exposcenti summitteret, et vicissim cum opus esset, ab eo acciperet; etiam libere ex Valachia in Russiam proximam comeandi, et citra suspicionem aut regiae maiestatis offensionem magnates inuisendi faculgatem impetrauit, ea mente, sicuti ipse aiebat, vt aliquam moribus et forma praestantem virginem in vxorem sibi deligeret: quoque dictis maiorem fidem faceret, vnam ex sororibus Gaspari Panienio ex primaria Rufsiae nobilitate viro elocauerat, alteram Christophoro Sborouio Petri Cracouiensis Palatini fratri coniugem dare promiserat, eaque spe Sborouius magno comitatu et damnosis sumptibus, ob quos grande aes alienum contraxit, profectionem ad Bogdanum adornauerat; a quo delusus dignas, vt par erat, iniuria iras concepit. et cum Bogdanus per hiemis tempus Nestro glacie concreto cum cisiis vnoque et altero ex domesticis in Russiam iter faceret, praemissa maiore comitum turba, Sborouius ex insidiis cum delectis incogitantem occupat, et ictibus aliquot inflictis in custodiam dat, non prius deditium dimissurus, quam de impensis ei satisfecisset. id admodum grauate tulit Augustus rex, literisque ad Sborouium datis dolorem minime dissimulauit. verum Bogdanus ad famam rei maiora vero semper fingentem cum mobilia suorum ingenia minime quietura, et ex absentia sua occasionem proculdubio captura prouideret, quam citissime potuit cum Sborouio transigit, depensis praesenti pecunia VI OIO aureorum, et de cetera fideiussoribus datis, inter quos Panieuius fidem interposuit. nec tamen tanta id celeritate fieri potuit, quin rumore non obscuro de morte Bogdani sparso, et alioqui iam suspecta illius apud Turcos fide, ob nimiam cum Polonis familiaritatem, et foederis euulgati

inuidiam, noui motus in prouincia exorti sint. turbarum cupidis ducem se praebuit Ioannes siue Iuonia, sic enim apud suos vocabatur, se Stephani olim Valachorum Vaiuodae filium ex concubina dictitans; quamvis alij eum Polonum, et in Massouia natum faciant, homo ingentis et varij ingenij, qui olim Ioanni Firleo Palatino Lublinensi et regni Polonici tribuno in domestico comitatu fuerat, Constantinopolim dein profectus per purpuratos ad Selimi gratiam sibi gradum fecerat, et eierata religione Christiana etiam circumcidi se passus ampla ac nobili mercatura magnam sibi inter Turcos, quorum religionem profitebatur, auctoritatem conciliauerat; ita vt cum Bogdanus Alexandro patri a Selimo suffectus est, iam tum principatum Valachiae ambiuerit, a quo tempore non desiit blandiciis et muneribus purpuratos prensans Bogdanum apud imperatotem criminari, quasi beneficiorum immemorem, et fluxae fidei, qui Polonorum amicitiae Turcici nominis maiestatem posthabuisset, et per eius seu captiuitatem siue absentiam a Selimo, impetrauerat, vt collectis copiis Valachiam inuaderet, ex eaque Bogdanum expelleret, mandatis ad prouinciae ordines datis, vt in eius verba iurarent. id tamen initio simulate actum. nam specie mercaturae Iuonia in Valachiam venit, et cum fama rei increbrescente Augustus rex apud Selimum per Andream Tarnouium expostularet, Selimus respondit, non contra Bogdanum, sed negotiorum suorum caussa eo Iuoniam profectum. verum mox aduentante Turcico equitatu cum doli iam paterent, Bogdanus Chocimo arce munitissima, quam ipse ad inopinata seposuerat, valido praesidio firmata in Poloniam propere ad amicos confugit, auxilia ex foedere ab Augusto petiturus, qui clienti et amico minime defuit. nam Nicolao Mielicio Podoliae et Georgio Iasolouicio Russiae Palatinis negotium datum, vt Ioannis Tarlonis Leopolensis filiam, quam Bogdanus vxorem ducere in animo habebat, ad sponsum deducerent, et eum cum IIII OIO equitum in regnum reducerent. ij Nestro transmisso ad Stepanoriam consedere; sed post leuia certamina, quibus aliquot Croatas fuderunt, virtute praecipue Nicolai Herburti, qui vnus ex legatis in Galliam postea missis fuit, tunc vero acriter iuxta Chocimium pugnando, quam arcem Dobrosolouius Polonus Bogdano seruabat, ipse periculum mortis adiit, eiusque socij quatuor Dobruccius, GolinsKius, ConarsKius et Vodiracius morte sua Herburtum certae pesti eripuerunt. tandem cum comeatus iam deficeret, et vix in pabulum equorum frondes et frutices superessent, copiae Turcicae in dies crescerent, Mielicius cum Iasolouicio suos reducit, qui in Nestri transitu, Bialogrodensem praetorem astu adorti, cum se ignaros a Selimo Bogdanum datum successorem, in Valachiam descendisse dicerent, peruicerunt, vt is auctoritate sua Valachos et Turcos insequenteis facessere iuberet, sicque incolumes fluuium traiecerunt, exceptis, quos vndarum rapiditas hausit. Bogdanus vero ad Iuoniam literas dedit, quibus eum ab alieno regno inuadendo dehortabatur, et talionem a se aut ab alio minabatur. verum et Iuonia aemuli monita neglexit, et futuri securus contempto diuinae vltionis metu successus vrgere perrexit. nec multo post Dobrossolouius, qui Chocimensem arcem tenebat, a Iasoleuicio per literas monitus, cum nullam auxiliorum spem videret, excedentibus e prouincia Polonis, locum Iuoniae tradit, his conditionibus, vt fidem regi, successoribus eius, ac Senatui Poloniae obstringeret. ita eiecto Bogdano, qui rebus desperatis in Moscouiam profugit, et postea diu apud nos fuit opem nequicquam et gratiam regis Galliae apud Turcum implorans, Iuonia Valachiae principatu potitur, Turcorum beneficio, quorum cum iugum et ipse excutere cuperet, iam Christianam religionem professus, et ipse Turcis suspectus esse cepit, etiam suis inuisus, quorum in plerosque quos sibi aduersatos resciuerat, exquisitis crudelitatis generibus saeuierat. odia suorum et purpuratorum, quibus iam Iuoniae tanquam transfugae fides in

dubium vocabatur, accendebat alterius Valachiae, quae Transalpina dicitur, princeps, qui imperium Moldauicum vagum Petro fratri a Selimo impetrare se posse Iuonia eiecto sperabat. itaque easdem ob caussas Iuoniam apud Selimum criminatus, ob quas Iuonia prius Bogdanum suspectum reddiderat, muneribus postremo apud purpuratos efficit, oblata etiam imperatori dupla pensione, vt Moldauiae principatus Iuoniae adimeretur. conditionem auide cum Turci, auara gens, accepissent, quaesitus color ex dupla pensione, quam Selinus misso cubiculario ab Iuonia mense Februario huius anni, petiit, cum mandatis vt si eam pendere recusaret, Moldauia, quam beneficio imperatoris obtineret, confestim cederet; nam esse alios, qui eam depensuri sint. ea erat LX aureorum OIO, quae duplicata ad CXX excrescebat. Iuonia nuncio etsi turbatus, tamen modeste respondit, se quantum in se sit imperata facere paratum: sed rem esse huiusmodi, vt nisi consulto Senatu nihil polliceri possit. suam fidem imperatori obligatam, quam et ei ad mortemvsque inuiolatam sit seruaturus: sed nullos sibi thesauros esse, ex quibus tantam pecuniam quotannis depromere possit; onus hoc cum ad vniuersos pertineat, omnium de ea re consensum exquirendum. postea re in Senatu deliberata, cum Iuonia, si quidem iis satis animi esset, vt se aduersus flagitiosam seruitutem quae ipsis sub Selimo immodica auaritia aestuante seruienda erat, vindicarent, paratum quoque se ostendit cum ipsis extrema quaeque perpeti potius, quam committere, vt pudenda patientia sua diutius foedam seruitutem sub ethnico cane seruirent. proinde vxores, liberos, ac si quid pretiosioris supellectilis haberent, in arcem Chocimensem importarent; quae ad bellum spectarent, sibi curae fore. heic primum ex maerore altum silentium, quod mox indignatio vniuersorum secuta est, alta voce clamantium, quo vellet, duceret: se hosti ad Danubium, vbicunque imperaret, occursuros, et sumptibus suis militaturos. quorum alacritate et constantia cognita Iuonia nuncium Turcicum multa in excusationem sui praefatus et inuidia denegati tributi in Senatum reiecta dimittit, et se ad bellum comparat. magnam is ac praecipuam in Henrico nouo Poloniae rege fiduciam posuerat, quae tamen frustra fuit. nam missis ad eum legatis, cum foederis, quod Polonis cum Turco intercedit, reuerentiam pro responso accepisset, ea spe deceptus, et ab amicis monitus, esse in extremis Poloniae oris hominum genus semper armatum, qui Tartarorum incursiones contrariis excursionibus reprimant, et ad Boysthenem ac Ponti ostia vsque praedas agant, quorum ope non mediocriter iuuari possit quippe qui locorum gnari assiduis cum Turcis proeliis se exerceant, eam conditionem ex necessitate accepit, et vno atque altero internunciis ad Cosacos, ita velites huiusmodi vulgo appellantur, missis cum iis transigit. Suierceuius vir impiger CC ducebat, et ceteris praeerat, in quibus erant CC ductore Barsano, Braslauienses totidem; Coslouius item ducebat CC; Slusenius totidem; Iancius et Socolouius singuli C. ij cum altero a castris Iuoniae lapide venissent, praecedens ipse Iuonia eum delecto equitatu, assumptis aliquot ex Senatu occurrit, et duces secum in tabernaculum ducit, et cum Senatoribus ad conuiuium adhibet, ceteris in hospitia per tabernacula distributis. remotis mensis patinae argenteae afferuntur, numis aliquot aureis plenae, primaque haec ad demerendos Cosacorum duces Iuoniae largitio fuit. postridie vniuersos euocatos et humane appellatos lingua Polonica alloquitur. quo cum lacrimis perorante pro omnibus suis Suierceuius verba fecit, et non spe stipendij, sed virtutis contra communem hostem periclitandae gratia se venisse dicit, fidemque dat constantis et in vtraque fortuna firmae voluntatis. quibus hinc inde transactis Iuonia Cosacos epulo excipit, secumque pransos condicta ad profectionem die cum summa alacritate dimittit. id fuit ad XIII Kal. April. huius anni, cum Selimus intellecta Iuoniae defectione XXX OIO Turcorum et II OIO Hungarorum ad Transalpinae Valachiae principem misisset, datis mandatis, vt cum suis ad auxiliareis copias adiunctis

Moldauum inuaderent, eoque deiecto Petrum fratrem prouinciae principem imponerent. is igitur coactis omnibus copiis, quae ad C bellatorum OIO excreuerant, Moldauam tranat, et numero confisus cum securius ageret, re per speculatores hostium captos cognita, ab Iuonia, qui Suierceuium cum suis attributis ei VI OIO Valachorum praemiserat, ita opprimitur, vt cum Moldaui equos ad pascua a se abactos ad manum non haberent, et nusquam fugae locus esset, instantibus Cosacis omnes fere caesi sint. soli ex caede superfuere Valachiae princeps et Petrus frater, certa spe Moldauiae potiundae eo profectus, qui conscensis pernicibus equis per lacum, qui ex Danubio illac oritur, elapsi ad arcem Brailouiensem praesidio Turcico firmatam peruenere. amplius L hominum OIO ea strage periere, horrendo prorsus spectaculo, per patenteis campos sagittis, pilis, scutis, gladiis horrenteis et iacentium cruore passim vndante solo. castris hostes exuti, et praeda omnis Iuoniae cessit, quam ille tempestiua maxime ac laudabili liberalitate inter milites diuisit, potiore parte Cosacis erogata. inde in Valachiae principis aemuli, cuius vt et fratris frustra cadauer inter mortuos vestigari curauerat, ditionem exercitum inducit, omnique crudelitatis genere in obuios quosque grassatur. non feminis, non senibus, non denique puberibus parcitum, ferro et igne saeuiendi cunctis permissa licentia. tum ad Brailouiam arcem tendit, qua Valachum et Petrum eius fratrem se inclusisse intellexerat, et per literas a praefecto loci petit, vt sibi vterque nulla iusta de caussa infestus hostis et iusto proelio nuper superatus dedatur; alioqui se ab obsidione non disessurum at Turcus superba iuxta et iniqua Iuoniae petitione iritatus per quatuor Turcici sanguinis viros, quorum duorum opidani, duo praesidiarij erant, missis decem globis grandioribus ac totidem minoribus cum duabus sagittis respondet, et interminatur Iuoniae, nisi quamprimum obsidionem soluat, fore, vt huiusmodi ferculis cum suis eum excipiat, quae demum ad satietatem plenus postmodo euomere cogatur. quo responso homo successu inflatus ad animum reuocato internuncios comprehendi, nareisque illis cum labiis et auribus praecidi iubet. tum pedes singulorum sursum versos longissimae trabi ferreis clauis affigi, et capitibus solum tangentibus ante opidum a scloppetariis abiici iubet, quo dirae crudelitatis exemplum, et metum Turcis et necessitatem suis vim in opidum faciendi imposuit. itaque nulla mora interposita scalae admouentur, et muro diruto opidum capitur, per quatriduum continuata in resistenteis obuios et latenteis Turcos caedes. pueri ipsi ab vberibus matrum rapti et interfecti, exundante passim per vicos in Danubium subiectum sanguine. ad praedam inde versus miles, quae ingens ibi reperta fuit, magna vi auri, argenti, signatae pecuniae, vnionum, ac a multo tempore per pacis commoda in opidum congesta. nec caede et direptione satiatus miles igne iniecto saeuiit, et quae incendium absumere non potuit, ad extremum euertit, arce sola superante; ad quam cum auxiliarium Turcorum XVI OIO aduentare per speculatores didicisset Iuonia, statim Suierceuium cum Cosacis suis, additis VIII OIO Valachorum in eos mittit, qui inopinata celeritate incedenteis et de via fessos aggressus, nec spatio ad colligendum spiritum dato ad vnum omneis caedit, praeter OIO equites, qui fuga elapsi ipso Suierceuio insequente huc illuc palantes disiecti sunt. qui periculum euasere ad arcem Teinensem Turcicae ditionis receptum habuere. Iuonia a Suierceuio post successum monitus, pronam et in manibus de Turcis victoriam esse, modo ne cunctetur, Brailouiae arcis obsidionem soluit, et ad ipsum continuo cum omnibus copiis accurrit, et reliquias Turcici exercitus rursus caedit. ad Teinense dein opidum ducit, quod et citra certamen expugnat, opidanis omnis aetatis et sexus crudeliter occisis. sic autem incedebat victor exercitus. Suierceuius semper in primis ordinibus stans cum Turcis hastatis proelium inibat, collocatis in prima fronte equitibus cum tormentis manuariis, quorum horrenda displosione Turcicam aciem disturbabat. ad dextrum cornu sagittarij opponebantur,

qui crebra telorum grandine Turcos infestabant. ad laeuum loricati, qui breuibus lanceis eminus turbatos incessebant, et ad extremum Valachis iugulandos praebebant. inde ad Bialogrodense opidum Turcicae ditionis itum, quod direptum et incensum est, praeda cuncta, quae non exigua fuit, militi concessa. dum ad Teinense oppidum militi refo cillando ad aliquot dies Iuonia sederet, cognito Turcos haut procul hinc cum Tataris securos vagari, Suierceuio imperat, vt cum Cosacis suis et II OIO Valachorum in eos duceret, quos ille palanteis et mox ad nostrorum conspectum conglobatos tripartito agmine adortus, et eo ordine, quem dixi, pugnans, post anceps horae spatio proelium ope velitum postremo in fugam vertit, multis ex iis occisis, ac paucis ex nostris. capta castra, et ex hostibus CC, qui Iuoniae iussu a pedite victore ad vnum omnes falcibus grandioribus, quibus foenum secatur, in frusta concisi sunt. dux ipse cum se ingenti summa redimere voluisset, quippe qui sexies librati in statera corporis pondus bis auro, ter argento, semel margaritis, appensum polliceretur, nihil Cosacos permouere potuit, qui fidei Iuoniae datae, magis quam praedae, qua in dies largissime ditabantur, memores dedititium in ipsius manus tradiderunt. is vero plurium dierum colloquio cum de rebus Turcorum abunde, vt rebatur, ab eo cognouisset, tandem captiuum membratim peditibus discerpendum praebuit, et inde ad Vssam ad reficiendum ex labore militem perrexit. quibus rebus cognitis Selimus veritus ne amissa per defectiones vtraque Dacia exemplo grassante victores etiam in Macedoniam descendentes vicinas regiones et Graeciam ipsam commouerent, quam maximum fieri potuit exercitum conscribi iubet, duce Capucio purpurato, qui et acceptas iniurias vlcisceretur, et rebellanteis prouincias ad obsequium reduceret. nec Iuonia cessabat; et cum prouideret Turcos, quo maiore detrimento affecti essent, eo maiore opum vi iniuriam et damnum acceptum, vt resarcirent enixuros, Hieremiam Carnauiecium, cui Chocimensis primariae Moldauorum arcis custodiam cum valido praesidio crediderat, accersit, hominem sibi, cum inter Turcos degeret, semper fidum, et tunc blandiente fortuna magis obnoxium creditum, eique attributis XIII OIO Valachorum negotium dat, vt ad Danubij ripam profectus circa Oblaciense opidum progrederetur, seruaturus, ne qua vado fluuium Turci transmitterent, et de ipsorum consiliis et aduentu se in dies certiorem faceret. cum his mandatis osculo etiam arctioris amicitiae pignore obsignatis Hieremiam dimittit Iuonia, qui poplite flexo nec sine lacrimis ingenui animi testibus, quem tamen non diu seruauit, fidam operam suam hero pollicetur, continuoque ad Danubium profectus, stationibus dispositis vorticosa his locis fluuij vada diligenter obseruari curat, ita vt Turci, qui iam cum numeroso exercitu in ripa transmissuri sedebant, aditu diu prohibuerit. tandem purpurati hominem auarum, quem aperta vi vincere periculosum censebant, blandiciis ac promissis, et iam XXX OIO Hungaricorum vltro numeratis aggrediuntur, et Petrus Valachi frater fide accepta clam suis ad eum iam pecunia accepta nutantem pergit, et quam infelici loco res Iuoniae sint, demonstrat, qui Selimum nulla re post violatam fidem et tot iniurias nuper illatas placabilem, nec vnquam ab armis desiturumdonec expulso eo alium fidum ac sibi vectigalem prouinciae imposuerit, in se concitauerit, haec vt amicum illum monere; proinde, si sapiat, dum adhuc res integrae sunt, sibi priuatim consulat, et pro sua prudentia aestimet, tutius florentem Selimi potentissimi tota non solum Europa, sed Asia et Africa imperatoris fortunam, an Iuoniae hominis fidei ac pudoris prostituti res accisas sequi vtilius sibi sit. omne bellum quam facile inchoari, tam aegre deponi; nec in eiusdem potestate initium ac finem esse: incipere cuivis vel ignauo licere; semel susceptum relinqui non posse, nisi cum victores velint. in eius potestate situm esse, et se periculo ac certae pesti eximere, et patriae pacem dare, si copiis, quas habeat, paullum abscedere iussis transitum Turcorum non impediat, eumque tantisper Iuoniam celet, donec transmisso cum vniuerso exercitu Danubio Iuoniam

opprimere cladeisque acceptas vna hora vlcisci possint; quod si faciat, praeter iam acceptam pecuniam etiam et honores et opes maiores a Selimo consecuturum. his verbis et Petrus lacrimas miscet, Hieremiaeque persuadet, vt certa incertis anteponat, et deploratam Iuoniae fortunam certa spe opum et honorum a Turcis et nouo Moldauiae domino accipiendorum deserat. itaque ille confestim ex occasione copias a ripa fluminis paullum remouet, et dum Turcicus exercitus transiret, in quo erant CC omnis generis bellatorum OIO, ad Iuoniam, vt transitus certiorem eum faceret, reuolat, atque vt illum iam successibus elatum in insidias facilius praecipitaret, non plus XV OIO hominum transmisisse confirmat; qua re audita exultans Iuonia, qui ad Teinensis arcis obsidionem haerebat, de fide adhuc Hieremiae certus, nec explorata certius rei veritate, quasi ad certam victoriam cum Cosacis properat, et V Eid. Iun. tertio ab hostium castris lapide castra metatur. inde Suierceuius cum suis assumpto Hieremia cum VI OIO Valachorum, vt de rebus hostium cognosceret, procurrit, nactusque agmen Turcorum, commissa pugna illos fugat, capto ex fugitiuis vno, qui multis vulneribus affectus, cum se moriturum putaret, fraudulenter paucos hosteis flumen transmisisse affirmat, fidemque Hieremiae dictis astruit; qua re factum, vt Iuonia iam de confligendo certior omnem moram impatienter ferret, munitisque iuxta Danubium castris, quo aquationem liberam haberet, omneis copias, quae ad XXX bellatorum OIO conficiebant, in XXX agmina per interualla distribuit, collocatis in fronte muralibus machinis numero XXC. pedites paullum semoti erant, gens rustica, falcibus, arcubus, gladiis reflexis more Turcorum instructi, constanti erga Iuoniam fide, qui ipsum, ne aut casu aut proditione in hostium manus deueniret, seruabant, et ad eum Cosacos Polonos solos interdum comeare patiebantur. huc vsque fraus latuerat, cum instructa acie Iuonia tumulum conscendit, ex quo Turcorum castra contemplatus, maioremque credito numerum ac supra spem cernens, demum se ab Hieremia proditum, sed sero animaduertit; illumque qui cum iis, quas penes se habebat, copiis propius hostium castra processerat, ad se accersi iubet. verum Hieremias iam dolum detectum suspicatus, se excusat, et iam cum hostibus congredi parato sibi non liberum esse ad eum venire respondet. extemploque cum signa canerent, ipse, vt necessitatem pugnandi Iuoniae imponeret, procurrit, et cum in eo esset, vt confligeret, ex compacto suos vexillum demittere, et pileos hastis ensibusque impositos sustollere, capita flectere in deditionis signum iubet; quod conspicati Turci hastis in sublime erectis statim eos vicissim ad se transire iubent. tum qui circa Iuoniam erant animo consternati primum, mox tamen ab Iuonia consilium ex necessitate capiente confirmati arma expediunt; quibus a Turcis oppositi dedititij Valachi dignum proditione sua exitum sortiti sunt, vtrinque et a Turcis et a nostris caesi, per quorum cadauera hostes incedentes a Valachis aliis et Cosacis fortiter pugnantibus repelluntur; et seu timore, seu data opera, vt nostros in insidias pertraherent, terga vertunt. sed dolum praesentiens Suierceuius suos reuocat, qui se ad tormenta recipiunt. tum Turci conuersa fronte vim faciunt, et nouis subinde viribus aucti Valachos aggrediuntur. heic atrox pugna oritur, ad tormentorum displosionem et armorum et equitantium fragorem dissoni clamoris accedente fremitu, sagittarum et pulueris nube tanta excitata, vt lux pugnantium oculis eriperetur. quae obscuritas procelloso statim et inopinato imbre se effundente discussa est, puluere et fumo compressis, magno tormentorum, in quibus nostrorum praecipua vis erat, detrimento, quae aqua madefacta non perinde ad eiaculationes idonea fuere. neque tamen sibi Valachi defuere, mutuis se se cohortationibus ad rem strenue gerendam cohortantes. sed incumbentes Tatari, cum nullo a tormentis detrimento affici se viderent, audacius e latebris, in quibus hactenus tecti sederant, egressi, in certamen ruunt, ac diris vlulatibus nostros iam fatigatos perterrefaciunt. Turci ad vltimum loco pellunt, et patenti

loco in fugam effusos quasi totidem pecudes crudeliter mactant. ex strage cum vix CCL Cosaci superessent, et pedites illi, quos dixi; tamen Iuonia et Suierceuius minime animo linquuntur, et equis relictis in Turcica tormenta impetum faciunt, quae et cepere, et cum adducere secum non possent, clauis iniectis corrupere. inde in pedes cuncti descendunt, et ad rudera incensae domus se recipiunt, et castra loco incommodo ob aquationis defectum magno errore muniunt; quod citius dedendi se necessitatem Christianis imposuit. cumque ab insequendis Valachis Turci sub vesperam rediissent, statim castra nostrorum circumuallant, tanto numero et tam diligenti custodia, vt nemo elabi posset. postridie displosa in obsessos ab hoste tormenta, quibus tamen ob valli altitudinem leuiter laedebantur, cumque Turci difficilem castrorum expugnationem cernerent, per internuncios Iuoniam tentant, et quo maturius se dediturus sit, eo misericordiae a Turcis obtinendae maiorem spem faciunt. quare concilio vocato ducum sententias exquirit, dedere se, an generosa morte victoriam hosti funestam facere mallent. et ita Poloni sentiebant, cum fortiter pugnando generose cadere potius, quam hosti saeuissimo per ludibrium, dedecus, et diros cruciatus contumeliose iugulandos se praebere optatius ducerent. sed Valachi, quorum maior numerus erat, quanquam se ad extrema quaeque paratos ostenderent, tamen cum aliquam gratiae a Turcis spem Iuoniae et Polonis ingererent, postremo Iuoniam animi anxium et fluctuantem eo perpulerunt, vt tot animarum misertus, habebat quippe in castris XX OIO bellatorum, quorum plerique in horas siti enecti exanimabantur, dedere se paratum ostenderet, modo in aequas condiciones Turci consentirent, quas purpurati et praefecti singuli septies adhibito iureiurando firment. eae erant, vt vniuersus equitatus Polonus cum equis et impedimentis saluus dimitteretur, libero Nestri transitu eis permisso. ipse, qui paciscebatur, viuus et incolumis coram Selimo sisteretur. additum quod ad Valachos, curae eos Selimo fore, vt quorum pernicies et Turcorum imperatori et eis, quos ille Valachiae deinceps praefecturus sit, magnum esset detrimentum latura. quibus ad purpuratos perlatis, illi siue promissa minime seruare certi, siue rei secretum penes Capucium summum belli ducem esset, protinus omnia postulata singuli septies sacramento militari tam suo quam militum nomine confirmant. moxque ipse castris quasi omni metu solutus ad purpuratos contendit, et pro Polonis apud eos orationem habuit, quos multis verbis quam potuit honorificentissime commendauit, odium, quo apud Turcos laborabant, in se conuerti rogans. tum porrecta Polonis ad osculum more gentis manu, eos a se dimittit, oratos, vt sui vicissim memores essent. idem et Valachis vltimum vale dicens apud ipsos fecit; tum recordatus auri et vnionum, quos penes se habebat, Polonos reuocat, et virtute eorum ac fide erga se iterum laudata pretio inter eos distributo, etiam spem facit, si quidem coram Selimo, cuius omneis sensus se callere aiebat, bona fide sisteretur, fore, vt Moldauia iterum potiretur. interea sui memoriam seruarent, fortunae olim suae melioris futurae participes. ita lacrimis vtrinque obortis ille Osmolio Polono secum assumpto ad castra hostium pergit, et cum purpuratis quatuor horarum colloquium habuit; vbi Capucius occasione ex superbo Iuoniae responso capta, stricto gladio ventrem faciemque dedititij discidit; moxque captiuum praetoriani corripiunt, et semiuiuo caput a trunco diuidunt; deinde corpus pedibus duorum camelorum alligatum belluis in diuersum eoncitatis discerpendum obiiciunt. caput hastae infixum; cadauer in frusta concisum; cuius ex cruore certatim milites gladios perungebant, sanguinem etiam equis potandum porrigentes, siue admiratione virtutis militaris, quam etiam in hoste suspiciebant. inde versus in Valachos supplices impetus, quos tanquam perduelleis, quippe Osmanicae ditioni subditos pecudum more iugulant. quo viso Cosaci, cum ad sua castra iam a Turcis occupata reditus non esset, sese mutuo cohortati in densa Turcorum agmina magnis animis irruunt, et pauci a numeroso hoste obstinate pugnando interfecti sunt. capti, cum mori non potuissent,

Suierceuius praecipuus belli dux, et cui vni rei bene gestae eo bello decus debebatur, Coslouius, Sadorscius, Zalescius, Rescouius, Copiscius, Iancius, Socolouius, Cisouius, Bogiscius, Libisouius, Sucinius, qui frustra sollicitati, vt eierata vera religione ad impiam Turcorum superstitionem deficerent, postremo ab heris suis grandi pecunia redempti sunt. ita Moldauia atque adeo vtraque Valachia rursus iuris Turcici facta est, tributo grandi illo imperato, quod Petrus Transalpini Valachi frater, qui Iuoniae Bogdani expulsori successit, a Selimo prouinciae impositus pendere promiserat, magno inconstantiae rerum humanarum et diuinae vltionis exemplo, vt omnes hinc discant ab omni maleficio et iniuria temperare, memores, quod cuiquam fecerint, idem sibi a quouis exspectandum esse. His de rebus in Africa et Dacia gestis nuncio in Italiam allato, concepta ex Henrici Franciae et Poloniae regis vbique festis pompis excepti aduentu laetitia haut mediocriter imminuta est. Rex per Cremonam et Placentiam aduerso Pado nauigans, tandem Vercellas, et inde Augustam Taurinorum descenderat; quo et Henricus Momorantius Damuilla accitu Sabaudi fide accepta venit, et interuentu Margaritae regis amitae lectissimae feminae, et innato patriae amore Gallici nominis studiosissimae, nihil non actum est, vt rex Momorantiis reconciliaretur, et omnis ex animo Damuillae scrupulus et odij regij suspicio tolleretur. verum Rex inter factiones sub Carolo fratre a parente Regina, dum Guisianorum et Mornorantiorum partibus regnum distraheretur, educatus, in alterorum partes transierat, excusando forte tunc errore, cum maiorum religionis caussam agi ratus, quam Guisianos tueri, contra Momorantios in gratiam Coliniorum oppugnare credebat, in Guisianorum ob id fauorem propenderet. eodem tempore ad eum Lugduno venerant Philippus Huraltus Ceuernius praecipuus consiliarius et eius olim Cancellarius, Bernardus Fiza, et Nicolaus Neouillus Villaregius a secretis epistolis a Regina missi, quae de Regis filij voluntate incerta animi discrucia batur. eam quippe per literas monuerat Renatus Villoclarus efficacior, quam oportuit, herilis ingenij circumagendi artifex, Regem a principibus, quos in itinere inuiserat, et ab iis, qui circa ipsum erant, (Rogerium Sanlarium Bellogardium et Vidum Fabrum Pibracium intelligebat) persuasum praemeditata de pace consilia adferre, eaque mente in regnum venire, vt quae per ipsius absentiam ab excessu fratris decreta et gesta essent, rescinderet, nouam administrationis formam, nouos homines induceret. id verita iuxta leuis et ambitiosa femina, penes quam summa rerum sub Carolo fuerat, cum maiorem multo potentiam sub dilectissimo filio se adepturam sibi persuasisset, Ceuernio mandata dederat, regem suo nomine rogaret, vt vltimam omnem de republica sententiam suspenderet, donec post ingressum in regnum certius edoctus de rerum summa coram decerneret. quod et ille sedulo fecit, et sicuti iussus erat, multis rationibus e variis rumusculis artificiose collectis suspectam Bellogardij et Pibracij, qui gratia apud Regem vulgo plurimum posse credebantur, fidem reddidit; illius quidem, vt arcta cum Damuilla libidinum et aliorum scelerum conscientia, sic in mandatis secretis loqui iubebatur, coniuncti; huius vero, vt Protestantium caussae haut dubie fauentis. quae monita ab homine sibi fido et gratioso, et a Regente misso profecta tam alte in regis pectus descenderunt, vt repente post arcanum cum Ceuernio colloquium omnino alius apparuerit, cum se alieniore animo ab iis, cum quibus tanta familiaritate antea vtebatur, esse ostenderet, raro eos alloqueretur, et alium vultum, aliam personam subito induisse videretur. eaque re effectum creditur, vt Rex infesto per se erga Momorantios animo, cum tamen a Bellogardio et Pibracio persuasus et instigante Sabaudo, quem Momorantij adfinitate contingebant, aliquid eorum gratiae daturus crederetur, subito mutauerit, et Damuillam cum ambiguo responso haut obscura alienatae voluntatis significatione dimiserit, qui citatis equis eodem, quo venerat, itinere in Septimaniam reuersus omni gratiae spe abiecta foedus cum Protestantibus et Catholicis vnitis, vt vulgo vocabantur, iuxta condiciones Milialdi perscriptas sanxit, et cum antea

cunctabunde in eo negotio versatus fuisset se ad bellum serio ac sedulo gerendum comparauit. primum eum errorem in regni limine et auspiciis admissum, quem tempus vtcunque postea emendare potuit, Rex alio non aeque corrigibili cumulauit, fide temere Sabaudo affectatis officiis gratiam principis in omnem prodigendi et damnose spargendi licentiam effusi promerito data de Pinarolio et Sauilliano Subalpinae regionis vrbibus ac Perosia valle ipsi restituendis. eas post vltimam cum Philippo pacificationem et restitutam Sabaudo omnem fere eius ditionem reges nostri hactenus pignoris loco retinuerant, dum controuersiae de aliis vrbibus, arcibus, ac ditionibus, quas a Sabaudo occupatas restitui debere contendebant, vltimo iudicio deciderentur, easque cum Saluciae principatu sub eadem praefectura complexi fuerant. praefecturam tunc obtinebat Ludouicus Gonzaga Niuernensium dux, qui siue ob veteres Mantuanorum principum cum Sabaudiae ducibus simultates, et recentem de Monferratensi marchionatu contentionem, siue decoris et nominis Gallici studio cum Aquis Statiliis in agro Monferratensi esset, quo ad valetudinem curandam comeatu a rege petito excurrerat, scripto prolixo postea ad Regem, cum iam Lugdunum venisset, per Nicolaum Conanum misso VII Kal. VIIIbr. eum ab hoc iuxta pudendo et damnoso consilio dehortari conatus est. interea Rex superatis ad Cenisium montem Alpibus Ioannis in Morienna fanum venit, vbi Friderici III Palatini VIIviri legatum de pace Cpndaeo instigante missum audiuit. inde per Camberium prouinciae Senatûs sedem ad regni fineis peruenit lectica gestatoria clatris vitreis fenestrata propter angustias et asperitates locorum vectus, magna pompa et comitatu militari prosequente eum Sabaudo, et ad Bellouacum pontem, qui ditionem vtramque medio Iartio amniculo diuidit, Alenconium fratrem et Nauarrum sororium obuios sub vesperam Non. VIIbr. habuit a Regina praemissos, quos magna animi sinceri ac beniuoli significatione excepit. Regina Burgonium processerat, panis coctura nobilem vicum, quod occultae fontium eo loco scaturientium virtuti tribuunt; quo postridie Rex ad matrem venit, et vt fidem in itinere datam, cuius iam poenitebat, liberaret quamuis dissuadente regina Bellogardium tribunum equitum creauit, eo honore hominem antea sibi gratum, tunc vero suspectum, dignatus. eodem die Rex Lugdunum magna pompa ingressus est, prodeunte Francisco Mandeloto vrbis praefecto cum armatis vrbanis copiis, et ad Petri Espinaci archiepiscopi aedeis diuertit. heic post Regis in Galliam aduentum magna animorum mutatio statim secuta est, quique imperio, dum rex frater viueret, dignissimus habebatur, et omnium votis expetitus fuerat, conuersa omnium voluntate sui fastidium statim excitauit, plerisque de eius regno male ominantibus. ipse eam opinionem non parum adiuuit, dum in militaribus expeditionibus educatus alieni a virtute militari animi signa publice daret, non in equo incedens, et regio more se populo, vt decessores sui consueuerant, ostentans; sed phaselo picto clausus per Ararim cum paucis deueheretur; cibumque sumens septis ante mensam positis, cunctos accessu prohiberet, ac post prandium audiendis supplicibus properanter defungeretur; interdiu intra priuatum conclaue se contineret, raros eosque iuuenes neque vllo digno operae pretio gratiam eius promeritos ad colloquium admitteret; proceres et meritis subnixos excluderet, maiestate regia ac vetere disciplina paullatim in fastum et mollitiem soluta. his accedebat impotens effundendi cunctaque perdendi libido, constituto dignitatibus primariis et praefecturis militaribus immodico pretio, quo eas a dignis, et qui virtutis et fidei ergo illas a regibus meruerant, mercaretur, atque in indignos transferret. ac memini sane eo ipso die, quo Rex Lugdunum ingressus est, cum in aedibus Ioannis Tornaesij viri de re literaria optime meriti essem, Symeonem Bosium praetorem Lemouicum non solum in literis, quod scripta eius testantur, sed etiam in rebus gerendis acri iudicio praeditum, mihi dicere solitum, complureis contrariam a praecepta vulgi de rege opinione sententiam fouere, qui adfirmarent fore, vt is conceptam de se et

apud suos externosque principes spem longe diuerso ac fortasse miserabili exitu frustraretur. cumque contra pertenderem, multaque in eam rem mihi blandiens e re praesenti nata in medium afferrem, hominem modestum, qui altercari nollet, respondisse, id se aegre, nec nisi cum acri doloris sensu coactum dicere, vulsaque aure monuisse, memor dictorum essem, et ab euentu olim de eorum fide iudicarem. quod siue ex se, qua erat prudentia, et vt multi credunt, ex astrorum decretoria, quam apprime callebat, scientia, siue aliorum ea in re iudicium secutus diceret, certe rem dignam existimaui, cuius ob eximiam, quam in illo viro semper suspexi, doctrinam, heic honorificam mentionem facerem. his initiis maxime alienatae procerum voluntates, et alij post alios aut offensione priuata aut publica indignatione, et aliorum exemplo sensim dilabi cepere. principium discessionis factum a Gaspare Castreo Nancaeo stipatûs regij quasi hereditario praefecto, qui in Caroli fratris gratia primarium gratiae locum et propriis et maiorum meritis tenuerat, et ab Angeneis Rambolietis fratribus, qui cum indignam meritis suis gratiam rependi dolerent, inde cum multa nobilitate domum concessere; ita vt aula prius frequentissima subito ad solitudinem redacta sit; quod vnice peroptabant noui illi consiliarij, qui omnia ex suo arbitrio negotia in posterum pendere cupiebant.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LIX.

REX vbi Lugdunum venit, prima consultatio fuit, an cum delegatis Protestantium et sociorum vnitorum, qui in aulam venturi propediem exspectabantur, de pace agi placeret, an serio armis rem geri, vt perduelles vi in ordinem cogerentur. res in consistorio secretiore agitata coram Regina, Cardinali Lotaringo, Guisio, et aliis eiusdem familiae proceribus, Nemorosio, Engolismensi notho, Alberto Gondio Radesiarum comite, et aliis equitum, qui aderant, tribunis, ac delectis consiliariis, excluso inde Pibracio vt suspecto. erant in aula atque adeo in consistorio regio praeter Guisianorum, qui rege in eorum partes propendente praepollebant, et Momorantiorum publica calamitate oppressorum et adhuc tamen validorum factiones, aliae duae hominum de repub. diuerse sentientium, neque tamen alterutri illarum studiis aut voluntatibus coniunctorum. nam vtrique paci studere et publicae regni tranquillitati videri volebant. verum alij, dum maiorum religionem de emendatione eius securi absque temperamento quauis ratione retinere satagunt, facile se necessitate adduci patiebantur, vt in eorum gratiam, qui arma eius tuendae praetextu sumebant, fidem Potestantibus datam vel cauillatoria interpretatione eluderent, aut omnino violarent. alij a maiorum quidem religione discedere nolebant, sed multa in ea tractu temporis per auaritiam et crassam ignorantiam inuecta ad Dei contumeliam et multorum offensionem pertinentia corrigi cupiebant, eoque Protestantibus aequiores amice cum iis transigi, fidem illis publice datam bona fide seruari, et quauis ratione pacem, sine qua emendationis negotium procedere non poterat, constitui debere contendebant. et ita illi Guisianis belli occasiones vndecunque captantibus, hi Momorantiis pacem suadentibus fauebant, quamuis alioqui ab eorum partibus vtrique alieni. huius postremae sententiae princeps fuerat Michael Hospitalius Franciae Cancellarius vir magnitudine animi, constantia, integritate, et doctrina simul praestans, qui inflammatis ob religionem populi odiis magna inuidia in aula et toto regno conflagrauerat, ob id tandem aula pulsus, et anno superiore domi suae extinctus; suaeque sententiae adstipulatores reliquit in aula Paullum Foxium, in Senatu Christophorum Thuanum Curiae illius primarium praesidem, Christophorum Harlaeum praesidem, Baptistam Menilium et Pibracium fisci aduocatos. alterius auctor fuit Ioannes Moruillerius olim episcopus

Aurelianensis vir miti et probo ingenio, cauta et temporibus accommodata prudentia Hospitalio maior creditus, cum ceteris partibus longe esset inferior; cuius sequaces semper in aula praeualuerunt, eoque factum, vt grassante turbas cupientium factione tot edicta alia super alia condita et toties violata sint, toties renouato bello, et eadem leuitate, qua susceptum fuerat, deposito, donec ad vltimum postremo hoc, quo totum regnum grassatum ac funditus paene euersum est, bello prudentia consiliariorum illorum omnino euanuit. heic igitur Paullus Foxius dicere iussus orditur. De bello tibi consulenti, Christianiss. Rex, duo in primis videnda sunt, vtile aut necessarium illud sit quod gerendum proponitur; et vtilitatem metiri debes aut ex re ipsa, aut etiam ex varijs habita praesentis rerum statûs ratione circunstantiis; quae si omnia desunt, tamen si citra regij fastigij et publicae quietis, quae cum regia maiestate semper periclitatur, dispendium ineuitabilis alioqui iniuria dissimulari non potest, bellum necessitate excusatur. et externa quidem bella aliquando vtilia sunt, cum iniuriam propulsamus, et veterem vlciscendo nouam prohibemus; cum ex damno hostium lucrum captamus, ex spoliis eorum ditescimus, aut denique prouincias bello partas imperio adiicimus. at quae belli ciuilis vtilitas animo fingi potest, in quo pro laetitia, lucro et securitate, luctus, poenitentia et desolatio victoriam fere sequitur? in quo irae, vltioni, odiis proprio sanguine parentatur, et victi victorisque per publicam iacturam condicio aequatur, ac plerunque plus damni victor, quam victus reportat? itaque de ciue debellato apud Romanos prudentissimos rerum aestimatores triumphare non licuit; quibus fineis propagare, socios defendere, decus tueri praecipua cura semper fuit. at belli ciuilis non decus, non laeta victoria, non spes spoliorum finis est; satis habet victor si pacem habeat, si concordiam sarciat, si odia, simultates componat, et vniuersos ad obsequium et mutuum amorem reducat. qua in re diutius immorari eius sit, qui otio tuo et patientia abuti velit. tantum quae de facilitate eius gerendi, aut necessitate contra afferuntur, diluenda sunt; quibus quia praepostera de rebus ad rempub. pertinentibus in angulis ac circulis disputandi libertate ea in ore omni populo sunt, statim initio occurrere decreui. belli huius amice componendi, aiunt, perplexa et difficilis ratio est, propter suspiciones, odia, iniurias, duarum religionum inter se pugnantium frustra hactenus tentatam concordiam, quarundam familiarum aemulationes, ac simultates. itaque cum amice componi non possit, necessitate ad rem vi gerendam rex adigitur, cui et iustior caussa, et omnia affatim et ad manum suppetunt, quae seditiosis ac perduellibus fere desunt. verum anceps belli alea et incertus victoriae exitus, qui plerunque non ad iustiorem caussam inclinat; quinimo vsuuenire cernimus, vt per simileis casus Deus, quem iusta in nos concitatum ira citra praefractam impudentiam diffiteri non possumus, suos puniat. sic enim per Babylonios suorum peccata vltum eum ex sacra lustoria scimus; et quos Turcus in dies toto Christiano orbe progressus faciat, magno nostro cum dolore ac dedecore sentimus. id et in iis ipsis, quos armis petere destinamus, experientia didicimus; quorum Deus hactenus arma aduersus nos fortunauit. atenim iis pecunia praecipuus belli neruus deest. a re pecuniaria laborare illos haut nego; sed quam summa fide et frugaliter dum administrant, eius expediendae semper nouas rationes adinueniunt, et foederatos principes habent, qui vt in communi caussa laboranteis minime deserunt: ipsi vero nihil reliqui faciunt, omnia sua ac libertatem ipsam, pro qua bellum gerunt, oppignerare parati, vt eam tueantur. quippe non casu et temere, nec ad leueis rumusculos excitati sine ducibus et disciplina coeunt; sed homines bellicosi iam a lonso tempore captis ex desperatione consiliis, et ad extrema quaeque animis obfirmatis duces certos et militem eadem caussae necessitate belli secum coniunctum habent; quibus opibus subnixi diu ante praemeditatas, nec heri aut nudiustertius excogitatas expeditiones suscipiunt, ordinem et disciplinam inter se seruant, a lasciuia et petulantia omni abstinent; duces suos praecepta virtutis

eorum opinione colunt, et periculo communi admoniti, quod est arctissimum concordiae vinculum, se iis morigeros praebent. contra in castris regiis cuncta inuidia, liuore, auaritia et acri ambitione transiguntur. tum varij inter duces et nobilitatem animorum sensus; cum alij otium, alij turbas peroptent, alij suorum caritate, aut aemulorum odio tanguntur; ita vt disciplina interea iaceat, bellum proteletur, et aerario exhausto misera plebs ad extremam inopiam redigatur. etiam numerum militum, quo Rex Christianissime praepolles proculdubio obiici video. sed plureis a minore numero de maiore reportatas victorias nouit, qui historias euoluit, et ab externis auxiliaribus, quos habere potes, fragile praesidium est. quippe qui in ignota regione segnius bellum gerunt. Heluetij tantum ad defendendum valent; Italicorum potius ostentatio quam robur commendatur, Belgarum exiguae opes, Germanorum merito vt in religione idem cum Protestantibus sentientium suspecta fides. atenim vno proelio debellabitur. hoc vouere est, non rem ratione expendere. nam quis det, vt loco et tempore condicto de summa rerum decernatur, et vno eodemque die omnino ad internecionem hostis deleatur? quam olim obstinate pugna stataria certabatur, tam hodie de receptu ingeniose per tumultuaria proelia cogitatur, recepta inter huius aeui duces sententia, e pugna recedenteis denuo pugnare posse, vt bellum cauponari, potius quam geri videatur. rursus obiiciunt; V aut VI OIO ex iis interim interficientur. at quo profectu? vt in posterum ad vltionem inflammatiores, in consiliis explorandis aduersariorum sagaciores, in capiendis prudentiores, in disciplina seruanda ducum imperiis obedientiores reddantur. verum vt vno et altero proelio non omnino deleantur, at iis debilitati et infracti ad aequiores condiciones accipiendas saltem inflectentur. atenim tormentis et extremis periculis plus apud eos valere seruitutis conscientiis impositae metum et conciuium suorum sannas et opprobria iam saepius experti sumus. si vero eos omnino deleri stat sententia, quanto id tuo sanguine, quantis sumptibus, quanto victoriae nutantis discrimine constiturum sit, Christianissime Rex, qui periculis ipsis saepius participasti, minime ignoras. quod vt sperari possit, tamen et filiis propter infirmitatem parcetur, et innocentiae eorum crimen condonabitur, qui olim et vltione ardentes, et bona sua ab aliis possideri impatienter ferentes consilia paterna resument, et nouis motibus excitandis occasionem quaerent. nam nulquam magnae et praepotentis factionis atque adeo coniurationis, qualis haec est, ita restingui incendium potuit, quin ex interfectorum aut exulum cineribus maior ignis accensus sit. et ne futura cogitemus, si ad praesentia attendimus, cui dubium esse potest, quin ij, qui hodie in armis sunt, si se viribus inferiores post proelium sentiant, extrema consilia ex desperatione capiant, et regnum hoc in quo et tuto manere non posse cernent, si deserere cogantur, ferro et incendio vltimo tanquam nunquam redituri vastent? in vitiis, vt in virtutibus, per gradus progressus fit. si quae ante oculos hactenus saeuitiae, iniuriarum, et desolationis publicae exempla obseruata sunt, merito boni ac pij omnes abominantur, quid futurum censemus, cum ad extrema consilia deuentum fuerit? horret animus ad harum rerum vel nudam cogitationem, de quibus coram te praecipue, de cuius imperio non nisi fausta augurari licet, silere potius est, quam verba facere. nec vero caesis aut captis eorum ducibus meliora de belli exitu sperare fas est. nam in bellis ciuilibus nunquam duces desunt, quos necessitas aut virtus rebellantibus imponit, quibusque periculo territi qui subsunt, vltro obsequium deferunt. et haec quidem rerum facies, si uictoriam de defectoribus tibi Deus annuat. quid si qui vinci sperantur, vincant? absit male ominari, illumque potius, qui mihi vltimus futurus est, quam hunc diem aspiciam; vno hoc proelio amisso, vna et regij fastigij maiestas nunquam resurrectura concidet. in principibus quo maior casus eo periculosior ruina est. enimuero quis scit, an ij ipsi fidem, de qua hactenus tam speciosis verbis protestati sunt, si te fortuna deserat, tibi post victoriam seruaturi sint? vix enim est, vt victor se victi arbitrio

subiiciat. atqui martem communem nosti, et occulto Dei atque imperscrutabili consilio accidere videmus, vt victoria, quae paruis momentis constat, ad infirmiores plerunque inclinet, et potentiores, adde etiam caussa potiores destituat, in victorum praecordia ex desperatione aliquando redeunte virtute. itaque sic belli periti duces censuere, in desperatione victis salutem collocatam esse, et prudenter facere victorem, qui victum ad desperationem non adigit. sed vt victoria semper, quod spero et opto, penes te sit; habent illi, quos hosteis tibi belli necessitas facit, arces, opida, vrbes munitas, portus commodissimos, quibus se continebunt, quibusque tuti non nisi paribus viribus ad certamen, cuius semper incerta alea fuit, cogi poterunt; et ita bellum in longum extrahetur. quod si contingat, bello ipso peius malum inde sequetur, vt animis licentiae et effrenatae libertati assuetis regis ac legum iugum paullatim excutiatur, vixque vllis postea condicionibus ad obsequium reduci possint, qui tanto tempore parere dedidicerunt nec paullo melius tuis rebus erit, grassante inter tuos per bellorum ciuilium licentiam auaritiae et ambitionis peste; qui cum vitam et bona tibi debeant, eaque in regni necessitates tanquam eius beneficiarij expendere teneantur, si diutius bellum alatur et eorum opera indigeas, te sibi debiturum existimabunt, et ita ex rege legitimo vitae necisque in suos a Deo potestatem habente, vtriusque partis vile ac miserabile mancipium euades, et externis principibus contemptui, atque etiam odio eris; cuius peruicacia effici credent, vt perniciosum vicinis populis in principes suos rebellandi exemplum praebeatur. quod si beneficiis, honoribus, ac diuitiis tibi remunerandi erunt, qui ad hoc bellum inseruient, non si Persarum montes, aut vtrasque Indias coronae Gallicae adieceris, opes tuae ad eorum ingluuiem explendam satis erunt: et interea crescente factionum veneno, earum duces euadent, quos bello aduersus perduelleis gerendo praeficies, tantumque plebis fauorem et apud ceteros regni tui ordines auctoritatem sibi conciliabunt, vt quorum opera ad Protestanteis debellandos nunc sponte vteris, eos ipsos tandem hosteis habere vel inuitus cogaris. generosi est et sibi bene constantis animi nolle cuiquam multum debere. quod si in priuatorum condicione verum est, quanto magis inter principes locum habere oportet, quos a nemine pendere, sed magis vniuersos eis subesse publicae tranquillitatis interest. valeant ergo, qui bellum et tibi et tuis adeo perniciosum suadent, et ad arma contra supplices sumenda hortantur. verum, aiunt illi, aliter te pacem in regno habere non posse, quam si bellum contra pacis perturbatores suscipias; quamuis difficile, damnosum, ac denique periculosum illud minime diffiteantur. quod si verum est, nae periculose aegrotamus, qui neque mala nostra neque remedia pati possumus. sed boni medici est, prius omnia summa facere, et alia cuncta remedia tentare, quam vrere aut secare. igitur ante omnia tibi videndum est, an morbus iste omnino deploratus, et aeger, qui curandus proponitur, plane depositus sit, vt abiecta omni alia cura, ad extrema remedia necessario deuenire oporteat. certe nemo eorum, qui per tot annos ac toties resumptis armis rebellarunt, non legitimo magistratui parendum fatentur, aut pendendum tributum negant; idque omnes agnoscunt, et inter fidei suae articulos hoc praecipuum caput est. sed in modo et ratione obsequij praestandi perniciosissime erratur, dum plerique conscientias suas illaqueari non ferentes, sumpta inde libertate ad licentiam abutuntur. tamen ignoscendum iis, nec grauius succensendum censuerim, quippe qui morbo animi vanis suspicionibus ac terroribus aestuantis potius laborare, quam destinato consilio peccare deprehenduntur. at quid iniquius, quidve iniustius cum insanis ac mente captis summo iure agere? finge tibi aut alicui ex tuis duos filios esse odiis dissidenteis; an boni ac prudentis parentis officium ducas, eos potius inter se committere, vt ad internecionem depugnent, quam vias omneis inter ipsos conciliationis inire, vt amice in posterum viuant? sapientissime ex priscis vatibus vnus monuit, duas inter nos disceptandi vias esse, alteram, quae amica ratione

fit, hominibus conueniens; alteram, quae vi rem gerit, brutorum anima lium propria, et qua non nisi subsidiaria, et cum alteri per aduersarij obstinatam malitiam locus non est, homines vti coguntur. quid autem Protestantes ab initio petierunt? nempe vt conscientiarum libertati prospiceretur. id edicto Ianuarij cum primo fastum esset, mox eo ex occasione, cuius memoriam obliuione sempiterna sepeliri quam refricari malo, violato bellum cruentissimum ac funestissimum non solum tota Gallia, sed in omnibus eius angulis ac domibus singulis vbique exarsit; quod tandem sublatis pacis impedimentis alterius edicti gratia facta compositum est. a quo tempore cum Gallia per quadriennium quieuisset, rursus exortis suspicionibus, et iniecto liberis mentibus dirae seruitutis metu ad arma conclamatum est, initio ab ipsis Protestantibus, dum periculo praeuertere cupiunt, facto, et intato ob id rege. itaque quamuis illud paullo post compositum, tamen exacerbatis odiis statim recruduit, nec maiore mole vsquam pugnatum est, cum, auspiciis tuis, rex Christianissime, victricia signa in Pictones et prouincias ab illis insessas illata sunt, et duo ingentia proelia commissa; in quorum altero dux ipse Protestantium desideratus est. cuius belli exitus quis fuerit, melius ture ipse scis. certe is fuit, vt regem victoriarum ductu tuo partarum ad extremum poenituerit. tandemque tertio edicto pax sancita est, ad eam firmandam additis quasi pro vinculo Margaritae sororis cum Henrico Nauarrae principe nuptiis. quae tempora deinde inciderint, etsi silentio praeterire malim, tamen cum ex eorum iucunda, vt aiunt, memoria ab aduersariis pro bello argumenta ducantur, illorum quoque sed sobrie mentio mihi facienda est. tumultu Parisiensi non tam consilio quam casu et necessitate, sic enim existimare omneis par est, excitato, cum debellatum omnino crederetur, et sublatis primariis Protestantium ducibus ac flore nobilitatis extincto, nulli toto regno, qui bellum renouare possent, superesse viderentur, tamen vnius et alterius vrbis diuturna iuxta et damnosa obsidione praeceps ruentis fortunae impetus quasi sufflaminatus est, et ex illorum cineribus ac reliquiis homines noui necopinato exorti, qui non ad vireis suas, sed ad praesentem necessitatem respicientes contempto periculo ex desperatione consilium ceperunt, et totum hoc regnum subitis motibus repleuerunt, eo sociis horrenda illa strage absumptis formidabiliores, quod desperatione adacti bellum gererent, et praeter conscientiarum libertatem ob praeteritarum iniuriarum sensum, ac recens, vt aiebant, fidei infractae exemplum amplius securitati suae caueri peterent. quid nunc illi possint, ex ingenti illo pauore collectis spiritibus et animis, rerum peritis aestimandum relinquo. ego certe tanquam fidus tibi consiliarius nunquam suaserim, vt periculo tuo experientiam facias. habent et in regno et extra regnum duces, nec vires vtrobique desunt, quas si qui inferiores iis dicunt, quas olim habuerunt, quod tamen non admiserim, hoc etiam cogitare debent, regni robur, cuius illi partem faciunt, domesticis calamitatibus non mediocriter labefactatum esse, et ad extremum omnino debilitatum iri, si diutius bellum trahatur. quid ergo facto opus est? suspicionum et terrorum nebulae tibi ex attonitis et iritatis mentibus discutiendae sunt, et libertate iuxta priorum edictorum leges concessa, et secunoris statûs in posterum facta spe animi alienati sensim miti imperio ad obsequium reducendi. et bene habet, quod adhuc tibi cum Protestantibus integra sunt omnia, nulla laesura, nulla priuata offensione, aut iniuria intercedente. senserunt illi hactenus virtutem tuam et in bello clementiam ac benignitatem, vt si pacem cum illis facias, solidam tibi tanti beneficij gratiam debituri sint, praeteritorum inuidia in eos, qui vixerunt, reiecta. quo magis prudentissimo tibi principi videndum est, ne in patrio regno adeundo, quasi in limine, offendas, neque committas, vt superiorum temporum errorem non solum non emendasse, sed alio longe perniciosiore cumulasse videaris. vt enim qui aduersantur, turpe et indignum esse principi dicunt, tot proelijs debellatis inuicto, duobusque nunc regnis potentissimis subnixo cum suis transigere: et si

quidem id cum regiae maiestatis et auctoritatis imminutione fiat, fortasse ambigi possit; quanquam et de iure suo aliquid remittere et publicae tranquillitati illud condonare semper vtile existimatum est, et scitum est, semper vtilitatem publicam vincere debere, et in repub. bene ordinata salutem publicam pro lege suprema habendam. atqui cum illis transigens neque de iure tuo quidquam remittis, neque eos tributis, aut oneribus publicis leuas, aut immunitates nouas concedis, tantum libertatem conscientiarum tribuis, ne potius mancipiorum ac seruorum, quam liberorum hominum, in quos tantum legitimum imperium est, princeps habearis. neque vero tibi audiendi sunt, qui libertatis nomine taeterrimam licentiam legum, et omnium tam diuinorum quam humanorum iurium confusionem secum trahentem inuehi caussantur. nam hoc est, memoriam eorum accusare, ex quorum consilio re toties in consistorio hoc agitata placuit, vt ad placandam Dei iram et turbas in regno componendas mitigata legum seueritate pax aequis condicionibus sanciretur, edictaque ea de re conderentur; quorum aequitas et vtilitas vel ex eo aestimanda venit, quod iis statim factis quies Galliae parta est, violatis, bellum per totum regnum repente exarsit. atque vtinam non incidant ea tempora olim, quibus tam salutaris consilij auctores rebus ad irreconciliabilem dissensionem adductis desiderare cogaris. iampridem haec in fratrum tuorum felicis memoriae consilio et coram ipsis quaestio decisa est, ab optimis et decoris Gallici ac tranquillitatis publicae studiosis viris, qui et in eo conuenerunt, non placere Deo, vt religionis caussa ferro et flamma dirimatur. sic igitur censeo, quando Protestantium delegati in dies exspectentur, vt cum iis agatur. nullam quippe aequiorem, honestiorem aut vtiliorem pacandi regni et auctoritatis tuae in eo constituendae rationem iniri posse, quam si in regni ingressu omissis armis et omni hostili consilio abiecto de populis, qui ob tumultus nuper exortos ab officio alienati sunt, conciliandis serio cogites. quod nuper Maximilianus Caesar prudentissimus princeps, quod Senatus Venetus huic regno coniunctissimus, quod amici principes cuncti tibi suaserunt, iniuriasque per defectiones maiestati regiae tibique inprimis illatas publicae tranquillitati condones, sancita praeteritorum obliuione, et aequabili iure inter omneis constituto, cuius patrocinio tuti illi, qui desciuerunt, melius de libertate et securitate sua in posterum sperent; clementiaque tua ac benignitate victi, hunc triumphum tam tibi citra sanguinem victori quam ipsis fructuosum et salutarem laeti gratulentur, et extinctis dissensionum ac pullulantium per eas factionum ignibus sponte ac promptis animis deinceps ad omnia dicto sint audientes. viro grauitatis antiquae et publici boni studioso, qui sciret iam in secreto aliud decretum esse, peroranti obortae lacrimae, quas risu excepit Renatus Villoclarus regi post Francisci Carneuenei mortem a regina parente regni fato admotus, et abrupta oratione sic infit. Quae de bello ac pace tam speciose vulgo iactantur, ea nec refutare, nec verbis amplificare mihi in animo est. nec vero aliter conuenit mihi, in faciendo non dicendo exercitato, et extra forum inter tubas et militaria signa enutrito. et si quidem declamatoria, non gladiatoria agendum esset, ad argumenta, quae pro pace in medium adducta sunt, respondere possem. ea ab kominibus iampridem profecta parum rerum peritis, quod experientia docuit, et veram regnandi rationem prorsus ignorantibus; quorum fidem multa tunc suspecta reddiderunt, et prudentiam tempora, quae postea inciderunt, vanitatis arguerunt, et nunc consilium praesens rerum status omnino repudiat. enimuero vt paucis, quae multis verbis dicta sunt, absoluam, quid est aliud pacem cum sectariis facere, eosque fidos subditos pronunciare, quae sollemnis edictorum clausula est, quam bellum Deo indicere, cuius illi caussam oppugnant, et eos, qui in tam iusto bello vitam, opes, sanguinem, profuderunt perduelleis declarare? aut quae spes est concordiae inter dissidenteis de religione, et non solum publica iniuria, sed priuatis offensionibus toties repetitis exacerbatos? pacem

cum iis saepius habuit Carolus frater tuus felicis memoriae, sed plenam insidiarum, suspicionum, et vltionum, et quae proinde saepius ab vtraque parte paribus animis violata est, et ab iis inprimis, qui se viribus inferiores sentiebant, et sic existimabant, in bello occupantis potiorem caussam esse. de studiis vero in eo negotio ac voluntatibus tuorum, ex eo iudicium facere potes, quod semper bellum summa alacritate contra perduelleis susceptum est, idem aegre depositum, plebe, quamuis grauissima incommoda ex illo sentiret, semper fremente, quod prouideret per pacem malum se in visceribus habituram, quod vis belli foras eiecerat. omnes in regno periculoae sunt factiones, nec nisi cum certa publicae quietis peste coalescere possunt. iis si religionis dissidium accedat, scissuram, et ex ea rerum omnium subuersionem sequi necesse est. cui malo validis remediis atque adeo violentis opus fuit, quae iustius quam tempestiuius fortasse admota morbum reliquerunt non plene curatum, sed magna ex parte profligatum. tuum est igitur tantos tamque felices successus vrgere, et numinis iniuriam suam vlciscentis fauori instare, spatio colligendi se ex strage, fuga, animique consternatione hostibus minime concesso, ne maiores vireis post casum resumant, neu qui vno ictu deleri potuerunt, per interualla petiti respirent. eorum cuncti fere duces varia iam peste absumpti sunt; qui supersunt admodum pauci cum fortuna illorum partes deseruerunt. tantum in hanc curam animum ac neruos intende. nam non deerunt vires, dummodo strenue et serio bellum geras, neque per pacis colloquia et affectatas protelationes animos tuorum languescere, ac tibi postremo illudi patiaris. praeteritorum autem inuidia, si qua est, et tumultus Parisiensis odium, quod artificioso silentio per moderationem adeo exaggeratur, cum iis, qui iam decesserunt, nam hoc ita contra sentientes volunt, et per me licet, sepeliatur, dum victoriae decus et belli diuturni ac damnosi tandem virtute tua confecti lucrum penes te sit. quod cum tibi nunc confectu facile sit, tam praeclaram occasionem a Deo oblatam, nisi ingratus et in Deum ipsum iniurius esse velis, praetermittere non debes. et vero qui exspectandos perduellium delegatos, et omissis belli consiliis ad quietem voluntates flectendas censent, quid aliud suadent, quam vt sparsis huc illuc per regnum ac dissipatis hostibus rursus conueniendi, et auxiliaribus copiis, quae propediem e Germania exspectantur, se coniungendi spatium concedas? intereaque ipse quasi securus ab illis circumueniaris, et qui legem dicere debuisti, victor a victis accipias? valeant ergo vicissim illi, qui nos valere iubent, et alios quaerant, quibus praepostera sua prudentia deinceps imponant. certe ego, quandiu ad latus tuum haerebo nunquam tibi seruilis sententiae auctor ero, aut maiestatem regiam per ignaua consilia vilescere patiar. satis superque deliberatum, nunc facto opus est; nunc tempus venit, quo fructuum tot exantlatorum alienis suspiciis laborum, quem properata fata fratri inuiderunt, ipse nunc regni legitimus heres percipias, et post partas laureas et duas coronas legitime delatas, tertiam pro pace ecclesiae debellatis Dei hostibus constituta accipias. quod vt facias, non solum auctor sum, sed etiam oro te et obtestor, sicque in animum inducas, praeter rei gerendae commoditatem et vtilitatem ex ea manifestam, etiam tibi necessitatem impositam esse, eoque res deuenisse, scisso factionibus regno, vt nisi Protestantium ad internecionem deletorum peste salus publica, atque adeo tua expediri non possit. vbi dixit Villoclarus, murmur exortum, adulatorie, siue contra sentientium. odio sententiam eius laudantium, quibusdam etiam indignantibus in re tanti momenti dicendarum ordine sentientiarum libertatem ademptam. continuoque rex ac regina surrexere; nam ita conuenerat. quasi satis esset, rem, antequam proponeretur, in secreto iam decisam in consistorium ad scenam deduxisse. postridie tamen eodem conuenitur, et ne Foxij sententia validis adeo et salutaribus rationibus nixa omnino explosa videretur, ridiculo temperamento decernitur, vt Protestantium delegati, si quidem venirent, audirentur, interea

cuncta ad bellum pararentur, nullumque eius gerendi momentum intermitteretur. secundum haec rex ad Monpenserium scribit, vt in Pictonibus bellum nulla mora interiecta acriter gereret; quasi pace desperata. belli in Delfinatu gerendi cura Rogerio Bellogardio nuper equitum tribuno creato demandatur, non tam spe successûs, quam quod suspectus esset, vt quaesito eo colore aula amandaretur. ipse rex, vt conatus Damuilllae in Septimania infringert, et inter Bellogardium et Damuillam, ne consilia coniungerent, medius esset, Auenionem proficisci statuit. venerat Lugdunum Blasius Monlucius, a rege ob praeteritorum meritorum memoriam tribunus equitum creatus; cui cum belli in Aquitania gerendi cura itidem demandaretur, ille tantum onus, cui obeundo ob ingrauescentem aetatem impar esset, deprecatus est. cumque rex nihilominus vrgeret, tandem capitis infirmitatem ob continuum ex vulnere ad Rabastenium ante quadriennium accepto dolorem, et ad extremum ridicula impatientia herniam caussatus se excusauit. is, licet Protestantibus infestissimus, in commentariis scribit, magno errore et prauo quorundam in occulto consultantium contemptis publicis consiliis impulsu regem, cum regnum pacare posset, in bellum consensisse. venerat et Lugdunum Diana Henrici II filia legitima declarata Franc. Momorantij, qui in carcere Lutetiae attinebatur, vxor, quae quanquam regi percara ac perfamiliaris, tamen in conspectum eius priuatum primo venire noluit; sed cum rex in publicum prodiret, ex improuiso ei obuiam atrata ipsa cum comitatu matronarum ac virginum lugubri et genibus ipsius aduoluta, supplex pro marito facta est, quem criminis adhuc nullius compertum aut postulatum tam diuturna custodia magno valetudinis periculo vexari querebatur, petebatque, vt viro innocenti crimina, si quae obiicerentur, diluendi in iure facultas concederetur. rex inopinato spectaculo stupefactus, supplicem sororem, sic Dianam vocabat, benigno vultu compellans subleuauit, et bene de sua gratia sperare iussit, promisitque postulata ipsius sibi curae fore; tuncque Cardinalis Lotaringus, qui aderat, siue vt simulata beniuolentia odium tegeret, siue de rei exitu veritus vltorem Momorantium, si libertati restitueretur, metueret, petitiones Dianae coniunctis precibus apud regem reginamque adiuuit, et aequum petere ipsam dixit, quae purgandi se marito facuitatem dari posceret. certatim et exemplo eius, siue adulatorie, siue ex animo fiducia ex eo sumpta, multi e proceribus preces suas coniunxere, quas in bonam partem accipere se rex respondit, hoc addito, quod a Carolo fratre in ea re factum esset, indicta caussa non posse se improbare, et de Momorantio ipso, an criminum, quorum iusimularetur, nocens esset, nolle pronunciare. itaque cognitionem rei, de qua primo quoque tempore mature deliberaret, sibi sumpsit, et Dianam sororem a se dimisit. postea de Pinarolij et Sauilliani restitutione temere promissa actum, et allatum ea de re a Nicolao Connano Ludouici Gonzagae Niuernensium ducis scriptum in consistorio coram rege recitatum est; cuius haec summa erat; Reges Galliae de ditionum suarum conseruatione ac regni amplificatione potius, quam de vita ac libertate semper fuisse sollicitos. eam ob caussam Ioannem regem in Anglia captiuitatem diu tolerasse, cum libertatem ditionum suarum decurtatione aliqua redimere potuisset. Franciscum vero regis auum suam et liberorum captiuitatem maluisse, quam de regno suo aliquid delibaretur. nec vero principes, si rogentur, quo titulo tot prouincias possideant, aliud, quod respondeant, habere, quam eas ita a parentibus accepisse. Philippum reposcentibus Neapolis et Siciliae regna, Mediolanensem principatum, regnum Nauarrae, Placentinam arcem, Cameracum, Brabantiae principatum non aliud respondere solitum, quam ea ita a patre accepisse. eodem titulo Venetos multas Austriacae domûs ditiones, Mantuanorum principum, Ferrariensium et Carrariorum olim, Brixiam denique episcopis ademptam retinere, nec si rogetur Etruriae dux, vt Senensium reipub. libertatem antiquam restituat; si Pontifex cur Bononiae et Anconae

statum antiquum immutauerit, aliud responsuros. et si lex sit, vt principes, quae a maioribus vsurpata possident, restituere teneantur, ad summas angustias plerosque, qui nunc late regnant, redactum iri. ipsum Sabaudum non meliore iure Pinarolium et Sauilianum reposcere posse, quam rex Nicaeam, et Astensem ciuitatem, XXX circiter Saluciani principatûs opida, et ipsam Augustam Taurinorum repetere possit. ea de re Lugduni inter regis et Sabausdi delegatos ante, XXX annos actum esse, et sententia lata eas ditiones omneis regi adiudicatas. et vero mali augurij esse, vt rex tot palmarum imperator, tot rebus gestis clarus, CL nobilium Poloniorum OIO suffragijs ad nobilissimum regnum vocatus; qui tantam de se omnium spem concitauit, auspicijs noui regni non de eius amplificatione, sed de eo imminuendo cogitet, ab eaque re principium regnandi faciat. atqui fama imperia constare. itaque videndum, quanto non solum existimationis sed rerum nostrarum periculo et detrimento id fiat. nam intercluso ab omni parte in Italiam ingressu, et Monte-Meliano aditum in Sabaudiam, Burgo et Insula per Segusianos, Cunio et Monte-regali per Prouindiam, Augusta Taurinorum denique iter obstruente, quid Picos Mirandulanos, quid Raetos ipsos cogitaturos? aut quam denique fiduciam ceteros Italiae principes semper fidam ac certam Gallorum opem expertos in nobis collocaturos? saltem Hispanorum exemplo regem excitari debere, qui Astam, et Iacobi fanum valido praesidio firmatum retinent; qui Fontem-Aragi in Pyrenaei faucibus et Aquitani limitis ingressu nunc festinatis operibus per Vespasianum Gongazam muniunt, quod id existiment ad amicos in officio continendos pertinere. quid vero non ausuros illos, cum viderint nos Carmaniolam et Rauellium trans Alpeis tenere? nam vtrumque per se debile esse, Pinarolio et Sauiliano restitutis. et vero minime dubium esse, quin eodem exemplo incitatus Mantuae dux IX circiter castella, quae ex Monferratensi ditione vsurpare regem conqueritur, nunc ab eo reposcat. quorum tamen restitutionem ipse Gonzaga, quamuis in fratris caussa aequior esse debuerit, huc vsque impediuerit, quod regiae dignitati ac regni amplificationi priuatas caritates semper posthabuerit. quid si Hispani nos aggrediantur, quam fidem ab amicis exspectamus, quos primi ipsi deseruerimus? non ab Heluetiis, non ab Anglis, non denique a Germanis auxilia speranda esse. nam Germanis, si Tullum, Virodunum, et Diuiodurum Mediomaticum reposcant, quid honeste responderi poterit? atqui memores omneis esse debere, quod cum ea de re ante XIIII annos Francisco II rege Bloesis, Ludouico Madrucio Ferdinandi Caesaris nomine restitutionem earum ciuitatum vrgente deliberaretur, a Francisco Oliuario Cancellario non minus generose quam prudenter responsum sit. nam illum, antequam alij sententiam dicerent, occupasse, et dignum capitali supplicio pronunciasse, qui regi tam foedi consilij auctor esset. nec vero sperare regem debere, vt Sabaudum iam Hispanis obnoxium eo facto sibi arctius deuinciat, qui contra captata inde occasione, in regem, quem ob potentiam antea reformidabat, nunc concepto contemptu in eum maiore fiducia cum Hispanis consilia coniunget. his et prolixius diffusis rationibus Gonzaga regem rogabat, vt sententiam de restitutione suspenderet, et rem omnem ad Senatum Parisiensiem, cuius de patrimonio regio cognitio est, honestae excusationis apud Sabaudum loco remitteret. quod si de restitutione semel decreuisset, postremo orabat, vt se praefectura ea prius idonee exoneraret, diplomatis, quod a rege petebat, exemplo misso, quo et de fide sua apud cunctos conster, et posteritas cognoscat, se quantum in ipso fuerit, apud regem intercessisse, ne tam detrimentosa restitutio fieret. recitato scripto cum rex iam fidem de restitutione obligasset, Gonzagae studium et erga se obsequium in speciem laudauit, in occulto ambitiose id ab eo, vt omnia, factum interpretatus. moxque exemplo diplomatis, quod Gonzaga expetebat, lecto, quibusdam in eo immutatis ipsum ea praefectura, quam spontanea eieratione a se abdicauerat,

exonerauit, ita vt nihil ex ea re deinceps Gonzagae imputari aut improperari posset. id actum Lugduni XXX Kal. VIIIbr. instrumentoque ascripta Reginae, Alenconij, Nauarri, Lotaringi, Guisij, Aloisij Atestini Cardinalium, Moruillerij, Lansaci, Lemouicum episcopi, et Ceuernij nomina. secundum haec Niuernius libello ad supremum consilium Pinarolij a rege ordinatum directo decretum V Eid. IXbr. vt diploma, quo de interecissione Niuernij contra restitutionem fides fiebat, et ipse a praefectura ea exonerabatur; in acta publica referretur. idem et Gratianopoli XII Kal. Xbr. actum. postea et ad Gulielmum Mantuae ducem fratrem, cum quo alioqui minime ipsi conueniebat, eiusdem diplomatis exemplum misit Gonzaga, et vt in archiuis eius ad perpetuam rei memoriam reponeretur, rogauit. quod et perinde rex in malam partem accepit. iam ante XVII Kal. VIIbr. Margarita regis amita et Sabaudi vxor prudentiae, sanctimoniae et virilis animi laude insignis fato concesserat Augustae Taurinorum. qui nuncius Philibertum Emanuelem maritum, qui in aula erat, domum reuocauit, haut multo post missus Henricus Engolismensis nothus Franciae Prior, qui gratiam Sabaudo a rege factam executioni demandaret; isque Pinarolium profectus deductis inde et Sauiliano praesidiis ac machinis bellicis vrbes in Sabaudi manus regis nomine consignauit. ea restitutione elatior; quam erga regem, quem ab eo tempore contemnere cepit, amicior, sicuti Gonzaga praedixerat, non desiit Sabaudus voto, consilio et facto ipso in regem ipsum et nomen Gallicum, cui tantum debebat, consilia occulta struere, quae et variis modis ac temporibus composita morte praeuentus filio transcripsit, ad effectum vtcunque per eum tandem perducta, vt deinceps videbimus. multa et a Rege male consulto statim initio regni praue in negotiorum administrauone, et in quaestura innouata, profuso natura principi per obliquas et soli ipsi non eatiam Rationalibus cognitas astutias porta ad immodicas largitiones, quibus aerarium omne ac regni vireis exhausit, aperta. de matrimonio quoque eius cogitatum, et Reginae parentis suasu, quae se melius sub nuru externis moribus et linguae Gallicae ignara rerum potituram sperabat. missus ea de caussa in Sueciam Claudius Pinarius e IIII viris a secretis epistolis, qui Elisabetam praestanti forma virginem a Ioanne rege fratre in vxorem Regi peteret, et eius effigiem ducto in eam rem secum Nicolao Belono pictore excellenti ad regem afferret. dum omnia ad bellum parantur, misse ad Rupellanos interim literae, quibus de se multa et egregia erga tranquillitatem publicam voluntate praefatus praeteritorum obliuionem sanciebat, cunctos ad arma ponenda hortabatur, iubebatque vt vrbes occupatae quamprimum restituerentur; quisque domum pacifice victurus concederet, facultate omnibus data, vt libere querellas suas ad se deferrent cum parum iis permoueri homineis exacerbatos et parum promissis fidenteis intellexisset, alteras III Eid. VIIIbr. dat, quibus excusato armorum apparatu prolixe item de sua ad res pacandas propensione praefatus insuper spem faciebat, vt nemini ob religionem periculum in posterum crearetur. sed cum illis literis nulla libere conueniendi in religionis negotio, ordinum regni conuocandorum, aut Concilij nationalis celebrandi, quod illi petebant, mentio fieret, veriti, ne indicta caussa condemnarentur, iussis regno facessere pastoribus, eo diligentius se ad defensionem parabant, omni pacis spe et consilio abiecto. itaque Rex tertio ad Rupellanos scribit, et iis religionis suae liberam professionem indulget, quantum ad ceteros, ea ad aliquod tempus suspensa, nec omnino negata. eodem tempore Petrus Burdellius Brentolmiae abbas Broagium a rege missus, qui cum Lanouio, qui et eo venit, et Rupellanis de pacis condicionibus ageret. Brentolmio se comitem adiunxerat Ioannes Haius Pictonum praetor, qui ob priuatam offensionem se Protestantium partibus applicuerat; eorumque consilia curiose rimabatur, ac de iis Reginam certiorem crebris nunciis faciebat, eius gratiam ea ratione captans. quae tamen monita, quod ab homine vario et ambitioso et proinde suspecto proficiscerentur,

non perinde in bonam partem accipiebantur. dum Angulini II Rupella leucis essent, venere Lugduno Rupellanorum legati, nihil praeter ea, quae vltimis regis literis continebantur, afferentes. nam libertate conscientiarum permissa rex vrbes restitui petebat, hoc addito, desiderare vt pacis per vniuersum regnum statuendae rationes ineantur; eapropter ipsis concedere, vt delegatos ad Condaeum in Germaniam mittant. in eam rem comeatûs literae concessae, insuper Rogerio cubiculario regio viae duce attributo, qui cum eos per Galliam deduceret, eorum quoque sermones, consilia, et cum quibus colloquerentur, exploraret: ac praecipue Lutetiae, cum illac transirent, diligenter obseruaret, an, et a quibus literas acciperent, a quibus item pecuniae in Germania numerandae mandata haberent. interea rex Auenionem profecturus, cum ab iis, qui Liberonem, Pusimum, et vicinas Rhodano munitiones tenebant, circum omnia infestari indignaretur, fecialem ad eos mittit, qui deditionem facere imperaret. locorum seruandorum curam susceperant Rupigudus et Petrogurdius, qui de obsequio suo erga regem speciose praefati, nihilominus cum de conicientiarum libertate, vita et bonis agi praetexerent, ad defensionem et iniurias, quae ipsis a quietis publicae, vt aiebant, hostibus inferebantur, propulsandas se paratos ostendebant. itaque et ex Viuariensi pago comeatus importari, et nouo milite arces firmari curabant. Sanromanius quoque ad eos ex Septimania aduolauit cum aliquot equitum alis et III peditum signis, lustratisque locis, Priuati fanum concessit, praesto ad omneis casus futurus. nec multo post Liberonis praesidiarij Bellomontium intercipiunt, in eoque aliquot Heluetiorum signa, qui regi militabant, oppressos cedunt. habebat tunc in exercitu Franciscus Borbonius Delfinus ad XII bellatorum OIO, cum quibus ille mense VIIIbri positis ad Pusinium castris, XIIII machinis admotis continua pulsatione locum verberauit, moxque totis viribus oppugnatio facta, quam fortissime obsessi cum damno regiorum sustinuerunt ac repulerunt; cumque damno territi nostri de discessu cogitarent, muri per se debiles et pomerio intus ducto impulsi adhuc recenti verberatione quassati quasi sponte corruerunt: quae ruina cum nulla obsessorum diligentia sarciri posset, tandem ex Sanromani consilio, qui illuc ad casum accurrerat, locus deseritur, milesque noctu profugiens ad Priuati fanum receptum habuit. femiuae et pueri a portatis rebus suis in tutum deducti, tanto silentio ac sollertia, vt nihil de hostium consilio nostri rescire potuerint; qui mane Pusinum vacuum ingressi in eoque rapinis ac flamma grassati nihil integrum ab incendio praeter vnicam domum reliquerunt. inde terrore per Viuariensem pagum sparso, pleraque loca recepta, promotis etiam ad Priuati fanum castris, sed irrito successu. nam cum Sanromanius cum nouis copiis auxilio superuenisset, Delfinus, qui sibi successorem missum Bellogardium haut satis aequo animo ferret, retro Pusinum cum suis concessit. ibi Bellogardius exercitum tradente Delfino accepit, et Granum ac mox Loriolum et Roinacum loca infirma dilapsis praesidiariis occupat, in iisque hospitia copiis suis assignat, iam appetente hieme, quae illis locis ob montium viciniam et ventorum violentiam asperrima est. eodem tempore rex ad Monbrunium dat literas, quibus iubebat, armis positis vt domum concederet. verum ille eadem, quae alij, praefatus, et iustam defensionem caussatus minime paruit. iamque rex Auenionem venerat, vnde mox Belloium ad Damuillam, qui Monpelij erat, cum literis prolixae beniuolentiae plenis mittit. eum, quod Caroli Meruuij et Gulielmi Thoraei fratrum, et Gilberti Leuij Ventadurij sororij, qui copias per ditiones suas illis locis amplissimas nuper conscripserat, opibus subnixum viderent belli consiliarij, qui circa regem erant, a Protestantium et sociorum partibus abducere pretium rati, omni ope nitebantur, vt crebris missitationibus virum praepotentem suis suspectum redderent. verum ille astum praesensit, et in publico consessu Belloium venire, ibique coram omnibus mandata, quae a rege habebat, exponere iussit; quibus auditis ille de sincera

sua ac sociorum erga regis obsequium et quietem publicam voluntate protestatus, pacem Galliae, si regnum saluum vellet rex, necessariam aiebat, sed eam prauis consiliariorum quorumdam artibus summa perfidia ante biennium violatam, et homines ea re ad desperationem adactos salutem solam in armis, quae alioqui detestentur ponere. itaque ante omnia opus esse, vt sublatis suspicionum caussis idonee ipsis ad conscientiarum libertatem et vitae securitatem caueatur. cum Belloius regis nomine precibus etiam minas, ni parerent, adderet, Sanromanius excelsi animi vir Protestantium nomine interfatur, et moderationem supergressus magna fiducia Belloium compellans, sibi cum tribus in Dei caussa tuenda hactenus rem fuisse dicit, quorum primus, cum minus putabat, plena victoria, vt rebatur, vitae ereptus sit; de secundo, Alenconium intelligebat, sperare, vt falsis inimicorum criminibus indigne petitus minus ipsis iniquus sit, et in posterum omnino concilietur. superesse tertium regem, quem honorifice, et demissione, qua debet, appellet, qui si in oppugnanda Dei caussa pergat, neque fratris exemplo sapiat, vltorem procul dubio Deum ipsum tandem sit experturus. hoc responsum Regina et si audax et superbum cum ad ipsam prolatum esset, ob Alenconij filij mentionem Regi, vt rem in praesens dissimularet, auctor fuit, nec ceptas vltro citroque itaciones intermitterer, quibus fieri sperabat, vt aut Damuillam Protestantibus ac sociis suspectum redderet, aut eorum conatus retardaret. sed tum res incidit, quae consilia per colloquia et moras procedentia interturbauit, et Damuillam adhuc nutantem ad bellum gerendum impulit. nam captus quidam ex suspicione, qui se a Renato Villoclaro, qui tum forte petito comeatu aula domum concesserat, expressa per tormenta confessione subornatum aiebat, vt Damuillam veneno interficeret. is ad poenam raptus et profunda nocte ad facium lumina morte affectus est, Damuilla non tam de veritate exacte indaganda, quam de terrore idem ausuris iniiciendo sollicito; cum Neouillus, vbi de re in aula cognitum est, contra vrgeret, vt plenius de veritate cognosceretur. igitur dum rex Aucnione sederet, inde Monbrunius in Delfinatu omnia excursionibus infesta faciebat, inde Protestantes et socij duce Damuilla AEgidij fanum in altera Rhodani ripa haut longe ab Auenione obsidione cingunt, admotisque machinis tanto impetu verberant, vt displosorum tormentorum fragor in aula exaudiretur; quod tanta celeritate factum, vt auxilia in tempore summitti non potuerint, exercitu regio in Liberonis obsidione occupato. locus a CCCC praesidiariis tenebatur duce Roessio. Bellogardius in exercitu habebat XIIII stipatorum regiorum, XI Heluetiorum, XII scloppetariorum in Delfinatu conscriptorum, IX Subalpinorum signa, CCC veteranos, IIII equitum cataphractorum turmas, VIII Germanorum equitum vexilla, et XXII muraleis machinas. eruptione vna et altera noctu et interdiu facta Roessius initio regios gnauiter aggressus est. inde tribus locis verberatio instituta, et XII Kal, Ianuar. inchoata, cum biduum continuata esset, displosis OIO C ictibus ruina IO C passuum lata edita est, quam nec ad faciendum impetum idoneam ratus Bellogardius biduo post translatis tormentis, et OIO CCCC displosis ictibus alteram priore maiorem ruinam edit, fossaque occupata pluteos erigit, quibus ab obsessorum ictibus tuti milites in summum eniti possent, defensoribus nequicquam contra obnitentibus; quippe qui tantum campestre tormentum haberent, quod huc illuc incredibili celeritate translatum et non sine damno nostrorum displosum plurium speciem praebebat. ad fiduciae item faciendam fidem obsessi vocibus et dicteriis militari lasciuia nostros lacessebant, ad maius ludibrium solea ferrea calceandis equis conto suffixa, cum cato et chirotecis; ne tribuno quidem equitum, quem per soleam ferream intelligebant, catum vngibus acutis se defendentem, id est, oppidum obsessum captu facile designantes. postridie totis viribus oppugnatio VII Kal. Ianuar. facta, in qua post acre ac diuturnum certamen praeter praesidiarios feminis, pueris et imbelli alioqui turba omnem operam gnauiter

nauantibus, tandem regij repulsi sunt, desideratis plerisque ita vt per aliquot dies oppugnatio intermissa sit, propugnatoribus in sarcienda ruina occupatis, et Bellogardio redintegrata verberatione munitiones pulsante. cum vero Roessius cum II ordinum ductoribus in eo certamine interfectus esset, summum armorum imperium Haio iuueni strenuo, qui ex vulnere decumbebat, delatum est, magno obsessorum ad defensionem bene animatorum consensu; quod ille cum se primum modeste ob aetatem excusasset, postremo accepit, et Iuterij locorum muniendorum apprime periti industria vsus veteres ruinas sarciuit; ac nouas munitiones instaurauit. dum res armis vtrinque gereretur, longe diuersa facies in aula erat, vbi Rex natura religiosus, et qui spectaculis, quae tamen fere nesciuit aut exhorruit antiquitas, maxime capiebatur, opportunam pascendi animi harum rerum auidi in loco Pontificiae ditioni subiecto occasionem nactus supplicationibus a personatis hominibus in Natalis profestis celebrari solitis frequenter intererat. ante C annos inualescente religionis per voluntarios cultus luxuriantis lasciuia, exorta secta est eorum, qui poenitentiam in interiore cordis morsu positam publice professi, eam vt exterioribus signis ostentarent, saccum in veteri lege in luctu vsurpari solitum induebant, et detorto ex Psalmista, qui se in flagella paratum dicit, loco, ita velati se flagellis caedebant, ob idque se Flagellantium nomine indigetabant. contra quos Ioannes Gerso Parisiensis academiae cancellarius, et sui aeui purissimus theologus iam tum singulari libro scripsit. deinceps ea secta in religionem abiit Ponrificum fauore, secus institutum illud pietatis, quam ab initio factum fuerat, interpretantium, ita vt hodie per omnem Italiam complures huic religiosae veluti militiae nomen dent, delictorum expiationem hac ratione se consecuturos iperantes. iamque distincti coloribus veneto, albo, et nigro, vt olim Romae prasinae et venetae factiones in re dispari, studia hominum distrahebant, sic in religione plerisque locis magnas contentiones et aemulationes excitarunt. quae spectacula ad hoc tempus aelo Gallieo ac regiae ditioni fere incognita, ex eo apud nos recepta non solum rerum nouarum materiam ambitiosis ingeniis praebuere, sed superueniente contemptu regiam maiestatem non mediocriter labefactarunt. dum igitur turbae Flagellantium se Rex immiscet, et eius exemplo aulae proceres, Carolus cardinalis Lotaringus, qui ex eorum numero erat, ex frigore vespertino in febrem violentam incidit, intensissimisque capitis doloribus, quos et deliria consecuta sunt, et peruigiliae malo vexatus, tandem biduo ante Christi Natalem fatis concessit, vir multis et raris animi simul ac corporis dotibus praeditus, sed leuitate insita et omnem modum supergressa ambirione non sosum Galliae, sed suis fatalis, adhaec summe tota vita inaequalis, et in prosperis insolens, in aduersis infractus. quod illi saepius exprobratum a Francisco fratre heroicae virtutis viro, et qui Galliae ac suis initio magno ornamento fuit, et porro maiore esse potuit, si in meliora tempora incidisset. obseruatum est a curiosis, Carolum eo ipso die B. Matthiae sacro, quo Franciscus infelici ad Ticinum commisso proelio captus est, qui et Caroli V Caesaris natalis erat, natum, quasi inclinantis Gallici nominis fortunae idem, qui Caroli Lotaringi vitae rebus Gallicis exitiosae initium esset. postea literis operam dedit, in quibus non mediocriter profecit, et sacris addictus in studiis adoleuit. tum ad negotia animum gnauiter appulit, in quibus tractandis rara supra annos sollertia, in explicandis naturali facundia excellebat, ad eam accedente oris maiestate et composito gestu, qui et orationi dignitatem et loquenti summam gratiam conciliabat. verum ingenium otij impatiens et rerum nouarum appetens in perpetua inconstantia tanquam in salo fluctuabat, et dum praesentia fastidit, prae futurorum ac incertorum desiderio nunquam quiescebat: cumque initio ad pietatis siue ostentationem, siue vt partes in regno foueret, ecclesiae emendationem animo complexus esset, et ad Augustanam confessionem propendere videretur, quam et in colloquio Possiaceno proposuerat, et de qua promouenda

