NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER XXVII.

EXORIENTIBVS passim per Galliam turbis ac coetib. frequentibus, qui rege Francisco minime intermissi, tunc vero propalam celebrabantur, non sine plebis plerisque locis fremitu, cum remedium quaereretur, de comitiis quamprimum habendis serio agi. cepit. itaque Eid. Xbrib. loco ad id parato vocatis ordinib. conueniunt nouus rex puer, Catharina parens, Aureliani dux, et Margarita soror, Antonius Borbonius Nauarrae rex, Renata Ferrariensis, Borbonius, Turnonius, Lotaringus, Castellionaeus, et Guisius Cardinales, Carolus Borbonius Rupisurionius, Franciscus Lotaringus Guisiae dux, A. Momorantius E. M., M. Hospitalius Cancellarius, Iacobus Albo Santandreanus, Carolus Brissacus E. T., Gaspar Colinius maris praefectus, ac plerique equites torquati et sacri consistorij Senatores. heic Cancellarius composita oratione orditur, Deum quam Francisco nuper functo de celebrandis regni comitiis mentem dedisset, eandem regi puero et Catharinae eius matri seruasse. Dei item raro beneficio effectum, vt tumultus morte regis nuper exorti praeter omnium opinionem sopiti potius quam aucti sint, ac veluti brumoso die ad solis aduentum discussis nebulis lux mundo redditur, sic noui regis insolito fulgore depulsis ex principum ac magnatum animis, quae insederant odiis suspicionib. ac simultatib. redditam regno quietem. qua in re praecipuam regis Nauarrae laudem fuisse, qui vt primarium regiae stirpis principem decebat, ceteris exemplo suo praeiuerit, iniuriis priuatis reip. condonatis. ita pace foris parta et domi sarta concordia nihil metuendum, nihil non sperandum. interim dum rex adolescat et ipse perse regno administrando superesse possit, e re visum vt comitia regni cogerentur, et ex eorum sententia et auctoritate publico regimini prospiceretur. eum comitiorum vsum esse, vt rex cum populis imperio suo subiectis quasi in familiare colloquium descendere videatur, vt de rep. in commune consulat, necnon priuatorum querellas atque res, vt vere habent, citra fucum intelligat, quod per suorum fraudes ac dolos plerunque non licet. igitur minime audiendos esse, qui regem infra dignitatem facere aiunt, cum conuentus habet. quid enim magis regium, quam ius suum cuique tribuere? aut quî fieri illud commodius potest, quam cum facultas datur omnibus mala sua, incommoda, questus libere ac publice, vbi fuco ac fraudi locus non est, expromendi? sic enim fieri vt reges officij sui admoneantur, et populos antiquis tributis leuent, noua non imponant, nimiis et damnosis sumptibus abstineant, munera publica ac magistratus minime venaleis

habeant, ad episcopatus ac cetera sacerdotia non nisi dignos prouehendos curent, quae hodie prauo vsu negligantur: quippe cum reges non nisi alienis oculis et auribus videant et audiant, alieno arbitrio viuant, et de summa rerum statuant, a suis veluti fraudulenta indagine cincti, et qui alios ducere debebant, ipsi ducantur. nec vero metuendum esse, ne nimia familiaritate per comitia cum populis contracta, vilescant principes, aut a suis contemnantur. nam regis in solio aequa decernentis fastigium supra contemptum positum esse, nihilque illi deesse, praeter suorum amorem qui familiaritate illa adultus vigorem accipit, et iustitiae opinione postremo coalescit. exempla ad manum esse, et si annales nostri euoluantur, compertum iri, magno semper regni bono comitia fuisse celebrata, magnumque emolumentum ex ijs reges percepisse; ne vetera repetantur, vltima sub Carolo VIII habita in memoriam reuocanda, quibus legitima regni administratio constituta, et perniciosis tumultibus, qui imminebant, obuiam itum est. ea de causa Franciscum nuper defunctum ad Fontem-bellaqueum ex praecipuorum consiliariorum sententia decreuisse, vt conuentus regni haberentur, quo excitatis ob religionem seditionibus remedia quaererentur, interim edicta super ea re facta seruarentur, coitionibus illicitis prohibitis, et graui poena in eos qui seditionibus caussam praebuerint constituta. ijs insuper decretum fuisse, vt praesules ad gregis sui curam assidui essent, et fame laboranteis animas verbi diuini praedicatione pascerent, ac praesentia sua firmarent. vt praefecti viderent, ne quae seditiones exorirentur, et ex earum occasione publica quies detrimentum acciperet. nunc continuata comitia, vt ijs malis remedium quaeratur. eorum caussam inprimis inquiri debere, neque satis esse, vt seditiosi puniantur, neque sufficere eas leges quae scelera patrata vlciscantur, sed eas, quae ne patrentur, impediunt; sicut nec medico satis est, dolorem sedare, nisi et fomitem morbi extinguat: seditiones autem ex ijs causis fere oriri, cum homines aut ex contemptu, aut iniuriae sensu vel metu indignationem concipiunt, aut propter egestatem atque aliquando propter nimium otium tumultuantur. nunc vero cum dignitas sua cuique reddita sit, non esse, cur propterea magnates ac ceteri conquerantur, et restituta regi ac magistratibus auctoritate, iam ab omni iniuriae sensu seu metu securos omneis esse debere: egestati denique prospectum, pace foris facta; eaque domi constituta minime dubium relinqui, quin aerarium superioribus bellis exhaustum, modo largitionum facto breui suppleatur, et eo suppleto aes alienum, quod multos obligatos tenet, sensim dissoluatur, et ita omnibus, qui ob id cum egestate conflictantur satisfiat, et inde quoque plebs in posterum non mediocre leuamentum sentiat. nec vero esse cur otio lasciuire animi debeant, cum vix annus intercesserit, ex quo decennali bello fatigati, respirare cepimus. ijs porro malis optimum remedium esse, si quisque in se descendat, et sorte a Deo concessa contentus sit: si principes aliena imperia minime adfectent, neque vasta ambitione ferocientes inextricabilibus negotijs se ac suos implicent: si sacer ordo potentiam, quam in animas maximam habet, sancte et moderate exerceat; possessionibus amplissimis, quas regum et aliorum beneficio tenent, non ad pompam et fastum abutantur, sed, eas in vsum pauperum erogent; sacra venalia non habeant; quodque gratis acceperunt, gratis dent: si nobilitas immunitatibus, priuilegiis, honoribus ac denique familiaritate, quam regum nostrorum benignitate cum ipsis colit, et potestate, quam in regis subditos habent, pacate et eitra iniuriam fruantur, nec vano natalium splendore supra alios atque adeo contra leges insolescant, sed meminerint, et reges aliquando ex seruis, et ortos ex regibus seruos. sibi arma attributa, non vt illis ad libidinem vtantur, sed vt ea pro principe et patria iuxta Dei praeceptum exerant. si denique tertius ordo siue plebs ecclesiasticis et nobilitate inferior pure in religione instituta et a nobilitate, cui fere subest, aequa ratione habita, per agros terrae cultui innocenter vacet, in vrbibus et oppidis opificio, commercio ac mercatura, qua opes parantur, vitam tolerent. verumenimvero ad dictas seditionum caussas, nouam addi, nimirum religionis dissidium, quasi relligio bellum ciuile quod malorum omnium, quae in remp. cadere possunt, pessimum est, quodque mala omnia in se complectitur, aut excitet aut excitare debeat. atqui non dissensionis sed pacis auctorem Deum esse, et ceteras religiones vt pote

falsas vi aut astu fundatas, solam Christianam tanquam veram et vnicam patientia iustitia lacrimis precibus stabilitam fuisse; veteres Christianos occidi quam occidere maluisse; inde videlicet cognominatos, qui fidei suae testimonium proprio sanguine obsignauerunt. neque tamen negari posse, quin potentissimum in animis nostris vel falsa religio telum sit, affectus cunctos et caritates superet, et arctiori nodo, quam cetera humanae societatis vincula, mentes constringat: in confesso esse, regna religione non limitibus contineri; immo religione non limitibus diuidi; proinde cottidie vsu venire, vt qui religionis opinione ducuntur, principem patriam vxores liberos atque huiusmodi necessitudines parui faciant; atque inde rebelliones dissensiones ac defectiones oriri. in eadem domo patri cum vxore ac liberis, fratri cum fratre non conuenire, si in religione dissideant. itaque vt his discordiis, quae secum ciuile bellum trahunt, obuiam eatur, opus esse Concilio, sicuti nuper ad Fontembellaqueum decretum fuit: cuius spem cum faciat Pontifex, minime interea committendum, vt quisque sibi animo, quam velit, religionem fingat, nouos ritus ac noua sacra pro libidine inducat. nam ita non solum turbari tranquillitatem publicam, sed animas de salute aeterna periclitari. quod si a Pontifice et Concilio remedium deficiat operam daturum regem, vt remediis a maibribus suis in hoc regno vsurpatis publicae necessitati consulatur. spem esse, vt praesules in posterum maiore cura officio fungantur, vt vnde maliorigo profecta est, inde remedium accersatur. hactenus fecisse nos, quod belli duces imperiti solent, vt nudatis praesidio munitionibus cum omnibus copiis in hostem ducant. contra oportere nos prius virtutibus, bonis moribus, ac verbo Dei, quae supplicum arma sunt huic certamini idonea, intus munire, tum foras prodire et in aduersarios ducere. quippe eius, qui bene viuat, efficacem esse ad persuadendum orationem: gladium vero contra animas nihil proficere, nisi vt eas cum corpore male perdat. maiores nostros his armis sectarios debellasse, nobis quoque eorum vestigijs insistendum: ne homines potius, quod a Christiana pietate alienum est, quam vitia et errores odisse videamur. itaque indesinenter pro ijs orandum, vt ab errore suo in viam reducantur, sublatis his ab hoste generis humani excogitatis Lutheranorum Hugonotorum et Papanorum vocabulis, quae Guelforum et Gibellinorum antiquas factiones redolent, ac specioso Christianorum nomine retento. sed quoniam plerique sint, qui religionis quidem nomen obtendunt, re vera ambitione auaritia et rerum nouarum studio aguntur, optimum factu videri, si antequam vireis pestiferi illi homines colligant, omni ratione opprimantur. contra eos armis opus esse, et vbi nihil clementia proficitur, legum et armorum seueritatem ac vim in subsidium adhibendam. id autem aliter fieri non posse, quam si aut potentem exercitum rex sub signis assidue teneat, rem dubio procul populo grauissimam, aut per vrbes, vbi huiusmodi homines fere grassantur, acceptis a rege armis ciues videant, ne qui tumultus exoriantur, seditiosi comprehendantur, et iuxta edicta animaduertantur. communem omnium caussam in eo verti, et eius periculum ad vniuersos pertinere. itaque vt in locis litoralibus procul accensis pharis, vicini omnes ad communem defensionem accurrunt: sic nos ad commune periculum propulsandum minime segneis esse debere. ita tranquillitate in regno constituta, deinceps de aerario videndum, quod X annorum assiduis bellis et alijs necessitatibus adeo exhaustum rex accepit, vt nihil ei a patre ac fratre praeter plorare relictum videatur. sed paratum eum, vt dispendium illud sarciatur, in sumptibus, qui a vobis dicetur, vel mediocrem modum sequi, prouiso, ne regia maiestas ex eo vilescat. his de caussis regem reginamque ipsius parentem ordines regni velut in consilium aduocasse, ac nunc per Cancellarium suum hortari vniuersos ac singulos, qui adsunt, vt deposito omni priuato affectu, quod conducibile reip. videbitur, id libere expromant: nam illorum mentem ac voluntatem esse, vt id liceat, et quod ex ordinum sententia decretum fuerit, id firmum ratumque sit. haec tum eo tantum die acta. postridie cum sacer ordo ad Franciscanorum, nobilis ad Dominicanorum, plebeius ad Carmelitarum conuenissent, de mandatis suis consultaturi, caussantibus plerisque ex nobilitate ac plebe regis morte mandata sua exspirasse, ac nouis opus esse, cum id ad Nauarrum perlatum esset, in consistorio sexto post die decretum fuit, vt in actione