Christophoro duci Virtembergico spem dederat, appetente Tridentinae Synodi celebratione, et ardente ciuili in Gallia bello, statim mutauit, et post fratris mortem Synodo peracta Protestantium partibus apud nos semper infestus, sacri ordinis veluti patrocinium suscepit; cui postremo grauis, cum patrimonij ecclesiastici alienandi, quo bellum aleret, et reginae gratiam aucuparetur, et pensionum ex opulentis coenobiis solutae sacris nobilitati attribuendarum auctor extitisse crederetur, vtrique parti aeque inuisus in summo omnium odio e vita migrauit, non sine suspicione veneni ex facis per noctem praelatae pestifero odore cerebro corrupto. auctor vitae Claudij Cluniacensis ex marsupio infecto, quod illi Mathurinus Garnerius Sanbartholomaeus plagiis ac veneficiis homo infamis, porrexit, virus, cum aperiretur, exhalasse, et introspicientis cerebrum icisse icribit. certe constat, cum Lugduni, antequam Auenionem proficisceretur, grauedine capitis tentatum, saepiusque ex eo auditum, siue serio, siue ad ostentationem loqueretur, cupere se dissolui, et esse cum Christo. cum vero Auenionem venit, literas ab amicis Lutetia missas accepit, quibus monebatur, ne in sacri ordinis perniciem plus iusto ad aulae gratiam indulgeret. nam passim iactari, plus ecclesiam ab ipso, qui se amicum dicat, quam a Colinio publico hoste declarato, detrimenti accepisse. qua ex re homo, qui famae multum tribuebat, et ex ea factionis suae vireis praecipue pendere existimabat, maerorem, et ex maerore morbum letalem concepit, cum quo dum luctatur, saepius de rumoribus illis dese sparsis conquestus est. Rex, Regina, et ceteri aulae proceres, qui aegrotantem officiose inuiserant, haut perinde morte eius affecti sunt. rex certe, qui et in aula Carolo rege fratre, et cum in Poloniam proficisceretur, in Lotaringia oculos in Aloisiam Nicolai Lotaringi Valdemontij filiam praestanti forma virginem coniecerat, et occulto eius amore capiebatur, Cardinali sublato desiderium suum parenti reginae aperire minime dubitauit, quod metum ex Francisci filij temporum recordatione in animo eius conceptum cum illius morte euanuisse crederet. itaque missus statim in Sueciam Burriquius, qui Pinarium eo missum reuocaret, et in itinere Carolum Lotaringiae ducem de regis voluntate certiorem faceret. affictis artificiose rationibus cum Pinarius petito a Sueco comeatu se excusasset, parum honeste, nec citra periculum missus est. Elisabetha regi tunc destinata, septennio post Christophoro Megalopolensi duci Alberti F. nupsit. dum haec in Deifinatu et Septimania agerentur, Ludouicus Borbonius Monpenserius in Pictonibus minime cessabat, qui ficuti a rege iussus erat, Pontio omisso, quo ducendum nonnulli suadebant, ad Fontenaium comitis castra metatur Kal. VIIbrib. quod a Francisco Lanouio post irritam priorem obsidionem tumuituariis operibus munitum, a Sanstephano CCCC militum et XX delectorum ex nobilitate praesidio tenebatur, cum II colubrinis, I mediocri, et II campestribus tormentis. primus ad Logias oppidi suburbium factus impetus, quod obsessi post aliquod certamen deseruerunt, et se in oppidum receperunt, desiderato ex nostris marchione Saluciae iuniore. inde semel atque iterum eruprione facta ab obsessis Montinio, Corcialdo, Samsone et Petralongo ducibus Iacobi Claromontij Ambosiani Bussij legio disturbata, et machinae ipsae bellicae periclitatae sunt, multique ex nostris interfecti et vnum signum amissum. tum admotis ad arcem et turrem Lampredariam directis machinis primum Guinefolij et Dominarum munitionibus violenta pulsatione a Carolo Roaldo Landereo verberatis, ac producto vallo, tandem XVII Kal. VIIIbr. sub quartam horam vespertinam totis viribus in ruinam nostri enituntur, quam et summa alacritate superant, et ad fossam vsque intus ductam progrediuntur, sed ex tumulo intra excitato per latus petiti, et scloppetariis, quibus Picus ordinum ductor praeerat, ex turre quadrata fulminantibus infestati, superueniente Brauio Lanouij stipatorum ductore cum XL delectis retro pedem referunt, non sine damno. Bussius in eo conflictu grauiter in brachio vulneratus, Tiraquellus item Belebatus; Molinius ordinum ductor interfectus. cumque Philippus Castrobriandus Rupibaritonius et Landereus auxilio laborantib. venirent, incumbente obsessorum

globo, ac nostrorum recedentium impellente multitudine et ipsi impulsi sunt; ne tamen omnino repulsi viderentur, ad insequentem vsque diem saccis lana oppletis et pluteis tecti sub ruina pernoctarunt, postridie paullo ante solis ortum vallum repetierunt. eodem tempore, quo impetus ad arcem fiebat, ad Logiarum portam a Pericardo Sarrianae legionis ex ductoribus vno scalae admotae, et ad Flumentanam a Ioanne Cambio Monsorello, vt vires obsessorum pluribus locis districtae ad resistendum minus validae essent; sed eadem virtute vbique repulsi regij. ad extremum cum nostri hospitium, quod XL scloppetarios caperet, in ruina occupare ac munire statuissent, ex quo tanquam ex superiore loco defensores instarent, de deditione agi cepit. petebat Sanstephanus, vt nobilitati cum equo et armis, militi cum ense accincto exire incolumi liceret. et nobilitati quidem gratia a Monpenserio facta, qui Beneti obsidionis tempore hospitium habebat; militi quod petebatur, negatum, astu, vt creditum est, quo seditione ob id inter defensores oborta oppidum interea vi expugnaretur. et parum res ab armis internecinis abfuit, milite se a nobilitate desertum indignante. sed cum sub id tempus ad Lampredariam turrem verberatio IX tormentorum redintegrata esset, rursus communis periculi necessitate admoniti praesidiarij in gratiam rediere, neque propterea perniciem euasere. nam mox diuersis locis dum vis paratur, rursus de deditionis condicionibus agi cepit, Guinefoliana munitione siue ignauia siue proditione Masserussij capta, et inter colloquia nostri sensim introducti tandem loco potiti sunt. Sanstephanus cum XL circiter ad Monpenserium introducti sunt. miles armis exutus cum puro scipione dimittitur, humanitera Sarrianis veteranis secus quam a nouis et tironibus habitus. in ea obsidione ex nostris periere CC, plures sauciati. ex obsessis circiter XXX occisi, ac in iis Campanus et Petralongus. Rupibaritonius cum CCCC praesidiariis loco impositus, et C leuis armaturae equitibus. Molino Pastori capto, cum de caussis rebellionis contra regem excitatae interrogatus inuidiam eius in nobilitatem reiecisset, gula laqueo fracta est, iubente Monpenserio, Babeloti Franciscani, qui ipsi a sacris confessionibus erat, superioribus bellis a Protestantibus itidem strangulari indignam mortem vltum eunte. Beneto Monpenserius per Vouillam ineunte VIIIbri Lusinianum venit cum exercitu, cum Maranum interea Lanouius irrito conatu tentasset, Brauio in ea expeditione desiderato, et inde re infecta Pontium in Santonibus, quod a Ioanne Pontio Plassaco tenebatur, se recepisset. Lusinianum, vnde nomen illustrissimae genti, quae tot reges ac principes Christiano orbi et Hierosolimis ac Cypro denique dedit, in colle praecelso situm angusto sed porrecto, duplici oppido distinguitur, inferiori et superiori, inter quod et arcem, quae in summo est, lata planicies iacet, per quam ad arcem tendentibus porta Godofredi vulgo dicta munitionis instar duabus ingentibus turribus et fossa praeterea laca ac profunda firmata inter meridiem et occasum occurrit. arcem ingressis per sublicium pontem in lata area turris horologij siue speculae dicta ingenti et firma structura ad laeuam apparet. a Godofredi porta ad Melusinae turrem exterius duplex murus praetenditur. in ima turre fons Melusinae a poetis nostratibus decantatae fabulis famosus scatet, et iuxta eum posticum, per quod ad Vulnamloco subiectum amnem descenditur, inde ad Vacariam munitionem per exterius fossae labrum itur. tertia porta Scalaria vocatur. in arce pleraque erant aedificia olim regia magnificentia exstructa, sed postea neglecta ac semidiruta, et porticus inprimis, quae in septum viridarium et prata subiecta VIItrionem versus despiciebat. ex porta oppidi ad dextram septum versus tendentibus terrae tumulus obiacet, munitio dominarum vulgo dictus, in fronte arcis ingens turris prominebat Pictonica appellata. inferius oppidum, quod tanquam superioris suburbium erat, amoenitate praecipuum a praesidiariis, ne vsui nostris in obsidione esset, incendio consumptum est, et vna vici collibus vicinis circumpositi, qui in oppidum veluti despiciunt. Renatus Roanus cum XL circiter ex nobilitate locum insederat, cum IO C delectis, et excitata

munitione, cui Leonis nomen fecit, ad Cephei fontem, id erat pagi nomen Roani iussu incendio consumpti, aditum ab ea parte, quod superioris oppidi debilior frons esset, interclusit. ad portam Godofredi III Eid. VIIbr. et ad speculatoriam turrem displosi circiter CCC tormentorum ictus. inde tribus locis redintegrata postridie verberatio et ampluis IO CCC ictus in oppidum et sequenti rursus die OIO LXX ictus a XX machinis displosi, XL passuum ruina edita; quae dum oppidanorum diligentia sarcitur, per colloquia sollicitata fuit obsessorum fides, sicuti Fontenaij factum fuerat, et Monpenserij nomine facta obsessis spes libere domum abeundi vita et rebus saluis, vbi et libertate conscientiae frui illis et citra periculum ob praeterita aut religionem pacate et in tuto degere liceret: sed ab obsessis responsum, non suam, sed vniuersorum, qui in regno sunt, Protestantium caussam agi. proinde petere, vt Lanouium super ea re consulere facultas esset, et nihil inconsultis ceteris vniuersi regni secum sentientibus ecclesiis in eo negotio facere cogerentur: se paratos ad Lanouium et in Septimaniam legatos mittere, modo Monpenserius inducijs pactis copias facessere iubeat, et ab obsidione ad aliquot tempus discedat. quae condiciones cum a Monpenserio reijcerentur, vetita in posterum colloquia. cum nostri septum, quod huc vsque vacuum remanserat, insedissent, eruptione facta aliquoties pugnatum fuit, machinisque aliquot in eo statutis ad Vacariam munitionem verberatio dirigitur, et X Kal. IXbr. OIO CC L amplius ictus displosi. tum totis viribus oppugnatio facta ad vesperam vsque extracto certamine; tandem repulsi nostri cum damno. interfectorum corpora insepulta inter ruinae rudera contumulata sunt. Bussius etiam ipse, qui fortem admodum operam in eo nauauerat, grauiter sauciatus. sed maior obsessorum iactura fuit, amissis VII ex primaria nobilitate, et in iis Challoo strenuo duce, vulnere ex tormenti pila in crure accepto, ac Renato Sammarthano Castro-nouio. aliquot post diebus eruptione nocturna pugnatum fuit, in qua obsessi plerisque interfectis magna praeda potiti sunt, vallo in septo superato, et confixis VII regiis tormentis, non ita tamen vt inutilia omnino reddita sint, clauis statim se sine rei iactura reuulsis. puluis item tormentarius inibi repertus incendio consumptus. ab eo tempore lentius res agi cepit, dilabente a signis in regio exercitu milite, et puluere tormentario fere consumpto. nulla alia re gesta totus IXber exactus, occupato interea in demoliendis vicinis locis munitis, quae hosti perfugio erant, Monpenserio, qui acceptis IO C militibus recentibus duce Sammartino, et OIO CC Germanis equitibus VIII Eid. Xbr. Lusinianum arctius eingit, prohibito feminarum aliquot nobilium praegnantium, quae domum redire yt sibi liceret, petebant, egressu, cum locum non vi, sed comeatûs penuria in potestatem redigere statuisset. comeabat interea Ioannes Haius, et a castris regiis crebro Rupellam itabat, parti vtrique, dum operam suam venditat, merico suspectus. itaque et ad eius copias, quae in Santonibus circa Pontium erant, delendas missus a Monpenserio Monsorellus cum turma equitum Germanorum, qui communicato cum fani Ioannis et Mediolani Santonum praefectis consilio, ac coniunctis viribus, eorum ope C ex iis interfecit, ceteros inopinato oppressos in fugam vertit. tentatus interim Roanus missis ad eum Franciscae Roanae Garnaciae sororis literis, quibus eum, vt se respiceret, hortabatur, condicionesque a Monpenserio oblatas, de quibus Renatus Tornamina Hunaldaeus Armoricae regulus, et illustrissimae Roanorum familiae adfinis cum eo acturus esset, acciperet, neque in extremam perniciem suorum imprudentia et contumacia praecipitaret. verum ille et literas sororis contempsit, neque Hunaldaeum se quo vellet paratum venire significantem ad colloquium admisit. contra eodem tempore Lanouius crebris literis obsessos ad constantiam incitabat, auxiliorum facta spe; Condaeique in Germania, se Damuillae in Septimania res in dies prosperare, et copias augeri ostendebat. iamque res obsessorum ad summas angustias redactae erant, aspera admodum hieme et nudo fere et discalceato

milite. crescebat et in dies carnium penuria, ita vt miles catorum, murium et interdum equorum, quos noctu subreptos interficiebat, et in frusta secabat, carnibus vesceretur; noctu etiam grassationibus opidanorum domos peruaderet, vt escam furaretur; quod et eum opidanis inuisum, et ducibus minus obedientem reddebat. aucta se ex eo penuria, quod molatrina aquaria, quae turri suberat, vi tormentorum corrupta molae trusatiles, quae in arce erant, farinae ad tantam multitudinem parandae minime sufficerent. magna quoque lignorum et materiae in arce inopia erat, vt calefaciendo militi, et operibus struendis nonnisi ex priuatarum domorum destructionibus is defectus suppleri posset; quod item cum opidanorum iniuria coniunctum erat. his tot tantisque incommoditatibus conflictati diu obsessi, cum tamen nullam dedendi se voluntatem ostenderent, Monpenserius morae pertaesus vim adhibet ad Dominarum munitionem cuneis actis, qui tamen contrario obsessorum astu in regiorum perniciem verterunt. dum in eo sunt Franciscus Berauderius Roetus nomine Regis ac Reginae colloquium poscit, literis prolatis ad se scriptis, quibus Rex Reginaque iubebant, vt ipse de condicionibus a Monpenserio oblatis fidem obligaret. qua de re cum Petrus Chuppius et Barronerius, qui cum Roeto collocuti fuerant, ad Roanum retulissent, idem quod prius ab iis responium. cumque nostri iam ad munitionis Dominarum fossam vallum produxissent, eruptione a Terrafortio se Piuidalio eius legato cum delectis facta repulsi sunt. tandem X Kal. Xbr. redintegrata verberatio vehementior, quam antea, ad Vacariam munitionem, ad Dominarum popugnaculum, et oppidi obiecti murum, se cum XVIII tormentis maioribus et IIII colubrinis displosi OIO IO C XXXIV ictus; neque tamen eo die vis facta. postridie summo mane repetita pulsatione omnia prominentia munimenta decussa, instructis tripartito in aciem regiis copiis, quae signo dato post meridiem tribus locis impetum fecere. maior impressio ad Vacariam fuit, ducibus Ioanne Leomontio Pigallario, Renato Rupichuartio Mortemario, et Ioanne Coemo Luçaeo, quam R. Valasergus Seraeus tuendam susceperat. ibi fortiter ab vtraque parte pugnatum, nostrique tandem in ruinam euaserunt, et iam crescente numero a tergo defensores circumueniebant, hastis portam arcis perfringere adorti, defensoribus, qui tormentis infestati ad interiorem fossam confugerant, ex lateribus nostros vicissim infestantibus, cum muri porticibus subiecti pars tormentorum fragore debilitata repente corruit, et multos ex nostris ruina oppressit, atque ita conatum illorum irritum reddidit. cum igitur saepius repetito impetu a meridie certatum esset, nostri iam sole inclinante vim sustinuerunt, et sensim retrocedendo ad sua reuersi sunt, amissis compluribus aut grauiter vulneratis, et in iis Luçaeo, qui ex plaga statim deceisic, relicta amplissimorum in Caenomanis bonorum Ioanna sorore herede, quae paullo ante Ludouico Montaferiae comiti Subalpinae regionis regulo elocata fuerat, et postea illustrissimo principi Contij Francisco Borbonio nupsit. Terrafortius ex pleuritide postridie magno suorum desiderio decessit. ab ea die nostri satis habuerunt hospitium ad munitionem et turris Pictonicae pedem sibi deligere, cuneis et suffossionibus cum hominibus vigilia, et laboribus paene enectis citra periculum rem deinceps gesturi. tum redintegrata verberatione cum nihilominus obsessi ad CCCC L scloppetarios, et XXC cataphractos redacti se animis ad extrema quaeque patienda paratos Roano ostendissent, Sarrius campiductor capita quaedam Pigallario antea porrecta, ad quae ob morbum eius nihil responsum fuerat, repetit, et diem ac locum ad conueniendum condicit. itaque Hunaldaeo et Millio obsidibus datis delegati ab obsessis Ragoneriam venerunt, tandemque in has condiciones conuentum, vt Roanus cum nobilitate armis ac rebus saluis, milites cum armis sed funibus extinctis et complicatis signis Rupellam in tutum deducerentur. Pastores item incolumes dimitterentur, machinas, apparatum bellicum et omeatum in arce et oppido relinquerent; bonorum in quorum possessionem Monpenserij iussu

res missus esset, eis libera possessio concederetur; oppidani, qui in oppido remanere optarent, in gratiam a Monpenserio reciperentur. his condicionibus Roanus arcem se opidum tradere pollicetur. capti vtrinque obsides a Roano Hunaldaeus et Millius; a Monpenserio Chuppius, Frappinerius, Tiffarderius, Bossecus, qui rebus bona fide transactis mox libertati restituerentur. id actum VIII Kal. Febr. insequentis anni. in ea obsidione milites CC ex praesidiariis, XXV ex nobilitate; ex regiis amplius IO CCC desiderati sunt. mox et regis permissu ad prouinciae postulata annuentis decretum, vt arx illa tota Gallia celeberrima et formosissima omnino dirueretur; idque negotij datum Barbezerio Chemeraldo, qui rusticorum ope certatim eo accurrentium rem executus est, ne quidem relicta turre Melusinae integra fabulis nostris famosissima, cui plerique tamen reliqua arce destructa ad conseruandam prisci aeui memoriam parcendum censebant. Dum haec apud nos gererentur, in Belgio Ramula et Mildeburgum Mattiacorum praecipuae vrbes, quas praesidio tenebat Christophorus Mondragonius, ad extremas angustias redactae erant. Ludouicus Requesenius, qui nuper decedente e prouincia Albano a Philippo reuocato exercitum traditum cum summo imperio acceperat, Bruxellis Antuerpiam et inde Bergas ad Somonam venit, vt ex propinquo commodius auxilia laborantibus per canaleis summittenda pararet. heic XL circiter nauibus egregie initructis aliquot carros portando comeatu imponit, quas naues planae et oblongae, quae importuosis locis facilius subeunt, remulco tractae sequebantur. erant circiter in classe OIO armati, cui praeerat Bellouasius maris praefectus post captum Bossuuij comitem. cum vero et is ex morbo tunc forte decumberet, Climaeus eius legatus summum imperium gerebat. dum in eo sunt vt soluant, aduentu Proregis displosa ad eum salutandum de more tormenta, quorum vi vna nauis, quae cohortem Francisci Bobadillae portabar, aperta mari statim cum militibus hausta est, paucique periculum euasere, in quibus Bobadilla ductor et Andreas Romanus eius signifer. nihilominus postridie soluunt, Iuliano Romero Romersuahalim praemisso, paullumque progressi sociorum obuiam classem habent, longe et numero nauium et magnitudine atque altitudine alueorum potentiorem. primam aciem ducebat Climaeus, qui vento aduerso cum litus legeret, incumbentibus hostibus et manu ferrea iniecta egregie pugnam capessunt. sed cum neque Romerus, neque Osorius Anculus, qui vltimum agmen ducebat, auxilio superuenirent, artificiosis ignibus incensa naue, qua vehebatur, ipse letalibus vulneribus ictus tandem paene exanimis in eorum manus deuenit. inde in Romerum conuersus impetus, qui naue iam aquam hauriente in breuia insilit, et natando ad aggerem vicinum cum X militibus incolumis peruenit. amissae ex regiis XX naues praeter eas, quae comeatum portabant, et eas, quae mari haustae sunt. Romen nauis capta et seruata, in qua mandata secreta erant. perierunt in eo certamine IO CC circiter Belgae et Hispani, et in iis Didacus Carillus Acunea, et Nietus Consalui Oualis signifer. Osorius Anculus grauiter vulneratus se in tutum subduxit. nec felicior multo conatus fuit Sanctij Auilae a Prorege eam iacturam diligentia sarcire satagente Antuerpia eodem tempore summissi, qui cum e regione Vlissingae venisset, cum Alfonso Lupo Gallo et IIII ipsius legionis signis, totidemque ex Romeriana legione, cognito classis, cui se coniungere debebat, successu retro Bergam versus post exiguum certamen se recepit, amisso tantum Michaele Creuilla et aliquot militibus. tandem Prorex monito Mondragonio, qui Mildeburgum tenebat, vt sibi consuleret, neque in angustias inextricabileis compelli sineret, nulla auxiliorum spe; ille, qui nihil reliqui ad summam virtutem et patientiam fecerat, quippe consumptis vaccis, equis, canibus, catis et animalium ipsorum pellibus, et ex XXIIII panis vnciis, quae dietim in singulos milites distribuebantur, delibatione sensim facta ad II vncias diurnas, cum nihil iam a longo tempore praeter pastillos e lini semine confectos obsessi ederent, neque plus quam quatuor dierum

exigui adeo demensi comeatûs suppeteret, consilium init, antequam deditionem faceret, omnium mercium ac rerum, quae in opulentissima vrbe erant, et vsui hosti esse poterant, perdendarum. quod cum militi vltionem ab Arausionensi, qui aequas condiciones, modo salua omnia in vrbe remanerent, proponebat, verito non probaret, in has tandem leges conuentum est. vt Mondragonius Mildeburgum et Ramulam cum machinis apparatu bellico et mercibus integris traderet, neque quidquam ex munitionibus demoliretur, et ipse cum suis, qui Arausionensi militare nollent, e Valkensi insula cum armis, signis, tympanis, ac rebus saluis nemine secum ex opidanis adducto exire teneretur. fidem insuper obstringeret se dimissurum e cultodia Philippum Marnixium Santaldegondanum equitem, Iacobum Simosium ordinum ductorem, et Italum quendam nomine Citadellam; ni faceret, ipse se captiuum sistat, aut ordinum ductores certo numero obsidum loco traderet, dimitterentur vicissim tormentarij, et exercitus annonanij; monachi item ac sacerdotes cum amictibus ac rebus suis, iisque de bonis luis idonee caueretur, et in tutum nauibus in id commodatis deducerentur. haec acta in Rammekinensi arce XVI Febr. octiduo post Arausionensis, qui Vlissingae erat, in vrbem venit, et oppidanis C aureorum OIO imperauit, absentium bona occupauit, mercibusque diuenditis magnam pecuniae summam confecit, toto eo tractu praeter Tergoesem insulam in Hollandiam vsque potitus. quod ei animum ad maiora audenda fecit, Ludouico Nassouio fratre, qui a Carolo rege etiam post tumultum Parisiensem siue vana spe, siue serio subleuabatur, se nuper clam cum Alenconio Nancij, cum Henricus frater in Poloniam proficisceretur, collocutus ea de re fuerat, ipsum confirmante. is siquidem in Germania nouis copiis conscriptis Traiectum vsque Mosae venerat vrbem tentaturus. in eius exercitu erant VI peditum OIO, Vascones, Belgae maiorem partem, quos ipse ducebat, III equitum OIO, quibus praeerat Christophorus Baioraus Friderici Palatini VIIviri F. Traiecto Franciscus Montedoca praeerat; aduentuque Nassouij territo superuenit Bernardinus Mendoza cum sua equitum ala et V aliis, vna insuper scloppetariorum Mondragonij, a Prorege propere summissis; quo et ipsum subsequi iussus Sanctius Auila militari scientia et locorum notitia tunc inter Hispanos praecipuus, cum magna scloppetariorum peditum manu. Prorex in Germania VIII equitum OIO conscripserat, et legionem peditum duce Hannibale Altempsio, IIII Heluetiorum Quinquepagicorum OIO, et XLII signa Belgarum. mandatum insuper Consaluo Bracamontio, vt II Hispanorum OIO, et Io. Baptistae Montio, vt III equitum turmas ex Batauia adducerent, vbi Capreolus in Aquensi regione ad Sandelfum et Armeneducum paullo ante rem feliciter gesserat, munimentis aliquot captis et sociorum viribus dissipatis. cum igitur Mendoza exeunte Febr. venisset, praedura vbique adhuc glacie, prima cura fuit, vrbis contra vim externam muniendae, non neglecto interim internorum motuum periculo. nam plerosque in oppido cum sociis conspirare suspicio erat. demum V Non. Mart. Auila venit cum III signis ex legione Sicula, ducibus Damiano Morale, Alfonso Galeacio, et Ioanne Aquila Petri Consalui Mendozae, qui aberat, signifero; praeterea IO CC scloppetariis Belgis, quos Lupus Gallus ducebat. inter eos tam vicinos aliquoties leuibus proeliis certatum, donec Auila cognito hosteis laxioribus hospitiis vti, XV Kal. April. aliquot cohortes, quae Bomelae IIII a Traiecto milliaribus securius agebant, noctu aggreditur, et ad IO CC caedit; et cum equitatus e vicinis hospitiis auxilio adueniret, a Petro Busto et Mutio Pagano leuis armaturae ducibus pariter caesi ac disturbati sunt, accensis interim ignibus, ad quorum conspectum tanquam ad signum vniuersae copiae in armis accurrere. Nassouius ipse cum OIO circiter equitibus, nam Baioarus falsum rumorem ratus hospitio non se mouit, tam praecipiti celeritate aduenit, vt anhelis equis, licet sereno caelo, aer circum vapore spisso brumosus appareret. vbi in conspectum Hispanorum venit, in V agmina copias distribuit, leuibus proeliis

vtrinque consertis, cum Hispani numero inferiores se continerent. tandem diuersi hinc inde abierunt. Nassouius in Limburgensem agrum descendit, et ad Falcamontium et Vulpeum vicos castra biduo post metatur. quos Auila Traiecto egressus cum IO Hispanis et Belgis scloppetariis et VIII equitum turmis insecutus est, vltimumque agmen carpens, nec tamen recedenteis magno damno afficere potuit. iamque Bracamontius ex Batauia cum XXV signis, et Montius cum equitatu Ruremondam venerant, cum Prorex, qui videret hostium in dies copias crescere, et vereretur, ne transmisso Mosa in Atuaticos, vbi pleraque oppida nutare intelligebat, periculosa impressione incumberent, praeuertendum ratus, ipse eos adoriri statuit, et antequam Arausionensis cum Ludouico Nassouio fratre coniungeretur, cum hostibus confligere. itaque Auila cum delecta manu propius admotis copiis, quo de hostium rebus cognosceret, eos leuibus proeliis lacessit, nullo alio initio profectu, quam quod illi de transmittendo ea parte Mosa desperantes consilio mutato retro Neomagum iter flexere, et inter Mosam se Vahalim castra metati sunt; quo Arausionensis, qui copias in Bomela insula cogebat, iamque ad VI OIO peditum habebat, cum ipsis se coniuncturus erat, suspicio fuit, socios eo consilio Falcamontio castra mouisse, quod de Ruremonda astu siue quorundam proditione intercipienda in spem venissent. missus, qui abeunteis insequeretur, Ioannes Alcoeta cum delectis cataphractis et scloppetariis equitibus, quem Auila cum toto exercitu per alteram ripam incedens secutus est, et missis AEgidium Barlaimontium Hiergium, qui Neomagi erat, CCC ex legione Sicula scloppetariis, et Capreolo cum sua Sequanorum equitum ala, qui Vahalis aggerem seruarent, Cucum venit; ac postridie Mosam ad Grauiam transmittit ponte aedificato illius instar, quem Albanus in eodem flumine strauerat, cum Traiecto itidem ad Zutpheniae obsidionem contenderet. nec multo post obuios habuit hosteis, leuique conserto. cercamine, et aliquot ex Antonij Auali turma a Germanorum equitum globo oppressis cum hostes in planicie ante Mouacum vicum Cliuensis ditionis in Mosae aggere situm aciem instruxissent, Auila pariter suos instruit; et ita vterque exercitus in armis constitere vsque ad solis occasum. postridie, qui fuit XVIII Kal. Maias, rursus omnes in armis comparuere. sed securius Nassouiani agebant; quippe qui praecursores a Prorege ad lacessendum missos, neque dum omneis copias Mosam transmisisse crederent, et hesterno successu inflatis hostem contemnerent. Mouacum, quod a meridie Mosam subiectum habet, a VIItrione alto monte cingitur, qui a vico tormenti iactu-medio interiacet. quo in spatio hostes equitatum in IIII agmina tributum et in summo monte praeterea C circiter equites collocauerunt, qui omnes simul OIO IO equites efficiebant. pone neque hinc longe peditatus agmine quadrato suberat, in quo XXV signa erant, scloppetariorum fere, nam rari inter eos sarissophori. iuxta vicum X alia peditum signa stabant, vallo ante eum ducto seruando destinata. quae omnia signa circiter VIII peditum OIO constabant. Auila autem eum ordinem tenuit, vt omnem peditatum Hispanum, in quo XXV signa sarissophororum et scloppetariorum erant, in IV agmina distribueret, et quia loco angusto premebatur, alterum post alterum staret, quibus praeerat Ferdinandus Toletanus, qui quanquam aeger proelio interesse voluit. Bracamontius et Mondragonius Belgas secum ducebant; qui simul omnes ad IV peditum OIO efficiebant. ad laeuam equitatus in tot agmina, quot hostilis, distributus stabat, quibus singulis scloppetariorum globos attribuerat, qui eorum latera regerent. ad dextram alterum agmen equitum, quod ex Ferdinandi Toletani, Io. Baptistae Montij, et Camilli Montij alis conflatum erat; quos sequebantur Curtij Martinengi, Bernardini Mendozae, et Lupi Sapatae alae; quam vltimam Hiergius ducebat. tum ex consilio Mendozae, qui sic ab Albano didicerat, optimum factu visum est, cum de summa rerum agitur, vt venientibus ad manus hostibus delecta equitum et peditum manus seponatur, quae solutis

ordinibus ad omneis casus praesto sit, et extra ordines posita in latus incumbat. ita instructa vtrinque acie sub decimam diei horam Mondragonius in vallum hostium, quo se cotinebant, impetum facit cum CCCC scloppetariis partim Hispanis duce Didaco Montedoca, partim Belgis Ioanne Rolino et Hugeno ducibus, ac tandem post acerrimum certamen vallum superat, expulsis X signis, quae locum seruabant, quo conspecto XXV signa in planicie collocata frontem eo vertunt; rursusque heic acrius, quam antea, certatur, summissis ab Auila CC scloppetariis maioribus Hispanis, quos ducebant Petrus Benauida, et Laurentius Caua; C Belgis duce Octauio Picichello et totidem sarissophoris duce Francisco Salazario, qui repulsis suis a maiore numero certamen restituerent. tum Montedoca primo in vallum insiliente alij magna virtute statim insiliunt, et rursus vallo potiuntur, desiderato in eo conflictu Montedoca. mox peditatus hostilis solutus huc illuc dilabitur. neque tamen Hispani fugientibus tunc institere, equitatu adhuc eorum integro; ex quo Baioarus et Nassouius, qui in summo monte erant, assumptis secum. IO C delectis densato agmine in planum descendunt, et scloppetarios equites obuios, qui ante regiam aciem stabant, praeteruecti in Germanos impetum faciunt; quibus inclinatis in tempore superuenit Io. Baptista Montius, et mox eum secutus Bernardinus Mendoza, qui hostium vim sustinuerunt, et eos retro impulerunt, ita vt bipartito agmine recederent; alij Bomelam versus, alij ad summum montem, vbi collectis ex fuga viribus rursus in planiciem descendunt, et certamen restituunt; in quo postremo vndique circumfusi, cum nullum non strenui ducis ac militis munus impleuissent Nassouius se Baioarus equis deiecti aut palude absorpti perierunt, et cum iis Henricus Nassouij frater iunior; moxque in sugam verso equitatu peditatus, qui supererat, victoris arbitrio caeditur ac trucidatur. pars in siluam vicinam abiectis armis, aufugerunt, et dum tergo fugientium regij haerent, in paludes praecipitarunt, in quibus amplius bis mille interfecti, praeter eos, qui in ipso proelio perierunt, ex equitibus amplius IO C. consilium fuisse Nassouij creditur, vt si Hispani diffugiente initio peditatu eum, vt fit, solutis ordinibus insecuti essent, cum integris victores palanteis aggredi, quibus ita facile victoriam extorsisset. verum illis primum impetum sustinentibus astus frustra fuit. capta XXX signa et omnia impedimenta ac pecunia, quae fere regis Gallia; nota signata erat. ita rem enarrat Mendoza. Nassouiorum et Baioari corpora, quantumuis diligenter inter caesorum cadauera vestigata sint, nusquam reperiri potuere. inde sparsi varij ea de re rumores, quasi capti illi et in occulto carcere asseruarentur; qui diuturnitate temporis tandem euanuerunt. fuit Ludouicus magni et pugnacis animi, cui plura audacter tentanti pauca feliciter successerunt; de cetero liberalis, comis, militari more facundus, et qui licet non mediocribus ingenij dotibus ornatus, plus fortunae quam prudentiae tribueret, in ea re Vilelmo Aransinonensi fratri, qui raro vnquam quicquam euentuum aleae commisit, quam studiis concors, tam iudicio dispar. totum rei bene gestae decus Belgae Hiergio tribuunt, quem Mendoza suis Hispanis fauens, tantum proelio superuenisse dicit, neque aliud praeterea operae pretium ab eo factum tradit. Galli, qui Nassouio militabant, in prima acie stantes post rem fortiter gestam periculum euasere, Hispanis in exercitum, a quo plus sibi metuebant, totum impetum vertentibus. inde illi iuxta Rhenum se colligentes aliquot ex nobilitate ad eos se aggregantibus Kerpensem arcem Arausionensis auspiciis occupant, et contra Traiecti praesidiarios astu intercipere illam aggressos retinuerunt; quos et egressos iuxta Viti fanum caedunt, CXXX amplius ex iis captis. alij et Galli in Treuiris sub XVI signis huc vsque haeserunt, Nassouio coniungere se cupientes: qui vbi de clade hac acceperunt, Argentinam versus iter flectunt, ubi obuiam facti Hannibali Altempsio, qui binas peditum legiones illis locis conscripserat, improuiso illum cum omnibus ducibus oppressum caedunt, et in fugam vertunt, armis adhuc in plaustris iacentibus, antequam

militi distribuerentur, ereptis. quod Altempsij in Belgiam aduentum aliquantum retardauit. tantae victoriae Hispanorum praecipue virtute partae fructum eorumdem insolentia corrupit, dum complurium mensium stipendia per seditionem reposcunt; quod illis post pugnam, vt Germanis ante pugnam sollemne est, exitioso pariter exemplo et exitu; cum et alteri rei bene gerendae occasionem adimant, alteri re bene gesta vt successu careat, efficiant. illi ergo tumultuantes nequaquam admonente eos Auila signis raptis Antuerpiam versus tendunt, et per posticum in arcem admittuntur a praesidiariis, qui et ipsi abrogato ducibus imperio tumultuari ceperunt, ducibus inter eos creatis, quos Electos vulgo vocant. quod vbi Prorex, qui Bruxellis erat, cognouit, continuo in vrbem aduolat cum Chapino Vitellio, vbi Fridericus Perrenotus Campaniacus gubernator Germanis, quos penes se habebat, haut satis fidens, quippe itidem multorum mensium stipendia reposcentibus, omnia ad defensionem comparabat. cumque aream inter arcem et vrbem occupare et fossa ducta munire instaret, Prorex intercessit, et cunctatione sua animos seditiosis fecit, qui postremo eam occupant, et inde turmatim per domos discurrentes sine metatore hospitia sibi designant, Campaniaco in aedeis Hanseaticas se recipiente; qui postremo vrbe facessere cum Belgis suis et iussu Proregis plus nimio Hispanis suis morigerantis Ekeram et Vilmeredoncam secedere coactus est. seditiosorum Electus, qui curiam vrbis insederat, diribitorium, vbi stipendium suis numeraretur, designare iussus. postea Vitellij, Auilae, et Mondragonij et concionatorum quorundam Iesuitarum interuentu conuenit, vt decem mensium solutionem praesenti pecunia, pro quinque aliis pannos laneos, lineos, ac sericos acciperent. tandem acceptis CCCC OIO florenorum, quam pecuniam ciues contulerunt, et pannis, quos diximus, iusto pretio aestimatis placati, et venia a Prorege data reconciliati sunt, ipso Pentecostes die, qui in III Kalendas Iunias hoc anno incidebat. veniae diplomate in basilica maiore recitato et sollemni sacro confirmato Hispani pompas in ponte Merano egere. postea Electus vltimus, nam vnus et alter antea munere moti fuerant, ac praecipui seditionis incentores comprehensi opportunitate data poenas luerunt. inde Hispani in Batauiam miss, vt septemtrionalem partem, quae fere defecerat, in potestatem redigerent, Francisco Valdesio, qui inde nuper venerat, eodem redire iusso, sed diuerso itinere. verum inter hos triumphos et licentiae publicae pompas, dum stationarij, qui naueis circiter XXX inter Hastingam et Lilloam seruabant, tanquam loco tuto securius agunt, superuenientibus ex Vlissinga et Ziricsea insulanis circunfunduntur, et fere omnes post aliquod certamen in hostium potestatem veniunt. qui periculum euasere, nam maior pars ferro aut flammis perierunt, aut aquis hausti sunt, aut in luto et limo diu luctati inter arundineta latuerunt. captae XV naues, V violenta tormentorum displosione depressae, III flammis absumptae sunt; plus C aeneae seu ferreae item machinae captae. et ipse Adolfus Hamstedius maris praefecti vicarius, in quem tanquam solutiore cura munus suum administrantem cladis acceptae culpam reiicit Bernardinus Mendoza. eodem tempore et VIII Kal. Maias noua veniae a Philippo Belgis VIII Eid. Mart. Mantuae Carpetanorum concessae, et Nonis April. conuocatis ordinibus Bruxellis concepta formula Antuerpiae sollemni promulgatione a Prorege publicatur. diplomate regio omnium delictorum ab anno LXVI admissorum gratia fiebat, nemine ab ea excepto, nisi qui ob atrocitatem sceleris ab ea vt indigni excludi debent; quorum et nomina simul cum promulgatione edebantur, lege apposita, vt qui beneficio hoc frui velint, vera poenitentia, sincero corde, ac constanti proposito errores agnoscere, et in sinum S. matris Ecclesiae R. deponere, ab eaque delictorum et censurarum, in quas inciderant, veniam impetrare teneantur. nec multo post interuenit casus, qui malo augurio publicam laetitiam conturbauit, turre, in qua L vasa pulueris tormentarij reposita erant, forte incendio correpta, cuius vi et

ipsa turris a fundamentis euersa saxis longe cum pernicie obuiorum dissilientibus, et magna pars vicini muri diruta; complurium item aedium culmina deiecta. id IX Kal. Iun. accidit. secundum haec dimissi Germani, qui sub Erico Brunsuico Philippo militabant, grandi pecunia Proregis vix tandem iussu dissoluta. qua ex occasione Magnus Saxoniae dux Laoburgicus adiunctis sibi aliquot peditum et equitum ex illis copiis e Belgio dimissis Francisco fratri, cui administrationem prouinciae Franciscus pater cesserat, superstite adhuc patre bellum infert, magnumque sui late terrorem inopinato casu incutit. primus ad arcem Raceburgensem factus impetus ineunte VIIIbri, vbi praeter opinionem plus apimi in defensoribus expertus est, quam vt prima oppugnatione locus capi posset, stipendio interim procedente; quod promissum exsoluere cum non posset, pecuniae defectum direptione oppidi supplere in animum induxit. quo facto, cum nunciaretur Saxonici circuli ducem ad vim publicam arcendam iam in procinctu esse, milite post direptum oppidum et sacrorum sodalium collegium praeda onusto et ad imperia minus obediente, Magnus copias tumultuanteis deserere, et in Sueciam aufugere coactus est. eo diffugiente mox et copiae dissipatae sunt. Ioanni Suecorum regi hoc anno res parum feliciter cessere. nam in Liuonia cum Nicolaus Achazius et Pontius Gardius Gallus cum Germanis et Scotis circiter V OIO, qui superiore anno Reualiam venerant, ad recipiendam Vesenbergam medio inter Reualiam et Naruam itinere positam profecti essent, trimestri obsidione tempore per desidiam transacto tandem post aliquot irritas oppugnationes exitiosa inter Germanos et Scotos rixa exorta est, quae et ad iustum proelium deuenit, in quo ex Scotis OIO IO perierunt; ceteri cum vexillis suis ad Russos, qui Vesenbergam tenebant, transfugerunt, itaque obsidione soluta Aprili mense Suecici duces re infecta ad sua redierunt. Russi successu elati ad rapinas effusi totam Harigiam ad Reualiae vsque portas excurrentes vastant, nec melior fuit popularium ac rusticorum condicio sub Liuonis equitibus, qui et ipsi rapinis et licentiae assueti, nec suis quidem parcentes, summa immanitate cuncta diripientes tota ea aestate bacchati sunt, et ad extremum vt saeuitiam perfidia cumularent, Habselam, Lodem et Lealem arces, quas pro stipendiis exactis ab Ioanne traditas acceperunt, Daniae regi, paciscente Nicolao Vngerno Osiliae vicario, vendunt XXC aureorum OIO, solutione in VIII Kal. Vtil. sequentis anni dilata. quod prouinciae summe detrimentosum, Liuonis propudiosum et emptori infructuosum fuit, nam paullo post Russi duce Knesio Mikita, licet illi pacem cum Dano haberent, Lodem, Lealem, Vikelam, et ipsam tractûs illius metropolim Hapselam praesidio et comeatu instructissimam flagitiosa praefectorum siue ignauia siue perfidia deditione capiunt, et expostulantem de iniuria Danum ambiguo responso ludificati sunt. Interea in Belgio omnis cura in bellum Batauicum reuoluta; et cum quatuor partibus in prouinciam exercitus immitti posset, prima Harlemo per aggeres mari oppositos, qua parte Iulianus Romerus prius ingressus fuerat; altera per canaleis, qui ad Varmontij et Sassemi munitiones, et Leidendorpium pontem ducunt; tertia secundo Rheno per Schonouiam, Crimpenam, et paullo inferius per Roterodami insulam; quarta denique per Godanam cataractam et Alfenum, quae Isala alluuntur; placuit, vt Liquius per aggeres Hagam peteret, Franciscus Valdesius Harlemense interius mare ingressus per Leidendorpium et Alfenum copias introduceret. itaque partitae inter duces copiae. Ludouico Caietano III Hispanorum signa, C item Hispani ex cohorte Ioannis Vargae, II Germanorum signa attribuuntur, cum quibus ille per Harlemense mare Nortuicum et Valkenburgum ducit, quae loca et alia circum munimenta ab Eduardo Cheslero tenebantur. moxque reflexo itinere Leidendorpium occupat, et cohorte Germanorum firmat, et inde ad dextram per canalem, qui Lugdunum Batauorum ducit, iter ingreditur; et cum aliquantum viae emensus esset, ad laeuam Soeteruodam vicum diuertit, cui et Vargam imponit, dein

cognito Hagam indiligentius custodiri, occupato in itinere Rotae munimento, eo, ante quam de Valdesij, cum quo se coniungere debebat, ingressu quidquam accepisset, audaci consilio ducit, et hostem iam in aciem instructum nactus loco pellit, qui se inde Delfium recipit. heic Caietanus cum arcem pro tempore muniuisset, triduo post ad eum affertur, Liquium, sicuti conuenerat, Harlemo cum equitatu et peditatu Belgico Valkenburgum ducere. in eo ingressu Germani ab Ecmunda per aggeres prope Assendelfum palantes dum in varias turmas diuisi ad praedas errarent, iuxta Valpendamum ab agricolis locorum gnaris petiti varia peste perierunt. iuxta Ruremundam IO C occisi, et CCC captiui Hornam abducti. Valpendami amplius CCCC caesi sunt, et in fossas subiectas praecipitati ac sepulti. Liquio Valkenburgum ducenti se Caietanus coniunxit. verum Angli cognito Liquij aduentu, mox locum deseruere, et ad vallum a Lugduni praesidiariis sub moenibus exstructum se receperunt: vnde cum intra vrbem recipi peterent, et propter annonae penuriam oppidani recusarent, et illos ad praesens tuto in vallo remanere posse ostenderent, Angli periculum veriti vltro se Liquio dedunt. quos cum iure belli necari posse plerique contenderent, quippe nullo inter Philippum et Elisabetham bello intercedente, tamen cum sub id tempus classi ex Hispania duce Petro Melanda venturae receptus in portubus Britanniae, et comeatus ab Elisabetha petendus esset, B. Mendoza huic legationi destinatus a Prorege impetrauit, vt vitae gratia illis fieret; quo beneficio obstricta regina facilius et receptum et comeatum classi Hispanae daret. nec successu consilium caruit. nam regina excusata suorum temeritate, tamen pro gratia eis a Prorege facta gratias habuit, et prolixe omnia, quae petebantur, Philippo detulit. interea Valdesius Vltraiectum venerat, et copiis circa Schonouiam distributis post XV dierum moram Monfortium progreditur, misso Martino Aiala cum II Hispanorum signis, et equitum manu, vt Alfenense munimentum aggrederetur, quod in via, qua exercitui incedendum erat, primum occurrebat. vicus est in aggere Rheno imposito, qui vndique fluuio in plureis canaleis se scindente alluitur, insulae specie, et ponte lapideo Godana cataracta vulgo dicto clauditurl; in cuius fronte praesidiarij domum fenestratam ad eiaculandos ictus muniuerant. in imo tumulus excitatus erat, fossa et septo firmatus. templum item vici tumultuariis operibus muniuerant praesidiarij, quae loca ab Eduardo Chestero et Genfortio tenebantur. loco explorato Valdesius scalas per Petri Passi, Malinetis, Capouacae, Ludouici Carerae et Vasci Acuneae milites comportari, et ad pontem et cetera loca admoueri iubet. ibi post acerrimum certamen cum Angli regios magna virtute repulissent, in vlteriorem ripam, qua parte minus obsessi putabant, Hispani natatu, nam naues non suppetebant, transeunt, inopinatoque hosteis a tergo adorti, ab vtraque parte vi facta tandem praesidiarios ex munitione deturbant, et Alfenum se recipienteis insecuti ac fugientibus immisti Alfenum et templum ipsum vi capiunt, occisis CC Anglis, et III signis captis, atque ex suis paucis admodum amissis. quo facto et Lud. Villa loco cum II Belgarum signis imposito Valdesiani Sotornum versus tendunt, cui et Aiala cum II Hispanorum signis impositus. inde Valdesius Hagam vsque ad Caietanum contendit nuper eo post Anglorum deditionem reuersum, dein Maeslansam ducit, locum in aggere munitum, quod tribus partibus a Ludouico Caietano, Hortensio Armengolio, Martino Aiala, et Lud. Carrera oppugnare constituerat. heic Caietanus ante alios progressus cum incensa pugna suos inde retracturus propius accessisset, scloppeti ictum in ilibus accepit, ex quo paulo post Hagae decessit. nihil siue eo casu consternato milite, siue inclinata iam die tunc actum, neque postera item luce. sed praesidiariis nocte insequenti per nauigia ad id parata Brielam se recipientibus, Valdesius mane loco vacuo potitur, quem praesidio Hispanorum firmat, et nulla mora interposita Verladingam tendit, locum item munitum in aggere haut longe a Schiedamo oppido ad Isalam sito. vbi, licet

imperatoris iniussu Aurelius Panhormitanus structis insidiis cum erumpentibus praesidiariis feliciter pugnauit occisis amplius CC; quo casu territi illi locum deseruerunt. Verdalinga praesidio firmata Valdesius Panhormitano, quamuis re bene gesta, acerbe succensuit, exemplum veritus, et inde Hagam copias reduxit, vt res ad Lugduni obsidionem necessarias compararet. interea Vitellius toto eo tempore in putandis stipendiorum Hispanis veteranis debitorum rationibus occupatus, cum iis iam placatis et XV Heluetiorum, quos Valterus Roldus ducebat, signis per Voricum oppidum Lingae impositum Batauiam ingressus est, quod II tormentis in aggere dispositis pulsatum mox impetu facto cepit, defensoribus ruina deserta per nauigia parata diffugientibus. tum loco praesidio firmato Lerodamum eidem fluuio impositum recta ducit, fossa profunda et pratis vndique cinctum oppidum, ita vt nulla ex parte in illud despectus esset. igitur intersecto aggeri V machinae impositae, factaque verberatione cum Hispani in fossam animose insilientes muro subiissent, quem et perfodere aggrediebantur, praefecto loci forte ictu tormenti interfecto, praesidiarij certis condicionibus deditionem faciunt. horum exemplum qui Asperam et Huekelam in orbem ad Lingam item sita opidula tenebant, secuti sunt. quibus confectis Vitellius Antuerpiam reuertitur, distributis Vltraiecti, Vianae, Vorici et per loca vicina copiis. iussus et Hiergius in Bomelensem insulam excurrere, et agrum vastare, et ad omneis casus praesto esse, si quidem astus de Bomelio oppido, quod a Balfurio Scoto tenebatur, intercipiendo succederet. nec omissa interim rerum amice componendarum ratio, misso a Prorege Friderico Perrenoto Campaniaco Vltraiectum cum diplomate Bruxellis VIII Eid. promulgato, quo gratia eadem, quae ceteris, etiam Batauis fiebat. isque cum Santalgondano, qui Vltraiecti captiuus adhuc attinebatur, egit. sed nullum aliud ab Ordinibus prouinciae responsum haberi potuit, quam vt ante omnia externae omnes copiae e Belgio dimitterentur, et tum ipsos de conscientiarum libertate, vita, fortunis, rationibus, quibus idonee sibi caueretur, ad Belgij ordines vt decernerent, relaturos. iamque obsidio Lugduni inchoata fuerat, cuius initium factum a VI Kal. Iun. vrbi praeerat Ioannes Duza Nordouicus vir et natalibus et propter raram eruditionem clarissimus, et cum eo Andreas Schottus, Io. Duineuordaeus, Bartholomaeus Hauikus, Nic. Theonorus Monfortius, et Theodorus Bronkorstus vrbis curator; qui cum nullos praesidiarios haberent, singulas cohortes ex oppidanis conscribunt. tum consilium de munienda vrbe et annona admetienda ineunt, ab Arausionensi segnitiem eorum increpante moniti, vt sibi prospicerent, mendicis et inutilibus capitibus quamprimum eiectis, et ad trimestrem obsidionem sustinendam animos obfirmarent; nam intra id tempus se ipsis suppetias laturum. in vrbe non plus CX mensurae frumenti repertae, initaque ratione semilibra panis in singulos per bimestre assignatur. XIIII OIO capitum in vrbe recensita; constitutae item leges de pomis, fructibus, ac lacte non vendendo, nisi prius butyro inde coacto. numerata sunt et OIO CC pecora, et praeterea XC equi sepositi, qui in publicis stabulis ad vsus belli alerentur. initio leuibus proeliis certatum, Liquio Harlemi praefecto, et Ferdinando Lanoio Rupis comite interim oppidanos per literas et internuncios ad accipiendas condiciones a rege oblatas sollicitantibus. quibus ex moenibus alta voce respondebatur, scire se consilium Hispanorum esse, fame oppidanos ad deditionem compellere. sed frustra eos fore, quaudiu caneis latranteis et vaccas intus mugienteis audirent; quae et cetera ad esumvbi defecerint, superesse ipsis brachium sinistrum, cuius esu victum ad extremum tolerent, dum dextra se aduersus crudeleis tyrannos defendent; quae omnia si tandem deficiant, quod minime sperent, stare ipsis ad extremum inedia potius vitam finire, quam in hostium truculentorum manus deuenire. id se caedium nuper Harlemi, Nardae, Zutphaniae et Mechliniae patratarum memores apud se decreuisse; potiusque vxores, liberos et vrbem ipsam communi incendio absumpturos, quam

consensuros vt vrbs vllis condicionibus hosti tradatur. secundum haec cusa chartacea moneta, vt superiore obsidione factum fuerat, cum inscriptione, HAEC LIBERTATIS ERGO. quam obsidione soluta in argenteam bona fide mutauerunt. cum interea obsessi Arausionensem crebris nunciis de auxiliis interpellarent, tandem consilium specie inhumanum, sed admodum suis rebus vtile Lugdunenses capiunt, de cataractis aperiendis et aqua perfossis Mosae et Isalae aggeribus in subiectam planiciem, in qua vrbs sita est, immittenda. idque Arausionensi ipsi et ordinum consiliariis placuit, cum dicerent, iacturam IO C florenorum OIO, quae illa inundatione acciperetur, parui faciendam contra libertatis, vitae ac fortunarum amissionem, et quod morte exhorrescant magis, diram conscientiarum seruitutem. itaque delegati ex Ordinum decreto, qui id publica auctoritate susciperent, euocatis ex Mattiacorum insulis Ludouico Boisoto per Valacrenam, Hadriano Vilelmo per Ziriczeam maris praefectis, qui cum IO CCC nautis continuo venere plus quam C omnis generis machinis aheneis et ferreis onustis. in eam rem iuxta Roterodamum circiter CC nauiculae planis carinis instar actuariarum instructae erant, quae X, XII, XIV et XVI tonsis remigabant. aduexerant et frumentarias naueis comeatu importando, muralibus tormentis itidem onustas, quarum vna erat structura insignis, arca Delfica vulgo appellata, quae e nauibus duabus simul iunctis compacta, neque velis neque remis, sed intus constructis rotis, quas XII epibatae torquebant, impellebatur, de cetero vndique clausa et contra machinae minoris ictus tuta; tantumque structurae nouae robur erat, vt L praesidiarij hac machina tanquam propugnaculo defensi quocunque tuto comeare et hostium oppugnationi resistere possent. hoc apparatu ad aggerem veniunt, inchoata a Rota-flumine nauigatione, munimentisque summa celeritate constructis, multis partibus aggerem perfodiunt, atque inde Solemeram, quam M. Aiala tenebat, petunt, Hupanis, qui eos incessebant, post leuia proelia postremo repulsis. Valdesius, qui lenta oppugnatione obsessos ad deditionem cogere in animum induxisset, munimenta ad vrbem exstruxerat, idoneis locis, quibus aditus ad eam omni ex parte intercludebatur, et praecipue in canali, qui Delfis Lugdunum ducit. medio quidem itinere vnum amplissimum Fr. Aldana tuebatur, et sesquimilliari ab vrbe, alterum ad Lamae pontem, quod Carrio cum sua cohorte tenebat, et ex aduerso haut hinc longe tertium ad Leidendorpium: quartum ad molatrinam in lacu Norda, et vltimum denique ad Soeteruodam. quae munimenta aut superfusis aquis mergere, aut inde praesidiarios, quo vrbs obsidione solueretur, pellere necesse erat. ibi crebro certatum ad fossas, quas Hispani iuxta vrbem duxerant, ne oppidani ad legumina secanda et betas praecipue, quae immani crassitudine et altitudine iis locis nascuntur, egrederentur. eas seruabant Manuel Capouacca et Io. Varga. cumque XV Kal. VItil. magna vi oppidani erupissent, post acre certamen testudine facta ac pluteis, quos aduexerant, tecti, vallum a Carrione ad Blocosenam ductum superant, et Hispanos pellunt. triremem et oppidani struxerant et ad canalis fauceis posuerant vndique tectam et tormentis ac scloppetariis egregie munitam, qua pecora et armenta ad pascua emissa continuis regiorum excursionibus defenderent. ibi et saepius pugnatum aequato plerunque damno. secreta et a Valdesio de Lugduno intercipiendo et Delfis habita consilia, quae tamen euentu caruerunt. tandem perfossis aggeribus III Non. Augusti et sequentibus diebus, cum exeunte mense iam aqua ad eam altitudinem excreuisset, vt nauigia stramine onusta comeare possent, tamen aqua ad aggeres haerente cum comeatu ad vrbem vsque comportari non posset, Hildamensis agger aperiendus fuit. itaque Goudani praesidiarij magno numero egressi ad opus se accingunt III Non. VIIbr. sed ab Hispanis interturbati, rursus iuxta Soetermeram aggerem rumpunt; quo facto tanta inundatio secuta est, vt classis auxiliaris, quae CLX nauibus constabat, in quibus XXX triremes erant, III Eid. eiusdem mensis aequor illud

nuper fructiferum nunc subita forma nouum mare ingressa sit, relictis, qui aggerem, qua ingressi fuerant, ducta fossa et praesidio valido firmata seruarent. tunc mira rerum facies apparuit, rusticis, quo fugerent cum gregibus, armentis, ac familia incertis; et Hispanis, qui modo tam arcta obsidione Lugdunum cinctum tenebant, nunc vice versa intra munimenta sua aquarum vi obsessis. Valdesius ad Soetermeram cum suis se contraxerat, vt in casu inopinato non mediocriter perculsus. igitur ad Soetermeranum pontem, qua transeundum sibi putabant auxiliares, primo pugnatum. ibi ex praefectis nauium perierunt Cateuilla et Gileresus tribuni Galli cimba inuersa submersi. Durandus, qui cum illis erat, ad classem enatauit. magna etiam frumentaria nauis discerpta est. sed Cauro commodum flante cum aqua multum creuisset, Vasterlus consul, qua erat industria, a popularibus etiam edoctus perspexit, nequaquam opus esse sub pontem transire, sed inter Soetermeram et Bentusas mediam viam Seguartensem vulgo dictam petere, et assumptis clam L actuariis nauibus, ac delecta stipendiariorum manu eo tendit, Boisoto in pontis obsidione, quam Ludouicus Pimentellus Carrerae fignifer tuebatur, relicto. quo cognico Germani, qui Bentusis erant, statim locum deserunt, et Soetermeram confugiunt. locum vacuum mox Landrierus tribunus cum L delectis occupat. eadem via Creitus cum arca Delfensi incolumis ad Soetermeram appulit; quem maris praefecti cum reliquis nauibus subsecuti in itinere cum Hispanis aliquoties conserta pugna, postremo patentibus locis exposita classe se obsessis spectandos praebent, eosque viribus et animis propter extremam famem paene deficienteis ad constantiam spe proximae libertatis confirmant. iam ab initio annonae curatores parce admodum panem admetiebantur. cumque a XVIII Kal. VIIIbr. nemo XL ante diebus panem gustasset, et carnium esu vitam obsessi tolerassent, tantum pro omni viatico singulis diebus selibra macilentae carnis vaccinae et equinae immani pretio distribuebatur. eo tempore felium, catellorum, murium iam carnes defecerant, et tenuiores pampinis vitium et aliarum arborum foliis sale et amylo conditis victitabant. corticibus item, putaminibus et piscium scamis inter fimenta corrasis, ex ossibus denique vaccarum, equorum, canum coctis, et aqua subactis succo expresso. ceruisiam etiam ex brassicae siliquis coquebant, absinthium et rutam loco lupuli adhibentes. his angustiis cum conflictarentur obsessi, ad VI OIO morbis potius ex vigilia et fame contractis, quam ictibus perierunt, et inter eos pleraeque puerperae prae angustiore cibo abortum fecerunt, quippe quibus tantum quadrans librae buccellati distribuebatur. qui superfuerant, eos videre erat, dissutis genis, ore pallido, cadauerosa facie, macilento corpore, tremulis genibus ac fere lapsantib. vestigiis incedere. inde siue horrore spectaculi, siue venturi metu plerisque nutare fidem: alios ad turbas coire: passim inter ciueis murmura audiri: oblatas a Perrenoto et Lanoio condiciones accipiendas. nam ad quae reseruari, nisi vt cum extremae patientiae periculum fecerint, gratiae regiae a viris auctoritate et caritate erga patriam praecipuis promissae beneficio defraudentur, et pro peruicaciae suae praemio iustae Hispanorum vltioni exponantur? contra has voces, cum res seditioni propior esset, valuere preces Duzae Nortouici praefecti auctoritate et humanitate inter ciueis conspicui, certa auxiliorum, quae ante oculos obuersabatur spe suos solantis. sed praecipua fuit Petri Andriensij constantia, qui se tumultuantium multitudini inferens vltro caput obtulit, fidem, quam semel dederit, vitae periculo se ad extremum vitae spiritum integram seruaturum dictitans; nec valde curare, cum semel moriendum sit, si conciuium aut hostium gladio cadat: quippe qui bona conscientia nixus nullius reprehensionem timeret. quo responso territi seu placati, qui coierant, domum quisque suam taciti concessere. cum aliquot diebus auxiliares veluti in ancoris stetissent, aduerso Aquilone, tandem Cauro a meridie et occasu incumbente, non solum aqua aucta, sed etiam Lugdunum versus compulsa est, ita vt classis iam ad Soeteruodam et inde Leidendorpium

processerit; quae loca Valdesius, qua poterat diligentia muniebat. sed crescente in horas aqua, cum iam IX pollicum esset, ad XXVIII pollices aestu subeunte intumuerat, ita vt nulla spes esset Lameni munimenti aduersus classem tuendi. itaque Valdesius Soteruoda relicta, quam mox auxiliares insederunt, ad Leidendorpium se recipit, mandato dato Borgiae, qui Lamae erat, vt quando spes nulla auxiliorum esset, sibi mature consuleret. idem et mandatum Alfonso Lupo Gallo. iamque auxiliares in eo erant, vt Lamenum propugnaculum in alueo canalis et ante moenia vrbis positum, quod ingressum prohibebat, vi expugnarent, monitis iam ante per columbam in vrbem cum literis missam, quod in hac vt in superiore Harlemi obsidione vsurpatum fuerat, oppidanis, vt eodem tempore, quo Lamam oppugnarent, ipsi eruptione facta scalas a tergo admouerent; neque paruae molis negotium videbatur, et auxiliares, qui obsessos ad extremas angustias redactos scirent, cum columba serius euolasset, deditionem factam rebantur, cum V Non. VIIIbr. praeter spem misso ex vrbe puero et ab alia parte per exploratores a Boisoto praemissos vtrinque constitit, Hispanos Lamam noctu deseruisse. quo cognito auxiliares statim recedentibus institere, qui pectore tenus aqua extantes in siccum quanta celeritate poterant euadebant. Gallus et Borgia cum VIII cohortibus per Vorscotam iter habuere, sed ita confusis ordinibus, vt multi aut aqua hausti, aut palantes contis forreis ab insequentibus tracti misere perierint. Petrus Ciaconus Borgiae centurio, cum et ipse conto tractus et grauiter sauciatus semianimis in cimba inter manus hostium iaceret, vt mortuus crederetur, dum ij, qui in cimba erant, aliis vnco trahendis occupantur, ipse in pedes repente erigitur, et incogitanteis summa virtute aggressus, hasta praepilata, quam adhuc gerebat, treis ex iis interficit, alios saltu in a quam se demittere coegit, et ita cimba comeatu onusta potitus ad suos victor reuertitur, ob id a Valdesio multum laudatus; et certe mihi dignus visus, qui silentio minime praetermitteretur. amissa ab Hispanis V tormenta in limo defossa, quae Gaspar Oartisius in tempore subducere non potuit. obstinata Valdesij pertinacia factum dicunt, vt obsessi ad condiciones non deuenerint, qui collo quia a Campaniaco et Lanoio inchoata, quasi illusionis plena saepius interturbauit, quod fiducia semel de expugnando Lugduno capta decus illud sibi eripi nollet. idque illi a Iuliano Romero, cum ad eum ad recensendas Hispanorum legiones a Prorege missus esset, exprobratum scribit Mendoza. sane cum suos ab obsidione aegre deduceret, subinde oculos per munimenta a se vndique exstructa circumferens alto suspirio ducto castellis illis vale dixisse fertur, quae non hostium virtute pulsus, sed aquarum vi victus relinquere cogeretur. magna et incredibili laetitia Boisotus in vrbem acceptus. post mutuam tormentorum festam displosionem comeatu importato cum plerique famelici auidis oblatis cibis vterentur, sibi perniciem attulerunt. plus OIO ex Hispanis periisse memorant, qui res illas scripsere; adduntque, quod et Mendoza scribit, eadem nocte qua Hispani Lamenum propugnaculum deseruerunt, partem murorum vrbis inter Vacariam portam et Burgundicam turrim XXVI decempedarum latitudine corruisse cum pomerio, ita vt Lugdunenses propius exitio fuerint, cum vitarunt, quippe cum miles in vrbem apertam tantum oppidanis inedia paene enectis, nullo praeterea praesidio firmatam, per eam ruinam irrumpere nullo negotio posset. vrbe praesenti numinis gratia praeter omnem opinionem periculo erepta, oppidani ante omnia Deo gratias egerunt, tum eleemosynis in egenos large distributis Boisotum ac Vilelmum maris praefectos ac ceteros duces honorifice laudatos torquibus aureis ac numis ad rei memoriam cusis donarunt. postridie Arausionensis ex morbo, quo eo tempore decubuerat, paullum recreatus Lugdunum venit, et laudata oppidanorum constantia et pietate res in vrbe pro tempore ordinauit. Valdesius dispositis per vicina loca copiis cum frustra Delfos tentasset, Vorcomium e regione Gorcomij trans Mosam tormentis pulsat, et pulsatum a V cohortium praesidio,

quod in oppido erat, non sine damno desertum, amissis CL ex suis in fidem accipit. Vastinga etiam, qui vicus est medio inter Hagam et vicina Hispanorum praesidia itinere, antea a foederatis capta, mox recepta est; sed in ea desiderato Lud. Pimentello Carrarae signifero. quibus actis cum spem stipendij a Valdesio suis factam euentus frustraretur, Hispani denuo tumultuari ceperunt, et Electum sibi creant Ioannem Blancum, capto ipso Valdesio. tumque petito a Prorege stipendio; cum non intra tempus repraesentaretur, subito ex locis Mosae vicinis Sluisa, Leitseno, Damo, Volscotena, Valkenburgo, quae tenebant, partim equitum partim peditum ad VII OIO coeunt, et ex Suitlandia Harlemum et Amsterodamum versus profecti, cum excluderentur, ad vrbem Vltraiectensem deflectunt VI Eid. Xbr. vbi cum moniti saepius non resipiscerent, postremo ab Hiergio, Floiono, et Valdesio, qui interea ope amicorum e manibus eorum euaserat, perduelles proclamantur, eosque tanquam hosteis vbique locorum impune occidere plebi permittitur. at illi nihil edictis territi, arcem, cui Franciscus Ferdinandus Auila praeerat, frustra tentant, et vrbem ipsam infestis animis ingressi cum damno repelluntur, amissis C amplius ex suix, et iam ante Electo ab ipsis interfecto, quod insciis sociis ad Hiergium scripsisset. tandem ad eos a Prorege missus Io. Osorius Vlloa, qui Traiectum deductis quatuor aureos viritim numerari iussit, et ita placatos Teneramundae et aliis Brabantiae locis in hiberna distribuit. paullo ante occultum consilium de Antuerpia ope ciuium clam conspirantium intercipienda ab Hadriano Vvilelmo initum detegitur; et Prorex eodem, quem rei patrandae condictum resciuerat, die, is erat VI Eid. IXbr. Mondragonium cum sua legione et VI aliorum Hispanorum signis euocat. nocte autem illa tanta in mari procella excitata est, vt classis quae militum supplementum vehebat, nulla nautarum industria aut vi Antuerpiam appellere potuerit. qui vero eam in vrbem introducti erant milites huc illuc dilapsi sunt. capti ex consciis in vrbe complures, sed cum probationes deessent, quamuis suspicio violenta suppeteret, leuiter a Prorege multati sunt, cum firmando imperio lenitatem eo rerum statu commodiorem esse iudicaret. Eodem hoc anno decessit magni nominis in Germania antistes Ioannes ex illustri comitum Hoiensium familia Ioannis et Margaritae Gustaui regis Sueciae sororis filius, qui Lutetiae Parisiorum, deinde in Italia literis operam dederat, et postea Camerae imperialis praeses diu magna cum laude prudentiae et aequitatis munus hoc administrauit, vir excellenti ingenio et multarum linguarum cognitione ornatus, ob id Paterbornensis, dein Osnaburgensis, ac postremo Monasteriensis episcopus illorum collegiorum suffragiis electus, ex vitae intemperie, quam alienatio mentis per interualla recurrens comitabatur, tandem mortuus, cum vix annum XLIV atrigisset. in Monasteriensi episcopatu ei suffectus est Ioannes Vvilelmi Cliuiae ducis filius, annos tunc tantum XII natus. Osnaburgensem Henricus Saxoniae dux archiepiscopus Bremensis, Paterbornensem Salentinus Eisenburgensis Coloniensis archiepiscopus possessum iuerunt. anno exeunte Henricus Robertus Marcianus Bullionij dux et Sedani princeps et Neustriae apud nos praeses Roberti E. T. filius, Roberti, qui ob terrorem de se sparsum Diabolus vulgo appellabatur, nepos, Sedani ex morbo IIII Non. Xbr. decessit, cum XLV aetatis annum ageret, in modico imperio vel cum praestantissimis sui seculi principibus, comparandus; qui Franciscam Borboniam Ludouici Monpenserij F. Francisci Delfini principis sororem in vxorem duxerat, ex qua Gulielmum Robertum, Carolum Robertum, et Carlotam susceperat. paullo ante mortem Kal. VIIbrib. testamentum condidit, quo filios ordine instituebat: quos si sine liberis decedere contingeret, eis excluso Carolo Roberto Moleuriae comite fratre, cui Raucuriam tantum eo casu legauit, alios substituebat, ea condicione, vt illi certam pensionem Carlotae filiae exsoluerent. insuper et mandata ad vxorem eo die dedit, quibus ei quo cultu et obsequio erga Regem et Imperium, quibus officiis erga vicinos principes, moderatione

erga suos vti deberet, summo prudentiae et aequitatis temperamento praescribebat. hic annus praeterea nobis eripuit duo magna Italiae et Germaniae lumina Paullum Manutium et Ioachimum Camerarium Papebergae in Franconia anno OIO IO, et eodem ipso mense, quo mortuus est, natum. et in Paullo quidem praeter exactam puritatis Latinae et antiquitatis Romanae cognitionem, quam ad Ciceronem suum illustrandum attulit, plerisque scriptis, dum vixit, publicatis et post mortem a filio Aldo virtutum paternarum herede editis, praecipua ad iuuandos aliorum labores cura ac per manus hereditario veluti iure a patre et auo tradita industria fuit, insigni illa et omnibus seculis depraedicanda artis typographicae officina, ex qua omnium fere veterum tam Graecorum quam Latinorum et aliorum auctorum scripta diligenter, vt tempora ferebant, certe elegantissime excusa ad publicam vtilitatem olim prodierunt, vt omnium confessione constet, literas renascenteis ortum suum Manutianae familiae debere, quae adultiores in Germania a Frobeniis, sed maxime omnium in Gallia a Stephanis per C annorum spatium eadem industria propagatae, et ad summum diligentiae simul et elegantiae fastigium perductae sunt. Paullus autem ante aliquot annos Venetiis Romam euocatus, vt sacrorum librorum editioni praeesset, attenuato assiduis studiis corpore, cum diu prae macie in lecto decubuisset, vbi eum paucis ante mortem diebus sedulo cum Romae essem, cum M. Antonio Mureto vetere amico saepius inuisi, tandem optime meritam de re literaria animam Deo reddidit VIII Eid. April. ad Mineruae sepultus. Camerarius loco nobili, sed in modicis opibus natus, ad haec specie ingenua praeditus nobilitatem generis, quantum per condicionem et aetatem licuit, nobilibus exercitiis retinuit, equitandi peritia insignis, de qua ad Xenophontis librum, quem de re equestri scripsit, a se Latine versum, ac notationibus explicatum, et peculiarem commentarium subiecit. de cetero cum vitam otio literario consecrasset, post perceptam vtriusque linguae exactam notitiam, quas et variis scriptis illustrauit, non solum ad bonos auctores in vtraque lingua interpretandos tam poetas quam oratores et historicos, sed etiam in solidioribus philosophiae, mathematicarum artium, et postremo theologiae studiis multa commentatus est. ad quae omnia, quod pauci ante illum fecerant, politioris literaturae ornamenta semper attulit, variis in omni doctrinae genere lucubrationibus aut dum vixit editis, aut post eius mortem a tanto patre dignis filiis publicatis; quae sparsim et diuersis temporibus ac locis per particulas edita, cum eiusmodi sint, vt iis ad rem literariam plurimum emolumenti sit redundaturum, simul omnia aliquando edi reipublicae maxime interest. constans ac perpetuus Philippi Melanchthonis amicus fuit, eius studiorum, voluntatum, ac consiliorum particeps, et cum ipse Lipsiae larem fixisset, et ille Vitembergae profiteretur, per literas amicitiam eam toto XXX annorum tempore coluerunt. et Melanchthonis quidem literas ipse Camerarius post mortem eius studiose collectas ac digestas publicauit, suis non insertis; quarum partem filij post patris obitum, tum alias ad diuersos duobus voluminibus distinctas ad vtilitatem publicam ediderunt. tandem vir optimus et de repub. tot exantlatis laboribus bene meritus ex hac vita migrauit XV Kal. Maias. abstulit et hic annus nobile per fratrum, Hieronymum et Io. Baptistam Amaltheos Opitergij in Taruisino limite natos, quorum ille philosophus ac medicus praestantissimus ea morum suauitate fuit, vt vel solo aspectu omnium in se beniuolentiam alliceret. in versibus pangendis praeterea ita excelluit, vt M. Antonius Muretus acerrimus harum rerum iudex, ei inter Italos palmam detulerit. obiit in patria XIII Kal. VIIIbr. annos natus LXVII ad S. Martini sepultus. hic pariter Graece Latineque eruditissimus, in aula Romana toto vitae curriculo versatus ac tribus ordine Pontificibus carissimus, Cardinalibus Tridentinae Synodi interpretibus a secretis fuit, ac multa vernacula lingua lusit, et fratre iunior, nam tantum XLVII annum attigerat, ad meliorem vitam Romae

migrauit XIIII Kal. Mart. ad S. Saluatoris in Lauro ab Altilio fratris F. conditus. hos secutus est Ioannes Guinterius Andernaci Vbiorum oppido natus, qui cum Dauentriae et Marpurgi literas didicisset, primum Goselariae ludi moderator, ac dein linguae Graecae Louanij professor fuit; inde Lutetiam profectus cum Gulielmo Budaeo et Ioanne Lascare, quos iuuenis iam senes coluit, magna coniunctione vixit, et Francisci I liberalitate, commendante eum Ioanne Bellaio Cardinali eximio literatorum omnium ac praecipue Germanorum fautore, medicinae lauream adeptus ac medicus regis salutatus est, postremo cum Diuioduri Mediomatricum exardescente per Galliam ciuili bello aliquandiu medicinam fecisset, Argentinam tandem concessit, vbi relictis compluribus ingenij sui monumentis octogenario maior hoc anno IV Non. VIIIbr. in viuis esse desiit. Cyprianus Leouitius tabulis astronomicis diligenter putatis et ecclipsium descriptionibus insuper editis, quas ad annum vsque OIO IO CVI perduxit, hoc etiam anno admodum senex Augustae Vindelicorum decessit XII Kal. Iunias. ante eos omneis eodem anno VI Eid. Febr. Geneuae, cum tantum XXXVIII annos exegisset, fato functus est Enimundus Bonefidius Chabouij ignobili vico in Valentino agro natus, homo probus et simplex, qui cum pedem patria nunquam extulisset, tamen Hebraicis, Graecis et Latinis literis ita egregie instructus erat, vt in celeberrimis orbis academiis operam studiis dedisse sub praestantissimis magistris crederetur. in iuris autem scientia, quam Valentiae profitebatur, adeo excelluit, vt Iacobus Cuiacius, qui principatum illius tenebat, alicubi scripserit, si moriens rogetur, vt olim Theophrastus, non alium habere se, quem discipulis suis posset ostendere. post tumultum Parisiensem a Francisco Hotomano inuitatus Geneuam concesserat, vbi ius Orientale, cuius iam specimen aliquod ediderat, maiore opere illustrare aggressus morte post biennium superueniente, spem de se tanto viro auctore conceptam fefellit. cui me nunc tanquam praeceptori de me secundum ipsum Cuiacium et Franciscum Roaldesium, quibus simul eodem tempore operam Valentiae nauaui, optime merito hoc monumento parentare aequum iustumque duxi. dispar studio, tamen ob excellentiam artis, quam historia accurate et eleganter scripta illustrauit, Georgius Vasarius meruit, vt inter viros ingenio et literis praestanteis accenseretur. is Arretij in Etruria natus pictor et architectus nostra aetate excellentissimus diu magno Etruriae Duci Cosmo omnium liberalium artium, inter quas pictura et architectura vt referretur, obtinuit, fautori eximio nauauit, editis passim ingenij sui ad stupendum omnium spectaculum monumentis, et tandem hoc anno climacterico suo V Kal. Vtil. viuis exemptus est, exinde, sicuti testamento cauerat, Florentia, vbi decessit, Arretium in patriam translatus; quo loco in principali secundum sedem episcopalem templo in sacello ab ipso iuxta sumptuoso et admirando artificio exstructo sepultus. annum clausit mors Selimi II Turcorum imperatoris Eidib. Xbrib. apoplexia extincti, qui patri Solimano virtute, moribus, et diuturnitate imperij dispar, tamen toto septennio, quo regnauit, Chion perfidiose Genuensibus ademptam, et Cyprum violatis eadem perfidia induciis a Senatu Veneto repetitam per vim iuris Othomanici fecit, exiguo sacri foederis contra ipsum initi atque adeo insignis ad Echinadas partae victoriae fructu, per quam tamen retardatis tantisper eius conatibus egregio exemplo Christianis constitit, Turcos, si nobis inuicem conueniret, vinci posse. vino praeter gentis morem et legis suae institutum, contraque patris exemplum vsus est, quo et inebriari gaudebat, in ebrietate, quam cum ieiunus esset, placatior, exemplumque de formosissimo puero, quem in deliciis habebat, affertur, qui ieiuno procacitate vernili, quod ebrio hero impune facere consueuerat, illudens, ab ipso arcu ad puluinar dependente protinus sumpto, sagitta letali transuerberatus est. qua re ille postquam ad se rediit, tantum maerorem concepit, vt vix Mophti reuocante sumptum de se interficiendo consilium omiserit. Selimo successit Amurathes grandior natu filius, qui imperium truculentum

a quatuor fratrum se praesente strangulatorum nefando paricidio aupicatus, ad vltimi adhuc in cunis ad fratrem homicidam risu puerili blandientis conspectum lacrimas non tenuit, cum tamen Deum testem appellans se excusaret, quasi non liuore aut odio, sed concordiae in familia Othomanica conseruandae, qua salus imperij Turcici contineretur, necessitate extrema coactus et ex antistitum suae legis consilio id faceret. nec multo post Tecmases magnus Persarum rex et imperatoris Turcici aemulus facis concessit, relicta successione vaga et incerta; quod diuturno aeque ac Persis detrimentoso inter ipsos et Turcos bello occasionem praebuit, sicuti deinceps plenius dicemus.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LX.