cepta cum ijs quae habebant mandatis pergerent, addita caussa, quod lege regni viuus mortuum excipiat, et continuata possessione regnum in legitimum successorem sine interruptione transmitti videatur. cardinalis Lotaringus iam ante Francisci excessum de oratione nomine trium ordinum in comitijs habenda praeter morem cogitauerat; quod licet insolens tunc videretur pro tempore tamen dilatum magis, quam negatum omnino fuerat, quippe assentiente sacro ordine, quem ille arbitrio suo circumagebat. sed mortuo Francisco, id illi aperte a plebeio ordine denegatum est, cum plerique dicerent, id non ex maiorum instituto peti, et habere ipsos quaedam in mandatis, quae contra ipsum cardinalem promere iubebantur. itaque rursus loco destinato conueniunt, eodem quo prius ordine; cumque tres delegati, qui trium ordinum nomine regem alloquerentur, seorsim ab alijs consedissent, Ioannes Angelus in Senatu Burdigalensi patronus pro plebe verba fecit, qua in sacri ordinis corruptos mores ac disciplinam inuectus, tria inprimis inter eos vitia pullulare dixit, ignorantiam auaritiam ac luxum nimium, quae errovibus passim succrescentibus et offensioni caussam praeberent. et ignorantiam quidem non solum matrem, sed materiem errorum esse, cui vt remedium adhiberetur, antiquis patrum decretis ac constitutionibus prospectum fuisse, creatis in eam rem scholarum magistris, nuper vero Gallicanae ecclesiae scito tertiam sacerdotiorum partem literatis hominibus, et qui per doctrinae gradus ad dignitates promoti essent, attributam fuisse, decretumque insuper, vt in vna quaque matrice ecclesia singuli doctores theologi constituerentur. nihilominus ignorantiam altiores semper ab eo tempore radices egisse, adeo vt verbi diuini praedicatio, ad quam praecipue instituti sunt episcopi, prorsus omittatur, et rem pudendam ac dignitate sua inferiorem fecisse se illi existiment, si eo munere fungantur: eorum dein exemplo curiones suam functionem neglexisse, et per vicarios plerunque indignos res sacras administrare, eandem semper cantilenam recantanteis. nec minus perniciose in foedo lucri amore peccari, quem contraria pestis luxus fere comitetur: in quo sibi tantopere hodie antistites placeant, vt se hac ratione Dei majestatem tueri et in terris repraesentare existiment; quod potius simplicitate et sanctitate vitae efficere deberent. qua in re ab antiquorum sinceritate et tenuitate nimium quam degenerare, a quibus in synodo Carthaginiensi sub Innocentio I celebrata constitutum fuit, vt episcopi proximas templo aediculas et illas tenui supellectile instructas haberent. nunc contra cum inuidiosa pompa regiam magnificentiam prouocare cernantur, nulli mirum esse debere, si multi indignatione ob prauam ministrorum vitam contracta a religione ipsa in dies alienentur. petere igitur atque obtestari tertium ordinem, vt ijs malis sancti ac legitimi concilijcelebratione propediem, accedente regia auctoritate, prospiciatur. postquam perorauit Angelus, nobilitatis nomine Iacobus Sillius Rupifortij comes elegantem iuxta et fiduciae plenam orationem habuit, cumque multa initio de regum potentia et officio praefatus esset, consilium regis laudauit, quod parentem regum summae praefecisset, vt olim Alexander Seuerus Mammaeam, apud nos Carolus VIII Annam sororem; Nauarrum insuper, regiae stirpis principes ac regni proceres in consilium abhibuisset. permulta quoque de nobilium ordine subiecit praecipuo regni robore, cuius puritas hac maxime ratione contaminata sit, quod plerique minime gente et insignibus nobiles, sed in administratione ciuili versati, aut belli periculis exercitati, vel denique artis alicuius inuentione clari se admiscuerint, eaque mistura multum eius dignitati et principis aerario decreuerit, dum quisque hac praerogatiua a tributorum et vectigalium oneribus se immunem asserit. magnum et ex eo incommodum accessisse, quod eorum maiores regum aemulatione immensis donationibus in ecclesias collatis patrimonia exhauserint, attributa etiam iurisdictione: cuius ratione fiat, vt nunc passim per lites ac tricas a beneficiarijs suis misere vexentur. quo quid durius vel iniquius? quid enim magis absurdum, quam vt sacerdotes lux mundi et sal terrae scilicet, quorum opus, preces ac vota apud Deum fundere, Dei verbum praedicare, simplice cultu sacra administrare, vitae ac fortunarum ius in regis subditos exerceant? in id igitur ante omnia regi incumbendum, vt ecclesiasticum ordinem emendet, Ezechiae exemplo, qui collapsam ministrorum templi disciplinam

instaurauit, assignata ijs, qui sacrae scripturae lectioni attenderent, idonea pensione. id fecisse in Gallia Carolum VII, et ante eum Ludouicum IX, pragmaticis sanctionibus editis, neque plus in Philippo Augusto aestimari, quod Iudaeos regno exegerit, Albigeos debellarit, in Ludouico item VI, quod Gelasium et Paschalem pontifices contra Henricum Caesarem protexerit, quam quod vterque emendationi ecclesiasticae studuerit. Carolum item Magnum, et Ludouicum eius F., Gulielmum Normaniae ducem, non tam laudari, quod templa summis sumptibus aedificauerint, ecclesias vastis possessionibus locupletauerint, quam quod sacram disciplinam, mores, concordiam in ecclesia sarciuerint. id autem optime fieri posse, si praesules in sua quisque dioecesi excubent, et ministerium suum per se non peralios sedulo exerceant, verbi diuini promulgatione, sacrorum pura dispensatione, bonorum, quae amplissima possident, larga in pauperes erogatione, vita denique et exemplo suis praeluceant. vicissim videndum regi, vt eruditos homines pietate prudentia et morum integritate conspicuos ad sacras dignitates prouehat: hoc enim ad regum munus pertinere; nam Deum alioqui negligentiae tam perniciosae in suam contumeliam vergentis rationem reposciturum; et vt olim Theodoricum et Theodebertum, quod eiusmodi beneficia pergratiam et sordeis dispensarent, male multauit, sic vt iustitiae et aequitatis desertorem miserabili exitu ipsum castigaturum. non enim satis esse principi, si priuatis commodis studeat, nisi et subditis sibi populis prosit, et aequabili iuris inter suos dispensatione omnium beneuolentiam demereatur. nam bona et mala principis ad populum pertinere. sic propter Saülis defectionem triennali fame, propter Dauidis flagitia peste, propter Achabi scelus innumeris cladibus populum Dei adflictum fuisse. iustitia reges a tyrannis distingui. nam potentiae parem in vtrisque rationem esse. hac qui per maleficia rapinas concussiones iniuriose abutuntur, plerunque Deo ita volente, male a suis et merito haberi. sic enim regno exutum a Syracusanis Dionysium, ab Agrigentinis Phalarim, a Macedonibus Demetrium, a Thrasybulo denique XXX tyrannos Athenis exactos. igitur in eo praecipue regi laborandum, vt iudices constituat viros probos, Dei timenteis, et qui non solum ab omni questu turpi alieni sint, sed auaritiam capitali odio detestentur. qua in re duo seruanda esse, vt et munia minime accepto pretio distribuantur, et iudicum numerus, qui in immensum excreuit, minuatur. nam vilescere numero amplissimum ordinem, et plebi simul ac principis aerario grauem esse: adhaec male ominosum semper habitum et in Romano imperio et alijs regnis ac rebusp. tot magistratuum immanem numerum. postremo optime regno consultum videri, vt iuxta Francisci I sententiam nobiles inter iudices allegantur, apud quos decoris et existimationis praecipua semper cura exstitit, et quos proinde gratia et pretio corrumpi vero procul est, vt litium ambages contrahantur, et secundum municipaleis leges arbitrio bonorum virorum caussae decidantur. aulicorum vero auaritiam refrenari posse, si statuatur, ne quis reorum bona ante condemnationem a principe petere possit, quaeque ex damnatorum bonis prouenient, ad opera pia destinentur. ita religione constituta ac restituta disciplina, nobilitati, quae ad defendendos regni fineis excubat, dignitate sua seruata, iudiciario ordini ad tuendam regis majestatem et ad ius aequabiliter inter subditos dicendum auctoritate reddita, populo leuato, fore, vt regnum hoc olim florentissimum, nunc denique et in posterum omni bonorum ac virtutum copia exuberet: quod vt breui contingat, nobilitatem, quam demisse potest, a rege petere, quae et illud facto reuinci cupiat, quod vulgo dici solet, in Gallia frequentes et de reb. maximis conuentus haberi, sed nulla fere consilia in ijs capi. quibus dictis Sillius libellum, quo templa religionis caussa nobilium nomine petebantur, regi porrigit, qui palam lectus est. dein dicendi partes sacro ordini obuenere, pro quo Io. Quintinus Heduus locutus est, et verbosa ac taediosa oratione, quam fere ex scripto recitauit, rege, regina principibusque in os laudatis tribus de caussis comitia in Gallia instituta dixit, vt sacrae disciplinae prospiceretur, rex suorum querellas audiret, ac vicissim de regni necessitatibus et incommoditatibus apud subditos suos quasi in consilium aduocatos ageret. non de ecclesia emendanda, quae errare non potest, quaeque nullis rugis aut maculis deformata, sed