SEQVENTI anno rursus tentata in Belgio concordiae via, Prorege in id intento, vt contraria omnino ab Albano ratione, cuius seueritatem nimiam crebris sermonibus suggillabat, res amice componeret. in eam rem missus a Maximiliano Caesare Guntherus Schuartsemburgius, vnus ex quatuor R. Imperij comitibus, Dordracum XIII Kal. Febr. appulit; quo et mox Arausionensis Vlissinga venit cum Batauiae et Zelandiae ordinum delegatis. concilio dato Schuartsemburgius Caesaris nomine medium se inter Philippum et Belgij ordines interponens legationis suae mandata exposuit, quae et scripto complexus mox publicauit. eorum summa erat, expetere Caesarem malorum, quae Belgium diuexarent, et porro ex eo dissidio in prouincias illas et Germaniam emanatura sunt, pertaesum, expetere, vt ratio ineatur, qua Philippus cum iis, qui ab obsequio recesserunt, in gratiam redeat, et pax in Belgio firma iustis et aequis condicionibus constituatur; ob id se, qui adfinitate et amicitia cum Arausionensi coniunctus sit, et coniunctis cum eo Ordinibus bene velit, a Caesare ad illos missum, qui eodem tempore. Volfangum Rumfium Rodolfi Hungariae regis F. primarium cubicularium in Hispaniam ad Philippum miserit, vt eodem officio apud illum defungatur. ad quae postridie Arausionensis et delegati responderunt, et supplici libello anno superiore a Santaldegondano ad Campiniacum misso institerunt, vt ante omnia externi e Belgio deducerentur, dein Ordinum Belgij concilium generale conuocaretur, quorum decretis super petitionibus suis de religione et conscientiarum libertate se summissuri sint. inde Schuartsemburgius ad Proregem, qui Antuerpiae erat, redit, et ab eo impetrat, vt colloquium Bredae institueretur, quo delegati mense proximo conuenirent. in eam rem etiam a Prorege dati obsides Iulianus Romerus, Christophorus Mondragonius, qui paullo ante Santaldegondanum, vt fidem in deditione Mildeburgi datam liberaret, libertati restituerat, Daussius. insuper delegati regis nomine Ferdinandus Lanoius Rupis comes, Rassingemus, Arnoldus Sasbutus, Carolus Susius, Elbertus Leoninus. ab Arausionensi, ordine equestri, nobilibus, ciuitatibus Hollandiae, Zelandiae, atque foederatis, nempe Bomela et Bura, Iacobus Doestenus, Philippus Marnixius Santaldegondanus, de quo modo diximus, Carolus Boisotus, Arnoldus Dorpius, Ioannes Iunius, Paullus Busius. heic Sasbutus regis nomine ad

Ordinum petitiones respondet, regem non posse ferre, vt Hispani, qui suae ditionis sint, et quorum fideli opera in magnis expeditionibus hactenus semper vsus sit, exterorum nomine censeantur; potius Gallos, Germanos, Anglos, et eos qui Arausionensi militent, hac denominatione dignos. regiae vero maiestati multum detractum iri, si ad subditorum praescriptum res bello et pace administrare teneatur. neque tamen eam Regis mentem esse, vt pace in Belgio constituta, diutius Hispanos in his prouinciis retinere velit, nisi aliud necessitas suadeat; neque recusare, quin ab Ordinibns prouinciarum consilium sibi subministretur, in caussis, quarum cognitio ad illos pertinet, et in quibus semper vsitatum fuit vt cum ipsis consilia communicaret, sententias eorum rogaret, atque assensionem reciperet; ita tamen, vt ne in illorum arbitrium conferatur, quod a regia potestate, placitis, ac decretis, arctioris consistorij viris, aut eius vices gerente summo Belgij praefecto et prouinciali Senatu dependent. quod ad generalem ordinum conuentum attinet, quoniam longo temporis interuallo opus sit, et negotium huiusmodi sit, vt citra magnas difficultates explicari non possit, consultum videri, vt armis positis ante omnia Hollandia, Zelandia, ac ceterae foederatae ciuitates se regis obedientiae subiiciant, et cum reliquis Belgij prouinciis coniungant; quo facto Regem in ceteris ipsorum petitionibus plene satisfacturum. secundum haec proposita ab eodem Sasbuto capita, vt sancita praeteritorum ab anno LXVI obliuione, vtrinque erepta, quae exstarent, restituantur; vrbes, arces, munitiones, naues, machinae bellicae regi bona fide tradantur; captiui et Bossuuius comes inprimis sine pretio dimittantur; religio Catholica Romana vbique constituatur sine vllo impedimento, perinde atque cum Philippus in prouinciis iis inauguratus fuit, permisso iis, qui maiorum religionem profiteri nollent, semel tantum et hac vice, vt extra Belgium concedant, et bona sua intra praefinitum tempus aliis vendant. his condicionibus fidem regem interpositurum, quae sufficere debeat. quod si quid vltra requiratur, etiam amplius eorum securitati et cautionibus, quibus aequum videbitur, consulturum. ad ea scripto ab Arausionensi, comite Culemburgio, Othone Ecmondano, et aliis ordinum foederatorum delegatis subscripto responsum est XI Kal. April. quo cum instarent, vt duobus capitibus de externo milite dimittendo, et conuentu generali ordinum, quorum decreto sua de religione postulata summitterent, conuocando satisfieret, hoc etiam addebant; quod ad prius, iam anno huius seculi LIX Gandaui transactum esse, paullo ante regis e Belgio discessum: ad haec eam esse Hispanorum, quos regi minime subditos inficientur, crudelitatem et inhumanitatem, atque etiam in Belgas odium, quod Gandaui, Tornaci, Antuerpiae, Mechliniae, Lirae, ad Siluam-ducis, Dauentriam, Vltraiectum patrata satis arguant, vt eorum dominationem prouinciarum proceres, et Ordines amplius ferre non possint. sua vt Hispanorum apud principes suos Belgis merita constare, quorum illi fideli nuper in bellis Belgicis opera, et antea in Italia et Africa feliciter vsi sunt. neque vero Germanos, qui Ordinibus militent, externos censendos, quippe cum complures Belgij prouinciae Imperio accenseantur. quod ad Gallos, Anglos, et Scotos attinet, necessitate compulsos prouincialeis ipsorum opem implorasse, quos a se libenter dimissuri sint, cum primum Hispani dimissi fuerint. tum multa pro ordinum generalium conuentu, et eius auctoritate subiiciuntur. insuper exagitatis Hispanorum vitae et fortunis Belgarum insidiantium truculentis consiliis, quae ex interceptis Francisci Dalanae ex Galliis ad Parmensem olim scribentis literis pateant, nimirum vt proceres prouinciarum e medio tollerentur, et contractis priuilegiis ac libertatibus, imperatisque vectigalibus nouis prouinciales ex opulentia pristina ad tenuitatem ac miseriam redigerentur. postremo perduellionis crimen a se amoliebantur, qui salua conscientia et libertate semper morigeros ad omnia se regi exhibuissent, modo excusso crudelis iugi metu sibi idonee caueretur, et indignae mortis periculum, quod perpetuo renouata Ecmondani, Hornani

et Montinij indignissime peremptorum memoria ante oculos obuersetur, a ceruicibus suis remoueatur. his de rebus si sibi idonee caueatur, paratos se aequis condicionibus transigere demonstrant, et vrbes, arces ac cetera ex necessitate iustae defensioni quaesita munimenta tradere; alioqui fabellae AEsopicae memores, quae oueis cum lupis imprudenter traditis canibus defensoribus transegisse memorant, quod tutum videbitur, id facturos. hoc scripto perlecto rursus regij insurgunt, et Kal. April. alio scripto obiecta multis verbis diluunt, et inprimis quod de ouium et luporum fabella adductum erat, quasi regis fides in dubium reuocaretur, praecipue exagitant. tum caput de religione vrgent, exclusa omni alterius religionis libertate; quippe cum experientia constiterit, concionum et consistoriotum ac synodorum colore occulta consilia contra regiam maiestatem et publicam tranquillitatem agitari, nec prius quieturum Belgium, quam Pastores externi et externae doctrinae praecones omnino exacti fuerint. cum hoc regiorum responsum non multum delegatis placeret, et foederati regios legatos rogassent, num alia mandata haberent, et haec quae ab ipsis proponerentur, ex absoluta regij mandati formula recenserentur, respondentibus illis aliud se non habere, foederati amplius deliberandi spatium et ad ciuitates foederatas referendi poscunt, redditis interim obsidibus. Arausionensis seorsim cum Schuartsemburgio per suos agit, et vt res ad Caesarem deferatur, se expetere ostendit; effecturumque dicit, vt ordines foederati aequis se condicionibus illius arbitrio summittant. ita re infecta vtrinque disceditur, intermisso pacis negotio in annum vsque insequentem; quo Gandaui postremo conuentum fuit. Schuartsemburgius cum securitatis literas a Prorege de legatis ab Arausionensi mittendis frustra petiisset, et interea dum de pace apud Caesarem ageretur, inducias paciscendas suasisset, ad Caesarem, a quo legatus fuerat, eum de re omni certiorem facturus reuertitur. post discessum Schuartsemburgij rursus foederati, vt fidem suam et studium erga patriam ceteris ordinibus probarent, et se a calumniis, vt aiebant, purgarent, prolixo scripto prid. Eid. Vtil. euulgato aequitatem suae caussae explicant, et reperita ab initio actione iam a tempore libelli ad Campaniacum missi, vsque ad hunc diem, regios disceptatores non bona fide secum egisse demonstrant, et ambiguis responsis et affectatis procrastinationibus, cum nihil minus quam pacem cogitarent, tempus extraxisse, vt ipsos interim imparatos opprimerent. ad extremum petunt, vt delegatos non suspectos rursus de pace mittant; idque Arausionensi quamprimum antequam ad arma deueniatur, significent. quo scripto accepto regij non mediocriter, vt par erat, iritati, quod multa arroganter et contumeliose in se dicta cernerent, multis verbis se purgant, nec alias dilationes petitas demonstrant, quam vt interea, quid in tanti momenti negotio actum esset, regiae meiastati significari, et eius responsum haberi posset; quo accepto, regis voluntatem ipsis declaraturos et ad postulata diserte, vt aequum videbitur, responsuros. interea Deum et homines obtestantur, se promptos facileisque semper fuisse, neque vllam discessûs aut sistendi colloquij occasionem praebuisse: Arausionensem contra et foederatos ordines huius culpae reos esse, et nunc maxime si quamprimum certiores de regis voluntate redditi fuerint, ad perficiendum pacificationis inchoatae negotium non compareant. ita solutum Bredanum colloquium, non sine occulta regiorum inuidia, ex quo contra Arausionensis summam gratiam a ceteris Belgij ordinibus meruit; quippe qui idem, quod illi tacite desiderarent, palam peteret, nimirum libertatum, immunitatum et priuilegiorum antiquorum confirmationem, externi militis missionem, et comitiorum in antiquam auctoritatem restitutionem; quibus et religionis caussam cum summittebat, aequum ipsis petere videbatur. eodem tempore Fridericus Furius Caeriolanus formulam, ex qua ratio pacis inter Philippum et Hollandiae ac Zelandiae ordines, iisque confoederatos iniri posse videbatur, emittit, et ne tanquam friuola reiiceretur, idem eas pacis condiciones a rege ratas habitum iri contestabatur. capita

formulae haec erant. vt omnes recte ad pacem animati non magis priuatis rebus, quam publicis studeant, sicque apud se statuant, dum inter se principes Christiani aut cum populis suis digladiantur, ipsos principes ac populos vna cum religione et fortunis plane interire. idem periculum pro foribus instare, quale Africam, Palaestinam, Asiam, Graeciam ac Pannoniam vastauit. neutra itaque pars summum ius consectetur. rex omneis in gratiam restituat, non in bona solum, sed etiam in nomen et honores. hi vero restituti vicissim regem et in possessionem veterem, et in solitam reuerentiam et obedientiam debitam restituant. promissa et pacta conuenta vtrinque sincera fide seruentur. quod si regem arctius pactis astringi necesse sit, iis Hispani proceres tam sacri quam profani ordinis vna cum rege ex vetere gentis cum Africanis instituto subscribant. idem et volente rege Germaniae principes faciant. aliquot denique oppida ex primoribus Belgij sub certis legibus ac condicionibus vna quoque cum rege subscribant. cumque tres sint praecipuae in his prouinciis motuum caussae. suspicio de Inquisitione instituenda; regium mandatum de seuera placitorum Caroli V et Philippi executione super religione ab anno huius seculi XXI ad annum LXVI; ac postremo imperata decima. Inquisitio, quae necdum instituta est, pariter et decima nulla sit. quantum ad edicta spectat, excogitetur moderatio, quae de communi omnium consensu, consilio et sententia fiat. iis vero, qui huiusmodi de religione condicionibus contenti non erunt, optio detur, vt se Catholicae religioni reconcilient, vel alio, quemadmodum in subiectis Imperio prouinciis lege de pace in religione data praescribitur, habitatum extra regiam ditionem concedant, salua re familiari, quam ad fructus percipiendos aliis locare, aut etiam vendere possint. externus miles, licet nullum damnum Belgis inferat, tamen si volent, exauctoretur, et Belgio dimittatur, cautione regi firma et omni exceptione maiore prius data prouincialeis nihil molituros, aut contra regiam maiestatem tentaturos. quod vt fiat, ipsi demisse et suppliciter, vti decet, cum rege agant, et Arausionensis inprimis literas de pace ad eum modestiae plenas exaret. magni enim momenti eas ad reconciliationem fore. aliae et literae scribantur ad Meliti principem, et comitem Chinconium, primarios regis consiliarios, quibus et arcta adfinitate Arausionensis coniunctus est. (nam Meliti princeps Menciae Mendozae, quae Henrici Nassouij coniux fuit, patruelis erat, et Chinconius in vxorem Arausionensis sororem duxerat:) haec si placeant, Furium per veredarios equos quamprimum in Hispaniam perrecturum, et optatum ipsis responsum cum plenis mandatis, quibus ipsis de religione et externo milite idonee caueatur, propediem allaturum. ad ea Arausionensis, quoniam iam conuentus delegatorum dissolutus erat, prid. Non. Maias respondet; quae in pacis formula proponantur, de promissis seruandis cautiones, qua in re totius negotij cardo vertitur, eas non ita prudenti viro tutas videri, quin P. R. si non seruentur, dispensare possint, et violatores absoluere. ea diffidentia fieri, et quoniam formula haec serius transmissa sit, vt, ipse abiecta omni meliori spe certum licet dubij euentûs bellum incertae atque adeo insidiosae paci praeferendum duxerit. nec multo post in mediis belli apparatibus prid. Eid. Iun. Arausionensis Brielae Carlotam Borboniam Monpenserij filiam, quae olim in Iouariensi coenobio ante aetatem sacris legibus definitam professa, ante triennium ad Fridericum Palatinum VIIvirum eierato voto se contulerat, praestanti forma et ingenio virginem vxorem duxit, abdicata a se ob mores altera vxore Anna Mauritij Saxonis VIIviri filia, quae anno sequenti Dresenae, vbi in custodiam ab Augusto VIIviro patruo tradita erat, admodum pie decessit. secundum haec Prorex omnia ad bellum comparat, et ante omnia duas munitiones, alteram in Pleumosiis ad Scaldis aestuarium, alteram iuxta Siluamducis extrui mandat, impositis III ex legione Valdesiana signis. et AEgidio Barlemontio Hiergio Hollandiae praefecto negotium dat, vt captis munitionibus viam sibi ad exercitum in prouinciam introducendum aperiret; quem

et subsequi iussa IX signa ex Ferdinandi Toletani, et totidem ex Francisci Valdesij legione, cum aliquot Germanorum et Belgarum peditum cohortibus, quae ad Boruicum XXV dies substiterunt in Aquensis regionis faucibus, vt terrorem sui viciniae incuterent. inde Vltraiectum versus progrediuntur. cumque se Hiergio coniunxissent, XIII Kal. Vtil. Buram corona cingunt, oppidum muris turribus, licet ad priscum morem, tamen ex firmissima materia structis, et fossa profunda aqua plena admodum munitum, in quo et arx est IV magnis turribus et triplici fossa vallata, ac praeterea lato aggere ab ea parte, quae oppidum ipectar. locus a IV praesidiariorum signis tenebatur, inde in Geldriam, inde ad Amsterodamum vsque portas continuo excurrentium. Hiergius habebat in exercitu VII peditum OIO, et in iis Ladislai Barlaimontij fratris Magae comitis, et Flori Floioni alterius fratris legiones, et IV alas equitum seruandis aggeribus destinatas. promoto vallo, cuius cura Manueli Capouacae, et Sallazario obuenerat, nauigia duo grandia in humeros ab Hispanis sublata in fossam demittuntur, quibus ponte superstructo machinae XIV impositae sunt, et verberatio duabus partibus instituta a Loisio Blosio Trelonio tormentorum praefecto. exiguum in ea obsidione negotium fuit, praefecto loci, sicut suspicio fuit, corrupto, qui deditionem facere iussus, cum recusasset, post duorum dierum pulsationem ruina edita et regiis vim facientibus statim ruinam citra certamen deserit, et in arcem confugit, magno Hispanorum bono, qui ponte forte ingruentium pondere fracto per fossam aqua plenam quamuis nemine resistente vix tandem in murum euaserunt. capto ac direpto oppido arx, in qua XXIV machinae aeneae repertae sunt, statim deditur, dimisso milite sine armis, signis, et tympanis. loci praefectus proditionis insimulatus ordinum deereto in Gaudanam arcem sub custodia traditus, cum se purgasset, postea dimissus est. nec multo post Mattiaci prope Rosendalum XIII Kal. VItil. naueis bellicas duodecim nuper exstructas litori legendo et amnibus circumnauigandis accommodatas, a CC stationariis ex Mondragonij legione indiligentius custoditas intercipiunt, et magno regiorum damno incendunt. sub id tempus Prorex, vt sibi aditum ad insulas, in quibus belli arcem foederati collocauerant, aperiret, opportunum ratus Finaerdam in Brabantiae limite ad VIItrionem oppositam in potestatem redigere, id negotij Mondragonio Gandauensis arcis praefecto dat, attributis ei duobus signis; altero Alfonsi a Soto, altero Damiani Moralis, et OIO Belgis ex sua ipsius legione; et ex aduerso aggere recedente mari prius tentato vado suos discalceatos scloppeto ense ac pera in qua trium dierum viaticum ac puluerem quisque portabat, sumptis, ipso Mondragonio viam praeeunte, in alteram insulae ripam transire iubet; quod illi summa alacritate fecere, vitatis silentio IX hostium nauibus, quae alueum medium insidebant. quod vbi praesidiarij cognouere, vitam et res saluas pacti naueis conscenderunt, et locum vacuum Mondragonio tradiderunt. interea post Buram captam Hiergius, vnaque Megae comes, Bomelam cum aliquot tormentis ducunt, et supplemento trium millium peditum accepto ducib. Carolo Fukaro, Verdugo ac Gallo et CCCC equitibus, insuper XV fossorum cohortibus, copias tripartito diuidunt, vt quid tentaruri essent, hosti incertum relinquerent Verdugus et Gallus Vorcum et Schonouiam versus iter habuere. tandem omnes ex compacto ad Veteres aquas deflexerunt; quo prima acies duce Hiergio XIV Kal. VItil. venit, aduentuque suo proelio conserto munitionem cataractae seruandae a praesidiariis exstructam capit; sic dispositis copiis, vt Valdesius cum legione sua Schonouiensem aggerem, cuius cataractam subiectam teneret, et eum, qui Monfortium ducit, et rursus cum Schonouiensi coniungitur, teneret; Germana legio aggerem, qui Vordenam ducit, cum legione Belgica insideret; quibus et adiuncta XVI Hispanorum signa. paullo inferius Hiergij, Megae comitis et Floioni legiones hospitium habebant. oppidum aggeri impositum forma quadrata sed porrecta tumulo assurgit, turribus terra oppletis et fossa

profunda et aqua plena vallatum. compluribus item canalibus manu factis et paludibus cinctum, quibus pontes substernere opus fuit, vt inde per hospitia libere comeare liceret. locum tenebat Sammarianus Gallus cum IV Gallorum, Germanorum, Scotorum, et IV Batauorum signis; qui cuncta ad defensionem necessaria comparauerat, conflatis tormentis, et cratibus, trabibus et asseribus, quos muricibus et rotarum clauis confixerat, ad ruinam seruandam cum regij vim facerent, paratis. tum cuneos duos excauari, qua parte vim facturos Hispanos putabant, et turrem templi suffodi iusserant, trabibus subiectis, ne cum decideret, ruina sua fossam compleret. diuersa parte Hiergius fluuium obstructa terra et lignorum fascibus alueo ab oppido auertit; quod obsessis admodum incommodauit; productoque vallo et doliis vimineis in aggere statutis duo tormenta contra turrem templi dirigi iubet. inde in aggere cataractae disposita XXIII tormenta, quae transuersa verberatione murum pulsabant, et V alia in Monfortensi aggere. quo facto tubicen ab Hiergio in oppidum missus, qui deditionem imperaret. sed Sammariano tempus petente, quo Arausionensem certiorem faceret, VII Eid. Vtil. verberatio inchoata est, qua per quatriduum repetita, post ruinam a Francisco Aquilari Aluarado, et Sanctio Beltramo Penna exploratam, quam frustra terra comportata, ligno, materia, linea strue, cannabe, plumeis saccis, culcitis, doliis sarcire obsessi moliebantur, oppugnatio imperatur in qua Francisci Valdesij, Gasparis Oartisij, Ferdinandi Toletani et Iuliani Romeri legiones, et Megae comes cum Germanis licet iniussus certatim totis viribus plus hora integra cum quadrante depugnarunt, praesidiariis cum sacerdotum amictibus; sic enim ad ludibrium comparere voluerant, pro ruina summa se fiducia ostentantibus, et saxis, pauimento iam ab obsidionis initio Sammariani iussu in hunc vsum detracto, plumbo fusili, pice, artificiosis ignibus, ac circulis ardentibus Hispanos infestantibus. tandem numero victi cesserunt, ad vnum omnes fere occisi. nam tantum ex omni multitudine XX superfuisse dicuntur. non militi, non oppidanis parcitum nullo sexus aut aetatis respectu; post direptionem etiam incendio immisso. ex Hispanis ad C desiderati, et in his Franciscus Beltramus, qui primus in murum dirutum insiliit. plures sanciati, in quorum numero fuit Sanctius Beltramus Penna. praesidio imposito, vt hosteis falleret, Hiergius Fukarum, et Oartisius cum legionibus suis Germanorum et Hispanorum sine signis Leredamum versus iter capere iubet, tormentis Vltraiectum versus remissis cum Trelonio et Megae comite fratre; quibus omnibus in occulto mandatum, vt postridie Schonouiam versus iter flecterent. ea vbrs III ab Aquis leucis exiguo ambitu brachio Rheni imposita (Lecam vulgo vocant) et aestuario maris alluitur; quo recedente in sicco destituitur plus LX passuum spatio; ab ea parte, quae aggerem Crimpenensem respicit munitissima turribus, muro firmo, et fossa profunda vallata; qua parte mare influit debilior. oppidani fere maiorum sacris addicti erant, sed superioribus annis metu potius quam sponte in Arausionensis potestatem se tradiderant. locum tenebat Garda Gallus ab Arausionensi impositus homo strenuus et moderatus cum IO Gallorum Batauorum et Scotorum praesidio, qui et munitionem ante vrbem excitauerat, quam tamen primo Hispanorum aduentu praesidiarij deseruere. in Monfortensi et Crimpenensi collocatae Valdesij et veteranorum legiones; quae post biduum iussu Arausionensis, opertis aggeribus, cum multum damni acciperent, non tamen ab obsidione destiterunt, Hiergio a popularibus certiore facto intra X dies nullum subesse ab inundatione periculum; qui ne tempus sibi periret, mox Borgiam in vlteriorem amnis ripam cum III cohortibus transmittere iubet, et munitionem olim ab Hispanis exstructam occupare, ex qua dispositis tormentis in oppidum quamuis medio flumine verberatio instituta est, magno regiorum commodo, quippe cum murus ab ea parte debilior esset; stratus et pons ex nauigiis a Megae comite adductis, malis et antennis transuersis triangulari specie firmatus, ita vt anguli

impetum aquarum frangerent, et auxiliares quamlibet vento et aestuario adiuti inde arcerentur. Mendoza scribit, nondum Gardam, cum obsessa est Schonouia, hoc est, prid. Eid. Vtil. in vrbe fuisse; sed postea cum auxiliaribus venisse, et artificiosum illum pontem, non bene iunctis antemnis compactum perrupisse, et postquam auxilia introduxit, vrbis imperium accepisse. mox aduecta per canalem Vltraiecto tormenta, et verberatione ex aduersa ripa facta ingens ruina edita. et cum nocte interiecta nullam in ea seruanda oppidanos operam posuisse cerneret Garda, eorum suspectam merito fidem habens, ac veritus, ne cum vis fieret, plus ab illis a tergo quam ab Hispanis frontem petentibus periculi esset, ex ducum consilio de deditione agere cepit, vitamque ac res salus pactus, et vt cum tympanis ac signis dimitterentur, locum Hiergio tradidit IX Kal. VIIbr. qui nulla mora interiecta inde Crimpenam ducit, II a Schonouia leucis Roterodamum versus; qui locus est in confluenti Lecae, Vahalis, et Mosae, magni momenti creditus, quod Isselmondae insulae et Roterodamensi immineat, ideoque duabus munitionibus, quae CCC circiter militum praesidio seruabantur firmatus. quarum praecipua erat forma triangulari in ipso concursu fluuiorum posita, altera in aduersa brachij Rhenani ripa. quae mox veniente exercitu relictae sunt, ab Hiergio statim valido praesidio firmatae; qui et tertiam munitionem in ipso confluente extrui curauit, dato negotio Megae comiti fratri, et Carolo Fukaro, vt Leredamum corona cingerent, exstructis circum aliquot munitionibus, quibus mediis Vltraiectum et Amsterodamum ab hostium incursionibus defenderentur. his confectis Prorex copias ex Batauia reuocat, et cum videret totum fere continentem in potestatem redactum; insulas, quibus se foederati continerent, tantum superesse, ad eas subiugandas animum adiecit. id autem haut factu difficile iudicabat si pediti, quo optimo abundabat, in insulas pedem ponere liceret. id maritimis opibus, quibus hostes praepollebant, cum nec commode nec turo fieri posse videretur, ex quorundam relatione, comperit, posse vado in insulas trasmitti. quod vt certius exploraret, eo delectos mittit, qui coelo quamuis sereno, tamen suborta nubecula obtecto classem hostilem, quae in excubiis erat, fefellerunt. inter Scaldis et Mosae aestuaria VIItrionem et occasum versus, insulae complures iacent, Mattiacorum populorum nomine a veteribus appellatae; nunc Zelandiae, quasi regiones maritimas dicas, ad distinctionem Pleumosiorum, Attuticorum et Batauorum, quibus in continenti positis illae praetenduntur. et XV omnino numerantur, quae tamen aliquot abhinc annis magna damna a superfundente se Oceano acceperunt, vt magna earum pars reuulsis ac deiectis aggeribus salo mersa sit. earum hodie tres praecipuae sunt, quae cum Oceani aestu continentes luctantur, et insanis immensis sumptibus aduersus hoc immane elementum aegre se tuentur. princeps Valacria ex alto in portum delatis se offert, a Gallis, vt creditur, qui Valli apud Belgas appellantur, aut a Vallis Britannis, qui et a nostratibus Gallis, quorum linguam priscam retinuerunt, denominantur, appellata, Mildeburgo et Arnhmida ei subiecta, quae tutissimum portum et stationem nauibus praebet; Vlissinga praeterea, et Veria insignis. secundum hanc Scaldia recensetur a praeterlabente Scaldi sic dicta VIItrionem versus, et ab ortu solstitiali Valacriae opposita; in qua praecipua ciuitas est Ziriczea, quae anno Ch. IO CCC XLIX a Lothario Caesare in ciuitatis formam aedificari cepta in hanc, quam videmus, magnitudinem excreuit, a Flandrorum principibus ob loci oportunitatem ambitiose saepius bello petita; et a Guidone Dampetra inprimis infeliciter olim tentata, cum Ziriczeani Philippi Pulcri opibus subnixi, qui eorum auxilio Ioannem Pederosum et Riuerium Grimaldum Genuensem cum triremibus tunc primum in illo mari conspectis summiserat, ingentem victoriam reportauit, capto ipso Dampetra, et plerisque ex proceribus anno Ch. OIO CCC III Eid. VItilib. propior continenti et veluti inter Valacriam et Scaldiam Suituelandia exporrigitur a solo ad austrum opposito sic denominata,

quae maximam iacturam paucis abhinc annis ab aestu passa est, ita vt dimidio iam sit angustior. nam ab hac auulsa est Romersuahalis vndique mari cincta multis vallata pomeriis, quae salis negotiatione sola subsinit. in occidentali insulae parte sita est Goesa ciuitas exigua, sed splendide exstructa. supra hanc Atuaticis fere contermina et exiguo tantum freto discreta insula iacet, in qua Teloneum oppidum a vectigali et portoriis ita appellatum, quod et insulae nomen dat; cui rursus alia annexa est occasum versus haut maiore spatio discreta, in qua Annelandia est, et Martinianus agger Arausionensis ditionis ciuitas, loco amoeno et arboribus ardearum nidulatione frequentibus consito posita; cui ad ortum obiacet Philippolandia ab aestu maris ante paucos annos obruta et in arenarias redacta, ex qua in Duuelandiam a columbarum frequentia ita denominatam, breuis traiectus est; quae rursus Schaldiae breui interiecto freto fere coniungitur. supra aquilonem versus Goereda est a fida nauium statione, et in Mosae seu Vahalis, aut potius alterius Rheni brachij aestuario Briela, et Isselmonda, quae veluti Batauorum appendices sunt. ingenia iis populis quamquam caelo nebuloso et solo fere palustri, magis quam mediterraneis vicinis, sunt industria; et cum Brabanti hilares, festiui, ridiculi, in ludicris immodici, Flandri mulierosi et intemperantes, Bataui simplices, incauti, inertes, segnes, ac stolidi vulgari dicterio appellentur; Zelandi callidi, vafri, subdoli, dicaces, et captiosi omnium consensu existimantur, quasi natura, quod illis a natali solo deest, per industriam rependente. siquidem apud eos omnia fere incerta, nullaque regio magis rerum humanarum vices experitur, vt cuius prospera et aduersa a vento mari et arena dependeant, et fluxu denique ac refluxu lunae incrementis ac decrementis voluantur ac regantur. itaque ex auorum apud eos memoria constat plus C iugerum OIO dissipatis aggeribus mari hausta, ac rursus eiusdem maris beneficio et indigenarum industria alias insulas enatas et excultas, ita vt quae ab vna parte abraduntur, alteri alluuione adiiciantur, nunquam deficiente nouis insulis exstruendis materia. eas insulas, quae foederatis continenti exclusis perfugium erant, cum in potestatem redigere decreuisset Prorex, paratis ante XXX triremibus, XVI aut XVIII transtrorum, et aliis minoribus nauigiis, quod maiora nauigia illis locis maris alueus non capiat, Antuerpia Bergam, et inde per Teloneum, de quo dixi, Annelandiam venit; quo iam VI Hispanorum signa ex Romeriana legione, et V ex Valdesiana e Batauis euocata venerant. ipse secum duxerat Belgicas comitis Rutij, Mondragonij, et Francisci Verdugi cohortes, cum singulis Isidori Paceci, et Hannibalis Altempsij signis, ac OIO CC circiter fossores, et IV equitum turmas, quas Teloneo seruando destinat. cum ex iis, quos ad explorandum vadum miserat, quamuis non omnino certa tradentibus cognouisset, recedente mari posse in insulas transmitti, contra dicentibus multis rem periculi plenam aggreditur, et prensatis ducibus etiam milites alloquitur, iisque ad rem tentandam confirmatis IV Kal. VIIIbr. in S. Michaelis profesto media iam nocte, iussis militibus singulis par calceorum et peram, qua puluerem et trium dierum viaticum portarent, cum armis sumere, proficiscendi signum dat, qui triremibus impositi in Philippolandiam feliciter transmiserunt; vbi mox vado superando destinati se vestibus et caligis exuunt, et inprimis Io. Osorius Vlloa, Isidorus Pacecus, Ludouicus Querallus, Hieron. Senroskerka Bergae praefectus, locorum gnarus, et Io. Aranda in Armidae, armisque sumptis cum suis, qui OIO IO erant, mare intrant, dato negotio Sanctio Auilae, vt cum triremibus, quibus Mondragonius cum suis portabatur, statim subsequeretur, caueretque, ne in hostilem classem, quae haut longe excubabat, incideret. nam proculdubio esse, si regias triremeis humileis ipsa magnis nauibus constans nacta esset, quin eas vento secundo flante fuisset demersura. quamuis profunda nocte, caelum tamen passim coruscantibus ignibus illustre fuit, quod ominis felicis loco ab Hispanis acceptum est, quasi luce illa insolita Deo per vndarum incerta viam praemonstrante. eo autem

ordine incedebant. Vlloa primum agmen ducebat cum Hispanis, Germanis, et Belgis; vltimum claudebat Gabriel Peraltus marchionis Falacani frater, qui a via deerrauit, nec in tempore iam albescente die suos adsequi potuit. itaque a Prorege, qui ex aggere circumspiciens euentum opperiebatur, reuocatus postea cum Sanctio Auila in Duuelandiam transiuit. Vlloa quamuis a classe hostili, sed e longinquo, quippe humiliori alueo, quam vt propinquare posset, crebra tormentorum et scloppetorum e nauibus displosione infestaretur, tamen maris, antequam intumesceret, beneficio vsus iter persequitur, amisso tantum Isidoro Paceco, et fere CC fossoribus, qui per tenebras cum effugium quaererent, ad classis hostilis strepitum huc illuc palantes vndis hausti sunt. cum Germani et Belgae pertransirent, eosque classiarij contis et vncis per funeis demissis nequicquam eminus laedere, et in naueis attrahere tentassent, voces etiam quasi commiserationis addebant; Quo miseri tenditis, quibus tanquam canibus aquaticis, qui vobis imperant, abutuntur? quae vos cepit dementia, vt corpora pro vallo et pluteis exposita ad ictus obiiciatis? quibus nihil commoti, qui Vlloam sequebantur milliare et sesqui emensi, tandem ad latus insulae, in quo Ostouelandia est, peruenerunt; vbi quanquam aqua mudefactis et reciprocantium fluctuum iactatione fessis protinus cum hoste, qui aggerem seruabant, confligendum fuit; quem non solum sustinuerunt, sed in Vianam vsque compulerunt, in conflictu desiderato ex hostibus Carolo Boisoto Zelandiae praefecto, qui a suis per imprudentiam nocte obscura scloppeti ictu interemptus creditur. mox Auila cum classe aduenit, et cum eo Mondragonius. missi et Franciscus Aquilaris Aluaradus et Hortensius Armengolius cum recenti milite. ad quorum aduentum, qui Ostuelandiam et vicinas munitiones tenebant, loca vacua deserunt, et Vianam se recipiunt; quam cum dedere praesidiarij recusarent, relictis in insula, qui locum corona cingerent, cum reliquis Mondragonius canalem sesquimilliari spatio, qui Duuelandiam a Scaldia diuidit, eadem ratione, qua superiore die factum fuerat, vado transmittendum suscipit, sed maiore difficultate, quod vadum limo impeditum vastis voraginibus incedenteis remoraretur. tandem Mondragonio praeeunte et Auila ipso, et Vlloa Mondragonij, qui primum agmen ducebat, aemulatione vltimum claudentibus, post aliquod in insulae ingressu certamen repulsis hostibus regij Dreischeram contendunt, vt se ibi reficerent; et inde sine mora Brouersauenum petunt, municipium Aquilonem versus expositum in superiore insulae parte, cui portus multarum nauium capax subest, trabibus et palis ingentibus summa industria munitus. antea Ioannes Castellus, qui in Vianae obsidione remanserat, loco capto et praesidio firmato in Scaldiam venerat; quo reuerso missus Aluaradus cum III cohortibus, qui Bommeneum, quod praesidio vacuum credebant, occuparet. in quo tamen plus negotij fuit, loco munito et milite firmato. interea per Bornedamensem aggerem ad munimentum, cui capiti a prominentia nomen, infra Zirizeam ciuitatem itur; et iussi inde Gabriel Peraltus cum sua et Borgiae et Aluarandi cohortibus, inde Ioannes Castellus cum CCC peditibus diuersis itineribus incedentes signo dato munimentum eodem tempore aggredi. sed Peraltus cum non explorato loco, neque signo, sicuti praedictum erat, dato vim fecisset, a praesidiariis et classe, quae canalem insidebat, crebra scloppetorum grandine petitus, ipse cum L amplius ex suis interfectus est. nihilominus Auila, qui laborantibus, sed sero superuenerat, cum postridie in eo esset, vt rursus locum oppugnaret, signo dato, vt Castellus cum suis adesset, locum vacuum et a praesidiariis, qui se inde per prata subiecta in ciuitatem receperant, igne iniecto desertum nactus, incendio restincto eum firmauit, magno ad futuram obsidionem vsu. inde sumpta fiducia naueis hostileis, quae recedente aestu in sicco distinebantur, posse incendi, id negotij a Io. Osorio Vlloa, qui peditatui praeerat, datum Ioanni Arandae; qui tamen ab Aluarado et Hortensio Armingelo retardatus rem exequi minime valuit, classe interim e canali in altum prouecta. dum in

eo sunt, tres ciuitate egressi astu Hispanos aggrediuntur, et spe facta dedendae vrbis et classis tradendae, accepto a Prorege aliquo operae pretio, ab iis impetrauerunt, vt ad classem cum nauarchis acturi transire possent. ad quos vbi peruenerunt, longe alia consilia cum illis agitarunt; nimirum de cataracta in aggere Driskeriensi, et alia in aggere, qui ad salinas ducit, rumpendis, et aqua in subiectam planitiem immittenda; item de signis, per quae obsessi, et qui aggeres seruarent, se mutuo commonefacere possent. inde reuersi cum rem confectam promitterent, rursus tempus, quo cum praesidiariis agerent, poscunt, et ita in ciuitatem remittuntur; sero ab Hispanis errore cognito. qui interim cum consultarent, quid primo tentandum esset, Mondragonio salinas, quae ciuitati imminent, et idoneo praesidio firmatae necessitatem obsessis dedendi se intra paucos dies imponerent, ante omnia occupandas contendente; Vlloa contra Bomeneum in potestatem redigendum censente, quod si omitteretur, fore, vt classis per illum portum II auxiliarium OIO in insulam exponere posset. quae sententia tenuit, Prorege et Chapino Vitellio eam probantibus. itaque totis viribus Bomeneum oppugnari placuit. locus est in confinio trium aggerum in eo se contingentium situs, profunda fossa et aquae plena vndique cinctus, nisi qua mari alluitur; quo recedente area in sicco remanebat. loco praeerat Lilius Gallus veteranus ordinum ductor cum IO circiter Gallis, Anglis, et Scotis. admotis machinis duodecim, cum triduum continuata verberatio fuisset, Lilio colloquium poscenti superbe responsum est ab Hispanis, non alia conditione perduelleis, quos gallinas iniuriose vocabant, auditum iri, quam si abiectis armis se pronis capitibus e muro in fossam praecipitarent. quo audito Lilius statim colloquium abrumpit. sed Mondragonius id factum per militum petulantiam excusans, honestis condicionibus deditionem se accipere paratum ostendit. quod dum dicit, et sancte affirmat, rursus casus incidit, qui omnem rei amice transigendae spem praecidit. nam Isidori Paceci signiter notato inter colloquendum quodam loco debili, per quem cum sola cohorte sua eniti posse sibi videbatur, iniussus, vt scribit Mendoza, vim facit. sed temeritatis suae mox poenas luit, fortiter a praesidiariis repulsus, et ipse cum XXX ex suis interfectus. quod cum videret Lilius ad Aluarandum conuerso sermone, ecquam fidei promissae cautionem datis, quam iam bis violastis? atqui quos Gallinas contumeliose appellatis, cum iam Gallos vere mares periculo vestro experti sitis, reliquum est, vt quando nulla securitatis ratio vobiscum iniri potest, ad summam certaminis aleam nos extrema necessitate compulsi comparemus. quibus dictis vtrinque a colloquio discessum est. itaque postridie, qui in X Kal. IXbr. incidebat cum IO circiter Hispanis, quos totidem Germani sequebantur, vis facta ad eam partem, quae mari recedente in sicco remanebat. sed defensoribus generose vim repellentibus cum multi ex regiis cecidissent, iamque Germani mari intumescente pedem referrent, reuo cantibus ducibus, Hispani pariter ad sua discedunt, desideratis in certamine circiter CC, et CCC amplius sauciatis; quorum plerique dum vulneribus tardius incedunt, mari refluente submersi sunt. quo casu iritati magis quam infracti duces, biduo post totis viribus locum oppugnant, et vt metu nouorum auxiliorum iniecto obsessis animos frangerent, lixis, caculis, et cetero famulitio imperant, vt cum ad manus deuentum fuerit, ipsi procul in aggere armis instructi tympana more Hispanorum pulsantes appareant. impetu facto, cum quatuor amplius horas obstinatis animis vtrimque pugnatum esset; postremo lixae ac calones, vti iussi erant, comparuerunt, et ipsi laborantibus regiis subuenientes magnum momentum ad rem conficiendam attulerunt. nam et ope sua non mediocriter suos iuuerunt, et obsessis noua auxilia aduenisse ratis omnino animos ademerunt. itaque impressione illa tandem locus captus obuiis quibusque occisis. quo facto duces ad Zirizeanam obsidionem rediere; quam mox deditionem facturam cum putarent, longe opinione sua falsi sunt, ruptis interea aggeribus,

et aqua vbique supernatante, ac postremo munitionibus ad cataractas a foederatis exstructis. itaque cum vi expugnari vrbs non posset, aditus vbique obstructi ingentibus palis in fundum adactis, tum sublicis et trabibus fretum inter Scaldiam et Duuelandiam clausum, nauibus vbique idoneis locis collocatis, et aditu vnico relicto, quo per pontones hinc inde milites comeare possent. id negotij datum Mondragonio Zelandiae praefecto, qui terra rem gereret, cura rei naualis Sanctio Auilae attibuta. Vlloa, quicum Mondragonio non bene conueniebat, a Prorege reuocatur: qui statim e Teloneo, vbi intentus ad omneis casus sedebat, Antuerpiam sub exitum anni reuersus est. interea classis Hispana, quae ob mortem Petri Melandae ad eam ducendam destinati aliquandiu retardata fuerat, tandem appulit, cui vt receptum in Anglia daret, missum a Prorege ad Elisabetham Bernardinum Mendozam superiore anno diximus. tunc vero et alia legatio decreta est, missusque Ioannes Boisotus fisci patronus, qui inter alia a Regina petiit, vt rebelleis Belgas ex Anglia expelleret. quod illa durum et inhumanum caussata, tamen cum foedere saluo recusare non posset, legatum prius monuit, videret Prorex, quam iniquum esset, homineis conscientiae et libertati perfugium quaerenteis hospitio excludi, recordareturque, cum ante quinquennium idem ab Albano Philippi nomine peteretur, quam perniciose id acciderit; quippe hinc capta occasione Marcianum comitem et alios e Belgica nobilitate nauibus conscensis Brielam occupasse, et res in Belgio pacatas denuo turbasse. itaque verendum esse, si nunc eadem seueritate contra Belgas in Anglia ob religionem exulanteis agatur, ne illi ex desperatione aeque perniciosa Belgio consilia capiant. nihilominus Regina, vt ostenderet stare se antiquo foederi velle, missis ad maritimorum limitum praefectos literis, rebellibus Belgis transitum prohibuit, regnique ingressum cunctis contra Hispaniarum regem arma gerentibus interdixit; quo in numero nominatim comprehendi Arausionensis, Culemburgius, Bergensis, et Marcianus comites, Noyellus, Boisotus, Carnesecus, et alij plerique vsque ad L e nobilitate et vrbium primariis ciuibus. quod a Regina factum, quo vicissim a Philippo obtineret, vt Angli rebelles, et in iis Vestnerlandiae comes e Philippi prouinciis eiiceretunr. impetratum et fuerat a Volsono res Reginae in Belgio procurante, vt quatuor naues Anglicae etiam Zelandiae ordinum permissu per Scaldim Antuerpiam vsque nauigarent. quibus beneficiis haec a Regina repensa est gratia. eodem tempore in publico ordinum foederatorum conuentu consultatum fuit, de patrocinio potentissimi alicuius principis vicini implorando, quando nulla spes pacis aut securitatis a Philippo affulgeret, et ipsi a pecunia, praecipuo belli neruo, et a milite per et debiles et imparati essent. et altercatum est aliquandiu sententiis, cum alij ad Imperium et Imperij principes ac ciuitates; alij ad regem Gallorum; alij denique ad reginam Angliae inclinarent. vicit tandem ea, quae pro Anglis erat. nam quod Germaniae principes, si ad vniuersos respicias, ad tutelam suam Imperij opibus potenteis, eorum quam firmum robur, tam debileis opes esse, si singuli singillatim aliquid aggrediantur. siquidem in Imperio principes fere res suas curare, de alienis parum sollicitos; quibus ij tantum se interponere debent, qui bello gerendo vel contra potentissimos reges pares sunt. ad haec scissura ob religionem fieri, vt alter alteri non satis bene fidat; et procul dubio esse, nunquam eos passuros, vt vnus inter ipsos Belgio potitus, ceteros potestate superet: et vt quidam ex iis in id conspirent, tamen Caesarem Philippi sororium semper intercessurum, et auctoritate sua impediturum, ne Belgij a Philippo deficientis patrocinium ab Imperio aut Imperij principibus suscipiatur. nam hoc et ad Caesaream suam maiestatem, et priuatim ad potentissimae toto orbe familiae dignitatem pertinere; et vt aliquid ab Imperij comitiis sperari possit, longum nimis esse hoc rerum statu exspectare, quae a Germanis praestari possint, auxilia. neque vero maiorem in Gallis spem reponendam, quorum opes et ob inueteratas inimicitias, et regni

praefectorum perfidiam et auaritiam, et portuum diltantias, quae res in negotiatione, qua fere Belgium constat, maximi momenti semper fuit, minus vtiles et conducibiles futurae sunt; et periculum subesse, si foederati patrocinium Gallicae coronae implorent, ne perpetuo bellum illis cum Brabantis, Flandris, Atrebatibus, et Hannoniis, quibus cum alioqui conuenire possit, in posterum gerendum sit; quos quamuis condicionem potius optaturos appareat, quam commissuros, vt in foedus cum Francis initum consentiant. et vt detur, Belgas se regi Galliae sponte subiecturos, quis dubitat, quin Philippus vltionis sumendae auidus statim permutationem cum Rege faciat; et pro Hollandia, Zelandia, ac foederatis prouinciis, Mediolanum, et Neapolitanum regnum tradat, Pontifice ac sanguinariis consiliariis instigantibus, ne tam praeclara sectariorum sanguinis effundendi, quem adeo sitiunt, occasio praetermittatur? quam vero, vt haec cessent, spem auxiliorum esse, a regno bellis ciuilibus exhausto, et cuius nouus princeps tam a Protestantibus alienus nunquam iustas rationes, quibus Belgae caussam suam tuentur, probaturus sit? in Anglis diuersitatem linguae quidem desiderari. sed hanc dissicultatem pensari religionis consensione, negotiationis ob portuum opportunitatem commoditate; quae magna Reginae terra marique potentia adiuuetur, et aequa citra graueis exactiones administratione. quod si aequis concionibus a Regina saluis libertaribus, priuilegiis et immunitatibus obtineant, mox Brabantos et Flandros negotiatione prohibita et vitae necessariis denegatis tumultuaturos, succurrendi inuicem et vireis tam exiguo locorum et temporis spatio per mare conferendi oportunitate ablata, et spe maris potiundi per hoc foedus omnino adempta. Daniam vero, Sueciam, Emdam in Frisia orientali, et maritimas ac Vandalicas Germaniae ciuitates, ac denique Franciam ipsam foedere hoc iungi expetituras: nec dubium relinqui, vbi ceterae Belgij prouinciae sibi omnem quaestum et negotiandi libertatem hac ratione ereptam sentient, quin huic se societati applicaturae sint. itaque decreta in Angliam legatio, et missi Philippus Marnixius Santalgondanus, Ioannes Duza Nordouicus, Gulielmus Niuellus, Paullus Busius, et Franciscus Maelsenus, qui certis condicionibus repetito, vt Reginae magis blandirentur, a Gulielmo III Hannoniae, Hollandiae et Zelandiae comite ipsius genere, se ipsius patrocinio subiicerent. verum illa Hispanorum inimicitias, Gallorum inuidiam, et maximos bello gerendo sumptus caussata, se excusauit, praesentia Friderici Perrenoti Campaniaci ad ipsam sub id tempus a Prorege missi, vt creditur, territa; neque tamen omnino recusauit, quippe quae Campanic... [reading uncertain: print blotted] monuerit, vt mature consilia componendis Belgij motibus idonea inire ... [reading uncertain: print blotted] antequam foederati ad extremam desperationem adigantur; hoc addito ... [reading uncertain: print blotted] haec monita Philippus et eius consiliarij negligerent, ne moleste ferat, si ips... [reading uncertain: print blotted] securitatis suae caussa Hollandiae et Zelandiae patrocinium suscipiat, ante quam Galli perpetui Anglorum hostes eis potiantur. ita dimissi Campaniacus, et foederatorum legati, quibus et permissum, vt arma, machinas, comeatum in Anglia comparatum secum auehere, et libere conscribere militem possent. interea magna Hispanicae classis pars in Angliam nauigauerat, ex foedere amice excepta. erant fere naues ex eo genere, quas vulgo Assabras vocant, in id fabricatae, vt iis Hispani angusta et vadosa fluminum commodius traiicerent. cumque ad Vectim insulam appulissent, inde Elisabethae iussu deducentibus Anglis Dunkerkam peruenerunt. exposito in terram milite et pecunia, dum per hiemem in eo portu morantur naues, horrenda et foeda tempestate suborta collisae et quassatae sunt, maritimis Hispanorum conatibus semper, sicuti tunc, ita et fere deinceps in Belgio illudente fortuna. quae dum aguntur, quasi pacatis rebus Ordines mente bene in posterum praesaga, ne in medio quidem bello literarum cultum et puerilem institutionem negligere viderentur, ex Arausionensis consilio Academiam Lugduni Batauorum instituunt, amplis ex sacro patrimonio vectigalibus pro tempore attributis: quae ex eo et iuuentutis concursu et virorum

doctorum frequentia in hanc, quam videmus, cum quouis orbis Christiani gymnasio comparandam celebritatem excreuit. In Germania hoc anno res fere quietae fuere, iniecta tamen Daniae et Sueciae regibus inter se tunc dissidentibus suspicione, ex nouis Erici Brunsuici nuptiis, qui Sidonia priore coniuge Augusti Saxonis VIIviri sorore paullo ante mortua Dorotheam Caroli Lotharingiae ducis sororem et Christiernae Danicae ius in illa regna multos iam annos vindicantis F. vxorem duxit XIII Kal. IXbr. Danus tunc in Osisilia Liuoniae res gerebat, quam Mosci incursionibus infestabant. sed controuersia suborta inter vicarium regis et Magnum Saxonem Sueciae regis sororium de Mona insula, quam vterque sibi vindicabat, et Saxo quidem Sonneburgensis arcis, Danus Anesburgensis appendicem esse contendebat, capto interim a Saxone Dani vicario; Parnouienses omni auxilio destituti deditionem Mosco ad extremum fecere VII Eid. Vtil. qui summa praeter morem moderatione erga deditos vsus est, oppidanis in vrbe sub Moscorum imperio manendi, vel cum vxoribus, liberis, et quae secum absportare possent, discedendi gratia facta: qua tamen per Magni siue auaritiam siue immanitatem minime frui potuere. nam a Mosco dimissi. ab illo statim spoliati sunt. quo facto cum in Sueciam reuertisset, Dani vicarius tunc carcere emissus, arcem Sonneburgam, cuius caussa tot turbas Magnus excitauerat, obsidet, et fortuitum ea concipiente incendium diffugientibus praesidiariis potitus est, Sueco eadem facilitate, qua Osisiliae partem occupauerat, eius possessione deiecto. metus autem nouarum rerum ex Erici et Dorotheae nuptiis paullo post conquieuit, cum Petrus Oxus praecipuae inter Danos auctoritatis eques, qui annos fere X apud Christiernam Dorotheae parentem exulauerat, eamque aduersus Fridericum Daniae regem incitare credebatur, belli Suecici occasione Dano reconciliatus, paucis a nuptiis illis diebus Frideriburgi aqua intercute extinctus est VIII Kal. Xbreis. comitia Imperij Ratisponam creandi noui Regis caussa paullo ante indicta et celebrata fuerant. quibus interfuerunt VIIviri et frequens principum ac legatorum ciuitatum Senatus. in iis Rudolfus Maximiliani Caesaris natu grandior F. a Rudolfo Habspurgensi, qui primus imperatorij fastigij decus meritis suis in familiam intulit, decimus in regem Romanorum electus est, et insignia tantae dignitatis more maiorum magno principum et omnium ordinum consensu et applausu sumpsit VI Kal. IXbr. In his comitiis Io. Baptista Concinus iam multoties ad Maximilianum Caesarem ob concessum a Pio V magni Etruriae ducis titulum Cosmo et Francisco, qui sororem ipsius in matrimonio habebat, succensentem missus tandem obtinuit, vt [reading uncertain: print blotted] hi Francisco tituli tanquam Imperij beneficiario confirmarentur, eadem [reading uncertain: print blotted] de re amplissimum a Caesare diploma impetrauit. Dum haec in Belgia et Germania agerentur, apud nos Kal. Ian. redintegrata ad Liberonem verberatio, et ad VII Eid. continuatur, dum regij sub turrem Fontanam cuneos agerent, quos obsessi contrariis cuneis actis eluserunt. postridie nostri altera oppugnatione locum tribus partibus aggrediuntur; et Heluetij praeter morem a Bellagardio persuasi etiam vim fecerunt, dum veteranae et sub Alpinae copiae eodem tempore locis destinatis depugnabant. ibi acriter vtrimque certatum. tandem repulsi nostri iniquitate loci ab obsessis ex superiori loco pro vita et libertate strenue pugnantibus. inter quos praecipua feminarum virtus fuit, quae pro ruina stantes saxis, contis, scloppetis Heluetios in altum enitenteis postremo deturbauere. pulsis nostris totum biduum verberatio cessauit; quo tempore obsessi nihil reliqui fecerunt, quo ruinam omni opera et diligentia munirent, ex successibus iam nostrorum contemptu concepto, quem excogitato ad ludibrium spectaculo testati sunt, in summa ruina constituta femina, quae tanquam secura colo accincta nebat. demum nocte, quae III Eid. praecessit, C auxiliares intra oppidum accepti sunt, ac postridie Sanseuerinus Graiacij comes, qui Heluetiis praeerat, dum

longius a castris vagaretur, a Monbrunianis illac excurrentibus interceptus et occisus est. eodem tempore Rex, qui Auenione erat, de Aquis-mortuis astu a Protestantibus interceptis nuncium accepit. id autem in hunc modum accidit. quidam oppido ob religionem pulsi, qui ad Lodeuam, quam Damuilla praesidio tenebat, se receperant, accepti a Ioanne Sancaumontio Sanromanio, qui Nemausi cum delecta manu erat, noctu summo silentio ad Aquas-mortuas accedunt, et intra duas portas excauata terra saccos pulueris tormentarjj plenos demittunt, ignemque in puluerem iniiciunt, qui vi sua vtramque portam disiecit, et aditum irrumpentibus sociis fecit. ita captum momento ac direptum oppidum, praesidiariis vix dato spatio, quo se ad Constantiam turrem toto illo tractu fumosissimam reciperent; quam tamen biduo post vitam et res saluas pacti hosti dediderunt. mox et Carbonaria haut ita longe ab Aquis-mortuis, et altera munitio in insula Pecaiensi salinis nobili exstructa a sociis receptae sunt. Rex qui nihilo melius res praesentia sua in Septimania succedere non sine moerore animi videret, et post Cardinalis Lotharingi mortem de Aloisia Lotharinga in vxorem ducenda impatienter cogitaret, in castra venit. post suorum laetas ritu militari salutationes, longe diuersa a cultu et reuerentia, quae principibus suis a Gallis deferri solet, ratione ab obsessis exceptus, quorum contumeliosae voces hae tunc auditae: Quid frustra percussores huc venistis? non vt nuper Colinium, sic nos in lectis incogitanteis iugulabitis; non vobis res cum inermibus, sed cum armatis, et perfidia vestra, vt sibi caueant, edoctis. tantum huc vestros cincinnatulos, calamistratos, et vnguentatos sistite, qui quantae molis sit, rem cum nostris vxoribus habere, periculo suo experientur. quae saepius ab insolenti milite repetita, nequicquam repugnantibus ducibus, non mediocriter Regis animum pupugerunt, qui singulis suis militibus quadrantem aurei numerari, iussit et cum praeter aduersos successus, etiam lue grassante subalpinas copias in dies minui cognouisset, quasi Durocortorum Remorum ad inaugurationem suam proficiscens obsidionem soluit. dum nostri discedunt, eruptione ab obsessis semel atque iterum facta plerique Heluetij interfecti. saeuitum et in aegros milites, qui remanserant. tum diuisae copiae, et subalpinae quidem multum imminutae in Italiam remissae. Albertus Gondius Radesiarum comes in Prouinciam destinatus Germanorum aliquot vexilla secum ducere iussus est. veterani et XXII signa Heluetiorum attributa sunt Iacobo Crussolio Vticensium duci, qui licet nondum eierata Protestantium religione, quam hactenus professus fuerat, odio Damuillae se regiis partibus addixerat. is tunc commodum in Septimaniam venit, cum iam vicina castella suceessu sociorum territa in eo essent, vt Damuillae portas aperirent, aduentuque suo impetum hostium aliquantum retardauit, exiguo tamen profectu. quaedam tantum castella circa Vticam ab eo recepta, et Sanserreolium inprimis, quod vrbi non mediocriter incommodabat. sed mox astu intercepta a Damuilla Alesia est, Gardoni amni, qui et Vticam alluit, impositum oppidum. occisi qui resistere ausi sunt; ceteri in arcem confugerunt, a vicino Vticensi auxilia expectantes. verum Vticensis, qui auxiliorum obsessis spem fecerat, Heluetiis ob non repraesentata stipendia imperium detrectantibus, cum in tempore non aduenisset, praesidiariis omni re necessaria laborantibus necessitatem dedendi se imposuit. itaque arx Damuillae tradita est, quam ille cum diu postea tenuisset, tandem Ioannes Bellofortius Alesiae vicecomes cum ipso transegit, et permutationis titulo Sergij fanum in Aruernis ab Astremonio Boiero homine vanitatis insulsae olim Momorantio patri donatum pro Alesia accepit. post Alesiam captam et Pusini arx in Rhodani ripa a Delfino paullo ante capta in sociorum manus deuenit, tradentibus praesidiariis, qui praefectum stipendij interuersi incusatum interfecerant. mox et Bessum in Viuariensi pago incuria praefecti neglectum a foederatis occupatum fuit, et munitiones circumpositae, quas, cum Vticensis postea oppidum vi expugnasset, Protestantes tamen retinuerunt.

nec multo post a Mealsio Nonaei praefecto Andaia capta, paucis in diebus a Lugdunensibus recepta, capto ipso Mealsio, et Lugdunum sub custodia ducto. dum haec agerentur, foederis inter Catholicos, qui vulgo Male-contenti atque alio nomine Politici dicebantur, et Protestanteis Damuillae vix tandem et aegre consentientis auspiciis vnionis titulo initi leges perscriptae sunt, in conuentu Nemausum in dicto IV Eid. Februarias, quo nouae reip. omnibus suis numeris absolutae atque a reliquo regni corpore omnino separatae forma, quod religionem, iurisdictionem ciuilem, publicos magistratus, militiae disciplinam, commercij libertatem, vectigalium impositionem, rei pecuniariae dispensationem constituebatur. quod etsi tumultûs Parisiensis recens et horrenda memoria excusabat, eiusque rei culpam in prauos regis consiliarios rem recte aestimantibus reiiciebat, pessimo tamen exemplo et factum et publicatum tunc constat; nec proinde longior in ea explicanda ero, cum illam non solum tranquillitatis publicae, sed ipsorum etiam, quibus foederis sanciendi necessitatem publica calamitas imposuit, perire intersit. subscripsere Damuilla Catholicorum, et Paulinus vicecomes ac Lomanius Terrida Protestantium nomine. eodem tempore in Pictonibus post captum Lusinianum Ioannes Haius, de quo saepius locuti sumus, homo varius, et modo harum, modo illarum partium, clandestinum et ipse foedus contra Protestantes icere voluit, cum ipse, qui interim in armis erat, nunc ad Monpenserium, nunc ad Lanouium crebro comearet, et vireis suas vtrique parti ostentans, gratiamque Reginae, quam obsequio promereri non potuerat, metu sui incusso adepturum se sperans. qua re cum vtrisque et ipsi Reginae magis in dies suspectus redderetur, tandem ex desperatione ad extrema et suam condicionem excedentia consilia postremo ipsi exitiosa deuenit. Iamque rex per Matisconem et inde per Heduos in Campaniam descendens Durocortorum Remorum venerat, praemisso Ludouico Berengario Gastio, qui in eius gratia amoto Bellogardio aemulo principem locum tenebat, qui Lotharingiae ducem adiret, et de Aloisiae nuptiis cum eo et Nic. Valdemontio parente ageret. missus et statim Nancium Philippus Huraltus Ceuernius, regis, antequam regnum Franciae adeptus esset, Cancellarius, cuius fidei multum tribuebat, eique negotium datum, vt pacta firmaret, et munus, hoc est gemmas ingentis pretij ad futuram sponsam perferret. haut multo post Durocortori, quo interea Carolus Lotharingiae dux, Claudia regis soror et Caroli vxor, Valdemontius cum Aloisia filia, Antonia Borbonia Lotharingorum parens paullo minor octogenaria, ac ceteri regni proceres vndique conuenerunt, die XV Februarij, quae carnis priuium proxime antecessit, sollemni ritu inauguratur, sacra facienti Ludouico Cardinali Guisio: nam tum sedes Caroli fratris morte vocabat. in ceremoniis peragendis a curiosis obseruatum memini, nam et ipse aderam, quod canticum B. B. Ambrosij et Augustini, quod ad symphoniacorum modos recitari moris est, omissum fuit, augurio inde capto, non solidae ex ea inauguratione ad rempub. futurae laetitiae. postridie celebratae nuptiae, totoque illo inaugurationis et nuptiarum biduo sollemne sacrum vix sub vespertinam horam peragi potuit, contra quam in ecclesia receptum est, rege in concinnandis gemmarum ordinibus et suae et vxoriae vestis muliebriter occupato, et frementibus iam tum plerisque, quod hoc ad religionis, cuius ille alioqui anxium ad superstitionem vsque studium prae se ferebat, contemptum pertineret, et otio ac luxu diffluentis ingenij specimen daret. tum inter ludos et nuptialeis pompas affertur Diuioduri Mediomatricum praesidiarios et oppidanos parum a mutua pernicie abesse, quod illi, quibus multorum mensium stipendia debebantur, hospitibus graues ac postremo iniuriosi, diutius ferri non possent. id tamen summa securitate in aula transactum, multum indignante Christophoro Thuano Senatus Parisiensis primario praeside, qui istic erat, et ex sumptibus inutilibus ac superfluis, quae in ludicra spectacula sine modo cottidie fiebant, aliquid resecari, quod in rem tam necessariam

impenderetur, debere magna et assidua contentione clamabat. qua re aulicis rempub. priuatis rebus suis, quas iam tum quisque sub soluto et profuso principe sectabatur, posthabentibus, homo moris antiqui risum mouit, qui tamen postmodo in fletum, sed sero, vertit. inde Rex postquam Maclouij fanum, et alia priscae religionis loca lustrauit, Lutetiam Parisiorum venit; quo paullo post a Condaeo venere delegati Ioannes Lafinius Bellouasius, Gul. Douetus Arenius, Chelarius; a Damuilla Clausonius; Aquitaniae prouinciae nomine Fr. Pontius Mirambellus, Bessonius, Paludanus, Prisius, et Rupellae praetor, qui omnes regis permissu Basileam ad Condaeum profecti fuerant, vt de condicionibus pacis cum eo communicatis consiliis agerent. ij igitur acceptis a Condaeo mandatis XIII Kal. April. Basilea profecti in aulam VIII Eid. April. venerunt, et a Rege coram Regina, Francisco Alenconio, Henrico Nauarrae rege, Carolo cardinali Borbonio, Monpenserio, Delfino, Renato Birago Cancellario, Radesiarum comite, qui nondum in Prouinciam profectus fuerat, Ioanne Moruillerio, Paullo, Foxio, Sebast. Albaspineo Lemouicum episcopo, Huralto Ceuernio, Pomponio Belleureo, et Renato Villaclaro quatriduo post auditi sunt. prolatis petitionibus, cum Arenius prolixa oratione Condaei ac sociorum paratum ad omnia obsequium regi officiose detulisset, tantumque vt conscientiarum libertati, ipsorum dignitati, et publicae tranquillitati idonee caueretur demisse petiisset, Rex ad ea perbenigne respondit, et suam iam ab initio, ex quo regnum addiit, mentem fuisse testatus est, vt omnes apertis vlnis obuia humanitate complecteretur, et modo sibi non tantum lingua, sed re fidi essent, aequitatis suae beneficium cunctis suae ditioni subditis populis impertiretur. tum in procoetona paullum concedere iussos, postquam petitiones a Bernardo Fiza vno ex IVviris ab epistolis recitatae sunt, et multa in iis capita, quae ad religionem, ac liberam eius professionem, iurisdictionem promiscuam, ad munera publica admissionem, ac cautiones alias spectabant, iniquiora viderentur, quam vt concedi possent, mox reuocatos in consistorium rex acerbe increpat, ac facta dictis non respondere dicit; et primum praecipue petitionum caput exagitat, quo Protestantes petebant, liberam omnibus locis vbicunque toto regno sine vlla exceptione et speciatim Diuioduri in Mediomatricibus, Viroduni, Tulli, in Saluciensi principatu, Dumbaribus, et Ambaris, etiam ad tintinnabuli pulsum conueniendi, psalmos vernaculos cantandi per tabernas, et in custodiis publicis, sacramenta ritu inter eos recepto administrandi, mortuos media luce efferendi, consistoria, colloquia ad disciplinam conseruandam, ac synodos celebrandi facultatem. quod cum excusasset Arenius, tum concilio in diem sequentem dilato coram Ioanne Moruillerio, ac ceteris sacri consistorij Senatoribus, nam Biragus Cancellarius, et Radesiarum comes tanquam suspecti a delegatis Condaei et sociorum nomine reiecti fuerant, primum illud caput, et reliqua quae numero XC erant, non citra altercationes et acreis contentiones agitata et excussa sunt. petebatus et a delegatis, vt de tumultûs Parisiensis auctoribus, et qui id consilij Regi defuncto, Reginaeque dedisse comperirentur (nam illi a detestandi, vt aiebant, facti inuidia verbis tenus eximebantur) diligenter anquireretur, in eosque seuero et in posterum profuturo exemplo animaduerteretur. quod non mediocriter aulicorum animos exacerbauit, et ab omni pacis ratione alienauit. dum in eo sunt, venere a Quinquepagicis et ceteris Heluetiorum pagis legati Regi nuper inaugurato fausta regni auspicia gratulaturi, qui et eum ad pacis consilia multis rationibus hortati sunt. Elisabetha item Anglorum Regina crebris literis, et per oratorem suum de pace Regem intespellabat. eodem officio et per legatos defunctus est Sabaudiae dux recenti ob restitutum Pinarolium et Sauilianum beneficio obstrictus; qui tamen mutante fortuna pariter quoque mutauit. tandem elapsis inter altercationes XV amplius diebus, Rex per B. Fizam Protestantium delegatis significat, velle se ipsorum petitionibus satisfacere aequis rationibus, sed quas fidei suae committi

cupiat, et satis iis esse debere, quod ita velle se declaret. cum nihilominus illi vrgerent, vt expressior egregiae Regis voluntatis declaratio fieret, Fiza charta explicata, statuisse regem dicit, Protestantibus VIII vrbes in Septimania, VI in Aquitania, in iis comprehensis Rupella et Montalbano, II in Allobrogibus publicae professionis et securitatis caussa concedere, modo ceteras, quas nunc tenent, restituant eo statu, quo ante vltimum bellum erant, IV item nouos Senatores ex Protestantium numero creatos ad XVI iam constitutos iudices adiicere, qui de caussis ipsorum cognoscant; Monpelij item parem iudicum numerum constituere, facultate ipsis data, vt in quibuscunque regni curiis quatuor consiliarios reiicere possint, non expressis reiectionum caussis. cum scripto, quae ore Fizae recitata fuerant, sibi tradi poscerent delegati, vt inter se amplius deliberarent, id denegatum. cum ea, quae proposita meminerant, huiusmodi esse dicerent, vt iis hautquaquam plene satisfieri Condaeo et foederatis posset, postridie alterum scriptum prolatum est, quo rex declarabat, velle se ac iubere, vt Protestantibus vbique locorum in regno libere et secure esse ac degere liceret; nulla vis ipsorum conscientiis afferri aut periculum creari ob religionem posset, modo pacate ac modeste uixta edictorum leges se contineant. libere conueniendi in omnibus locis quae tenent, potestate facta, exceptis Monpelio, Castris, Aquis-mortuis et Belloquadro. item vt idem iuris sit nobilibus, qui summum imperium in suis iurisdictionibus habent. qui vero tantum mediam vel infimam iurisdictionem habent, cum familia sola conuenire possint, modo id non intra vrbes aut in vrbium suburbiis, aut decem a Lutetia, duobusve ab aula leucis. cum ne sic quidem delegatis satisfieret, amplius deliberandi et ad suos referendi tempus petentibus permissum, vt cum bona Regis venia ad eos, a quibus missi fuerant, reuerti possent. Arenius et Bellouasius in aula manere iussi, ne coll oquium prorsus abruptum, aut pacis spes omnino praecisa videretur. haec medio Maio acta. paullo post Elisabetha Caroli vxor vidua, prisci moris vel in iuuenili aetate femina, et tamen familiareis spiritus retinens, cum luxum aulae nostrae pertaesa Germanicos mores suos mallet, et defuncto viro in ordinem se cogi impatienter ferret, petito a rege comeatu in Germaniam ad Maximilianum patrem se contulit, relicto in Gallia, qui res suas procuraret, Augerio Gislemo Busbequio, cuius iam saepe, nec tamen satis pro merito dignam mentionem fecimus, qui toto vitae Elisabethae tempore in Gallia mansit, et post mortem eius siue loci commoditate, siue ingeniorum amoenitate captus comparatis apud nos praediis larem fixit, donec his calamitosis vltimis temporibus cum nouam patriam deserere cogeretur, eum aegre se itineri accingentem mors oppressit. filiam et bimulam Elisabetha discedens reliquerat, quae aliquanto post decessit, et donationis propter nuptias, quae amplissima ei in Boiis et Segusianis attributa erat, administrationem Petro Gondio Parisiensium episcopo, (hoc memoriae mariti, qui eam familiam in immensum euexit, datum) et aliis viris probitatis perspectae commiserat; quibus et hoc insuper mandatum, vt munera publica, ac eorum inprimis, qui ius dicunt, viris idoneis, de quorum integritate ipsis constaret, nullo accepto pretio attribuerent. quod et religiose ab ipsis obseruatum est, laudando potius quam imitando nobis exemplo, apud quos per aulicorum auaritiam pessimo more inualuit, vt huiusmodi res nunc passim turpissima nundinatione prostent. Interea res in Aquitania minime quietae erant. nam eodem tempore Henrico Turrio Turenae regulo sororis Damuillae filio ad Protestantium partes deficiente, Vesuna Petrocoriorum ad Insulam, id amni nomen, sita, et in Lemouicibus Briuate et Vzarchium astu intercepta sunt. Vesunae res gesta a Monferrando Langorano, qui Bergeraco cum delectis profectus exeunte Iunio destinatos ad id rusticorum habitu milites nundinarum die per conscios in vrbem introducit. tum occupata porta socij, qui ad signum conuenerant, intra vrbem accipiuntur, et obuiis resistere ausis fere trucidatis vrbem capiunt, ac

crudeliter diripiuntur, templis expilatis et sacerdotibus male multatis. In Pictonibus et Ioannes Haius, qui paullo ante literas a Rege impetrauerat, quibus praeteritorum gratia ei fiebat, ad noua consilia animum adiecit, et de intercipiendis eodem tempore Pictauio, Fontenaio, et Parthenaeo consilium secretum iniuit. sic autem res composita erat. milites peregrinantium ob religionem habitu Pictauium introduci, et die passionis Dominicae, dum concio ad Dominicanorum haberetur, principium tumultûs per illos et conscios in vrbe fieri, et Catholicos in Protestantium perniciem concitari placuerat; dumque plebs ad praedam discurreret, vrbis porta interim capta socij admitti debebant, qui mox arcem occuparent, quod facile erat, plebe direptionibus intenta. Fontenaium vero per cellas subterraneas, quae occulto et manu facto meatu ad fossam vrbis pertinebant, milites immitti debebant, qui confestim adiuti a consciis contubernalibus, qui ex praesidiariis erant, praesidiarios socios obtruncarent, et locum in potestatem redigerent. sed re forte detecta conatus frustra fuere. Fontenaij aliquot capti cum rem confessi essent, triduo post extremo supplicio affecti sunt. nec propterea Haius animum despondit, aut consilia pristina omisit; sed primo datis ad Ioannem Gracchum Bosseguinium Pictauij, et Philippum Castrobriandum Rupibaritonium Fontenaij praefectos, et prouinciae ipsius praesidem Vidum Dallonium Ludae comitem literis se purgat, et inimicorum calumniis factum dicit, vt ob falsas criminationes male apud ipsos audiat, cum praeteritorum benefactorum memoria contra recentium iniuriarum sensum praeualere debeat. itaque eos rogat, ne inimicis in suum praeiudicium fidem tribuant, sed bene de se tanquam de fido Regis ministro et ciue erga communem patriam egregie affecto sentiant. inde nulla mora interiecta, fide ab amicis accepta, fraudi minime futurum, si ad Regem veniret, in aulam euolat, et a Regina de criminibus obiectis in secreto interrogatus, de Pictauio a se tentato fatetur, consilio de Fontenaio intercipiendo in alium reiecto. sic autem factum excusabat. ea se mente Pictauium tentasse, vt magistratus in vrbe Protestantibus fauenteis in ordinem cogeret, re tamen ita in speciem composita, quasi a Rege alienus Protestantium gratiam et ex ea familiaritatem sibi conciliaret, cuius beneficio tractu temporis Rupellae eadem consilia agitare, et vrbem postremo in potestatem redigere posset. quae consilia etsi eiusmodi erant, vt ab aequis et prudentibus rerum aestimatoribus merito tanquam perniciosa et absurda reiici deberent, tamen apud vasti ingenij feminam tantum valuerunt, vt illa quantumuis de hominis fide dubitaret, tamen eum tanquam idoneum et dignum turbidis et impotentibus suis consiliis ministrum existimaret. itaque Haiusa Regina, quam in secreto multis promissis onerauerat, honorifice remissus, ad consilia antiqua reuoluitur, et gratia sibi a Rege facta fretus, eamque verbis in maius augens, hinc terrore inimicis iniecto, inde suis fiducia data, quasi quae ageret occulto Regis iussu faceret, rursus Pictauium tentat, ad quod praeter innatam ambitionem vltionis priuatae desiderio incendebatur. igitur carros certo numero stramine onustos in vrbem introducere, et in plateis ac firmioribus locis disponere decreuerat, in quibus scloppetarij et hastati laterent. eos subsequi CC delecti et ad S. Saturnini suburbium subsistere debebant, per portam Sancyprianam tunc forte ponte Ioberti rupto opertam ingressuri. et ne porta ad tumultum occluderetur, conuenerat, vt duo carri sub rastro ruptis axibus destituerentur. tum signo dato VI in vrbe conscij diuersis et longe dissitis regionibus ignem in domos materia et luto acerato constructas, eoque citius incendium concepturas immittere iussi; ad quod restinguendum discurrente et occupata plebe interea delecti et qui in carris ac suburbio latebant cum consciis in vrbe coniuncti in armis comparentes disiectis obuiis rem conficerent. in consilij secretum Bastardinus veteranae legionis Timoleontis Cossaei primarius centurio admissus fuerat, fidemque et operam obstrinxerat; ac direptionis periculum veritus amicum quendam praepostera humanitate monuerat,

vt si quid pretiosae supellectilis domi haberet, eam caute occuleret. verum amicus ille non parem gratiam Bastardino reddidit, qui ex ea occasione post crebras obtestationes secretum ab ipso expiscatus patriae periculo hominis salutem posthabuit. nam per eum re ad magistratum delata mox capitur Bastardinus, qui postquam consilij ordinem exposuit, seque a Ioanne Haio ad id subornatum confessus est, merito supplicio detestandae coniurationis poenas luit. tum in Haium absentem tanquam perduellionis reum sententia lata XVII Kal. VItil. qua tamen nihil ille territus, siue affectata inocentia, siue vt inimicorum contemptum prae se ferret, non se Begauderia, quod erat priuatum praedium leucam a Pictauio tantum dissitum, nulla fossa aut turribus munitum, moliri voluit, quanquam ab amicis, quos in vrbe non paucos habebat, crebro moneretur, vt sibi fuga consuleret. erat in vrbe Iosephus Doinellus Sansolinius, qui cum illi capitales inimicitiae intercedebant, qui omnia summa faciens, vt oppidanos ad illum inuadendum accenderet, cum nihil proficere se doleret, aliis metu, aliis anxietate, ne quid contra eum auderent, retardatis, quippe qui crederent, quae Haius faceret, non omnino ignaris Rege et Regina facere, tandem ad Reginam scribit, et si vrbem saluam cupiat, periculum ei imminens non alia ratione, quam Haij pernicie depelli posse ostendit; quod vt fiat opus esse, vt aliquem fidum Regis nomine mittat, qui scrupulum animis multorum inhaerentem praesentia sua eximat. nam artificiosa Haij audacia persuasos plerosque credere secreta illum a Rege et ipsa habere mandata. itaque missus Burrichius homo strenuus, nec rebus gerendis impar, qui olim Brissaco bellis subalpinis militauerat, et tunc hospitij regij dispensator erat. is cum literas fiduciarias ad Bosseguinum, Maiorem vrbis, et aedileis attulisset, re cum iis communicata, summo silentio Sansolinius assumptis CCC et LX equitibus noctu profectus Begauderiam cingit, vbi Haius sero errorem, in quem temeraria sua contumacia se induerat, agnoscens, tamen vt erat omnis contumeliae impatiens periculum iniuriae ab inimicis accipiendae summa animi praesentia discussit, exposito ad ictus generose corpore, ne viuus in ipsorum manus deueniret. interfecto Haio, et direpta domo corpus eius Pictauium relatum est, quod mox ad supplicium productum fuit, et corpore secto iuxta sententiam caput ante S. Cypriani portam, suspensum cetera membra aliis locis extra vrbem patibulo affixa sunt. Interea cum Germani equites, quos post captum initio anni Lusinianum Monpenserius e prouincia decedens Ioanni Scarsio Valliguidonio, et Lug. Genulliaco Valliaco attribuerat, in Santones descendissent, in magnas angustias res Protestantium redactae, intercluso vrbium et oppidorum, quae illi tenebant, commercio. inter Pontium et Rupellam castrum est situ firmum, cui fano Ioannis in Angulo nomen, quod Philippus Voluirius Ruffecus paullo ante in potestatem redegerat, ex eoque continuis excursionibus vicinas regiones infestabat. id metu potius desertum, quam vi captum est, sparso rumore, quasi Lanouius impositis in naueis Broagij machinis illo ducturus esset, et capto loco nulli ex praesidiariis gratiam facturus. quod is, qui arci a Ruffeco impositus fuerat, conscientia tot licenter contra belli leges a militibus suis patratorum territus facile sibi ab exploratoribus deceptus persuasit, et ita citra certamen vacuum locum deseruit. quo successu confirmatus Lanouius iam copias educere statuit, Pontiumque profectus IO CCC pedites et CC equites recensuit, atque inde praemisso Ladislao Vicino Popelinerio se in armis ostentare cepit. Tonaeum ad Botonam non muro sed fossa firmum municipium ingruente vehementi imbre cum excubiae dilapsae essent, a Popelinerio interceptum est, et statim metu regiorum relictum. iamque res in eo erant, vt hinc inde inimicis copiis incedentib. de certamine cogitaretur, cum Rex sumptuum inutilium et vastationum, quae ab externis copiis illis locis fiebant pertaesus, Germanos reuocat, et postea omnino dimittit. sub id fere tempus, delegati de pace ad regem missi Rupellam reuersi sunt; quibus coacto ad B. Iuonis consilio auditis, et mandatis,

quae a rege habebant, expositis, magna animorum scissura facta est; cum alij ad quietis consilia inclinarent, et quamuis pacem vel iustissimo bello praeferendam ducerent: alij, et eorum maior erat numerus, dissentiebant, et pacem quidem expetendam fatebantur, sed quae nihil insidiarum haberet. nam quid aliud agi his non pacis actionibus, sed potius ludificationibus, nisi vt ipsi ex eo securius degentes omissis belli necessarij consiliis inopinati opprimantur? id iam saepius suo periculo expertos, et regem male persuasum a pacis consiliis alienum esse, ex eo manifestum fieri, quod in regni limine bellum malle se quam ignominiosam pacem, sicuti praeclari illi consiliarij sui loquuntur, non verbis sed re testatus sit. nam edicta Lugduni superiore anno promulgata eo pertinuisse, et missos mox in Allobroges et Septimaniam exercitus, ipsamque Auenionis profectionem satis declarare, quid eius voluntatis fuerit. itaque potius esse, vt semel sumpta arma non prius deponant, quam non tantum speciosis ad praesens consiliis, sed etiam in posterum tutis sibi idonee cauerint; alioqui sibi merito etiam cum dedecore olim exprobatum iri, quod toties icti non sapiant, totiesque decepti nihilominus se eadem credulitate decipi patiantur. dissidentibus in vrbe sententiis commodum superuenit Franciscus Lanouius cum Renato Roano Frontanaeo, qui laudata in consessu publico regis ad pacem inclinantis voluntate, et quieta consilia turbidis se anteponere praefatus, Rupellanos monuit, vt in eo negotio nihil praecipitarent: nam toties violatis edictis, opus esse, vt idonee in posterum Protestantibus caueretur; se quidem antea perhumanis regis literis in aulam euocatum tamen excusasse, quod alieno tempore prouinciam rectore vacuam relinquere sibi religio esset. cum vero totum hoc negotium ad vniuersos et singulos pertineat, e re videri, vt nihil seorsim agant, sed cum omnium prouinciarum delegatis in commune consulant; neque caussam suam ab aliorum rebus separent. interim de pace sobrie loquantur, ne nimio pacis studio in belli, ex quo extricare se postea nequeant, necessitatem imprudenter induant. ita compressi in praesens animorum aestus, et ex eo iam manifesta inter idem alioqui sentienteis studiorum dissidia. fama tamen de iis in aulam perlata missus ex Reginae consilio Renatus Tornamina Hunaldaeus Armoricae regulus, qui egregiae erga ipsos regis voluntatis speciatim fidem faceret, peteretque, vt illi condiciones seorsim a sociis atque adeo ab iis, qui non religionis sed rerum suarum causa arma sumpsissent, acciperent, et ceteris exemplo suo ad quietem amplectendam praeirent Hunaldaeo a Rupellanis responsum, gratias regi quas possint habere, qui tantae dignitatis virum ad se miserit, nec mediocri beneficio se ipsi obnoxios fateri, cuius et semper antea propensam voluntatem experti sint, et nunc beniuolentiam eximiam sentiant. ceterum in communi caussa non posse se seorsim a sociis in vllas condiciones consentire, sed omni ratione et officio enixuros, vt rex intelligat, non in ingratos collatam ab ipso gratiam fuisse, seque non tantum eius imperiis obsequi paratos, verum etiam vt alij idem praestent, consilio, hortatibus, et exemplo effecturos. ita dimissus Hunaldaeus. ipsi vero ad rem conficiendam petito spatio delegatos ad Damuillam mittunt, qui XVII Kal. Vtil. in Septimaniam profecti sunt. dum Hunaldaeus adhuc Rupellae esset, Lanouius Niortium astu tentat, sed irrito successu, relictis etiam scalis, quas iam moenibus admouerat. quod non mediocriter Hunaldaeum commouit, qui inter pacis colloquia conatus huiusmodi vt summe perniciosos damnabat. tamen ante discessum eius iniecta de trimestribus induciis mentio, quae in Santonibus, Engolismensi agro, et Pictonibus locum haberent. id occasione factum Benoniae Tremolliorum arcis IV a Rupella leucis semidirutae, sed pro tempore a nostris munitae, quam Perrerius cum L praesidiariis tenebat, et inde continuis excursionibus infestum iter et comeatum Rupellanis reddebat. eo cum de induciis conuenire non posset, Lanouius ducit, praemisso Popellinerio cum L praesidiariis, captoque suburbio et II machinis admotis cum munitiones terra exstructas deiecisset,

Perrerius vitam et res saluas sibi et suis pactus locum dedere coactus est: cui Menius cum praesidio impositus. verum is cum abesset, corruptis aliquot militibus et introducto Bruerio Maranij praefecto, reliqui resistere ausi trucidati sunt, et ita Menio excluso Rupellani commoditate ex eo parta haut diu frui potuere. eodem tempore longe hinc in extrema Neustria Michaelis fanum, quod vulgo in periculo maris dicitur, vt ab eo distinguatur, quod in eremo appellatur, Rupellae vicino, a Toceto ex nobilitate vicina tentatum, ac paene captum fuit, introductis in oppidum et ex oppido in arcem, in qua coenobium est, specie peregrinantium religionis caussa militibus; occisoque sacerdote, qui sacrum coram iis peregerat, et capto Percontaldo arcis praefecto, cum in eo essent, vt auxiliareis maiore numero acciperent, interclusi pars intra arcem, pars intra subiectum municipium superueniente Vico Matignoni legato se postremo dedere coacti sunt, vitam et res saluas pacti. iamque Matignonus ad rei famam Aurincas venerat, vbi cognito locum fuisse receptum substitit, et captos ex Tocetianis aliquot in furcam agi iussit. iamque Vidus Dallonius Ludae comes et Pictonum sub Nauarro Aquitaniae praeside praefectus copias vndique contraxerat, vt Protestantibus in munitiones, quas tenebant, compulsis, messem colligi, et quae colligi non posset, corrumpi curaret, vindemiam interciperet, et salinarum, quae amplissimae illis locis sunt, vsum prohiberet, penuriaque comeatûs rebellanteis vrbes ad deditionem compelleret. erant penes eum VII equitum turmae et XXII peditum signa, quibus fretus Carolo Roaldo Landereo duci strenuo negotium dat, vt consilium de Retensi insula occupanda repeteret, neque occasionem, quae se tunc in manus dabat, elabi sineret. consilium Landerei erat, de quo et ipse antea cum Rege in aulam profectus egerat, non solum Retensem insulam Rupellae oppositam, sed etiam Oleronensem, quae Aluertensi proxima est, iuris sui facere, iisque captis Broagium, quod est veluti salinarum emporium et arx, in potestatem redigere. igitur contractis inde ex Armorica vicina, inde e Burdigala et Baiona nauibus, et Polinij Gardae triremibus Rupellae portum insidere, et oppidanorum naueis armatas toto illo mari volitanteis, quae fere singulae ad praedas excurrebant, singulas carpere. quo successu non solum vrbem, sed res Protestantium in arctissimas angustias deuocabat. multa eum ad suscipiendam expeditionem inuitabant; solitudo toto illo tractu, nec bene conuenienteis inter se duces. nam Lanouius paullo ante copias dimiserat, et Vesunam Petrocoriorum nuper a Langorano interceptam profectus fuerat, vt res in illis locis paullum confusas ordinaret. cumque per eius absentiam Roanus Broagium, cui metuebat, venisset, et Ludouicum Sangelasium cum signo peditum praeposuisset, Cimenderio, quem Franciscus Pontius Mirambellus loci dominus imposuerat, eiecto, oppidani siue onus praesidij, siue noui praefecti imperium grauati, Io. Pontium Plassacum Mirambelli fratrem virum strenuum et ingentis animi euocant, qui subito illuc cum delectis viribus aduolat, sub id fere tempus, quo Sangelasius copias lustrabat: qui inopinato Plassaci aduentu coniectans, quod erat, statim munitionem exiguo muro ab oppido separatam occupat. quo cognito Plassacus oppidanos et Cimenderij copias secum consentienteis in aciem instruxit, et contra munitionem ducit; parumque res a mutua pernicie abfuere, interuentu communium amicorum vix tandem compositae: nec tamen sine occulto iniuriae sensu Sangelasij. nam praesidium ab eo impositum inde eductum est, et munitio diruto muro oppido coniuncta est. ille vero Rupellam statim ad Roanum profectus cum de iniuria expostularet, et vereretur Roanus, ne ex rixa inter viros ex primaria nobilitate res Protestantium scinderentur, Plassaco auctor fuit, vt Sangelasio honestis verbis satisfaceret. quod et ille sine dedecoris laesura fecit, et vt neuter eorum facto illo in alterutrius praeiudicium quidquam sibi arrogare posset, locus in Veraci tanquam sequestri manus a Roano consignatus est. id actum IV Non. VIIbr. ex iis dissidiis et Lanouij absentia occasione captata

Landereus non expectatis Polinij triremibus ad Arenas Olonenseis cum XL circiter ex nobilitate et CCC delectis ex Sarrij legione scloppetariis, II naueis et XX circiter minora nauigia armata summo silentio conscendit, et postridie mane in Retae conspectum venit, trepidis ad inopinatum eius aduentum insulanis. Reta a continenti vnius, a Rupella duarum leucarum spatio dissita per V in longum exporrigitur, leucam et sesqui, qua latior; aliis locis multo minor, salis et vini abundans, et aliarum rerum ad vitam necessariarum, portum et stationes tutas habet qua parte VIItrionem spectat; ad meridiem, qua mari inhospitali alluitur, penitus inaccessa, populo ob commercium et vicis frequens sub praefectura Rupellae comprehensa, a qua et vltimis bellis semper praefectos accepit; quos, et inter eos Mongomerium perosi indigenae iam res per se administrabant; de cetero Protestantium doctrinae addicti, ob idque semper Rupellanorum fortunam secuti. insula ad S. Michaelis coenobium pertinet, vnde coenobium ipsum Retense etiam cognominatur. Landereus ad Loxiam et Portas, ea vicorum nomina, IV Non. VIIbr. exscensionem fecit, et III leucas progressus ad Martini fanum primarium et maxime populosum tota insula municipium venit sub meridiem suis de via fessis, vbi post aliquod certamen cum initio municipes animose se defenderent, tamen XL loricatis et XXX clypeatis incumbentibus, territi suorum strage, ad extremum cessere, et huc illuc dilapsi sunt. pars nauigiis ad id paratis summa celeritate conscensis vento secundo vsi Rupellam nuncium tristem pertulere. penes Roanum tunc per Lanouij absentiam summa rerum erat, qui conuocato concilio, quid facto opus esset, in commune consultat. vniuersis tam vicinam vrbi pestem quauis ratione depellere certis placuit, vt quamprimum eo, antequam regij se in insula munire possent, duceretur, delectusque populi suffragiis Ladislaus Vicinius Popellinerius Charronio castello a Lanouio ad Maranensium excursiones frenandas impositus, quod sunma virtute cum huc vsque defendisset, statim post eius discessum a nostris incensum et funditus destructum est. is cum delecta manu ex cunctis cohortibus selecta confestim soluit, et ad Sanblanceum Rupellae obiectum portum vela demittit; quem annis superioribus a Polinio muniri ceptum denuo firmauit, tum diuisis copiis, quarum partem in nauigiis reliquir, partem sibi sumpsit, recta ad Landereum ducit. sed cum iam nox instaret, et plerisque Fromenterium a Roano breui venturum exspectari placeret, aliquot horae reficiendo interea militi extractae. demum media iam nocte Martini fanum versus promotae copiae, ita instructa acie, vt in fronte tribuni legari et signifieri cum delectis starent, quos duae volonum manus praecederent, qui bipartito agmine a fronte et a tergo praesidiarios, destructis eorum viribus, aggrederentur. tum ordo compositus, vt gradu accelerato silentium seruarent, et dictis ducum audientes a direptionibus nisi post partam victoriam abstinerent; eodemque tempore cum volones a fronte et a tergo, vbi Corbillacus e nobilitate Armoricana homo strenuus pugnabat, vim fecissent, deiectis primum, stationibus ad plateam, et Corbillacus, qui a tergo venerat, quique primam aciem ducebat, se coniunxisset, praesidiarij huc illuc diffugientes postremo se ad munitionem in portu, et: molatrinam vicinam recipiunt, vbi a victore expugnati partim caesi sunt, partim mari proximo hausti perierunt. qui nauigia conscendere potuerunt, praegrauante pondere plerique mersi, pleraque etiam nauigia nautarum culpa, quod non bene saburrata essent, in illo tumultu depressa sunt. desiderati ex regiis et insulanis, qui eos sequebantur, CCC; capti aliquot duces. Landereus, qui in portu hospitium habebat, conscenso statim nauigio cum paucis in Pictones euasit, infelicem expeditionis Monpenserio et regi tam magnifice venditatae exitum maerens. dein ad praedas versus miles, et Catholici in insula male multati, quorum consilio et ductu factum dicebant Protestantes, vt Landereus eam expeditionem suscepisset. itaque eorum bona descripta et in caussae sumptus Rupellani magistratûs auctoritate

diuendita sunt. ita captae, et intra XXIV horarum spatium receptae insulae. Fromenterius cum praesidio insulae impositus. sub id Lanouius ex Petracoriis adducta secum pedicum et equitum manu Rupellam redit, qui ne vlterius in Catholicos ob recentis casûs memoriam saeuiretur, qua erat animi moderatione, inhibuit. paullo ante Bemius ex Hispania rediens, quo eum Henricus Lotharingus Guisius post Caroli cardinalis patrui mortem specie equorum emendorum, vt vero aemuli fiebant, quo consilia antiqua, atque adeo secretum patrui foedus cum Philippo renouaret, miserat, iuxta Botauillam in Engolismensi agro haut longe a Iarnacio captus fuerat. hic ille est, qui Colinium in tumultu Parisiensi interfecerat, ob idque cum se maxime inuisum Protestantibus sciret, grandi et supra condicionem, atque adeo ipsorum, qui illum ceperant, votum aere promisso vitam redimere voluerat, facta etiam initio spe, vt si sibi vitae gratia fieret, daret operam, vt Monbrunius, qui sub tempus illud, licet bello captus a regiis ad supplicium destinabatur, dimitteretur. verum praesidiarij nullas condiciones acceperunt, et tamen vt aliquod ex eo pretium exigerent, Rupellanos sollicitant, vt depensis OIO aureis captiuum acciperent, et eum merito suppulicio ob detestandam, vt aiebant, Colinij necem afficerent. verum illi exemplum veriti et a Lanouio moniti se excusarunt. Bretouilla, qui Botauillae praeerat, cum nec vt pretio a Guisio acrepto Bemius impune dimitteretur, pati posset, et si quidem supplicio afficeretur, exemplum ac talionem vereretur, mediam rationem init; et militem subornat, qui Bemio persuadet, vt fugam capessat, operam ad id suam pollicitus. cum igitur ambo noctu ex composito aufugissent, paullum progressi in insidias a Bretouilla paratas praecipitant, vbi Bemius multis pugionum ictibus confoditur, ita vtcunque de Colinij percussore, quae publice non poterat, in occulto vltione sumpta. nec multo post Rupellanorum naues magna praeda onustae appulerunt, capta ad Cassiteridas siue Asoras insulas post longum et vtrimque cruentum certamen Lusitana naue, in qua OIO auri infecti pondo fuisse nonnulli scripsere. Nec res interea in Prouincia et Allobrogibus quietiores erant. siquidem Massiliae tumultuatum fuit ob teloneum nuper institutum a Ludouico Daiaceto patritio Florentino, qui foedere inter principes Christianos contra Turcum stante commercium Orientis ad Gallos transferre satagebat. tunc igitur soluto foedere oppidani, qui ex Corsis et Liguribus et externis fere constant, consulum iussu facto impetu ad aedeis publicas conuenerunt, commentaria publicanorum diripiunt, pondera ac mensuras confractas in mare abiiciunt, ac telonei aedeis diligenter obserant, et custodias ad portas vrbis statuunt. eadem licentia aliis in Prouincia locis oppidani plerique vsi in coactores regios, qui vix latebris saluti consuluerunt. vrbium exemplo et nobilitas factionibus scissa longe periculosiores motus excitauit. Ponteuesius Carsij comes illa regione potens et Protestantibus maxime infestus a Ioanne Garda Vincio sororis filio elati supra fortunam animi homine incitatus eo colore priuatas vltiones exercebat; cui se contraria factio aemulorum opposuit, qui aut quod barbam raderent, cum illi eandem promitterent, siue vt eo nomine oppressionem inimicorum denotarent, Rasi vulgo indigetabantur. iis propter caussae coniunctionem se miscuerunt Protestantes, quorum praecipui ex nobilitate duces erant in Prouincia Alemanij regulus, Orasonus; et qui Stablonum, Lormarinum, Regium, et Senam praesidio tenebant, quam et diu postea tenuerunt; amissis interim Regio et Lormarino. Massiliensis motus dein per delegatos a Rege missos compositus; atque ab eo tempore res in Prouincia inter Carsistas, sic enim illi vocabantur, et Rasos conuentibus armatis actae maiore regiae auctoritatis detrimento et rusticorum, qui huiusmodi excursionibus vltra modum vexabantur, damno, quam periculosiore motu, quieuerunt. at in Allobrogibus maiore belli mole res gerebatur a Monbrunio, qui post solutam Liberonis obsidionem multa vi, multa deditione loca in potestatem acceperat. cumque

Castillonaeum exiguum haut longe a Dia municipum, quod arce valida defendebatur, multum rebus eius incommodaret, Franciscus Bona Diguierius illis regionibus a Monbrunio impositus, de quo deinceps plura dicenda erunt, eo ducit, et expeditione illa Bertrandum Simienam Gordium regium in prouincia legatum qui post suum e Viuariensi pago discessum Heluetios Vticensi militanteis ad se transtulerat, in se concitauit. cum igitur is cum omnibus copiis venisset, vt Castellionaei castri obsidionem solueret, Diguierius Gordij aduentûs Monbrunium certiorem facit, et auxilia deposcit. isque ex montanis statim descendens, vt se cum Diguierio ad Monglonem coniungeret, conspecto in planicie interiacente Gordianos hinc inde simul aggrederentur. nec segniter imperia capessit Diguierius, cohortibus, quae cibi sumendi causa Barnanae substiterant, apparere iussis; consertoque proelio, cum Heluetij densatis ordinibus diu impetum hostium ter repetito a Monbrunianis certamine sustinuissent, superueniente nocte vtrimque discessum est. desiderati ex Gordianis XXVI, ex Monbrunianis tantum VIII. postridie, qui in Eid. Iun. incidebat, Monbrunius confluentibus ad eum copiis auctior, Gordium post Castellioneam arcem milite et comeatu firmatam se intempesta nocte Diam versus recipientem insequitur, et vbi in conspectum Gordianorum venit, tripartito equitatum diuidit, ac partem Abeli Berengario Morgiano et Champoliano, partem Vercoirano, Poeto, et Barrio attribuit. ipse Blacone, Campsio, et aliis e nobilitate assumptis expeditam scloppetariorum manum praemittit, quae vltima Heluetiorum agmina demoraretur, et vltimum agmen carpens loco iniquo iuxta Dromam fluuium equitatum hostilem ad proelium cogit; quo fuso in Heluetios repetitis vicibus inuehitur, quos ad extremum, postquam diu summa virtute restiterunt, magna clade affligit, occisis ad IO CCC, et summo eorum tribuno, ac XVIII signis captis, cum ex suis vix sex desiderasset. Gordius cum paucis ad Diam perfugium habuit, vbi auxiliareis copias opperiri statuit. dum illae conueniunt, ipse rursus aliam cladem accepit. nam Costae Benae comitis ala equitum, quae Stellae oppidulo iuxta Liberonem in praesidio erat, a Barrio et Turrio pecudum instar caesa. quibus successibus elatus Monbrunius cognito per exploratores copias nouas, in queis erant equitum cataphractorum IV alae, et totidem scloppetariorum cohortes, cum aliquot leuis armaturae alis, Vrchio et Estano ducibus ad Gordium contendere, mox suos educit. Cresto, vbi copiae regiae substiterant, Diam tendentibus itinera duo occurrunt, vnum planum iuxta Dromam exporrectum, cui circumposita oppidula a Protestantium praesidiis tenebantur; alterum per montana et abrupta loca. Vrchiani, quod montana a regiis tenerentur, hac iter capessunt, insequente Monbrunio. cum duces consultarent, Diguierio periculosum videbatur, equitatum, quo abundabant, per impedita et angusta loca duci, tutiusque iudicabat, si regios in montium decliui aggrederentur: contra veritus Monbrunius, ne regij elaberentur, ardore pugnandi montanum iter ingrediendum censuit: eoque consilio cum longius prouectus esset, Vrchianos eminus conspicatur, Geruana fluuio, qui in Dromam exoneratur, transmisso iam editora loca superanteis: statimque Diguierio hostibus propiori mandat, vt pugnam capessat. nam se continuo subsecuturum. at Diguierius, qui a pugna initio abhorrebat, rursus vltimum peditum agmen cataphractorum equitum auxilio nudatum inuadendum censebat, neque cum omnibus copiis confligendum. sed cum Monbrunius id consilij non probaret, pontem Geruanae impositum transit, et accelerato gradu ad Vrchianos vadit, ita dispositos, vt grauioris armaturae equites praecederent, leuis cum peditatu subsequeretur. in vltimum agmen impetu facto Monbrunius obuios fundit; sed mox palante, et quasi debellatum esset, ad praedas discurrente milite, regij, qui in primo agmine stabant, conuersa fronte ad suorum clamorem accurrentes in subiectam conuallem se conferunt, vt Geruanae pontem occuparent: quo conspecto ex edito colle Monbrunius statim et ipse accurrit

et magna vocis contentione et concursatione suos nihil iam de pugna cogitanteis, vt ad signa redeant, hortatur, paucisque e nobilitate comitatus certamen magna virtute restituit, et regios primo proturbat. ad extremum valido leuis armaturae globo incumbente circonfusus glandium procella obruitur, paucis tamen e suis interfectis. plures vulnerati et fuga elapsi. pars per pontem pars fluuio vado euasit. Monbrunius a suis desertus, dum ad pontem tendens fossam obuiam saltu superare nititur, concidente equo et ipse collabitur, crure fracto ex equi incumbentis pondere, seque Rupifortio noto sibi et cognatione proxima coniuncto, nec non et Vrchio dedidit, postquam ille fidem obstrinxit, vitam ipsi saluam fore. Crestum iude delatus, vt curaretur, tamen ex vulnere vix ante mortem conualescere potuit. occisus in eo conflictu Barrius magnae iam tum in iuuenili aetate virtutis dux, et XXVI ex Monbrunianis. ex regiis amplius CC. sed capto Monbrunio victoria penes nostros remansisse credita est. id accidit VII Eid. Vtil. de quo fama sparsa, immane quantum, ex eo cuncti in aula gauisi sunt, capto illo in medio victoriarum cursu, qui primus olim Protestantium signa in regno extulisset, et recenti iniuria regem affecisset. itaque statim mandatum, vt is diligenter curaretur, et asseruaretur, nec quidquam de eo nisi explorata regis voluntate statueretur. et quanquam Condaeus interim, Damuilla, et foederati per delegatos apud regem instarent, vt cum Monbrunio belli iure ageretur, et Guisius, qui in aula nihil non poterat, pro redimendo Bemio eum sibi dedi posceret, nihil impetrari potuit, et ad extremum Gordio iniunctum, vt captiuum coram prouinciae Senatu sisteret. igitur Monbrunius Gratianopolim deductus, a iudicibus interrogatur, tandemque perduellionis reus peractus ad mortem damnatur. praecipitatum iudicium, quod ex cruris fractura attenuatus haut diu victurus crederetur. cum tamen ad supplicium semiuiuus in sella duceretur, miram animi, supra quam corporis vires ferre poterant, constantiam exhibuit, et licet populum alloqui prohibitus esset, tamen non se tanquam latronem, sed quod arma pro religione et regni libertate contra publicos grassatores sumpsisset, ad mortem damnatum dixit, quam se libenter tanquam vnicam tot laborum et miseriarum metam adire aiebat, Deumque comprecatus, vt bene sibi, et regno eueniret, eadem animi praesentia ceruicem securi praebuit, plerisque vicem primarij viri miserantibus, qui quod bello iniusto per se, si primam originem spectes, sed post toties repetita edicta in speciem legitimo se implicuisset, capite lueret, cum inter alios bello captos ius gentium passim ab omnib. seruaretur. nec Gordius summae moderationis alioqui et aequitatis plenus facti inuidia caruit, cuius occulto liuoris sensu, quod toties caesus et fusus a Monbrunio fuisset, factum dicebant, vt regina instigante seuerius in Monbrunium et iuris via animaduersum esset. summo armorum duce sublato, diu inter Protestanteis in Allobrogibus altercatum fuit, scissis factionibus animis, quis summae rerum praeficeretur. nam Cugius ex Bernatum ditione, qui larem in Allobrogibus fixerat, magnae existimationis inter suos dux et iam matura aetate eam prouinciam ambiebat, et primariae nobilitatis in ea petitione suffragiis adiuuabatur. contra Franciscus Bona Diguierius, quamuis adhuc iuuenis, cum tamen iam in illa aetate magnum prudentiae ac virtutis specimen dedisset, complurium, et Pastorum inprimis, qui nimium quam multum inter Protestanteis possunt, fauore subleuabatur. eaque contentione effectum est, vt longo tempore praefectura illa in incerto fuerit, singulis ducibus eam priuatim ad se trahentibus, et milite sub Monbrunio licentiae assueto, quasi ducis sui indignam mortem vlcisceretur, caedibus latrociniis, incendiis passim saeuiente; donec Diguierius solutam disciplinam inter eos, quos penes se habebat, paullatim restituit, eoque facto caeterorum ducum, qui Monbrunij exemplo nihil non militi permittebant, comparatione, se summa praefectura digniorem approbauit: quam postremo ab ordinibus primum delatam et a Nauarrae rege, postquam relicta aula Protestantium patrocinium suscepit, confirmatam

accepit, et summa laude ac fide, atque adeo periculosissimis temporibus magno Gallici nominis ornamento administrauit, vt in sequentibus plenius videbimus. hoc anno rex in Senatum venit VI Kal. VIIbr. et in iustitiae lectisternio sedens diploma recitari iussit, quo gratiam Carolo Lotharingiae duci sororio suo a Carolo fratre ante triennium XIV Kal. Xbr. et Eid. Februar. factam denuo confirmauit, et excepto supremi dominij et appellationis ad Senonensem praefectum et Senatum Parisiensem iure, alia omnia iura, ac praecipue monetae cudendae in Ambarensi principatu cessit ac remisit. negotio iam antea multoties, etiam Carolo superstite, agitato semper intercesserat Senatus. tunc vero presentiae Regis id datum, vt in acta referretur diploma. itaque cum postea in Rationalium et Vectigalium curiis idem publicaretur, promulgationi adiectum est, eam factam fuisse in consequentiam promulgationis in Senatu Rege praesente factae.

IACOBI AVCVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LXI.

Res in Polonia inter haec per Regis absentiam mutauere. quod eius animum ad vitam solutam vergentis et iam externorum pertaesi non tam perturbauit, quam existimationem et praeceptam de ipso omnium spem labefactauit, ex famae contemptu mox secuto exitiali suorum odio. superiore anno post clandestinum regis e Polonia discessum, in publico Varsauiae consessu Senatus et regni ordines XIV Kal. VIIIbr. ad regem literas dederunt, quae ad ipsum cum iam Lugduni esset, redditae sunt. iis post honorificam praefationem et meritorum suorum erga regem commemorationem, speique adeo de felicitate sub eius regno conceptae et intempestiuo discessu suo veluti interfectae deplorationem et grauem exprobrationique propiorem de ea re querelam, se Varsauiae conuenisse aiebant, vt orbitati patriae, paci ac securitati publicae consulerent, vt Regem denique in Polonia haberent, eiusque auctoritate quies interna et externa tranquillitas retineretur. desiderasse quidem omneis et optasse ipsum regem habere: nec defuisse animos ad eligendum nouum regem, quo spretae patriae ignominiam simul detergerent, et periculis per interregnum imminentibus praeuerterent. sed insitam Polonis erga Principes fidem et constantiam vicisse necessitatem, tantumque apud eos valuisse, vt ignominiae sensu deposito et spretis periculis de nouo Rege eligendo deliberare distulerint, donec ab ipso scirent, an ipsis semper imperare, et Poloniae sceptra gestare vellet. nec vero dubitare, quin id velit. quippe virtutem et ingenium eius ad imperia natum sibi perspectum esse, vt non solum VIItrionis, verum etiam vniuersi orbis regna animi magnitudine complectatur. sed non ferre adflicti regni statum, vt diutius incerta exspectatione suspendi, aut rege, magno suarum rerum dispendio carere possint. igitur mature veniat, et regni tam honorifice delati resumptis quamprimum habenis ab hostibus ex Valachia, Scythia, et Moscouia ingruentibus, quorum arma in auribus personant, micant in oculis, Polonos defendat, iniuriasque caedeis, audaciam perditorum hominum, quae absente rege ac silente lege conuersis omnium ad externa pericula oculis impune sunt, prohibeat. redeat ergo in Poloniam et IV Eid. Maias, vt comitiis regni ad illum diem Stekzisiae indictis intersit, et condiciones ab oratoribus ipsius in electionis conuentu receptas, a Carolo rege olim Lutetiae Parisiorum promissas sacramento sollemni firmet, ac in posterum

remp. Polonam praesens semper gubernet. quod si in tempore venire non potuerit, ipsi licet summo cum suo dolore dictum denunciatumque velle, Polonos non posse amplius sine Rege ac lege viuere. proinde ab eo tempore cum bona regis gratia, et saluo suo ipsorum honore obedientiam et fidem datam ei renunciare, et de noui regis electione conuentum indicere decreuisse, idque firma adeo et matura deliberatione statuisse, vt nullis excusationibus, nullisque ad extremum rationibus a proposito abduci possint. his multa addita, vt se aegre, nec sponte extremaque adeo necessitate coactos de nouo rege eligendo cogitare ostenderent. quibus literis etsi satis intelligebat Rex occasionem a Polonis quaeri, vt nouum sibi regem deligerent; quam enim aut rationem aut spem esse, vt necessitate in externo regno manendi imposita rex patrium regnum tunc temporis nouis motibus turbatum relinqueret? tamen ne videretur tantum regnum parui facere, ad Polonum postulata respondit, se Gallicis bellis illaqueatum de reditu in Poloniam suo nihil habere quod affirmet; caeterum ad ordines regni missurum legatos viros amplissimos praesentia spectaturos, qui regis absentiam prudentia sua suppleant; et ex communi ordinum sententia prospiciant, qua ratione publica mala, quae in dies ingrauescant, pelli, et imminentia vitari possint. ac denique reip. Polonicae ita propere satisfaciant, ac si ipse adesset. secundum haec postquam Rex post inaugurationem suam et nuptias Durocortori Remorum celebratas Lutetiam venit, legatos in Poloniam delegit Rogerium Sanlarium Bellogardium, nuper equitum tribunum creatum, et infelici Liberonis obsidione inuisum, et Vidum Fabrum Pibracium, qui aulicorum regis ingenium moderantium factione in ingressu regni gratia exciderant, vtriusque pertaesus et de regno illo iam actum credens ac parum sollicitus; quod tamen aut conseruare, aut Alenconio fratri conciliare potuerat, si plus decoris et famae, qua fere imperia constant, ratio, quam solutioris vitae impotens desiderium apud principem alioqui minime malum, sed a prauis ministris deprauatum, valuisset. Bellogardius homo quiduis audendi promptus, qui perpetuum ab aula exilium legationis honorificae colore indictum sibi videret, negotia in Subalpina regione caussatus quasi inde in Poloniam profecturus ad Sabaudiae Ducem se contulit, cuius antea consilio et auctoritate Margaritam Saluciam, Pauli Thermi avunculi viduam in vxorem duxerat. at Pibracius, in cuius prudentia plus momenti erat, cum se Aprili ineunte in viam dedisset, et Montem-Pelicardi incolumis venisset, fama sparsa, quasi ille CC aureorum OIO, ad perfoluendum Lithuanicis militibus promissa stipendia et alias reip. necessitates secum veheret, latrones, qui plerique in illo limite erant, quasi ob religionem, quae tunc in Gallia exagitabatur, extorres eum, cum vix ab oppido milliare processisset, in reda circumsistunt, et intentato mortis metu ex rheda descendere, et equo inscenso se sequi iubent. ille initio redemptionis pretium, tanquam potentissimum mitigandi latronum furoris remedium obtulerat. verum illi audito eo statim literarum fasciculos poscunt, quos et traditos resignant, quod illas specie in Poloniam, re vera in Germaniam ad scribendum militem ferri dicerent. tum redas vestigant, et pecuniam omnem in viaticum sepositam, nam alia non suppetebat, et supellectilem argenteam diripiunt, ac vilioribus abiectis saccos et bulgas vt in tumultu pugionibus exenterant. famuli et duo primo impetu occisi. dux latronum erat Brisacus nomine, qui inde Pibracium in propinquam siluam abductum a meridie ad mediam noctem obliquis tramitibus inter diros praesentis mortis terrores circumducit. ad rei famam accurrentibus ex opido vicino, qui latrones persequerentur, maiore in discrimine versatus est Pibracus, cum illi non vltra a caede eius temperaturos minitarentur, si quisquam ipsorum vel tantillum laesus foret. verum sermonis suauitate et ingenita ori tanti viri maiestate effectum est, vt mollito Brisaci animo, et praeda contentis suis incolumis sit dimissus. qui inde Basileam ad apparatum instruendum profectus, mox superato Iura Soloturnum venit: vnde datis ad ordines Poloniae, nam tempus comitiorum instabat, literis, aduentum suum

casu illo, quem dixi, et Bellogardij diuerso itinere per Italiam eodem tendentis retardatum significat; et quo facto per Sueuiam, Vindelicos, ac Boios, Pragam regni Boemiae metropolim venit, vbi tunc Maximilianus Caesar erat, ab ipso peramanter exceptus, progressusque per Quados Posnaniam in Polonici regni limite perrexit, vnde rursus ad proceres per dispositos equos literas mittit, quibus, quando prope adesset, enixe rogabat, ne prius a comitiis discederetur, quam ipse in amplissimo illo conuentu mandata regia exposuisset: quae si vniuersi intellexerint, non dubitare, quin ipsi de qualibet re potius, quam de rege mutando deliberaturi sint. hae literae, quae exeunte comitiorum tempore redditae fuere, in Senatu quidem recitatae sunt: ceterum iis minime obtemperatum fuit, praeualentibus Austriacorum et Piastorum factionibus, quae quanquam diuersis studiis regerentur, in eo conueniebant, vt Henrico dignitas abrogaretur, et nouus rex eligeretur. Caesar a petitione antea exclusus, tunc praecipitatum regis discessum suam successionem interpretabatur, et id sibi aut Ernesto vni ex filiis ambiebat, eaque in re Andreae Duditij Pannonij non solum literis insigniter exculti, sed et rerum Polonicarum vsu probati opera vtebatur, qui nihil non agebat, verbis, promissis, prensationibus assiduis, vt Caesaris ratio haberetur. et praecipui ex nobilitate in eam partem inclinabant, Regis, a quo se contemni arbitrabantur, pertaesi. contra erat aliud inter nobileis hominum genus, qui siue priuato affectu ducti, siue quod e suo numero quosdam non indignos regno iudicabant, nulla ratione adduci potuerunt, vt Caesari suffragarentur; iique vt in priore electione non ab exteris nationibus petendum regem, sed indigenam et Polonum eligendum censebant, repetito ex priscis annalibus exemplo, in quibus reperitur, Piastum quendam infimae sortis hominem regem a scitum; et quanquam nondum in vnum aliquem prono fauore ferrentur, tamen quod Polonum hominem regem designarent, inde Piasti partium esse dicebantur. qui regem iam electum retinere mallent, pauci erant, inter quos primarij recensebantur Iacobus Veanius archiepiscopus Gnesnensis, Ioannes Tencinij comes Vomiciensis Castellanus, et Cecignouius, viri praecipuae auctoritatis et ingenio acri, ac militari virtute clari. verum ij numero vincebantur, et annitente vtraque factione, tandem tenuit, vt cum die dicta ordines Stenziciam conuenissent, ante omnia imperium regi abrogaretur, decreto ea de re Eid. Vtilibus facto, quo Senatus et equestris ordo declarabat, quando rex ad diem Varsauiensib. superioris anni comitiis praefinitum in Poloniam non venisset, se omne fidei et obsequij ius ei renunciare; ipsum vero regno excidisse, iamque interregnum esse, perinde ac si rex defunctus esset: quod tunc per regni et aulae tribunos palam et in ipsis comitiis et postea Cracouiae, vt cunctis innotesceret, nec quenquam exauguratio latere posset, a publico praecone proclamatum est, paullo ante vltimas literas Pibracij a Senatu acceptas. quod in caussa fuit, vt cum iam facta infecta fieri non possent, Iacobus Faius Spesseus vir magno animo, nec minori sollertia, facundia, et eloquentia praeditus, et postea summis honoribus gestis in patria elarus, qui tunc temporis Regis nuncium in Polonia agebat, cum frustra enixus esset, vt Pibracius exspectaretur, eo non impetrato, e duobus malis minus eligens ad extremum perfecerit, vt qui Galicas partes tuebantur cum Piastis consilia sociarent, qui coniuncti impedirent, ne Caesar aut eius filiorum quisquam rex designaretur, eo consilio, vt negotio in alia comitia dilato Polonis poenitentiae spatium concederetur, et Henrico tempus prorogaretur. ita comitiis eo festinatius dimissis; quod Pibracium tridui itinere a Stenzicia abesse cognitum esset, quamprimum Pibracius in regnum venit, occupandum ratus, antequam rursus ad regem nouum creandum conuenirent, ad proceres dat literas, quibus grauiter conquerebatur, quod Regis ab ipsis electi legatus pacem ac fecuritatem sola mortalium bona ad illos ferens non Stenziciae esset exspectatus ab iis, qui cottidie legatos Moscorum et Tatarorum excipiunt, admittunt, audiunt. quod

tamen non prudentioribus imputet, quorum abundat Polonia, sed iis, qui ex publicis maiis quaestum aucupantur, quorum conatibus nisi mature obuiam eatur, rem Polonam breui in summas angustias, vnde exitus non reperiatur, coniectum iri, videant ergo quonam res progredi patiantur: nam cuiusuis esse, quae deliqueris reprehendere, sed ea corrigere magnae virtutis, adde difficultatis ingentis, et rarae felicitatis esse. se vero a Rege instructum condiciones ad ipsos regni administrandi attulisse, quas si accipiant, leuitatis infamiam non solum vitent, sed maximis damnis praeuertant. quas non esse auditas se non tam Regis et sua, quam ipsorum caussa dolere, quorum maxime intersit; non aliena ambitione trahi, sed tuta ac salutaria consilia capessere, et morbis ineuntibus, antequam adolescant, idonea remedia quaerere. proinde rursus videant, non tam quid velint, quam quid efficere possint; neque tam quid possint, quam quid debeant. quae eo dicta ab ipsis intelligi velit, vt regem non vitio, sed legitimis comitiis creatum eodem consensu retineant, quo a scitus est, et quam huc vsque iudicij laudem ea electione consecuti sunt, eam fide et constantia tueantur. minori quippe discrimine retineri regem, quam quaeri. summam vero, quae afferat, mandatorum hanc esse, regis praecipuam erga Polonos caritatem, vt ad eorum salutem et decus ea omnia collaturus sit, quae in potestate habeat, auctoritatem, foedera, clientelas, pecuniam, classeis, exercitus. et iam antea securitati eorum prospexisse, ac per oratorem suum sedulo cum Turco egisse, vt quo sociali foedere cum Polonis iunctus est, id perpetuo sanctum et inuiolabile esse velit, neque metuendum, ne Caesar et Suecus Poloniae contermini principes aliquid contra antiqua foedera moliantur. nam ad eos diligenter scripsisse regem, et quae sperauerit, responsa retulisse, qui et contra Moscum, si porro insanire pergat, ea arma sit oppositurus, quibus ille sentiat, sibi cum duobus potentissimis regnis iniquam fore concertationem. Tataris autem vt ab incursionibus abstineant, stipendia itidem sit soluturus. vnum superesse, vt pacato foris regno interna concordia constituatur, id vero regi fore ratum, quicquid ordines legitime coacti communi consensu decreuerint. tantum deliberent. nam pluris apud se esse eligi regem, quam nasci; quippe hoc fortunae deberi, illud propriis meritis et hominum beniuolentia tribui. proinde sic statuisse, quorum iudicio sit honestatus, eos vt homines de se optime meritos remunerari, parcere vt alienis, amare vt suos, postremo vtrumque regnum mutuis caritatibus connectere ita velle, vt sociatis ac permistis eorum bonis, singulorum mala ad neutrum, bona ad vtrumque pertineant. quae si a rege, quem habeant, certo sibi polliceri possunt, non videre se cur anxie foris quaerant, quod domi partum habeant. quin considerare ipsos debere, leuitati comitem ire poenitentiam, quam plerumque non melior status, sed damna, clades, et ad extremum infamia sequi amant, et ea mala denique, quae vitare tantum possunt, quibus bonam mentem Deus dederit. bonae autem mentis haec esse signa, sua bona posse pati, morbos suos nosse, et iis sanandis remedia diligenter quaerere, quaesitis constanter vti. his et aliis rationibus cum et per literas, et apud eos, quos conuenire illi datum, Senatores et equestris ordinis viros saepius egisset Pibracius, et surdis se fabulam narrare cerneret, vbi iam praecipitante autumno comitia noui regis creandi causa indicta vidit, odioso iam Gallico nomine, et ex odio paullatim vilescente, rem indignam arbitratus, si se praesente et quasi arbitro rex alius diceretur, rebus desperatis in Galliam remeare decreuit, quo sub id tempus venit, cum iam nouis motibus res turbari inciperent. post Pibracij discessum Poloni iam de nouo rege creando certi eo maturius rebus suis consulendum existimabant, quod de noui Sultani consiliis iniurias superiore anno Kosacorum incursionibus acceptas primis regni auspiciis vlturi inaudiuerant. is erat Amurathes, qui exeunte anno proximo Selimo parente viuis exempto, hoc ineunte maiorum more inauguratus est, tanto silentio et celeritate a purpurato Mechemeto summae prudentiae viro, qui imperium

eodem astu Selimo conseruauerat, accitus, vt prius in vrbem veniret, quam de Selimi morte a praetorianis cognitum esset, quos vt placatiores haberet, singulis L Sultaninos pro donatiuo statim numerari iussit, eorumque stipendia in posterum auxit. praeterea hoc illis indulsit, vt filij eorum quamprimum adoleuissent, albo praetorianorum ascriberentur, II OIO aucto ipsorum numero, sic vt iam sint XVI OIO. postremo, vt in bello mutilati a militia vacationem habeant et de publico alantur. haec vtcunque moderati principatûs initia foedauit quinque fratrum ac duarum patris concubinarum, quarum vna praegnans erat, imperata caedes; a quo tanquam solemni iam nunc inter Othomanos, qui et in religionem transiit, more imperium inchoauit. mox de controuersia ob Iaderae fineis in Dalmatia post vltimum bellum a Turcicis praetoribus nihil non in vicinos molientibus excitata cum Veneto Senatu aequis condicionibus transegit, Iacobi Superantij interuentu illuc a rep. missi, qui summa cum sollertiae laude legatione defunctus est, ob id a Senatu, antequam in vrbem rediisset, procurator S. Marci creatus. sed quam gratum tunc et munem erga se Senatum, tam postea seuerum expertus est, cum ipse ingenij in repub. educati modum innata animi magnitudine supergressus moderationem a legibus praescriptam tenere non potuisset. proxima cura Amurathae fuit, alioqui ad propulsandam potius, quam inferendam iniuriam, si ei ingenio suo vti licuisset, nati, vt excursiones Kosacorum in Moldauiam instigantibus Polonis factas vlcisceretur. quod alienis veluti opibus fecit, ad existimationem pertinere iudicans, ne auspiciis propriis rem leuis adeo momenri et tanto fastigio indignam tentaret. itaque Tataris Praecopensibus id negotij a Purpuratis datum, qui mense VIIIbri, Russiam Polonicam quaqua versus amplius XL milliarium spatio vastarunt, CC domos equestris ordinis virorum, ac pagos plerosque incenderunt, senibus e plebe ac puerulis inter eiulatus crudeliter trucidatis, et gregibus armentisque passim abactis. qua praeda onusti cum ad Nestri siue Borysthenis ripam eo transmissuri venissent, ingens vinctorum planctus auditus est in saeuam captiuitatem abduci gementium. ad quem Poloni serius accurrerunt, circa Kiouiam aliquanto tempore morati, qua immaneis barbaros iter facturos putabant, et Petri Valachiae Palatini vanitate decepti, qui se reditum Scythis per fineis suos concessurum negabat, in idque iureiurando fidem obstrinxerat, cum tamen copiae aliquot tumultuariae ad Mielicum fere inermes conuenissent, vltimum agmen in fluuij transitu interceperunt, et ex tanto numero. (nam CXI fuisse OIO memorant) ad IO CC interfecerunt, inter quos vnum repertum prodigiosae magnitudinis a Iacobo Niezabilouio occisum scribit Leonardus Gorecius, cuius frons XXIV digitos lata erat, ac reliquum corpus tantae magnitudinis, vt iacens humi cadauer vmbilicum viri stantis attingeret. nec cessabant Kosaci, qui ductore Bogdano Rosinchio rem suam agi existimantes, et ipsi Borysthenem tranant, et vacua Scytharum mapalia perrumpentes cuncta ferro et flamma miscent, ne feminis quidem parcentes, quarum aliis vbera abscindunt, aliis oculos eruunt, liberis illarum collisis, et ad extremum captiuos ibi repertos soluunt. Interea indictis ad Kal. Xbr. Varsauiae comitiis, scisso factionibus Senatorio et equestri ordine, post acres contentiones archiepiscopus Gnesnensis regni archicancellarius cum maxima Senatorum Poloniae et Lithuaniae parte Maximilianum Caesarem in regem eligunt XVIII Kal. Ianuar. contra Sborouius Palatinus Cracouiensis, Gorka Sendomiriensis, Tencinij comes et alij proceres cum maxima nobilitatis partea Senatu dissidentes, cum regem ex sanguine Polono, hoc est, Piastum creandum censerent, neque de eo inter se ob aemulationes conuenirent, mediam viam ineunt, et Iagellonum meritis ac memoriae hoc dantes, Annam Sigismundi Augusti vltimi ex ea gente regis sororem virginem tunc quinquagenariam Reginam constituunt, eique Stephanum Bathorium Transsiluaniae principem, natione Hungarum maritum destinant, ac regem eodem decreto renunciant, statimque literis ad

Ceasarem datis eum, ne Senatorum et paucorum ex nobilitate suffagiis fretus nouum regnum sibi adeundum putet, hortantur. vicissim Gnesnensis et Senatores ad Bathorium scribunt IV post electionem die, eumque a suscipiendo Poloniae regno, cuius rex legitimus consentientibus Senatus Poloniae Lithuaniae ac Borussiae calculis Caesar creatus esset, dehortantur; his additis rationibus, quod ipse per Blandratam ac ceteros oratores suos nuper in comitiis publice professus esset, se ea lege regnum ambire, vt primus locus ac dignitas Caesareae et illustrissimae Austriacae familiae a Senatu et equestri Poloniae ordine deferretur; neque enim in animo habuisse, cursum desideriumve Serenissimi Caesaris remorari, sed potius omni ope ac studio promouere et amplificare: igitur petere, vt quod verbo promiserit, facto comprobet et egregiam adeo erga Caesarem voluntatem re ipsa nunc declaret. verum Stephanus, qui haec honestius, quam verius a suis oratoribus dicta, incerto adhuc comitiorum exitu, interpretaretur, cum primum se regem a maiore parte renunciatum intellexit, mutauit, et Caesarianorum preces ambiguis responsis elusit, omnique mora posthabita regnum raro fortunae beneficio delatum sibi adeundum censuit. Nuncio de Polonicis comitiis nouo creando regi indictis Rex etsi amissum regnum, quod contemnebat, minus doleret, tamen haut mediocriter animi angebatur, quod eam exaugurationem ad ignominiam suam pertinere existimaret. verum huius iniuriae sensum acerbior casus omnino obliterauit, in animo praesentia fere sectante, et de fama et praeteritis aeque ac futuris securo. Franciscus Alenconius Regis frater, qui superiore anno paullo ante Caroli regis fratris mortem quasi sub custodia habitus, et post noui regis in Galliam reditum quasi libertati dignitatibus et honoribus restitutus fuerat, tamen seu recentis iniuriae memor, siue rebus nouis materiam quaerens, clam sub id tempus Luteria profugit. sic autem rem composuit. ad XVI Kal. VIIIbr. paucis comitatus in suburbium fani Marcelli iam inclinante die diuertit, quasi feramae cuiusdam inuisendae caussa, aedeisque amici ingressus, dum sui ad ianuam exiturum exspectant, per posticum, quod in campos patebat, egreditur, et equo ad id parato cum fidis conscenso festinanter abit, nec longe progressus turbam nobilium ipsum praestolantium nactus totam noctem continuato itinere tandem Drocum ditionis suae oppidum peruenit; vnde postridie scriptum euulgat, quo protestabatur de sua egregia erga rempub. Gallicam, et eius vniuersos ordines, ac sacrum inprimis voluntate, et inuidiose perstricta iniquorum consiliariorum, qui circa Regem sunt, et Carolum fratrem nuper contra se et optimos viros concitarint, prauitate, qua et factum sit, vt ipse periculum vitae adierit, et indigne hactenus sit habitus, ob id se ex aula discessisse dicit, vt cum plerisque ex sacro ordine et nobilitate, qui ad se confluxerint, in commune consulat, nihil in regiae auctoritatis, quam potius amplificatam cupiat, praeiudicium acturus; verum in eo laboraturus, vt legibus antiquus vigor, regno splendor vbique restituatur, remotis a rerum clauo iis, qui pacem publicam conturbant; de latrociniis, grassationibus, caedibus, et immanibus homicidiis vi publica patratis quaestio habeatur; proceres in carcerem indignum in modum sine vllo iuris ordine coniecti soluantur, pristinaeque dignitati et honoribus restituantur. subsidiis grauibus, ac oneribus nouis, auaritia aulicorum et externorum hominum suggestione inuectis, plebs leuetur. iura antiqua omnium ordinum, libertates, immunitates, ac priuilegia seruentur: maiorum religio integra et inuiolata retineatur, salua libertate Protestantibus edictorum beneficio concessa: et ad extremum firma et aequa pax in regno constituatur. quod vt fieri possit, non vi aut coitionibus factiosis vti decreuisse, sed vsurpato semper per regni leges in talibus rebus salutari remedio, quod in vniuersorum ordinum comitiis maiores nostri prudentissime posuerunt; proinde quam demisse potest, a Rege fratre et domino suo petere, vt hanc suam supplicem petitionem benigne accipiat, et in bonam partem, vt a mente candida, et quae nihil antiquius, quam Dei

gloriam, regis dignitatem, et publicam tranquillitatem habeat, profectam interpretetur. hoc publicato scripto varie animi affecti sunt, et prout quisque priuatis affectionibus rapiebatur, aut odio praesentium futura sectabatur, varie quoque de iis disserebant. nam vulgo plerique serio hoc agi putabant, vt soluti aulae mores corrigerentur, praui consiliarij a Regis latere excluderentur, et libertas singulis, quies vniuersis redderetur. contra alij sagaciores Alençonium vltione priuata ob recentem iniuriam ardentem et natura ambitiosum ex bello iam incenso caussam quaarere interpretabantur, et alteri parti se ducem ostentare, vt eius opibus fretus priuatam potentiam ad praesens contra Regem firmaret, et eorum caussam ad extremum proderet. quidam etiam ex compacto et ex Reginae consilio id agi putabant, quae simulata Alençonij secessione res Protestantium sub Condaeo fido partium duce validas nouo imposito duce labefactare, et in potestate habere cuperet. haec ita passim iactabantur. sed plures ex Protestantibus praesentium pertaesi nouos motus in bonam partem accipiebant, nondum perspecto Alençonij ingenio. itaque Rupellae, Montalbani, Nemausi, et aliis locis gratiae publicae actae, quasi Hercule nouo, id erat olim Alençonio nomen, ad ipsorum mala pelenda, et monstra Galliae debellanda e coelo in terras demisso. constat certe recenti iniuria iritatum Alençonium, et Guisianis inprimis, quorum consilio factum putabat, vt in custodiam veluti datus fuisset, infestum Rege Reginaque ignaris, et clam ipso Nauarro aduersae fortunae socio, consilium de fuga cum paucis et inprimis cum Ludouico Claromontio Bussio Ambosiano et Ioanne Simieo cepisse, ea spe, vt exercitûs e Germania propediem venturi summam praefecturam adeptus, quam sibi cessurum Condaeum persuaserat, publicae quietis constituendae colore res suas gereret, et opimiores condiciones firmandae in posterum in regno potentiae a fratre impetraret. interea eius discessu in aula non mediocriter res turbatae, statimque Ludouicus Gonzaga Niuernij dux cum copiis, quas Rex penes se habebat, missus, qui abeuntem insequeretur, qui mox a Regina reuocatur. tum de locis circa vrbem firmandis cogitatum, et inprimis Dionysij fano, quod et operibus muniendum Armanus Guntaldus Bironus suscepit. exinde distributae circa vrbem arces et oppida inter proceres ac praecipue Guisianos, Nauarro, quasi suspecto praeterito, quod animum generosi principis alioqui iam placati adeo exulcerauit, vt quo se a contemptu vindicaret, statim de secessu quoque ex aula cogitare ceperit, consultore et impulsore praecipuo Gulielmo Altamerio Feruacio Crancei comite, qui tunc in eius gratia primum locum tenebat. iam ante Condaeus missis Ratisponam ad Imperij comitia legatis, et caussae suae coram Caesare et Imperij principibus ac ordinibus exposita aequitate petierat, vt cum bona ipsorum venia sibi copias per Germaniam conscribere liceret, non contra Regem, de cuius obsequio et cultu praecipuo magnifice semper protestabatur, sed potius pro eius auctoritate contra insidiatores et publicae quietis perturbatores asserenda, quod Condaeus Io. Casimiri Friderici Palatini VIIviri filij, qui Germanicis copiis dux destinabatur, suasu fecit, honesto magis, et vt gratiam principum et ordinum Imperij aucuparetur, quam necessario consilio; quippe cum liberum sit Imperij principibus et aliis proceribus per Imperij libertatem ac leges in Germania delectus habere, vt externis principibus militent modo ne illis contra Caesarem et Imperium bellum geratur, quod ab imperij Francici ac tandem Germanici conditoribus maiore prudentia quam iustitia decretum est; ne videlicet populosae aeque ac bellicosae gentis virtus aut pigritia marcesceret, aut otij impatiens inter tot principes ac ciuitates permistis finibus, cum hostem extra non haberet, intus sibi faceret: libertatem eam interim plerisque incusantibus, qui homineis fortissimos et iustitiae laude cum primis claros externis principibus ad animi libidinem plerunque bellum gerentibus operam suam foeda nundinatione addicere, et, sicuti olim gladiatores, quasi ad necem turpi pretio auctorari, non solum indignum,

, sed et iniustum existimant. in has vero condiciones Condaeus cum Io. Casimiro Palatino conuenerat, vt ipse precibus Condaei exoratus cum exercitu laborantibus in Gallia ob religionis caussam Protestantibus succurreret, operamque daret, vt regnum a prauorum consiliariorum impotenti dominatu liberatum in antiquam libertatem et splendorem pristinum restitueretur. copiarum dux supremus esset Condaeu, eiusque legatus Casimirus, qui Condaei nomine VI OIO equitum, suo proprio nomine duo millia conscriberet. sex item millia Heluetiorum Condaei sumptibus legeret, et IV maiora tormenta, XII campestria cum omni bellico apparatu instrueret. Condaeus vicissim Gallicas copias, quae Germanicas exciperent, conscriberet, et ad minus XII OIO peditum e Septimania, et II OIO equitum conscripta ni itinere obuia haberet. Germani non nisi persolutis stipendiis dimitti possent, nec quidquam Condaeus, quod ad bellum aut pacem pertineret cum Rege aut alij nisi conscio et consulto Io. Casimiro ageret. foedus initum inter Damuillam et Reformatos, sic Protestanteis vocabat, ratum haberet, et a Rege impetraret, vt libertas edictis concessa integra maneat. Damuilla fidem obstringat, non prius ab armis vniuersos discessuros, quam rex libertatem eam per vniuersum regnum stabiliuerit. Io. Casimiro toto expeditionis tempore in singulos menseis XII aureorum OIO numerari curaret Condaeus, qui non aliter pacem facere possit, quam impetrata ipsi a Rege Diuioduri in Mediomatricicibus, Viroduni, et Tulli in Leucis praefectura, quam regis nomine administraturus sit, libertate Protestantibus in iis ciuitatibus conueniendi permissa. ad extremum pace facta cauetur, vt CC aureorum OIO promissa sine mora Diuoduri aut Argentinae Ioanni Casimiro numerentur. quas condiciones etsi duras et explicatu difficileis, tamen Condaeus in illa neceisitate, qua et ipse ac socij vrgebantur, perscribi passus est. inde festinati per Germaniam delectus, eo feruentiore cunctorum desiderio, quod et nostri scissa aula prosperiorem rerum successum, Germani promissa stipendia ex eo facilius processura sperarent. interim Alenconius in Pictones processerat, ad quem mox euocati venerunt Franciscus Lanouius, Gilbertus Leuius Ventadurius clientelis et opibus in Lemouicibus potens Damuillae sororius, is CCC equites et OIO CC pedites secum adduxit, Henricus Turrius Turenae vicecomes iuuenis impiger Helionorae alterius Damuillae sororis filius, magno omnes comitatu, operamque suam et opes paci, vt aiebant, in regno constituendae deferunt. et ipse Alenconius Protestantium caussae pro tempore fauere videri volebat, crebrisque literis peramanter scriptis et Rupellanos et Montalbanenseis in ea opinione confirmabat. verum vt erat subdolo et versuto ingenio, ne sibi id aliis in negotiis ad praesens et in posterum fraudi esset, veritus, eodem tempore ad Pontificem legat Nicolaum Hennequinum Faium ab epistolis cum mandatis, vt coniunctionem cum Protestantibus ac foederatis suam excusaret. nam se vitae periculo monitum, et extrema necessitate coactum consilia cum Damuilla sociasse, qui eadem necessitate victus, cum se aduersus regni perturbatores aliter tueri non posset, cum Protestantibus vireis coniunxerit, non tam vt eorum caussam promoueat, quam vt eorum ope pace constituta tam in religione, quam ciuili administratione, quas aeque praui Regis consiliarij misceant, ratio ineatur, qua vtrique ad Dei gloriam et regni tranquillitatem iuxta ipsius votum et sententiam prospiciatur. ad quae Pontifex perbenigne respondit, et vtrumque vt commendatum haberet, enixe rogauit; monuitque, etiam atque etiam videret, ne acriore iniuriae si non vlciscendae saltem deuitandae sensu committeret, vt potius priuatarum affectionum, quam maiorum suorum gloriae atque adeo religionis antiquae rationem habuisse videretur. Regina interea, quae neque pacem tutam vellet, et tamen vereretur, si odium inter fratres inueterascere pateretur, ne vtrique suspecta apud eos paullatim vilesceret, auctor Regi filio fuit, vt ad Alenconium fratrem mitteret; et ipsa postea onus cumipso de pace agendi suscepit. cumque sciret Alenconium

arcta cum Momorantio et Cossaeo equitum tribunis necessitudine consiliorum et voluntatum coniunctum esse, vt qui ipsius caussa carcere adtinerentur, idque Alenconium protestatione sua, cum captiuos dimitti petierat, innuisse, ante omnia vterque vt liberaretur censuit, praemissis qui specie amicitiae Momorantium iniurioso carcere, irritatum, spe libertatis facta, antequam id ab Alenconio diserte peteretur, placarent; vt solida inexpectati beneficij gratia penes Regem Reginamque esset, et hominis quam generosi tam sinceri ac veracis deinceps fideli opera ad sarciendam inter fratres concordiam vteretur. iam ante Cossaeus valetudinem caussatus Bastilia emissus fuerat, in aedeis suas Bastiliae proximas sub laxa custodia habitus. contra Momorantius, a quo magis Rex Reginaque sibi metuebant, in Bastilia arcte custoditus fuerat, et cum paullo ante ab inimicis clarissimae toto regno familiae rumor sparsus fuisset, quasi Damuilla frater Septimaniae praeses Monpelij ex febre violenta subito decessisset, subornatis etiam hominibus, qui atratam familiam et funus per vrbem circumductum se vidisse affirmarent, consilium occultum in aula initum fuerat de Momorantio ipso noctu fascia iniecta praefocando. ad maius secretum euulgata per Marcum Myronem archiatrum regium fama, quasi Momorantius ictu sanguinis aliquoties tentatus esset, vt inopinata mors eius superueniens morbo sontico potius quam violentiae attribueretur. sed cum rei exequendae negotium AEgidio Soureo regij cubiculi praefecto datum esset, homo probus et ab omnis iniuriae consilio alienus moras tantisper artificiose nexuit, dum odio deferuescente poenitentia succederet, et de morte Damuillae falso nunciata certius cognosci posset. ita Sourei beneficio vita optimo viro praeter regis a parente male persuasi voluntatem seruata est; quo tamen vterque nullum magis fidum rebus discessu Alenconij turbatis ministrum expertus est. is siquidem, qua erat animi magnitudine, priuatas iniurias statim reipub. condonauit: neque tam ipsius Damuillae, necnon Meruuij et Thoraei fratrum, qui se tumultuantium partibus adiunxerant, rationem habuit, quam omni ope enixus est, vt Regis obsequio et patriae caritate, quae per bella ciuilia laceratur, nihil sibi propius esse et verbis et facto ipso comprobaret. igitur Momorantio et Cossaeo comitata Regina in Turones proficiscitur, de pace cum Alenconio filio actura. erat tum in Germania cum Condaeo Thoraeus et familiae et consiliorum necessitudine cum eo et ipso Alenconio coniunctus, vt qui iam superstite Carolo rege ex aula, tanquam consilij secreto initi, conscius mature profugisset. is intellecto Alenconij ex aula discessu, Condaeo auctor fuit, vt et praefecturam suam Alenconio vltro deferret, et in propensi animi indicium delatam manum auxiliarem, antequam cum toto exercitûs Germanici robore in Galliam penetraret, ad ipsum mitteret, eiuisque ducendae ipse onus suscepit. igitur cum II OIO equitum Germanorum IO scloppetariis Gallis et C cataphractis equitibus ex nobilitate Gallica profectus transmisso Rheno ad Lotharingiae fineis accessit; et in Campaniam per Lingonas ingressus, cum Ligerim iuxta Charitaeum transmittere decreuisset, interimque nouas copias suis firmandis proxima circumiens colligeret, Attiniacum ad Axonam venit; vbi complurium dierum moram placandis Germanorum ob non soluta stipendia tumultuantium animis facere coactus, cum inde Matrona sine incommodo transmisso iter persequeretur, a regiis vndique cingitur, ita vt elabi citra certamen non posset. iam ante Rex Cal. VIIIbr. publicato diplomate edixerat, vt delectus regni et copiae, quae suis stipendiis merebant, ad diem condictam conuenirent, grauique poena proposita vetuerat, ne quis ad Alenconij fratris a seditiosis hominibus sollicitati se partes adiungeret. itaque ad famam aduentûs Germanorum Henricus Lotharingus Guisius in Campaniam, cuius praeses erat, cum OIO equitibus cataphractis missus fuerat, vt Germanis ingressum prohiberet, cui mox summissa X peditum OIO duce Philippo Strozzio peditatûs Gallici praefecto, et adiunctae Iacobi Crussolij Vticensium ducis ex Septimania reduces copiae, et eae, quas

Monpenserius in Pictonibus habebat. cum Guisio erant Carolus frater Meduanae marchio, Armanus Guntaldus Bironus castrorum praefectus, et Gul. Altamerus Feruacius. ij Thoraeum arctius iuxta Theodorici castrum ad Matronam vrgent, et alioqui numero imparem domestica seditione inter Germanos recrudescente animi anxium ad proelij necessitatem compellunt. quod et ille non segniter capessiit, annitentibus Hafestenio et Claudio Antonio Viennensi Clarauentio viro genere et virtute illustri, ne potius culpa propria, quam hostium virtute vnicerentur. itaque vt in tumultu instructa eo ordine acies, vt Galli in primo agmine ante Germanos locati starent; Thoraeus cum nobilitate Gallica secundam aciem duceret; scloppetarij pedites vtrinque equitum alas stiparent. primum velitationibus res acta citra vtriusque partis graue dispendium. tum Meduainus cuneo facto magna vi in Gallicum peditatum incumbit, quem mox Guisius fratri subsidio veniens secutus est, acri impressione facta, quam nihilominus Clarauentius et Hafesteinius fortiter sustinuere. sed tandem post egregie nauatam in subito certamine operam ad extremum fusi sunt. Hafesteinius ipse cum legato et paucis occisus. Clarauentius cum aliquot captus. Thoraeus cum expeditioribus, et in iis Antonio Sillio Rupipotio se periculo subduxit. Germanorum agmen, quod IO efficiebat, in proelio immotum post stragem aliorum ad Guisium transfugit, qui palanteis ardentius insecutus cum in militem obstinato animo se dedere recusantem incidisset, dum per vepreta sensim cedentis vestigiis insistit, scloppeti ictu in mala sinistra accepto grauiter sauciatus paene ex equo concidit, continuoque a suis superuenientibus in hospitium relatus est, elapso interea, dum ceteri duces ad summi ducis casum stuperent, Thoraeo, qui praecipitati consilij insimulatus ob id per totam vitam minore deinceps in pretio habitus est. tamen pro tempore cum ad Alenconium cum paucis peruenisset, factum necessitate excusauit, et culpam in Germanos tumultuanteis reiecit: et Alenconius, siue familiae splendori, siue Damuillae amicitiae hoc dederit, excusationem in bonam partem accepisse videri voluit, et Thoraeum praecipuo loco vsque ad pacificationem proximam penes se habuit. interea Regina in Turones profecta, cum filio, qui Campiniacum vsque primariam Monpenserij arcem ad ipsam venit, Momorantij praecipue interuentu agit, et post multas hinc inde altercationes et secreta colloquia, quibus totum VIIIbrem et maiorem sequentis mensis partem extraxerunt, tandem cum de pacis condicionibus conuenire non posset, in inducias semestreis consenserunt, quae a X Kal. Xbr. inciperent, et in VII Kal. Vtil. anni sequentis exirent; quarum tempore vtrinque ab armis, incursionibus et omni maleficio per vniuersum regnum abstineretur. adiectae hae leges, vt Rex CLX aureorum OIO Germanis a Condaeo conductis numerari iubeat, modo ne ipsi Rhenum transeant, nec in regnum descendant; interim securitatis caussa Protestantibus et Catholicis foederatis hae vrbes attributae; Engolisma, Niortium, Salmuria; Auaricum Biturigum, Charitaeum ad Ligerim, et Mezeria ad Mosam, quae in Condaei manus consignaretur, data fide ab Alenconio ac foederatis, quamprimum induciae expirauerint, siue pax siue bellum sequatur, vt urbes illae restituantur, ad quarum custodiam Rex II OIO praesidiarios ab Alenconio deligendos, C item nobileis, turmam C cataphractorum equitum ipsius Alenconij, et L Heluetios et C scloppetarios ad eius corporis stipatum suis sumptibus alat. Rex vicissim copias omneis externas praeter Heluetios et Scotos custodiae corporis inseruienteis dimittat, et vtrinque arma simul ac vrbes promissae traditae fuerint, deponantur. et quia hoc nouo motu inchoatum Lutetiae nuper de pace negotium intermissum fuerat, postremo conuentum, vt principes, proceres, prouinciae et vrbes foederatae Ianuario proximo delegatos cum plenis mandatis mittant, cum quibus de pace aequis rationibus constituenda agatur. condicionibus perscriptis, et Catharinae ac Francisci manu subsignatis, quod ortis vtrinque suspicionibus neutri satis bona fide eas implerent, induci ae non ita

cito promulgatae sunt. nam Rex interea VI OIO Heluetiorum conscribit, et delectus per Germaniam haberi curat Carolo Mansfeldio comite, Gaspare Schonbergio, et Christophoro Bassonpetra ob id Lutetiam accitis, qui C aureorum millia praesenti pecunia numerari petebant, et CCCCL OIO, cum primum VIII OIO equitum, quos adducturi erant, ad fineis regni peruenissent. in eam rem conuentus in vrbe omnium ordinum indictus et in publicis aedibus celebratus magna frequentia; vbi cum per delegatos Rex ab iis CC librarum millia mutuo peteret ad IV mensium stipendium Heluetiis destinatum, immane quam omnium animi commoti sunt; demumque apparuit, in populosissima et opulentissima hactenus credita vrbe verba pluris, quam pecuniam constare. nam post longam et exquisito verborum ornatu agitatam deliberationem, tandem supplex libellus inuidiose perscriptus est amplissimi ordinis, curiarum rationalium ac vectigalium, ecclesiasticorum, et ceterorum ciuium Parisiensium nomine, et ad regem mense Xbri perlacus, quo miserabilis non solum vrbis, sed vniuersi regni, cuius in vrbe veluti matrice salus publica vertebatur, status, et plebis tot bellis et oneribus tandiu vexatae et exhaustae calamitas oculis subiiciebatur. nam XV abhinc annis per bella ciuilia trigesies sexies centena millia librarum ab vrbe ex vniuersi regni opibus subministrata esse, et duplo fere maiorem summam a sacro ordine. quae prodigiosa et fidem superans summa misere regi regnoque vniuerso ac singulis perierit, nullo alio profectu, quorum vt Gallia in se commissa laceraretur, et propriis viribus labefactata exteris ad praedam et ludibrium pateret. eam a iusta Dei ira inuectam Galliae calamitatem; quippe cunctis ordinibus corruptis, peruerso iure, et aerario secus, quam oportuit, administrato. nam vt a sacro ordine initia ducantur, sordeis, auaritiam, et ex ea foedas nundinationes propagatas, luxum praeterea et impudicos mores non paruam offensionum caussam cunctis praebere. in iudiciario etiam ordine non leuiter a magistratibus peccari, quorum munera palam venalia cum prostent, haut mirum debere esse, si de pristina innocentiae, prudentiae et integritatis laude, quae tot principes externos ad ius a Senatu regio petendum olim inuitauit, temporis tractu multum decesserit. tantam porro esse militum licentiam, et regij corporis custodum inprimis, vt plebs rustica per agros spoliata, et non solum auare sed iniuriose habita cultum agrorum omittere cogatur: eaque re fieri, vt omnium ordinum vectigalia, quae fere e cultu terrae apud nos proueniunt, cottidie minuantur, et ad nihilum tandem redigantur. ipsa etiam ptochotrophia egenis alendis vix hodie sufficere, eoque necessitatis postremo deuentum esse, vt cum vectigalia annua non suiffcerent, fundos ipsos publica auctoritate distrahi necesse fuerit. nec rei pecuniariae administrationem et dispensationem vitio suo carere; quippe cum constet plerosque auare in ea versari, et inutilibus sumptibus ac largitionibus ante triennium, cum Rupella obsideretur, et res vbique in arcto essent, nongenta millia aureorum, anno sequenti septingenta, et ita deinceps; hoc vero, vix sex mensium spatio amplius CCC aureorum OIO absumpta esse. praeterea in pensiones et superuacuas istiusmodi res quotannis plus CC aureorum OIO impendi, eoque onere non mediocriter aerarium grauari, quod exhauctum plebis miserae spoliis atque adeo sanguine sarciatur necesse est. ad haec cottidie noua tributa ab exteris excogitata in publicam perniciem inuehi, quorum non Franci, sicuti regni legibus cautum est, sed exteri ipsi vere regni hirudines ac vomicae redemptores sint; interea plebe ad extremam inopiam redacta commercium vbique ob exactiones immodicas intermitti, et singulorum inopia fieri, vt respub. egeat. his accedere detestandas in Deum eierantium contumelias, et foenerandi iam liberam licentiam; quibus rebus accensam semel in nos Dei iram non prius placabilem fore, quam pietati ante omnia prospiciatur, iudiciorum ordo peruersus corrigatur, et ad plebis et vniuersorum leuamentum maiore fide ac parsimonia in posterum aerarium administretur. proinde e re videri, vt non tam in belli gerendi ratione et sumptibus in illud faciendis laboretur, quam ratio

ineatur, qua pace in regno constituta pietati, iustitiae, et plebis leuamento, quod bello ciuili ardente sperari non potest, idoneis remediis quamprimum consulatur. supplici libello addita Ludouici IX, qui inter Diuos referri meruit, ad Philippum filium monita, ex archiuis publicis venerandae antiquitatis prolata, quibus illi religionis cultum, egenorum curam ante omnia commendabat, praecipiebatque, ne plebem nouis tributis, nisi necessitas vrgeret, et ex ipsius consensu ad tempus tantum oneraret: prauos consiliarios a latere suo remoueret: iudices suos moneret, vt nullo personarum, ac ne principis ipsius respectu habito ius aequabile inter partes dicerent. at Rex inter adulationes educatus, qui hoc non supplicationis, sed praeceptionis loco acciperet, non mediocriter intra sesuccensuit. certe Villoclarus regi blandiens, cum vrbis nomine loquentem interfatus esset, et cur tam praefracte Regem compellare ausus esset, rogaret, delegatus scriptum mox e sinu protulit, quo eadem, quae recitauerat, comprehensa erant. quo conspecto Rex, qui vereretur, ne contentione contumaciam delegati alieno tempore iritaret, Villoclaro innuit, vt ab iniurioso sermone, quod illi praesentia regis freto sollemne erat, temperaret. ipse moderata oratione Parisienseis increpuit, et celeritate periculo praeuertendum monuit, quod ex nimia cunctatione et praepostero libertatis et immunitatum tuendarum studio, non solum regno, sed etiam priuatorum fortunis impenderet; neque tamen se commune periculum propterea neglecturum dixit, sed curaturum, vt ope melius erga se et patriam animatorum ciuium adiutus belli necessitatibus subueniret. commodumque tunc accidit, vt Ludouicus Gonzaga Niuernij dux opimas ditiones extra regnum in Flandria, necnon C arolus Haluinius Pienna illustri familia ex Pleumosiis oriundus auitum patrimonium, quod in illis locis possidebant, grandi pecunia diuenderent; quam vterque Regi officiose commodauit, acceptis in Armorica ex fundis regiis pignoris loco amplis vectigalibus. multa praeterea contra inducias a regiis facta, quarum praecipuum caput erat de vrbibus securitatis loco tradendis; quod et ad cetera ab Alençonio et Protestantib. impetranda viam strauerat. verum id magna ex parte Regina elusit. nam neque Mezeria in Condaei manus consignata est, et Engolismam Monpenserio profecto, vt vrbem Alençonio traderet, Philippus Voluirius Rufecus prouinciae praeses portas aperire recusauit, excusans se, quod cum ob fidelem Regi contra perduelleis nauatam operam multorum odia in se concitasset, nullum sibi Engolisma in Protestantium manus tradita tutum receptum toto regno videret. se Ludouici Berengarij Gastij nuper Lutetiae sub Regis oculos perfidiose interfecti exemplo terreri. proinde Alençonium rogabat, etiam atque etiam videret, ne et ipse fluxam illorum, qui cum ipso nunc essent, aliquando fidem experiretur. quod vero de Gastio Rufecus addebat, id ad iniuriam Alençonij pertinebat, quippe cum eo non inscio caedes patrata crederetur. ad extremum Rufecus, vt inuidiam repulsae molliret, Alençonium rogauit, si quidem omnino Engolismam a Rege promissam in potestate habere vellet, eius custodiam fidei suae potius, quam alterius cuiusdam ex foederatis aut Protestantibus crederet. cum nihilominus crebris Reginae literis interpellatus obnixe, an ex compacto, incertum, recusaret, nec magis Franciscus Grangius Montinius, qui Auaricum Biturigum tenebat, imperio regio pareret, Regina consulto Rege vtriusque loco fanum Ioannis in Santonibus, et Cognacum in Engolismensi agro Alençonio concessit. Lanouius fanum Ioannis, Bateressius Cognacum, eodemque tempore Bussius Ambosius Salmuriam et Charitaeum missi, qui ea oppida Alençonij nomine possessum irent, cum Non. Xbrib. Ludouicus Sangelasius Niortium a Vido Dallonio Ludae comite, Regis iussu traditum cum tribus peditum cohortibus ingressus esset. quibus actis Alençonius vbi Rufecum rediit, Regina instante, quae huc vsque ad eum venerat, inducias ante mensem pactas in castris X Kal. Ianuar. promulgari mandat, et interim tamen omnia ad bellum comparat, Antonio Sillio Rupipotio prius Rupellam cum literis fiduciariis misso, qui et caussas coram explicaret,

cur in inducias consensisset, neque adhuc auxiliarem Germanorum exercitum in regnum introduxisset: nam eas fere copias sine pecunia inutileis esse, plusque periculi a seditione Germanis ob non soluta stipendia tumultuantibus impendere, quam opis in eorum viribus repositum esse. id Thoraei casu, cum quo ipse Rupipotius, erat, satis perspectum. itaque tantisper, dum res pecuniaria expediri possit, eorum aduentum retardari consultum duxisse. tantum a Rege CL aureorum OIO per inducias in mensem suppeditari potuisse, cum exercitus a Condaeo adducendi stipendia menstrua ad CLL excurrant. proinde orare, vt in tam necessarij belli sumptus pecuniam pro viribus conferant, et ceteris ad idem faciendum exemplo suo praeeant. prolatae et in eam rem Condaei literae Argentina X Kal. Xbr. datae, et alterae Theodori Bezae postridie scriptae; quibus spes de numeroso exercitu a Condaeo adducendo fiebat. ipse valetudinis incommodum caussatus, quo minus eum sequeretur, se excusabat, monebatque, ne toties decepti se aulicorum artibus rursus circumscribi paterentur; sed cautius oblatis a Deo remediis in posterum sibi consulerent. ad haec Rupellani laudata Alençonij, quem et summi armorum pro regni tranquillitate susceptorum ducis titulo ornant, prudentia et egregia erga ipsos voluntate, vt in ea constanter perseueret, quam possint enixe rogant. de cetero se excusant, quod praeteritarum calamitatum, quarum spectator et pars ipse fuerit, occasione, non quantum velint, et dignum ac iustum ducant, exhaustis in bello hoc priuatorum facultatibus conferre possint. interim exiguam summam, vt boni consulat, orant, instantque, a Regina impetret, vt Marano et Benone proximis vrbi locis praesidia deducantur: quippe horum seu continuis excursionibus seu metu fieri, vt vicini induciarum beneficio frui non possint. ita honorifice dimissus Rupipotius, et missi cum eo vrbis delegati, qui pecuniam ad Alençonium deferrent; quos peramanter ille exceptos verbis beneuolentiae plenis oneratos domum remittit, breui se delegatos missurum pollicitus, qui de negotiis ad remp. pertinentibus cum ipsis capita conferant. fama interim, quasi induciae ruptae essent, et de clandestinis ad vrbem intercipiendam initis consiliis maligne a quibusdam sparsa. quae cum euanuisset, induciae post longas altercationes, cuius iussu et auctoritate promulgarentur, cum id iuris sibi Alençonius vindicaret, oppidani contra, si alium, quam Maiorem agnoscerent, magnum libertati ac priuilegiis suis praeiudicium inde fieri contenderent, tandem Maioris iussu et auctoritate in vrbe publicatae sunt Ianuario insequenti. quo eodem tempore, rebus, vt sibi videbatur, ex voto pro tempore compositis Regina relictis in Alençonij comitatu Monpenserio et Momorantio in aulam ad Regem rediit. exinde cum Rufeco Alençonius in Biturigas rediisset, rumor spargitur, quasi ipsi et Thoraeo venenum propinatum esset. quod siue verum, siue artificiose, vt propius vero fit, confictum fuit, certe ea de re diligenter ad Rupellanos et foederatas vrbes perscripsit Alençonius, et vt de salute sibi raro Dei beneficio conseruata gratias secum Deo agerent, rogauit, eo officio, sicuti prudentiores sentiebant, secretae cum fratre aut parente consensionis suspicionem se purgare posse existimans, ita vt omni diffidentia sublata arctiore in posterum cum ipsis voluntatum et studiorum vinculo constringeretur. Hic annus Romae memorandus fuit Iubilei celebratione; quo cum ex omnibus orbis Christiani partibus quamplurimi religionis ac votorum caussa proficiscerentur, et Carolus Fridericus Cliuiae princeps venit, cum paullo ante ex Maximiliani Caesaris auunculi aula, vbi totum triennium consumpserat, discessisset, et perhonorifice a Gregorio XIII exceptus in Vaticano hospitium habuit. verum mox inde Neapolim visendarum antiquitatum cupiditate excurrens comite viae Stephano Pighio harum rerum summe perito, qui et eius iter atque adeo vitam prolixo opere Herculis Prodici nomine inscripto explicauit, cum Romam rediisset, febre correptus frustra tentatis a medicis remediis et ab Alexandro Petronio inprimis, qui aegrotanti semper adsedit, tandem V Eid. Febr. animam Deo reddidit, cum vix XX

annos exegisset, princeps rara indole et virturibus, quae breuis aeui curriculo conclusae fructus tanta exspectatione dignos non tulerunt. Pontifex id aegre admodum tulisse dicitur, et literas consolationis plenas ad Vilelmum patrem scripsit, quae illi per Gasparem Gropperum, qui res Pontificis Coloniae pro tempore procurabat, redditae sunt. dolorem et inde conceptum publico moerore declarauit Pontifex, prohibita, siue ob anni sancti religionem, siue ob inopinatum principis obitum Bacchanalium temulenta per illos dies agitari solitorum lasciuia. funus mortuo summa magnificentia factum, et corpus ex patris voluntate in aede B. Mariae, quae Teutonicorum dicitur, ex aduerso monumenti in dextro pariete Hadriano VI Vltraiectino erecti, depositum est postridie Kal. Mart. vbi altero post anno parens Gulielmus magnificentissimum ex preciosis marmoribus sepulcrum in sinistro cellae pariete exstrui curauit. eo mortuo illustrissimae familiae spes cum in Ioannem Vilelmum alterum ex filiis superiore anno Monasteriensem episcopum electum recumberet, ille dignitatem ea condicione eierauit, vt in Ernestum Baioarum episcopum Frisingensem consobrinum suum conferretur. sed dissidente sacrorum sodalium collegio, et ad Henricum Saxonem archiepiscopum Bremensem maiore eorum parte inclinante, Pontifex, apud quem tunc Ernestus erat, vt impetum sodalium frangeret, et tempore mollitis eorum animis, Ernesto, cui gratificari cupiebat, eam aliquando dignitatem conciliaret, eierationem Ioannis Vilelmi irritam pronunciauit, et ita decennio amplius postea Ioannes Vilelmus Monasteriensem episcopatum retinuit, tandem in Ernestum, sicuti ipsius et Pontificis votum erat, prensatis sodalium suffragiis translatum. Post Cliuensem principem memorandus venit Henricus Roanus Leonij in Armorica princeps ob splendorem familiae, quae cum tot regibus ac toties adfinitate olim contracta clarat, et nuper Elisabetha Labretana Ioanne Nauarrae Reginae Henrici, qui nunc est, et regnum Franciae tenet, parentis amita, in Roanam domum deducta, merito inter illustreis recenseri debet. nam ex eo matrimonio Henricus prognatus erat, qui Iunio mense hoc eodem anno arthritide diu ante vexatus in Belini arce stupendi operis ac regia magnificentia exstructa fatis concessit, relicta tanti nominis et amplissimarum possessionum herede vnica filiola XI annorum, quae paullo post et ipsa decessit, et Renatum patruum heredem habuit, Protestantium primarium ducem, qui mox catharinam Parthenaeam Ioannis Subizae toties memorati filiam et heredem, vxorem duxit, nuptiis summa laetitia, quantum per calamitosa tempora licebat, Rupellae celebratis. Eodem hoc anno Romae ad Deum migrauit XV Kal. April. M. Antonius Boba Casalensis ob fidam Philiberto Emanueli Sabaudiae duci nauatam operam in caussa Montisferrati principatûs, qua tamen Caroli V Caesaris iudicio cecidit, eiusdem Philiberti commendatione in collegium Cardinalium ante decennium cooptatus, qui poetica felicitate et eleganter scribendi ac loquendi facultate inter alias animi dotes, necnon arcta, quae mihi licet admodum inueni cum illo, dum Romae essem, intercessit, necessitudine meruit, vt eius heic honorificam mentionem faceremus. nec praeteriri debet Bernardinus Rota non plus generis, quam ingenij nobilitate illustris, quod ille in poetica Latina et Etrusca non exigua cum laude exercuit, et cum tota vita literas et literatos coluisset, exeunte hoc anno Neapoli, vbi natus erat, VII Kal. Ianuar. non ita senex fatis concessit. maiore cura dicendi, si ad alia properanti liceret, duo hac aetate mathematicis studiis insignes viri, Franciscus Maurolycus Syracusanus Messanae abbas, qui scriptis suis praeclaras has artes plurimum illustrauit, et Fridericus Commandinus nobili familia Vrbini in Vmbria natus, qui ad easdem illustrandas cum exquisitam vtriusque linguae peritiam attulisset, multa Graecorum primus in lucem protulit ac interpretatus est; gratia et fauore Francisci Mariae Vrbini ducis excellenti harum scientiarum, quod in principali fastigio rarum est, cognitione praediti subleuatus; quibus in studiis adsiduus dum in Pappi Alexandrini interpretationem