semper et aeternum formosa erit; verum de disciplinae sacrae emendatione intelligendum heic agi, quam senescente pristina simplicitate sensim collapsam ingenue fateatur. itaque minime audiendos veterum sectarum sandapilarios toties damnata dogmata effodienteis, et si qui sint, qui eorum nomine templorum seorsim a catholicis vsum libello oblato petant eos pro sectariorum fautoribus atque adeo sectarijs et habendos et puniendos. nam minime aequum eos petere. id Constantio imperatori ab Athanasio, Valentiniano II frustra iuris sui cuncta atque adeo sacra asserenti ab Ambrosio, denique Gamae sub Arcadio a Ioanne Chrysostomo denegatum suisse. proinde regem suppliciter rogare, vt eorum postulata tanquam impietatis et impudentiae plena auersetur, potiusque maiorum suorum et Caroli Magni inprimis exemplo, cuius sanctiones ad rem ecclesiasticam pertinentes ab omnibus leguntur, omneis ditionis suae subjectos populos iuxta praescriptam in ecclesia formulam viuere et sentire cogat. neque enim diutius ferendam sectariorum petulantiam et audaciam, qui spreta veterum auctoritate et recepta in ecclesia doctrina vnos se euangelium intelligere et amplecti dictitant. huic animorum intemperantiae ac tantumnon rebellioni mature obuiam eundum. quod ni fiat, periculum subesse, ne eadem audacia, qua Dei domum oppugnant, in principem ipsum excusso legitimi magistratûs iugo inuadant. igitur postulare, vt omnia commercia illis cum catholicis interdicantur, et cum ijs tanquam cum hostibus agatur, nec qui religionis caussa regno excesserunt, eis postliminio domum redeun di facultas sit. ad regem spectare, vt vindicem gladium in eos stringat, et capitali supplicio pestiferae sectae veneno infectos plectat; contra sacrum ordinem sarcum tectumque tueatur, restituta collegijs praesules eligendi potestate, quae ipsis manifesto reip. Christianae detrimento erepta sit. nam animaduersum a summis viris eodem fere anno, quo sacrarum electionum ius Pontificis permissu in regem translatum est, sectarium virus statim enatum esse, es se paullatim per omnia regna sparsisse; tunc enim, hoc est anno huius seculi XVII, ortum Lutherum, quem Zuinglius, Oecolampadius, et postea Caluinus secuti sunt. in regis potestate esse, vt hoc malum e domo Dei tollatur, neque sacer ordo in posterum quasi decimetur; sacros huius reditus esse ad opera pia destinatos, et qui citra sacrilegium interuerti et in alios vsus impendi non possint. postremo immunitatem sacro ordini petijt, tributorum ac censuum onera deprecatus, additis multis adulatorie confictis, quorum astanteis suppudebat, ac praecipue eos, qui Protsetantibus fauebant, qui et vehementiam, qua in eos inuectus fuerat, supplicia intermissa reuocari postulans, indigne ferebant, eoque magis, quod meminissent, ipsum Quintinum olim, quod Protestantium doctrinae addictus crederetur, Pictauio expulsum esse. sane ob id mordacibus libellis ac dicterijs petitus tantum dolorem cepit, vt contracto inde morbo paullo post decesserit; homo alioqui minime malus, sed decretalis iurisquam rerum agendarum peritia clarior, et qui serio de emendanda ecclesia aliquando cogitauerat. quia vero eos, qui Protsetantium nomine libellos regi obtulissent, notauerat, proque fectariorum fautoribus atque adeo sectarijs habendos et puniendos dixerat, Colinium maris praefectum designari rati, qui aderant, omnes in eum oculos coniecere, et ipse Colinius ea de re apud regem questus tanquam de graui iniuria sibi satisfieri postulauit. quanquam Quintinum satis excusaret, quod quae dixerat, non ex ingenio suo, verum ab aliena volumtate profecta credebantur, multaque in eam rem priuatim dixisset, tamen cum omni ratione sibi publice satisfieri peteret Colinius, conuenit, vt Quintinus altera oratione, quam cum ordines a rege comeatum petituri essent, habiturus erat, publice iniuriae illatae suspicionem amoliretur. exortae et tunc in Guisianos querellae ex hac occasione. delegati ordinum Burgundiae et Delfinatus, quibus prouincijs praeerant Guisius et Aumalius fratres, petierant, vt perinde Lotaringorum ac regiae stirpis principum honorifica mentio haberetur, et vt id faceret, Rupifortio iniungeretur. quod cum a maiore nobilitatis parte negaretur, indignati Guisiani, eos, qui intercedebant, sediciosos per iram appellauerant. qua de re e nobilitate plerique apud Catharinam questi, pro vniuersis verba faciente Io. Raguierio Sternaeo Cathalauni vicedomino, hoc tantum responsum retulere, id a Guisianis in

eos dictum, qui contra regiam maiestatem aliquid moliti essent, atque ita regio nomine iniuriam pro tempore excusauerunt. his peractis, a rege praesulibus significatur, vt se ad proximi concilij, quod Tridentum indictum erat, instruerent. mandatum insuper iudicibus per praefecturas, vt vinctos ob religionem soluerent, ijsque bonorum ob eandem caussam annotatorum liberam possessionem relinquerent, poena capitis contra eos, qui sibi inuicem ob religionem male dicerent facerentve addita. moniti praeterea eodem decreto omnes, quod ad religionem, vt ritus hactenus in ecclesia receptos sequerentur. rebus ita vt cunque compositis, restabant occultae simultates, quae per emissarios vtrinque ex falsis rumoribus accendebantur. nam de Iacobo Sabaudo Nemorosij duce ad Nauarrum perlatum, homines delectos eum clam cogere, et per suburbia distributos habere, vt ipsi Nauarro insidias strueret. quod in caussa fuit, vt A. Momorantius E. M. qui declarandi erga Nauarrum animi occasionem captabat, ipsum diligentius obseruaret, coleret, et domum, quamuis haut ita longe ab aedibus regiis diuerteret, cottidie duceret reduceretque: sed rei vestigatione iussu Catharinae facta, cum nihil deprehensum esset, Nemorosius comitante eum Guisio coram rege se purgauit. sub id tempus commendatione Antoriij Crussolij comitis, et Aloisiae Claromontiae, quae Catharinae gratia tunc florebat, et apud Nauarrum plurimum poterat, Philippus Lenoncurius Autissiodori episcopus in intimam Nauarri familiaritatem se insinuauit: qua fretus, Guisio litem de Nantolio comitatu a Margarita Broia parente iniquis, vt aiebat, condicionibus empto litem mouit. Guisio et suspecta fuit Nauarri voluntas ex eo, quod tunc ipse in ordinum consessum, qui ad B. Francisci habebatur, venit, quamuis ex regij consistorij decreto, et per Hospitalium, qui cum eo venerat, ordines rogauit, vt dissoluendi aeris alieni a superioribus regibus contracti ratio inter eos iniretur, hoc addito, minime recusare regem et circa eum proceres, quin si comperiatur nimijs donationibus et immensis largitionibus exhaustum aerarium, ad earum restitutionem, qui acceperunt, compellantur. is sermo haut leuiter pupugit Guisij et Santandreani animos, qui se eo peti sentiebant, cum subiunxisset Nauarrus, in ipsorum scilicet inuidiam, paratum se, si quae dona accepisset, quamuis extra comparationem positus esset, vt tamen exemplo suo tam salutari decreto praeiret, ea restituere. inde dimissa ad tempus comitia, et in Maium proximum reiecta, vt omnis scrupulus tolleretur, qui a XL praefecturarum delegatis de mandatis morte regis extinctis propositus fuerat, decretumque vt duo tantum ad euitandam turbam, et vt sumptibus parceretur, ex XIII maioribus regni prouincijs delegati tempore condicto ad Esiae pontem conuenirent, cum idoneis mandatis et rationibus, quibus grande aes illud alienum commode dissolui posset. additum, vt de libello a Rupifortio Protestantium nomine porrecto in proximis comitijs ageretur. tandem Quintinus ordinum nomine comeatum a rege petijt meditata oratione, qua et dicta in Colinium excusauit, neque aliud se spectasse testatus est, quam vt salua conscientia, quae in rem regis esse videbantur, ea libere et citra cuiusquam iniuriam expromeret, et nobilitati is qui debetur honos a se haberetur. tunc cardinalis Lotaringus, qui de pristina auctoritate sua aliquid in dies decidi doleret, vt absentia dignitatem tueretur, specie pascendi gregis Durocortorum Remorum concessit. accidit et sub id tempus, vt Henricus Borbonius Belloprati marchio Rupisurionij F. cum vix XV annos ageret, et iam in illa aetate egregiam de se omnium spem concitasset, miserabili admodum casu perierit, inter currendum ex equo cadente lapsus, et a robusto Caroli Roberti Marciani Moleuriae comitis concitato cursu eius vestigijs inhaerente equo conculcatus ac protritus. quae mors non solum parentibus, qui vnicum filium sibi ereptum insolabiliter lugebant, sed vniuersae aulae luctuosa fuit. qui res curiosius notant, obseruabant, familiae toto terrarum orbe illustrissimae primum ac nouissimum heredem eodem mense decessisse. Hoc extremo anno bellum aduersus Conuallenseis susceptum est, quod in sequentem desijt, de quo nunc continuata serie dicernus. eorum qui a Valdo Sperono et Arnoldo, alijsque huiusmodi ante CCCC annos instructi ac persuasi a Pontifice R. defecerunt, ob idque crudeliter vbique exagitati sunt, pars in Germaniam ac Sarmatiam et inde in Liuoniam vsque ad extremum VII trionem

transmigrauit, pars in Italiam profecta in Apulia et Calabria consedit; pars denique in Prouincia nostra locis incultis et asperis latuit, et in vicinis Alpinarum conuallium radicibus perfugium habuit. ac de Merindolijs et Caprensibus, qui in Prouincia remanserunt, abunde in superioribus diximus. nunc nobis de Conuallensibus sermo instituitur. in Subalpina regione atque adeo in Cottijs Alpib. Vesulo monti, ex quo Eridanus nobilissimum Italiae flumen descendens orientem versus cursum intendit, vallis Lusernensis subest a Luserna oppido ad ipsius fauces sito ita vocata, cui et aliae conualles connectuntur; Angrunia a fluuio cognomine, qui eam quasi mediam diuidit, itidem appellata: tum Perosiana et Sanmartiniana valles huic continguae, quae a XV OIO circiter incolarum habitantur, eandem fere, quam a Valdo olim hauserunt, religionem in hodiernum vsque diem profitentium. in eos a nostris ante vltimam pacificationem, cum illae regiones, quae nunc maiorem parcem Sabaudo parent, Gallici iuris essent, aliquoties seuere animaduersum est. nam cum anno LV apud Angrunios ineunte VI tili euangelij praedicatio iuxta ipsorum institutum palam fieri cepisset, mox a Taurinensi Senatu emanauit decretum, quo publici huiusmodi conuentus capitis addita poena interdicebantur. et memoratur quidem ab ijs, qui res eas in Conuallensium gratiam scripserunt, insigne diuinae vltionis exemplum; nam cum quidam Briquerate pago Io. Martinus Trombantius nomine Angruniensi pastori nareis abscissurum se aliquoties minatus esset, haut multo post a lupo rabie efferato circumuenitur, qui nasum iactabundo homini dentibus auulsum deuorauit. ex quo contagioso morsu ipse rabie statim correptus miserabiliter perijt. addunt ad rei miraculum, ab eo tempore nusquam auditum, lupum illum quidquam damni cuiquam intulisse. Angrunij vero non solum nihil decreto illo ac minis territi sunt, sed eorum exemplo Lusernenses publicam concionandi libertatem eodem tempore vsurparunt. anno insequenti apud Sanmattineos ineunte mense Martio itidem publici conuentus religionis caussa haberi cepti: quam eorum contumaciam ac pertinaciam non ferens Senatus e suo numero Amatum Saniulianum Praesidem cum assessore, cui ab Ecclesia nomen, mittit, qui sedulo in eos inquirerent, omnique ratione eniterentur, vt ipsos ab incepto reuocarent. heic a Conuallensibus syndicatu facto exhibita fidei confessio est, qua illi se doctrinam veteri ac nouo foedere atque Apostolorum symbolo comprehensam amplecti declarabant, sacramenta item a Christo instituta admittere, quibus abunde Christus dona sua, beneficia, opes ac thesauros coelesteis illis omnibus explicuerit ac contulerit, qui ad ea vera ac viua fide accederent. item IIII vniuersalium conciliorum decreta amplecti, videlicet Nicaeni, Constantinopolitani, Ephesini et Chalcedonensis. ad haec X logi praecepta, quibus regula sancte ac pie viuendi traditur; de cetero omnem a se ac suis coetibus iniquitatem eliminare, illicitas deierationes periuria diras imprecationes contumelias rixas seditiones crapulas ebrietatem scortationes diuinationes sortilegia incantationes furta vsuras praestigias et id genus auersari ac toto pectore detestari: credere vero supereminenteis pote states a Deo institutas esse, quibus parere Deum vere timentibus necesse sit, et quorum quisquis imperium detrectauerit, eum cum Deo bellum suscipere. hanc se fidem a maioribus traditam profiteri; qua in re si vel illi olim vel ipsimet nunc allucinentur, cupere doceri et ex Dei verbo argui, prauas de religione opiniones e vestigio eieraturos, eique quod rectum sit protinus adhaesuros, ac pro tanto beneficio ei qui illos docuerit immortaleis gratias acturos. tum instituta in speciem magis quam serio disputatio, in qua de solemni sacrificio, poenitentia ac confessione priuata, quam auricularem vocant, de tradicionib. ac ceremonijs, de precib. propitiatorijs pro mortuis, de censuris actum, quae illi omnia fere reijciebant, aut cum tali temperamento admittebant, vt reiectis, quae voluntatio cultu aut humana adinuentione inoleuerant, cetera quae expresso Dei verbo congruerent non aspernarentur. de quib. cum Saniulianus Taurinum reuersus ad Senatum retulisset, re agitata, de eo ad regem scribi placuit, et sententiam eius exquirere. ac annus fere reuolucus est, dum responsum ab aula alijs negotijs occupata exspectatur: quo accepto Saniulianus Pinarolium venit, euocatisque Angrunijs et vicanis propinquis ex vno quoque binis

syndicis eorum confessionem anno superiore oblatam a Senatu ad regem missam affirmat, regis vero iussu diligenter a theologis orthodoxis excussam, vt erroneam et a vera religione alienam consentientibus suffragijs damnatam esse; proinde edicere regem, vt ea abiecta S. R. E. obsequio se summittant: ni faciant, corpora ac bona fisco addictum iri. copiam mandatorum petiere legati; quibus editis non absque praesidis indignatione sibi fidem non haberi frementis, triduum concessum est, intra quod ijs parerent. Saniulianus Lusernam inde pergit, ibique coacto concilio cum mandata regia vrgeret, illi vnanimi consensu confessioni ante propositae haerentes petunt, vt ea examinetur, et si quid in ea peccent, sincere ac benigne admoneantur. cum nihil minis nihil blanditijs proficeret praeses, edicit, addita capitis poena, vt pastores ac ludimagistros suos coram Senatu sisterent. cum ne sic quidem eos ad officium reduceret, Senatus auctoritatem interposuit, decreto facto missoque apparitore, qui illud per eas regiones promulgaret. eius summa erat, ne quem pastorem reciperent, nisi ab archiepiscopo Taurinensi missum, aut a Senatu approbatum: more maiorum viuerent: si quis concionator Geneua aut aliunde profectus clam ad eos accederet, eum indicare, aut etiam comprehendere tenerentur. praemia delatoribus proposita: indicta item capitis ac publicationis bonorum poena contra illos, qui non obtemperarent. ab eo tempore, siue quod seueris illis in speciem decretis officio satisfactum existimaret Senatus, et alioqui placidos homines iritare nollet, siue Heluetiorum et Germaniae principum Protestantium, qui pro ijs apud regem assidue deprecabantur, id gratiae datum sit, toto triennio Conuallenses nulla molestia affecti sunt, donec pacificatione facta Sabaudus, postquam earum regionum possessionem adeptus est, Pontificis instigatu ac rogatu quamuis aegre et contra animi sententiam bellum aduersus eos hoc annosuscepit. principium ineunte Martio a seueris in miseros homines animaduersionibus factum. captus Io. Carquinianus, Mathurinus et eius. vxor. ac triduum post cum confessionem suam Sabaudo missam, sed non oblatam pertinaciter tuerentur, flammis vstulati sunt. saeuitum et in Meanenseis, Arquenseis, Meronenseis ac Susionenseis, direptis eorum bonis: pars extremo supplicio affecti, amplius LX ad triremeis damnati sunt; alij supplicij metu eierata quam profitebantur religione periculum euaserunt. tum delecti tres Thomas Iacomellus professione Dominicanus fidei vt vocant inquisitor, Curbis assessor homo vehemens, et capitalium rerum praefectus, qui Cariniano venere, cum mandatis vt in suspectos diligenter ac seuere inquirerent. Caroli tamen Lusernensis comitis et Angroniae aliquot nobilium interuentu ac commendatione factum est, vt remissius cum iis ageretur. nec Pinarolensis coenobij, quod haut ita longe ab oppido abest, sodales interea cessabant: nam cum huc et illuc comeantibus Conuallensibus ante coenobium in faucibus Alpium situm necessario transeundum esset, eos manu armata, quam ad id alebant; interceptos crudeliter diuexabant. capta etiam occasione plerique ex nobilitate illarum vallium, vt res suas ex miserorum direptionibus ac proscriptionibus augerent, quasi gratum principi suo facturi, in subditos saeuiebant. inter quos Carolus et Bonifacius Truchesij fratres ceteros immanitate superabant. et Carolus quidem, cum superiore anno concionatori subornatis hominibus manus inijcere tentasset, excicata ob id seditione a subdicis suis mortis periculum adierat: quam iniuriam domino suo, quamuis vt ipsi aiebant, in alia grauiore repellenda factam aestimata lite OIO IO C aureis redimere coacti fuerunt. inde ille iritatior cum fratre IIII Non. April. explicatis signis et tympanis adhibitis Reuclaretum vicum sibi subditum necopinato aggreditur: quo viso vicani cum vxoribus ac puerili sexu in montem vicinum niuibus opertum per auia enituntur, maiorem partem nudi, vbi per treis continuas noctes manere coacti frigore paene exanimati sunt. pastor eorum, qui nuper ex Calabria redierat, cum Sammartineo quodam vicano ignibus traditus est. tum direptae vicanorum aedes, nec prius hinc discessum, quam miseri homines se R. E. in posterum obedientes fore promitterent. verum inopinatus casus eos fidei datae religione liberauit. Prati-gelati vicani, qui ad regiam ditionem pertinent, et ipsi Valdi doctrinae addicti indigne ferentes Reuclaretinorum calamitatem, CCCC illuc mittunt, qui

praedae intentum militem abigerent, et fugitiuos aedibus suis restituerent. illi cum Truchesianis copijs nocte intempesta congressi post acre certamen eos fundunt nullo ex suis amisso; Carolus vix fuga se periculo eripuit. heic quando Pragelatensium mentio primum incidit, locus postulat, vt de Conuallensibus Gallicae rei subiectis aliquid dicamus. Ebroduno, quae maritimarum Alpium metropolis est, ortum versus tendenti, cum V leucas circiter processeris, ad dextram Queracensis vallis porrigitur, ad laeuam Fraxinea subest, inter quas Ramae olim magnae ciuitatis rudera visuntur. inde superato montis dorso per impedita et ardua loca panditur via admodum angusta in saxo humana industria excisa, quae ab accolis Hannibalis via etiam hodie dicitur, vt per me quidem in posterum quiescere ac tacere liceat ijs, qui tanta contentione inter se digladiantes desudant, vt Hannibalis in Italiam iter inuestigent, cum id eis quilibet obuius in illis locis indicare possit. ab ea via Brigantionem itur, cui ad laeuam rursus Loisina vallis subiacet, ita dicta ab Loisio XII, qui illac in Italiam transiens, cum magnam Valdensium lanienam edidisset, poenitentia facti ductus nomen loci mutauit, et cum antea meretricia ob adulteratam religionem contumeliose a vicinis appellaretur, de suo nomine deinceps eam vocari voluit. tandem superato Genebra monte Ocellis et inferius Susione ad laeuam relictis, ac transmisso rursus opposito iugo vallis Clusonia trans Alpeis aperitur a Clusone fluuio, qui inter Pinarolum et Briqueratem pagum lapsus tandem in Padum influit ita appellata; in ea Pratum-gelatum vicus est populo frequens, vnde missi auxiliares. in ima Clusonia Perosia est Sabaudicae ditionis initium, post quam Martini fanum ad dextram, et rursus Ioannis fanum vlterius progredientibus occurrit in Angrunia valle omnium frequentissima et re omni ad victum necessaria abundanti, quae reflexo meridiem versus per Bobiacam vallem sinu cum Queracensi, quae regiae ditionis est, tandem connectitur. harum omnium maxime horrida et agrestis Fraxinea, quippe cuius sterile et incultum solum, ob idque egentissimi sunt accolae. ijs vestitus ex pellibus ouium, quas desiccatas et salitas cum lana succida viri pariter et feminae induunt, et anterioribus pedibus fibulae vicem ad collum posterioribus infra ventrem subnectunt exertis brachijs, eo tantum diuerso feminarum a viris amictu, quod hi vili subligari inferiora, feminae stola, quae paullo infra genua neque vltra protenditur, tegunt. praeterea pro caliendro inuolucrum linteum habent: alioqui nullus lintei neque in vestitu neque in lectis apud eos vsus. nam vestiti fere somnum capiunt, stramine subiecto et pellibus ouillis tecti. VII vicis omnino habitant et domos e silicibus constructas habent tecto plano et luto congesto, quod imbribus corruptum aut solutum cylindro rursus aequatum concinnant. in ijs promiscue homines et iumenta stabulantur, sepe tantum interiecta, speluncis praeterea duabus ad fortuita sepositis, in quarum altera greges ac iumenta abscondunt, cum periculum ab incursionibus imminet, in alteram ipsi se recipiunt. in ijs fornices fontibus manantes stillicidio congelato innumeras animalium et aliarum rerum figuras incredibili ludentis naturae artificio exprimunt, et lumine ab antri ostio accepto lacubus binis inibi e specu scaturientibus et in se absorptis repraesentatae iucunditatem simul et stuporem spectantibus afferunt lacte et ferina viuunt, pecuariam exercentes, scloppetarij optimi et certis ictibus dorcadas ibices et vrsos figere peritissimi, quorum carnibus fere impuris vescuntur, ex earum assiduo esu ac squalore tanta graueolentia contracta, vt e longinquo nareis feriant, vixque ab aduenis ferri possint. his opibus beati aequali omnium paupertate nullos mendicos habent, et seipsis contenti raras amicitias, nullas cum alijs adfinitates colunt. in tanta tenuitate immo miseria ac paedore degentibus, quod et horrida ac deformi specie prae se ferunt, est quod mireris, quod non incultis omnino moribus sunt: nam nemo apud eos nescit literas, et scribere commode sciunt, linguamque Gallicam callent, quatenus Biblia intelligere et psalmos canere possint. nec quenquam temere inter eos puerum reperias, qui interrogatus fidei, quam profitentur, non expedite ac memoriter rationem reddat, quod illis cum ceteris Conuallensibus commune est. tributum religiose pendunt, idque secundum Dei cultum in ipsorum fidei confessione praecipuum est: quod si bellis ciuilibus prohibeantur, illud nihilominus