adornat, anno aetatis LXVI viuis exemptus est, in patria vrbe ad B. Francisci in mouumento maiorum conditus, et ab Antonio Toronaeo oratione funebri laudatus. in Germania et eodem anno obiit Gul. Xylander Augustanus vtriusque linguae apprime peritus et omnis antiquitatis ac literaturae cum paucis huius aeui comparandus; ad haec philosophicis et mathematicis studiis clarus, dum vixit cum summa egestate luctatus, atque ob id fami non famae scribere existimatus. multa ille magno rei literatae rei bono viuus edidit; plura, quae promisit, et, qua erat eruditione et ingenio, praestare potuit, publico daturus, nisi immatura mors eum, quippe tantum XL annos exegerat, Heidelbergae, vbi profitebatur, intemperantia vitae accelerata oppressisset. eodem fere tempore et Matthias Flacius Illyricus summus inter Protestanteis Pontificiae auctoritatis oppugnator, et ob eandem vehementiam Philippo Melanchthoni praeceptori olim suo non satis aequus, post acerbas et saepius repetitas inter Augustanae confessionis socios contentiones, potius laboribus quam senio confectus fatis concessit. hunc secutus est Henricus Bullingerus Bremogarti Heluetiorum oppido natus anno huius seculi quarto, Helueticae confessionis post Zuinglium et Oecolampadium summus propugnator, et illo mortuo ad Tigurinae ecclesiae curam vocatus, sed mitiore quam doctor suus ingenio praeditus; in qua cum XLIII annos exegisset, variis ac prope infinitis scriptis editis tandem senio grauis decessit XV Kal. VIIIbr. a Iosia Simlero Tigurino viro doctissimo, qui non diu ipsi superuixit, laudatus, et variis variorum carminibus epitaphiis celebratus. fuit et hic annus climactericus et fatalis Hadriano Iunio Hornano rara vtriusque linguae, antiquitatis et humaniorum literarum cognitione, philosophiae praeterea ac medicinae studiis praestanti; quod complura multiplicis doctrinae ab eo elucubrata monumenta abunde testantur; qui cum Harlemi in Batauis suis larem postremo fixisset, obsidione illa ante biennium memorabili cum familia expulsus, ad Armuidam iuxta Mildeburgum in Mattiacis se contulerat, vbi cum frustra consilio ac diligentia sua conciuibus laborantibus opem ferre conatus esset, ex caeli mutatione, quod illis crassius valetudinem eius non mediocriter afflictauit, insuper taedio accisarum rerum, et bibliothecae instructissimae inprimis in Harlemi expugnatione direptae desiderio in letalem morbum incidit, et XVI Kal. Vtil. animam de repub. literaria optime meritam Deo reddidit, Mildeburgi curante Petro filio honorifice sepultus. Iunium praecessit Gulielmus Canterus Vltraiecti in Batauis patritia familia natus, vt patria sic studiorum similitudine coniunctissimus. nam primis vtriusque linguae rudimentis sub Ioanne Aurato optimo iuuentutis praeceptore Lutetiae factis, industria propria tantum postea profecit, vt editis quamplurimis scriptis inter eruditissimos sui saeculi numerari meruerit, plura vtique praestiturus, nisi eum ex rerum Belgicarum infausto augurio moeror conceptus, et ex moerore mors immatura eripuisset, nam nondum XXXIII aetatis annum expleuerat, anno huius seculi XLII, IX Kal. Vtil. natus et V Kal. Iunias hoc anno denatus. Interea Romae dum frequenti peregrinantium concursu cuncta perstreperent, longe diuersi reip. Genuensium motus erant, paene intestinis dissidiis hoc anno euersae; quorum originem altius repeti ad rem facere videtur. ante CCC annos cum hinc Spinolarum, et Auriarum, inde Fliscorum et Grimaldorum, quae principes Genuae familiae erant, odiis priuatis ac simultatibus crudeliter et auare LXX amplius annorum spatio lacerata fuisset resp. ad extremum, qui patrias leges et iugum domesticum ferre non poterant, ad alienas opes confugere, et externorum principum dominationem experiri coacti sunt, sub Henrici VX Caesaris, Roberti Andini regis Neapolitani, deinde sub regum nostrorum, et Vicecomitum Mediolanensium imperio per annos complures haut melius habiti; tandem Simonis Buccanigri virtute pristinam libertatem recuperarunt. is anno OIO CCCC XLIV excusso Vicecomitum iugo remp. constituit, et dux creatus, vt dissidiorum caussas imposito ambitioni patriciorum freno praecideret, legem

condidit, qua nobiles, sic vocabantur illi, qui in repub. ab anno OIO C, (neque enim altius reip. suae originem repetunt Genuenses) honoribus et muneribus publicis participassent, a principatu et ceteris fere magistratibus arcebantur, quos solis popularibus gerere ius esset. populares autem ij dicebantur, qui nunc noui, hoc est, nondum munerum publicorum participes; qui exinde soli fere summos magistratus in rep. gesserunt. exclusis Spinolis et Auriis, qui tunc eiectis Grimaldis et Fliscis rerum in patria potiebantur. astu tamen illorum, quod iam vi aperta non audebant, tandem effectum est, vt subortis inter populareis factionibus et praecipue inter Fulgosios et Adornios, dum hi ad has, illi ad alteras partes se applicant, cuncta rursus in vrbe et ciuili administratione miscerentur, principatu tamen summo semper penes populareis manente; donec Octauianus Fulgosius vir magni animi, sed maiore erga patriam caritate a Raphaele Ponsono persuasus, cum rerum potiretur, et de Adorniis vltionem sumere posset, arce, quae anostris tenebatur, recepta, cum eam ad priuatam potentiam firmandam retinere posset, destructa, inimicitias reip. condonauit, et XIIviros reip. ordinandae creauit, qui sopitis dissensionibus, et factiosis nobilium et popularium nominibus extinctis concordiam inter ciueis et vnionem restituerent. verum cum Adornij rursus eiectis Gallis summam rerum ad se traxissent, tam sanctum ac laudabile Fulgosij propositum successu caruit; quanquam Augustinus Folieta omnem operam daret, etiam Clementis VII auctoritate interposita, vt Adornij simultatibus depositis procedentia tam feliciter aemulorum consilia persequerentur, et hoc decus, quod illis fortuna inuiderat, eiusdem fortunae beneficio suum facerent. tandem Andreas Auria, cum alieno maxime tempore partes nostras deseruisset, et hoc operae pretium a Carolo V Caesare obtinuisset, vt patriae libertas restitueretur, pacis in ciuitate constituendae iactis ab Octauiano fundamentis superstruere voluit, et nouam reip. formam anno huius seculi XXVIII instituit, qua nobiles et populares, aboletis factionum nominibus, in vnum veluti corpus coniungerentur, et vtrique summis honoribus, a quibus nobiles qui antea dicebantur per XCIV exclusi fuerant, aequabili iure participarent. ea autem ratio inita est, vt recensitis omnibus familiis, excepta vili plebe, ex toto illo numero ampliores seligerentur, quae sex domos siue alias familias ex se profectas, sed distinctas, tanquam propagines a se deductas haberent, in quas reliquae omnes, quae ad minorem numerum redactae erant, veluti adoptione assumptis eorum nominibus insererentur. censu diligenter habito huiusmodi condicionis tantum XXVIII familiae repertae, et ex iis XXIII ex nobilium ordine, V tantum ex populari. eae fuerunt Iustinianeorum, Furnariorum, Francorum, Sauliorum, et Promontoriorum; Fulgosiis et Adorniis ob crebras sibi inuicem clades inflictas, exilia, ac proscriptiones ad minorem numerum redactis, quam vt per eam legem familias in vrbe constituere possent. tum vt dissidiorum, quae per factiosa illa nobilium et popularium nomina renouabantur, memoria sepeliretur, deliberatum, quo nomine vniuersi ita veluti in vnum corpus coniuncti deinceps appellarentur. et quibusdam placebat, vt odiosum nobilium nomen omnino aboleretur, nouo, quod vtrisque commune esset, puta optimatum, aut reip. consiliariorum in eius locum substituto. sed tandem post longas et acerbas contentiones obtinuit, vt nobilium nomen, quod et dignius et honestius esset, quodque aliae fere respub. vsurparent, retineretur; quod cum vtrique ordini iam confuso communicaretur, inuidia et odio, quod ordinum distinctio olim pepererat, in posterum cariturum esset, honoribus ac dignitatibus, quae prius vni ordini attributi erant, iam cum vtroque communibus. quod prudenti sane et aequitatis pleno consilio ab Auria factum; qui cum ordini suo, in quo Auriae principem locum semper tenuerant, pristinos honores et antiquam dignitatem restitui cuperet, aequabile se ius inter suos conciueis dicere existimauit, si insertis popularium, quae dicebantur, in nobilium domos familiis, et sublata illa inuidiosa nominum differentia

principatum vrbis et ceteros magistratus, ad quos soli populares a tempore Bucanigri fere admittebantur, vtrisque deinceps communeis faceret. sic enim sperabat fore, vt sarta in praesens optime, vt rebatur, per confusionem illam concordia tractu temporis studia quoque ac voluntates coalescerent. sed contra accidit. nam nobiles, qui se illa rerum ordinatione in antiquam dignitatem restitutos viderent, pristinis animis resumptis cum popularibus quamuis in suas familias adoptatis, non eo, quo par fuit, animi candore ac fide vti plerisque visi sunt. nam neque propterea eos adfinitatibus inter se contractis, aut consiliorum de rep. communicatione dignati sunt: sed quantumuis vtrique nomine in speciem coniuncti viderentur, alteri tamen ab alteris semperseparatas rationes habuerunt, sicque nobiles illi primarij res suas instituerunt, vt cum ipsi familiarum, alteri capitum numero vincerent, in adipiscendis tamen honoribus his illi aut superiores essent, aut eos semper aequarent. quod in tanto popularium cottidie crescente numero contra tam exiguum nobilium ordinem summae iniquum videbatur; tamen quandiu Auria in viuis fuit, hoc eius meritis et auctoritati, quamuis extrema aetate ob decrepitum senium vilescenti datum fuit, vt populares quiescerent. tantum anno XLVII post coniurationem Fliscorum dissipatam ex Auriae, ex cuius nutu tota resp. tunc temporis pendebat, consilio creati VIIIviri reip. ordinandae, IV ex antiquis, IV ex nouis. iam enim illa noua in locum nobilium et popularium inualuerat, pessimo, vt postea apparuit, exemplo. ij legem in antiquorum gratiam condiderunt, qua Consilium maius, in quod CCCC quotannis ex omni numero sorte legebantur, ad CCC redigebatur; quibus C suffragio electi adiungerentur. XX ex primariis ciuibus delecti, VIII videlicet, qui S. Georgij magistratum, VII qui magistratum extraordinarium constituunt, et V syndici. additum postremo in fauorem item antiquorum, vt C illi suffragio lecti XXVIIIviros, sic tamen vt duas tertias votorum partes vincere opus esset, eligerent, qui prius a V sorte lectis nominabantur. porro in illorum XXVIII potestate erat, Ducem et ceteros magistratus eligere. quae quanquam in antiquorum gratiam fierent, noui tamen patienter vtcunque pertulere, vsque ad annum LXX, quo Iacobus Basadona ob repulsam in alicuius muneris petitione iritatus multorum annorum intermissas nouorum querimonias renouauit; et iam palam domi et in circulis de rep. in meliorem statum reducenda consilia habere cepit, accensis partium vtrinque studiis; quibus accessit et recens iniuria a Ianoto Lomellino Genuae principe, Matthaeo Senaregae multa doctrina et prudentia inter suos claro facta; qua eum hereditarium secretarij reip. munus a maioribus suis possessum eierare compulit, quod publicas literas contra principis consensum et alterius ex Gubernatoribus obsignare ac resignare ius sibi esse concenderet. deinde et alia inciderunt, quae acerbatis semel animis paene exitiabileis in vrbe motus excitarunt. nam Pallauicini ob priuatas caussas a Senatu petierunt, vt Rotuli non ex antiqua Pallauicinorum familia genus ducere, sed in eam per legem inserti fuisse declararentur; et Lomellini postea alieni aeris onus caussati itidem a Senatu petierunt, vt gentilitia familiae suae series ex publicis instrumentis descripta in acta referretur, et ad eam aggregati anno XXVIII distinguerentur, ne confusione illa rebus domesticis praeiudicium fieret. quod tamen a Senatu obtineri non potuit. haec Lomellino principe acta: in cuius locum praeter ordinem a Senatu substitutus Iacobus Grimaldus Duracius, qui quo maiore moderatione in remp. administrauit, eo res quietiores fuere toto magistratûs illius tempore, misso a Philippo interim Ioanne Idiaco, qui vocato Sanctio Padilia res Philippi Genuae procurante, cum vtraque parte ageret, et dissidiorum semina iam in apertam perniciem erumpentia amice inter eos componeret. sed subortis rursus suspicionibus, quasi homines externi cum armis ab Antiquis, qui numero impares erant, contra Nouos introducti essent, rursus tumultuari cepit, et cum Antiqui delegatos creassent, Hectorem Fliscum, Franciscum Spinolam,

Baptistam Grimaldum, Stephanum Marium, Georgium Auriam, et Balthasarem Lomellinum; Noui in Bartholomaei Saulij aedibus congregati totidem e suo numero delegatos creant. iamque res ad apertam seditionem spectabat, cum tabernis clausis pretiosam quisque supellectilem in tutum asportaret, et quamuis magistratu prohibente cuncti huc illuc discursarent. omnia denique in vrbe susque deque ferebantur, cum IV ex ordine populari a plebe delegati in Senatum venerunt, qui composita oratione, sed audaciae plena, petierunt, vt CCC ex plebe, qui oneribus ac tributis reip. grauabantur, ad honores pariter et magistratus cum ceteris ciuibus admitterentur, et quod illis intermissa tandiu praescripta a lege cooptatione toties iniuste denegatum erat, hac vice iuris via rependeretur. additae ad acerba verba etiam minae, vt si id Senatus per se non posset, id per CCC consilium fieri pateretur. quod durum et insolens non solum Antiquis, sed etiam Nouis, visum, qui ea ratione hominibus ex plebis faece viam ad honores magno reip. dispendio et omnium ordinum confusione aperiri indignabantur. tamen contra incitatam plebem opus dissimulatione fuit, ne si pro merito temeritas delegatorum plecteretur, maius ex eo periculum reip. crearetur. impunita tamen illorum audacia fecit, vt non iam duae, sicuti ab initio, sed veluti subsortitione quadam scindente se populari ordine, tres factiones ex illo exortae sint, iam palam Antiquis ad S. Lucae porticum, Nouis ad B. Petri, plebeiis denique loco destinato conuenientibus. haec initia fuere seditionis longe perniciosissimae, quae remp. paene hoc anno euertit. nam cum Noui vrgerent, vt ordinatio reip. vltima anni XLVII ab oleretur, et prior anni XXVIII in vsum reuocaretur, plebs, quae tertiam factionem constituebat, vicissim petebat, vt iuxta priorem legem VII quotannis in ordinem nobilium ex plebe vrbana cooptarent, et III ex Ligustico litore. quod non tam illis ab Antiquis negatum, quippe qui illis satisfieri debere, siue aequum siue necessarium, vt periculo ex seditione impendenti praeuerteretur, existimarent, quam Antiquis cum Nouis in rei exequendae ratione dissiden tibus dilatum. quod cum plebs ad eludendam iustam petitionem suam fieri interpretaretur, ex eo magis exacerbata est, per vrbem licentiose cum armis discurrens, et libertatem inclamans, si qui forte ex primoribus ad dulce libertatis nomen priuatam ambitionem consociaret, et se ducem incensae plebi praeberet. itaque Cypriani Pallauicini ciuitatis archiepiscopi et Philippi oratorum, M. Antonij Auriae Carrecti Melfiae principis, et Io. Andreae Auriae interuentu edictum propositum est, quo praesidium vrbis augeri mandabatur; externi, qui ad tumultus famam vndique aduolauerant, vrbe facessere iubebantur, addito, vt post duas noctis horas nemo cum armis per vrbem incedere auderet; quod locum haberet vsque ad mediam Quadragesimam, intra quod tempus delegati ab vtraque parte conuenirent, et de rep. capita conferrent. verum id exiguo profectu tentatum. nam cum vtrique pari numero delegati inter se dissiderent, (alij quippe ordinationem anni XXVIII, alij XLVII mordicus retinendam censebant) tandem Antiqui scriptum edunt VII Eid. Mart. summo temperamento, quo deplorato reip. inter se dissidentis statu, quando ipsi ciues sibi per se consulere non possunt, e re communi censent, antequam animi magis in mutuam perniciem exacerbentur, vt arbiter ab vtraque parte eligatur, ea probitate, auctoritate et potentia, cuius iudicio vtrique stare teneantur. ad quod scriptum Noui alio scripto respondent, quo notata subinde aduersariorum ambitione, qui CCC aut iudicium aut vtilitatem priuatam contra vniuersae ciuitatis illorum legem damnantis et priorem obseruari petentis sententiam ac commodum praeualere debere contendebant, non alium iudicem deligi posse aiunt, quam aut magnum consilium Palatinum, aut vniuersae ciuitatis conuentum, penes quem turbatis temporibus summa rerum semper fuit. inde res non verbis aut scriptis agi cepit. nam cum Io. Andreas ab Antiquis rogatus, vt caussae communis patrocinium susciperet, et auctoritate sua erga plebem efficeret, vt neutri parti operam suam addiceret, ille modo

consules artificum, modo serici panni textores prensans et singulos benigne appellans a seditione dehortatur; non caritate patriae aut ipsorum leuamento haec dissidia excitari, sed quo priuatam vtilitatem ex publico dispendio captent, et vana libertatis seu potius licentiae spe ostentata eos in commune bene meritorum de se ciuium exitium arment. tum reuocat in memoriam Andreae Auriae pro salute publica exantlatos labores, cui resp. libertatem suam debeat; quod et publico elogio constet, et tot beneficiorum ab eo acceptorum vt memor sit potius, quam aureis temere perniciosa suadentibus praebeat, quantum enixe potest, obtestatur. verum alienatis semel animis plebs, quae a praecipuae dignitatis viro dicerentur, non ea rei publicae bono dici, sed aut ab infirmitatis conscientia proficisci, aut denique id astu fieri interpretata est, vt interea nobiles comparatis viribus imprudenteis nec opinato opprimeret. itaque statim sparso rumore, quasi nobiles militem in vrbem introducerent, cuius ope eam diriperent, et subiugarent, arma per tumultum capiunt; vixque tandem Idiacus peruicit, vt intra triduum nobiles externum militem dimitterent; plebs vicissim arma deponeret. verum dum ante tempus a Ioanne Auria CCC triremibus seruandis destinati tanquam iam dimissi per vrbem incederent, festinationem illam secus interpretata plebs, quasi ad portam S. Stephani occupatam amandarentur, vt ibi se cum Io. Baptistae Auriae copiis coniungerent, vim in eos facit. in eo tumultu aliquot occisi; vixque accurrente ipso Io. Andrea habitu pacato, sedata plebe discessum est. inde nocte, quae XV Martij antecessit, magno numero in platea Molis plebeij conueniunt, et Germanos stationarios inde citra sanguinem deiiciunt, ac tormenta in potestatem redigunt. quibus dum Palatium ipsum oppugnare se paratos passim iactitant, periculo territi nobilium delegati in Senatum veniunt, et vt efferatae plebis audaciae mature obuiam eatur, instant; alioqui fore, vt ipsa sibi e numero suo ducem constituat, sicuti anno huius seculi sexto fecit, easdemque calamitates, quas tunc respub. perpessa est, inuehat. et placebat plerisque, vt in publicum pacato habitu prodirent, et praesentia sua licentiam refrenarent, cunctosque arma deponere iuberent. sed res aliis periculi plena videbatur. itaque Io. Bapt. Lercarus Senator grauis et multo rerum vsu clarus cum astu id a Nouis dici putaret, vt metu iniecto lex anni XLVII abrogaretur, contrario astueorum consilium eludendum ratus orationem in Senatu habuit; qua cum veris in speciem lacrimis deplorato rerum praesenti statu auctor fuit, vt plena potestas et rerum arbitrium in plebem conferretur. cuius suae sententiae astipulatorem habuit Georgium Auriam, qui insuper censuit, vt nemo eorum, quorum nomina Senatûs albo inscripta essent, ciuium deinceps honoribus ac magistratibus in vrbe participaret. quod ad inuidiam adiectum, et vt Noui cum plebe committerentur. non enim, quem putarant illi, exitum habuit. statimque habita deliberatione lex odiosa illa abrogatur, qua Nouis contra dicentibus Ianusio Mario, Francisco Lercaro, Nicolao Cataneo, et Lazaro Grimaldo, qui et de abrogatione, vt vitio facta, protestati sunt, ipse Io. Bapt. Lercarus continuo inde ad Idiaci et postea archiepiscopi aedeis tendit, et coram secretario et vicario vtriusque itidem protestatus est, suaeque protestationis testimonium, quando a notario publico habere hoc rerum statu non posset, sibi dari postulauit. lege abrogata amplius plebs petiit, vt CCC e suo numero in album ascriberentur, quod et obtinuerunt, Idiaco ad omnia prudenter dissimulante, qui et Alexandriae praefectum a marchione Aimontano Mediolanensis prineipatus Prorege cum auxiliaribus missum facessere iussit, et nobilibus, quibus alioqui in occulto fauebat, auctor fuit, vt maioris motûs euitandi caussa Baptistam Spinolam Serraualle cum copiis aduenientem, vt retro cederet, monerent. his et priuata in Philippum iniuria accessit, quam aeque prudenter Idiacus dissimulauit, reseratis a Nouorum delegatis Proregis ad Idiacum literis, et captis armis, quae ab illo, tanquam in Sardiniam portanda, Genuam mittebantur. igitur rebus desperatis nobiles, quid facto opus esset, consultant,

et multis, quorum ambitio vltionem admistam habebat, placebat, vt vrbem, in qua cum dignitate ac securitate manere non possent, quamprimum desererent, ne perniciosis et seditioni propioribus deliberationibus mora sua consensum praebere viderentur: et ne interea huc illuc vagi et euentûs incerti dilaberentur, de Saona intercipienda rationem ineundam proponunt, cuius ope redacta ad angustias vrbe rerum potentes in patriam tanquam victores breui redire, et legem iis, a quibus eam indigne nunc accipere cogerentur, imposituri essent. contra alij, quibus maior tranquillitatis publicae cura, disserebant; nihil adhuc caussae esse, cur patriam desererent, in qua mollita aequitatis temperamento lege anni XXVIII, cum dignitate ac tuto degere possent; alioqui si vrbem deserant, iure succensurum Philippum, qui reip. patrocinio suo commissae periculum minime neglecturus sit, et per suos oratores curaturus, si quidem domi maneant, vt res citra armorum vim componantur; quod si discedant, belli in Italia gerendi Philippo, a quo maxime ille abhorret, necessitatem imponi. nam plebem tanti regis opes et vltionem veritam alterius principis aeque potentis auxilium imploraturam. sicque non solum remp. sed vniuersae Italiae quietem in summum discrimen deuocari. capta vero Saona, quid in rem communem profici? immo periculum subesse, cum vt eam armis tueantur, opibus externis opus habeant, ne ea in externi principis manus deueniat. quod si contingat, ipsos culpae, quam in aliis accusant, magis affineis fore. eam, vt Gallis eriperet, et patriae cum ea libertatem restituerer, Auriam olim Francisci stipendiis renunciasse; idque ab ipsis Gallis, quorum res ea defectione in Italia euertit, in eo excusatum, quem legis, quae nunc oppugnatur, conditorem laudant. quam eandem vrbem si, dum audacia magis, quam tuta consilia sequi malunt, peruicaci temeritate sua externis hostibus prodant, non solum merita Auriae, quibus maxime nobiles antiqui nitantur, sed vniuersum ordinem nobilium inuidia apud suos, et nunquam interitura infamia in posterum onerari. itaque satius videri, vt in vrbe quandiu tuto et honeste licebit, maneant. quod si necessario discedendum sit, et deserenda patria, quae iam patria non sit, conferto agmine discedant, vt coacti non sponte eam deserere videantur. sic enim fore, vt breui nobileis ipsos, qui remanserint, plebis insaniae ac furoris pertaesos poeniteat, et si quidem aequae condiciones proponantur, quod facturus sit proculdubio Philippus, ciues quam iniuste expulsi, tam honorifice ab aemulis suis in patriam reuocentur. his rationibus victi contrariae sentententiae auctores consilium de Saona intercipienda omiserunt. sed cum sibi a plebe metuerent, sensim huc iliuc asportatis, quae pretiosiora habebant, dilapsi sunt. quidam ex iis remansere, et in iis Francus Lercarus, qui tamen cum videret plebem nullum modum furendi facere, Finalium cum antiqua fere nobilitate concessit. ad huius motûs famam Pontifex et pro munere suo et a Philippo etiam rogatus partes suas interponendas censuit, destinato ad id Ioanne Morono Cardinalium decano, praecipuae auctoritatis et prudentiae viro, quem aliquot diebus antecessit Io. Franciscus Canobius a Pontifice praemissus, vt ciuium ingenia salutarium Moroni monitorum capacia redderet. eum mox secutus est ipse Moronus a principe, Senatu et vniuersis, qui in vrbe erant, honorificentissime exceptus. tum ab vtroque ordine delegati VI, et cum Io. Antonius Odiscalcus occultis prensationibus in eo laboraret, vt nobileis controuersiarum suarum iudicium arbitrio Morono Pontificio legato permitterent, illi recusarunt, cum dicerent, neque iustum neque honestum esse, vt cum duo Philippi reip. Genuensis defensoris oratores adessent, hoc negotium iis inconsultis agitaretur, solique ex eo ordine Siluester Cataneus et Nicerosus Pallauicinus delegati in vrbe cum Morono manserunt, auctis interim suspicionibus, quasi Saonae praefecti occulta de arcibus prodendis cum nobilibus, qui Finalij erant, consilia iniissent; statimque decreto Senatûs comprehensi et in vrbem ignominiose adducti, cum nullo non contumeliae genere a plebe affecti essent, postea tanquam innocentes dimissi sunt. quae dum a Nouis

fiunt, vt plebem magis contra nobileis incenderent, nobileis vicissim minime cessabant, omni arte annitententes, vt plebem cum nobilibus, qui in vrbe erant, committerent. itaque reperti quidam e plebe a Georgio Auria, Io. Bapt. Spinola Masone, et Ambrosio Siluagio siue persuasi siue corrupti, sicuti postea in tormentis confessi sunt, qui libello Morono porrecto VII Eid. Maij decretum contra legem anni XLVII factum reuocari peterent. itaque in auctores tanquam contumaces lata sententia, proscriptis illorum bonis. inde renouata et magna seueritate executioni demandata decreta contra exteros, quos antiqui nobiles, qui numero inferiores erant, tanquam auxiliareis aduocauerant, vt cum illi nullam in vrbe securitatem reperirent, ad alios, qui iam Finalij erant, se conferre necesse haberent. cum omnia ad arma inclinarent, Moronus Odiscalcum mittit, qui Aquas Statilias vsque excurrit ad Io. Andream, qui eo valetudinis caussa profectus fuerat, vt eum ab armorum consilio dehortaretur, efficeretque, vt Antiqui rursus delegatos ad se mitterent. ij fuere Io. Bapt. Lercarus, et Stephanus Marius, qui cum literis venerunt, quibus Antiqui controuersiae componendae liberam potestatem Morono et Philippi oratoribus coniunctim faciebant, et ei se reipub. ordinationi parituros ostendebant, quaecunque ab ipsis decreta esset, siue de facto siue de iure, addita clausula, salua semper reip. libertate. verum iritatis animis delegati ab ipso Morono, qui eorum aduentum tantopere expetiuerat, moniti, vt periculo certo praeuerterent, statim vrbe excesserunt. ita desperatis rebus Antiqui consilio habito Ioannem Andream summum armorum tam terrestrium quam maritimorum ducem creant. quod onus ille non grauate accepit, condicione tamen addita, vt prius rei gerendae copiam a Philippo, cui, sacramento addictus erat, peteret. itaque ab Antiquis in eam rem datae ad Philippum literae; qui mox eo Carolum Borgiam Candiae ducem legauit; qui podagra retardatus serius, quam oportuit, Genuam venit. interea Ioanni Austrio, qui Neapoli erat, datum negotium, vt copias conscriberet, et eas Genuae admoueret, quaesito belli Africani, quod nusquam gestum est, et portûs Farinae in eo litore muniendi colore. ea per vrbem sparss fama minime tamen impediri potuit, quominus propinquante Austrio plebs, cui de vrbis occupandae consilio ab illo capto suboluerat, ad arma concurreret. missi nihilominus honoris caussa ad eum Lucas Fornarius, Ambrosius Niger, et Siluester Ivrea, qui prolixe omnia Senatûs nomine deferrent: paratosque ciueis eum intra vrbem accipere dicerent, modo cum tribus aut quatuor triremibus tantum accederet, ne si cum pluribus veniret, tumultuandi occasio plebi iritatae praeberetur. ea re cum Austrio iniuriam atque adeo Philippo ipsi fieri animaduerteret Idiacus, legatos occupat, et Austrium nequaquam ad vrbem venire decreuisse affirmat. itaque eam mandatorum suorum partem omitterent, quae et superuacanea esset, et Austrium offendere posset. ipse Austrius ad Speciem deflexit. ibi cum Aimontano marchione Mediolano euocato et Io. Andrea colloquium habitum, conuenitque, vt si res interuentu legatorum componi non posset, armorum via tentaretur; et nobilibus sumptus in bellum se facturos spondentibus, modo Philippi triremes auxiliares accederent, placuit, vt Petrus Escouedus homo turbarum cupidus et praecipuus Austrij consiliarius, qui aderat, in Hispaniam mitteretur, et a Philippo de re omni edocto mandata plena acciperet. interim, vt suspicionum caussae praeciderentur, iussi amici et clientes nobilium, qui Pozzeueram locum intercludendis ad vrbem aditibus opportunum insederant, vacuum relinquere; et Bartholomaeus Coronatus primariae inter plebeios auctoritaris omnem operam dabat, vt quam minimo cum reip. dehonestamento fieri posset, decretum de CCC in ordinem nobilium allegendis executioni demandaretur, magnamque ea in re gratiam ab vtraque parte iniuit, quae illi ad res postea componendas magnum momentum attulit. quanquam casus interuenit, occiso forte fratre ab Andronico Garbarino homine plebeio, qui illam gratiam necessitate inimicitiarum

cum Garbarinis ex illa occasione imposita non parum apud plebem imminuit. accidit et sub id tempus quiddam, quod bene procedentia aduersariae partis consilia paene euertit, suborta forte inter Io. Baptistam Auriam, et Dauidem Imperialem subita rixa, quae postremo exitium ipsi Dauidi, et Caesari Auriae attulit, qui dum Io. Baptistae fratri auxilio accurrit, in inimici gladium imprudenter incubuit, etiam Ioanne Iacobo Dauidis fratre in eo conflictu grauiter vulnerato. id nobilium studia in duas fere partes scidit, parumque res a mutua pernicie abfuit, nisi Io. Baptista ab amicis persuasus rapta subito trireme se inuidiae et periculo subduxisset. compositis vtcunque seniorum interuentu animis, nobiles intermissa consilia repetunt. iamque se ad res propriis auspiciis gerendas comparabant, cum venere a Caesare oratores his de rebus ex fama certiore facto, non etiam a rep. per oratores suos, vt par erat, edocto; Petrus Fannus Costoclarus episcopus Aquensis, et Vitus Dorinbergus ipsius apud Venetos orator, quibus Senatus mox datus est. ij graui oratione habita se a Caesare missos aiunt, cum is fando de eorum motibus accepisset, ad eosque componendos Pontificis et Philippi oratores interuenisse, et eius rei omnis arbitrium in ipsum tanquam supremum inter Christianos principes magistratum conferri petunt. id suo iure Caesarem a Senatu petere, quippe cum resp. Genuensis Imperio subsit, eamque ob caussam se delegasse, qui de caussa cognoscant, et aequo iure dissidentium controuersias decidant. ad haec princeps Senatûs, quod cum Pontificis et Philippi legatis egerint, se excusare, id enim factum, quod illi venissent, nec vllus Caesaris nomine interesset. ceterum scire, quid Imperio, quid serenissimae Austriacae familiae debeant, neque commissuram vnquam remp. vt Caesar hac in re officium suum merito desiderare possit. interim gratias agere, quod se sollicitum de rebus suis ostendat. haec ita palam acta. deinde dimissis legatis murmur repente exortum, quod non illi tanquam oratores, sed tanquam iudices a Caesare delegati venissent, qui de rep. tanquam Imperij beneficiaria et Caesaris clientelae subiecta statuerent. quod et in caussa fuit, vt honorifice in speciem, ceterum frigidiuscule respub. deinceps cum legatis Caesareis egerit, ne libertati scilicet suae per ius illud, quod sibi Caesar in ipsos arrogabat, praeiudicij aliquid faceret. venere et mox a Rege, Reginae parentis instigatu, Marius Biragus II triremibus, quas Galeacius Fulgosius Caesaris olim in Pado tempore induciarum interfecti F. ducebat, Genuam portatus, et insolita plebis in spes nouas eius aduentu erectae laetitia exceptus, qui in Senatum introductus, regem quamuis regno aliquantum turbato occupatum, tamen inter has occupationes de rep. vicina et amica sollicitum, cum eam turbis agitari cognouisset, eo se legasse dicit, vt amicitiam suam et Reginae parentis ipsis deferret, paratumque Regem pro rep. eiusque tuenda libertate, si opus esset, ipsum ad eos venire ostenderet. inter haec cum Fulgosium cum Bartholomaeo Coronato aliquoties deambulasse et secreta colloquia habuisse ab exploratoribus notatum esset, Hispanis inde iniecta suspicio, quasi Noui cum Rege occulta consilia agitarent. quapropter per Saulium suum apud Philippum prius oratorem, dein et Franciscum Taliacarnem IC. in Hispaniam ob id missum se purgant, et ab amico ac vicino rege officium delatum non honeste non potuisse accipere demonstrat. ceterum se in patro cinioeius perseuerare velle; ac petere, ne plus paucorum ambitionis, quod facturum eum confidant, quam vniuersae reipublicae rationem habeat. eodem tempore Stephanus Marius, et Bartholomaeus Lomellinus ex nobilium ordine ad Philippum missi, vt quando cum Nouis conuenire non posset, et interim ipsi iniuste vrbe pulsi essent, ipsis et Ioanni Andreae ad ciuitatem reciperandam bellum gerere, triremibus regijs, quas Genuae haberet, vti, et militem per ditiones regias conscribere liceret. verum intercessit Taliacarnes, homines priuatos, qui sponte, non coacti, vrbem deseruissent, quique oratores mittere non possent, et nullam in rep. partem facerent, minime audiendos dicens. rempublicam vero semper Philippo fidam fore, et accepta semel ab eo

libertate nunquam tanti beneficij memoriam ex animo deposituram. ad quae Rex cum responderet, neutri parti obnoxius videri volebat, addito, breui Borgiam Genuam suo nomine profecturum, qui coram de re omni cognosceret, ac plenioris suae voluntatis fidem faceret. interea pacem colerent, neque se temere bello implicarent. nam se ab eorum partibus staturum, quos aequas condiciones paratos accipere et a turbarum consiliis abhorrere comperiet. ita cum se medium Philippus gereret, ab vtraque parte legati, et apud ipsum inde per Saulium et Maurium; apud Caesarem inde per Augustinum Spinolam ac Georgium Georgianum; Romae denique per Vincentium Iustinianium et Benedictum Lomellinum diuersae partis Cardinaleis caussae suae gratiam conciliabant, nec Antiqui patria pulsi moram, quae ab Hispanis in eo negotio nectebatur, satis aequo animo ferebant. itaque dum Escouedus ex Hispania rediret, ad Ioannem Austrium Io. Andreas Neapolim, quo concesserat, excurrit, dein Finalij habito consilio de re pecuniaria expedienda ratio initur, tresque huic muneri e suo numero delegati Augustinus Grimaldus, Antoniotus Cataneus, et Philippus Lomellinus, dato interim negotio et Scipioni Camborae, et Ambrosio Lomellino, qui ambo per contumaciam a Senatu ad mortem damnati erant, vt ipsi quasi priuata auctoritate cum CCCC Pozzoueram, et eodem tempore Franciscus Viualdus vallem Lunigianam insiderent. verum eorum conatus Borgiae aduentu euanuerunt, cum prudentiores id Philippi reuerentiae dandum ducerent, ne eius legatus vlla hostilis animi signa in ingressu suo offenderet. is auditus, et cum aegre tulisse regem diceret, quod Regis Gallorum legatus in Senatu admissus esset, princeps iisdem, quibus Taliacarnes coram Philippo vsus erat, rationibus factum excusauit, et pro tanta Philippi suae reip. defensoris beniuolentia demissas gratias egit, aduersariae partis iniquitate pluribus verbis notata, quorum ambitione fieret, vt hactenus conuenire non potuerit. inde Borgia cum Morono et cum Caesareis legatis de communi negotio agere cepit, Antiquorum caussae in occulto, sic enim in mandatis habebat, fauens, et occasionem opperiens, quo citra belli necessitatem eorum res promouere posset. interea Ioannes Andreas, quo caussam suam magis approbaret, in vrbem veniendi impetum cepit, Senatum ac populum coram compellare certus. a quo consilio periculo deterritus XXIII Kal. VIIbr. ad Senatum dedit literas, quibus rei statu exposito, et officiis tot principum de salute reip. sollicitorum laudatis, postremo conciueis suos ad aequitatem hortatur; misereantur sociorum, et patriae caritate tangantur, a qua ipsi sponte exulare maluerunt, quam committere, vt dum ciuitatem retinere quauis ratione volunt, res ad internecini belli necessitatem deuocasse dicantur. igitur condiciones aequas accipiant, et si inter delegatos ab vtraque parte conuenire non possit, in principum delegatos compromittant, quorum sententiae vtrique stare teneantur; si recusent, Deum tot miseriarum, quas ipsi patria praeter ius pulsi sustineant, vltorem fore, et eos ipsos principes arma contra ius detrectanteis roculdubio versuros; se vero ex desperatione consilium capturos; cui periculo vt prudentia matura praeuertant, ad extremum orat. in eandem sententiam et datae ad plebem literae, quarum et pleraque exempla per vrbem sparsa, sed mox a contraria factione suppressa sunt. cum ad eas literas nihil responderet Senatus Io. Andreas ad suos conuersus, eos vehementi oratione ad bellum hortatur, quod et iustum esse multis verbis ostendit, ac praecipue ex eo, quod necessarium sit; frustra alia tentata remedia; morbi eam vim et malignitatem esse, vt ferro et igne opus sit; eas a se poenas ob innumera sua peccata a diuina prouidentia reposci. itaque frustra laborasse tot principes, dum amice res componi cupiunt; aliter Deum statuisse, quo duce in tam iusta caussa arma expedire oporteat. quapropter huic se ducem ante ab ipsis rogatum nunc se sponte offerre, et operam suam vltro polliceri, in id opes vireis et amicos vnanimi consensu conferant, et cum vitae non parcant, pecuniae parci absurdum ducant. quid enim amissa ciuitate superesse? igitur strenue ad extrema cuncta

se parent, pro libertate, fortunis, vxoribus, liberis depugnaturi, et re bene gesta aut ciuitatem recuperaturi, aut si secus accidat, sine conscientiae morsu pro patriae salute fortiter occubituri. eam orationem alia acriore prosecutus est Io. Bapt. Lercarus. tandem bellum decretum est; eodemque tempore missi ad Caesarem e suo ordine Dominicus Grimaldus; ad Pontificem Nic. Auria; ad Senatum Venetum, Ferrariae, et Mantuae duces Ambrosius Spinola; ad Sabaudum et Parmensem Franciscus Fliscus; ad magnum Etruriae ducem, Lucensem rempub. et Vrbini principem Io. Bapt. Auria Dominici F. Interea vniuersi, qui Finalij conuenerant, ad Senatum dant literas VII Eid. VIIbr. summo temperamento scriptas, quibus repetita superiorum temporum memoria, quam demisse simul et enixe poterant, a rep. petebant, vt tot ciuium de ipsa bene meritorum ratio haberetur, neque obstinatis ad contentiones animis salus publica in periculum vocaretur; adesse principum legatos, quibus rerum suarum arbitrium deferri non solum honorificum, sed vtile et necessarium sit. in eos igitur compromittant salua reip. libertate, et depositis semel simultatibus in commune consulant; ni faciant, se coram Deo et hominibus de calamitatib. non sua, sed obfirmatorum contra aequitatem ciuium culpa reip. obuenturis protestari. verum nihil plus illis literis profectum, quamuis vniuersorum nomine scriptis, quam si a priuato quopiam missae essent. itaque vtrinque omnia ad bellum comparata. et in vrbe quidem nouum magistratum creant cum amplissima potestate; isque in Bartholomaeum Coronatum collatus. nobiles vero de rep. ordinanda Finalij consilium cepere, creando nouo principe, ac magistratibus; sed seniores intercesserunt, qui scissuram illam apertam sibi exitiosam veriti, de concordia nondum desperantes satis esse in praesentiarum, censuerunt, si iusta arma contra violentiam et iniustam vim opponerent. ante omnia castrum-Francum in litore vicino ab ipsis munitum, impositis tormentis cum CC Italis et C Germanis, vt eos, qui in vrbe erant, excursionibus prohiberent. Ioannes Austrius a Io. Andrea persuasus, dissimulatione tamen rem agendam censens, ad Mediolani proregem scripserat, vt dimissis duabus Germanorum legionibus ad bellum Africanum destinatis, quarum duces erant Felix Lodronius, et Ioannes Manrices, curaret, vt eae a nobilibus Genuensibus conducerentur. peditatus item Italus, cui Sigismundus Gonzaga, et Hector Spinola praeerant, dimitteretur; quorum tamen partem specie traiiciendi in Sardiniam ad excursiones Turcorum impediendas Genuae propius admoueret. ita ad X OIO peditum conscribunt; cumque Io. Andreae summum imperium detulissent, eius legatum Baptistam Spinolam creant. mox Italae copiae a Prorege Mediolani missae specie in Sardiniam traiiciendi aduenere, quae Idiaci interuentu, a Senatu copia impetrata cum propius citra periculum se admouissent, loca vicina insederunt, magno postea vrbanorum incommodo. qua de re cum apud Idiacum expostularent, et fidem eius appellarent, ille se excusauit, et de Austrij consilio, cuius iussu, tanquam in Sardiniam portandi, mittebantur, nihil se resciuisse religiose affirmauit. Senatus et cum Aquensi episcopo expostulauit, quod Germani ad bellum contra Turcos gerendum a Caesare Philippo concessi nunc exulum contra remp. stipendiis mererent. sed quantumuis ille Caesaris auctoritatem interponeret, vt Germani se reciperent, nihil a Manrice et Lodronio impetrari potuit. interea in vrbe se ad defensionem parabant, cum de concordia ante spes facta scripto a Senatu Finalium misso, detrectantibus iam condiciones nobilibus tot opibus subnixis omnino euanuisset. Thomas Spinola sub id in Corsicam missus, vt militem conscriberet, qui vix periculum a Francisco Grimaldo insequente euasit. datum item negotium Hieronymo Adornio equiti et Augustino Satisfantio, vt III OIO peditum conscriberet, praeter stipendiarios reip. et IO C Germanos et IO CCC Italos, qui vrbis custodiae inseruiebant, idoneum, vt rebantur, contra exulum vim praesidium. nec exigua fuere, quae a magno Etruriae duce impetrauerunt auxilia, qui cum Io. Andreae summi armorum ducis potentiam suspectam haberet,

et popularem ordinem quam nobilitatem antiquam fere Hispanis addictam rerum Genuae tam vicinae potiri mallet, Othonem Montacutum ad Senatum misit, qui in vrbe praesidiariis praeesset, et Iulio Salae copiam fecit, vt OIO pedites in agro Pisano conscriberet. ipse arces in Tyrrheno litore Senensis ditionis solito maioribus praesidiis firmauit, et cum Austrius eum moneret, vt in his turbis spectator sederet, neutrique parti se addiceret, ille se excusauit, et amicae reipub. periculum neque honeste neque tuto negligere se posse ostendit; et cum omnia circum armis strepere audiat, neque de consiliis Philippi ab eius procuratoribus in tempore monitus sit, non debuisse non suis rebus prospicere, et ex occasione consilium capere. Iamque Io. Andreas rebus ad bellum paratis ad Spetiae sinum classem contraxerat, misso inde Philippo Passano cum III triremibus et CCC peditibus, qui Portum Veneris occuparet; nec successu conatus caruit. expositi eodem tempore IO pedites duce Io. Bapt. Auria Antonij filio, qui eadem facilitate Spetiae portum occupauit, et imposito cum CCCC peditibus Andrea Centurione firmauit. quem locum postea cum Petrus Cabella a Senatu missus ope rusticae militiae et Cerezanae praesidiariorum saepius tentasset, gnauiter se Centurione defendente, frustra fuit. frustra et fuit Io. Baptista Mariae-fano et Lericio portu in eodem sinu de deditione sollicitatis. omissus et portus Finus, quod ad locum expugnandum tormentis opus esset; quae cum non haberet, et ea in dies a Marcello Auria, quem cum Austrio Neapoli reliquerat Ioannes Andreas, exspectarentur, aliquot dies inutiliter in illo sinu consumpti sunt. inde Io. Baptista ad imperatorem rediit, qui ad Clauarium vniuersarum copiarum exscensione facta post displosionem in domos subiectas ex editiore loco cum se ad impetum faciendum paratum ostenderet, scalis etiam allatis, postremo praesidiarios ad deditionem compulit; quanquam Hieronymus Iustinianus cum OIO IO peditibus paucis ante diebus se loco inclusisset. impositus Clauario Io. Bapt. Auria cum IO C praesidiariis. deditione dein recepram Rapallum, et Sestrinum. quo facto Io. Andreas Finalium concessit, vt cum sociis in commune consuleret, misso Andrea Lercaro cum VI triremibus, qui Spetianum sinum seruaret, cincta hinc inde vrbe, vt citra certamen comeatus in eam importari non posset. haec belli principia cum aegre ferret Senatus, legatos decernit Matthaeum Senaregam ad Pontificem; ad Caesarem Christophorum Fornarium; ad Philippum Ioannem Squamam; et Gregorium Garbarinum ad Austrium. Pontifex, Caesar, ac Philippus dolere sibi rem ad arma deuenisse dicebant; Senatu interim monito, vt mature compromitteret. Philippus in eadem dissimulatione perseuerans etiam vt ex Sicilia frumentum in vrbis vsum importare possent permisit. at Austrius renudato animo in bellum se consensisse ingenue fassus est; maluisse quippe se, cum videret eos, qui in vrbe erant, aequas condiciones recusare, vt antequam ad alterius principis Philippo minime amici patrocinium confugerent, inter se confligerent; quo fessi et infracti facilius postea ad concordiam animos appellerent. ceterum in eorum gratiam duas naueis frumento onustas e Sicilia venienteis, quas Neapoli retinuerat, dimisit, quae magno vsui iam propemodum obsessis fuere. ad Serrauallem copiae in dies Ioannis Andreae iussu conueniebant, quarum ope Baptista Spinola castelli illius dominus Molatrinam haut hinc longe iuxta Nouium occupat, Nouioque a quibusdam ex oppidanis inuitatus copias admouet; quo mox Grauio aduolauit Baptista Ferrarius a Senatu missus, et post eum Stephanus Ficarella cum CCCC peditibus, ita vt Spinola inde se recipere coactus sit. cuius discessu cum Ficarella Molatrinae recipiendae multum Nouio incommodantis consilium cepisset, eoque cum expeditis venisset, Galeotus Spinola, qui Cassani erat, mox vadato Scriuia amne, eo accurrit sociis laborantibus praesto futurus, qui Ficarellam retro cedere compulit. ab eo tempore inter Sarrauallis et Nouij praesidiarios qui fere Corsi erant, crebris velitationibus certatum, principum legatis frustra vtrosque ab armis dehortantibus. et cum Senatus siue periculo

propiore territus, siue mitigatis plebis ferocientis animis aequior in sententiam a principum legatis ferendam certis legibus consensisset, nobiles, qui dum ad arma adhuc imparati erant, pacis se rationes expetere demonstrabant, iam rebus necessariis comparatis condiciones propositas recusabant, et ante omnia sibi caueri, et securitatis caussa Saonae arcem in suas manus consignari petebant. id male habebat Pontificem, qui et grauiter ea de re apud Io. Andream expostulauit. ipse etiam magnus Etruriae dux, ad quem belli tam vicini propius periculum spectabat, ad eum dedit literas VI Kal. VIIIbr. quibus sibi tranquillitatis Italiae studioso de excitato in repub. amicissima perniciosissimo bello dolere testabatur, eoque magis, quod de ea re secum nihil communicatum fuisset; quanquam eius periculum ad nullum magis, quam ad se ob limitem vicinum pertineret. cum vero videat arbitrij condiciones recusari, et patria pulsos bellum malle, quam pacis propositae consilia sectari, necessitatem sibi imponi rebus suis consulendi, si forte aut Galli, aut alij ex illius motûs occasione aliquid in publicae pacis et Philippi ipsius rerum praeiudicium moliantur; quod antequam faciat, hortari ipsum, vt quando pro salute communi arma se sumpsisse dicat, condicionibus oblatis acquiescat, neque libertatem, qua patriae salus contineatur, per arma in discrimen vocet. ad has literas Kal. VIIIbrib. rescripsit Io. Andreas, et multis verbis iniurias et sibi et patriae illatas exaggerat; inprimisque memoriae Andreae Auriae domini sui, cui libertatem Genuensis respub. debeat; proinde rogat, ne de se, cuius maiores semper illustrissimae Mediceae familiae addicti fuerunt, aliam quam meriris suis dignam opinionem concipiat; sicque existimet, nunquam se, quandiu vita et vires suppetent, passurum, vt aui sui memoria, et cum eius memoria patriae salus perditorum ac nihili hominum temeritate violetur, et externorum hostium ludibrio exponatur. postea cum nobiles iam se magna inuidia laborare sentirent, condiciones proponunt, quas si Senatus accipiat, se in compromissum consensuros demonstrant. eae erant, vt quandiu compromissum duraret, sibi ad Saonam receptus esset, et arx in eius, de quo partes conuenirent, manus interea traderetur; vt praesidium externum in vrbe principum legaris obedientiam praestaret, fide data, tuendae libertaris; postremo vt toto eo tempore legati principum ius in vrbe dicerent. quibus vltra modum iritata plebs et patientiam suam tentari rata, quatenus seruitutem pati possent, in furorem statim vertuntur, tabernis passim clausis, vixque Philippi oratores concursante ad arma vulgo a periculo abfuerunt. ipse Moronus, quanquam omnem operam daret, vt blandis verbis plebem leniret, tam indignis modis habitus fuit, in aedibus etiam suis a furente vulgo obsessus, vt potius de honesto et tuto discessu, quam de componendis rebus cogitaret. tandem edictum a Senatu proponitur, quo plebi fides fiebat, recusatas omnino condiciones. cum ne sic quidem plebs placaretur, nobiles successum vrgent, et Baptista Spinola castra ad Nouium, in quo Ficarella erat, ponit prid. Kal. VIIIbres. in exercitu erant ad X OIO peditum et CL equites. tormenta Alexandria aduecta, Georgij Auriae cura, qui ea venditionis titulo ab Hispanis praefecto putida dissimulatione accepit. capti interea iuxta Campos locum Spinolarum ditionis, quem et diripuerunt, Siluester Ivrea, cum Mediolano rediret, eo ad Proregem missus, Onufrius Ceba, Carolus Pallauicinus, et Augustinus Spinola. sed Ivrea statim dimissus, quod Prorex Mediolani ius gentium eo capto violari diceret. diuersa parte CCC a Senatu auxilio obsessis summissi ab Ambrosio Lomellino in angustiis obuio facto in fugam versi sunt. id damni mox sartum CL duce Iacobo Blanco cum totidem pulueris sulfurei plenis saccis in vrbem introductis. cum vero Gauio et Pozzauera Ionge maiore numero subsidia aduenirent, rei certiores facti nobiles ad certamen se parant. cumque impetus ab auxiliaribus ad eam partem factus esset, quam Germani tuebantur, post aliquod certamen, in quo damnum initio accepere Germani, Felix Lodronius relictis tormentis,

ad quorum custodiam stabat, accurrens pugnam restituit, et cum eodem tempore oppidani eruptione acri facta cum damno repulsi essent, amissis tantum ex nobilibus Galeoto Spinola et Iacobo Lomellino, auxiliares magnam partem tirones Tassi castrorum praefecti, vt frontem verterent a tergo imperantis, vocem male interpretati, terga vertunt, neque a fuga reuocari potuerunt, quousque ad Pozzaueram venerunt, plerisque in itinere aestu exanimatis, quos Manrices et Baptista Spinola diu insecuti sunt. tum admotis tormentis ruina ingens edita. quo conspecto obsessi cum nullam auxiliorum spem viderent, Michaelem Angelum Ornanum Corsum cum aliquot oppidanis mittunt, qui deditionem in has leges pacisceretur: vt Ficarella cum praesidiariis armatis dimitteretur, vita et rebus oppidanorum saluis, quibus et priuilegia antiqua seruarentur: tormenta et CL muli frumeuto onusti penes Spinolam remanerent. Nouio Carolus Spinola impositus cum CCCC praesidio. mox Vadum misso Io. Bapt. Gentili receptum, et loco impositus Stephanus Centurio cum CL scloppetariis. deditum et Gauium, Ferrario in arcem situ munitissiam se recipiente. contra Senatus misso Hieronymo Pelerano Spetiam frustra tentat. nec felicior fuit marchionis Madriliani successus, qui cum CCCC Pignonem aggressus, inde cum damno repulsus est. at Visanum, quod ab Andrea Centurione tenebatur, a Petro Cabella quamuis vltro dedentibus se oppidanis, crudeliter direptum est. tandem dum Marcellus Auria cum nouis delectibus, machinis, et bellico apparatu Neapoli venturis exspectaretur, et cum iis de castris iuxta vrbem muniendis Finalij consultaretur, legatorum interuentu induciae in XV dies pactae sunt, sub finem VIIIbris exiturae, quibus subscripsere Io. Bapt. Lercarus, Benedictus Spinola, Iacobus Niger, Stephanus Pinellus, Bartholomaeus Lomellinus, Io. Bapt. Spinola, Antonius Serra, et Lucas Grimaldus. eae dein Senatus decreto confirmatae; in quo cum Philippi, tanquam praecipui reipub. defensoris mentio facta esset, initio legati Caesarei subscribere recusabant. verum id interpretatione mollitum, ita vt nullum ea re Imperio praeiudicium factum intelligeretur. dum in eo sunt, et Moronus, ne tempus sibi periret, per inducias de compromissi condicionibus deliberaret, casus interuenit, qui remp. et nobilium ordinem, quorum res in eo negotio praecipue agebatur, paene ad desperationem adegit. Carolus V Caesarcum de Genua, vt rebus suis cum multas ob caussas, tum inprimis ad transportandas ex Hispania in Italiam copias opportuna in posterum firmanda, et arce in ea instauranda cogitaret, nullis rationibus, nec proprio quidem periculo territo Auriae persuadere potuit, vt arcem vrbi, hoc est, iugum patriae imponi pateretur. itaque aliam sibi ciuitatis frenandae ineundam rationem existimauit prudentissimus princeps, eamque optimam iudicauit, si Genuensium pecuniam, qua fere illorum opes constant, grandi foenore pasceret. sic enim breui fore, vt hominum quaestûs dulcedine illectorum opes sensim ad se contraheret, et ita vrbem in aere suo, hoc est ciuium studia in potestate haberet. ea arte cum erga Genuenseis vsus esset Carolus, patris vestigiis insistens Philippus, et Belgico bello, ad quod damnosis sumptibus opus erat, implicatus ex ea occasione ingenteis summas a nobilium praecipue ordine emunxit, pro quibus ingenteis pariter vsuras pensitabat, destinaris ad eas exsoluendas praecipuis Indiarum et Hispaniae vectigalibus. cum vero in putandis vsurarum rationibus erratum esse, et calculi errorem corrigi debere contenderet, vt si maiores, quam deberentur, vsurae persolutae essent, eae in sortem imputarentur; interim pensiones eis assignatas decreto sub id tempus in Hispania publicato vbique reuocauit. qua re non solum Genuae, sed Romae, Venetiis, Mediolani, Lugduni, Rotomagi, Antuerpiae, et plerisque in Germania locis omnes argentariam exercentium rationes labefactatae sunt, paparumque abfuit, quin mensarij passim creditoribus suis decoxerint. quod a Philippo factum, siue vt nobiles, quibus alioqui in occulto fauebat, arridentibus belli domestici initiis exultanteis et iam aequas condiciones recusanteis

in ordinem cogeret, siue vt captata occasione ex publica calamitate priuatum commodum faceret, quippe cum scissa factionibus repub. quam quietis rebus aequiores se a creditoribus suis condiciones laturum speraret. nobiles ergo, qui iam vlterius prouecti erant, quam vt, si res amice componi non possent, poenitentiae locus esset, summopere animi angedantur. quos tamen Io. Andreas quantum poterat auctoritate sua confirmabat, et post eum omnia summa Io. Bapt. Lercarus faciebat, vt in laudabili tuendae libertatis proposito perseuerarent, nec difficultatibus vllis deterrerentur, quominus in tam iusta caussa defendenda pergerent; non defuturas opes, modo ne animi deficerent, neque sibi ipsis in tempore tam necessario deessent. in eam rem multa prouisa. missi statim in Hispaniam, qui CCC aureorum OIO a Pinlippo, dum calculus rationum iniretur, mutuo sumerent. verum sera ea subsidia fuere ab alieno arbitrio pendentia, et ab eis denique, qui iam suum reposcentibus denegabant. Io. Baptistae Spinolae, et Franci Lercari, qui res suas ab Hispanorum rebus separatas habebant, vtilior conatus fuit, qui Mediolanum profecti L aureorum OIO inde retulerunt. nec minorem summam eodem tempore Lucae et Florentiae corrasit Spinola Valentinus; magnosque animos fecit nobilibus matronarum nobilium, quae Finalium maritos prosecutae fuerant, alacritas, quae gemmas et omnem mundum muliebrem pretiosum vltro in belli sumptus obtulerunt. interea Moronus compromissum vrgebat, eamque ob caussam ad Io. Andream vsque ad Petri fanum processerat, vt cum ipso, Io. Bapt. Lercaro, Siluestro Cataneo, Philippo Spinola, et Ant. Serra delegatis, de repub. capita conferret. dum in eo sunt, appetente comitiorum tempore res quietiores, quam sperabatur, fuere; et magno consensu citra tumultum creatur dux Prosper Fatinnantius, quo in viro rara prudentia cum animi moderatione certabat. in eius inauguratione, vt fit, longe elegantissimam orationem habuit Medicus Facius, qua eum ad fortiter capessendam rempub. leges patriae tuendas, libertatem conseruandam, et ius aequabile inter ciueis constituendum hortabatur, multis verbis ambitionem paucorum detestatus, quorum insatiabili cupiditate fiat, vt publica quies in rep. constitui non possit; idque maxime vrget, vt de belli et pacis negotiis, quae vniuersos respiciunt, non in priuatis consessibus, sed in magno consilio decernatur, in quibus liberum sit Senatoribus vsu et prudentia claris res vtrinque agitare, et sententiam libere dicere. ceterum earum decisio vniuersorum suffragiis permittatur. quae oratio cum priuatis literis inter plebeios sparsa cum nouos motus in vulgi animis accendisset, parum res a nouo tumultu abfuit, Morono de concordia desperante, et honestam discedendi occasionem quaerente. inde etiam Io. Andreas consilium cepit de Portu-fino occupando, quo receptum tutum classi haberet, negotio dato Baptistae Spinolae, vt cum II Germanorum OIO Gauianam arcem, quam Senatus adhuc tenebat, expugnaret. verum noui principis paci admodum studentis interuentu placatis plebis animis, tandem IX Kal. IXbr. in magno consilio condiciones perscribuntur, quibus plena potestas principum legatis fiebat confirmandi, corrigendi, temperandi, mutandi, addendi, detrahendi, ac denique omnia faciendi, quae ex vsu reipub. fieri aequum iustumque existimarent: hac tamen adiuncta clausula, salua in omnibus reip. libertate, et aliis cunctis, quae antea scrupulose appositae fuerant, resectis. condicionibus cautum erat, vt legati locum, quem vellent, extra reip. territorium ad conueniendum deligerent, XX obsides ab vtraque parte darentur. itidem delegati, qui legatis assiderent. cautumque vt intra IXbrem arbitri sententiam vnam seu plures ferrent, quod tempus prorogari ex partium consensu posset: nihil interim hostile tentaretur, et vtrinque copiae dimitterentur: interuentu legatorum gratia ob grauissima etiam crimina patria pulsis ciuibus impetraretur, putato tempore a Kal. anni LXXIII vsque in hodiernum diem. quae nobiles loca tenerent, ea vsque ad sententiam latam reipub. nomine tenerent. sumptus vtrinque in bellum facti, ipsi qui eos fecissent,

luerent, nec altera pars alterius oneribus grauaretur. sententiae a legatis ferendae stare vtraque pars teneretur, et si qui inter eos impedimento essent, quo minus sententiae pareretur, eorum nomina vtrinque ederentur. iis mox a nobilium, qui Finalij erant, collegio confirmatis, legati Casalium in Monferratensi principatu Gulielmi Gonzagae Mantuae ducis, cuius illud est, locum ad conueniendum deligunt; quo et delegati ab vtraque parte venerunt. tum dimissae a Senatu Etruscae copiae, quibus Otho Montacutus praeerat. Corsicae vicissim quas Baptista Spinola, et Georgius Auria habebant, Ioannis Andreae iussu dimissae sunt, Germanis retentis, qui loca, quae securitatis caussa nobilibus per condiciones retinere ius erat, tuerentur. de obsidibus aliquandiu altercatum fuit. tandem dati, et Mediopali, Alexandriae, et Finalij vsque ad sententiae pronunciationem manere iussi. hic exitus fuit longe periculosissimi Genuae motus, cuius excitati caussae, prout diuersa erant partium studia, diuersae quoque afferebantur, dum alteri alteros culpa eius onerant, neutri de iure suo remittere volunt. in eam rem publicati libri sunt Mediolani vtrinque. pro nobilium caussa Leonardi Lomellini, pro altera parte M. Ant. Saulij reip. apud Philippum oratoris nomine. et nobiles quidem, qui et antiqui vocabantur, meritorum erga rempub. praerogatiua, et antiquitate ipsa nitebantur, qua et fieri dicebant, vt ad minorem numerum redacti essent; et carere inuidia, si decora, quae a maioribus acceperint, ea in commune reip. bonum et ornamentum retinere cupiant; et proinde iniquum esse, vt aequo iure omnino cum Nouis censeantur; non quod plus sibi in rep. quam illi, arrogent, sed quod maiorum meritis hoc debeatur, vt antiquitatis suae cum aliorum multitudine, quae vincat, habita ratione in adipiscendis honoribus inter se aequentur, itaque summa aequitate ad legem anni XXVIII, alteram anni XLVII a prudentissimo vtriusque conditore, et nunquam satis laudato ciue Andrea Auria additam fuisse, non vt primam antiquaret, sed vt eam iuris benignitate interpretaretur, et in posterum non sorte magis quam consilio res in rep. geri, aut sententiae in deliberationibus potius numerari, quam ponderari viderentur. contra aduersarij disserebant, et legem anni XXVIII vrgebant, vt aequitatis plenam, inducique legem anni XLVII petebant, vt quae ad alteram euertendam lata esset. id quippe astu nobilium factum, vt per gradus ad iniquum vrbis principatum peruenirent. nam cum priore lege ex omnium consensu ad honores et dignitates, a quibus antea exclusi fuerant, certis condicionibus admissi essent, postea noua lege id moliti sunt, vt ipsos, a quibus obuio fauore et tanto animi candore admissi fuerant, veluti a rep. excluderent. et vero falsa esse nomina, quae illi obtendant, merita sua et antiquitatem adeo exaggerantes. sic enim inter ipsos constare debere, remp. ab initio per Consules administratam nullo nobilium et popularium vsque ad annum OIO C XC discrimine. dein qui ad magistratus euehebantur, vt dignitate inter ceteros superiores, paullatim nobilium sibi nomen sumpsisse: sed mox illos potentia ad libidinem et saeuitiam ita abusos, vt merita sua facile obscurauerint, ex eoque in tantum odium nomen nobilium incurrisse, vt plerique aeque meritis et antiquitate clari, sed ab illorum factione alieni, quo inuidiam declinarent, in popularium ordine censeri maluerint. inde ortam nobilium et popularium primam denominationem. quae nomina ad factiones potius referri, quam meritorum et antiquitatis praerogatiua censeri debeant. id ex annalium diligenter repetita memoria manifestum fieri, quibus appareat, plerosque aeque meritis in remp. et antiquitate illustreis, atque adeo ea re Spinolis, Auriis, Grimaldis denique et Fliscis comparandos, puta AEgidium Buccanigrum, Simonem Vignosum, Petrum et Ioannem Fulgosios, Blasium Assaretum, atque alios denique reperiri, quorum nunc familiae inter populareis recensentur. itaque aequissime et prudentissime decretum esse priore lege, vt nomina illa factionum extinguerentur, cuncti in posterum pari iure censerentur. ius autem illud aequabile euerti posteriore lege, quae potentiam

benigne nobilibus, qui pauci sunt, a popularibus, qui permulti sunt, communicatam in paucos illos transfert, et non tanquam eiusdem ciuitatis ciueis sed tanquam saeuos dominos conciuium suorum libertate oppressa patriae ceruicibus imponit. praeter libellos illos, in eandem rem Vbertus Folieta a me saepius antea laudatus, duos dialogos scripsit eodem tempore euulgatos, quibus confecto veluti indice ac breuiculo et temporibus notaris nobilium, quos vocant, et popularium merita inter se comparat, et caussam multitudinis contra procerum ambitionem, sicuti loquitur, multis rationibus tuetur, neque aliam aequiorem rerum componendarum rationem esse ostendit, quam si res ad maius consilium sublatis legis anni XLVII fraudulentis et inuidiosis condicionib. reuocetur, plena decernendi ordinandi, et statuendi ei potestate facta, et potentia quorundam ciuium, quae fomidabilis ceterorum libertati esse ceperit, in ordinem cogatur; atque adeo, quam si ipse Auria, cuius et ipsius aui egregie de rep. meriti magna decora non mediocriter eo nepotis facto illustrari possint, triremeis proprias dimittat, et reip. egregio caritatis erga patriam exemplo donet. quod vltimum cum ad inuidiam adiectum esset, et impetrari non posse minime dubitaretur, tamen ne de ea re inter arbitros controuerti posset, compromissi condicionibus cautum fuerat, vt Io. Andreae et familiae suae eiusque successoribus gratiae, immunitates, et priuilegia a reip. ordinatoribus olim concessa, sicuti iis olim et nunc vteretur frueretur, salua et integra manerent. igitur re ab arbitris Casalij diu agitata, cum compromissi tempus ex partium consensu huc vsque prorogatum esset, tandem concordiae leges perscriptae sunt, et prius a Senatu reuocatis exulibus, et vicissim arcibus ac munitionibus, quae belli tempore occupatae fuerant, a nobilibus restitutis, VI Eid. Mart. post sacrum celebratum ante maius vrbis templum pegmate ad id exstructo recitatae sunt. idem Genuae septimo post die factum magno vtriusque partis in speciem applausu, iam belli et periculorum impendentium pertaesis cunctorum animis, legesque postea publicatae sunt LXI capitibus comprehensae, quibus alia de Rota constituenda addita sunt. iis ante omnia abrogantur nomina nobilium veterum et nouorum siue cooptatorum aut popularium, eorumve, qui in vrbe vel extra vrbem sunt: porticuum item S. S. Petri et Lucae nomina, et aliae tam personarum, quam colorum, aut factionum et familiarum appellationes, earum omnino memoria sepulta, additaque in eos, qui eas renouauerint, poena, vt omnibus honoribus et nobilitatis commodis ipso iure et facto priuati censeantur. tum decernitur, vt omnes, qui in censu ciuitatis descripti sunt, et qui in posterum iuxta nouae constitutionis formam describentur, in reip. administratione pares et aequales habeantur, ita vt vnus nunc et deinceps sit solus et singularis, nullisque terminis aut numeris diuisus nobilitatis et ciuium remp. administrantium ordo; et vt simultatum caussae radicitus euellantur, qui iuxta legem anni XXVIII alicuius familiae nomen et insignia assumpserunt, iis dimissis in futurum ipsi ac ex iis prognati propriae et auitae familiae insignia, cognomina in voce et scriptis vsurpent: quod et in iis, qui postea in nobilitatis censum referentur, locum habere intelligatur. qui artes mechanicas exercent, antequam in eum ordinem cooptentur, eas omittere teneantur; collegia II instituantur, et CCCC ab arbitris, qui maiori, et ex eo numero quasi subsortitione quadam C, qui minori consilio praesint, aliique reipub. magistratus hac vice nominentur, forma praescripta, qua in iis creandis deinceps vtantur. quibus actis legati hinc inde diuersi abierunt. resp. iam concors mox legatos ad principes gratiarum agendarum caussa pro tam ingenti beneficio ab iis accepto, misit, ad Pontificem Lucam Fornarium, Nic. Spinolam ad Caesarem, Io. Bapt. Lercarum ad Philippum, qui et cum eo de reuocatis pensionibus sedulo egit. qua re secundum tumultum iam sopitum non mediocriter turbatae res Genuensium fuere. toto quadriennio cum pensiones reuocatae fuissent, eo exacto cum praepotenti principe, cuius ex arbitrio ac nutures Genuensium pendebant, tandem

conuentum, vt rationes nouae quidem denuo non inirentur, quod ab initio vrgebant Hispani; quo casu pecuniarum omnium praesenti numeratione Carolo olim patri et Philippo filio creditarum dextantes vsuras offerebant; sed ita sortis principalis vsurae deinceps contraherentur, vt quae prius quasi septunces erant, hoc est, pro C vnciis, VII cum tertia paullo minus pariebant, in posterum quasi trientes essent, hoc est, IV vnciae tantum cum tertia parte quotannis exsoluerentur. quod ob immanitatem summae fortasse Genuensib. tolerabile fuit. verum amplius illis a Philippo concessum, vt creditoribus suis, qui cum Philippo minime contraxissent, in dissoluendo aere alieno, quod ab ipsis, vt Philippo crederent, sumpsisse se aiebant, eadem ratione satisfacerent. quod iniquissimum per se decretum non solum Genuensium, sed aliorum Italorum, atque adeo sparsim, toto orbe institorum rationes conturbauit, ac multos ex iis omnino bonis euertit.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LXII.

TVMVLTVM Genuensem, et Philippi de reuocandis pensionib. interdictum secuta est ingens pestis, quae praecedenti anno ob externorum ad Iubilaei celebritatem vndique confluentium frequentiam cum cepisset, hoc demum et sequenti immaniter tota Italia grassata est, qua maiorem non meminerant homines post illam, quae anno OIO IO XXVIII Italiam afflixit, et Gallicum exercitum duce Lotreco Neapolim missum ad internecionem deleuit, a Francisco Guicciardino et Paullo Iouio descriptam; cuius etiam caussas Hieronymus Fracastorius celeberrimus nostra aetate philosophus, et Georgius Agricola diligenter indagarunt. huius morbi contagio a Tridenti vrbe casu Veronam primum illata, et postea Venetias ferunt. et haec vulgi constans opinio fuit. quanquam qui harum rerum periti caussas vestigare voluerunt, morbum in vrbibus ipsis natum ex immunditie priuatarum aedium, non a stellarum positu aut aeris maligna constitutioue prognatum scribunt, et in iis Andreas Gratiolus Salonensis excellens medicus, et qui eum secuti sunt Alexander Canobius Patauinae pestis scriptor, et Antonius Gliscens Brixianus. vtvt sit, nam harum rerum disceptationem iis, qui in naturae secretis versantur, relinquo, ad magis instituto nostro conuenientia properans, cum ea lues, qua Tridentum ad solitudinem paene redactum est, superiore anno Veronae in Italia cepisset, et multos mortaleis absumpsisset, contage etiam per reliquam ditionem Venetam serpente, hoc anno, cum vis morbi resedisse crederetur, statim Venetiis recruduit, ita vt a Xbri proximo ad Maium vsque ingrauescente malo numerus cottidie morientium ad XVIII, XX, et XXX excurreret, et mense sequenti etiam ad C vsque excreuerit, totoque illo anno in vrbe ad LXX OIO hominum absumpta memorant, qui rem vero maiorem non fingunt. malo, vt latiusserperet, caussam in parte praebuisse dicuntur Hieronymus Mercurialis Foroliuiensis et Hieronymus Capiuacca Patauinus ambo praestantissimi medicinae professores, qui a Senatu accersiti et controuersantibus in vrbe de morbi natura medicis sententiam rogati cum talem morbum pestilentem non esse asseuerassent, professique posse se eum curare, in eam curam Senatûs permissu incubuissent, ex eo aegrotanteis vel leuiter suspectos antea in locum hac lue contaminatis assignatum exportari solitos in vrbe retinuerunt, qui grassante, iamque se clarius prodente morbo, alios facile corruperunt, et inde malum in maius auctum, ita vt cum administri eorum aliquot, et

praeterea excellentes medici seu chirurgi LVIII. periissent, ipsi petita a Senatu venia dimissi sint, ob tam pium conatum nihilominus laudati, quod tot hominum saluti periculum proprium posthabuissent. Mediolani, Cremonae, Papiae innumeri et eo morbo perierunt, Carolo Borromaeo, Nicolao Sfondrato, Hippolyto Rossio Cardinalibus harum vrbium episcopis nullam non diligentiam, nullum non pietatis et humanitatis officium adhibentibus, vt aegris solatio, et rebus contra tam saeuum morbum necessariis intempore subueniretur. Borromaeus inprimis aegros inuisere, et quasi de contagione securus praesens alloqui, et aliquando tangere, toto eo tempore non desiit. quod et idem ab Augustino Valerio, summo sanctimoniae Borromaei imitatore Veronae, cuius episcopus erat, factitatum est. nec Patauij minor edita mortalium strages, cuius spectatores Vicentini, qui Veronam et Patauium interiacent, cum hoc anno fuissent, sequenti ita ab ea lue infestatisunt, vt non habuerint Patauini, quod illis inuidere possent. iam ante per totum Orientem, ex quo Venetias contagio importari potuit, eo morbo laboratum fuerat, et Amurathes principatûs initia peste infesta habuit, eaquere bellici conatus illius retardati sunt. Messanae vero in Sicilia ad XL animarum OIO ea lues absumpsit, ita vt vrbs paene ad solitudinem redacta sit. quo ex casu maior metus incessit, ne Turci piratae occasione captata in insulam et vicinam oram exscensionem facerent. cui malo vt praeuerteretur, Philippus misso Marco Ant. Columna, qui Siciliae cum summo imperio praeesset, nouos delectus haberi mandauit, et Aluarum Bassanum Sanctae crucis marchionem cum classe XXXVI triremium in Africam descendere iussit, vt terrore sui circum sparso Turcos ab excursionibus auerteret. is vero Cercinitidem insulam in illo litore ingressus abductis in captiuitatem aliquot Mauris, nullo praeterea opere facto, Neapolim rediit: quo mox appulit iuuenis quidam Albericus Diosa nomine cum bireme Turcica, qui quadriennio ante a Turcis captus eieratis sacris Christianis Mahumetanae prauitati nomen dederat, et tunc ad nos erroris sui pertaesus transfugit commoditatem nactus, dum Raisius biremium praefectus, a quo minus honeste diligebatur, ab Vluzali, qui adhuc in AEgaeo haerebat, exploratum missus longe a reliqua classe excurreret. tunc enim consilio cum captiuis Christianis communicato Raisium somno sepultum occupat, et occiso eo remigibus solutis, ceteros Turcos, qui in bireme erant, facile in potestatem redegit. nihil tamen certi is de hostium consiliis attulit, sed tantum vulgata inter eos, quasi Vluzalis ad Melitam exscensionem facturus esset. verum amissae biremis casu cum Vluzalis Christianos aduentûs sui certiores factos, et in armis vbique esse sibi persuaderet, nihil eo anno tentauit, quod ad vim apertam faciendam satis virium penes se non haberet, et ob Diosae transfugium merito dubitaret, vt consilia astu procederent, nostrosque imparatos opprimere posset. tantum quidam Turci a classe deerrantes cum in Calabria iuxta Trebifaciam exscensione facta discurrerent, a Nicolao Bernardino Sanseuerino Basiniani principe, qui LX equites et totidem scloppetarios ab equitibus in equos assumptos secum habebat, intercepti ac caesi sunt ad CL; capti circiter XL. is nuncius et fecit, cum incertum esset, quo Vluzalis tenderet, vt Veneti etsi constante cum Turcis pace, Cretam nouo praesidio sibi muniendam existimarent, negotio dato Sfortiae Pallauicino, vt III OIO peditum conscriberet, quorum duces designati Thomas Constantius, Germanicus Sauornianus, Sbarra eques, Iacobus Malatesta, et marchio Rangonius, et vniuerso peditatui impositus Moretus Calaber. his curis anxiam Romam non minus sollicitam habebat de regis Poloniae electione cepta superiori anno controuersia. nam Pontifex Austriacae familiae multis nominibus addictus, et qui ad bellum in Pannonia contra Turcos gerendum non parui momenti existimabat, si Austriacis Pannoniae regibus tam potens ac late patens regnum accederet, haut mediocriter de electionis huius euentu animi discruciabatur, quippe qui per oratores suos crebris literis certior fieret, res tarditate Caesaris minus ex voto procedere.

Senatores regni, qui eius partibus fauebant, splendidissimam legationem ad eum decreuerant, orantes, vt capita ab Henrico nuper iureiurando firmata, de quibus inter regni ordines et Caesareae maiestatis legatum nuper in Varsauiae comitiis conuenerat, ipse confirmaret, et antequam Stephanus Batorius ab aduersa factione in regni possessionem mitteretur, ad regnum capessendum veniret. verum ille siue proximae mortis praesagus, et imperij negotiis occupatus, siue ingenita cunctatione moras nectebat, de capitibus illis ampliorem deliberationem institui petens, et moderationem quandam adhiberi, vel saltem clausulam, quantum in ipso esset, adiungi. tum vt quid in durioribus, vt sibi videbatur, capitibus ab Henrico et aliis regibus sacramento firmatis desideraret, prolixo scripto exposuit, eaque de re in conuentu Leouitij indicto, vt ageretur, instabat. sed contradicebant legati, et periculum in mora esse demonstrabant, vrgebantque, vt diem aduentûs in Poloniam sui certum constitueret, eumque proceribus Leouitij congregatis per oratores suos significaret. heic rursus tergiuersari Caesar, et quo moram profectioni iniiceret, nouas condiciones proponere. cum enim intelligeret Iagellonum sacrosanctae inter Polonos memoriae hoc datum, vt in gratiam Annae infantis, quae sola ex illa stirpe supererat, Batorius electus esset, qua electione proceres non plus Poloniae regem, quam Annae virum quaesiuisse videbantur, rursus scripto. declarat, satius e communi re videri, vt Ernestus filius in suum locum ascisceretur, et Anna vxore ducta in regem inauguraretur. inter has altercationes et morosas scriptorum mutitationes dum tempus inutiliter teritur, a Senatoribus et equitibus Leouitij congregatis venere literae III Non. Mart. quibus de Caesaris mora, vt rebus suis summe perniciosa, grauiter conquerebantur, et ni quamprimum veniret, regnum prius occupanti cedere oportere ostendebant. itaque ille datis ad ordines Varsauiae conuenturos literis denuo condiciones de Ernesto cum Anna matrimonio coniungendo proponit, interim petens, ne in comitiis quidquam decernatur, quod legitimae electioni suae praeiudicare possit. tum capita a legatis proposita iureiurando sancit, accepto ab iis electionis decreto, quod mox IX Kal. April. typis euulgatum Poloniae et Lithuaniae ordinibus signisicandum curauit. sed dum in eo est, Stephanus a suae factionis proceribus e Dacia, in qua Christophorum fratrem principatûs successorem reliquit, euocatus in Poloniam citatis itineribus exiguo comitatu aduolauit, et Anna, quae illum maritum expetebat, vxore ducta Cracouiae Kal. Maij proximis cum ipsa, regni insignibus sumptis, inauguratur, iuramento prius interposito de religiose seruandis iuribus, libertatibus, priuilegiis a regibus decessoribus, et a Casimiro praecipue, Ludouico magno, Vladislao I, Iagellone, Ioanne Alberto, Alexandro, Sigismundo I, Sigismundo II Augusto, Henrico sacramento firmatis; addito, siquidem ea vlla in parte violaret, vt ab omni iure, quod in regno habebat, excideret, et proceres a fide et obedientia, quam ei vt legitimo Regi debent, soluerentur. id actum magna omnium laetitia ac frequentia, Stanislao Carnicouio episcopo Vladislauiensi sacra peragente. nam Gnesnensis, cuius id munus erat, cum Alberto Lasco et aliis aduersae factionis proceribus aberat; quos ille mox post adeptum regnum benigno proposito edicto sancita praeteritorum obliuione domum reuocauit. dein quarto ab inauguratione die priuilegiorum speciatim enumeratorum confirmationem sollemni diplomate sancit, et diplomatis exempla sigillo regio firmata singulis ordinibus impertiendi Cancellario et Vicecancellario potestatem facit. eam vero iniuriam cum ad animum, vt par erat, reuocaret Maximilianus, nihil non agebat, vt suis et foederatorum principum viribus regnum electione delatum tueretur. cumque ad eum sub id tempus Moscorum legati venissent, magna pompa, literas panno aureo gentis superbae more inuolutas a Ioanne magno Russorum duce afferentes, quibus opes suas contra Batorium, Amurathis communis Christianorum hostis commendatione in alienum regnum inuadentem deferebant, non mediocriter

gauisus est Caesar, et pro tam beniuolo erga se animo gratias legatis egit, nec recusare se dixit, quominus amici principis, cum occasio ferret, opibus et auxiliis vteretur, suas vicissim pari gratitudine deferens. consilium Moscorum erat bello inter contendenteis de legitima electione accenso Liuoniam tandiu controuersam inuadere, et sui iuris facere. Caesar autem sic iudicabat, dum cum valido exercitu regnum ingrederetur, si Mosci'a tergo incumberent, fore, vt proceres sibi aduersanteis temeritatis suae poeniteret, et Batorius regno tuendo contra tam potenteis principes impar in Daciam suam se reciperet. igitur dimissis Moscorum legatis Caesar Ratisponam ad comitia venit, vbi occultis prensationibus de auxiliis pro tuenda sua in regem legitima electione sollicitati principes Imperij et ordines. missi et in eam rem ad Daniae et Sueciae reges legati arma aduersus principem Turcorum beneficiarium et de Imperio et ei foederatis principibus quasi triumphantem coniungi petentes. quae dum fiunt in comitiis, Buchauiae nobilitas Fuldensi praesuli subiecta, cuius ditio inter Cattos, Saxones, et Franconiam posita est, et Buchauiensium exemplo Eisfeldenses Moguntino item archiepiscopo subiecti liberam Augustanae confessionis professionem sibi permitti; Harcinij item Veterani, aliique ad Rhenum comites filiis suis Augustanae confessionis doctrinam amplexis liberum ad beneficia in sacris collegiis aditum; et collegiorum sodaleis, qui eandem religionem profiterentur, dignitate et pensionibus suis minime priuari magna contentione III Kal. vtil. petierunt. idem anno praecedenti iam petierant; sed Caesar rem ad horna comitia reiecerat. tunc vero rem maxime vrgebant, et nisi postulatis satisfieret, de collatione in bellum contra Turcos facienda non assensuros se comminabantur; et sociorum Augustanae confessionis legati caussam vt communem suffragiis suis adiuuabant. sed intercessit summa prudentia et aequitate Augustus Saxo VIIvir, cum diceret, in Caesaris potestate non esse positum, sacrum ordinem cogere, vt contra expressas Pacis religioni datae condiciones subditis suis aliam religionem, quam ipse non probet, inuitus concedat; alioqui fore, vt Augustanae confessionis principes ac socij liberum Pontificiae religionis vsum, si qui eum expeterent, permittere cogerentur. quod ad beneficia ac dignitates sacras attinet, protestationem tunc fuisse a Protestantibus interpositam in comitiis Ratisponensibus anno huius seculi LVI, et sequenti Ferdinandum Caesarem, testimonio publico dato declarasse se ipsorum conscientias exonerare. itaque nihil temere in eo negotio, neque plus quam in oculi pupilla, mouendum, aut peregrinis interprerationibus, quod constanter hactenus seruatum sit, in dubium reuocandum. fuisse. inter haec dum tantae molis bellum in Polonia gerendum anxios omnium animos teneret, res incidit, quae et ea sollicitudine Austriacos, et Batorium nouum regem omni armorum motu ab illa parte liberauit. nam Maximilianus Caesar siue curis confectus, sine longa corporis aegritudine debilitatus IV Eid. VIIIbr. optime meritam de repub. Christiana animam in comitiis, et quasi inter ordinum Imperij manus Deo reddidit, cum XLIX annos exegisset, et imperium XII tenuisset, princeps aequitate animi, prudentia, et iustitia insignis, et in quo ad summam fortunam nihil merito desiderares, nisi ipsam fortunam et firmiorem valitudinem. in negotio autem religionis, quod in Germania multis abhinc annis agitatum est, eam rationem seruauit, vt cum a sacris maiorum nusquam recederet, non propterea Protestantibus suspectus fuerit, mediam emendationis viam tota vita consectatus; cui etiam post concilium Tridentinum ad finem perductum institit, impetrato suis calicis vsu a Pontifice; quem et pro sacerdotum coniugio saepius interpellauit, sed nullo exitu. huic ex Maria Philippi patruelis sorore numerosa nata soboles; ex qua superstites patri fuere Rodolfus, qui imperium post eum tenuit, Ernestus, qui in Belgio postea decessit; Matthias, Maximilianus, Albertus Cardinalis, Venceslaus. Anna grandior natu filia Philippo, Elisabetha Carolo Francorum regi nupsit. Maximilianum paucis post diebus secutus est Fridericus Baioarus

Palatinus VIIvir, qui Heidelbergae fatis concessit VII Kal. IXbr. cum aetatis annum LX ageret; princeps integritate, liberalitate, humanitate, beneficentia nulli suorum temporum inferior, de cetero confessionis, quam probabat, constantissimus assertor, ob id principibus et ceteris Imperij ordinibus, apud quos tantum Augustanae confessioni locus est, minus gratus. siquidem is confessionem Helueticam primus in Germaniam intulit, quam et Gallicani Protestantes amplectuntur, eamque ob caussam, nec aliam sibi quis fingat, constantissime et magno suarum rerum dispendio caussam Protestantium nostratium consilio et auxiliis iuuit, destinato etiam nuper Io. Casimiro altero ex filiis, qui cum auxiliari exercitu rebus eorum praesto futurus hoc anno in Galliam venit. huic decedenti Ludouicus grandior natu filius in VIIviratu successit, qui confessionem Augustanam restituit, magno Imperij ordinum plausu, Helueticae confessionis Pastoribus ditione sua expulsis, qui Neapolim Nemetum in Io. Casimiri ditione receptum habuerunt. ante Fridericum VIIvirum prid. Eid. Febr. fatis concesserat Io. Albertus dux Megalopolensis Alberti F. Magni N. qui aemulatione fratris Vlrici potiusquam propria voluntate cum Rostochienseis superioribus annis et ipse vexasset, facti inuidiam insigni liberalitate postea eluit, restituta academiae vrbis omnino collapsa disciplina, eaque coenobiorum vectigalibus, quae alij principes in priuatos vsus vertunt, amplissime dotata. huic ex Sophia Alberti Borussiae ducis F. nati Ioannes et Sigismundus Augustus patri superstites, quorum tutelam Vlricus patruus, et Augustus Saxo, et Ioannes Georgius Brandeburgicus VIIviri consobrini susceperunt. scholae Rostochiensis a Io. Alberto instauratae mentio admonet me, ne academiae nouae in Saxonia Helmaestadij hoc anno a Iulio Brunsuico principe institutae memoriam obliterari patiar, quam ille ex Martini Chemnitij consilio ordinatam etiam idoneis vectigalibus ad alendos professores locupletauit, rectore primo eius designato Iulio Henrico filio, qui Eid. VIIIbribus, quae ipsi natales erant, ludum aperuit. in Dania cum L anni exiissent, quibus Fridericus I rex Bornholmiam insulam in mari Baltico positam Lubecensibus pro belli sumptibus ab iis in regno a Christierni II Ioannis fratris F. tyrannide vindicando adiutus fruendam concesserat, insula Friderico II nepoti bona fide restituta est. paullo ante VI Non. Vtil. Iosias Simlerus Capella in Heluetiis natus vltimum vitae diem Tiguri clausit, cum tantum XLV annos exegisset, animi candore et omni iuga eruditione praestans, qui Petro martyri Vermilio successor in schola Tigurina datus, stilum praecipue in Samosatenos, Arrianos, Nestorianos, Eutychianos, Macedonianos, et nuper veluti ab inferis hoc aeuo in Polonia excitatos Tritheitas strinxit, aliis scientiis egregie instructus, ac praecipue Mathematicis, quas et perse percepit, et summa cum laude diu professus est, et instrumentis ingeniosissime a se excogitatis illustrauit. in bonis literis et excelluit, et de repub. Heluetiorum commentarium magna prudentia scripsit, ac praeterea de Alpibus et Valesia commentarium edidit, patriam etiam historiam ab AEgidio Tschudo viro doctissimo vernacula lingua olim inchoatam publico daturus, nisi eo in literis assiduo, et arthritide ac calculi intolerandis doloribus in horas afflicto properata mors et praeclarum rei literariae iuuandae desiderium et conceptam de optimi viri laboribus spem abrupisset. mortuum laudauit Io. Gulielmus Stukius. In Germania proxima Conradus Heresbachius vir dignitate et doctrina praestans in maiorum suorum Heresbachiano castro in Cliuensi ditione natus, hoc anno in suo Lorinsulano pridie Eid. VIIIbr. ad Deum migrauit, cum LVXII annum exegisset. commentarium in Psalmos eruditissimum edidit, et de re rustica in illo otio post alios scripsit, non minus morum suauitate de suis quam eruditione de repub. bene meritus. annum clausit Georgij Ioachimi a natali solo Raetici vulgo cognominati mors, mathematicarum artium ac rei praecipue astronomicae praestantissimi, quas secundum Regiomontanum, Copernicum, Reinoldum maxime illustrauit. Cassouiae in superiore Pannonia pridie Non. Xrbeis

catharro praefocatus anno aetatis sexagesimo obiit, cum praeter pauca, quae publico edidit, plura ab admirabili eius ingenio, quorum indicem in suam bibliothecam Simlerus transcripsit, studiosi exspectarent. Romae magni nominis siue mathematicus siue medicus Hieronymus Cardanus Mediolano natus hoc anno itidem obiit. varia eius vita, vt mores, pluraque ipse de se inaudita in viro literas professo simplicitate seu libertate scripsit, quam curiosus quisquam a me exigat. Romae eum diuerso ab aliis cultu incedentem paucis ante obitum annis conspicati et adlocuti ac saepius admirati sumus, cum celeberrimi tot scriptis hominis recordatio subiret, neque tamen quidquam in eo, quod tantae famae responderet, animaduerteremus, eoque magis Iulij Caesaris Scaligeri acerrimum iudicium suspeximus, qui diuinum ingenium suum in opere de Subtilitate exagitando praecipue exercuit, inaequalitate illius vbique diligenter notata, qui in quibusdam interdum plus homine sapere, in pluribus minus pueris intelligere videatur. in aritimeticis multa conatus est et inuenit. iudiciariae, quam vocant, fidem apud multos astruxit, dum certiora per eam, quam ex arte possint, plerunque promeret. verum extremae amentiae fuit imo impiae audaciae astrorum commentitiis legibus verum astrorum Dominum velle subiicere. quod ille tamen exarata Seruatoris nostri genitura fecit. tandem cum tribus diebus minus septuagesimum quintum annum impleuisset, eodem, quo praedixerat anno et die, videlicet XI Kal. VIIIbr. defecit, ob id, ne falleret, mortem suam inedia accelerasse creditus. corpus ad D. Andreae depositum, dein Mediolanum translatum, et ad D. Marci in maiorum monumento conditum est. Res in Belgio hoc anno alternante vices fortuna multum mutauere, dum legati de pace, qui Bredae conuenerant, scriptis hinc inde et ad illa responsis tempus terunt. Arausionensis Crimponiam munitionem in aggere haut longe a Schonouia quinquangulari forma ab AEgidio Barlaemontio Hiergio exstructam magni momenti ad exscensionem in superiorem Batauiam faciendam; et Brielam adeo reciperandam aggreditur, classe insuper instructa ad prohibenda auxilia; quae Ferdinandus Toletanus cum per aggerem frustra introducere tentasset, et copias diu sub signis aspera admodum hieme tenuisset, tandem omni spe subsidij immittendi praecisa obsessos, vt sibi honestis condicionibus consulerent, monuit; qui iam a comeatu laborantes, postremo deditionem fecere III Non. Febr. interea ad Zirixeam in Mattiacis superiori anno ineunte obsessam res a Christophoro Mondragonio gerebatur. vrbi praeerat Arnoldus Dorpius magnam intersuos prudentiae et probitatis laudem multis egregie factis promeritus, sub quo militabant Iustus Eindanus, Ioannes Crommus, Nic. Bernardus, Ambrosius Hertzogus, Ant. Bommelius, Nic. Porta, Eligius Dindanus, Nic. Pluketus, alij belli duces. ex eorum consilio extra vrbem collis ex salinarum cineribus temporis tractu aggestus versus meridiem summa diligentia munitus, ad VIItrionalem plagam C terrae iugera circiter vallo amplexus, perfossis de cetero aggeribus, ita vt restagnante passim aqua regiis in aggeribus consistendi nullum idoneum spatium relinqueretur. Zirixeani moras nectendi occasiones aucupabantur, quasi de deditione cogitarent, eoque dissimulatio illa euasit, vt cum Hispani id serio agi crederent, foederati in Batauia et aliis prouinciis eius rei fama non parum commouerentur. itaque postquam diu obsessi Hispanos ludificati sunt, et quantas ex illa mora potuerunt commoditates rebus suis parauerunt, vt eam opinionem ex sociorum animis demerent, scripto apologiae titulo purgare se coacti sunt. crebris interim eruptionibus certatum, et V Kal. Febr. cum classis ex vrbe exiisset, acri pugna conserta obsessi cum damno intra portum repulsi sunt. quam cladem tertio post die vltum iuerunt, depressis duabus Hispanorum nauibus, et VIII Eid. Febr. XXII naues comeatu onustae intra vrbem quantumuis resistentibus Hispanis acceptae sunt. quod ne saepius contingeret, Mondragonius triremeis et nauigia plana summitti petierat, quae mox Praesidis iussu instructa ad Sanctium Auilam missa sunt, et cum iis

canalis, qui Zirixeam ducit, insessus, destitutis in faucibus portûs VI carinis, et constructa in aggere munitione, eique impositis duabus machinis, quae ingressus auxiliareis prohiberent. quod vt magis impedirent, de palis et sublicis ac trabibus ad aditum obstruen dum in mare iaciendis iam tum cogitatum, et necessaria ad id parari ceperunt. dum in eo essent, Requesenes audito equites Hispanos per praesidia distributos ob non soluta stipendia tumultuare, Antuerpia, quo vt suis Zirixeam obsidentibus praesto esset, profectus fuerat, per Mechliniam Bruxellas rediit, vbi acuto ac pestilenti morbo correptus vltimum diem clausit III Non. Mart. vir summa animi moderatione, et prudentia longo rerum vsu confirmata praeditus, a Philippo ad id delectus, qui contraria prorsus ab Albano ratione prouincias illas ad obedientiam reduceret, et quae ille summi iuris rigore et inexorabili seueritate peccauerat, aequitate et benignitate emendaret, sicque bellum in Belgio gereret, vt quamprimum populi illi ad obsequium rediissent, arma se deponere, et praeteritorum obliuione sancita cunctos in gratiam citra fraudem recipere paratum ostenderet. verum exasperatis ad seditionem animis, et recenti adhuc iniuriosae Albani dominationis sensu cum Requesenes in prouinciae ingressu bellum a decessore suo inchoatum persequi ad tuendam regiam maiestatem necesse haberet, populi illi bellum potius secum a Requesene continuatum, quam Praesidem mutatum senserunt: nec proinde fructum in de a Philippo speratum percipere potuerunt. in Belgium proficiscenti Requeseni Philippus per syngrapham potestatem fecerat, si quid humanitus contingeret, successorem nominandi, qui Belgio cum summo imperio praeesset, donec alius a Rege sufficeretur, et arcana ipsi mandata dedisse putabatur, vt Petrus Ernestus Mansfeldius comes rei bellicae, Carolus Barlemontij comes aerario et ceteris negotiis praeficeretur. sed tanta vis morbi Praesidis ac praecipitatio fuit, vt proceres alloqui, et secreta Philippi mandata explicare non potuerit. itaque Senatus ordinum summum imperium praesidis morte incertum et vagum mox arripuit, et penes se retinere statuit, donec de regis voluntate plenius ipsi constaret. quo cognito Philippus, qui praeter spem accidisse cerneret, vt Requesenes non nominato successore decessisset, et interea Senatus prouinciae supremam auctoritatem ad se transtulisset, a quibusdam persuasus occasione vti voluit, ac periculum facere, an ea noua administratione alienatae populorum voluntates inflecti ac mitigari possent. itaque Belgij ciuitatibus ac praefectis mandauit, vt Senatui tanquam supremo praesidi a se imposito deinceps parerent, donec aliter a se decretum esset. secundum haec Mansfeldius, qui Luxemburgi erat, Bruxellas rediit, vt cum aliis consiliariis rempub. capesseret. antequam moreretur Requesenes, cum non haberet vnde stipendium tumultuanti equiti Hispano exsolueret, vt tamen eorum excursiones prohiberet, edictum proposuerat, quo plebi rusticae armandi se et contra violentos grassatores defendendi potestatem faciebat. quod magno errore a Requesene beniuolentiam populi ea re captante decretum scribit Bernardinus Mendoza. quippe cum potius tumultuantes equites eo facto ad tempus repressi sint, quam omnino placati, exemplo mox post Requesenis mortem et captam Zirixeam renouato, et interim arma magistratûs auctoritate plebs sumpserit, quae semel sumpta nunquam postea deposuit. ante Requesenem Chapinus Vitellius Setonae marchio, cuius crebra a nobis et in rebus Italicis et Belgicis facta mentio est, praecipuus belli consiliarius ac dux, rei militari scientia clarus, a Cosmo magno Etruriae duce, cui ille diu militauerat, Philippo, cum Albanus in Belgium proficisceretur, attributus, et castrorum praefecti in eo bello magna cum laude defunctus ex casu miserabili periit. nam cum pensili vehiculo per aggeres haut longe a Schonouelandia veheretur, curru forte euerso ex aggere decidit, eoque lapsu homo corpulentus grauiter laesus cum Antuerpiam inde deduceretur, in itinere decessit, non sine suscipione casûs a maliuolis et aemulis dedita opera praecipitati, quod arcana quaedam ab Hispanis percepta magno Etruriae duci in Philippi praeiudicium

clam significasset. iamque munitio ad portûs Zirixeani ostia exstructa erat, palis et trabibus longo catenarum nexu in maris profundum defixis, quibus portus veluti claudebatur. quod opus Februario ineunte ceptum XI Kal. April. consummatum fuit. nihilominus obsessi, non per canalem, sed per planitiem perfossis aggeribus restagnantem cum classe egressi nauigia stationariorum illis locis a Mondragonio disposita per Sanctij Auilae absentiam disturbant, vno ex iis depresso. demum prid. Non. April. Assabrae, genus hoc Cantabricarum nauium, ad portum proximum cum Hispanis militibus, quos portabant, appulerunt, quas Mondragonius penes se retinuit; et cum XV Eid. eiusdem mensis foederati cum nauibus comeatu onustis auxilio venissent, vt per canalem palis obstructum vim facerent, a Mandragonio, qui aderat, fortiter cum suis pugnante repulsi sunt. idem biduo post ab iisdem tentatum, et maiore nauium numero impetus ad Drisselam factus, quo palos illac defixos disiicerent. sed irritus fere conatus fuit, vna tantum bireme ex regiis incenia, cum ipsi aestu aduersante duas naueis comeatu onustas amisissent. tum per exploratores forte rescitum est, consilium Arausionensis esse, cum maiore classe vltimam vim tentare, monitis per columbam, sicuti in Harlemi et Lugduni obsidione factitatum fuerat, praesidiariis, vt eodem tempore per agros aqua restagnanteis erumperent. ad hoc prouisum fuerat, vt duae maiores naues in medio cataractae sisterentur, quae aggerem defenderent, exscensione in eum per lembos facta. quod vt impediret Mondragonius, alueum in Duiuelandia fodiendum imperat, qui a Viana ad portum vrbis porrigebatur, in quo dispositi stationarij inde a nauium hostilium incursu in agris tuti essent, et inde a machinarum per aggeres dispositarum infesta displosione defenderentur. igitur cum Arausionensis ipse et cum eo Philippus Hogenloius comes, et Lud. Boisotus Zelandici maris praefectus cum classe eo consilio instructa venissent, prid. Eid. Iun. praemissa Borendamensem aggerem versus Holcas ingens et vasta nauis, cui Iobae Ianseniae nomen, OIO CC amphorarum capax, quae ipsum Boisotum cum IO C bellatoribus portabat, corbe etiam in mali fastigio instar galeae munita tanta amplitudine et firmitate, vt ex ea defensores accedente aestu tormentis maioribus et minoribus Hispanos impetere; et propugnaculis deiicere possent. verum recedente mari pondere suo ad breuia illisit, ad regiarum machinarum ictus exposita, quibus quassata multis partibus rumpitur, sed reciprocante aestu sub vesperam stuppa et musco stipatur, et magnam partem exoneratur, vt crescentibus vndis, si fieri posset, inde in tutum deduceretur. ad extremum redintegrata Hispanorum verberatione demergitur. periere in ea circiter CCC; ceteri a proximis lembis excepti euaserunt, ipse Boisotus cum diu tabulae haerens supernatasset, tandem obortis tenebris mari haustus est, nequicquam Arausionensi omnem operam dante, vt eum periculo eximeret; qui ipse altera ingenti naui, cui Leoni nomen, vectus, Iobam Ianseniam sequebatur, et mature tandem se in tutum subduxit. obsessi vero cum auxiliorum nulla spes superesset, re toties infeliciter tentata sequenti nocte militem emittunt, qui iuxta salinarum montem, vbi Manuel Doria hospitium habebat, baculum in terram defixit, cum scripto, quo significabatur, obsessos, si quidem honestae et aequae condiciones proponerentur, deditionem facere paratos. ad quod mox Mondragonius rescriput, et se ordinum Senatu prius monito aequis condicionibus cum obsessis transigere vicissim paratum ostendit. condiciones eae fuerunt, vt Dorpus cum VIII signis et OIO CCCC praesidiariis dimitteretur, et saluis rebus rebus omnibus in tutum commodatis in id nauibus deduceretur. oppidani CC florenorum OIO exsoluerent, quorum solutione ab omni vi et iniuria temperaretur. summae imponendae et exigendae cura demandata Ioanni Nauarreto rationali. ipse Mondragonius victor vrbem VI Non. Vtil. ingreditur, et praesidio firmat, dispositis per idonea insulae loca peditibus, qui mox cum stipendium XX mensium deberetur, siue recenti praesidiariorum equitum exemplo incitati, siue post

rem bene gestam, quod Hispanis sollemne est, insolescentes tumultuari ceperunt et tanti successus fructum seditione intempestiua corruperunt. quod nouis et longe perniciosissimis motibus in prouincia tumultibus obnoxia caussam praebuit. nam cum hactenus Belgij ordines contra Protestanteis pro principe suo stetissent, ex ea occasione quasi coniuratione contra regem inita cum Protestantibus conspirare ceperunt, vixque longo post tempore per Ioannem Austrium regi reconciliati Protestantium partes deseruerunt. nec sibi Arausionensis interea deerat, qui clam datis ad praefectos primarios ciuitatum et ipsius consilij regij assessores literis eos sollicitabat, hortabaturque, tandem de se et communi salute serio cogitarent, et sua consilia a publicae quietis perturbatorum caussa separarent. non ipsos sed Hispanos peti, quorum ambitione et inexplebili auaritia bellum tamdiu in Belgio alatur, et nouae subinde eius propagandi occasiones captentur. toties decepti iam tandem resipiscant, et libertatis a maioribus acceptae memores consilia potius cum conciuibus suis, quam cum externis deinceps communicent. hanc vnicam, nec aliam praeterea pacis in Belgio constituendae rationem esse. haec monita apud homines libertati assuetos et belli damnosi pertaesos non parum valuerunt, et cum non obscura murmura ad libertatem proclamantium et intolerandum praesidiariorum onus, ac tributa ob id imposita deprecantium passim exaudirentur, in Flandria praecipue, ante omnia ab ordinum Senatu decretum est, vt Germani dimitterentur. prima Hannibalis Altempsij Hispanorum partibus addicti legio, quae Antuerpiae erat, dimissa, V signis ex ea seruatis, quae Cornelio Emdano eius legato attributa sunt. eius loco comitis Eberstenij libertati Belgicae, vt rebantur, aequioris legio praesidio Antuerpiae imposita; crescente interim seditiososorum audacia, ad quos Francisci Valdesij legio se adiunxit, et alij per praesidia in Batauis distributi Hispani, vt iam sibi impune quiduis audendum putarent. frustra missi ad eos ipsorum duces, et praecipua auctoritate inter illos postremo Mansfeldius, qui Herentalam profectus precibus, obtestationibus, prensationibus, minis nihil reliquum fecit, quo insolentem militem a detestando iuxta et pernicioso consilio deduceret, etiam proposito periculo, et infamia in nomen Hispanicum ex eo redundatura. nam quid profectum tot exantlatis laboribus et egregie factis, si nunc intempestiua seditione tam alieno tempore maturos victoriarum fructus tot bellorum feliciter patratorum praemium corrumpant? igitur tantisper durent, dum princeps de praesenti rerum statu certior fieri, et pecunia promissa repraesentari possit. non tam impetu et praesenti virtute, quam patientia magnas expeditiones valere. eam propriam Hispanorum virtutem, qui tam longinquas prouincias etiam prisco aeuo incognitas summa felicitate adierunt, quas cum temporis diuturnitate et caeli plerunque aduersi iniuriis fortiter luctati bello ad extremum quaesitas nunc et hodie tuentur. aliis gentibus plerisque cuncta initio cedere, nihil inuium illis esse; sed mox vbi relanguit impetus, cum laude parta maiore nominis ac plerunque sanguinis dispendio amitti. cuius rei exempla, ne aemuli ad obtrectationem dictum interpretentur, e propinquo petita sibi quemque posse sumere. igitur decoris sui memores et obsequij, quod optimo principi debent, in negotio, in quo non tantum illius, sed Dei caussa agitur, fidem seruent, neque praecipitata iuris sui persecutione popularium iam ad officium seu vi seu sponte redeuntium animos iritent, et tantisper impetum sustineant, dum quod nunc iure petant, ipsis tantula mora interposita magno cum foenore et insigni recepti et pacati Belgij gloria rependatur. cum nec rationibus nec virorum praestantium praesentia placarentur, iam cuncti murmurare, et quos huc vsque seu religio seu principis reuerentia tenuerat, victa patientia rem non tolerandam dicere, neque remedia e longinquo petenda, tam praesenti periculo, id principem velle et intelligere. itaque cum iam plebs rustica Proregis nuper defuncti seu iussu siue auctoritate arma sumpsisset, et cuncti per oppida et ciuitates in armis essent, noua consilia inita, clam ordinum Senatu.

interea Lilloani ad Scaldim propugnaculi praesidiarij cum ceteris vlterius progressi, et cum per Mechliniam transitum petiissent, recusantibus oppidanis Grimbergam duo trans Bruxellas milliaria contenderunt, vltro citroque comeante ad eos Senatûs nomine Montesdoca, et inde Ascham postridie venerunt; vbi consilio capto de Alosto intercipiendo, quo magis fallerent, Montesdocam, quem nuper spe conueniendi omnino praecisa dimiserant, per epistolam reuocant, quasi mutata in melius voluntate transacturi, et eodem ipso, quo venit, die, qui in VIII Kal. Vtil. incidebat, secretum consilium exsequuntur. Alostum Flandriae est oppidum comitatus CCLXX paroacies sub se continentis titulo, ad Teneram fluuium, quo medio fere diuiditur, loco amoeno situm haut longe a Bruxellis, Teneramunda, et Mechlinia. id diuersis partibus Hispani scalis admotis inopinato aggrediuntur, et territis oppidanis, atque huc illuc sine ducibus discurrentibus capiunt, in eoque noui principatûs militaris inter se per seditionem constituti sedem ponunt. qua re ordinum Senatus valde commotus est. moxque Bruxellensis plebs in tantum furorem exarsit, vt domesticum quendam Hieronymi Rodae senatoris Hispani interfecerit. Alfonsus Varga, et Iulianus Romerus primarij Hispanorum tribuni, et ipse Roda, vt vulgus quadamtenus placaretur, et ipsi periculo eximerentur, custodiae specie in Palatium inclusi sunt. inde delectus vrbis gubernator Gulielmus Hornius Hesius Gasbeki reguli F. ex nobilissima Hornana familia, qui cum Glimio Maximiliani Bossuuij comitis maris praefecti legato, et magno Brabantiae praefecto se libertatis Belgicae defensorem professus continuo militem conscribit, et summum armorum ius sibi sumit. ex eorum etiam sententia, qui Hispanis in occulto fauebant, quo exasperatos plebis animos mitigarent, in seditiosos milites decretum conditur X Kal. VIIIbr. quo rebelles declarabantur. nec in speciem abnuebant, primarij illi Hispanorum tribuni Varga, et Romerus. verum Sanctius Auila arcis Antuerpianae praefectus et rei nauali praepositus, penes quem veluti summa tunc armorum erat, cum Bruxellas ad consilium a Senatu euocaretur, vt et ipse decreto subscriberet, et ita Hispani auxiliorum a ducibus spe destituti facilius ad officium reducerentur, venire recusauit, caussatus, Senatum, penes quem summam rerum esse voluerat rex, plebis seditiosae contumacia et aperta iam rebellione impediri, quominus potestate sibi a rege demandata libere vti possit. itaque ad Bruxellenseis statim literas dat, quibus eos grauibus verbis monebat, vt se morigeros Senatui praeberent; alioqui fore, vt regis ac Senatûs regias partes sustinentis imperia detrectanteis ad officium vi cogeret. quarum ex literarum occasione Senatus censuit, e re esse, vt ipsi cum Sanctio Auila et Germanorum tribunis condicto loco colloquerentur. cum igitur Villebrokam cuncti conuenissent, post incertas et querellis vtrinque intermistas deliberationes sic inde discessum est, vt Hieronymus Roda sanguinarij consilij ab Albano instituti olim assessor, et postea in arcanum consistorium a Requesene cooptatus, et cum eo Romerus et Varga Antuerpiam cum Auila se conferrent; ceteri Senatores Bruxellas redirent. secundum haec Auila naueis praesidiarias omneis et actuarias ex noua ciuitate ad se contahit, et iuxta arcem sisti iubet. tum cum Carolo Fukaro, Georgio Fronsbergio, Poluillerio, et Ioanne Mensamio Othonis Eberstenij comitis legato agit, si qua ratione eos in suas partes pertrahere posset. quod commotis iam animis suspicionem iniecit, quasi Hispani nouas res non per seditionem, sed ex compacto et consilio cum quibusdam Senatûs prouinciae consiliariis clam inito in patriae libertatis perniciem agitarent, quos proinde comprehendi placuit. id vt citra tumultum fieret, Hesius Bruxellarum praefectus nuper constitutus militem nouum a se conscriptum extra vrbem cottidie educere, deinde per plateas vrbis et ante Palatium reducere de industria consueuerat, eo consilio, ne qui de occultis cum Hispanis consiliis suspecti erant, insolito armatorum conspectu terrerentur. quod cum ille aliquoties fecisset, prid. Non. VIIbr. ante Palatium venit, et quasi suos ad iaculandum

et destinatos ictus dirigendos institueret, praemium proposuit. igitur vbi omneis consiliarios in Palatium conuenisse vidit, ipse ad portas custodibus appositis, conclaue, in quo consilium habebatur, cum delectis insolenti apparatu intrat, et Mansfeldum, Barlemontium comites, Huldricum Viglium praesidem, Christophorum Assonuillium, Lud. Delrio, Bertium et Schanebergum ambos ab epistolis de foedere clandestino suspectos sistit, et in Pistoriam domum per diuersa conclauia includendos curat; scripto statim publicato, quo factum excusabatur: nam comprehensos illos, quod fauore et conniuentia ex compacto Hispanos hosteis declaratos iuuissent; iis Bruxellas inuadendi auctores fuissent; delectus ab ordinibus Brabantiae imperatos impediissent, et contra in seditiosorum auxilium nouas copias conscribi iussissent, quibus prouincialium ad iustam defensionem armatorum conatibus resisterent, donec nouus ex Hispania exercitus adueniret, qui Belgicas prouincias quasi sub iugum missas violenta tyrannide opprimeret, iisque perpetuae seruitutis, atque adeo Hispanicae inquisitionis iugum proceribus et aliis nobilibus ad internecionem deletis, imponeret. scripto adiuncta erat protestatio, nihil decreto illo de comprehendendis consiliariis ab ordinibus in veteris Catholicae Romanae religionis vel regiae maiestatis praeiudicium factum, sed ad necessariam prouinciarum contra iniustas perduellionum machinationes defensionem arma sumpta; nihilque Hispanis a Belgis metuendum esse, dum illi a perniciosis consiliis contra publicam tranquillitatem fraudulenter initis in posterum abstineant. inde quasi classico excitata vbique plebs maiore quam antea concursu arma pro libertate capit. et cum Roda et Hispani reliqui consilio bellico praepositi omnem sibi auctoritatem quasi iure suo arrogarent, quod collegas suos in carcere coniectos dicerent, Consilij Bruxellani proceres inuidiam veriti, eos, quos illi captiuos dicebant, protinus dimittunt, ac liberos esse pronunciant, et Carolum Philippum Croium Haureci marchionem Araschotani ducis fratrem nuper ex Hispania reuersum et alios duos in locum suspectorum ex ordinum consensu in Senatum cooptant. tum Brabantiae ordinibus potestatem faciunt, vt ad publicam securitatem duce Carolo Hanartio Liekerkio et aliis tribunis delectus habere, et foedus cum ceteris Belgis inire possent. itaque cum Hannoniis Philippi Lalanij comitis, Georgij Lalanij Rennebergij item comitis, et Caroli Gauraei Frezinij et aliorum procerum opera primum, dein cum Atrebatibus ac postremo cum Flandris initum foedus. quo facto rursus Hispani eorumque fautores ac sectatores perduelles publico diplomate declarantur; in idque foedus etiam sacer ordo nomen dedit; tantumque odium Hispanorum, et eiectis illis speratae libertatis desiderium valuit, vt alienae a se religionis hominibus coniungere se praesules, ac sacerdotes minime dubitauerint, sibique ita persuaserint, inter conciues ac conterraneos excusso semel Hispanorum bellum in Belgio alentium iugo de controuersiis religionis, ob quas tot turbae excitatae sint, facile conuentum iri; et errare eos, qui regem, qui nihil magis in votis habeat, quam vt religio antiqua multis locis abolita restituatur, et populorum animis ad obsequium adductis pax in Belgio constituatur, haec aegre laturum putent. nec Auila interea cessabat, qui ex Flandria III cohortes Cornelij Emdani ex legione Hannibalis Altempsij, quae dimissa fuerat statim, reuocat; quae dum Telonaea peninsula relicta Antuerpiam veniunt, in itinere Borchtam et Crubecam pagos diripuerunt. tum opera Francisci Valdesij excitatum e regione vrbis munimentum in Flandrico tractu, quo comeatum, vt populares interpretabantur, ex Flandria in vrbem importari prohiberet. Thenis vero, quod est Brabantiae oppidum, a Germanis legionis Fronsbergiae, qui in praesidio erant, arma ciuibus adempta sunt; atque ex consilio Auilae et Rhodae Ferdinandus Toletanus e Batauis accesitus, et praesidiarios Hispanos ex ea prouincia deducere iussus. euocatus et ab Auila Ioannes Falconetus scloppetariorum equitum dux, qui per Flandriam facto itinere cum in eo esset, vt Schaldim iuxta Antuerpiam transmitteret, a rustica

plebe circumuentus summa se virtute et cum damno hostium e manibus persequentium extricauit. tenebant tunc in Belgio Hispani Antuerpiensem, Gandensem, Valencenensem, in Batauis Vltraiectinam et Vianam arces; praeterea Liram, vbi Iulianus Romerus erat, et Mosae-traiectum; vbi Martinus Aiala a Germanis praesidiariis ex legione Eberstenij comitis sibi metuens occupatis turribus se muniuerat. In Frisia Gaspar Robles Billius arcem Groeningensem, cum aliquot suae legionis cohortibus, Culemburgense castrum Alfonsus Lupus Gallus, cum quo erat Franciscus Verdugus, cum Hispanorum praesidio tenebant. erant omnino Hispanorum bellatorum in Belgio VI OIO. contra vniuersas Belgij, si Lucemburgensem principatum demas, tunc tumultuantis vireis impar numerus et longe debilior futurus, nisi relictis confestim remotioribus praesidiis, quae tueri non poterant, se ad primarios duces mature contraxissent. nam Belgae, qui antea regi militabant, fere omnes ad ordines defecerant, et Zirixeae Mondragonius cum ad famam Gandensis arcis, cuius praefectus erat, obsessae eo accurrere cuperet, a suis paene circumuentus, postremo in itinere desertus fuit. diuersa parte Niuellae in Pleumosiis duae cohortes ex Poluilleriana legione exactae. Gandenses vero ne sibi idem, quod Alostensibus, accideret, contra arcem aggerem iaciunt, et Teneramondae praesidiarios ex Poluilleriana item legione primarios pecunia corrumpere nequicquam conantur. tum quasi de euentu incerti, Rassengium e Senatoribus vnum ad Philippum mittunt, qui eum de rerum statu edoceret, et quae facta erant necesssitate excusaret, Hispanorumque insolentiam iis caussam dedisse coram demonstraret. eodem tempore et cum Elisabetha Anglorum regina agunt, cum qua super dissidiis ob nauigationem exortis Friderici Perrenoti Campaniaci interuentu nuper transegerant; et si forte illa, vt antea fecerat, patrocinium recusaret, per Claudium Mondolcetum regis Christianissimi in Belgio legatum, Francisci Alençonij nouarum rerum occasionem quaerentis animum pertentant; et quamquam Rex aperte non consentiret, sed reginae parentis tantum nomen a Mondolceto obtenderetur, non tamen dubitabant illi, id Rege minime inscio fieri. interea Bredanae pacificationis persequendae specie Arausionensem per internuncios de auxiliis contra Hispanos communeis hosteis sollicitant. qui ad occasiones intentus condiciones accipit, et per Iacobum Henninum Auxium Bossuvi comitis captiui fratrem copias et machinas bellicas commodat, accepto securitatis caussa ab ordinibus Nouoportu; quibus fretus Ioannes Croius Rutij comes Flandriae praeses Gandauum petit, et specie vrbis ab Hispanorum inuasionibus tuendae contra arcem vallum ducit. in arce erant Antonius Aualus, Maldonatus Mondragonij, qui Zirixeae adhuc propter militum seditionem attinebatur, legatus; qui monito saepius Rutio, vt copias remoueret, cum ille contra nihil hostile meditari se affirmaret, atque adeo nihil tentaturum polliceretur, modo ne seditiosi, qui Alostum occupauerant, per arcem, quod metuebant oppidani, in vrbem introducerentur, extracto inter has disputationes tempore, tandem vtrique ad arma se parant. et Rutius cum XXXV signis transmisso amne prid. Eid. VIIbr. ad S. Bauonis suburbium IV cohortes mittit, quae occupatis aliquot molatrinis, fossaque ducta ab illa parte aditus intercludere ceperunt, iam tum frustra in eum ex arce maioribus tormentis fulminante Maldonato. diuersa parte Alfonsus Varga, cum post suum e Bruxellis discessum ex Auilae et Rhodae consilio equestreis copias huc illuc sparsas vndique collegisset, in Flandriam ad Alostenseis seditiosos, si qua ratione eos vel proprio periculo territos ad obsequium reducere posset, profecturus in viam se dederat; monito prius Ferdinando Toletano, qui supra Antuerpiam ad Bernardi fanum Scaldim superaturus venerat, pedestreis copias, quae XVII signa efficiebant, secum adduceret. cum vero in commune consultaturi Lilloam, quam Georgius Macuca cum sua Epirotarum equitum ala tenebat, diuersi venissent, cognito Clinium qui Bruxellis erat, cum bis mille peditibus nuper conscriptis et IO CCC circiter equitibus ex prouinciae

deleclibus, quibus Bieureus praeerat, exire decreuisse, vt aliquot equitum Hispanorum turmas per vaga hospitia circa Louanium sparsas interciperet, continuo ad suos mittunt, eosque de consilio hostium certiores faciunt, et Bernardinum Mendozam inprimis, in quem et Antonium Aualum scloppetariorum equitum ducem primus impetus faciendus erat. ipsi simulato discessu, quasi cum omnibus copiis in Flandriam transmisissent, tantum X expeditas cohortes ad Alostenseis mittunt; ceteri omnes in Brabantia remanserunt. cumque equites biduo post hospitia mutarent, Varga iuxta Visenacum inter Louanium et Thenas foederatorum copias eminus conspicatus, vt interim suos ad pugnam instrueret, ex Mendozae consilio tubicinem ad eos mittit, qui quasi pristina amicitiae iura inter eos, vtpote eidem principi militanteis, adhuc constarent, se amicos venisse ostenderent, nec videre, cur quidquam hostile alteri in alteros moliri deberent. verum illi, qui nihil fidum aut pacarum ab Hispanis expectarent, tubicinem semel atque iterum missum iniuriose repulerunt, et per impedita et iniqua equiti loca vlterius semper prouehuntur. collis interiacebat, in cuius imo cella solitaria erat; post quam Demetrius Basta Nicolai Bastae legatus cum eius ala latere iussus; obiecto loco, vt a foederatis cerni non posset, qui in peditatum hostilem iam praeteruectum, nec prius, per latus impressionem faceret. ipsi sensim cedendo ex confragosis illis angustiis in patentiores campos euasere. tum insequentibus hostibus iussi scloppetarij equites Sequani circiter L in pedes descendere, quibus se Io. Bapt. Montanus ducem praebuit; et cum sub id Iulianus Romerus forte cum XXV delectis auxilia laborantibus Gandensis arcis praesidiariis petiturus superuenisset, illi et Sequanorum exemplo in pedes cum scloppetis descendunt, et fortiter pugnam capessunt. ad extremum incambente in latus Epirotarum equitum agmine foederati pedites funduntur, et in fugam vertuntur, integro adhuc ipsorum equitatu; inquem cum rursus Bernardinus Mendoza cum sua, Petri Taxis, et Vargae alis magno impetu incubuisset, et ipse disturbatus est. eoque conflictu pierique ex Louaniensibus ciuibus, et iis, qui ea in vrbe dant operam literis, quasi ad spectaculum imprudenter vlterius, quam oportuit, prouecti, cum aliis interfecti sunt. id accidit XVII Kal. VIIIbr. quo facto cum Alfonsus Varga ad Alostenseis seditiosos transiisset, quo iam venerat Ferdinandus Toletanus, non tamen eorum precibus, obtestationibus, aut minis, neque obuersante ante oculos arcis Gandensis periculo a foedo proposito reuocari potuerunt, palam se nisi repraesentata pecunia ad signa redituros negantes. in arce Gandensi pauci praesidiarij erant, nam Hispani fere omnes Alostum spe praedae et licentiae dulcedine inescati se contulerant, et qui remanserant, aut membris mutilati aut Belgae erant; iique cum nuper ad lignationem egressi essent, a Rutianis male accepti fuerant. cum igitur Hispani duces nihil proficerent, et infesta circum omnia in Flandria cernerent, rursus ad suos in Brabantiam Scaldi transmisso redeunt; vbi cognito foederatos de Traiecto ad Mozam, quod ab Hispanis et Germanis adhuc tenebatur, in potestate redigendo cogitare, eo ante omnia ducunt, quod tam oportunum ad introducendas externas copias locum in fide seruari ad famam et prouinciarum securitatem pertinere existimarent. vrbem praesidio tenebat Franciscus Montesdoca, cum quo erant IV Germanorum vexilla ex Othonis comitis Ebernestij legione, cum quibus clam paciscuntur oppidani, et fide accepta quasi de repub. consultaturi magistratus Montesdocam in aedeis publicas vocant. ille vero quanquam non omnino ignarus, quid ij molirentur, tamen vt metum tegeret, et fiducia sua oppidanorum consilia, quousque sociae copiae aduenissent, tantisper retardaret, intrepide ad eos venit. mox citius opinione comprehensus in custodiam traditur, frustra enitente Martino Aiala ipsius legato, vt captum contra fidem datam liberaret. tandem ipse ab oppidanis cum suis repulsus in Vikanum suburbium trans fluuium extruditur. pauci ex suis in turreis vrbis a se antea munitas portae Bruxellensi

circumpositas confugerunt, qui antequam corona cingerentur, superueniente XIII Kal. IXbr. Ferd. Toletano et A. Varga cum peditatu et equitatu, et impositis in lembos ad id ab Aiala paratos peditibus delectis, atque aliquot leuis armaturae equitibus duce Petro Taxi, sociorum, qui turreis tenebant, ope adiuti ignem in portam iniiciunt, eaque incensa confertim irrumpunt, ac deiectis ad vicorum angustias dispositis doliorum obiicibus, et fossis superatis obuios quosque nulli initio parcentes interficiunt. eodem tempore Ferd. Toletanus et Martinus Aiala per pontem vim faciunt, et expugnata munitione in eo exstructa, sparsisque ad terrorem vbique ignibus ad caedeis ac praedas discurrunt; ante omnia Aiala ad aedeis publicas tendit, vt Montesdocam libertati restitueret. tum nullo sexûs et aetatis discrimine passim saeuitur, Germanis nusquam ad resistendum comparentibus, qui ad tumultum ad S. Seruatij plateam se contraxerant, eademque leuitate, qua cum oppidanis nuper pepigerant, ad Hispanos transfugerunt, et insigni perfidia in eos, quos tuendos susceperant, Hispanis immisti nullo non genere rapacitatis bacchati sunt. Traiecto in potestatem redacto Ferdinandus Toletanus praesidium imposuit; Varga per vicina loca equitatum distribuit, receptis seu vi seu deditione circumpositis arcibus, in quarum vna Ant. Toletanus tribunus ictu maioris scloppeti interfectus est. quo successu cum ingens Hispani nominis terror per vniuersum Belgium diditus esset, ordinum consiliarij, qui Bruxellis erant, Antuerpiae ne idem accideret, metuentes, vrbem ante omnia contra arcis praesidiarios firmandam decreuerunt. vrbi praeerat Fridericus Perrenotus Campaniacus Cardinalis Granuellani frater, ab Hispanorum partibus alienus, et cum eo Otho Eberstenius comes cum XVI Germanorum signis, qui antea a Sanctio Auila sollicitatus cum Hispanis pepigerat, fide vtrinque data, vrbem in Philippi fide seruaturos. vicissim Auila fidem obstrinxerat, se nequaquam per arcem Hispanis aditum in vrbem patefacturum, instrumentumque ea de re confectum fuerat, cui subscripsere ipse Eberstenius, Nic. Poluillerius, Garsus Toletanus, Carolus Fukerus, Alexander Gonzaga, Sanctius Auila, Franciscus Verdugus. postea Eberstenius cum videret Hispanos id agere, vt dum vireis collegissent, tempus ducerent, intereaque praedae opulentissimi toto orbe emporij inhiare, quam hominesauari oblata noui motûs adeo opportuna occasione iampridem spe deuorassent, cum Campaniaco agit, et ordinum Senatûs fidem se secuturum recepit; a fide prius data minime se propterea recessurum existimans; quippe cum vrbem in fide Philippi, qui omne imperij supremi ius in Senatum transtulisset, se seruaturum promisisset. secundum haec IV Belgarum signa ex legione Mondragonij, quae adhuc Zirixeae erant, a Senatu euocata sunt, quae duce Friderico cum ad Valemum inter Mechliniam et Antuerpiam venissent, et pagum ponte, quo Ata fluuius transmittitur, opportunum sibi hospitium sumpsissent, mox Iulianus Romerus, qui Liram praesidio tenebat, eo cum IO delectis scloppetariis, Bernardini Mendozae et Martini Orzaealis aduolauit, et foederatos primo impetu loco pellit. pauci cum Friderico tribuno in templum confugerunt, vbi cum tribunus ipse in turrem postremo euasisset, nec vlla spes auxilij esset, igne immisso deditionem facere cogitur, et per funem demissus iam scala incensa ad Romerum adductus est. quo facto Hispani Liram reuertuntur, paucisque interiectis diebus cum renunciatum esset, Florum Floionum Barlemontij comitis filium, qui cum AEgidio Hiergio fratre nuper Hispanas partes deseruerat, cum V legionis suae signis e Batauis venientem Mechliniam tendere, et inter Liram Herentalam iter facere, continuo Romerus contra eos ducit cum CCCC scloppetariis et Bernardini Mendozae ala, iam profunda nocte, vt extremum foederatorum agmen carperet, praemissis, qui incedenteis velitationibus distinerent, dum peditatus aduenisset. iam albescente die cum is praeter opinionem apparuisset, Floionus sepibus obiectis tumultuarie aciem instruit, et infesta grandiorum scloppetorum displosione diu impetum sustinuit. ad extremum

ncumbente equitatu duce Ferdinando Allero Setubalensi Bernardini Mendozae legato foederati occisi ac disturbati sunt, amissis II signis. ipse Floionus ab Antonio Ruisio captus et Liram ductus, Martino Orza in eo conflictu desiderato. mox et Capralis, qui ad ordinum partes defecerat, cum legione sua Dusfelinum venit, II a Lira milliaribus, vt pontem Atae eo loco impositum insideret; quem Romerus cum suis occurrens cum damno repulit, decusque rei gestae penes Andream Hurtadum Mendozam, qui tironum cohortem ducebat, fuit. interea Senatus, qui conatus Hispanorum, quo tenderent videret, Antuerpiae securitati ante omnia consulere statuit, sed serius, quam vt imminenti periculo praeuerti posset. nam cum Campaniacus iam ante suam operam ordinibus detulisset, et specie consilij in vrbe habendi Hispanorum tribunos se comprehensurum, si quidem sibi et Ioanni Mossenhamo Eberstenij comitis legato id negotij crederetur, pollicitus esset, ordines id praemature fieri rati, praepostera cunctatione distulerunt; quod tunc factum magno postea emptum voluissent. tandem euocatis Louanio, Mechlinia, et vicinis locis praesidiis, missa Antuerpiam XXI vexilla ex tironibus fere, duce Philippo Carolo Croio Haureci marchione, VII Philippi Ecmondani comitis, VIII Beercelij, III Hesei, cum IV equitum alis ducis Araschotani, ipsius Haureci, comitis Bossuuij, et Gandensis vicecomitis; insuper VI leuis armaturae turmis, Bieureo et Caprali ducibus, quibus vniuersis praeerat Goinius castrorum praefectus. venere hae copiae Borgerohutum et ad vrbis vsque portam IV Non. IXbr. Veneris die; earumque aduentu cum res iam in vrbe turbarent, et metuerent oppidani, ne quo plures milites in vrbe essent, eo plus hostium in visceribus haberent, quippe qui scirent opulentiam suam multos sibi hosteis conciliare, magistratus, ne auxiliares admitterentur, intercessit, caussatus nullum ipsos a Senatu diploma afferre. heic tum vt inter iram et metum per coitiones confuse agi omnia; passim quisque occurrere, et abiecta publicae salutis cura priuatim sibi consulere; pecuniam nomina et pretiosa quaeque seponere, et quasi praesagis futuri mentibus locis abditis occultare. Campaniacus ipse, qui siue veritus, ne ex oppidanorum tumultu, quod accidit, Hispani rei gerendae occasionem arriperent, siue occulto liuore, ne auxiliares omne imperium sibi sumerent, se excusare, paucarum horarum moram poscere, dum ad Senatum rescribat, quorum responso accepto oppidani tumultuantes placari possint. interim satis esse ad vrbem intus tuendam Germanicas Eberstenij copias, quas penes se habeat; foris auxiliarium vtiliorem operam fore ad prohibendum Hispanorum in arcem ingressum. orare igitur, ne extra vrbem manere grauentur, vbi omnia affatim eis sit suppeditaturus, tantisper dum purgatis suspicionibus cum bona oppidanorum gratia in vrbem admittantur. contra Haurecus sociorum nomine instare, vt sine mora acciperentur; alioqui fore, vt ij a signis dilabantur, et fortasse etiam ad hosteis transfugiant. et vt in fide maneant, periculum esse, ne in agro, vt nuper Floionus et post eum Capralis, intercipiantur, et cum tirones fere sint, a veteranis Hispanis loco iniquo congressi omnino deleantur. inter lias verborum concertationes obtestationibus, et protestationibus ab Haureco contra Campaniacum et Antuerpienseis interpositis exacerbatas, Poluillerius, Fronsbergius, et Fukerus ex arce ad Eberstenium veniunt, eumque per datam nuper Hispanis fidem obtestantur, vt Senatûs et ordinum manifesta rebellione Philippi auctoritatem oppugnantium partes deserat. inde cum apud ipsum nihil spe, nihil minis proficerent, Fukerus centuriones clam sollicitat opimae pradae ob oculos obuersantis spe ostentata, prensatis etiam seorsim militibus. quod vbi vidit Eberstenius, irae propior, ab eo quaesiuit, quid ipsi cum suis militibus negotij intercederet; suas res curet, et Niuellam, vnde nuper cum dedecore expulsus sit, proficiscatur. quibus verbis ad ignominiam additis exacerbati inuicem arma stringunt, et Ebersteniani numero potiores Fukerum et alios in aciem compellunt. interea a Senatu diploma venit, quo Antuerpienses

iubebantur, praesidium accipere, quo postridie vix tandem ab oppidanis periculo suo, sed serius monitis admisso, et hospitiis pediti arcem versus, equitibus in foro Equario assignatis, Hispani infesta ex arce displosione fulminant. verum erumpentibus et iam ignem in domos vicinas iaculantibus duce Gaspare Ortisio Hispanis, fortiter restitit Fontanus Gallus nobilis ordinum ductor. contra auxiliares annitente Campaniaco vallum iaciunt, et fossis ante quatuor vicorum, qui arcem respiciunt, fauces ductis se muniunt, propugnaculum item tumultuario opere, in quo ad XI hominum OIO ex oppidanis laborabant, erectum, et doliis terra oppletis, et saccis terra, lupulo salictario, et glasto plenis aggerem firmant. sed in hospitiis distribuendis cum suborta esset dissensio, et Belgae opulentissimorum ciuium sibi domos deposcerent, neglectae interim stationes, et cuncta securius, quam oportuit, tam praesenti periculo administrata. tantum tormenta in hortis gladiatorum disposita eo consilio, vt contraria verberatione rotae tormentorum arcis confringerentur. ita nox trepide in vrbe exacta. summo mane Varga Traiecto Mosae euocatus aduenit cum Hispanicis, Italicis, et Sequanicis copiis, et circiter OIO equitibus, VI Germanorum cohortibus, quarum III ex legione Eberstenij erant; eodemque tempore ac paene hora Romerus cum suis Lira venit, et post eum seditiosi Alostenses numero bis mille; quos cum neque periculi ratio huc vsque promouisset, spes praedae, vt se cum ceteris coniungerent, ad extremum pellexit. cum his agminibus Hieron. Rhoda, qui post captos Bruxellis consiliarios priuata auctoritate Senatum Antuerpiam transtulerat, et praesidis in eo vice fungebatur, vrbem inuadendam decernit, adactique iureiurando milites, aut se in caelum ituros, aut Antuerpiae cenaturos, magna acclamatione receperunt. igitur pridie Non. IXbr. qui in Dominicam incidebat, sub meridiem ad vim faciendam se parant. dum de Alostensium aduentu Haureco persuaderi non potest, ipsi vt iussi erant, ex arce erumpentes Electo duce nomine Nauarreto. (nam nondum numerato stipendio, quae seditionis caussa erat, haudquaquam sub antiquis et veris ducibus, sed sub nouo adhuc militabant) B. Georgij templum versus tendunt, quibus III Germanorum cohortes se iungunt. Iulianus Romerus cum suis ad S. Michaelis coenobium ducit. medius inter eos Fr. Valdesius cum Traiecti praesidiariis incedebat. lixae, calones cum meretricibus sequebantur, stramina et igneis artificiosos ad incendium spargendum portantes. primo in planicie, quae vallum et arcem interiacebat, acriter vtrinque pugnatum, delecta iuuentute vrbana tanquam pro salute strenue rem gerente. tum Campaniacus equo vectus huc illuc discurrere, et nunc ad B. Georgij, nunc ad forum Boarium accurrere, et vt cuncti arma caperent, et ad Anglorum basilicam, vulgo Bursam vocant, armati conuenirent, hortari, munitiones ac stationes lustrare. sed Belgae auxiliares fere tirones erant, et ad bellica munia obeunda hoc rerum statu confuso ignari. itaque rebus, vt in tanta necessitate, ordinatis vlterius pergere Campaniacus, et cum versus loricas et vltra vallum in planicie Cornelium Emdamum obuium habuisset, et defectionem sensisset, blande compellare, et intellecto ipsum per suos puluerem nitratum ex S. Michaelis coenobio crebris missitationibus surripere, ne vltra id si eret, prohibere. tum in Beghinarnm plateam properare, vbi in pedes descendens munitiones coram inspicere, et quod infrequentes stationes obirentur, indignari. nam Belgae metu tormentorum ex arce disolosorum cunctabundi irritos fere ictus iaculabantur, neque progredi audebant. tum ad Germanos, qui in Bleidoca platea stabant, conuersus, vt Belgas cedenteis et iam fugienteis sistant, monere, cum ipse frustra idem tentasset. heic vero Germani Ebersteniani, qui vt ictus tormentorum declinarent, in proximum quadriuium concesserant, summis animis et fide rem gerere; contra Belgae vallum et stationes deserere, et passim turpiter diffugere: instare Campaniacus, et cum ad litus et officinam monetariam, vbi magis laborabatur, venisset, omnes sine certamine dilabi. itaque ille ad

Eberstenianos, qui soli in officio manserant, se recipere, et forum, ne in Emdanos incideret, declinare necesse habuit, et Osterlingorum aedeis versus flectens duabus cohortibus Fiernesti et Vincentij BleiKen se adiunxit; sed Fiernesto iam vndique circumuento in tempore subuenire non potuit. Hispani iam longius processerant, et plateis exiguo negotio occupatis, cum neque praesidiarij inter se satis concordes essent, et opidani alteri alteris diffiderent, late se iparserunt. tamen acriter ad S. Michaelis coenobium pugnatum fuit, cum Cornelius Emdanus olim Hannibalis Altempsij legatus, qui in Sangeorgiana munitione cum IIII cohortibus stabat, ad Alfonsum Vargam cum equitatu arce egressum se coniunxit, cum eoque per Sangeorgianum vicum irrumpens ad mare vsque progressus inde in maiorem vrbis piateam effunditur, vbi cum obstinato certamine opidani ex publicis aedibus et domibus vicinis displosione facta se defenderent, ad extremum tamen Varga loco potius est, amisso in eo conflictu Damiano Moralicum aliquot Hispanis; statimque ignis in aedis publicas immissus, qui non solum pulcerrimam toto orbe structuram, sed et vicinas domos, in vico salario, saccario, butyrario, et caseario sitas incendio depastus est. plateam item primariam, argentariam, popinalem, et argentarium xystum B. Virginis; partem denique Tornacensis et Hocstratanae plateae, ac postremo veteris Curiae aedeis lapide candido nuper summo sumptu exstructas, necnon forum linarium inuasit, ita vt vrbs vbique summo omnium dolore ac desperatione ardere videretur, et milites, qui in aedibus erant, grassante incendio se passim per fenestras horrendo cunctorum spectaculo praecipites demittere cogerentur. igitur Campaniacus huc illuc discurrens cum ad Osterlingorum aedeis, vbi Eberstenium cum suis acriter pugnare intellexerat, siue incendio prohibente, siue iam hoste vicos insidente peruenire non potuisset, riuo proximo transmisso ad Calemburgum propugnaculum, quod tueri decreuerat, postremo se recepit. vbi cum rursus omnia vastitatis et trepidationis plena offendisset, diffugiente passim milite, ipse et sibi consulere coactus est. cum iam debellatum esset, qui ex certamine superfuerant, ad forum Equarium se contraxerunt; vbi insequente Petro Taxi cum equitatu redeuntibus ex desperatione victis in praecordia animis aliquandiu pugnatum fuit, Fiernesto strenuam in extremis rebus operam nauante. tandem ipse et Haûrecus ex propugnaculo demittunt se, et nauibus ab Arausionensi sub id tempus summissis excipiuntur. cum ijs multi etiam se pariter demisere; sed non eadem felicitate ad naueis peruenire potuerunt. Eberstenius cum nullum strenui ducis ac militis munus non impleuisset, dum in nauem de ponte se saltu deijcere conaretur, pede lapsante decidit, et armorum pondere obrutus submergitur. praeter Eberstenium et Bieureus aquis haustus. plerique stipendiarij et opidani eandem sortem experti sunt; necnon et quidam in equis sidentes e pomerio se in fossam subiectam aqua plenam demisere, inter quos vnus repertus est, qui armatus cumse saltu praecipitasset, aquis exceptus periculum euasit, et incolumis in vlteriorem ripam enatauit. periere eo casu CC Hispani, et in his, prater, Damianum Moralem, Manuel Capouacca, Ioannes Robles Gasparis Billij gentilis, Carolus Fokarus sauciatus humique stratus ac pedibus obtritus diu pro mortuo habitus est. ex opidanis et auxiliaribus bis mille desiderati. maior numerus incendio absumptorum, aut aquis submersorum fuit: multi praeterea ex primarijs ciuibus interfecti. captus in S. Michaelis coenobio Ecmundanus a Fr. Verdugo, et Capralis, ac Goinus castrorum praefectus. nox victores oppressit, qui fessi sumptas sibi et ad praedam destinatas domos occupasse contenti, excubijs per vrbem dispositis in sequentem diem quieuere; quo Belgas et Gallos vbicunque deprehensos sicis et pugionibus confoderunt, et ad praedas versi totum triduum in ijs consumpserunt, pecuniae fere colligendae intenti: nam supellectilem et merces paruo precio a ciuibus redimi passi sunt, quippe quam asportare non poterant, foederatorum exercitu tam vicino, et vrbi vetuti circumposito. igitur pecunia vbique

indagata et per exquisita tormenta ab ijs, qui aut occultam aut praesentem non habebant, extorta. mulieres nudae in altum fune suspensae lapidibus immanis ponderis ad pedes appositis. alijs scipiones in pudenda iniecti; aliae per mammas, et viri denique per genitalia maiore saeuitia incertum an foeditate fidiculis distenti ex laqueari dependebant, sine cibo inter cruciatus et eiulatus relicti, donec vel ab alijs ingenti pretio redimerentur, aut ipsi, si quid occultauerant, indicarent. pueri etiam ante parentes torti et inter tormenta exanimati. inde collecta ingens pecunia, quae ab huiusmodi rerum peritis ad XL auriamphoras, hoc est, ad vicies centena millia aureorum aestimata fuit, in ea summa minime comprehensis gemmis et pretiosis cimelijs, aureis vasis et argenteis. nec minoris damnum incendij aestimatum fuit. rara stupra ardentibus auaritia et immanitate animis perpetrata ab Hispanis et Germanis, apud quos plus auri, quam veneris libido pollebat. Gaspar Ortisius in praedam carcerem publicum nactus captiuis singulis pretium imposuit, et tam ob crimen capitale quam aes alienum vinctos pretio accepto liberos dimisit, plerosque Anabaptistas et monstrosarum opinionum conuictos, atque adeo Catholicae Romanae ecclesiae aduersarios. cum Hispanis etiam et Italis institoribus, qui in vrbe reperti sunt, nam plerique alij in arcem Auilae permissu confugerant, nequaquam mitius actum, qui ingenti pretio se et nomina ac syngraphas redimere coacti sunt. capta ac direpta totius orbis opulentissima vrbe incertum miles reliquit, maiore licentia in corradenda, an iam parta abusus sit. nam mox in celeberrimo vrbis compito, quod medium Ianum quidam non immerito dixerunt, mensae ad aleae lusum publice erectae, in quibus plerique ex gregarijs etiam militibus vno die aduersa alea ad X aureorum OIO perdiderunt. consultiores cum periculosum ducerent, praedam extra vrbem deferre, pugion um et ensium manubira, alij galeas ac loricas ex auro solido confici et sandaracha infucari curabant, ne colore dignoscerentur. qua in re tamen aurificum astu decepti sunt, qui cupri et aeris media parte auro admista direptionis partem ab ignaris praedonibus callide reciperarunt. iniurias in direptione acceptas multi opidani odio caeci periculo spreto vlti sunt, hospitibus proxima nocte in lectis, vbi fessiac securiiacebant, iugulatis: quorum corpora postea inter aliorum cadauera in plateas proiecerunt, postridie in duabus amplissimis fossis in primarij B. Virginis templi coemeterio condita. pridie quam vrbs capta est, Ioannes Austrius Philippi nothus frater Lucemburgum venerat. is cum Mediolani esset, accepto post Requesenis mortem, et allatum de Hispanorum seditione nuntium, Philippi mandato, quo ei summum illarum prouinciarum imperium deferebatur, in Hispaniam quamprimum profectus et Pinciae cum rege collocutus, inde per dispositos equos dissimulata persona et capillo ac barba fucatis cum Octauio Gonzaga, cuius se seruum fingebat, per mediam Galliam venit Lutetiam, vbi Didacus Sunica oratoris munere apud Regem fungebatur, a quo edoctus, Lucemburgensem principatum in foedus cum ceteris prouincijs ad expellendos Hispanos initum noluisse consentire, eo iter flexit, et a Naua P. Ernesti Mansfeldij comitis, qui Bruxellis adhuc attinebatur, legato, et opidanis honorificentissime et peramanter exceptus; mox ad Senatum dat literas, quibus eumde aduentu suo certiorem faciebat, eoque consilio se a Philippo missum venisse dicebat, vt Belgium pacaret, et compressa externi militis licentia prouincijs priuilegia antiqua et immunitates confirmaret, ac pristinam libertatem restitueret. eodem tempore ad Hispanorum tribunos scribit, et vt ab armis et vi in posterum abstineant, imperat. nihilominus proposito institit Senatus, et recenti Antuerpianae direptionis casu exacerbatus arcis Gandensis obsidionem vrget, negotiumque de pace Bredae superiore anno inchoatum nunc repetitum prosequitur. arx Gandensis in planicie sita, quatuor propugnaculis distincta inde ab vrbe fluuio, inde a suburbio S. Bauonis fossa profunda et quae aqua fere impletur, diuiditur, in quam a turribus templorum ex vrbe, et ex suburbio a domibus,

quae labro fossae imminent, despectus est, ita vt producto aedificiorum vicinorum ope ad fossam vsque vallo, et machinis aliquot in aggere ad id festinatis operibus excitato dispositis praesidiarij grauiter ab ea parte infestarentur; ex hortis item in altera fluuij interiecti ripa infesta verberatione foederati contra Sangeorgianam arcis portam fulminabant. tum labro fossae aperto et promoto vallo ad humile propugnaculum verberatio dirigitur, vt eo destructo miles muro succedere et tandem eum perfodere posset. haec antea prid. Eid. VIIIbr. acta, a quo tempore acceptis ab Arausionensi ex foedere machinis muralibus et bellico apparatu IX peditum vexilla ab eo itidem summissa ad portam Bruxellensem collocant, ad omneis casus, si forte Hispani auxilio aduenirent, praesto futura. tum IIII muralia tormenta in Bauonis suburbio contra arcem dirigunt, VII colubrinis hinc inde dispositis, quae decussata verberatione eodem collimabant, ita vt praesidiarij numero impares, qui ex altera parte a verberatione in Sangeorgianam portam directa infestabantur, dolijs obiectis amplius se tueri non possent. itaque fossam profun dam intus ducunt, qua tecti ad propugnacula et ruinas comeabant praecipue vero foederati et de industria in vexillum praealto malo infixum, in quo Philippi insignia erant, ictus eiaculabantur, ne rebelles, sic Hispanos vocabant, haberent, quo vel in speciem se nomine regio tuerentur, aut ipsi Ordines, qui Philippi auspicijs et regia auctoritate bellum gerebant, stante vexillo contra regem pugnare viderentur. malo et cum eo vexillo deiecto, tandem continua pulsatione tribus locis ingens ruina edita, et propugnaculum maius, quod S. Bauonis suburbio oppositum est, magna ex parte destruitur, monitusque Rutius ab architecto, propugnaculum, quod Sangeorgianae portae praetenditur, debili structura esse, et paucarum horarum verberatione deiici posse, ad illud IIII muraleis machinas ex Armentarianis hortis dirigi iubet. id VIII horarum continua pulsatione ita complanatum est, vt ea parte equiti ad arcem aditus pateret. tandem scalis et duobus pontibus, totidem aratris curulibus impositis ad id paratis, oppugnatio in VIII Eid. IXbr. pronunciatur, qua delecti profunda iam nocte albis indusijs amicti ad Lunae splendorem incedentes tribus partibus arcem aggrediuntur, sed pontibus breuioribus, quam vt ad ruinam pertingere possent, conatus ad Sangeorgianam portam irritus fuit. ad maius pro pugnaculum fuit obstinatius certatum V horarum spatio, Hispanis nauiter se defendentibus, et contis ac sarissis oppugnatores repellentibus. postridie duobus locis vis repetita. verum vi contraria, artificiosis ignibus, et falcone curuli huc illuc summa celeritate translato, tandem cum damno foederati ab exiguo illo numero repulsi sunt, Mondragonij vxore, quae in arce erat, absentis viri partes strenue et supra sexum obeunte. dum in eo essent, negotium de pace in ipsa Gandaui vrbe vrgebatur; cui ex ordinum et Senatûs decreto interfuere sacri ordinis nomine Ioannes Lindacus fani Gertrudis Louanij, Gislenius Timermanus B Petri Gandaui, Matthaeus S. Gislenij coenobiarchae. pro nobilitate Ioannes Mollus Oetingensis, Franciscus Haleuinus Suuegemius, Carolus Gaureus Fresinius, viri equestres; Elbertus Leonin us I. C. alij; Arausionensis et nobilitatis ciuitatum Hollandiae et Zelandiae nomine Philippus Marnixius Aldegondanus, Arnoldus Dorpius, Vilelmus Zuilenus Nieueltus viri nobiles, Hadrianus Milius, Cornelius Coningus I. C. cum alijs. tandem post multas disceptationes in has condiciones conuentum est VI Eid. IXbr. vt praeteritorum obliuione ante omnia sancita deinceps inter Brabantiae, Flandriae, Artesiae, Hannoniae, Valencenarum, Insulae, Duaci, Orchiarum, Tornaci, Namurci, Vltraiecti, Mechliniae, Hollandiae et Zelandiae prouincias firma et sincera pax concordia et amicitia sit, in id vt communibus consilijs et coniunctis viribus Hispanos Belgij hosteis declaratos et ceteros externos milites Belgio eijciant, illisque eiectis Ordines generales congregentur, in quibus de rebus omnibus ad remp. pertinentibus, de religione, de Hollandiae, et Zelandiae praesidijs, de arcibus, machinis, nauib. regiis per haec bella a

Batauis captis decernatur, libero interim inter eos manente commercio: Albani placita de sectarij et aliorum criminum poenis, quae his turbis causam dederunt, suspendantur: Arausionensis praefectus maris et Hollandiae ac Zelandiae regis nomine praeses maneat, donec post digressos Belgio Hispanos aliter ab Ordinibus decretum sit: captiui vtrimque sinepretio dimittantur: Arausionensis, proceres et nobiles ac ceteri subditi eorumque filij, viduae et heredes bonis famae, ac dignitatibus restituantur: sententiae, iudicia, eorumque executiones, oppignerationes item ab initio tumultuum anni OIO IO LXVI tam religionis quam armorum causa factae rescindantur, reuocentur, extinguantur: quo beneficio praecipue fruatur AEmilia Nuenara Gomberti Nuenarae et Limpurgi comitis F. Henrici Brederodij quondam vxor, et nunc Friderici VII viri Palatini vidua, in iis quae ad Vianam spectant, et Philippus Nassouius Arausionensis F. in iis, quae ad vrbem et arcem Buranam pertinent. vicissim antistites et alij e sacro ordine, qui extra Hollandiam et Zelandiam domicilium habuerunt, et tamen in illis prouinciis possessiones habent, iis, sicuti alij, libere vtantur fruantur. statuae, tropaea, et monumenta in conuicium et infamiam Belgarum erecta tollantur: donationes inter viuos vel mortis caussa, item exheredationes per priuatos factae in fraudem verorum heredum irritae sint: de monetarum pretiis per Hollandos immodice auctis et sumptibus duarum expeditionum ab Arausionensi susceptis in Ordinum conuentu transigatur. Gandensi pacificatione in castris eodem die Philippi nomine promulgata arcis obsidio vrgetur, et cum Philippus Lalanij comes Arascotani ducis legatus, et cum eo Haurecus cum nouis copiis venisset, tandem Gardae Galli primum, dein Valentini Pardaei Motae vltro citroque ad Mondragonij vxorem comeantis interuentu Maldonatus iam viatico et puluere deficiente auxiliorumque spe destitutus in has leges deditionem fecit, vt arx in Lalanij manus consignaretur; ipse cum rebus et impedimentis saluis in Franciae limitem incolumis deduceretur. id actum tertio post pacis promulgationem die. Mondragonius cum vix se ex Zelandia extricasset, cum paucis militibus Antuerpiam venerat, suppetias, quibus Gandensis arcis obsidionem solueret, petens. sed cum Hispani praeda onusti periculum caussati se excusarent, ille cum iis, quos habebat, Rupelmondam ad Scaldim tentat, vnde ab Ordinum stipendiariis cum damno repuulsus est. postea missus ab Ordinibus Georg. Lalanius Rennebergae comes cum VIII legionis suae signis Valencenas, qui Germanos cum Didaco Oresone Licuanensi arcis praefecto, sicuti iactabatur, non bene conuenienteis pecunia praesenti in suas partes pertraheret; qui eo profectus vili pretio cum eis transegit, ita vt XIII Kal. Xbr. vrbe dimissi sint; statimque opidanorum, et eorum, quos adduxerat, ope, arcem corona cingit, in qua C circiter praesidiarij Hispani erant, quae postremo, cum nulla auxiliorum spes esset, a praefecto vitam et res sibi ac suis saluas et vt in limitem Franciae sine iniuria deduceretur, pacto, nulla vi praeterea a Rennebergensi facta deditur. Poluillerius Teneramundam in Flandria tenebat, qui accepta itidem ab ordinibus prouinciae pecunia oppido cessit. Cameracum et in potestatem Ordinum venit, capto Leiquio vrbis praefecto a Ludouico Gauraeo Incio, qui postea eam in Francisci Alenconiorum ducis manus tradidit. cum vero Antuerpia ab Hispanis occupata Scaldis nauigatio impediretur, ex Ordinum decreto aggeres Brochtheani haut longe vltra vrbem e regione Osteruelae in Flandria perfodiuntur, et deriuato Scaldis alueo liberae nauigationis Bruxellensibus, Mechliniensibus, et aliis in Zelandiam copia facta, sub id munitio ad Bernardi fanum haut hinc longe exstructa, a foederatis capta, et statim a Francisco Valdesio recepta est. superabant Frisia et Germaniam versus porrectae prouinciae, quas in potestatem redigi, ne quid in hostium, hoc est, Hispanorum potestate a tergo relinqueretur, cum securitatis publicae maxime interesse existimarent Ordines, mox Franciscum Martinum Stellam hominem et literatum et manu strenuum Groeningam mittunt, cum occultis

mandatis, vt praesidiarios in fidem acciperet, et praefectos, qui aut Hispani aut Hispanorum partibus addicti erant, omnino amoueret in illis prouinciis rerum potiebatur Gaspar Robles Billius humili loco, atque adeo cognomine pago in Lusitania natus, de cetero homo industrius et belli artibus clarus, primis annis puer in Vilelmi Nassouij Arausionensis familia educatus, cuius mater nutrix Philippi Hispaniarum regis fuerat; cumque gratia ac comitate polleret, Arausionensis ipsius et procerum commendatione virginem nobili loco natam in vxorem duxit; vnde illi multae ditiones obuenere, et Billia inprimis, a qua illi cognomen: postea legionis Belgicae praefectus res magnas in Frisia sub Ioanne Ligneo Barbansono Arenbergij comite administrauit, quo viuis exempto, et Carolo Brimaeo megae comite, et Groesbeco regulo Girardi Leodicensis episcopi fratre a Philippo Frisiae et adiacentibus regionibus cum summo imperio praepositus est, vbi sic se gessit, vt praeter antiquas arces Leouardiae, Herlingae, et Stauerae, etiam nouas construxerit Ostmanhormae, Lemersclotae, Macumae, Delszielaes firmissimam vero omnium Groeningae ante sexennium aedificauit, qua potens late regnabat, ex eoque tantos animos etiam supra fortunam sumpsit, vt comitis titulo a Philippo per amicos cohonestari poposcerit; qui hominis superbiam non ferens, eum vt se modestiae finibus contineret, monuit. nec ille tamen pristinos spiritus remisit, sed quo erat elato animo et praestanti, quamuis literas nesciret, ingenio, multa in prouinciae vtilitatem adinuenit, aggeribus praefecturae suae tempore summa industria in Frisia constructis; quorum etiam hodie tantus illis locis vsus est, vt hominis, dum vixit, prouincialibus inuisi nomen nunc inter Frisios summopere commendetur; de cetero fuit imperiosus et stipendiario militi grauis, quem etiam mercede defraudare rumor erat, quanquam id potius vxori auarae feminae alij tribuant. cum vero per has turbas regis sui gratiam ingenti beneficio demerendi occasionem quaereret, ceteris ducibus aut captis, aut propter seditionem et direptiones plebi inuisis, ipse mediam viam institit, et neque se cum aliis Hispanis coniungere, neque in Ordinum verba iurare constituit, eoque consilio tribunos et centuriones, qui circa se erant adegit, vt ad trimestre interposito iureiurando operam sibi addicerent, intra quod missis in Hispaniam fidis de diserta Philippi voluntate certius cognosceret. nam vix persuaderi sibi posse, Philippum foedus, quod ab Ordinibus nuper cum Arausionensi actum sit, ratum habiturum: igitur tantisper assensum sustinerent, neutrisque partibus addicti interim se praeside has prouincias in regis obsequio tueantur. his legibus exactum a Ferdinando Lopesio, Moncello, et Campio iusiurandum. cumque in eo esset, vt aut pollicitis, aut minis ceteros in verba sua adigeret, superuenit Stella ab Ordinibus missus, quem ille statim coniectans id quod erat, in custodiam tradi, et qua erat audacia per latrunculatorem tormentis subiici iubet. verum nihil a vineto expressum, qui linguae Graecae gnarus per hominem Graece itidem scientem centurionibus causam aduentus sui significari curat, et inprimis Losio, qui iussus cum sociis iusiurandum praestare, cum difficultates quasdam caussatus se excusaret, Robles responso iritatus protinus Losianos euocat, qui et ipsi recusarunt, fidem quam ante nouennium regi obligassent, alij addicere; et inter eos Galterus quidam nomine repertus est, qui iussus iuriuirando proposito subscribere, calamum in id acceptum in igneis coram ipso praeside proiecit. quo facto cum ille extremam perniciem imperium detrectantibus machinaretur, duces et centuriones inter se capita conferunt, et Villersij cohortem, quae proxima nocte excubias actura erat, sollicitatis decanis in suas partes pertrahunt. cum ergo Losiani ad stationes agendas summo mane proficiscerentur, cognito machinas in platea a praeside dispositas, vt in eos disploderentur, et eodem tempore Lopesiani, quibus id negotij datum erat, inopinato incurrentes ipsos caederent, a via solita deflectunt, neque pro more ante praesidis aedeis praeteruecti honorifica scloppetorum displosione ipsum salutant; et a

quibusdam rogati vt id facerent, ilicet sublato clamore, id rixae initium fuit, pecuniam et puluerem poscunt. qua voce seu classico excitati Villersiani protinus se ad eos applicant, et sociatis viribus ad praesidis aedeis contendunt, Lopesianis ipsis duce suo deserto et vexillo concerpto ad Losianos itidem se aggregantibus. cumque ad tumultum Robles ex aedibus prodiens blande singulos appellando pecuniam se intra triduum repraesentaturnm promitterer, nihilominus a concitato milite ipsum iniuriose sceleratum et proditorem identidem vocante, ad aedeis publicas tanquam in carcerem ductus est. mox et captus Ruisbroecus Praesidis gener et multis contumeliis oneratus cum vitrico in custodiam datur. capti et Moncellus et Campius, nec non et Villersius ac Losius: et hi non inuiti, sed ex composito, ne seditioni caussam dedisse viderentur. electo dein sibi duce milites ad Trutinam pergunt, et instrumenta poenis ipsorum ad disciplinam militarem reperta confringunt acclamatione vbique ingeminata, Viuat Arausionensis. Viuant ordines. inde ad aedeis latrunculatoris, in quibus Stella a Praeside tortus detinebatur, tendunt, attonita adhuc plebe, et Traiecti atque adeo Antuerpiae recens exemplum verita, eumque vix tandem pedicis et manicis lima incisis, nam claues reperiri non poterant, soluunt, et in platea sistunt, vbi fidem solenni sacramento ordinibus coram ipso addicunt, eumque cum delegatis e suo numero Bruxellas remittunt. interea ad Christophorum Vascum Zutphaniae praefectum indagandum discurrunt, quem postremo in Franciscanorum coenobio ex indicio deprehensum, et vt erat cucullo velatus et tonsa barba ad ludibrium per vicos et plateas traductum cum latrunculatore, qui in Curionis aedeis confugerat, in infumibulo absconsus, in tetrum carcerem coniiciunt, edicto proposito, ne quis Lopesium, et praefectum vigilum celaret, sed eos, vbicunque latere sciret, indicare teneretur, poena capitis et bonorum proscriptionis in eos qui edicto non parerent sancita. tum per lustra praefectum vigilum prae aliis sibi inuisum vestigant, captaque meretrice, vt virum, sic illum vocabant, indicaret minas intentant, inde ad coenobium proximum transeunt, et monacho itidem minis adacto vt latentem indicaret. nam apud ipsum diuertere consueuerat cum nihil ab eo extorquere possent, monachum cum meretrice colligant, et ambos quasi simul deprehensos ignominiose non signe magna multorum offensione per totam vrbem traducunt. tandem captus vigilum prasfectus, qui obsoleto in loco sacerdotis habitu latebat, et Lopesius, qui ad pistoris aedeis confugerat, simulque cum aliis carceri mancipati sunt. captus et Veliendorpius Frisiae consiliarius Hispanis partibus maxime ad dictus. id actum VIII Kal. Xbr. postridie Groeningensium exemplo Damae praesidiarij Sterkium ipsorum praefectum et esigniferum ius captos in vrbe stiterunt. captus et Mepsicus praefecti vrbis legatus, et gratia facta a L militibus in aedibus propriis asseruari iussus. rursus die sequenti Delfezielae praesidiarij exemplo iam grassante Barnicurtium praefectum suum eiusque signiferum Captosin vrbem adducunt, et Leouardiae, Bustamante, Gantouae, Stauerae arcium praefecti, qui fere legionis Billianae centuriones erant, protinus ad Ordinum partes transierunt. quae dum fiunt, Senatus quamuis successu laetus, tamen licentiam militis in posterum veritus, Rennebergium comitem re Valencenis feliciter gesta Bruxellas reuersum Frisiae praefectum. destinant, eoque quamprimum ad res in prouincia ordinandas proficisci iubent. Interea Austrius post literas ad Senatum Ordinum et praesidiarios Hispanos datas, quamuis seditionem militum et maxime ante omnia casum Antuerpiensem sibi summopere dolere in speciem testaretur, tamen quia adhuc Lucemburgi haerebat, ex eo magnam diffidentiae caussam Ordinibus praebebat. nam quî fiderent ei, qui ipsis minime fidat? diffidentiae autem eius haec argumenta ab ordinibus afferebantur, quod statim post suum in Belgium aduentum bis mille Germanos nuper a rege Galliae post vltimam pacificationem, de qua mox dicemus, dimissos conduxisset; quod ad ipsos Bruxellas hactenus accedere noluisset; quod literis vltimis exercitum Ordinum se in potestate habere

velle significaret; quod hoc statu rerum, antequam Bruxellas veniret, securitati suae ac dignitati amplius caueri, in idque obsides dari peteret; quod Hispanos occulto fauore prosequeretur, nec eorum insolentiam aut verbo aut re inter suos damnaret. haec ita palam iactabantur. clam vero addebatur, merito eius suspectam fidem habendam, qui in Hispania educatus Hispanorum mores imbuisset, ab iisque instructus Mauris Granatensibus nuper astu potius quam virtute debellatis eam non seruasset; qui Carolo Philippi filio ob id in crimen vocato, quod caritate erga suos calamitatibus Belgarum tangeretur, insidias struxisset augebat suspicionem, quod in vulgus exiuit, chartas post Hieronymi Rhodae in Hispaniam insalutato Austrio, ne ex colloquio suspicio oriretur, discessum repertas, quibus ei mandabatur, vt Hieronymi Rhodae vbique praeceptiones sequeretur, quarum haec summa erat: vt blando sermone popularium animos initio demulceret, eorumque ope Hollandiam ac Zelandiam in potestatem redigeret; quo facto in rebelleis pro merito animaduerteret; interim caute se gereret, et exquisita dissimulatione propositum tegeret. his de caussis siue veris, siue vulgo creditis alienati fere popularium animi, et Senatus in his angustijs Arausionensem foederatum et alioqui prudentia longo rerum vsu confirmata praestantem consulendum statuit. is vero prid. Kal. Xbr. Mildeburgo ad Ordines rescribit, monetque, caute cum Austrio, qui decessorum vestigiis insistat, se gerant, et auctoritatem semel vsurpatam constanter retineant; securitati publicae, priuatorum saluti, vniuersorum libertati, quam Hispani oppressamvelint, ante omnia consulant. nullum proinde cum Austrio foedus aut pactum ineant, nisi prius Hispani et externi omnes extra Belgium amandentur. id saepius promissum, sed nunquam hactenus praestitum; et cum Philippus ipse e Belgio discedens Ordinibus religiose pollicitus esset, vt intra paucos dies Hispani dimitterentur, sesquianno tamen amplius eos retentos, neque vllo tempore discessuros fuisse, nisi cladis ad Lotophagitidem insulam tunc acceptae necessitate cumpulsus Philippus eos reuocasset. videant igitur ne Austrio in Ordinum exercitum summam potestatem tribuant, qua fretus potentiam ab eis acceptam contra ipsos vertat. in primis ab eo, antequam prouinciae administrationem capessat, exigant priuilegiorum confirmationem, eorumque disertis verbis expressorum publicum documentum sibi dari petant, ac praecipue laeti introitûs, quem vocant, et chartae Cortenbergicae memoriam renouari postulent anno OIO CC LXI, et OIO CCC XX concessae, et a Ioanne Brabantiae duce anno post confirmatae; aliarum praeterea Louanij Martio mense datarum anno OIO CCC LIIII, et Bruxellis XVII post anno, et a Venceslao eiusque vxore Ioanna Antuerpiae sequentibus duobus annis. his petitionibus mordicus insistant, quibus si Austrius fatisfacere recuset, tunc certo pignore constiturum ipsis de eius consilio, voluntate et in Belgium caritate; et Belgas excusatum iri apud omneis nationes et ipsum adeo Philippum, si arma retineant, iisque libertatem priuilegia et immunitates, quae ipsis vita ipsa cariora esse debeant, ad vltimum vsque vitae spiritum tueantur, et si quidem bene animatus erga ipsos Austrius veniat, quorsum pertinere tot armatorum agmina, quibus stipatus venire destinet? haec argumento certissimo esse, eum nihil sani, nihil sinceri animo meditari. itaque se respiciant, neque tam decoris et obsequij, quae vana nomina vulgo obtendantur, rationem habeant, quam commiseratione tot capitum nuper recenti crudelitatis et perfidiae exemplo Traiecti et Antuerpiae interfectorum tangantur. nec vero regis iram et indignationem propterea reformident, qui post tot graueis offensiones, si consilia bene. procedentia omittant, non animum sed vireis defuisse, et quod reuerentiae ergo faciunt, id imbecillitatis conscientia facere interpretabitur. rem ipsos ex natura principum metiri debere, qui iniuriae quam se accepisse a suis putant, nunquam memoriam aut sensum deponant, quique quamdiu vltionis ratio et facultas deficit, interea dissimulant, et iras in idoneum tempus differunt. hoc habere in

se peculiare summam potestatem, vt prosperis insolescat, aduersa impatienter ferat, nihilque magis reformidet, quam si mandata sua contemnantur, aut dum iniuriam dissimulant, id imbecillitate facere credantur. itaque id noctes dies que versare, vt quacunque vltionis dara occasione sensum iniuriarum minime neglexisse videantur. quod si accidat, vt Austrius necessitate coactus Hispanos Belgio eiici patiatur, et priuilegia antiqua confirmet, condiciones has praeterea addendas esse, vt ex Ordinum decreto Senatus constituatur, et aerarium administretur, penes Ordines ius ac potesta. sit bis aut ter quotannis conuentus publicos, prout commodum consultumque videbitur, celebrare, ex quorum sententia de summa rerum decernatur; interea arces diruantur: absque eorum consensu Austrius ne militem conscribat, tantumque praesidia pro Ordinum arbitrio locis necessariis imponantur. haec insolitae in regno libertatis monita animos iam per se alienatos non parum permouerunt, dum interea missis in Franciam et Angliam legatis auxilia externa quaererentur, et Arausionensis ipse militem in Germania conscriberet; apud nos autem omnia lente, administrarentur, Alenconij rebus nondum bene port vltimam pacificationem, de qua mox dicemus, procedentibus. Elisabetha vero, ad quam Albinius missus fuerat, verita ne aliorum ope destituti Belgae ex desperatione foedus hobiscum icerent, seque et res suas Francis committerent, eos pecunia iuuit XL aureorum OIO mutuo datis, pluraque insuper promisit, monuitque vt interim in Philippi fide manerent, breuique Hispanos Belgio dimissum iri sperarent. nec Ordines cessabant, si qua ratione cum Austrio conuenire possent, crebro hinc inde comeantibus Rassingemo nuper ex Hispania reuerso, Villeluallio, et Gandensi vicecomite ad id delegatis. tandemque cum Austrius Lucemburgo Marche-faminam venisset, induciae XV dierum promulgantur, quarum tempore Octauius Gonzaga et Ioannes Escouedus ab epistolis Antuerpiam, Traiectum, et Liram missi sunt, vt cum Hispanis de discessu agerent. Namurcum vicissim legati Ordinum venere, vt cum Austrio eo venturo agerent. sed cum ille non compareret, Rassingemum mittit, qui iuducias in VIII dies prorogari peteret. et cum illi vrgerent, vt Hispani ante omnia dimitterentur, et Austrius pacificationi Gandensi subscriberet, Austrius vicissim petebat, de securitate sibi danda et obedientia Philippo post Hispanorum discessum praestanda idonee caueri: insuper et postulabat, vt quando negotium cum Arausionensi et Hollandiae ac Zelandiae ordinibus in conuentu generali transigendum esset, conuentûs locus designaretur, dignitatique et personae suae securitati consuleretur. nam minime libi decorum, vt dum cuncta in armis essent, ipse a rege missus inermis armatorum se fidei committeret. ex quibus verbis cum pacificationis Gandensis capita ad religionem et Arausionensem spectantia in dubium reuocari ab Austrio viderent Ordines, quasi iis religioni praeiudicaretur, omninoque id agere Austrium viderent, vt antequam de religione et aliis negotiis cum Arausionensi et foederatis transactum esset, minime Hispani dimitterentur, tria decreta in membranis exarata promunt. ac primum quidem multorum episcoporum, antistitum, collegiorum et aliorum nominibus et sigillis firmatum XVII Kal. Ianuar. secundum a Decano et sacrae Theologiae collegio Louaniensi subsignatum aliquot post diebus eodem mense, et tertium denique VII Kal. itidem Ianuar. cui doctores et professores vtriusque iuris Louanij subscripserant. his et quartum additum, a multis itidem episcopis subsignatum, et ad Pontificem missum, in quo Belgij praesenti statu exposito ostendebatur, foedere pacis nuper VI Eid. IXbr. Gandaui vtrinque inter ipsos, Ordines, et Arausionensem ac foederatas prouincias initae nihil actum esse, ex quo orthodoxae fidei, aut Catholicae Romanae religioni quicquam detrimenti aut damni illatum intelligi posset. haec extremo anno in Belgio acta. Nec meliore statu res apud nos erant, vbi cum cuncta domestici belli ob Alenconij secessum nuper excitati metu trepida essent, tandem iuxta iniqua et intuta pace transactum est, foederis perniciosissimi

factione mox secuta, quae regnum toto orbe potentissimum ac florentissimum a fundamentis paene euertit. Alenconius VII Eid. Ianuar. vt caussam suam cunctis approbaret, ad Senatum Parisiensem dat literas, quibus de fide et obsequio in regem, caritate erga patriam, et regni tranquillitatem multa praefatus inuitum se facere dixit, quod externas copias in Franciam introduceret, nihilque non prius fecisse, vt earum ingressum impediret, aut certe remoraretur; verum id sibi per inimicorum suorum, qui res pacatas nolunt, in aula calumnias non licuisse. eas igitur tandem introductas magno suo quidem cum dolore, ceterum vt perniciosa hostium regni consilia disturbentur, et quod in suam ac regni perniciem machinati sunt, in ipsorum caput recidat. postremo a Senatu petit, vt auctoritatem suam interponat, et apud regem exposita caussae suae aequitate belli necessitatem deprecentur. literae cum allatae essent ad Christophorum Thuanum Senatûs principem cum aliis ad ipsum priuatim directis, eas ille minime, vt ipsi ius erat, reserauit, sed habita cum collegis in arcano deliberatione ad regem adhuc obsignatas deculit, qui viri pacis studiosi et summi regiae maiestatis cultoris, cum alioqui eum, quasi Alenconij rebus faueret, in suspicionem apud regem mali homines adduxissent, prudentiam laudauit, et literas premi iussit; quarum tamen exempla per hominum manus ab Alenconio per emissarios suos sparsa passim Lutetiae volitabant. rex interea ad Condaeum et Io. Casimirum crebros nuncios miserat, quibus et suos Alenconius adiunxerat, vt eos ab introducendo hostili exercitu dehortaretur, ingenti pecunia oblata, modo quamprimum exercitus dimitteretur; quod si facere nollent, tantisper in limite subsisterent, dum aequis condicionibus pax, quam vnice expetat, vtrisque tuta Reginae parentis interuentu sanciri possit. ad quae Condaeus et Casimirus respondent, et excusata armorum necessitate, eaque in publicae tranquillitatis hosteis reiecta, paratos se aequas conditiones accipere, nullasque aut hactenus recusasse, aut in posterum recusaturos demonstrant; sed inimicorum malignitate, astu et insidiosis machinationibus fieri, vt securapax huc vsque constitui non potuerit. proinde regem orant, ne in malam partem accipiat, aut ipsorum voluntatem sinistre interpretetur, si idonee ac duris fortasse condicionibus sibi deinceps caueri cupiant. comeantibus hinc inde legatis et repetitis saepius colloquiis totus Ianuarius extractus, dum Charmiis Condaeus esset. ad extremum instigante clam ipso Alenconio, quamuis in speciem aliud fingeret, Condaeus Casimirus cum exercitu in Galliam descendunt. in eo erant Germanorum equitum, quos Casimirus ipse conscripserat II OIO et praeter eos IIII OIO quibus vniuersis ipse Casimirus cum summo imperio praeerat. bis mille Galli, qui se in limite cum Condaeo coniunxerant, Germanorum peditum II OIO: Belgarum III OIO. bellicus apparatus omnino constabat IIII maioribus et XVI minoribus tormentis. his accesserunt Heluetiorum VI OIO in Bernatum ditione a Casimiro ex foedere conscripta. quo cognito Rex iam ante per suum apud Helvetios oratorem cum Bernatibus expostulauerat, et ea re foedus, quod Regibus Galliae cum pagis intercedit, violari contendebat, petebatque si foedus saluum vallent, vt delectus illi statim reuocarentur. et Bernates quidem siue id simulate, siue ex animo facerent, vt Regem et Quinque pagicos maxime, qui Regis nomine se interponebant, placarent, Senatusconsultum faciunt, quo suis omnem externis principibus militandi facultatem interdicebant, graui in decreti temeratores poena constituta; continuoque quaestorem ad suos, qui iam in Basileensi agro conuenerant, cum decreto mittunt. verum is re infecta rediit, cum ductores se excusarent, et nihil se contra foedus Heluetiis cum rege initum facere, et militare sacramentum iam Casimiro dedisse dicerent, quod citra probrum violare non possent. cum his copiis Condaeus per Bassiniacum agrum in Lingones descendit, vbi a scloppetariis vltimum agmen carpentibus, sed a maioribus tormentis praecipue cum vrbem praeterueheretur, nullo alio damno accepto, infestatus fuit.