coactum seponunt, et cum per pacem licet coactoribus regiis studiose exsolui curant. ad Truchesios redeo, qui clade a Pragellensibus illata iritati, deque iniuria apud Sabaudum conquesti ab eo muniendae Sanmartineae arcis a nostris ante XX annos destructae mandatum impetrant: in qua constituto praesidio vicanos diuexarent. dum festinatis operibus locus munitur, illi Nicaeam, quo ad principem venerunt, dum animi gratia in mare secundum litus excurrerent, ab actuaria naue circumuenti cum aliis in miseram seruitutem abducuntur, ex qua post varios et contumeliosos cruciatus vix tandem celata nobilitate se redemerunt. incidit sub idem tempus, vt Sabaudus ipse grauiter aegrotaret, quod nonnihil laxamenti Valdensium rebus attulit. nec multo post Philippus Sabaudus Raconij comes homo bonus et patriae quietis admodum studiosus in inferioris Angroniae partes descendit, et non sine magna astantium admiratione concioni, quae tunc forte habebatur, interfuit. qua benigne audita pastores seuocat, et pauca de principis aegritudine praefatus nequaquam istas persecutionum procellas illius iussu excitatas affirmat, rogatque eos, rationem inirent, qua ipsius animus mitigari posset. ad quae verba non aliam se rationem videre respondent, quam si ipsi de vicanorum innocentia constet. ob id antea per Carolum Lusernae comitem ei libellum offerri curasse, quo capita suae confessionis continebantur, sed nescire an ad illum perlatus sit, proinde orare ipsum obnixe, vt in miserorum hominum gratiam eodem officio apud principem perfungi dignetur, oblatisque tribus libellis, vnum principi, alterum Margaritae vxori, in cuius aequitate magnum praesidium ponebant, tertium Senatui tradi petunt. his acceptis et re in principis concilio agitata Raconius Iunio exeunte cum L. Costa Trinitatis comite ad Conuallenseis redit, et professionem quidem eorum Romam missam ait, ad eamque responsum propediem expectari. tum post leuem cum pastoribus velitationem syndicos rogat, num sollemne sacrum inter eos celebrari iubenti Sabaudo repugnaturi, et theologos, qui ad ipsos docendos ab eo mitterentur, admissuri et audituri essent, cessantibus interea ipsorum concionatoribus; cum ad primum negarent, ad secundum conditionem adiicerent, si Dei verbum pure exponerent, ad tertium prorsus repugnarent, illi a Principe mandatum promunt, quo iubebantur vicani a sua ditione pastores externos quamprimum expellere, quaesito colore, quod illi de hostili aduersus principem animo suspecti essent. cum nihil obtineri ea via potuisset, rursus edicta contra Valdenseis renouantur, et seuerae punitiones magis ac magis recrudescunt. inde missa Germani fanum cohors, qui vicus est in Perusia valle. captus pastor cum multis aliis, qui lento igne cremati sunt. vicani bonis spoliati domos suas deserere, et in vicinos montes ad tempus concedere coguntur. tandem cottidianis Pinarolensium sodalium iniuriis adacti, consilio a pastoribus exquisito et venia petita, ad vim repellendam se comparant, moniti, vt quantum in ipsis esset, sanguini parceretur. verum sumptis semel armis ab offensis ac longa patientia exacerbatis frustra modum exigas. cum igitur Angronij in monte Germani fano opposito segetibus demetendis Vtili instante operam darent, audito scloppetariorum Sangermano venientium strepitu, statim signo dato arma expediunt, et per summa et ima montium conglobati vndique accurrunt, ex quibus L circiter locorum gnari praeda onustos milites, qui CXX erant, magno impetu aggrediuntur, et fundunt, tergis fugientium eo vsque inhaerentes, donec ad pontem Clusoni impositum venere, cuius aditu interclusi pars se in subiectum flumen praecipitauit, pars ferro periit, paucis admodum elapsis: mox ad gladiorum crepitum confluentibus plus CCCC e suo numero, victores impetum capiunt Pinarolense coenobium, quod haut amplius milliari abest, petere, et foribus effractis socios, qui crudeliter illic captiui adtinebantur, custodia liberare. sed re in crastinum dilata, interea solliciti pastores aduenere, quibus dehortantibus a consilio reuocati sunt. secundum haec Fossani praefectus XII Kalend. VIIIbr. cum aliquot e nobilitate Angruniam venit, a principe se missum dictitans, vocatisque syndicis libellum principi oblatum repraesentat, quem cum illi agnouissent, disputatio instituitur, quae in iurgia tandem desiit, renouata passim vexationum intermissarum inuidia

iamque exeunte VIIIbri conscripti a principe in Valdenseis ac propediem venturi exercitus fama percrebuerat, condonata ob crimen profugis ac contumacibus venia, qui ad Valdenseis profligandos militiae nomen darent. ad quam Lusernenses et Angrunij pastores cum syndicis coacti deliberatione habita vnanimi consensu ita censuerunt, vitam non esse armis aduersus principem tutandam, verum asportatis ex bonis quae commode possent, in proximos montes secedendum, ibique Dei gratiam, qui suos nunquam deserat, et principum vt velit corda molliat, opperiendam, interea ieiunium indicunt, et aduersus hostileis impetus coena Dominica suo more sumpta se muniunt: nec quisquam in tanto numero repertus est, quantumuis durum videretur lares ac caritates deserere, qui decreto euulgato non aequo animo paruerit. non defuere postea alij pastores, qui sententiam contrariam defenderent, nimirum licere in tanto discrimine ac paene desperatis rebus hostium impetum armis repellere, praesertim cum nequaquam contra principem, sed aduersus Pontificem, qui principis opibus abutatur, neque in caussa religionis, sed pro vxorum ac liberorum salute arma sumantur; cui tamen sententiae minime assensere miseri homines, qui nihilominus a Carolo Lusernensi comite de ipsorum salute sollicito moniti, vt se principi suo morigeros praeberent, et imminentibus periculis in tempore praeuerterent, in proposito constanter perstitere. demum IIII Non. IXbr. principis copiae ad Lusernensium confinia descendere, ductore et instigatore Trinitensi magni nominis illis locis imperatore, qui Caesaris, Philippi, ac Sabaudi signa semper secutus fuerat, cum Benae comes illius frater a nostris partibus stetisset. leuibus ibi proelijs primo certatum, statimque dilapsis in montes Conuallensibus et obseratis ab ijs aditibus Ioannis fanum in Angronia veniunt, atque in prato Torni dicto exercitum lustrant, interceptis aliquot ex vicanis, qui nondum se ad suos receperant. cum per vineta ad occupandos a tergo aditus properaret miles, vicani ex necessitate ad arma, quae detrectabant, tandem deuenere fundis et ballistis fere instructi et exiguo admodum numero, et cum se variis locis oppugnari ac quodammodo circumuallari cernerent, prout hostes instabant, continuo ad summa sensim enitebantur, et vbicumque locus aut occasio pugnae accommodata se offerebat, ibi pedem figebant, strenue semper dimicantes atque ita pugnam in noctem nullo graui damno accepto extraxere. Trinitensis apud Turrim castrametatur, qui vicus in Lusernensi valle amplissimus ad radices montis inter Angrunios ac ceteros loci accolas situs est, et ab hominibus summe Valdensibus infestis habitatur: et quanquam ij vltra modum exoptarent, vt bellum illis inferretur, nimia tamen vicinia effectum est, vt calamitates, quas vicinis paratas gaudebant, in se receperint, amissis opibus et ad extremam inopiam ipsi redacti. in eo vico Trinitensis iussu statim munimentum a Gallis olim deiectum instauratur, ac praesidio firmatur: Villaria item Perosina et Sanmartinea arces a milite occupantur. contra tot ingruentium malorum procellas Angrunij cum in viribus humanis parum praesidij cernerent, quod vnum superabat, versis ad Deum precibus auxilium ab eo implorabant et praestolabantur, animo obfirmati, in ea, quam profitebantur, religione ad extremum vsque spiritum constanter perseuerare, nisi erroris manifesto diuini verbi testimonio arguerentur; Perusinis interea Sanmartineis et Pragellensibus nostratibus sollicitis, vt in communi caussa vota opes ac consilia coniungerent. quod vbi vidit Trinitensis, veritus, ne desperatio nouum paene victis robur adderet, vt eorum vireis diuideret, misso ad Angrunios puero spem veniae facit, si supplices poenam deprecati veniam a principe peterent, coramque eorum legatis testatus est, principem, etiam si sciret, Pontifici ac ceteris Italiae principibus ac ciuitatibus firmum ac ratum esse, Valdensium gentem ad internecionem delere, et ad id ab iis omni ratione incitaretur, tamen diuinitus monitum cum ipsis mitius agere decreuisse; his accedere, quod principis vxorem, cui vir multum deferat, propitiam habeant, palam dicere solitam, populi huius habendam rationem, qui religionem non heri neque nudius-tertius, verum per tot iam secula a maioribus traditam colant; quibus verbis summa humanitatis significatione prolatis persuasi Angronij, cum Trinitensis ad eos venisset, et sollemne

sacrum, cui cum suis interfuit, in Laurentij fano celebrari iussisset, illi condicionem accipiunt, et supplicem libellum ad principem conscribunt, cuius haec summa erat: quosdam e suo numero misisse, qui promptissimam ei et qualem a subditis deceret ac demissam obedientiam deferrent, et pro iis qui deploratissima necessitate et quasi desperatione adacti arma sumpsissent, quorum occasione offensionem ipsius concitassent, veniam exorarent. de cetero vim conscientijs suis deprecarentur, rogarentque vt nullis R. E. traditionibus obligare se cogerentur, et cum bona eius gratia liceret, religionem a patribus acceptam ac conscientiarum libertatem seruare. ei libello Sanioanini, Rupiplani, Sanbartholomaei, ac Perusini subscripsere qui aderant. postea Lusernenses re ad eos relata et a syndicis ac pastoribus perpensa assensum praebuere, ac post eos Villarienses. non eodem modo habiti a Trinitensi Taliaretini, quod serius assensissent, et alioqui Angruniorum ope, dum vltro citroque comeatur, quosdam e suis male multassent. nam et tradere arma et humi genibus positis poenam deprecari, ac veniam supplices petere iussi sunt. quo facto Bouetios exercitus ducitur, vt eorum, qui subscripturi essent, nomina annotarentur. verum milites damni accepti memores facto in necopinanteis impetu consilium retardarunt, per triduum continuata depraedatione iniuriam vlti. a Talliaretinis in Villarienseis versa militis rabies, quos misere captiuis plerisque abductis diuexauit. id sibi ex animo dolere prae se tulit Trinitensis, quod contra pactorum fidem fieret, puellae casum supra modum impatienter ferens, quae cum pudicitiae suae vim parantium militum se manibus extricasset, instantibus iisdem praecipitem e rupe praerupta se postremo dedit, vt furentium grassatorum libidinem morte generosa eluderet. nam praecipua castitatis cura et honos inter Valdenseis, adeo vt, vicini, qui alioqui ab eorum religione alieni erant, vt filiarum suarum pudicitiae consulerent, vim a licentioso milite veriti, eas Valdensium curae ac fidei committerent. tum imperata XX OIO aureorum a Trinitensi ad alendum militem: quam summam cum exsoluere non possent egeni homines principis benignitate VIII tantum exacta sunt, quam pecuniam grandi et immodico foenore a negotiatoribus mutuo sumpsere, vaccis suis oppigneratis aut venditis, cum eam aliunde conficere non possent: quippe angusta anni praecedentis annona, ac rei frumentariae tanta caritate, vt tritici saccus vulgo VI aureis, interdum etiam VIII veniret. exoluta pecunia non tamen deductus miles, vt sibi persuaserant Valdenses, sed Trinitensis ante omnia vicanorum arma in arces a principe muniri iussas comportari imperat, tum VIII OIO aureorum, quorum gratiam Sabaudus fecerat, reposcit, ad quorum solutionem eos vt se obligarent postremo adegit: addita et noua condicio, cui nisi satisfieret, non prius se finibus eorum excessurum pronunciat: nimirum vt Pastores expellerent. itaque consensu omnium ac iudicio decretum est, vt tantisper illi secederent, dum militares copiae summouerentur. emissi illi non sine Conuallensium lacrimis per Sammartinei montis fauces niuibus solito maioribus impeditas, vt militum insequentium rabiem effugerent. cui condicioni cum dubitare se fingeret Trinitensis, an bona fide satisfactum esset, libertas data militi passim per priuatorum domos scrutandi et sursum deorsum omnia versandi; vnde occasione sumpta cum omnia reserari iuberent, nouam praedandi commoditatem captabant. cum Angrunijs initio mitius actum ex pacto, quibus Pastorem vnum retinere permissum est; quo tamen aufugere per auia tandem coacto, noua ex eo grassandi occasione sumpta, milites non solum illius aedeis, sed Angruniorum plerasque diripiunt: syndicisque iniungunt, vt fugitiuum repraesentarent: ni facerent, ferro ac flammis Angruniam vastatum iri sibi persuaderent. post exustam paene Angruniam, corruptas molatrinas, plebem expilatam et innumera admissa flagitia tandem exercitus deducitur: inter quae hoc memoratur, quod a Turrinis praesidiarijs patratum est. hominis LX circiter annos nati manibus post tergum reuinctis ad scamnum alligati vmbilico scarabeum testa tectum admouent, qui fodicare ac rodere nunquam desijt, donec in eius aluum penetrauit, et ita miserum captiuum truculento et inaudito mortis genere enecauit.

haec dum legati ad principem, qui Vercellis erat, proficiscerentur, acta; quo tempore tantum habitae in occulto per Angruniam conciones, ne principis animus iritaretur, neue legationis ad eum missae negotium disturbaretur, militi lasciuia gestienti oblata nocendi occasione. alioqui Angrunijs decretum erat, vbi legati redijssent, siue ex animi sententia confecta re, siue secus, palam conciones habere, neque amplius quicquam in militum alimoniam suppeditare, aut in posterum pati, vt miles apud se hospitium caperet. legati autem illi, cum ex compacto XXXX dies Vercellis detenti essent, tandem post aliquot velitationes vi, vt aiebant, fidem dare coacti, se denuo sacrificium sollemne amplexuros recipiunt, itidem post impetratam pro sumptis armis a principe veniam, quam et a Pontificio oratore petere coguntur, licet initio recusarent. calamitates tam quae huic Sub-Alpinae regioni incubuerunt, quam quae Galliam nostram postea per tot annos ob religionis caussam diuexarunt, multa tunc coeli signa praesagierunt. nam et Clarasci et Trauillae ignis in aere per trihorium visus est, et in planicie Centalium iuxta maximus equitum numerus turmatim conspectus, atque haut longe terraemotus tanquam quadrigae sonantis auditus. Aureliani quoque apud nos, dum comitia celebrarentur, cometa XXV III apparuit Xbri mense, certissimus regis mortis nuncius: quo eodem mense Viennae in Austria terraemotus fuit, quem coruscationes fulmina et foedae tempestates secutae sunt: templum quoque B. Stephani de coelo tactum, atque caelum passim ardere visum. visi et duo in Polonia exercitus concurrentes, quorum VIItrionalis victor fuit. in Borussia etiam sanguine pluit, et per agrum Virtembergicum in Sueuia VI Kal. Ianuar. terra dehiscere conspecta est, ac sequenti die ignis amplissimus per totam Germaniam paullo ante Solis ortum apparuit, qui longitudine IIII stadia, latitudine I occupabat, vt homines crederent vrbem incensam, et ad incendium restinguendum vndique fieret concursus. ita consumpto toto Xbri, anno sequenti ineunte Conuallensium legati ad suos reuertuntur. ac Lusernenses quidem et Bobiaceni re intellecta simul dolore et indignatione incitati ad Pragellenseis ac ceteros ditionis regiae Conuallenseis scribunt, eosque negotij certiores factos consilium in communi caussa et opem poscunt. re consultata foedus iniri placuit inter regis ac Sabaudi populos his legibus, vt doctrinam, quam quasi Dei verbo congruentem profitebantur, constanter retinerent, suis principibus obedientiam ac fidem iuxta Dei praeceptum seruarent. nulli ex Valdensium populo quicquam in religionis negotio polliceri, transigere, aut pacisci in posterum citra vniuersorum consensum et auctoritatem liceret. venere ob id a nostrae ditionis Valdensibus legati Bobiacum, quorum aduentu statim cogitur concilium: tum multitudine audaciores facti vicani non solum condicionibus a principe propositis et a legatis promissis non assentiuntur, verum in sententiam de foedere cum Pragellensibus percutiendo cuncti vnanimes eunt, et vt facinore insigni illud sancirent, mane in Bobiaci templum ingressi arcubus ac balistis armati quasi concionem audituri imagines passim et altaria humi deijciunt ac confringunt. inde habita concione Villarium eodem animo et paratu contendunt, et in itinere obuios factos praesidiarios, qui ad Bobiacenorum vicum, cui vallis Guicciardi nomen, diripiendum cum impetu ruebant, non solum sistunt, sed fundis et lapidum imbre verberatos pellunt, et Villarium profecti, quod destinauerant exequuntur, statuasque ac templorum aras demoliuntur. qui vero Bobiacum venerant praefectus Lusernensis ac plerique ex nobilitate, vt condiciones a Sabaudo impositas executioni demandarent, et eorum, qui sacrificium amplexuri essent aut contra detrectarent, nomina describerent, vbi eam rerum faciem videre, animo consternati in arcem confugiunt, in qua X dies obsessi sunt. Turrensis praefectus suppetias obsessis laturus medio tempore a Valdensibus caesus ac fusus est. tandem aquae penuria cum laborarent obsessi, non expectato Trinitensis auxilio deditionem faciunt, vitam ac res saluas pacti: nec prius egredi ausi, quam ab ijs ipsis pastoribus, quos tantopere exagitauerant, fide accepta. postea Trinitensis IIII Non. Febr. Lusernam cum exercitu venit, et Ioannis Fanum praesidio firmat. tum mutata Angruniorum pastorum sententia