quam iniuriam sui sparsis per pagos et vicos incendiis vlti sunt. inde cum sub oculos Diuionensium pertransiret, exercitus itidem ab aliquot praecursoribus et machinis ex vrbe displosis petitus est, Nuiziumque tendens, cum metatores eo profecti, vt hospitia designarent, ab opidanis iniuriose exclusi essent, ad exemplum pertinere rati duces, si opidulum debile tanto exercitui portas clauderet, ad haec, vt militem ex via fessum reficerent, et praeda aliquantum satiarent, vim parant, se summo mane copiis admotis machinis dispositis muros pulsant. sed cum edita ruina non satis capax videretur, et qui propius accesserant cum damno repulsi essent, in crastinum oppugnatio differtur. quo die opidani, qui Condaeanos minime ibi substituros putarent, vbi seriorem agi viderunt, qui prius feroces et periculi contemptores se praebuerant, relanguescentibus animis colloquium poscunt, et cum Casimiro per Condaei absentiam vitam et res saluas pacti de deditione paciscuntur. mox superueniens Condaeus condiciones ratas habuit; cumque id quod euenit veritus quosdam e nobilitate cum delectis ad maiorem securitatem in opidum introduxisset, Germani illico tumultuari, et praedam opidi tanquam sibi debitam seditiose deposcere. recusante id Condaeo fidem datam obtendente, illi vim faciunt, et custodias ad portas dispositas turbant. tum trucidatis delectis a Condaeo introductis ferociores redditi obvios quosque caedunt, et opidum crudeliter diripiunt. dein secundum Belnam et Cabilonem facto itinere, et incenso Carthusianorum coenobio Lordonium veniunt antistitis Cluniacensis opidum arce firmum, vbi Germani non repraesentatam pecuniam caussati cum tumultuari inciperent, vix blandis precibus et nouis promissis a Condaeo onerati, prensatis seorsim ductoribus, placari potuerunt. dum in eo sunt, exeunte Februario de Nauarri ex aula discessu allatum est. is cum specie venationis longius ab vrbe excurrendi libertatem vsurpasset, rebus ante suasore et adiutore Gulielmo Altamerio Feruacio, paratis, paullo post in viam se dat, et Faram Veromanduorum primum suae ditionis opidum in Belgij limite, ac mox reflexo itinere, vt magis falleret, Vindocinum petiit, misso, qui discessum suum venia non petita apud Regem ac Reginam excusaret, fide insuper data, nihil se suosue facturos, quod regiae auctoritati praeiudicaret, aut quietem publicam turbaret. Vindocino cum amicis vndique euocatis nulla mora interiecta progreditur, et Ligeri ad Mallianam arcem superato in Aquitaniam, cuius praeses erat, perrexit. ea re quasi continuatis malis cum in aula attoniti essent multorum animi, tamen Rex reginaque haut perinde turbati sunt, quippe qui ita iudicarent, inter factiosos quo plures duces essent, eo minore concordia, quae ad res gerendas maxime valet, inter ipsos conuentum iri, et breui fore, vt ex aemulatione dissidentibuis anims ac segnius procedentibus consiliis citius societatis initae vincula dissoluerentur. eodem tempore cum in Septimania Henricus Momorantius Damuilla et Iacobus Crussolius Vticensium dux res administrarent, vterque regium nomen obtendebat. qua imperiorum diuulsione fiebat, vt diuulsis etiam animis vtrique minus praefectorum dicto audientes essent, et cum ab vtraque parte vexarentur, discurrentibus etiam per inducias a Regina et Alenconio pactas militibus, inter se ipretis praefectis foedera inirent. itaque in Viuariensi pago cum rursus tres praefecti essent, Burgius Regis nomine, Cugierius et Petrogurdiusa foederatis impositi, hi ad regionis securitatem opidanis foederis inter se faciendi non consultis Damvilla et Crussolio auctores fuerunt. eo in commune vtrique in obsequio et fide Regi debita perseuerare velle se profitentur, neque praefectos ab eo constitutos reiicere. Protestantes peculiariter protestantur, se a communi suarum ecclesiarum foedere haut quaquam discedere, nouo cum indigenis, qui maiorum sacra amplectuntur, propter necessitatem inito; cuius hae leges dictae sunt, vt in Viuariensi pago ab armis abstineatur, neque cuiquam indigenae aut peregrino propter praeteritas offensiones periculum creetur. nullum agricolis aut mercatoribus in corpore aut bonis damnum inferatur;

nihil in opidis hostile tentetur, nulla in agros fiat excursio; liberum in opidis et agris vbique ac tutum sit commercium: captum et abactum pecus nullo redemptionis pretio persoluto statim restituatur: praesidia ex communi consensu e regione deducantur, et quantum vtilitati publicae expedire videbitur, loca munita diruantur: qui has leges temerare ausus erits, perduellionis reus habeatur, et tanquam praedo, et publicae pacis hostis animaduertatur: curent vtriusque partis duces, ut nobilibus et opidis hoc foedus significetur; cui si stare nolint, eos tanquam communis patriae hosteis et communi societate indignos communibus armis persequi foederatis ius sit. postremo additum, darent operam duces, vt foedus hoc a praefectis regiis et ipso Rege ratum haberetur, ac confirmaretur: quod si facere nollet, tamen intra mensis spatium post regiae voluntatis significationem nihil hostile vtrinque tentaretur. id Damuilla, Crussolius, et Burgius, vbi ad ipsorum aureis peruenit, quominus locum haberet, omni ope et arte impedire conati sunt, cum pessimo exemplo fieri dicerent, vt populi spreto Regis, praefectorumque eius imperio priuata auctoritate interse paciscerentur. sic enim viam ad excutiendum legitimi magistratûs iugum. paullatim sterni. et vero quae obtendantur, priuatum commodum et vtilitatem tantum spectantia contra publicam imperij securitatem, cuius intersit summam rerum penes regem eiusque praefectos esse, minime valere. ad haec et foederati aiebant, nouo hoc foedere maximam iniuriam communi nuper inito fieri. nam Viuarienseis, qui rebus suis eo satis consultum existimabant, periculo ingruente de communi salute minus sollicitos fore; ac proinde tantum communi caussae derogari, quantum securitatis peculiariter illo sibi foedere peperissent. contra sic factum defendebant Viuarienses, nihil auctoritati regiae, nihil ecclesiarum foederi ea transactione praeiudicari, sed potius ad certam res in vniuerso regno componendi rationem eo exemplo facem praelatam. nam quid vtilius, aut magis ad firmam in posterum pacem constituendam necessarium excogitari posse, quam si belli domestici arces, hoc est, munitiones in Regni meditullio positae diruantur, et amotis praesidiis tantundem Regis aerarium leuetur? nam inde proculdubio hoc commodum secuturum, vt rusticum opus vbique instauretur, quo fere Regni opes constant, et commercium restituatur, sublatoque facinorosorum ad praedas excurrentium metu, qui ad illas arces receptum habent, populus a praeteritis calamitatibus respirare incipiat. id nihilominus cum Regem, qui ratum habere foedus noluerat, et Damuillam aegerrime ferre cuncti intelligerent, Geidanus tribunus, qui ex turbis priuatum compendium aucupabatur, hac fiducia Viuarium primariam regionis vrbem et episcopi sedem, quae in foederis illius fide sine vllo, praeterquam opidanorum, praesidio conquiescebat, astu intercepit. qua de re cum Regij apud Protestanteis expostularent, et eo facto fidem publicam, cuius violatae vltorem Deum habituri essent, nuper foedere obligatam laedi dicerent; illi contra se excusare, et se insciis, maximoque suo cum dolore id facinus a Geidano perpetratum dicere: daturos porro operam vt omnes intelligant, Geidani sibi factum displicere, et nisi Geidanus culpam emendet, facturos vt ipsum temeritatis suae poeniteat: nam nisi iussus ille paruerit, se omneis opes ac conatus impensuros, et vireis cum Catholicis sine vlla tergiuersatione alacriter coniuncturos. secundum haec cum Protestantes apud Geidanum de Viuario capto conquererentur, et vt vrbem restitueret, et damnum sarciret, vrgerent; ille nihil ase contra belli ius factum respondet: nam neque se cuiquam fidem dedisse, neque proinde foedus violasse; vrbem incustoditam ardente bello occupasse. quid hoc contra commune foedus? quid contra praefectorum regiorum voluntatem? an non omneis scire, nouum hoc ac peculiare foedus neque Damuillam probasse, neque Regem ratum habuisse? itaque quod fecerit, iure belli fecisse; ac proinde stare sibi sententiam, vrbem, quam legitimis armis occupauerit, aduersus omnem vim tueri. hoc responso arrogantiae pleno iritati Protestantes monent Catholicos, vt

communibus armis communem iniuriam vlciscantur. iamque in eo erant, vt copias ad vrbem admouerent, cum Geidanus ab amicis sollicitatus, vt pertinaciae ad nullam rem profuturae modum faceret, tandem mutato cosilio Viuario excessit, et se ad vicina praesidia recepit. interea Condaeus et Casimirus transmisso ad Charitaeum Ligeri ad Elauerem accedunt, captoque deditione Vichio, quod regios in propinquo esse cognouissent, in eo se muniunt. exercitui Regio praeerat Carolus Lotaringus Meduanae dux Guisij frater, qui Molinium vsque in Boijs venerat, vt Germanos, si posset, transitu prohiberet. qui viribus impar cum Condaeum cum parte copiarum fluuium transmisisse comperisset, vt se in Boiis cum Alenconio coniungeret; Casimirum autem cum reliquo exercitu cis Elauerem mansisse, eam commodam pugnae committendae occasionem arbitratus, ad hostem ducit. verum cognito Casimirum loco aequo et instructis in aciem copiis ipsum expectare, et interim Condaeum in eo esse, vt ad Casimiri castra reuerteretur, Molinium re infecta rediit. cum vero Condaeus tardaret, Casimirus Elauerem transuadauit, et ad Condaeum, qui in Aruernorum finibus erat, contendit. Aruerni vastitatem et direptiones a Germano milite veriti L aureorum OIO pensitatis transitum redemerunt. imperata praeterea ingens comeatus copia Ganapo et Aquissparsis aliisque opidis, per quae exercitui incedendum erat. demum IIII Non. Mart. Biosaco Condaeus castra mouet, et Ciolam amnem, in cuius vorticoso vado ad XL e suis amisit, aegre transmisit. cum vero Charrufiani ingressum negarent, et se pertinaciter ad defensionem pararent, Condaeus tormenta admoueri iubet. displosione deiectis portis et. munitionib. opidani depensis II aureorum OIO Condaeanos placarunt. ibi aliquot dierum mora refecto exercitu, Franciscus Lanouius cum delecta nobilitate ad Condaeum venit, et Alenconium haut procul esse, eumque, vt ad se veniret, cupere significauit. itaque confestim Condaeus cum vniuersis copijs ad Alenconium proficiscitur, eique sponte abdicato a se summo imperio more sollemni exercitum tradit, statimque festa tormentorum displosione Alenconius tanquam summus dux ab vniuerso exercitu salutatur, et in tentoriis ad id paratis a Casimiro lauto conuiuio exceptus est. tum lustrato exercitu V Eid. Mart. in Sozensi planicie numeratae sunt equitum XL vexillationes, XXX Germanorum, X Gallorum, XVII Heluetiorum signa, VII Germanorum peditum, et VIII Gallorum; quae omnes copiae iis, quas adduxerat Alenconius, putatis XXX bellatorum OIO efficiebant. inde Molinium, quo interim Meduanus discesserat, Alenconius cum Condaeo contendit, vt ibi in commune cum belli ducibus capita conferret, relicto in castris Casimiro. tum ex communi consilio cum delegatis Protestantium ac Damuillae inprimis et nuper ex aula elapsi Nauarri habito, supplex libellus conscribitur Regi offerendus, quo eadem, quae a Condaeo et sociis superiore anno proposita fuerant, postulata comprehendebantur, aliquantum tamen Alenconij. suasu mitigata. insuper et Protestantes addidere, vt decimas, quas fundorum ratione sacerdotibus dare tenebantur, in Pastorum suorum alimoniam deinceps impenderent. vt Rex rata habeat, quae Condaeus suo sociorumque nomine Alenconij mandatu cum Friderico VIIviro Palatino et Casimiro filio transegit: Alenconio portio hereditaria pro dignitate idonea attribuatur; in eam rem ei prouinciae assiguentur, quibus tuendis praeter suam centenariam aliae XII cataphractorum L equitum alae et peditum III OIO a Rege dentur, eisque ex aerario stipendia numerentur. Picardiae praefecturam Condaeus, non titulo tenus, sed re ipsa administret, Bononiamque cum territorio adiacente in potestate sua habeat, et legatum pro suo arbitrio imponat. Franciscus Contij marchio frater nouam C cataphractorum equitum alam a Rege accipiat. Casimirus praefracta pertinacia addi voluerat, vt Protestantibus cum Catholicis templorum per omne Regnum ius commune esset, neque nouorum aedificandorum necessitas eis imponeretur, atque Alenconio Proregis auctoritas per vniuersum Regnum

attribueretur. et quoniam de Heluetiorum delectibus grauis in pagos expostulatio instituta esset, Rex quicquid in ea re actum fuerat, id tanquam suo mandatu factum ratum haberet. sed ea partim explosa, partim vt inuidiae plena aut cum aliis confusa aut omnino omissa sunt. Nauarrus et per delegatos propria adiecit, quae peculianriter res suas respiciebant, vt pace facta in Benearni principatum cum vxore ad res suas ordinandas proficisci liberum esset. foedus quod reges Franciae cum maioribus suis Nauarrae regibus olim icerunt, et non ita pridem Ludouicus XII cum Ioanne et Catharina, et postea Franciscus I cum Henrico auo suo confirmauit, Rex ratum haberet. et quoniam rerum gestarum fide constet, Nauarrae regnum Serenissimae fanmiliae suae a Ferdinando Arragonio, Ioanni legitimo Nauarrae regi anno huius seculi XII ereptum esset non alia de caussa, quam quod in fide et amicitia Gallorum mansisset, Rex ad eius reciperationem auxilium opemque conferret, prout aequitatis leges postulant, et Reges fide data saepius receperunt. quod si praesens rerum status id minime patiatur, compensationis exiguae pro tanta iactura loco, dum occasiones rei gerendae maturescant, pensio XL OIO librarum annua, quae ex maiorum suorum pactione debentur, bona side persoluatur. experiundi sibi ius, quod hactenus negatum fuit, aduersus Regem de iis fundis et ditionibus, quae ad se pertinere contendit, pro more et Galliae instituto concedatur, et pactum quod pro iuris in Britanniae citerioris principatu competentis compensatione Carolus VIII cum Alano Labretano fecit, ratum itidem habeatur. CC librarum OIO, quae pro Margaritae vxoris dote adhuc debentur, sibi persoluantur, et vsurae ex regni consuetudine pendantur. in iis clientelis, quas in regno amplissimas habeat, iudices et magistratus nominandi, quorum auctoratio penes Regem maneat, ius sit. vt Aquitania a se ita administretur, vt legati a Rege non sibi subrogentur, sed ipse, quemadmcnum maiores sui fecerunt, quos voluerit, deligat. iura Regia, quae vocant, in suis ditionibus obtineat, in iisque praesectos ac praesidia, quae mandatis suis pareant, pro arbitrio constituat. arces ditionis suae, his bellis a praesidiis occupatae restituantur, ne sibi aut suis, quod Alenconij partes secutus sit, aut nunc autin posterum fraudi sit. quae a Serenissima parente sua et ab se de sacro patrimonio constituta fuere, Regio decreto confirmentur. his dignitate inferior, ceterum opibus et clientis praepotens Gilbertus Leuius Ventadurius Damuillae sororius ex primaria nobilitate, quem iam superiore anno publicam administrationem peruersam pertaesum, cum alioqui a Protestantium religione alienus esset, ad foederatorum partes se applicuisse diximus, et suos delegatos miserat; cum his insuper postulatis, vt pax firma et tuta sanciretur, eique sanciendae concilium nationale vt necessarium indiceretur, et; biennio quoque regni comitia celebrarentur. interim vt licentiae Deum nesciendi obuiam iretur, edicto cuncti adigerentur, maiorum religionem, aut eam, quam Protestantes sequuntur, profiteri. singularum prouinciarum ordines ex vectigalibus sacris quartam partem deciderent, in scholarum et valetudinariorum sumptus impendendam. in nominis diuini deieratores seuere nulla personarum habita ratione animaduerteretur. iudiciaria munera non amplius venalia prostarent, sed digniad ea proueherentur, indigni loco mouerentur. numero iudicum et principum regni dignitatum in immensum excrescenti modus fieret, et in muneribus publicis ea ratio adhiberetur, vt prouinciarium ordines treis nominare possent, ex quibus, quem vellet, Rex deligeret. haec vt in regno factionibus scisso et bellorum ciuilium licentia corrupto, in quo maior priuati emolumenti quam reip. cura erat, inepta postulata et apud seruientis vnius potentiae cum petitionibus aliorum principum, qui plus Ventadurio poterant, comparata etiam arrogantiae plena visa sunt. cum his mandatis ac postulatis in aulam missi Ioannes Lafinius Bellouasius et Gulielmus Dauuetus Arenius, qui admissus cum longam orationem coram Rege habuisset, qua liberam religionis professionem, iudiciarij ordinis

instaurationem, et publicae administrationis emendationem multis verbis vr gebat, Rex tempus ad respondendum poscit, et semel atque iterum repetita actione, cum responsa non satisfacerent, legati peramanter de cetero accepti dimittuntur, spe facta, vt breui Regina parens ipsa ad Alenconium cum plenis mandatis proficisceretur, et quid Regis voluntatis esset, coram certius explicaret. igitur Regina cum Francisco Momorantio et magno matronarum aulicarum comitatu in castra venit, et post crebras verborum concertationes, tandem in Belliloci coenobio iuxta Lochias in Turonibus conuentum est, edictumque quintum a Ianuario conditum LXIII capitibus absolutum, quo sancita preteritorum, vtin ceteris, obliuione Rex liberam religionis, quam vocant, reformatae professionem et vsum per vniuersum regnum constituit, nullo temporum locorumue discrimine, dummodo per locorum dominos licear, concessa omnium, quae ad integram illius religionis administrationem pertinent, plena facultate, concionum, sacramentorum, matrimoniorum, scholarum, consistoriorum, synodorum, modo iis vnus ex Regiis praefectis intersit. tum ad audiendas populorum sibi subditorum querellas, et vt liberius ac commodius remediis idoneis adhibendis in commune consultaretur, comitia regni intra sex menseis a promulgatione edicti celebraturum se recipit, eaque Bloesis indicit. insuper decernit, ne de coniugiis sa cerdotum et monachorum iam contractis in posterum controuersia moueatur, sed liberi ex iis suscepti legitimi habeantur, et in bona mobilia, et aduentitia soli tantum succedant, ab omni alia successione tam directa quam collaterali exclusi. Protestantes toto Regno ad honores dignitates, magistratus, publica munia, perinde atque alij, admittantur. Arausionensis bonis omnibus ac ditionibus, quas in regno possidet, plene restituatur. in VIII regni Curiis ex Protestantium numero iudices creentur, qui pari cum Catholicis numero ius inter eos dicant. sententiae contra Iosephum Bonifacium Molam, Hannibalem Coconassij comitem, et superiore anno contra Ioannem Haium Pictauij praetorem latae reuocentur ac rescindantur; iique pristinae famae ac dignitati, bona heredibus eorum restituantur. quod idem de Gaspare Colinio maris praefecto, Francisco Bricomotio, Arnoldo Cauagnio, Gabriele comite Mongomerio, Carolo Podio Monbrunio dictum intelligatur, praeterea Rex tumultum Parisiensem, quem intemperiem vocant, se inuito et magno suo cum dolore interuenisse dicit, et loco amicorum et fidorum cognatorum Fridericum VIIvirum Palatinum, et Io. Casimirum eius filium reputat, nihilque ab iis actum, nisi ad regni defensionem declarat; delectus item Vallangij et in Nouocastrensi comitatu adiisque Heluetiorum pagis habitos quasi mandatu suo factos agnoscit. item Ioanni Ferrerio Carnutum vicedomino, et Bellouasio, vt ratione negotiorum cum Elisabetha Anglorum Regina tractatorum nihil imputetur, statuit. postremo securitatis caussa Protestantibus attribuuntur in Septimania Belloquadrum, et Aquae-mortuae, Vesuna Petrocoriorum, et Mansum Virodunense ad Garumnam in Aquitania; Nionium et Serra in Allobrogibus; Issoriacum in Aruernis; Sena ad magnam Turrem in Prouincia, ea lege, vt earum vrbium Alenconius, Nauarrus, Condaeus, et Damuilla, quorum fidei committuntur, periculum praestent. Casimirus itidem petierat, ne caussam Protestantium in vrbibus, quae Imperij esse contendebat, neglexisse videretur, vt Diuioduri Mediomatricum, Tulli in Leucis, ac Viroduni in Sclabis liberum religionis exercitium esset. praeterea, vt ingentes summae, quae ad quadragies centena millia aureorum excurrebant, pro stipendiariis Germanis, qui in Gallia bellis vltimis militauerant, persoluerentur. sed tandem mentio ciuitatum illarum in edicto omissa, vt et Saluciae marchionatus, nec non principatus Dumbarum, prensato seorsim a Regina Casimiro et multis promissis onerato. ea autem erant, vt ipse C cataphractorum equitum, ac praeterea IIII OIO. Germanorum equitum dux esset, in eamque rem XIIII aureorum OIO annuam pensionem a Rege et ab Alenconio; praeterea principatum

Chastri-Theodorici acciperet; proque ingenti illa summa septingenta millia aureorum praesenti pecunia numerarentur; de residuo oppigneratis gemmis caueretur. placatus et Condaeus Picardiae praefecturae spe, assignata in habitationem ac receptum Perona, quae munitissima est prouinciae urbs. Alenconio ante omnia in portionis hereditariae augmentum Bituriges, Turones, et Andes attributi, quae tres regni opulentissimae prouinciae sunt, eodemque, hoc est, Maio, quo edictum Lutetiae Parisiorum prid. Eid. Rege ipso in lectisternio sedente, promulgatum est, ea de re diploma in Senatu recitatum fuit. insuper C aureorum OIO annua pensione assignata, et singulari seorsim rescripto concessum, vt in cunctis ditionis suae prouinciis, quod vel patronatus ratione, vel ex pactis cum Pontificibus ad episcopatus, coenobia, et alia, quae vocant, beneficia nominandi ius est Regibus, in ipsum transferretur. quod pessimo parentis seruiliter filiis blandientis consilio olim regi ipsi, ante Caroli ftatris mortem, indultum recenti adeo exemplo, Alenconio nunc honeste denegari non potuit. festinatum etsi iniquis condicionibus a Regina edictum creditur, vt Alenconium filium a foederatorum partibus quamprimum abduceret, cum femina turbis assueta animo prouideret, haut diu illud duraturum, et breui fore, vt per ea ipsa comitia, quae foederati tantopere vrgebant, salua Regis et ipsius fide et existimatione reuocaretur. ita exercitus tot mensium, quique tantis multorum laboribus et sumptibus vix instrui potuerat, per pacem praecipitatam dimissus, et nulla re memorabili gesta dissolutus est. tantum vt terrorem sui spargeret, paucis diebus ante, cum adhuc partes de condicionibus altercarentur, ad Sanuerrinum opidulum ditionis Niuernensis, quod foederatorum copiis comeatum obstinatius negasset, admotae copiae, locoque maioribus tormentis pulsato cum aditu dicffiili miles irrumpere conaretur, resistentibus fortiter opidanis cum damno repulsus est. iteratae postea semel atque iterum ab Heluetiis, quod illi raro faciunt, oppugnationes, tandemque Erlacius et Melunius primarij tribuni cum XL ex suis in summum murum euasere. quo conspecto opidani colloquium poscunt, sed serius, incensis semel Heluetiorum animis, qui dum inter colloquendum opidani segniores in stationibus essent, vi facta loco potiuntur. ibi armati obuij trucidantur, et cum iis etiam rustici in opido reperti. tum vrbs diripitur ac postremo incenditur. CCCC ex clade tantum superstites ad arcem perfugium habuere, quibus Casimiri iussu parcitum est. eodem tempore et paucis ante pacificationem diebus dum copiae vndique ex Vasconia, Santonibus, et Engolismensi agro ad Nauarrum confluerent, Rupellani Maranensem insulam IIII ab vrbe leucis praesidio a Monpenserio firmatam in potestatem redegerunt, ope Burrij, qui cum V peditum signis illac transiens ab ipsis exoratus in insulam duxit, quo et Rupellani auxiliareis Oleronensi, ac Retensi insulis, Broagio et Ioannis fano euocatos summiserant cum II tormentis. munitio Bruna primo impetu a Burrio capta; dein cum praesidiarij se in arcem inclusissent, et fortiter hostium impetus totos V dies sustinuissent, relanguescentibus animis, et auxiliis a Rupibaritonio, Carolo Landereo, et Pigallario promissis aut speratis non comparentibus, sexto die deditionem fecere. paullo ante mense Aprili Franciscus Momorantius, quo praeteriti carceris, si qua suberat, ignominiam elueret, diploma impetrauerat, quo Rex declarabat, se cum primum regnum iniuit, cum Momorantium Caroli fratris iussu, quas ob caussas incertum, in carcerem coniectum reperisset, omnem operum dedisse, vt caussas indagaret, et si quae aduersus ipsum probationes, quibus in perduellionisa crimen incurrisse conuinci posset, exstarent, vndique conquirerentur. itaque neque statim illum emisisse, sed tantisper moram interposuisse, dum veritas tempore clarius elucesceret. tandem parente et aliis proceribus super ea re sedulo interrogatis, et ipso etiam Momorantio audito, et diligenti facta perquisitione cum nihil aduersus eum comperisset, ita vt id Caroli fratris delationibus falsis inducti iussu potius quam ex caussa legitima factum credi par

sit, ex eiusdem Reginae parentis, principum consanguineorum, procerum, et aliorum consistorij Senatorum reuocato fratris Regis decreto ipsum innocentem ac purum ab omni perduellionis crimine pronunciat, ita vt neque nunc, neque in posterum quidquam ipsi aut clarissimae eius familiae occasione decreti illius imputari aut improperari, negotiumue vllum facessi, aut fides eius et existimatio vllo modo in dubium reuocari possit. diploma postea in Senatu Nonis Maij, conuocatis, (id Paribus Franciae iuris est) cunctis Curiae classibus lectum publicatum et in acta audito cognitore regio relatum fuit. extremo anno III Kal. Xbr. obiit ex vulnere pugna Drocensi in ilibus accepto et tum forte ex violenta equitatione aperto Gaspar Castreus Nancaeus stipatorum regiorum quasi gentilitio iure praefectus, quippe qui Ioachimum patrem, Gabrielem auum, et Claudium proauum eadem dignitate ornatos habuisset, raro fidei indicio, cum fere cetera munia meritis debeantur, hoc etiam praeter merita gratiae ac peculiari beniuolentiae tribui soleat. et sane fuit vir vt forma sic moribus suauissimis, virtute militari praestans, ob idque Carolo Regi acceptissimus, et qui erga omneis officiosus non solum procerum, sed etiam nobilitatis gratiam sibi in aula conciliauerat. ex Gabrielide Batarnaea Francisci Buchagii comitis et Elisabethae Sabaudae filia Henricum filium superstitem reliquit, Magdalenam et Aloisiam, et vltimam, quae patre defuncto ad iucundam eius renouandam memoriam cum de sacrolauacro a Claudio Castreo patrueli fratre et Anna Batarnaea matertera, quae postea Bernardo Nogareto Valetae nupsit, susciperetur, ex voluntate matris Gaspara vocitata fuit. quadragesimale sacrum de more postea magno equitum conchyliatorum, ex quorum collegio erat, aliorumque cognatorum et adfinium concursu Nancaei celebratum fuit, in quo ne quid ad eximium apparatum deesset, Iacobus Cuiacius iuris consultorum retro seculis et sua aetate princeps Auarico Biturigum, vbi docebat, a Castreo prouinciae praeside euocatus oratione funebri mortuum tanto viro dignissimus praeco laudauit.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER LXIII.

IOANNES Casimirus facta pace post actas ab Alenconio, quem Andinum deinceps appellabimus, et Condaeo gratias in Heduos et Lingonas cum exercitu concessit, stipendia promissa opperiturus. Andinus in Biturigas de condicione sua certus. Nauarrus, quia serius se ad partes applicuit, serius quoque promissa ex pace commoda sensit, et aliquandiu circa Niortium, antequam vlterius in Aquitaniam pergeret, tempus venationis specie contriuit. Condaei spes de Picardiae praefectura, et inprimis de Peronapro domicilio concepta omnino frustra fuit. nam aemuli, quorum factio nimium quam potens in aula erat, cum Catholicorum acerbas de vltima pacificatione querellas non ignorarent, turbarum occasionem captantes, eam vt minime ferendam crebris sermonibus ipsi carpebant, suamque operam, amicos, et opes vulgo ostentabant, nimiam Reginae festinationem haut occulte damnantes, quae impotenti filium in potestate habendi desiderio tam foedam et iniustam pacem fecisset, et iniquissimam eorum, qui maiorum sacra colunt, condicionem reddidisset. quas ad voces Rex praepostera prudentia conniuebat, vt qui Andino fratre, a foederatis diuiso materiam vel etiam per nouos tumultus pacem regno datam turbandi quaerebat. itaque illi fortuna et fauorabili principis ingenio sibi vtendum rati, beniuolentia vulgi per ciuitates conciliata, et per eam auctoritate sensim contracta, postremo foedus clandestinum icerunt, specioso nomine, vt maiorum religionem contra sectariorum in dies crescentium vireis tuerentur, et quod Rex patientia peccabat, (haec in vulgus verb a iactabantur) ipsi suscepta tam iustae caussae defensione emendarent. principium Lutetiae factum, vt primaria vrbs ceteris toto regno exemplo suo praeiret, vbi instigantibus, inter alios Petro Bruerio seplasiario ac Matthia eius filio praefecti Parisiensis assessore, huic foederi certatim plerique qui vita per infamiam in alea et lustris acta decoxerant, nomen dederunt, quibus omnibus aut ad ambitionem et inexplebilem auaritiam satiandam, autad ruinas domesticas sarciendas bello ciuili opus erat. multi praeterea ex opulentioribus ciuibus, qui odio Protestantium caeci parum pericula, quae ex talibus in legitimo regno foederationibus in publicae tranquillitatis perniciem sequi solent, animo prouidebant, imprudentia summa factiosorum fidem secuti fuerant, sed cum crebrae coitiones in vrbe propterea cottidie fierent, nam vniuersos

simul conuenire periculosum erat, nonnullos haut ita credulos male habebat, quod neque secreto Regis mandato, neque eorum, qui principem locum in vrbe tenebant, praesentia rei per se speciosae sed difficultatibus implicatae auctoritatem conciliari videbant. itaque cum quidam formulae iam conceptis verbis perscriptae, vt subscriberet, rogaretur, vicissim quaesiuit, cur Christophorus Thuanus Senatûs princeps vir eximia pietate, integritate, et vitae inno centia extra omnem suspicionem positus non adesset. tum vero a conuentûs secreri praeside, qui sciret Thuanum quam verae maiorum religionis retinentem, tam a factione omni alienum esse, illico responsum, rem huiusmodi esse, vt eam Rex tegi velit, et proinde primarium magistratum his conuentibus interesse nolit: et quanquam rei in arcano faueat, se tamen ignaro id fieri videri cupiat. quod responsum cum multis non satisfaceret, tempus ad deliberandum poscunt, et nondum fide obligata Thuanum adeunt, deque conuentibus occultis, quidue rei in iis agatur, eum edocent, quaeruntque, num id probet et ex Regis voluntate, se conscio sed dissimulante, tanti momenti negotium agitetur. ad haec Thuanus re noua perculsus, quo erat ingenij candore, sine cunctatione respondit, neque se de conuentibus quidquam intellexisse, neque putare ex Regis voluntate eos celebrari. proinde prudenter facturos eos, si ab huiusmodi secretis coitionibus abstineant, quae ad Regis offensionem et publicae quietis perturbationem procul dubio vergant. viri auctoritate permoti multi consilia clandestina deinceps suspecta habuerunt, et communicatio Thuani cum amicis responso multos ab iis alienarunt. at factionis duces homines peruicaces et in aula et apud plebem praepotentes cum viderent, tanti nominis obiectu, ne consilia sua in vrbe tam valide pro tempore procederent, impediri, Lotaringis auctores ferunt, dum res vel Thuani morte, aut eius existimatione apud populum tunc integra, sensim per calumnias in suspicionem adducta, aut alio casu, in vrbe conualescerent, vt in agro et per nobilitatem foedus publicari et subscribi curarent: commodumque illis accidit, vt cum secretis vltimi edicti articulis praefectura Picardiae Condaeo destinata, et Perona pro domicilio attributa esset, ad ingressum eius in prouinciam impediendum foederis in ea sanciendi necessitas quodammodo imposita videretur. qua in re Iacobi Humerij opera vsi sunt, Peronae, Montis-Desiderij, et Roiae praefecti, quem illi siue odio Protestantium incitatum, siue Momorantiis aemulis ob molestam litem infestum facile in suas partes pertraxerunt. siquidem Gul. Momorantius Thoreus primis nuptiis Helionoram Humeriae familiae tota regione amplissimae et opulentissimae heredem in vxorem duxerat, qua defuncta superstite filia, eaque mox viuis exempta pater Thoreus successionem ex lege contractûs ad se pertinere contendebat, caussaque diu in Senatu agitata, vix tandem post longas et acerbitatis plenas concertationes inter partes transactum fuerat, iniquis, vt ferebatur, condicionibus, ad quas se Iacobus Humerius Momorantiorum ambitione et potentia coactum dicebat. is igitur, qui nobilitatem, quae in illa prouincia et multa et diues est, penes se haberet, et liberalitate ac popularitate in ciuitatibus ipsis plurimum posset, proposito religionis periculo, si Condaeus in prouincia limitanea pedem figeret, foederis in ea sanciendi auctor fuit, quod praemisso sanctae et indiuiduae Trinitatis nomine principes, reguli, nobiles, opidani sacramento interposito inituri essent, ad restituendam in integrum legem Dei, conseruandum sanctissimum ipsius cultum iuxta formam et ritum S. R. E., abiuratis ac reiectis omnibus erroribus ei aduersantibus, ad tuendum regem Henricum III, saluis obsequio, cultu ac reuerentia, quae illi a subditis debentur, prout in capitibus, quae proximis comitiis offerentur, fusius continebitur. insuper ad asserenda singulis regni prouinciis earumque ordinibus iura, praerogatiuas, immunitates, et antiquas libertates, quales erant tempore Clodouaei, qui primus religionem Christianam in Francogallorum principatu fundauit. foederi additae hae leges, vt socij fidem obstringant,

si quis foederi contradicere, aut ire ausus sit, se non solum facultates sed propriam vitam impensuros ad impediendos aduersantium conatus, et operam daturos, vt omnia quae foedere continentur, plene impleantur, et si qui ex sociis a quoquam iniuria afficiantur, non facultatibus non vitae parcituros, donec illatam iniuriam siue ordinaria magistratûs via, siue extra ordinem etiam sumptis armis, nulloque personarum respectu habito vlciscantur. quod si quis post datam fidem, quouis praetextu, quod Deus auertat, foederi renunciet, is tanquam refractarius Dei voluntati et perduellis omni seueritate poenas luat, et qui poenas debitas ab huiusmodi emansoribus exegissent, non propterea priuatim aut publice torqueri possint. foederis praefectus creetur, cui vniuersi promptam obedientiam et obsequium sine condicione praestare teneantur. si quis officio non satisfecerit, aut tergiuersatus vlla in re fuerit, ad praefecti arbitrium, cui cuncti se summittent, puniatur. omnes siue ih agro siue in vrbibus et oppidis ad subscribendum sancto foederi inuitentur, et societati nomine dato promittant, pecuniam viros et arma pro viribus suppeditaturos. qui foederi ascribi recusabunt, pro hostibus habeantur, sociisque ius sit praefecti mandatu eos armis persequi. socij de controuersiis, rixis, aut litibus ad praefectum referant, nec nisi petita ab eo venia apud magistratum querellam possint instituere. qui contra fecerit, a praefecto pro arbitratu multetur, aut castigetur. addita foederi iurisiurandi formula praescriptis verbis concepta, quam socij tactis sacrosanctis Euangeliis pronunciare tenebantur. haec detestandi et ad omnis diuini et humani iuris subuersionem tendentis foederis prima initia fuere, quod a Rege tantum de abolitione vltimi edicti vi extorti cogitante dissimulatum, dein et summa imprudentia auctoritate sua firmatum, postremo, postquam melioribus consiliariis vsus est, ad tempus suppressum, non tamen omnino, sicuti oportuit, extinctum in perniciosissimam factionem, quae ipsi exitium attulit, tandem erupit. tunc vero per Picardiam clam inito et inter nobileis et per vrbes praeeunte Humerio per Guisianorum emissarios foedere, Haplincurio exilla nobilitate primario iuueni, negotium datur, vt Peronae oppidanis in foedus sacramento adactis vrbem Condaeo pro domicilio assignatam teneret, eumque ingressu excluderet. quod non grauate tulit Rex, qui se fidei datae religione eo facto solutum existimans, vt Condaeum placaret, ei longe a Picardiae praefectura in Santonibus fanum Ioannis Engeriaci et in Engolismensi agro Cognacum attribuit, tantisper dum de Perona ei satisfieri posset. Humerij exemplo Ludouicus Tremollius Thoarsij dux et Pictonicae nobilitatis facile princeps a Lotaringis persuasus eadem imprudentia cum LX circiter ex ea nobilitate foederi clandestino pro religione, vt aiebant, sancito subscripsit. crebrescente foederis fama Protestantes in vicinioribus regiae prouinciis minus clementer habebantur, affixis passim per vrbes et in oppidis per compita contra ipsos libellis. et cum edicto vltimo duabus ab vrbe leucis libere conueniendi illis ius esset, aliquoties commota plebe, dum redirent, petulanter ac contumeliose excepti, et ad extremum haut occultis minis territi beneficio concesso vti non potuerunt. Rotomagi vero cum Rex esset, Carolus Borbonius cardinalis vrbis archiepiscopus Pastoris suggestum aliquot episcopis comitatus conscendit, et ad populum qui ad audiendam concionem frequens aduenerat, orationem compositam habuit, qua hortabatur adstanteis, vt se pro vero Pastore agnoscerent, alioqui vniuersos ac singulos magno suo malo experturos, quam periculosum esset, sectariis adhaerere, et a R. E. desciuisse. quod intempestiue factum ita Protestantes accipiebant, vt principis viri exemplo excitati per totum regnum praesules, ac prouinciarum etiam praefecti animos sumerent, et adempta iuxta edictum conueniendi libertate Protestantibus molestiam facerent. nec paruum suspicacibus. ingeniis scrupulum iniecit Petri Gondij episcopi Parisiensis ad Pontificem legatio, cum mandatis, vt L aureorum OIO annui reditus ex sacro patrimonio alienandi facultatem regis nomine impetraret. nam quo pertinere

illam alienationem? aut quomodo in eam consensurum Pontificem, et nisi fide data, vt in belli contra sectarios gerendi sumptus pecunia inde corradenda impenderetur? his de caussis admoniti sunt, vt propius ad res suas respicerent Protestantes, et Nauarrus inprimis, qui Niortij eorum doctrinam nuper publice professus fuerat, prius protestatus, quod Lutetiae post tumultum Parisiensem ante quadriennium fecisset, non matura deliberatione habita, neque sponte et a Theologis melius instructum, sed vi et necessitate adactum contra animi sententiam fecisse. nam nunquam a religione, in qua educatus ab optima parente fuerit, defecisse, aut de ea mutanda cogitasse. itaque Rupellam tunc Protestantium arcem ante omnia proficisci statuit, misso ante ad Regem Feruacio, qui Catharinam sororem in aula relictam cum bona. Regis ac Reginae venia ad se deduceret. quod et impetrauit. illa igitur ad fratrem in Pictones venit, et post longas altercationes indignante multum Renato Rohano proxima cognatione Nauarro coniuncto, qui Rupellae erat, tandem ipse Surgeriam venit, et inde cum sorore, et L tantum equitibus in vrbem admissus est IIII Kal. Vtil. vbi dispositis per vicos oppidanis et insulanis ad id euocatis in speciem ad honorificentiorem pompam, re vera, vt securitati vrbis consuleretur, de cetero summa laetitia exceptus est, excluso tamen Feruacio, quem ob eam repulsam tunc non mediocriter iritatum, et postea sponte se dignitate, quam praecipuam in Nauarri familia obtinebat, abdicantem, ipse Nauarrus ad purgandas suspiciones, in quas ob eius familiaritatem apud Protestanteis incurrebat, a se dimittere coactus est. post firmatam pro tempore in vrbe auctoritatem, IIII Non. Vtil. soluit, et Broagium appulit, vbi eum magna cultus ac beniuolentiae significatione excepit Franciscus Pontius Mirambellus loci dominus, praemissis nauigiis festo ornatu instructis et copiis militaribus, quae portum veluti corona cingebant. ibi cum Monferrandi Langorani de Vesunae ante aliquod tempus interceptae praefectura adempta querellas audiuisset, biduum commoratus, per Mediolanum Santonum facto itinere Vesunam, vt res in vrbe ordinaret, profectus est. quo mox ad eum venit Condaeus, misso prius in aulam Ioanne Balsaco Montacutio (is quanquam a Protestantium religione alienus, primarium locum in eius familia tenebat) vt de praefectura Picardiae et Perona seditiosorum factione sibi interdicta querellam apud regem institueret. petito dein a Nauarro comeatu Broagium Kal. VItil. ad Mirambellum tendit Condaeus, et inde rursus Rupellam venit, non minore pompa, sed maiore oppidanorum fiducia exceptus. vbi postquam munitiones lustrauit, et operam suam prolixe ipsis tanquam amicis, et communem caussam fouentibus detulit, ad Eidus VItileis, vsque in vrbe commoratus, fanum Ioannis et Cognacum Montacutij reditum ex aula praestolaturus, se contulit. interea Alenconius ad Rupellanos dat literas, quibus ad maiorem propensae voluntatis significationem, et vt ostenderet. quam familiariter illis vteretur, petebat, vt machinas nuper Marani captas ad se mitterent, in arce Andegauensi collocandas; insuper vt se pecunia iuvarent. sed de vtroque se excusarunt Rupellani, machinas a se emptas, ac de cetero ob praeteritas clades penuriam suam caussati. nec multo post Bosserius Barnabae Brissonij V. C. dispar frater Fontenaij natus et ob viciniam Rupellanis, vt sibi persuadebat, non ignotus aut inuisus ad vrbem venit, spe facta, Reginae, vt dissidiis inter oppidanos disseminatis res in ea nouas moliretur, et occasione, si fors ferret, vteretur. sed homo vafer, cum de vanitate eius magistratibus suboluisset, frustra fuit. ne tamen nihil egisse videretur, impetrauit, vt religionis antiquae cultus, a tempore obsidionis iniermissus instauraretur, et in templo, quod conflandis machinis inseruiebat, auctoritate praefecti vrbani sollemne sacrum celebratum est XVI Kal. VIIIbr. cui Bosserius ipse cum paucis interfuit. vicissim a Rege priuilegia antiqua Rupellanis, quae amplissima habent, confirmata sunt, prout iis recte et rite antea vsi fuerant. Condaeo, dum Montacutij reditum exspectat, renunciatum fuerat, tempus

in aula artificiose duci, vt interim, sicuti iam Perona in praefectura sua, ita fano Ioannis, quod illi promissum fuerat, excitata opidanorum factione excluderetur; et iam haut occulta murmura in oppido exaudiri, et Armannum Guntaldum Bironium propediem eo venturum specie componendarum rerum, re vera vt aduersam factionem praesentia sua firmet. itaque ille praeuertendum ratus, et in proprio periculo credulus, Lucae strenuo centurioni negotium dat, vt delectos in oppidum clam incroducat, quorum ope, superueniente Ioanne Rupibellocurio Sanmemio, tumultum iam excitatum compescuit, et locum in potestate habuit; quem Protestantes ab eo tempore ad hunc vsque diem tenuerunt. Nauarrus in Cadurcis erat, vnde post missum in aulam, qui sua negotia procuraret, Io. Durfortium Duracii vicecomitem, Neracum in Labretanis proficiscitur, quo mox ad eum venit Condaeus, vt de iustis hinc inde Protestantium allatis querellis in commune consultarent. imprimis placuit, vt ad Io. Casimirum scriberetur, qui adhuc stipendia promissa exspectans in Heduis magno popularium detrimento commorabatur, et rogaretur, vt in communi caussa legatos ad regem mitteret. nec ille officio defuit; sed statim Ioannem Vierum in aulam ablegauit, cum mandatis horridae libertatis nec nostrorum moribus accommodatis, quibus ille laudata reginae parentis in procuranda pace diligentia ac cura, nihilominus Casimiro dolere dicebat, quod condiciones edicto appositae minime hactenus post trimestre executioni demandatae sint. nam plerisque locis libere conueniendi Protestantibus facultatem minime dari, et quibus data est, seditiosorum minis et magistratus ad eas conniuentia impediri: Lugduni plerosque ex conuentibus illis redeunteis scloppetorum ictibus exceptos. idem Genabi factitatum. Franciscopoli item a Sarlabosio praefecto propositum edictum, quo L librarum in non parenteis prima vice, et si recidiui fuerint, capitis poena constituta, conueniendi libertas prohibetur. Rotomagi etiam Cardinalem Borbonium cum multos non solum ex Senatu vrbis, sed ex sacro ordine, et in iis Claudium Sanctium episcopum Ebroicensem in comitatu haberet, Pastoris suggestum conscendisse, et conuentum disturbasse. ad Laudi fanum conuentibus, qui in oppido habebantur, celebrandis, duabus ab vrbe leucis locum assignatum esse: sicuti et nuper Diuioduri Mediomatricum, idem etiam Lutetiae vsurpatum, multatis etiam quibusdam ex rusticis, qui conuentibus illis interfuerant. aliis locis, vbi nondum locus assignatus est, eos magistratus creatos, qui quod infesto sint erga Protestanteis animo, ne libertate edicto concessa fruantur, impediant. tum vocibus seditiosorum concionatorum vbique cuncta personare, non diu duraturam pacem blaterantium, eamque paci ad Autricum Carnutum, et alteri ante sexennium factae comparantium. nec deesse praestigiatores, qui vicos circumeuntes Ioannis Austrij sectarium malum exstirpaturi in Galliam aduentum denuntient. interim edictum nouis et cauillatoriis interpretationibus conuelli. in Neustria exteros, puta Anglos, quibuscum popularibus necessarium commercium est, a conuentibus excludi; fidem de iudicibus in singulis regni Curiis constituendis interpositam nondum praestati, et Arenium praesidem a Rege designatum nondum a Parisiensi Senatu admissum. plerosque vero ob religionis caussam a Cancellario quasi magistratibus, quos ambiebant, indignos habitos. nec paruam suspicionem inde Protestantibus iniici, quod in vrbibus, sicuti bello nuper ardente, ita nunc facta pace, armatos conuentus agitari, et vrbibus ac oppidis, in quibus Protestantes maiore numero sunt, praesidia noua imponi, audiant; vt Dieppae, Franciscopoli, Montiuillerio, Audemari-ponti, Quillebouio, Baiocassium ciuitati, Cadomi et similibus. iamque voces vbique spargi, quamprimum Casimirus cum exercitu auxiliari e Gallia excesserit, protinus arma resumptum iri, ob idque omnia ad bellum parari. eo denique pertinere, quod in Picardia factiosorum coitionibus, quibus plerique e nobilitate longe pessimo exemplo nomen dederint, effectum sit, vt Condaeus praefectura sua excludatur, et Peronae

inprimis, obtenta priuilegiorum opidi praerogatiua, ingressu prohibeatur. quod idem et Sanmarianus Dorlani facturus iactetur. eam multorum audaciam ex illo prouenire, quod edicti promulgatio multis locis minime publice facta sit, nec in eius verba, sicuti illo ipso cautum est, magistratus in Curiis supremis et inferioribus subselliis iurauerint: sed ad foedera occulta contra edictum instituta turpi tergiuersatione non solum illi, sed et in sanctiore regis consilio plerique proceres conniueant. proinde orare Regem, vt malis ex eo prouenientibus pro prudentia sua idoneum remedium adhibeat, prouideatque, ne pax tantopere expetita et singulari Reginae studio confecta, perniciosis factiosorum consiliis turbetur, curetque, quando sua in Gallia diuturnior mora non solum regno, sed ipsi ob necessarias plebis rusticae vexationes molesta et damnosa sit, vt stipendia promissa quamprimum repraesententur, quibus acceptis statim cum suis in Germaniam se recipiat. ad has expostulationes a Rege responsum, vicissim sibi dolere, quod adeo exulceratis vtrinque animis edicti executio hactenus dilata sit; ceterum curaturum se, vt et de edicto ipsi et Protestantibus satisfiat, et fides de pecunia data praestetur. in eam rem dimisso Viero mox Pomponius Belleureus missus cum pecunia et ingentis pretij gemmis, et obsidibus, qui Casimiri discessum ad leuandam Galliam vrgeret. isque cum Casimiro in Germaniam profectus et quasi in triumphum ductus Heidelbergam intrauit. obsides a Rege initio dati et conuenti Iuo Alegrij marchio et Franciscus Scarsius homo potens opibus inuidiosis, qui Iacobum Bellomontium grandiorem natu filium in suum locum ex Germanorum consensu substituit. in Alegrio maius negotium fuit, qui cum liberos non haberet, et se ab hoc onere excusaturus cognominem sibi Iuonem Antonij Milialdi fratris ante triennium a Gul. Pratensi Vitelliano occisi filium, itidem substituere voluit verum recusantibus Germanis, ille vt omnem contradicendi occasionem praecideret, Iuonem ipsum vt nominis et insignium, sic bonorum successorem designauit, contractuque irreuocabili heredem instituit, quod molestae ac vix tandem compositae liti inter ipsum et Christophorum gentilem proximiorem gradu agnatum exortae caussam postea praebuit. gemmae a Belleureo in manus Friderici VIIviri tunc temporis adhuc superstitis consignatae. missus et eodem tempore a Rege et Francisco fratre Vidus Faber Pibracius ad Carolum Lotaringiae ducem sororium, qui ab eo vtriusque verbis peteret, id quod et impetrauit, vt praeter praedes, quos Rex Germanis daturus erat, ipse Casimiro fideiussor esset, caueretque, IO aureorum OIO certis pensionib. statisque temporibus Francofurti numeratum iri. per Io. Balsacum Montacutium et Condaeus priuatim expostulauerat, et de aere alieno ac dote vxoris, quod Rex promiserat, et per Paullum Foxium V. C. ad eum nuper missum confirmauerat, sibi satisfieri, edictum seruari, praefecturam Picardiae sibi tradi, et de iis, qui Peronam nuper occupauissent, et nunc eam contra Regis voluntatem retinerent, quaestionem institui; Osquerquium Hanae, vnde spoliatus erat, restitui: Metensibus libere conueniendi facultatem concedi, et Ioannis Ferrerij Carnutum vicedomini tot damnis hisce bellis affecti rationem haberi, et iudices in regni Curiis Protestantibus non suspectos, sicuti edicto cautum erat, constitui petebat. ad quae Rex benigne respondit, et facta spe, vt de singulis capitibus Condaeo breui satisfieret, Montacutium multis promissis oneratum ad Condaeum remisit. id actum VI Kal. VIIIbr. Interea Nauarrus facta a Reginas spe aduentûs sui in Aquitaniam, vt secum colloqueretur, et Margaritam filiam ipsius vxorem adduceret, Monferrandum vsque processerat, haut longe a Burdigala prouinciae metropoli, periculum facturus, an Senatus et consules vrbis, quorum magna in ea auctoritas, eum admissuri essent. sed contra spem euenit, et statim tumultu excitato vt praeuerteret, et repulsae dedecus discessu tegeret, Aginnum retro cessit. antea et propinquante vrbi Condaeo, cum Neraco in Santones rediret, tumultuatum in ea fuerat, quam iniuriam ille pari dissimulatione transegit. sed ab eo tempore

rebus suis consulere statuit, et cum videret, non satis in Cognaco et Ioannis fano oppidis mediterraneis securitatis esse, de Broagio ad mare sito et propter salinas magni momenti oppido in potestatem redigendo cogitare cepit. Iacobus Pontius Mirambellus loci dominus illum ad res multas ob situm opportunum iam ante XXX annos muris cinxerat, desuoque nomine Iacopolim dixerat, quem ob id multi ab eo et postea a Francisco eius filio emere voluerant. verum Franciscus se huc vsque excusauerat, a Rege per Vidum Sangelasium Lansacum monitus, vt aut Broagium retineret, aut si illud alienare decreuisset, id ne se inconsulto faceret. quod cum resciuisset Condaeus, veritus ne Mirambellus, qui ad comitia iam Bloesis indicta propediem profecturus erat, sumptus in ea arce necessario faciendos grauatus de ea vendenda cum aliquo a caussa alieno conueniret, eum ad se euocatum partim precibus partim minis et vi adhibita eo adegit, vt ille necessitate sibi quamuis inuito parendum existimaret. itaque inter eos conuentum V Eid IXbr. vt a Mirambello Iacopolim ad trimestre Condaeus, qui eo venerat, acciperet; quo elapso eam restituere teneretur, cum machinis et omni bellico instrumento. si tamen religionis caussa post comitia bellum moueretur, ius esset Condaeo locum retinere. in has condiciones cum Condaeo transegit Mirambellus, non tam sponte quam necessitate adactus. quippe cum summissis Rupella et Maranensi insula delectis et oppidanorum cum Condaeo conspirantium fauore clam admissis in eo esset, vt nisi pactis subscripsisset, oppidi possessione contumeliose exueretur. quamobrem non mediocriter Rupellanis et Maranensibus semper postea succensuit. ita Broagio potitus Condaeus, cum inde Rupellam ire vellet, decuriones vrbis intercessere, et missis literis hoc statu rerum cum comitiis indictis in maximam quietis constituendae exspectationem cunctorum animi erecti essent, quo minus quidquam facerent, quod noui motûs in Regis animo suspicionem excitare posset, se excusauerunt. haec ita palam iactabantur, sed re vera Rupellanos iam facti poenitere ceperat, qui initio veriti, ne Rex Broagium tam vicinum et quasi vrbis ceruicibus impositum, Sansaci qui proxima cognatione Mirambellum contingebat, interuentu ab ipso extorqueret, Condaeum ad locum in potestatem redigendum consilio et auxiliis iuuerant; tunc vero metuebant homines libertati assueti, ne Condaeus eo successu et exemplo incitatus maiora in dies etiam contra ipsos auderet. Condaeus ea repulsa maxime exacerbatus a verbis asperis non abstinuit, exprobrata Rupellanis ingratitudine, qui nullam neque parentis optime de ipsis meriti, quique vitam in communi caussa profudisset, neque sui ipsius rationem habuissent, moxque biduo post Ioannis fanum concessit, relicto Iacopoli cum idoneo militum numero qui praeesset Montacutio. nec tamen cessabat per emissarios suos in vrbe oppidanos prensando et sollicitando, vt admitteretur, quippe ad famam pertinere existimans, vt bene cum Rupellanis conuenire, seque magna in auctoritate apud eos esse cuncti intelligerent. itaque dum centuriones vrbis cum decurionibus altercantur, et hi a sociis, vt aiebant, moniti, qui ingressum in vrbem Condaei bello caussam daturum metuebant, moras necterent, contra illi sine manifesta iniuria id Condaeo denegari non posse censerent, tandem conuentu sollemni IX Kal. Xbr. decernitur, vt Condaeus admitteretur, ea lege, vt nihil faceret, quod priuilegiis ipsorum derogaret, quae in eo maxime consistebant, ne praefectum habere cogerentur. secundum haec delegati Odetus Nortius, et Petrus Bobinellus, qui Condaeo aperte fauebant, vt ad eum oppidanorum nomine proficiscerentur, et praeterita excusarent, rogarentque, vt cum familia et numero quam posset minimo ad vrbem accederet. igitur ille cum Montacutio, Moio, Mongomerio comite et paucis aliis Broagio soluens opinione citius ad vrbem appulit, vbi a centurionibus primum, dein a consulibus honorifice exceptus, postridie Senatu vrbis coacto longam orationem ad eos habuit, vt erat dicendipotens, cuius haec fuit summa; vt cum iniuriam prohibito vrbis ingressu

acceptam libenter condonare se, eiusque omnem sensum deponere testaretur: tamen satisfactionis loco enixe peteret, vt de caussis, ob quas exclusus esset, coram certior fieret. ibi praetor vrbis multa de cultu, quem ipsi exhibere tenentur, tum de consilij auctoritate praefatus, oppidanos, vt suum ad vrbem aduentum in aliud tempus differret, orasse dixit, non quod vt suo erga ipsum cultu ac dignitate eius quidquam detractum vellent, sed quod a Pictauij, Niortij, Fontenaei, et in inferiori Pictonum regione habitantibus sociis per literas moniti essent, si Condaeus reciperetur, fore, vt Catholici foederati inde occasionem hostilia contra ipsos moliendi arriperent, ob Broagium nuper pactione in potestatem redactum non mediocriter iritati. se vero tam duris calamitatibus per priores tumultus conflictatos, vt obuersante semper earum recordatione ad primum belli rumusculum cohorrescant. itaque orare, vt omnem eius rei memoriam ex animo deponeret, seque in suam gratiam reciperet. tum Condaeus rursus rogauit, an literae, quae a praetore ad se missae essent, populo consulto perscriptae fuissent; statimque sublata voce cum populus, qui frequens aderat, se inscio scriptas acclamasset, ea re sibi plene satisfactum existimans Condaeus, laetari se retulit, quod quatuor aut quinque, qui Deum vltorem habituri essent, conspiratione factum videret, vt quod vniuersi expetiuerant, sibi denegatum fuerit: de cetero se in vrbem venisse, vt cum ipsis de repub. capita conferret. et tria esse inprimis, quae deliberatione opus habeant; Andini, quae a Rege ac Regina vrgetur, in aulam profectionem; Reginae in Aquitaniam aduentum, et Catholicorum, qui foedere inaudito vbique fidem obligare dicantur, inde apparatus bellicos, inde clandestinas coitiones ad disturbandam pacem vltimo edicto factam. et quod ad primum ac secundum caput, sibi e re videri, vt delecti ablegentur, qui apud Andinum et Reginam edicti promulgationem et executionem vrgeant; ad tertium, vt contra perniciosos factiosorum conatus contrariae vires opponantur, et renouato arctius foedere consilia, et si opus fuerit, arma socientur. interea quasi in excubiis ad omneis casus parati sedeant postridie seductos in secretum conclaue decuriones ac magistratus ex literis ab amicis aula missis de coniuratione quadam occulta eos edocet, cuius praeuertendae caussa praecipue se ad eo venisse demonstrabat: suspecti criminis in vrbe manere, et nusquam portis pedem efferre iubentur. sed cum illi accusatores nominari peterent, et calumnias meras dicerent ad iis artificiose confictas, qui vrbe, quandiu bene concors esset, potiri cum desperarent, dissensionum semina inter ciueis spargere, et optimos quosque plebi suspectos reddere, ac veluti canes fidos ab ouilis custodia his artibus remouere satagebant? Parcolla tanquam index a Condaeo nominatus est. cumque ille rogaretur, quae de coniuratione intellexisset, edere, id se facturum negauit, priusquam iudices legitimi constituerentur, qui de caussa cognoscerent. tandem cum accusator nemo compareret, Condaeo suadente, sententia lata suspecti absoluti sunt, quae et mox publica praeconis voce per vrbis plateas promulgata est, atque ita inter se purgatis suspicionibus reconciliati ciues, et decurionum ac centurionum ad tempus compositum dissidium. Iam dies comitiorum aderat, quae Protestantes et socij indici postulauerant, quibus tamen cum viderent id agi, vt edictum nuper factum reuocaretur, et Ordinum auctoritate bellum Protestantibus indiceretur, ipsi quamuis legatos ad ea mitterent, tamen et se interim ab bellum parabant. principium motus in Septimania fuit, qui tamen statim conquieuit. Deloinius ordinum ductor fanum Spiritus ad Rhodanum praesidio tenebat, qui in aulam profectus, et a Regina, vt creditur, inductus, locum externis copiis in Prouinciam introducendis opportunum se suspectis eiectis occupaturum receperat. is igitur domum reuersus Gulielmum Momorantium Thoreum cum Protestantibus et aliquot oppidanis de se expellendo consilium iniisse caussatus suspectis custodes apponit, et Thoreo ipsi, quem ea re metu iniecto attonitum elabi passus est. quo casu quasi classico excitati passim omnes per Septimaniam

arma sumunt Damuilla Thorei, qui se Balneolium ex fuga receperat, frater, et prouinciae praeses, tunc vxorem in aula habebat, et per eam aulae blanditiis deceptam in dies per literas de egregia erga se regis voluntate certior fiebat, quod et certioribus pignoribus illi post vxoris reditum constare debebat. et vxoris quidem literis fidem huc vsque habuerat; sed Deloinij audacia perculsus, mox mutauit, cum hominem, nisi secreta ab aula mandata intercederent, tantum facinus ausurum minime sibi persuadere posset. itaque statim ad Nauarrum dat literas, quibus de ea iniuria expostulabat, petebatque coniunctis secum votis apud Regem instarent, vt cum eius bona gratia de Deloinio et huiusmodi quietis publicae perturbatoribus, ac regiorum edictorum violatoribus meritas poenas sumere sibi liceret. sed non diu in proposito stetit, nouis ab vxore, quae factum excusabat, et eadem quae prius a rege magnifice pollicebatur, literis placatus. nec multo post, ne ex priorum literarum occasione res in Aquitania turbarent, ad Nauarrum rescripsit, et omnia in Septimania pacata esse affirmauit, nec esse, cur ob vnius Deloinij temere factum res in exemplum ab aliis trahi deberet. crebrescente nihilo minus rei fama passim in Santonibus et Pictonibus ad arma vtrinque conclamatum, et Pontium, Roianum, Merpinum, Talamontium ad mare, Iacopolis, et Maranum a Protestantibus protinus occupata, et praesidio firmata; ex quibus Merpinum et Talamontium statim recepta sunt, interfecto etiam a regiis Loncampio. Carolus Roaldus Landereus per inferiora Pictonum discurrens cum ad Garnachiam vsque Henricum Sabaudum Nemorosij et Franciscae Roanae filium compulisset, ad Montacutium se recepit, ac Talamontium ad Iaram nouo praesidio firmauit. Rex datis ad prouincias regni literis XVII Kal. VIIbr. cum adhuc Lutetiae esset, comitia Bloesis ad medium IXbrem indixerat. eo fere tempore Bloesas venit, cum Regina et Andino fratre. de cuius in aulam aduentu cum antea dubitaretur, Rex prid. Non. IXbr. antequam Lutetia discederet, diploma ad prouinciarum praefectos emiserat, quo et sollicitum pacis constituendae studium contestabatur, et se eo consilio cum fratre Andino Bloesas ad comitia regni celebranda tempore condicto profecturum denunciabat. igitur vbi venit, spatio ordinum delegatis ad mandata sua inspicienda et inter se comparanda concesso, post altercationes inter eos subortas de ordinis in sessionibus praerogatiua ac postea in regis consistorio decisas, singulis loca certa, quibus conuenirent, assignantur. sacer ordo in S. Saluatoris aede, nobilitas in vrbis palatio, plebeius ordo in publicis aedibus III Nou. Xbr. primum conuenerunt. dein post supplicationes per vrbem publice celebratas et ieiunia indicta, vt res bene ac feliciter verteret, VIII Eid. eiusdem mensis factum comitiorum initium loco ad id in arce parato. Rex in sublimi loco sub vranisco sedebat; ad dextram infra ipsum Regina parens, et rursus inferius Carolus cardinalis Borbonius, Franciscus et Carolus Borbonii fratres, Ludouicus Borbonius Monpenseriae dux, et Franciscus Delfinus princeps F., Philippus Emanuel Lotaringus Mercurij dux Aloisiae reginae frater, Carolus Lotaringus Meduanae dux, Guisii, qui aberat, frater; et a tergo eorum Iacobus Crussolius Vticensium dux. ad laeuam sedebat regina vxor, et paullo infra eam Carolus Scarsius Lingonum, Gabriel Genensis Laoduni, Nic. Fumaeus Bellovaci episcopi et Franciae Pares. in imo pegmate erat Renatus Biragus Cancellarius. transtris infra dispositis ad dextram sacri Ordinis delegati; ad laeuam nobilitas, et infra plebeius ordo sedebat. tum Rex orditur, oratione a Ioanne Moruillerio, vt creditur, composita; qua de causa conuenerint, cunctis ex regiis mandatis constare, et ita existimare, ipsos plene a prouinciis suis instructos huc accessisse; scire eos, quo in statu ex florentissimo et potentissimo totius orbis regno res per bella ciuilia deuenerint, serpente vitiorum contagio, quibus totum corpus ita exulceratum sit, vt nullum ipsius membrum integrum aut sanum supersit, et pristinae pietatis in Deum, iustitiae, subditorum concordiae, amoris, et obseruantiae in suum principem vix vmbra extet, vix

vllum vsquam appareat vestigium; quo magis dolere vicem suam cogitur, facta temporum regis parentis et aui sui comparatione, sub quibus hae virtutes Gallorum propriae viguerunt, quae nunc prorsus in animis hominum extinctae ac penitus abolitae sunt: eoque id grauius sibi accidere, quod vulgus parum vere res perspiciens calamitatum caussas fere in principes reiiciat, et veluti in ius quasi sponsores eos perinique vocare soleat. verum sibi solatij loco esse bonam conscientiam. nam, quod omnes norunt, imbecillam Caroli fratris aetatem his per regnum turbis caussam dedisse, quas prudentia, sollertia, patientia, quantum inse fuerit, optima parens discusserit, coercuerit, ac composuerit, non ita tamen, nam quî fieri aliter potuit? vt non teterrima eorum semina remanserint, quibus et ipse quamprimum ad idoneam aetatem peruenit pro ratione officij et obsequij, remedia quae potuit concilio et manu attulerit, regi in bellis, quae gessit, maximis inseruiens, nec periculum vllum defugiens, aut labori, molestiae, ac sollicitudini parcens, vt res, si fieri posset, amice, quod semper exoptauerit, transigerentur. id se tentasse saepius, antequam in Poloniam proficisceretur, et postquam inde rediens regnum patrium creuit, omni ratione enixum esse. sed contra votum accidisse, vt ad extrema coactus deuenerit, et toties funestum bellorum ciuilium exitum expertus arma rursus sumpserit, bellique sumptibus vt satisfaceret, populis ditioni suae subditis, quos oneribus leuatos mallebat, noua vectigalia imposuerit. id vero longe acerbissimum sibi fuisse, ac persaepe optasse, vt vel in flore aetatis sibi vita praecideretur, quam easdem, quas puer sub fratre puero vastitates vidisset, rex aspicere cogeretur. verum ea fiducia sustentari, non in hoc se ad regnum vocatum, aut capiti regiam a Deo coronam impositam in populi perniciem, aut tanquam irae suae virgam sceptrum in manum traditum, sed vt Dei praepotentis ad ipsius gloriam beneficiorum dispensator ac ministrator populus ditioni suae subditis esset. proinde testari, nihil aliud sibi propositum, quam salutem publicam et regni tranquillitatem. ea propter lenitatis et pacis inter alienatos ciueis conciliandae viam vt optimam ac tutissimam delegisse, qua sublata nihil firmum, nihil stabile, aut fructuosum in his comitiis decerni posse. id praeteritorum malorum experimento satis constare, quibus nihil aliud actum sit, quam vt per bella ciuilia religio maiorum paene amissa sit, et regni status a fundamentis omnido conuulsus. itaque omneis orare per fidem et obsequium, quo singuli et vniuersi principi suo iuxta Dei praeceptum obstricti sunt, per caritatem erga patriam, vt omni deposita cupiditate, alieno affectu, et priuatae iniuriae sensu, in id omnes sincera animorum coniunctione et voluntatum consensione incumbant, vt in remediis adinueniendis regi suo mutuas operas praestent, quibus pax aeque salutaris ac necessaria firmari, bellorum ciuilium ac dissensionum semina stirpitus euelli, mores corrupti emendari, vitia expurgari, leges in pristinam integritatem ac dignitatem restitui possint. hoc cupere, hoc petere, hoc velle. sic autem se affectum esse, vt cum regium fastigium Deo acceptum ferat, potentia sibi cumulatissima diuina benignitate concessa minime abuti velit; quippe qui sciat, commissi muneris sibi aliquando reddendam rationem. sic vero apud animum suum constituisse, quod et voce regia nunc coram vniuerso coetu promittat, vt quae a se statuta, decreta, ac praescripta ex comitiorum sententia fuerint, ea omnia inuiolate seruentur, nec priuilegia iis derogantia, aut contraria in posterum concedantur. perorantem Regem excepit Renatus Biragus cancellarius, et postquam aetatem, et rerum nostrarum, quod in summo magistratu pudendum erat, ignorantiam caussatus se initio excusauit, longa nihilominus et taediosa oratione multa de auctoritate ac potentia regis, plura de Reginae cura, prudentia, ac singulari in regni per tot annos salute procuranda studio dixit, et ad extremum cunctos ad nauandam regi in communi regni caussa operam hortatus est. tum a trium ordinum delegatis actae Regi gratiae, et fidam pro se quisque operam pollicitus est; ac se curaturos, vt regni voto, quantum

eniti possent, responderetur. ita facto comitiis initio, cum omneis in officio mansuros Rex confideret, postridie occulti foederis diuersos, quam putauerat, effectus sensit. nam plebeio ordine praeeunte a delegatis decretum est, vt Rex ante omnia rogaretur, iudices daret, qui de iis, quae ab ordinibus coniunctim aut separatim proponerentur, adhibito vno ex singulis ordinibus in vnaquaque praefectura cognoscerent; liceretque illis contra iudices datos, si qui suspecti essent, apud Regem supplicare. quod vero ab illis iudicibus vna cum delegatis ordinum decerneretur, firmum ratumque esset, et legis vigorem obtineret. qua re Rex aliquantum vt par erat animo perculsus, triduo post, multo magis commotus est, cum Petrus Spinacus archiepiscopus Lugdunensis sacri ordinis in comitiis illis praeses iniectum sub mensam, ad quam deliberaturus sedebat, breuiculum retulit, quo monebantur, vt a Rege impetrarent, quod concordibus ordinum suffragiis decerneretur, id ratum esset; in quo dissiderent, id a Rege ex Reginae parentis, regij sanguinis principum, et Franciae Parium, et XII ordinum delegatorum sententia decideretur. quod cum a Rege missis e suo ordine coram Regina parente et Andino petiisset, temperate a rege responsum fuit, quamprimum postulata ordinum ad se allata essent, ad ea se ex consiliariorum suorum sententia responsurum, et consiliariorum suorum nomina editurum; praeterea benigne XII ex vno quoque ordine delegatos auditurum, ac super eorum petitionibus ea decreturum, quae singulis et vniuersis satisfacere deberent. quod ad vltimum postulatum, vt de quo concordibus ordinum votis conuenisset, id Rex ratum haberet, omnino se facturum pernegauit; quippe qui nesciret, quid illi a se petituri essent. id actum prid. Eid. Xbr. quod cum ad animum Rex reuocasset, qua erat ingenij sagacitate, altius apud se perpendere cepit, quo noui foederis consilia tenderent; nimirum, vt tuendae religionis specie sumptis armis regia maiestas in ordinem cogeretur, et translato contra Regis voluntatem in alium summo armorum imperio, legitimi magistratûs auctoritas sensim aboleretur. quod et iam tum cum coniectaret sagax princeps et prudentissimus quisque, tum vero perniciosi consilij multo manifestius insidiae patuere, edito sub id tempus a Protestantibus scripto, quo mandata occulta ad Pontificem continebantur ab architectis illius foederis consarcinata. eorum lator erat N. Dauid in Curia Parisiensi aduocatus, homo prostituti pudoris ac fidei, qui malarum caussarum fere patronus, sicuti a curiosis obseruatum est, nunquam publice perorauit, quin ad multam damnatus sit. quod ignominiosum in Senatu illo, et inter Curiae aduocatos habetur. is aliquo damno a Protestantibus per bella ciuilia affectus, cum ab eius persecutione edictorum auctoritate prohiberetur, vltione ardens, cum aliud non posset, foederationis secretae auctoribus operam suam vltro addixit, et eodem fere tempore, quo Petrus Gondius episcopus Parisiensis ad Pontificem a Rege legatus fuit, et ipse Romam profectus est. mandatorum autem Dauidis haec summa erat. nihil hactenus bellis superioribus aut parum in regno profectum esse; tantumque id actum, vt porta licentiae scribendi et contra S. S. maledicta serendi aperta, ea libertate sectarij confirmarentur; et plerique etiam ex iis, qui sacra maiorum sequuntur, in contemptum et derisionem rerum sacrarum adducerentur. nam cum hactenus victorias infructuosas ignominiosa pax ipsi victori regi et ecclesiae damnosa fere secuta sit, ex eo ad vltimum cunctis constitisse, Capeuingos non perinde, vt in ciuili regni administratione Carlouingis successerunt, sic benedictionis Apostolicae, quae Carolouingis solis concessa est, legitimos heredes extitisse. quinimo Hugonem vsurpato temeraria audacia regno non solum Caroli benedictionem violasse, sed diras in caput suum et suorum accersiuisse, quod ipsius successores semper ecclesiae refractarios et inobedienteis reddiderit, et in eius perniciem abominandum errorem, quem Franci libertatem ecclesiae Gallicanae appellant, inuexisse, et Albigeorum ac pauperum Lugdunensium olim vnicum perfugium, de in Lutheranorum ac nunc Caluinistarum

fuisse; quo minus mirandum sit, si victoriae XVI abhinc annis contra Protestanteis partae exitu caruerint, et porro cariturae sint, quandiu in Capevingorum familia regnum fuerit. verumenimuero occulta Dei prouidentia effectum videri, vt infelici vltimae pacificationis partu legitimi principes ac veri Caroli magni successores quasi postliminio restituti sint, qui omnes ad minimum vsque semper summa constantia in S. S. obsequio perseuerarunt, et se re ipsa legitimos benedictionis apostolicae heredes approbarunt. contra, vel ipso oculorum sensu constare, Capeuingos in sensum reprobum incidisse, partim veluti attonitos, ac stupore et bruta inertia perculsos, partim a Deo et hominibus ob sectarium crimen damnatos, proscriptos, et a sancta ecclesiae communione omnino auulsos. inde esse, vt ad dirarum fidem faciendam plerique ex iis male nati sint, valetudinarij fere multi in ipso aeui flore decesserint, non relictis successoribus; nec eos, qui supersunt, meliori spe esse, et si sine heredibus ex se genitis decedant, necesse esse, vt regnum ad sectarios deuoluatur. eo magis cunctis veris Catholicis enitendum esse, ne tam pulcra occasio, quam Deus in manus dat, praetermittatur, vt regnum apostolica benedictione cumulatum Caroli magni posteritati restituatur, quae vt ingenio, sic et corpore valet, magnis rebus et audendis et faciendis par. eos hactenus honoribus, dignitatibus, ac titulis per arma auctos creuisse; et nunc eo res deuenisse, vt per pacem in auitam possessionem, vnde iniuriose olim deiecti sunt, consentientibus populi suffragiis vocati restituantur. proinde dubitari non posse, amplas adeo condiciones vltimo edicto sectariis occulto caeli instinctu, non hominum voluntate concessas esse, vt laus, decus, et gloria huius pestis prosligatae penes Deum solum sit, et sacri ipsius vicarij benedictionem. quod vt confieri possit, inter foederatos conuenisse, vt plebs in vrbibus per concionatores concitetur, quo libertas conueniendi sectariis edicto concessa prohibeatur. rex interea rogabitur, vt ad motus illos conniueat, earumque rerum omnem curam in Guisium clam transferat, qui dissimulatione regis audacior redditus occulta foedera cum nobilitate et vrbibus iciet, eosque sollemni sacramento in verba sua adiget, itaut nullum alium, quam se, foederis ducem porro sint agnituri. curabit Guisius, vt curiones in vrbibus et in agro matriculam eorum, qui arma ferre poterunt, conscribant, eamque ad ipsum mittant; qui vicissim centuriones clam mittet, iis praefuturos, qui et sacerdotibus in confessionis arcano religionis tuendae praetextu admonebuntur, quibus armis vti, et quid facere oporteat. interea indicentur comitia, fouea a Protestantibus effossa, et in quam primi ipsi praecipitaturi sunt; Rexque per prouincias mandabit, vt viri maiorum religioni addicti cum plenis ea de re mandatis delegentur: idque per eos diligenter curabitur, qui circa Regem sunt, quosque Pontifex et sibi et regi Catholico addictos cognouit. diuersa parte Regina ad filium iuniorem perditum et erronem contendet, eique persuadebit, vt Regem ad comitia iturum comitetur, dabitque operam, vt Nauarrus et Condaeus eodem a Rege inuitati veniant; nisi pareant, tanquam rebelles et contumaces ordinum decreto pronuncientur. et vt omne dubium et scrupulus iis adimatur, ex compacto Guisius et fratres eius quasi male de Rege habiti aula abstinebunt, et Rex iis Lutetiae relictis Bloesas locum tuti accessus proficiscetur; quo ad eum Andinus frater veniet, et peramanter ab ipso ac omni beniuolentiae significatione accipietur. appetente comitiorum tempore delectos ex suis centuriones habebunt, ex iisque eum numerum seponent, quem sacri foederis princeps decreuerit, qui loco et tempore, quo iubebitur, se sistent. vbi ordines Bloesis conuenerint, ante omnia iureiurando tam caput, quam singula membra adigentur, ea religiose seruare, quae ab ordinibus decernentur. adigentur et ciuitatum collegia, et vniuersitates in eorum executionem sumptus necessarios suppeditare; quae omnia Pontifex auctoritate apostolica, Pragmaticae sanctionis inter S. S. et regnum conuentae forma, sicuti olim in Concordatis vsurpatum fuit, vt confirmet,

enixe rogabitur: tum ad exstirpandam Capeti gentem, et Capeuingorum destitutionem ordinum auctoritati subiiciendam, sicuti olim illis iuris fuit. in iisdem comitiis decernetur, vt si quis ex regia stirpe princeps, nobilis, aut alius decretis ordinum contra ire ausus fuerit, princeps quidem iure in regnum succedendi excidat, nobiles et alij honoribus et dignitatibus priuentur, et capite plectantur, bonis ipsorum fisco addictis, et in executionis sumptus impendendis. qui si capi non poterunt, effigies eorum patibulis affigantur, praemio iis, qui contumaces apprehenderint, proposito. quibus confectis ordines obsequij et fidei iusiurandum, quod B. Petri successori debent, renouabunt, ac publice profitebuntur, in doctrina concilio Tridentino comprehensa se viuere et mori paratos, eique subscribent, reuocatis ac rescissis quibuscunque edictis Concilio contrariis, et confirmatis ac in posterum seruari iussis iis, quae a regis maioribus ad exstirpandum sectarium virus promulgata sunt. ita rex contra fidem edictis a se in gratiam Protestantium factis interpositam restituetur, tempore illis praefinito, intra quod a magistratu ecclesiastico absolutionem petere, et a principe delictorum veniam impetrare tenebuntur. et quia ob quarundam prouinciarum rebellionem armis opus erit, supplicabunt regi ordines, eum virum bello praeficiat, qui vsu rerum perspectus, et corpore et ingenio validus tantae moli par ex seipso consilium capere possit, nec vnquam aut vlla in re amicitia societate aut alia voluntatum communicatione cum sectariis participareret. rogabitur insuper rex, vt ea praefectura Guisium decorare dignetur, tantae dignitati et curae parem. dein regis frater erroris et criminis a se admissi admonebitur, cum relicto fratre se ad sectariorum partes applicuit, et bello illato edictum in perduellium fauorem ab ipso vi extorsit; quod crimen cum non solum regem, sed Deum ipsum respiciat, cuiusque proinde gratiam rex facere non possit, auctoritatem suam interponent ordines, vt rex det iudices, qui de crimine cognoscant, sicuti nuper rex Catholicus in proprij filij caussa fecerit. eodem, quo haec decernentur, die copiae illae clam conscriptae in armis apparebunt, et aliae etiam externae, quibus et decreta executioni demandari, et regis frater cum complicibus suis in carcerem trudi possint. Guisius tam potenti exercitu subnixus prouincias rebelleis vi aut occultis consiliis et astu sub iugum mittet, et vastatis circum agris, exstructisque ad loca idonea propugnaculis vrbes munitas ad deditionem compellet, non consumpto inutiliter tempore; quo errore in Rupellae obsidione peccatum fuit. tandem Guisius plena victoria potitus, et conciliata sibi populorum et nobilitatis gratia, et per eam aperto libero ad vrbes accessu in regis fratrem et complices eius animaduerti mandabit, et ad extremum ex sententia et permissu Pontificis, regem, sicuti Pipinus olim Childericum, in monasterium includet, vnitoque cum benedictione apostolica sceptro efficiet, vt ordines se S. S. subiiciant, abolitis sine condicione et modo ecclesiae Gallicanae priuilegiis ac libertatibus, quod se ante omnia facturum fide sacramento adacta pollicebitur. apostolicae benedictionis his mandatis toties repetita mentio ex veteris aegroti somnio originem habuisse dicitur, hoc est, ex epistola Stephani II P. P. a Reginone Prumiensi abbate in chronicis commemorata sub anno Sal. IO CC LIII, qua ille cum in Galliam venisset, auxilium contra Aistulfum Langobardorum regem a Pipino petiturus periculoso morbo; siue dum vigilaret delirans, siue dum quiesceret somnians, visos sibi dicit in Dionysij fano S. S. Petrum et Paullum, qui coram ipso B. Dionysio ipsum contactu sanauerunt; quorum monitu cum altare consecraret, inter sacrificij oblationem Pipinum et duos eius filios Carolum et Carolomanum in reges vnxisse, nec non et Bertrandam eius coniugem Spiritus S. gratia consignauisse; tum Francorum proceres apostolica benedictione sanctificatos auctoritate S. Petri sibi a Christo tradita fidem obligasse, vt nunquam de altera stirpe deinceps ipsi vel ex progenie eorum descendentes regem sibi constituerent, nisi de illorum sanguine, quos diuina prouidentia ad fidem Apostolicam tuendam elegisset, et per S.

Petri vicarium in sublimitatem regiam caelesti vnctione consecrare dignata esset. quod idem a Sigiberto proditur; qui et scribit omnem alienigenam a regni Franco-gallici inuasione apostolico anathemate interdictum esse. cum Dauid is, quem dixi, Romam perlatis ad Nicolaum Pelleueum cardinalem Lotaringicae factionis antesignanum mandatis rediens in itinere decessisset, ea in manus Protestantium nescio quo casu deuenere, mox ab ipsis publicata. sed vigente adhuc quo Rex Lotaringos prosecutus semper fuerat, amoris sensu, et insito Protestantium odio effectum est, vt initio fides iis, propter rei atrocitatem habita non fuerit. verum postea iisdem in Hispaniam missis, vt cum Philippo communicarentur, Ioannes Viuonus Sangoartius, qui regis oratorem istic agebat, vir supra natalium splendorem virtute bellica et fide erga regem insignis, et alioqui maxime omnium a Protestantium partibus alienus, exemplum eorum nactus statim ad Regem perferendum curauit, vt mihi ipse postea narrauit. quod Regem postremo, si non ad abolendum omnino foedus et auctores eius pro merito castigandos, certe ad illud eludendum et labefactandum in praesens perpulit, Regina parente minime contradicente; quae nimiam Lotaringorum potentiam olim experta, quamuis eorum opera tunc vti decreuisset, tamen hoc rerum statu retrenandam censuit. qua in re Ioannis Moruillerij consilium secuta est, hominis molli ac cautiore prudentia praediti, qui cum negotium de religione maiorum instauranda in comitiis calere intelligeret, foedus, quod ad eam constituendam in speciem initum videbatur, omnino damnari, et in eius auctores, vt laesae maiestatis reos, animaduerti minus tutum existimabat. itaque Rex cum nec foedus omnino abolere, nec a Sangoartio tanto viro et extra omnem suspicionem posito monitus periculum, quod ex eo impendebat, negligere vellet, mediam viam ex Moruillerij sententia institit, et principatum foederis, quod coniurati in Guisium transferre satagebant, sibi sumpsit, ac per Carolum Meduanae ducem, qui per Guisij fratris absentiam comitiis intererat, cum ordinibus agit, vt id ab omnibus reciperetur, legibusque perscriptis ipse subscripsit, et post eum proceres; missoque eius Lutetiam et in Burgundiam exemplo, cum literis sigillaritiis, vt idem cuncti facerent, mandauit. interea XVIII Kal. Ianuar. referente Petro Versorio in comitiis caput de religione agitatum fuit, decretumque vt ad vnitatem Catholicae Apostolicae Romanae religionis omnes regiae ditioni subditi populi reuocarentur, initio addita clausula, dum id citra bellum et publicae quietis perturbationem fieret. sed postea tenuit, vt nulla condicione apposita id quauis ratione fieret. quo audito Ioannes Bodinus scriptis ad posteritatem victuris satis clarus, et qui pro plebeio ordine Veromanduorum praefecturae nomine, quae secundum Parisiensem regni primaria est, comitiis intererat, exclamauit, ea petitione violari edicta, et violatis edictis ad arma regno toties funesta necessario conclamari. quae libera vox illi magnam inuidiam conflauit. itaque cum videret homo futuri prouidus, coniuratione facta eo animos inclinare, et fatali Regis ac consiliariorum eius caecitate effici, vt ab illis, qui prohibere poterant, praepostera prudentia in ea re dissimularetur, huiusmodi publicis sibi perniciosis et in publicum nihil profuturis admonitionibus deinceps abstinuit. postridie Durocortoro Rhemorum, Catalauno, et Augusta Suessionum, quae vrbes praefectura Veromanduorum continentur, homines a factiosis subornati venere, qui Bodinum contra mandata sua intercessisse dicerent; quibus in consistorio regio auditis, nihilominus pronunciatum est, Bodinum nihil nisi recte fecisse. sequenti die a Nauarro Sangenesius et Caluinus Aquensis; a Condaeo Ladislaus Vicinus Popellinerius, cum quibusdam pastoribus venerunt, in perendinum, vt audirentur, remissi. quod illi a Fr. Pontio Mirambello persuasi facere supersederunt, ne ordinum post animi motum de claratum conuentus approbare viderentur. his mandatum erat, vt in conuentu intercederent, et fide edictorum appellata, de comitiis, vt vitio indictis et celebratis, protestarentur. quod et scriptis

editis praestiterunt. intercessit et Mirambellusa Santonica nobilitate delegatus. verum is superante factione a Miserio duas religiones in eodem regno citra bellum internecinum tolerari non posse dictitante, explosus est. eodem quo delegati admitti debebant die, admissus est in comitiis Dominicanus quidam, qui supplici libello porrecto petebat, vt men dicantium ordinibus iuxta Concilium Tridentinum bona soli et mobilia possidere ius esset. postea more insolito admissi sunt scholarum Parisiensis, Pictauiensis, et Aurelianensis delegati, qui caput de religione vrgerent. quod eo die ad extremum vincente suffragiorum numero obtinuit, his condicionibus, vt id meliore ac sanctiore via et modo, quibus posset, fieret, et omni alterius religionis vsu interdicto, pastores, diaconi, et ephori regno intra tempus a Rege praescribendum facesserent, reuocatis in eorum gratiamedictis in contrarium factis. Rex interim rogaretur, vt Protestantium, exclusis ab hac gratia pastoribus, diaconis, et ephoris, patrocinium susciperet, donec Catholicae religioni nomen dedissent. decretum factum consentientibus praefecturarum insulae Franciae, Normaniae, Campaniae, Septimaniae, Aurelianensis, Picardiae, et Prouinciae votis. contra Burgundiae, Britanniae, Aquitaniae, Lugdunensis, ac Delfinatus praefecturae petebant, vt vnio illa valeret, hac condicione apposita, dum modo ea citra bellum et pacata via fieret. sed nihil impetrari potuit, quantumuis quiritantibus Aquitaniae delegatis; ad quos sub id tempus allatum erat, ad famam huius decreti Protestanteis quaedam oppida et arces in his prouinciis occupasse; quorum querellae ad Regem remissae sunt. Rex vero, quem belli necessario ex eo decreto secuturi iam poeniteret, cum tamen, si contra decretum iret, inuidiam non minus quam bellum ipsum periculosam in se recasuram prouideret, vt tantulam moram consiliis temere captis interponeret, ordinibus auctor fuit, vt ad Nauarrum, Condaeum, et Henricum Monmorantium Damuillam e suo numero legatos mitterent, qui eos ad parendum comitiorum decreto citra armorum regno pariter et ipsis exitialium necessitatem, quibus possent, rationibus inducerent. igitur confecta in eam rem a sacro ordine mandata, Arnoldi Pontaci episcopi Vasatensis praecipue opera, quae contumeliosis et acerbioribus verbis ex nobilitatis et plebis sententia aut sublatis aut aliquantum mitigatis non citra contentionem temperata sunt. tum delecti Petrus Villarius archiepiscopus Viennensis, Andreas Borbonius Rubempratus, et Menagerus quaestor, qui ad Nauarrum mitterentur. cumque Io. Bodinus ab Auguitodunensi episcopo rogaretur, vt plebeij ordinis nomine secum et cum Monmorino ad Condaeum proficisci vellet, ille et asperam hiemis iam inclinata aetate tempestatem caussatus, cum praeterea se minus huic oneri idoneum diceret, quod pacis tuendae ab initio auctor, ex eo in multorum suspicionem incidisset, tandem se excusauit; et in eius locum Petrus Ratus Pictauij praetor suffectus est. ad Damuillam denique delegati Nectarius Aniciensis episcopus ex Senetaria familia homo Damuillae non ingratus, Ren. Rupifortius, et Toleus; qui omnes petito a Rege et ordinibus comeatu, deducente eos Bironio VIII Eid. Ianuar. in viam se dederunt, ante eorum profectionem Rex quamuis odio Protestantium facile in postulata de religione prono fauore propenderet, tamen minime ignarus malorum, quae reuocato edicto et accenso semel bello secutura essent, praecipuorum consiliariorum sententias exquirere voluit, vt vadeis tam periculosi et alieno tempore suscepti consilij haberet. sententiae scripto traditae, quarum autographa penes me diu habui. his consiliarij fere illi et ordinum petitionem vtiam concessam miris laudibus. extollebant. (nam inuidiae plenum erat, et alioqui, infructuosum contradicere) et de ratione belli gerendi disserebant. id facere iussi Regina parens, Andinus frater, qui tamen scripto minime subscripsit; Cardinalis Borbonius, Monpenserius, Delfinus, Ludouicus Cardinalis Guisius, Henricus et Carolus Lotaringi ftatres Guisae et Meduanae duces, Iacobus Crussolius Vticensium dux, Arturus Cossaeus E. T., Armanus

Guntaldus Bironius, Franciscus Regius Chauignius, Franciscus Balma Susae comes, Ioannes Leomontius Pigallarius, Franciscus Chabotius Brionius, Claudius Villoclarus, Laurentius Maugironus, Io. Eberardus Sansulpitius, Ludouicus Sangelasius Lansacus, Renatus Biragus cancellarius, Ioannes Moruillerius, Sebastianus Albaspineus episcopus Lemouicum, qui mox aula motus est, Philippus Lenuncurius, Philippus Huraltus Ceuernius, Pomponius Belleureus. Lotaringi rem non tam laudabant, quem vrgebant, et vt rex non solum stipendiariis suis, sed etiam clandestinis illis delectibus, quos socialeis vulgo vocabant, ad id bellum vteretur, suadebant. quod et Regina probabat, ex cuius consilio datum Bironio negotium ad alliciendum in aulam Nauarrum, proficiscenti vt Catharinam ipsius sororem officiose inuiseret, et spem per se credulae, vt rebatur, virgini iniiceret, si in aulam veniret, fore vt de nuptiis eius cum Andino conuenire posset. tunc rex a Guisianis sibi primum metuere cepit, vt qui ad otium et vitam solutam toto affectu propendens hominum generosorum ambitionem ac immodica consilia suspecta haberet. iama multo tempore sibi notauisse videbatur, eos multiplicatis titulis ac dignitatibus id affectare, vt controuersiae de dignitate regii sanguinis principibus mouendae occasionem arriperent, idque Guisium nuper in inauguratione sua Durocortori Remorum fecisse meminerat, Monpenserio, qui Catharinam Guisij sororem in matrimonio habebat, vrbe ob id discedendi necessitate iniecta. itaque quo eorum potentia infracta etiam consilia disturbaret, edictum anno exeunte condit, quo sancitur, vt consanguinei Principes Franciae Pares ceteros, quantumuis dignitatis anteriores praerogatiua aut alio titulo nitantur, vbique in regum inaugurationibus, in supremis regni Curiis, conuentibus, locis ac ceremoniis publicis praecedant, idque fixum ac ratum sit in posterum. quod edictum mox magno consensu in Senatu VI. Eid. Ianuar. promulgatum fuit. interea auditus in comitiis Antonius Nicolaius Rationalium Camerae primarius praeses, qui vt erat egregie in ea re instructus, multa de aerario regio, aere alieno ob regni necessitates contracto et eius angustia praefatus, cum fidem dictorum per commentarios, quos attulerat, non faceret, delecti sunt ex singulis ordinibus, qui cum eo agerent, et plenius de aerario cognoscerent. vrgebant episcopi et archiepiscopi, qui aderant, vt Synodus Tridentina absolute promulgaretur. nec abnuebant initio cathedralium collegiorum decani, multa, quantum ad doctrinam et disciplinam, praeclare de ea praefati; sed postea vt a iurisdictione episcoporum eximerentur, et priuilegia ac immunitates Ecclesiae Gallicanae a regibus ac S. S. concessae et confirmatae seruarentur, petierunt. ob idque quominus in promulgationem consentirent, se excusabant, nec aliter se assensuros, quam hac condicione, ostendebant. cum nihilominus vrgerent praesules, et condicionem omnem ac clausulam, non aliter, reiicerent; tandem illi facto a Burgundicae prouinciae delegatis initio, quos deinde Picardiae, Pictonum, et Santonum delegati secuti sunt, semel atque iterum intercesserunt X Kal. Ianuar. sibique apud regiam maiestatem amplius ea de re agendi potestatem concedi, insuper et publicum documentum quod postea passim publicatum est, ab ordinis sacri amanuensi, magna episcoporum atque adeo Pontificis offensione, confici postularunt. dum postulata delegati ordinum, sicuti iussi erant, compilarent, Bodinus animaduerso inter ius dicendum falsi crimen in Gallia frequens esse, vt obuiam falsariis iretur, petiit, et tenuit, vt apparitores et notarij publici in contractibus non solum diem, sed horam apponerent, aut saltem mentionem facerent, an ante meridiem aut post meridiem partes conuenissent. in testamentis vero, noctu an interdiu subsienata essent. incidit et tunc res, ex qua non parum inuidiae regi conflatum est. Petrus Danesius olim Francisci II praeceptor, et ob id Vaurensi episcopatu donatus, homo doctissimus, et qui, quanquam nullis editis scriptis, meruit, vt inter doctrina et literis politioribus praestanteis huius aeui viros numeretur, cum ad eam aetatem deuenisset, vt rebus

suis superesse non posset, a Gilberto Genebrardo theologo et regio literarum, Hebraicarum professore homine multiiugae eruditionis, persuasus, per Io. Alibosium Augustodunensem episcopum a plebeio ordine petierat, partes suas interponeret, et regem oraret, vt episcopatum, quem se eierare paratum ostendebat, in Genebrardum optime de repub. literaria et voce et scriptis, meritum conferret, quem in Vidi Fabri Pibracij gratiam ipsius frarti a Rege destinatum constabat. verum plebeius ordo se excusauit, postulatis suis, quantum ad electiones et nominationes episcopatuum spectaret, plene satisfactum caussatus. inde de equitatûs Gallici, qui fere nobilitate constat, stipendiis et vectigali peculiari ob eam rem imponi solito multum ac diu altercatum fuit. tandem instante rege, dum coaceruandis postulatis incumbitur, singuli ordines ante regem eodem in illa arcis aula ad id instructa conuenerunt XVI Kal. Febr., et pro sacro ordine archiepiscopus Lugdunensis homo vehementi eloquentia orationem habuit; pro nobilitate Claudius Bellofremontius Senescaeus; pro plebeio ordine Petrus Versorius celeberrimus caussarum in foro Parisiensi patronus, maioremque inde famam, quam ex illa actione, quae minime expectationi respondit; consecutus. summa orationum fuit, in quibus facile palmam tulit Lugdunensis, vt Regem ad religionem Catholicam Apostolicam Romanam omni alia reiecta et interdicta constituendam, ad rerum sacrarum dispensationem ordinandam, aerarium a rapinis vindicandum, ius aequabile inter suae ditioni subditos populos dicendum hortarentur. ad quas Rex paucis respondit; et sibi pergratum dixit, quod vniuersi in iis, quae ad religionem et verum Dei cultum spectarent, tam pia consensione conuenirent. de cetero se curaturum, vt ad postulata et querellas re cum consiliariis suis communicata abunde et iuxta ipsorum votum satisfaceret. porro iubere, ne quis ante peracta comitia, et nisi accepto a Rege comeatu inde discederet. ab eo tempore omnis de aerario, sed confusa deliberatio fuit, cum archiepiscopus homo ambitiosus ex vectigalibus Parisiensi aedilium collegio oppigneratis ratione diligenter inita, et priuatorum contractibus exacte pensitatis, amplius VII myriadas decidi posse affirmaret, ad aerarium supplendum suffecturas. propositae et a Ioueleto, Ponceto, et Bordio ingeniosis nouorum onerum in aulicorum gratium redemptoribus rationes ad augendum aerarium, vt videlicet abolitis tributis et vectigalibus antiquis, XV myriades in singulos focos imperarentur, itaut maxima cuiusque pensitatio L libras Francicas non excederet, minima infra XII denarios non esset. quod hominum famelicorum commentum postquam variis ac saepius repetitis deliberationibus excussum fuit, tanquam fraudulentum omnino explosum est. petitum et ab ordinibus vt Rex, quod non mediocriter eius animum pupugit, sacrum consistorium recenseret, et resecto immani illo numero ad XXIIII eum contraheret, in illo minime comprehensis principibus et Coronae officialibus, quos vocant. quod a Lugdunensi archiepiscopo factum, qui ex priuato ea ratione ad honores sibi viam struebat. vicissim petitae a rege II myriades in belli ex decreto de religione necessario secuturi sumptus, idque per Cancellarium actum VII Kal. Febr. praesentibus cardinali Borbonio, qui et orationem in laudem decreti habuit, Ludouico Gonzaga Niuernij duce, et Ioanne Moruillerio. potea extremo Ianuario, vt dignarione personae petitio eadem, quae huc vsque variis impedimentis et dilationibus elusa fuerat, adiuuaretur, Andinus Regis frater comitantibus eum Niuernij et Meduanae ducibus, per Io. Moruillerium ordines allocutus est, quem Iosephus AEmarus Burdigalensis praeses praemeditata in comitiis ante responsione excepit, essent: primum vt querellas prouinciarum suarum ad Regem deferrent, dein vt de aerarij grandi aere alieno leuandi rationibus in commune consultarent. nullum vero delegatos de II, quae petantur, myriadibus mandatum habere, nec videre cur in belli sumptus id petatur. nam decretum de religione cum ea clausula factum, dum id citra

publicae tranquillitatis perturbationem fieret. quod ex actis plebeij ordinis constiturum sit, quae in eam rem mox exscripta sunt. tamen auctoritas Andini tenuit, vt de eo amplius deliberaretur. demum prid. Non. Febr. in comitiis constitutum fuit, vt postulatorum collectio ab amanuensi et duobus assessoribus subscripta a tertij ordinis praeside cum vno ex quacunque praefectura delegato ad Regem perferretur, coram sacro ordine, et nobilitate; Regique ordinum nomine supplicaretur, vt quamprimum de iis decerneret, minime petita discedendi ad praesens copia, ne inde occasio delegatos re infecta dimittendi arriperetur. biduo post petitio de recensendo consistorio repetita est, et supplex libellus conscriptus, quo Rex rogabatur, Senatum ad XXIIII numerum contrahere, qui nec de sectario veneno suspecti essent, nec foederatis, qui contra regem arma sumpserant, vlla in re adhaesissent, et ex singulis praefecturis vnus in Senatum legeretur. item, vt iniungeretur IIIIviris abepistolis, ne quem ea lue infectum amanuensem haberent. cum in comitiis decretum esset, et vero summe Regi placeret, nullam aliam praeter maiorum religionem in regno deinceps tolerari, magna et insuperabilis difficultas in Septimania occurrebat, in qua nimium quam multi Protestantes erant, quos a Damuilla, licet alioqui ab eorum doctrina maxime alieno, ob artam cum Nauarro, Condaeo, Castellionaeo, aliisque ei sectae addictis primariis viris necessitudinem et consiliorum ac fortunarum coniunctionem manifesto fauore subleuari criminabantur aemuli; ac proinde malum, quod ab amplissima prouincia in alias derivabatur, quamdiu ille Septimaniae preesset, exstirpari aut prohiberi non posse. igitur cum eo agi ceptum, et per Rizzam Massiliae vicarium Regis iussu propositae initio hae condiciones: vt Damuilla abdicata a se Septimaniae praefectura, et traditis Gulielmo Iousae vicecomiti legato, quae in ea tenebat, locis, compensationis loco Saluciarum principatum ad vitam acciperet cum vectigalibus omnibus, et idoneo praesidio, cui ex regio aerario stipendium procederet. postea adiectum, quo Damuilla magis permoueretur, vt non ad vitam, sed hereditario iure, tanquam regni beneficiarius, principatum ilium possideret, eaque de re instrumentum mense Martio confectum, quo legi regni patrimonium regium alienari prohibenti, sanctionique Molinij ante XI annos ea de re in publico delegatorum regni conuentu factae derogabatur, addito diplomate, quo Carolus Biragus, qui regiae trans Alpeis ditioni cum summo imperio praeerat, prouinciam Rogerio Bellogardio E. T, cui rei exequendae negotium commissum erat, tradere iubebatur. sed cum Damuilla ad dignitatem suam pertinere diceret, ne prius e Septimania decederet, quam de iniuria sibi a Deloinio ordinum ductore, qui Spiritus Fanum paullo ante occupauerat, iilata satisfactum esset, subortis post alias difficultatibus; res exitu caruit. Iam omnia in Santonibus, Aginnensi agro, et Vasconia in armis erant, cum delegati ad Nauarrum et Condaeum profecti sunt. initio anni Ioannes Fabatus strenuus militiae dux et bellis Turcicis apuero innutritus, Vasatum in Nouempopulonia ciuitatem ex priuatae rixae occasione interceperat ac diripuerat, temploque maiore destructo cum noxam metueret, id se Nauarri auctoritate et mandatu fecisse professus est; tumque vt fidem suam et industriam Nauarro magis adprobaret, Regulam ad Garumnam situm oppidum coenobio, vnde loco nomen, nobile admotis scalis feliciter tentat, et captum diripit; quod Protestantes ab eo tempore fere semper tenuerunt. idem eodem tempore a Monferrando Langorano, qui anno superiore Vesunam Petracoriorum interceperat, ad Macarii fanum tentatum fuit; sed breuioribus scalis repertis et amissis aliquot e suis conatus irritus fuit. qua re perculsi Burdigalenses Honorato Sabaudo Villario prouinciae legato hortante praesidium acceperunt; et cum postea Nauarrus Aquitaniae praeses de accessu sibi ad vrbem denegato conquereretur, horum successuum exemplis se excusauerunt. Concarneum et in Armorica portu firmum oppidum a Vinea ex regionis nobilitate ductore strenuo interceptum fuit, quod serius missis Condaei instigatu et Fr. Folij Vigeani

diligentia Rupella auxiliis, mox receptum est, rusticis vndique ad obsidionem concurrentibus. nam Calebota, qui Quermassonetum clauium custodem interfecerat, locum portis reseratis prodente, regij oppidum ingressi omneis fere praesidiarios et oppidanos Protestantibus addictos trucidarunt, paucis exceptis, qui Condate Rhedonum postea capite luerunt. paullo ante Ciuraeum ad Carantonum in Pictonibus a Ludouico Sangelasio occupatum fuit, Tiffarderio iuniore in ea expeditione desiderato. quod paullo post Sangelasij discessum a loci praefecto, qui locum tuendum susceperat, Vido Dallonio Ludensi comiti deditum est. Nauarrus tot successibus elatus, et post denegatum a Burdigalensi Senatu accessum ad Marmandam castra posuerat, vrbem amplam ad Garumnam sitam haut longe a Burdigala, cum delegati ab ordinibus ad euin accesserunt, quorum ille aduentu cognito obsidionem soluit, et Aginnum concessit, vbi honorifice a Ludouico Fabro Gratinio ipsius cancellario delegati accepti ab ordinibus regni ad Nauarrum introducuntur. heic Viennensis multa de dignitate et reuerentia, quam ei ordines vt primario principi libenter deferant, praefatus, ipsum Ordinum nomine, vt ad comitia veniat, inuitat; dein vt ad constituendam religionis vnionem consilia cum rege coniungat, hortatur, demonstratis periculis et calamitatibus ex illo bello secuturis, si suam a Regis et regni vnione caussam separatam velit. nam eo res deuenisse, vt concordibus votis ordines in id vitam, fortunas, opes impensuri sint, quo cuncti regiae ditioni subditi populi in eandem religionem coeant. ad belli tam funesti calamitates fusa oratione a Viennensi explicatas Nauarrus illacrimasse deprehensus fuit, et breui responso delegatos dignatus, monita se ipsorum in bonam partem accipere. tum literis peramanter ad Ordines scriptis post gratias pro tam honorifica ad se decreta legatione actas, et laudatum erga pietatem et patriae caritatem affectum, etiam atque etiam videre ipsos debere, ait, ne quod a rege petierint, vt vna tantum religio in regno toleretur, eorum desiderio non respondeat; quamque periculosum sit, pronunciare, regem fide Protestantibus data non obligari. nam inde effectum iri, vt aliquando, ne quidem cum vtraque pars bello et damnis fessa pacem cupiet, eius firmandae rationes pessimo hoc exemplo introducto expediri possint. igitur videant rursum, et maturius considerent, nec pacem adeo optatam ac regno necessariam sibi e manibus eripi patiantur, qua constituta tantum, nec aliter, salutaria ipsorum decreta et consilia executioni demandari possint. his literis addita ampliora mandata, quibus pacem necessario tuendam contendebat. inter quae, dum ad caput, quo petebant, vt vna religio Catholica Apostolica Romana in regno reciperetur, eique ipse nomen daret, ita ad extremum respondit, se Deum semper orasse, et nunc coram amplissimo conuentu orare, si quidem ea, quam profitetur, vera sit, sicuti ex animo nunc credit, vt in illa constanter perseuerare sibi liceat: sin secus, melius instructus eam deponere, et meliorem non solum amplecti, sed in ea viuere et mori se paratum ostendit, et exutis cunctis erroribus omni ope eniti, vt falsa ex regno toto atque adeo ex vniuerso orbe terrarum, si fieri possit, eliminetur. quae vltima verba tunc in omen accepta, et postea exitum sortita cum induxissent Pastores, ea Nauarrus interlineari additamento restitui voluit, plurimum orans, his vt rationibus sibi satisfactum putarent, petito, si quid vlterius a se vellent, amplius deliberandi spatio, quod in conuentu Montalbani propediem regia auctoritate celebrando facturus esset. interea qui ad Condaeum legati fuerant, iam ipsum ad Ioannis Angeriaci fanum conuenerant, quippe quibus quatuor dierum itinere minus viae faciendum erat. is vero cum longe alia ratione cum delegatis sibi agendum existimaret, et legationem admittere recusauit, nec ipsorum literas reserare voluit, Ordines non legitime congregatos caussatus, qui edicti abrogandi auctores regi fuissent, a regni perturbatoribus in eius perniciem subornati ac corrupti. cum nihilominus Augustodunensis episcopus legationis princeps pergeret, Condaeus in proposito

pertinaciter haesit, regni calamitosum statum deplorans, pro quo vitam libenter profundere paratus esset, ac proinde saepius optasse, et nunc expetere, vt ducum vtriusque partis periculo tantum dissidium dirimeretur, ac miserae plebi et nobilitatis adeo generosae, in qua regni robur consistit, sanguini parceretur. si quae tamen a Rege mandata haberent, ea se intelligere paratum ostendit. et ita cum nihil aliud delegati a Condaeo obtinere potuissent, de cetero perhumaniter ab eo habiti, post mutua vtrinque delata officia Bloesas redierunt et VI Eid. Febr. in ordinum consessu auditi sunt. qui vero ad Nauarrum missi erant, septimo post die venere, et ad comitia de legatione sua retulerunt, addito Nauarrum multum de iniuria, quae sibi a Philippo Hispaniarum rege in regni auiti vsurpatione fieret, conquestum esse, ac postulare, ordines auctoritatem suam interponant, vt sibi a Philippo de eo satisfiat. quid ad Nauarrum respondendum esset, aut super eius responso statuendum, aliquoties in comitiis agitatum fuit. sed pleniore deliberatione semper in alium diem reiecta, tandem placuit, vt quando per delegatos officio suo defuncti essent, nec mandatum de ea re vllum haberent, amplius in eo negotio non pergeretur; eoque magis, quod post Regi oblata postulata, quod iam ante V Eid. factum fuerat, mandata sua exspirasse, neque vllas agendi suas partes esse dicerent. oblatis autem illis a Gulielmo Auansono Ebrodunensi archiepiscopo, et Ludouico Angeneo Maintenonio relatum ad plebeium ordinem fuerat, de XII e numero suo eligendis, quos Rex, cum de postulatis decerneret, in consilium adhibere dignaretur. ibi Bodinus re in deliberationem deducta, quanquam initio contrarium placuisset, mutandum censuit, suisque auctor fuit, ne vllos ad id delegarent, et si sacer ordo et nobilitas nihilominus in delegatione illa pergerent, intercederent, missusque ad eos multis rationibus demonstrauit, quem periculosum esset, maxime plebeio ordini, quod vniuersorum in postulando fuerat, id paucorum arbitrio in decernendo facere. nam ita comitiorum auctoritatem et potentiam veluri in ordinem cogi, CCCC delegatis ad exiguum adeo numerum contractis; qui vt incorrupti essent, tamen vel praesentia regis terreri, et aulicorum prensationibus decipi possent. sic enim annalium fide constare Ludouicum XI, qui reges Galliae in pienam et absolutam potentiam asseruisse dicitur, paucorum hominum ope, quibus Ordinum nomen et auctoritatem attribuerat, regnum, quandiu vixit, ad libidinem circumegisse; sic denique fieri, vt ordinum potestas, quae temporibus, locis, ac personis circumscripta prius fuerat, deinceps perpetua esset, et ambulatoria. ad haec cum Lugdunensis archiepiscopus interfatus esset, delegatos deliberationi tantum interfuturos, non vt tanquam iudices cum aliis de postulatis decemerent, Bodinus replicauit, ab initio placuisse vt et interessent, et tanquam iudices de postulatis decernerent; et si nunc placeat, vt tantum intersint, maius periculum inde consecuturum. sic enim fore, vt pauci homines et obnoxij praesentia sua decretis auctoritatem concilient, et si quid secus a regiis consiliariis decretum fuerit, intercedendi et agendi apud Regem ordinibus viam praecludant. quibus rationibus quanquam plerique ex sacro ordine et in iis episcopi quidam, qui inde in consistorium Regis legi se posse spem conceperant, repugnarent, et Maintenonius id iam statutum esse contenderet, nec proinde in dubium reuocari posse, tamen cum Bodinus tertium ordinem, si vlterius pergerent, intercessurum diceret, sacer ordo, ac mox nobilitas acquieuit, ac commune suffragiorum votum fuit, ne vlli delegati, qui cum regiis consiliariis de postulatis decernerent, ab ordinibus eligerentur. contrarium cum initio placuisset, eaque renon mediocriter Rex animo commotus esset, vt supra ostendimus, postea mutauerat, a Lugdunensi archiepiscopo, vt putatur, inductus, qui principi potentiae suae amplificandae supra modum cupido, ex quo maiestati regiae decrementum metuebat, ex eo incrementum accessurum artificiose persuaserat. itaque Rex Bodinum, quem vnice diligebat, et ob raram eruditionem ac multam

variarum rerum experientiam, dum cibum caperet, libenter audiebat, ab eo tempore non tam benigno vultu dignatus est, quod ordinibus prioris sententiae mutandae auctor extitisset, et ea in re quantum ad circumagenda ordinum ingenia momenti haberet, minus grato regi experimento docuisset. secundum haec cum ordines discedendi copiam peterent, nec se vllos, qui decisioni decretorum interessent, delegare posse ostenderent, rex per Ioannem Moruillerium sine intermissione postulatis decidendis se incubiturum declarauit: de cetero sic iubere, vt nemo ex delegatis nisi petita a se et impetrata venia comitiis discederet. cum nihilominus in proposito ordines perseuerarent, rex iis in regiam euocatis coram regina parente et regina vxore, Carolo Borbonio, Ludouico Guisio, Aloisio Atestino cardinalibus, Guisio, qui tum Bloesas venerat, Meduanae et Niuernij ducibus, aliisque proceribus propria voce significat, cupere se vt iuxta supplicem libellum initio comitiorum oblatum delegati ex ordinum numero postulatis decidendis intersint, qui ipsum de causis ac rationibus eorum, cum opus esset, plenius edoceant, eaque in re ordinibus libenter gratificari velle, quanquam superioribus comitiis nusquam id vsurpatum fuerit. petere insuper, vt delegatorum ad Damuillam missorum, et Monpenserij inprimis, quem nuper ad Nauarrum legauerit, reditum exspectent; et si quidem casus ferat, vt ad arma deuenire necesse sit, praesentia ipsorum ad rem pecuniariam expediendam, atque adeo collationem in tam iustum bellum faciendam, opus esse. nam se decreuisse, C aureorum annuorum OIO ex regio patrimonio in perpetuum alienare: idque vt accedente ordinum auctoritate fiat, expetere. proinde sic velle, vt his de rebus consultaturi conueniant; et si cunctis delegatis manentibus res dispendiosa et onerosa nimis videatur, placere, vt delecti ex omni numero reliquae actioni intersint; ceteri domum proficiscantur. petito ad deliberandum spatio, ordines, quantum ad remanendi, aut delegatos, qui relique actioni intersint, nominandi necessitatem, pecuniae collationem et patrimonij regii alienationem omnino se non posse assensum praebere respondent; tantum se in delegatorum ad Damuillam missorum et Monpenserij reditum differre discessum suum paratos ostendunt. responsum tamen in praesens non significatum, Rege id iubente. et cum postridie Pomponius Belleureus a Rege missus esset, qui de capite, quod ad regij patrimonij in perpetuum alienationem pertinet, ageret, et necessitate, quae potentissimum telum est, vrgente, id licere contenderet, quippe cum constet, salutem populi supremam legem esse debere, AEmarus Burdegalensis praeses ordinum nomine respondit, et nullo casu alienari a rege patrimonium coronae posse multis verbis disseruit. quippe cuius Rex tantum sit vsufructuarius, proprietate penes regnum manente; quam nullo tempore alienatam ne quidem extrema necessitate vrgente, cum Ioannes rex apud Anglos captiuus esset, meminerint homines. quippe fulcrum et columen regni illud esse, quod sacrum, inuiolabile, et proinde inalienabile maiores semper existimauerint. ita remissus Belleureus, et pessimum de domanio affectatae necessitatis obtentu alienando commentum, Bodino praecipue auctore (nam praecipui iam promissis corrupti nutabant) euanuit; quod si locum tunc habuisset, sub principe profuso misere dilapidatum fuisset. iam delegati ad Damuillam Monpelij ipsum conuenerant, qui superiore anno communicatis cum Nauarro et Condaeo consiliis ad comitia citatus, de iis, vt vitio indictis, X Kal. VIIIbr. protestatus fuerat, misso etiam ad Regem protestationis instrumento V Kalendas IXbr. is vero benigne acceptis delegatis literas ad conuentum Bloesensem dedit VII Eid. Febr., sic enim concepta erat superscriprio, ne comitia approbare videretur; iisque post actas pro tanto sibi delato honore gratias, quod taleis tantosque viros dignitate praecellenteis ad se misissent, eorum se quoque, quippe primaria Regni familia et primi Christiani nomen honorificum merita olim ortum, in religione catholica apostolica Romana, in qua viuere et mori paratus sit, constituenda votum summopere laudare

dixit; sed vereri ob eas, quas plenius mandatis suis exposuerit, caussas, ne intempestiuo remedio malum potius iritetur, quam sanetur. proinde etiam atque etiam orare, vt eas pro prudentia sua examinent, et mature in commune consulant. mandatis idem amplius persequebatur, et tot praeteritarum calamitatum experimento constare ostendebat, religionem a Deo inspirari, ab hominibus imperari non posse, et Protestanteis post tot clades et desolationes, quae regnum paene euerterunt, impetrata tandem vitae et conscientiarum tot edictorum beneficio libertate, proculdubio extrema cuncta tentaturos, vt quod tot suorum caedibus, miseriis, damnis, ac periculis redemerunt, vel proprio sanguine tueantur. proinde se, qui cum omnibus bonis ad calamitatum praeteritarum recentem adhuc sensum cohorrescat, non posse non mediocriter commoueri, cum audiat, rem toties infeliciter tentatam nunc denuo retractari; nam post vltimum edictum, quod omnes prouinciae amplissimae, cui praeest, ordines sollemni iureiurando in conuentibus probarunt et confirmarunt, cunctis constitisse, ad pacem in regno tuendam duas religiones commode tolerari posse, nec proinde nisi periculoso exitu fidem edictis datam reuocari. id vero eiusmodi esse, vt cum et Catholicos, qui paci student, et Protestanteis vniversos ipsos respiciat, de eo statuere non possit, aut certius responsum dare, antequam cum Nauarro et Condaeo, quibus cum nouissimum de pace edictum factum, et sacramento confirmacum est, capita contulerit. cum hoc responso Aniciensis episcopus, Rupifortius, et Toleus Bloesas exeunte Februario reuerterunt, sub id tempus, quo post Bironij ad Nauarrum missi reditum, mentio de pace iniecta est, quae tepentibus iam de bello consilijs multorum votis adiuuabatur, et a Bodino inprimis tertij ordinis per Parisiensium delegatorum absentiam praeside, qui cum alij ordines a Guisianis incitati coitionibus extra ordinem crebro factis caput de religione vrgerent, et quauis ratione, etiam bello illato, si opus esset, vt executioni demandaretur, instarent, summa fiducia intercessit; et cum illi ita in comitiis conuentum dicerent, et postulatis semel Regi oblatis nullas ordinum partes esse, quippe extinctis mandatis, audacter respondit, in perduellionis crimen ipsos incurrere, qui cum potestatem agendi vel propria confessione non habeant, tamen cottidie conuenticula celebrent; verum se aliter censere, et licere adhuc regi supplicare. nam vt admittente Rege ad comitia delegatos actioni initium factum. est, ita non nisi eodem dimittente finem imponi posse, et scitum esse, de pace apud Romanos kalatis comitiis, hoc est, minus sollemnibus agi potuisse, cum bellum non nisi centuriatis comitiis decerni posset: quod prudenter in victrice et triumphali rep. ob pacis dulcedinem in odium belli inualuerat. dum in eo sunt, datus Senatus fuit in comitiis Ludouico Borbonio Monpenserio prid. Kal. Mart., qui ad Nauarrum missus iam redierat. is oratione ex scripto ad iuuandum memoriam recitata, quid egisset, summa grauitate retulit, et quam bene animatum erga quietem publicam Nauarrum reliquisset, multis verbis declarauit. tum de studio et opera sua, toties exercituum ductor, tot obsidionibus feliciter confectis ad asserendam Catholicam Romanam religionem nauata modeste praefatus subiecit, se nihilominus calamitatum memorem, quas XVI bellorum annis Gallianmi florentissimo olim regno paene ad desolationem redacto inuexerint. tum exemplis externis in memoriam reuocatis, Caroli V, qui post triumphatam Germaniam religionis diuersae libertatem victis victor concedere coactus fuerit, et Philippi filij, qui pacem ab ordinibus belli ciuilis pertaesis ea condicione factam nuper confirmauerit, regi auctorem futurum, vt pacem colat, resectis, quae nimia nec ferenda in praecedentibus edictis sancita fuerint; quod Nauarrum admissurum speret, idque eo vsque locum habeat, donec aut Concilij legitimi auctoritate, aut ordinum rite congregatorum decreto, aliaue recta et aequa ratione rex vniuersos ditioni suae subditos populos ad vnitatem verae et antiquae religionis reduxerit. tanti viri pacem suadentis dignitas et irreprehensa apud

omneis existi matio Bodino idem consilium agitanti eiusque sequacibus animos fecit, eoque instigante re in deliberationem deducta suffragiorum numero ea tandem vicit sententia, quae Regem rogandum censebat, vt omneis ad Catholicam Apostolicam Romanam reduceret omni aequa ac legitima ratione, sed citra bellum, sicuti Petro Versorio vt peteret, mandatum fuerat. ea de re libellus ab AEmaro, Bodino, et Bigoto Rotomagensi delegato conscriptus et Regi oblatus, quo tertius ordo profitebatur se nunquam bellum ab initio suasisse, sed suum consilium fuisse, vt quibus legitimis ac pacificis rationibus posset, citra bellum, maiorum religio constitueretur, quam et solam veram agnoscant, et in qua viuere et mori parati sint. vt fidem dictis facerent, libello exscriptum ex actis publicis caput de religione XVIII Kal. Febr. factum attexunt, quo mandatum Versorio Regem allocuturo datum continebatur, hac adiecta clausula, vt pacifica ratione et citra bellum religionis negotium conficeretur. eodem tempore Petrus Butricus a Ioanne Casimiro Ludouici Palatini VII viri fratre cum aliquot Germanorum equitum ductoribus delegatus a Rege auditus est. is et Casimiri et ductorum Germanorum nomine longam expostulationem instituit, quod pecunia promissa loco et die Francofurti ad Moenum et Argentinae non repraesentaretur. minime vero oblitos eos esse, quid illis saepius a R. M. responsum fuerit, cum de pace apud ipsum per legatos agerent: nimirum suas res sibi gererent; ceterum regni curam Regi liberam relinquerent; nec proinde se missum, vt alienis rebus se immisceant, nisi quatenus earum cura propriam ipsorum caussam et commodum spectat. sed nec itidem oblitos, cum antea pacato regno et a turbis vacuo grande aes sibi debitum Germani reposcerent, quid responsum fuerit, nimirum res regni tantis oneribus grauati non posse ferre, vt illis satisfieret; quid ergo sibi superesse, si nunc bellum internecinum in eo excitetur? quod quieto Regno non licuit, quî turbato fiet? hoc igitur in caussa esse, cur ad Regem veniant, et eum non solum pro pecunia debita, sed pro pace promissa interpellent, atque adeo Regis fidem non solum Protestantibus in Gallia degentibus, sed ipsi Casimiro nuper datam appellent. nam Casimirum non solum priuati commodi, aut damni potius vitandi, sed existimationis tuendae caussa impulsum. quippe tot honorificis pensionibus et dignitatibus a Rege nuper ornatum sui officij duxisse, Regem enixe orare, vt regni tranquillitati studeat, et edictum nuper conditum et sollemni sacramento per omnes Regni prouincias firmatum religiose seruet. in quo si quae sint duriora, et quae Regis conscientiam laedant, suam vltro operam deferre, vt ea idoneo temperamento mitigentur, in idque sibi ab ipso data mandata, dicit, vt cum Nauarri, Condaei et Damuillae delegatis agat. interea petere, vt sibi de aerealieno satisfiat, quo fidem suam ductoribus Germanis regis nomine datam liberet. haec Germanica simplicitate praefatus Butricus, cum coram Rege disseruisset, postea vbi vidit, res nihilominus ad turbas spectare, libellum a se subscriptum Casimiri nomine regi obtulit VIII Eid. Mart., quo ad declinandam, quam apud Germanicos ductores sustinebat, inuidiam, quasi obnoxius rebus ipsorum aliquod praeiudicium afferret, pensiones possessiones ac dignitates a Rege acceptas remittit, earumque publica instrumenta in manus regis consignat; vicissim fidem, quam regi dederat, reposcit, salua antiqua foederatione, quae Gallis regibus cum Palatinis ab omni memoria intercessit. tum quoniam publica fide venerint, sibi et sociis vt publica fide in reditu caueatur, petit. additum affectata audacia a Butrico peruicacis alioqui ingenij homine, sibi datum a Casimiro negotium, vt in Angliam ad negotia sua procuranda pergeret. quod ita prudentiores interpretati sunt, quasi voluisset Casimirus, vt rex intelligeret, si bellum contra Protestanteis moueret, serenissimam Anglorum Reginam a se et Protestantibus sollicitatam suas partes interposituram. quod libelli a tertio ordine nuper Regi de pace oblati in consistorio diligentius excutiendi caussa extitit: vbi variae dictae sententiae, et cum

cardinalis Guisius, Guisius, et Meduanius fratres, Niuernius, primo ordinum, cum religionis negotium caleret, postulato insistendum pertenderent; Regina contra, Monpenserius, Cossaeus, Bironu, Moruillerius, Belleureus pensitato propius rei periculo, iam mutata sententia pacem suaserunt, captaque ex Casimiriani legati moderationem edicti nouissimi pollicentis verbis occasione ad Nauarrum rursus Bironum mittunt. quod initium pacificationis eodem anno secutae fuit. decreta et in Germaniam legatio, cui obeundae Claudius Villoclarus Guerchius destinatus est. is ad Ludouicum Palatinum VIIvirum profectus et Friderici parentis nuper defuncti morte deplorata et de ipsius ad dignitatem electoralem inauguratione gratulatus ad Io. Casimirum fratrem transiit; cui et mandata, quae habebat, rogatus scripto tradidit. ea autem erant. post officia illa prius commemorata, vt eum de nouo rerum suarum statu edoceret; comitia Bloesis post discessum eius e Gallia celebrata, in quibus concors ordinum petitio fuerit, vt vna Catholica apostolica Romana ecclesia in regno constituatur; Regem vero tunc in eo fuisse, cum ex aula profectus est, vt in tam iusta petitione ordinibus acquiesceret. sic enim a conscientia propria admoneri, vt maiorum suorum exemplo vnam religionem colat. dein experientia edoctum religionis diuersitatem in omni regno ac repub. perniciosam esse, semperque nouas inde oriri turbarum occasiones; quippe cum in conuentibus Protestantium potius de factionibus in Regiae maiestatis perniciem alendis, quam de religione agi certum sit. hoc recenti exemplo patere, cum nouis praesidiis nuper inconsulto Rege Charitaeum firmarunt, et pleraque opida et carces in Pictonibus, Santonibus, Vasconia Delfinatu, Septimania occuparunt. et Regem quidem facto vltimo edicto tentasse, an iilud plene executioni demandari posset. quod cum vllis rationibus confici non potuerit, sed nouis societatibus et foederibus inter Catholicos occasionem. praebuerit, ex eo manifestum fieri, duas religiones citra dissidia et seditiones in eodem regno tolerari non posse. id peruidisse et Imperij Principes, qui Augustanam confessionem; amplectuntur id et Serenissimam Anglorum reginam, apud quos vni tantum religioni locus, ceteris exclusis. nec proinde tamen non velle Protestanteis, vt ceteros, patrocinio suo tueri, itaut nulla vis eorum conscientiis afferatur; sed ea lege, ne conuenire possint, quod cum facere decreuerit Rex, interim et Ludouicum VIIvirum, et ipsum Casimirum orare, si minus in tam iusto decreto obsequenteis Protestanteis experiatur, ne eos consilio, opibus, aut armis iuuent, neque se alieno negotio immisceant, sed dissidium hoca Rege et aetate et prudentia maturo aequabili iure componi patiantur; de cetero Regem curaturum, vt de aere alieno, quod hactenus non factum doleat, quamprimum eis plene satisfiat. ad quae Casimirus scripto prolixo non sine acerbitate respondit, et nouum sibi hunc vere nuncium fuisse dixit, cum pacem, quam nuper magno regni bono a Regina parente factam, et a principibus ac proceribus sollemni iureiurando firmatam laetabatur, nunc certissimo eiusdem regni, cui et Regi ex animo bene velit, exitio infractam resciuit. atqui sperasse ipsum, vt praeteritorum malorum recordatione in pace seruanda esset constantior, nec malignorum hominum ab hostibus regni subornatorum, qui se Ordinum nomine venditant, consiliis aurem praeberet. nam quod illi sine mandatis libellum hunc supplicem Regi porrexerint, mox constiturum. id vero se antea cum adhuc in regno esset, praesensisse, et de perniciosis foederis noui consiliis sedulo Regem monuisse, et quid homines scelerati in comitiis molirentur, haut dubiis indiciis demonstrasse; ac sperare, vt Rex melius instructus post Villoclari discessum mutauerit. interim sui officij duxisse, pro sincera, qua Regem regnumque Galliae prosequitur, reuerentia ac beniuolentia, quaedam ipsum monere; in dictum Gamalielis respiciat, quae ex Deo sunt, ea contra omneis omnium machinationes duratura; quae ex hominibus, sensim euanescere. tum illud in rep. fixum ratumque teneat, id vtile, quod necessarium. quod in Poloniae, Hungariae,

Boemiae regnis, et in Heluetiorum rep. tanquam in speculo contemplari possit, si res vere et citra cauillationem excutiatur. nam veritati facere fucum eos, qui Germaniae aliquem principem cum Rege Galliae comparant. Germaniam totam cum regno Franciae comparatam optime convenire, quae cum non nisi edido de religionis pace a Ferdinando constituto a tot bellis, calamitatibus, et vastitatibus requiescere potuerit, documenco id Regi esse debere, si pacem habere velit, idem vt in regno suo faciat, alioqui nunquam desituras turbas. periculosissimum autem esse, vt Rex, cuius officium est instar boni patris familias, omneis suos aequabili iure complecti, scisso factionibus regno, oblitus fidei datae se alteri parti ducem praebeat. id ipsum etiam atque etiam videre debere, et quantum Regiae existimationis intersit, vt suos omneis in fide contineat, et fidem suam vniuersis citra alterutrius partis diffidentiam approbet. nam vix eum apud externos principes fidem approbaturum, cui sui minime confidant, quod vero de serenissima Angliae Regina exemplum affertur, minime ad rem facere. nam non eandem vtriusque regni condicionem esse; nec in Anglia, vt in Francia, tot principes, proceres, et ex nobilitate et ceteris ordinibus praecipuos publicam suae religionis professionem petiisse. quod si fecissent, et illa fidem edicto publico obstrinxisset, proculdubio eam religiose seruasset: nec vt ab ea discederet, vllis sibi rationibus persua deri, aut vi allata a suis cogi passa esset. atqui meliora Protestanteis a S. M. sibi pollicitos fuisse, cum viderint eum apud Belgij ordines nuper partes suas interposuisse, vt Ecmondani comitis peruerso iuris ordine ab Hispanis suppucio affecti liberi bonis et honoribus restituerentur. nec satis esse, quod Villoclarus addat, Regem Protestantibus conscientiarum libertatem relinquere, adempta tamen libera ac publica religionis suae professione. nam proinde facere, qui ita Regi fidei edictis datae satisfieri contendunt, atque ij, qui quibus vitam saluam promisissent, iis postea ad victum necessaria denegarent. itaque enixe quam potest Regem orare, ne hominibus ordinum nomine se iactantibus, re vera ab hostium regni per prouin cias subornatis potius fidem tribuat, quam fidei et existimationis suae apud suos et externos principes tuendae rationem habeat, et sibi ac reliquis Germanis ductoribus de pecunia promissa, quod hactenus loco et tempore non fecerit, proximis Francofurtensibus nundinis satisfieri curet. ita dimissus Villoclarus, qui cum iisdem fere mandatis paullulum immutatis ad VVilelmum Hessorum principem nomini Gallico semper arcta beniuolentia coniunctissimum Cassellas contendit; qui post honorificas praefationes ad caput de vnica maiorum, hoc est, Catholica Apostolica Rom. religione in regno iuxta ordinum postulationem constituenda longe maiore temperamento respondit. optandum esse piis omnibus, et sesemper optasse, vt vera Romana religio ab initio a B. Paullo promulgata non solum in Franciae regno, sed vniuerso terrarum orbe vnica et sola celebraretur. sed neminem latere, postquam destructo imperio Romano Pontificum in maius potentia aucta est, adeo vt Caesaribus, regibus, ac ceteris orbis principibus legem imponere voluerint, eam primam fidem prauo vsu, crassis erroribus, hominum commentis, ac tandem peruerso cultu sensim deprauatam ac corruptam fuisse. fidem eius rei facere querellas piorum virorum emendationem in Ecclesia frustra petentium a multis saeculis annalium libris consignatas. id scissurae tandem occasionem praebuisse, multosque errorum et peruersi cultûs pertaesos, postquam in sublimi illo et humanum modum supergresso Pontificiae auctoritatis typho nullam emendationis spem viderent, se ab Romanae sedis obedientia separasse; quippe qui Deo potius, quam hominibus sibi in religione parendum existimarent; quos cum vi cogere periculosum esse experientia docuisset, tandem non aliud magis opportunum remedium visum, quam si libera religionis professio ipsis permitteretur; quod pluribus edictis concessum, vt pax in regno statueretur, ita reuocatum mox bellum accendisse itaque. sperasse, vt in vltimo Rex seruando summam curam

poneret, nec quamuis de mutato consilio ex diuersis locis ante Villoclari aduentum ad se allatum esset, fidem addidisse; quippe qui sic statueret, principem religiosum et prudentem nihil fide antiquius habere; quam seruari non solum ad existimationem, et publicam securitatem pertinere; sed violatam certissimo diuinae vltionis flagello vindicari proculdubio sit. qua in re non posse praeterire insigne nostra memoria exemplum Ladislai Hungariae et Poloniae regis, qui dum Pontifici et cardinalibus fidei vinculo ipsum se soluturos vana spe implentibus nimis auscultat, fidem Amurathi Christiani nominis hosti datam temere violauit, et mox ingenti clade obrutus decus, opes, ac potentiam simul cum vita vno proelio amisit. quem enim exiturum habiturum hoc bellum, vbi nulla veniae spes alteri parti superabit; Rex vero si bellum minus ex sententia procedat, non habebit, rupto semel per fidem violatam publico securitatis ac societatis vinculo, quo idonee suis cauere possit? et vt res ex voto succedant, quis victoriae adeo funestae finis erit? cum principibus viris e medio sublatis atque adeo propria familia regia paeue extincta, et amputato veluti altero brachio Rex mutilabitur, regnum sanguine, horrore, et vastitate implebitur? itaque Regi imponere, qui diuersas religiones in eodem regno tolerari non posse, idque bellis caussam praebere et obsequij vinculum soluere contendunt. nec meliore fide in medium afferri Germanicorum principum exemplum. nam nec singulos principes apte cum Rege Galliae comparari posse; nec ipsos vlla pactione subditis suis eam libertatem concessisse. proinde quando Rex in tantae molis negotio se in consilium adhibere dignetur, sic censere, vt deposita belli cogitatione potius ancipitem Dei gladium stringat, hoc est, Concilium nationale liberum ac legitimum ad componenda religionis dissidia celebrari curet. nam alioqui suorum sanguine ab initio fundatam ac rigatam religionem, cruore semper maiores vireis sumpturam. de cetero, quod Rex rogat, ne se rebus suorum Protestantium immisceat, aut illos vlla in re iuuet, sic ipsum sibi persuadere debere, eadem ac se hactenus moderatione gessit, porro se gesturum, et effecturum vt potius Dei gloriae et regni Gallici tranquillitati studuisse, quam turbis in alieno excitandis fauere videri debeat. ad extremum Regem orare, vt in ea re honorificum sibi, regno salutare ac necessarium, amicis principibus ac vicinis vtile consilium capiat. Iam ante Nicol. Hullerius Sanmaximinus Rationalium praeses et mercatorum eo anno praefectus Lutetiam concesserat, vt foedus nouum, cuius se ducem Rex professus fuerat, ab vniuersis vrbis ordinibus subscribendum curaret. id sedulo factum per Matthiam Bruerium praetoris Parisiensis vicarium. is igitur cum formulam ad Christophorum Thuanum Senatûs principem cum sigillaritiis Regis literis detulisset, vir pius et antiquae libertatis ex vitae innocentia contractae retinens, ad haec ab omni factione alienus statim calamum poscit, et vt erat ingenio parato, condicionibus, quibus foedus se auersari innuebat, appositis, subscripsit. quo viso plerique, qui postea subscripsere, viri boni easdem condiciones tanto auctore repetiuerunt. quod factiosos iam vt sibi videbatur triumphanteis male habebat, qui summi in vrbe magistratûs elogio egregium adeo suum commentum suggillari indignabantur. itaque ad Regem perscribunt, instantque per Lotaringos, quod ipsi, quod principibus, ac proceribus, quod vniuersis bene de religione sentientibus ordinibus placuit, id ne vnius publico testimonio improbari patiatur. igitur Rex, qui foedus per se quidem perniciosum, ceterum se ducem illius professus ad exstirpandum sectarium virus vtile existimabat, eoque magis mirabatur Thuanum, quem vt pacis studiosum, sic a Protestantium partibus maxime alienum sciebat, illud improbare, vt animo fatisfaceret, Claudium Dorronum, qui ei a priuatis studiis erat, et postea libellorum supplicum in Regia magister fuit, confestim per dispositos equos clam ad Thuanum mittit, vt coram plenius de ipsius consilij rationibus cognosceret, et ad se referret. Doronus homo bonus et candidus Lutetiam profectus noctu clam Thuanum,

sic enim iussus erat, ne ab emissariis cognosceretur, conuenit in aedibus suis, redditisque Regis literis fiduciariis, et aduentûs sui caussa exposita, lacrimas, vt mihi ipse postea retulit, ab optimo viro, sibi elicuisse visus est, qui loquentem singultanti pectore interfatus, Serum est, quod petis Regis nomine consilium; quippe iam volitante per vrbes, oppida, vicos foedere seu societate, cui plerique siue partium studio, siue religionis specie decepti nomen dedere. atqui iam dudum eam tempestatem Regi et regno incumbentem animo prouidi, et quantum in me fuit, monui Regem Reginamque, a coitionibus, conuenticulis, et clandestinis, quae in vrbe celebrabantur, consiliis sibi cauerent. apud multos, etiam eorum, qui caussam religionis agi rati iis imprudenter participauerunt, ratione peruici, ne conuenticulis illis in posterum interessent; vnde nihil in aula gratiae, multum inter conciueis meos inuidiae reportaui. nunc superest, vt malum, quod nulla prudentia vitari potuit, iam natum deploremus, ne vlterius serpat, frustra impedituri. et quanquam iusto tardius sententiam rogatus, dicam libere, omneis in regno legitimo parteis ad eius perniciem pertinere. cuius rei cum Protestantium exemplum plenam fidem faciat, quid futurum putamus, si catholicorum corpus, quod integrum huc vsque remansit, nunc factionibus scindatur? id vero procul dubio fiet, si secretis coitionibus illis per Regis dissimulationem aucloritas accedat. nec periculo saris prospexisse mihi visi sunt illi, quod eorum cum bona gratia dictum intelligo, qui Regi auctores fuere, quo factionem dissiparet, vt se eius ducem profiteretur. nam dum hoc Rex. facit, regiam maiestatem quodammodo exuit, et qui supra omnem comparationem positus est, perditissimo cuique conditione aequatur, iusque supremi imperij, quod in onmes ditioni suae subditos populos a Deo concessum et legitima successione delatum habet, a se abdicat. nam quo pertinere putas socialeis illos delectus, qui clandestino foedere per oppida et vicos habentur, in quibus tantum roboris ponunt qui religionis velo foedus excuiant, nisi vt Galli pessimo exemplo edoceantur alterius, quam Regis, auspiciis posse militem scribi, stipendium accipi, fidem addici, bellum geri; denique in regno citra perduellionis crimen aliud regnum constitui, et tanquam corpori, quod monstri simile est, nouum corpus inferi? quod quam perniciosum sit, et quam longam malorum seriem retro secum trahat, Rex pro prudentia sua viderit. ego certe, qui rebus iam confectis in consilium vocor, haec dixisse contentus, addam, prouidere me animo, vt haec arma, quae ad religionem tuendam sumuntur, aliquando in Regis caput vertantur: nam hoc veluti praeludio a factiosis Regis patientiam tentari, quatenus vlteriora deinceps sit laturus. et vero sic rex bene consultus statuere debet, per socialeis illos delectus plebem inconsulto Rege et sine mandatu eius armatam, arma in consulto Rege et sine mandatu eius sumpta vel iubente ipso minime postmodo deposituram, neque defuturas praeter religionem caussas, propter quas in armis remanere cupiat, ad tributorum videlicet onera ac noua vectigalia, quae ad necessitatem iam imposita sunt, et ottidie imponuntur, iponte et effreni libertate excurienda. nulla interim magistratuum, nulla iuris, nulla principis ratio erit, effusa semel licentia et armorum vi subnixa. iam concionatores a factiosis conductos ex ambone debacchanteis audio, et omissa verbi diuini praedicatione in magistratus et principem ipsum inuehi. non ora frenari, non voluntates coerceri poterunt; tantaque moles incumbet, vt cum nullae vires contra tantam vim satis sint, a ducibus seditiosorum rex opem emendicare cogatur. mox defectiones crebrae calcata legitimi magistratûs auctoritate subsequentur. iamque de regni administratione ad priuatorum libidinem, de successione etiam, proh dolor! ad vltimum disputabitur, accensisque partium studiis etiam viuo videnteque Rege ipsius cernetur hereditas; ac tandem deploranda florentissimi regni proculdubio inde secutura euersio omnibus in exemplum erit, nulla in re perniciosius, quam in religionis caussa errari. quibus tamen tristibus auguriis,

vt exitus desit, Deum totis votis oro, obsecroque: interim vt validis adeo initiis remora iniiciatur, et praeceps ruentis ad regni perniciem rotae impetus sufflaminetur, optimum factu censeo, vt Rex omni studio pacem pro curet, et vulnerato iam priore edicto aliud aequioribus condicionibus condat, quod terrore armorum adhibito facile a dispersis huc illuc Protestantibus impetraturum eum apparet, et ita belli necessitate quam factiosi quaerunt, sublata, societates illas occultaque consilia pace constituta dissoluat, et stirpitus euellat; et si quos vt multi erunt, iam factione adulta, humilioris condicionis homines nancisci poterit, criminis sopiti igniculos colligenteis, in eos seuero castigationis exemplo animaduertat, itaut poena ad paucos, metus ad multos et proceres ipsos pertineat, grauibusque edictis sanciat, ne qui deinceps delectus, societates, coitiones, et secreta consilia iniussu suo et sine expresso Regis aut publico magistratûs mandatu fiant: qui contra fecerint in perduellionis crimen incurrant. hoc vt Rex sedulo diligenterque curet, faciatque, consultum existimo. cum hoc mau praesagij responso Dorronus Bloesas ad Regem reuolat, qui eo intellecto cum Thuani innocentiam et integritatem perspectam haberet, eo magis commotus est, vt mihi postea narrabat Dorronus, et postquam diu quasi in profunda cogitatione defixus haesit, citius, inquit, cum Thuano de ea re actum oportuit. sed quoniam tam salutaribus consiliis in tempore vti non licuit, nunc vltima suadentem optimum virum sequamur, et armis ad terrorem ostentatis pacis negotium vrgeamus. addebat Dorronus, Regem sibi imperasse, ne periculum inde summo magistratui in vrbe crearetur, vt secretum illud inter ipsos periret, mandasseque, ne Regina ac ceteri consiliarij de eo quidquam rescirent. hauc multo post missus Nicolaus Neouillus Villaregius, Monpenserio iam et Birono praemissis, qui pleniora de pace mandata a Rege attulit, et negotio ad exicum vsque interfuit. inde variis vtrinque scriptis certatum, cum Protestantes fidem datam vrgerent, et ne ea violaretur, Deum hominesque obtestarentur, maioris incommodi vitandi caussa duas religiones tolerari posse multis et rationibus et exemplis demonstrantes; neque vero religionis caussamagi, sed vt eius praetextu summum armorum imperium penes eos sit, qui ea postmodo non contra Protestanteis, sed aduerius legitimum magistratum distrmgant. contra Theologi nostri disputabant, et iam aperto capite in concionibus et euulgatis scriptis ad fidem sectariis seruandam non obligari principem contendebant, allato in eam rem Concilij Constantiensis decreto. vnicam ecclesiam esse, vnumque verum Dei cultum; si multi admittantur, falsos necessario admitti; qua re iritatum Deum nunquam passurum, vt dum Galli plus momentaneae quieti, quam Dei gloriae student, otio tantopere expetito diu fruantur. igitur potius bellum idque iustum suscipiendum, quo exstirpata sectarij veneni peste pax Deo grata et proinde duratura in regno constituatur. secundum haec nondum dimissis comitiis Rex, qui nec bellum tot difficultatibus ac periculis implicatum vellet, et tamen rebus minime integris ordinum plausibili adeo postulationi aliquatenus satisfaciendum putaret, diplomate Ianuario proximo dato, sed tunc primum publicato, quid suae voluntatis sit, declarat; et petitioni quidem ordinum, de vnica religione in regno constituenda vt aequae iustaeque acquieuisse, idque per Monpenserium ducem Nauarro et Condaeo significasse; sed nequaquam sibi consilium fuisse, quod multi ad turbas ciendas etiam ex iis, qui sacra maiorum colunt, euulgarint, vt propterea Protestantium bona sequestraret, aut in eorum personas seuerius animaduerteret, quidquamue inclementius statueret: quinimo semper ab initio in animo habuisse, eos in patrocinium suum tanquam fidos subditos recipere, et ab omni iniuria perinde ac ceteros tueri. proinde mandare ac iubere, vt illi se quietos contineant, ac ne qui domi securos aliqua in re laedant, iniuriaue adficiant, poena perduellionis in vtrosque, qui edicto non paruerint, proposita. sed parum eo astu profectum, cum et ij,

qui bellum cupiebant, laxatis semel licentiae habenis et auctoritate regia clandestinis societatibus accedente cuncta sibi impune licere existimarent, nec Protestantes adempto religionis publico vsu cetera toleranda, aut denique se satis domi tutos crederent. cumque Mirambellus ad comitia delegatus sub id ad suos rediisset, ex eo intellecto, quid Bloesis in caussa religionis actum esset, eo magis inflammati ipso instigante animos omni alia spe abiecta ad bellum gerendum adiiciunt. ei vero ob operam egregie in comitiis nauatam et approbatam suam cunctis fidem Condaeus statim Broagium ad tempus et sub condicione acceptum restituit. cuius facti mox ipsum poenituit, iniecta suspicione, quasi Mirambellus noua consilia de oppido Regi vendendo Vidi Sangelasij Lansaci instigatu resumpsisset. itaque Condaeus eadem leuitate et altu iterum locum intercipit per Castellusium, Insulanum, Nauarrum ordinum ductores, Aguerra, cuius fidei innitebatur Mirambellus, in custodiam dato. postea cum Ioannes Balsacus Montacutus, qui summae rerum sub Condaeo praeerat, in quodam leui conflictu captus, inde occasione sumpta a Protestantium partibus discedendi se domum petita tamen prius a Condaeo venia recepisset, suspicione ex eo orta, quasi capi affectasset, et cum hostibus communicato consilio Broagium capere in animo haberet, plerique Condaeo auctores fuere, vt praesidiarios loco a Montacuto impositos educeret, aliosque sibi fidos in eorum locum substitueret. quod ille quamuis de Montacuti fide minime dubitare prae se ferret, sedulo fecit, eo statim profectus; et postquam Iacobum Mongomerium comitem loco praeposuit, inde Eid. Mart. Ioannis fanum reuersus est; vbi cognito Mirambellum Broagium sibi ereptum ad iniuriam reuocantem cum Lansaco et Ludouico Genulliaco Valliaco, qui CCCC circiter pedites Blauia, Burgo, et Pontio euocatos et LX equites circa se habebant, Broagium iter intendere, cum rapta manu eo reuolat tanta celeritate, vt prope Barbezium Broagio redeunteis Mirambellianos adsecutus sit, qui vix saris temporis habuere, quo se Mirambellum, a quo loco Francisco Pontio nomen, conferrent; vbi mox obsessi municipio deferto in arcemse recipiunt situ firmam, de cetero parum munitam, Condaeo Pontij fidem et animi impotentiam accusante, qui cum Protestantium religionem profiteretur, tamen hostium opem implorare, et ad priuatam vltionem eorum auxiliis in caussae communis perniciem vti non erubesceret. sed contra Mirambellus multa de religione ac fide sua praefatus et praecipuo erga Condaeum obsequio replicabat, nemini mirum videri, si falsis inimicorum calumniis apud ipsum insimulatus, ob idque arce primaria sua tempore tam necessario spoliatus, suum persequi, et ope amicorum amissa reciperare in animum induxerit. cum nihilominus Condaeus obsidionem vrgeret, tamen lente re procedente, et eruptione quadam capto Belsij ab obsessis signo, ad extremum Meduanij superuentu inde re infecta discessum est, Nauarro Condaeum per literas ad monente, vt sub haec initia nihil proelij aleae temere committeret: nam ad famam tuendam, qua bella constant, pertinere, vt nihil irrito successu tentetur. itaque distributi statim per praesidia vicina in Santonibus et Alnetensi pago et circumpositis insulis milites. interea in Pictonibus Mella dedente Boneto a Regiis recepta est. qua in obsidione Ludouicus TremouiusThoarsij dux prouinciae regulus, et opiis Regiis praepositus, qui vt Iacobus Humerius in Picardia, sic in Pictonibus foederis noui sanciendi auctor fuerat, attrito ex longis arthritidis doloribus corpore non ita senex decessit, relictis ex Ioanna Momorantia vxore, Claudio et Carlota-Catharina superstitibus liberis, qui tantae familiae paene iacentis decus postea in summum splendorem euexerunt. eodem successu Merpinum munitum ad Carentonum castellum haut longe a Cognaco vix viso hoste deditum est. quamobrem is, qui loco praeerat, postea iussu Rupifulcaudij comitis in carcerem Pontij trusus est. iamque passim licentiose Regij per Santones transmisso ad Talliaburgum Carantono vagabantur, Sauiniani fano, quod est inibi diues municipium, auare direpto.

quod cum idem facere Tonaei ad Carantonum tentassent, a Luca strenuo ordinum ductore cum damno repulsi sunt, et per totum illum tractum, qui a Tonaeo ad Botonam et Sauiniani fano ad Brisamburgum vsque et Cognacum porrigitur, ad praedas se effudere. quo tempore Condaeus, qui Subiza Marennas venerat, Henricum Turrium Vesuna Petracoriorum istic cum aliquot copiis venientem opperiturus, Broagium concessit, et inde conscensa naue Rupellam ad foedus contrarium percutiendum tendit; vbi per Mirambelli fratrem iuniorem Nauarri literas accepit, quibus de induciis in XV dies pactis quae in IIII Eid. April. exibant, certior fiebat. ita enim cum Monpenserio Bergeracum in Petrocoriis nuper a Rege misso, vt de pace agerent, conuenisse. quae dum gererentur, Rex duos exercitus conscripserat; quorum alterum Carolo Meduanae duci, qui iam Mediolanum Santonum cum Pigallario, Ruffeco, et Rupibaritonio praemissus venerat, attribuit: alter Andino fratri in Biturigas et Aruernos profecturo commissus est, qui Charitaeum ante omnia obsessurus petito a Rege comeatu Bloesis VII Eid. April discessit, et per dispositos equos postridie Genabum venit. inde misso ad Regem Philippo Angenneo Fargio, vt de voluntate eius plenius cognosceret, per Conadam et Pulliacum iter habuit; transmissoque Ligeri ad Capellam venit non longe a Charitaeo, quod erat Sarrae Martinengi, qui peditatui praeerat hospitium. Charitaeum tenebat Iacobus Morogus Landus primarius oppidi ciuis et aulicis aliquot muneribus supra eam condicionem positus, cum V signis. cum eo erant Phil. Lafinius, Salinius, Nocleus, Valinuilla, Villanouanus, et Rainuilla. cumque primo appulsu ad pontem oppido subiectum vis facta esset, XIII Kal. Maias colubrina ab obsessis displosa Martinengus in humero ictus est, quo ex vulnere frustra tentatis remediis decessit, bello dux strenuus et variis expedirionibus exercitatus, Reginaeque percarus, cuius iussu corpus Luteriam allatum et in Caelestinorum coenobio honorifice sepultum est. cum Andino erant Guisius, Niuernius, et Aumalius duces. Bironus rei tormentariae praeerat. ducta fossa dolia viminea a Niuernio promota sunt, et III tormenta imposita; quibus turris Cufanae proiectae munitiones decussae sunt. mox et crepido fossae a Guisio occupata est, verberatione ab Aumalio retro instituta, quae turrem validam oppositam verberabat. in imo ponte obsessi munitionem excitauerant, quam Claudius Bellouillerius Fani Aniani comes cum legione sua trans Ligerim oppugnabat, incisisque duabus pontis pilis omni ex parte cingebat, spe auxilii ab oppidanis venturi omnino praecisa. demum prid. Kal. Maias violenta verberatione vbique totum diem continuata postridie N. Stampensis Firmitanus accepta fide in oppidum admittitur, qui cum obsessis ad resistendum imparibus de deditione ageret. tandem dati obsides, et eodem die vrbs dedita est, dimissis nobilibus cum equis et armis; militibus cum gladio, et in tutum deductis. ipse Andinus per ruinam ab Aumalio factam vrbem ingressus est, statimque relicto in exercitu, qui per eius absentiam praeesset, Niuernio, cum Guisio et aliis e primaria nobilitate per dispositos equos ad Regem Bloesis adhuc haerentem de successu gratulaturus, et quo ducendum esset, plenius ex ipso cogniturus contendit. inde in Aruernos deductus exercitus ad recuperanda loca ea in prouincia a Protestantibus occupata. Matthaeus Merula Vticensis carminatoris lanae filius, sed bellis, quae continua fere in Septimania hactenus fuerant, innutritus, homo supra fortunam audax et strenuus Issoriacum et Ambarum ante quadriennium astu interceperat, et imposito praesidio muniuerat, posteaque oppido in manus Chauaniaci iussu Nauarri consignato, in Cebennas montes atque adeo Marologium in Gabalis, quod sub id tempus noctu admotis crepitaculis occupauit, tanquam in tutissimum sibi perfugium, concesserat. Issoriacum ad radices montium loco irriguo et iuxta amoeno situm est, amniculo impositum mercatoribus frequens: sesqui abhinc leuca Elauer labitur, qui vallem mediam inter oppidum et Pertusam arcem diuidit. praemissus Guisius, qui per fecialem praesidiarios deditionem

facere iuberet, quem illi admissum cum superbo responso dimiserunt. itaque promota castra, et Campanus legionis dux vrbem obsidione cinxit XIII Kal. Iunij. eruptione mox ab obsessis facta C vtrinque desiderati. dein aduenere Santaniani comitis, et Iac. Sauarij Lancomilegiones, eorumque aduentu eruptione facta dubio euentu pugnatum. id Regi per literas significatum, cum quo tunc erat Andinus; qui protinus Bloesis petita a fratre venia ad exercitum reuolauit, et per Centellas in Boiis facto itinere Rigomagi sumpto prandio VI Kal. Iun. curru per Monferrandum vectus Claromontium eodem vie venit. postridie Milialdum Alegriorum arcem concessit, haut longe ab Issoriaco; vbi concilio ducum habito verberatio diuersis locis imperatur. tres summi duces ad id destinati. Guisius quatuor insequeutibus diebus ad Ponticulum tumulos duos excitauit, quibus tormenta VI imposita. Philippus Emanuel Lotaringus Mercurij dux et Aloisiae Reginae frater ex aduerso pontis verberationem suam direxerat, quae ad III Eid. Iunij nusquam intermisit. Ludouicus Gonzaga Niuernij dux contra Barbigellam portam machinas direxit. dum continuatur verberatio, III Non. Iunij tanta tempestas per horam incubuit imbre et fulgure crebris ignibus micante glomerata, vt praesidiarij pro muris stationes, regij vallum deserere cogerentur. tandem maioris templi turris fulmine tacta et quassata est. postridie ad Barbigellam portam redintegrata verberatio a Niuernio, ruina spatiosa edita, quam obsessi sarcire summa diligentia conati sunt. sequenti die infelix obsessorum eruptio fuit, multis ex iis desideratis, nonnullis etiam ex nostris grauiter sauciatis. dein cum Andinus in castra venisset, in concilio procerum decretum est, quo Gallorum sanguini parceretur, vt obsessi rursus per fecialem ad deditionem sine condicione faciendam sollicitarentur. quod illi facere recusarunt, spe interim de auxiliis a Merula confirmata. itaque oppugnatio tribus pastibus pronunciatur. et Guisius inermis, eiusque exemplo plerique ex nobilitate cum milite in murum enixi sunt, summo cum damno inde postremo deiecti. Iacobus Claro montius Bussij iunior frater, Mola nobilis ordinum ductor, Monmorinus in eo conflictu interfecti. Iuo Alegrij regulus, Ioannes Theuallius, Iacobus Harlaeus Chanuallonius et plerique alij grauiter vulnerati. ex nostris amplius IO desiderati. turriculas quasdam inter enitendum nostri occupauerant, quas et in diem vsque sequentem retinuerunt. Niuernius de euentu veritus suorum impetum sustinuit, et geminata verberatione ruinam ad Barbigellam portam complanare satis habuit. quare potius, quam oppugnatione, in qua complures exsuis amiserunt, territi obsessi postridie colloquium poscunt, acceptisque obsidibus Floraco et Saflangio, Santaquensis et Rudonius ad Andinum venerunt; qui cum sibi de vita ac rebus saluis caueri peterent, contra Andinus sine condicione deditionem fieri vrgeret, re infecta discesserunt, remissis obsidibus. tandem cum prid. Eid. Guisius colubrinam transuerso ictu in fossam intra pomerium a praesidiariis ductam displosisset, interfectis illo ictu XX amplius stationariis, omnispe destituti obsessi se Andini arbitrio permisere misericordiam eius imploranteis, qui cunctos in templum concedere iussit. secundurn haec statim post mendiem instructis ordinibus miles per ruinam in oppidum immissus, qui adhuc recenti suorum in oppugnatio ne occisorum sensu iritatus, nullo non saeuitiae genere ac libidinis in oppidanos vsus est. periculo exempti iussu Andini Chauaniacus, quiloco praeerat, Rudonius, et Petreius nobiles ordinum ductores; qui contra Regem se non militaturos receperunt. inde ad direptiones discursatum: sed igne siue consilio siue per lasciuiam, et inter rixandum accenso, tanta violentia incendium vento adiuuante per aedeis grassatum est, vt nulla ope nulla vi humana restingui potuerit, et praedam ipsam, de qua tanto pere rixabatur miles, cum oppido paene omni depastum sit. tandem imber multarum horarum superueniens non tam incendium extinxit, quam quod ignis reliquum fecerat, tectis apertis foeda ruina omnino consumpsit. ita raro fortunae inter aduersa etiam iocantis ludibrio Issoriacum duabus rebus maxime contrariis igne et aqua eodem fere tempore absumptum est. inde ad Ambarum duci placuit; quod et admotis castris statim deditum est.