communique consensu decretum, religionem in posterum armis tuendam ac propagandam, foedusque cum Pragellensibus ictum ab Angruniis confirmatum est. procedente Trinitensis exercitu iuxta Sonelletum in Angruniorum confinibus ad munitiones tumultuaria opera ex silicibus a vicanis exstructas, ad vesperam vsque pugnatum est, paucis vtrinque desideratis. quinto post die Trinitensis progressus in Angruniam amisit ex suis plerosque, ita vt prior receptui cani iusserit, effuso in domos a vicanis, qui in Torni prato perfugium habebant, desertas furore, quas ad OIO amplius incenderunt. pratum illud vallicula est in Angruniae confinibus angusta admodum, quae per duo millia passuum porrigitur et CC fere casulis habitatur; a meridie et VIItrione montibus praeruptis conuallatur, alijs partibus ad eam aditus sed per semitas admodum angustas et horridas patet, quibus et amne etsi minime profundo, tamen circuncisis ripis cincto, clauditur. in eum locum pascuis et saluberrimis fontibus de cetero commodum, vicani tanquam in tutissimum asylum cum exiguo comeatu confugerunt, instaurato e vestigio ad vsus necessarios pistrino. primus impetus a Trinitensibus in Rosatum factus; aliquoties repulsi tandem eo potiti sunt, et Valdenseis in eo repertos flamma ferroque ad internecionem deleuerunt. qui periculum euasere, in Lusernensem vallem se receperunt, vbi mulieres manu infantulos trahentes totam noctem facto itinere tandem venientibus Lusernensibus miserabile vtique spectaculum occurrere. Trinitensis inde tribus partibus in Lusernensem vallem descendit, resistensibus initio gnauiter qui aditus seruabant. ad extremum cum se vndique circumuentos viderent, paullatim pugnando retrocessere Villarium vsque vicum amplissimum sed muris destitutum, quem et mox praetergresso in planiciem equitatu deserere coacti sunt; dilapsis per montium vicinorum iuga inualidis et imbelli sexu. incensae dein ab hoste domus, et qui in iis reperti sunt crudeliter omnes trucidati. aliquanto post Torni-pratum tribus partibus, qua ad orientem vergit, inuaditur. inibique diu et acriter pugnatum fuit, iniquiore Trinitensium condicione: quippe cum vicani se munitiones intra suas continerent, et cautius in hostem exirent. postea totis viribus certatum est in prati oppugnatione quod ab ortu ac VIItrione Trinitenses adorti sunt, sed repulsi cum damno: ac nisi sparsus rumor esset, hostem ab alia parte perrumpere, ad vnum omnes caesi fuissent. verum altera cohors, cuius ductores erant Ludouicus Montelius castrorum praefectus, et is quem dixi Carolus Truchesius iam e Turcorum manibus liberatus, cum itinere VIItrionem versus facto per oppositas angustias a custodibus obsideretur, conuerso itinere summum montis adiacentis iugum occupat, inaccessum propter niues ac glaciem vicanis ipsis creditum. inde exscensione facta per salebrosa loca ac sentibus impedita saxa acerrime dimicatum est, rusticis pro salute, aliis pro praeda certantibus, sed Lusernensium superuentu Angrunij redintegrato proelio dubiam victoriam vrgent, et hostes cedere cogunt, Montelio ipso ab adolescente XVIII annorum nemine e suis protegente in omnium conspectu interfecto. Truchesius quoque ab homuncione saxo percussus et humi adflictus, quem alius superueniens ense proprio ablato capite truncauit. sed reuocati a pastoribus vicani seu sanguinis effusi horrore, vt ipsi aiunt, siue periculi, si vlterius progrederentur, metu, caedibus temperauere. victoria haec cum ingenteis animos Valdensibus fecisset, Trinitensis quatriduo post, vt cladem temeritate ductorum acceptam vlcisceretur, rursus tribus partibus impetum facit, pars Rosato ingressa, per planitiem altera, tertia Taliareto. ac duae quidem priores ita facto itinere ad planitiem inter Villarium et Bobiacum interiectam se coniunxere, quo iam multus equitatus venerat. cum illinc in Combani montis iuga eniterentur, qua parte nullae aut rariores custodiae erant, nihil ea re territi vicani statim munitionibus suis exeuntes accurrunt, et semel atque iterum irrumpenteis animose repellunt. cum recedentibus suis Trinitensis OIO IO subsidio summisisset, summissi pariter laborantibus Valdensibus a suis C, qui post restitutum certamen tandem retro cedere et munitiones suas deserere coacti sunt, haut magna suorum iactura facta: quo casu inflati supra modum Trinitenses successum vrgent: sed facto ipso comprobatum est, quandoque

victis redire in praecordia virtutem. nam pueris et mulieribus ipsis animos viris facientibus restitutum ex desperatione certamen, ac tandem hostes repulsi. secundum haec pastorum iussu Valdenses cuncti ad sollemneis preces reuoluti pro praeteritis gratias Deo agunt, de euentu damnosi contra se suscepti belli identidem solliciti. qui vero aduersus Talliaretinos missi fuerant, eadem virtute repulsi sunt. Angrunijs suppetias mature ferentibus; quorum exemplo siue aemulatione Villarienses et ipsi se strenue gesserunt, hostemque magno cum damno e finibus suis eiecerunt, adeo vt ab eo tempore nunquam Trinitensis in vallem Lusernensem descenderit. is vero tot damnis affectus cum ad existimationem pertinere arbitraretur, ne dux toties de viris militaribus victor a rusticis victus diceretur, praecipue cum numero superior esset, nam ad VII OIO hominum in castris habebat, eos fatigando assidue ac lacessendo citra periculum debellare constituit. igitur XVI Kal. April. bipartito agmine in Angruniam descendit a vicanis desertam, et inde quam proxime potest ad Tornipratum accedit, quod tribus ab oriente locis CXX circiter passib. inuicem distantibus per praeruptas rupes itinere instituto aggreditur. tria omnino propugnacula ad obstruendos aditus vicani exstruxerant, vnum in summo cacumine, alterum in medio, tertium in ima valle ad montium radices. qui vltimum tuebantur, Trinitensem in summum enitentem conspicati protinus illud deserunt, et laborantibus suis in summo monte occurrunt, ita obuiam hosti euntibus rusticis commodum superuenere sui, ac diuersa parte Lusernenses auxiliares, coniunctisque viribus hostem montis fastigia prensantem cum damno deturbant, primario etiam inter eos ductore Sebastiano Virgilio per ambas coxas glandibus transfixo. in mediam deinde munitionem impetus factus, quam rustici impares deseruere relictis solummodo in eo quinque propugnatoribus qui summa obstinatione restiterunt, et eo vsque dum a superioris munitionis oppugnatione scloppetis contis et ingentium saxorum prouolutione depulsos hostes cernerent. tum vero redintegratis animis fortius pugnam capessunt, coniuncti simul omnes periculo suorum ac virtute confirmati, tandemque post longum certamen hostem retro pedem ferre compellunt, captis etiam munimentis ligneis, quae illi comportata ad tegendum militem relinquere coacti sunt, alijs item e cespitibus fossorum opera compactis. ipse Trinitensis mortis periculum eo die adiisse dicitur. desiderati tantum e Valdensibus duo, ex Trinitensibus magnus et incertus numerus: pars plaustris conuecti et exportati, pars in Valdensium potestate remansere: qui mortuorum corpora mox terrae mandarunt. Trinitensis certe casu perculsus palam dicebat, nunquam se ignauiorem militem expertum esse, quam vltimis istis cum rustica multicudine congressibus, tot vero praecedentibus proelijs ac velitationibus ex Conuallensibus tantum XIIII occisos memorant, remque miraculo propiorem etiam ab hostibus habitam, vt palam in castris Sabaudi iactaretur, iam manifestum esse, bellum quod aduersus Valdenseis gereretur, contra Dei voluntatem susceptum. et quidem Sebastiano Virgilio ad proelium cum atrocibus minis vadenti, ab hospita praedictum scribunt, eo die re experturum, Sabaudiae an Valdensium caussa esset iustior: nam si Sabaudi iustior esset, eius quoque fore victoriam. cum igitur vulneratus ac prope exanimis in diuersorium referretur, tunc eandem hospitam inclamasse, Valdensium potiorem caussam esse: quippe qui cum exiguo numero contra tam potentem exercitum superiores extitissent. qui factum eleuabant euentum loco tribuebant, quo ferme inaccesso fretis Valdensibus facile fuisset homines locorum ignaros deturbare, in plano non vtique tam strenue dimicaturis. ad exaggerandum rei miraculum addunt qui eas res scripsere, nullos fere ex ijs, qui a Valdensibus sauciati sunt, mortem euasisse. cuius rei caussam indaganti praeter miraculum, quod semper obtendi minime ferendum est, mihi a fide dignis natratum est, apud Conuallenseis in vsu esse, vt gladiorum acies, spicula, venabula, sagittas, glandes plumbeas ac cetera missilia forae vulgo apud eos dictae seu potius phtorae succo, quae illis locis frequens nascitur et vulgari toxici nomine appellatur, inficiant, quod praesentissimum venenum esse sciunt medici. eius et longe alium in re dispari vsum inter Alpinos, quem minime reticendum putaui, mirabitur lector. gallinas ac pullos et huiusmodi volucreis, quarum carnes edules in diuersorijs apponuntur,

cultris eo succo illitis sub alas figunt, quo icti mox emisso sanguine exanimantur, nullo vitio inde contracto; tantum carnes ex eo teneriores [reading uncertain: print blotted] redduntur, duriores alioqui futurae, et statim hospitibus comedendae apponuntur. quod rerum naturalium vestigatoribus amplius discutiendum relinquo. ab eo tempore Trinitensis cum linquente suos priore ferocia spe potiundae Angruniae excidisset, per interpositos homines Valdensium animos periclitari cepit, an ad pacem inclinarent. dum vltro citroque comeatur, agitatum inter Conuallenseis an liceret ijs nocte intempesta Trinitensem apud Lusernenseis intercipere, quod ijs pronum, rariores excubias agente milite. rem tamen, ne conciliationis initae ratio interturbaretur, tentari non placuit, quae nihilominus casu indigno paene euersa est. nam cum Raconius, cui hoc bellum displiceret, et quem alioqui rebus suis fauere persuasum habebant Valdenses, Briqueratem quendam ad eos nomine Franciscum Gillium misisset, et vir ille bonus eo ipso vespere praeter synodicorum ac pastorum sententiam ad suos reuerti statuisset, quippe qui sibi rationem profectionis suae illa die Raconio reddendam affirmaret, vbi ad extremam Angruniam venit, in duos vicanos superioribus iniuriis efferatos incidit, qui eum nulla violatae legationis religione permoti, crudeliter interficiunt. id factum cum ad animum, vt par erat, reuocaret Raconius, omisso pacis negotio mittit, qui ante omnia sontes dedi posceret; capti illi, et tandem his conditionib. dediti, vt nihil agere praeter conscientiam cogerentur, neue quid eis a recepto inter se cultu alienum proponeretur, inque eos quamprimum legibus animaduerteretur: damnati, quo ceteris exemplo sint, ad Angruniae confinia supplicio afficiantur, neque ea re vllum Angruniorum libertati praeiudicium factum intelligatur. magnae id integritatis laudi tributum est, neque mediocriter eo Angruniorum facto Sabaudus, qui alioqui praeter animi sententiam neque sponte hoc bellum susceperat, ac Senatus eius commotus est. inde Trinitensis positis circa Angruniam ac Lusernam praesidijs, Perosiam Sammartincae valli propinquam tendit: vbi totum mensem commoratus est, interim ratus Angrunios prato, quod vi expugnari non potuerat, inclusos, substracto vndique comeatu, tandem victus paenuria debellari posse. sed homines paruo assueti, tot superatis difficultatibus, ei quoque sustinendae pares se ostenderunt. igitur post mensem reuersus XV Kal. Maias missis Hispanis cohortibus cum Turrensi praesidio Talliaretinum montem ea via, qua ad austrum in pratum descenditur, init, et occupato loco, viros ac mulieres cum infantibus in cubilibus deprehensos ad internecionem delet. missae et aliae duae turmae, quae per Angruniorum fineis superiore vna, altera inferiore parte eodem tenderent. Hispanis iam sub auroram apparentib. signum datum, post acre certamen cum damno repulsi Hispani, tantusque pauor iniectus militi, vt eodem die Trinitensis Cauortium, quod II milliaribus illinc abest, concesserit. creditum est eo die et superiore ante mensem proelio, si Valdenses fugientium tergis institissent, fieri potuisse, vt omnino debellaretur: sed numero diffisi, siue vigilijs ac laboribus fracti, deficiente item puluere tormentario longius a munitionibus suis recedere minime tutum existimabant: addunt et hanc rationem, ipsos sibi ab initio perscripsisse, vt a fundendo sanguine quantum possent, abstinerent, secundum haec in principis consilio decretum fuit, vt rusticorum segetes arbores ac vineta deuastarentur, arces item duae in Angrunia exstruerentur. missus Briquerate equitatus et Ioannis fanum cum his mandatis proficiscitur, sed acceptis a principe contrarijs literis omissum hoc consilium in praesens. nec cessabant interim Valdenses per Raconium vno atque altero supplici libello Margaritae Sabaudi vxori porrecto, quo caussae suae aequitatem tuebantur: quibus responsum datum est, et responso hae conditiones additae, vt sacrificium apud se ritu in E. R. recepto celebrari paterentur, pastores expellerent, nec conciones coetusue more suo deinceps haberent, captiuos suos a militibus pretio exsoluto redimere tenerentur, arces principi quot et vbi vellet, in his vallibus exstruere liberum esset. et quod ad pastores quidem, assentiebantur Valdenses vt si qui suspecti essent principi, dimitterentur, modo alij, antequam hi dimitterentur, in eorum locum acerserentur, ne ipsorum ecclesiae pastoribus destitutae lupis deuorandae exponerentur: sacrificij autem celebrationem minime recusabant, modo ne ipsi interesse, aut in eam rem sumptus

suppeditare, neue quidquam, quo ei fauere aut assensum praebere argui possent, facere cogerentur. de cetero captiuorum redemptionem supra vireis suas esse ostendebant, quippe direptis bonis et incensis domibus nihil praeter spiritum, quo ad pacem anhelent, superesse; itaque petebant, vt sine pretio liberarentur, consimiliterque qui ob religionis caussam ad triremeis damnati essent, soluerentur. arcium item exstructionem deprecabantur, fidum obsequium, quod hactenus semper praestitissent, in posterum polliciti, orabantque vt quando loci ij abunde situ muniti essent, se in gratiam receptos arcium et moenium loco haberet. tandem conuentum, et tabulis comprehensa haec pacta, vt praeteritorum obliuio sanciretur, eorumque omnium, quae eo bello gesta essent, princeps pro clementia sua Conuallensibus subditis suis gratiam faceret: conscientiarum libertate ijs permissa, atque vt conciones locis designatis atque inter praescriptos limites, quos transgredi fas non sit, haberent, ac coetus celebrarent, extra quos nihilominus pastores aegrotos inuisere ac consolari, aliaque religionis suae munia obire, non autem concionari possent. ijs si forte de doctrina sua interrogentur, absque bonorum et capitis poena liberum sit respondere. vniuersis praeterea, qui propter religionem domo absunt, nihil obstantibus promissis quibuscunque aut abiuratione aliena a sua religione ante hoc bellum praestita larem repetere, et religionem a maioribus traditam amplecti concionibus ac coetibus interesse modo et locis permissis liceat: proscripti ob religionem aut belli nuper ob religionem suscepti caussam bonis restituantur: quibus et ius sit pecudes ac supellectilem reliquam a vicinis exceptis militibus legum subsidio repetere, et quae distracta comperientur, eadem via sed restituto pretio redimere; quod idem vicinis in eos populis liceat: libertatibus immunitatibus priuilegijs quorum, fidem facere documentis tenebuntur, vti recte legitimeque concessa ea a maioribus acceperint, ijsque recte legitimeque vsi fuerint, in posterum fruantur: a principe magistratus vniuersis suae ditionis Conuallensibus praeficiatur, qui ius aequabile inter eos dicat, ita vt se eodem ordine apud principem, ac ceteros ipsius subditos haberi et in clientelam suam recipi intelligant: eorum nomina, qui ob religionem exulauere, describere et magistratibus tradere teneantur. in Villariae arcis constructionem sumptus facere non compellantur, nisi forte ipsis vltro ac sponte operas principi praebere visum fuerit. praefectus qui arci Villariensi imponetur, ita principi inseruiat, vt vicanorum bonis ac conscientijs nihil molestiae afferat. in pastorum, quos principi dimittere placuerit, locum alios accersere Conuallensibus liberum sit; a qua gratia Martinus Pragellatensium pastor exclusus intelligatur. vbicunque conciones ac coetus habere liberum erit, ijsdem locis sacrificium celebrare ac ceteros R. E. ritus liceat, et ipsi Conuallenses caueant, ne qui eo conuenturi sint vlla contumelia aut damno afficiantur. vicissim ipsi sacrificio interesse, aut quidquam facere, quo ei fauere dici possint, non cogantur; impensarum omnium in hoc bellum factarum a principe gratia eis fiat. illa etiam VIII OIO aureorum, quae se exsoluturos promittere a Trinitensi coacti sint, remittantur, et earum obligationum instrumenta irrita ac rescissa censeantur. captiui soluto aequo ac pro facultatibus pretio dimittantur; qui item ob religionis caussam triremibus constricti tenentur, horum pactorum beneficio soluantur. haec Cauortij acta Non. Iun. subscripsere Philippus Sabaudus Raconij comes principis nomine. pro Conuallensibus Franc. Valla Villarij et Claudius Bergius Talliaretij pastores; item Georgius Monasterius et Michael Raimondetus. ita bellum contra Valdenseis a Sabaudo praeter voluntatem susceptum, damnosis potius quam honorificis conditionibus compositum est. addidit et hanc gratiam prudentissimus princeps, quo miseros homines, quorum constantiam intra se tacitus admirabatur, melius de se sperare in posterum iuberet, vt a viro strenuo ob religionem apud eos agenti, cui Castrocaro ab Etruriae castello nomen, quique eis ductor ac doctor militiae fuerat, deinceps regerentur. eodem tempore, quo haec apud Alpinos Conuallenseis gerebantur, in Belgio seuere admodum in suspectos ob religionis caussam animaduertebatur, aedibus etiam priuatorum, in quibus conciones habebantur, ad maiorem terrorem incensis; omnem praeterea operam dante Antonio Perrenoto Cardinali Granuellano ne [reading uncertain: print blotted] malum, quod ex Germania vicina allatum iam in Gallia late sparsum conspiciebatur,

vltra serperet. in eum finem nouorum aliquot episcoporum, de qua diximus, creationem factam interpretabantur Protestantes, et ei iccirco maxime aduersabantur; sic enim inquisitionis, cuius vel solum nomen inuisum esset, iugum mitigata appellatione seu modo, ceruicibus liberis imponi aiebant, atque vt iniuriose et inique secum agi ostenderent, fidei confessionem Philippo proponendam exhibent, petentes vt perlecta ea in posterum a supplicijs in insonteis temperaretur, neque inauditi damnarentur; istas turbas a duobus hominum generibus proficisci, qui contrarijs cupiditatibus incitati in idem tamen collimarent, vt suffragiorum libertas in iudicijs labefactetur ac peruertatur. nam alios inconsiderato pietatis ardore errores in Dei domum inuectos nulla admissa in contrarium ratione obstinate tueri: alios vereri, ne doctrina, quam prauis suis studijs ac cupiditatibus repugnare sciunt, sensim inualescat. atqui arrogantiae summae esse, eos damnare, qui Dei verbo nitantur, ac vaesaniae inauditae, postulare, vt verbum Dei hominum commentis posthabeatur. igitur ancipiti dei verbo, quod certa veritatis rcgula sit, non gladijs et ignibus, quibus perduntur animae non seruantur, et franguntur potius voluntates quam ad officium flectuntur, cum iis agendum esse. confessioni eorum prorsus cum Protestantium nostratium doctrina consentaneae, inter alia et illud sedulo adiectum erat, quo Philippum placatiorem haberent, et omnem rebellionis suspicionem a se amolirentur, potestatibus a Deo constitutis parendum esse, ijs tributa persolui, omnem reuerentiam exiberi, ac preces pro ipsorum incolumitate ad Deum fundi debere. Anni huius initio apud nos, quo populus tributis leuaretur, de sumptibus minuendis in regis consistorio actum est, et decretum, vt nobiles cubicularij et alij familiae regiae domestici stipendiorum dimidia parte contenti essent, pensionum etiam tertia parte detracta, exceptis ijs, quae externis hominibus tam in regno quam extra regnum quasi pro alimentis liberalitate regum persoluuntur. inde occasione oblata porrectus Nauarro libellus, cuius summa erat, sumptus qui pacis tempore in exterorum stipendia ac pensiones fiunt, regno graueis et omnino inutileis esse; reges olim satis habuisse, corporis custodiam Scotis, quibus cum Anglis perpetuo bellum erat, commisisse, neque propterea vlli in Scotia pensiones attribuisse. postea cum Burgundicae domui gens Austriaca inserta esset, eosdem cum Heluetijs, qui optimo peditatu abundant foedus iniisse, quod vt bello vtile esse nemo inficias ierit, ita pace damnosum esse negari non posse: quippe cum minime verendum sit, ne Heluetij a nostra amicitia discedant, quibus Austriacorum, quorum pleramque ditionem et ipsa maiorum cunabula ac monumenta hodie occupant, potentia semper fuit suspecta, et qui proinde patrocinio nostro in pace perinde indigent, vt nos eorum auxiliari peditatu belli tempore. ad Germanos quod attinet, illos nostra amicitia, quam necessarijs adeo temporibus nuper vtilem experti sint, proculdubio indigere: nos vicissim non debere eorum amicitiam aspernari; sed quam coli comiter, non emi oporteat, nisi si quibusdam peditum ac equitum ductoribus modicam pensionem erogari placeat, quos ad delectus habendos, cum opus fuerit, et ad subita semper paratos habeamus: nihil vero stipendiorum prorsus, nullas pensiones persoluendas; potius illos patrocinij ergo Francicae coronae tributum pendere debere. nam nullum principem tota Italia esse, excepta Rep. Veneta, in cuius amicitia comparanda rex multum elaborare debeat; illam vero per leges suas non sinere, vt quisquam esuo numero a principe externo pensionem accipiat: patuisse semper Italiam Gallorum potentiae, neque nunc clausam esse, Saluciae principatu penes regem remanente, ad haec Centalio, Tenda, et alijs Alpinis clostris apertis, per quae in subiectam regionem facile descenditur; nec defuturas inter tot principis aemulationes ac dissidia quae regi, quoties visum fuerit, venienti portam aperiant, nam quod ad Pontificem attinet, eum cogitare debere, semper tutissimum fuisse maioribus suis apud nos perfugium, amplissimumque illud patrimonium, quod nunc obtinet, regum Franciae beneficio E. R. possidere: et proinde eorumdem gratia, per quos illud quaesierint, in eo conseruando et augendo opus habere. quod si qui sint deinceps, qui tantorum benefactorum immemores contra nominis Francici dignitatem aliquid moliantur, non defuturos homines animo et

manu promptos, qui eorum temeritatem et ingratitudinem vlciscantur, et Nogaretij exemplum secuti, ipsum Pontificem in ordinem cogant. quae eo pertinebant, vt non solum Italis, quorum auaritia et malae artes rerum gnaris ac futuri prouidis iam tum suspectae erant, nullae largitiones fierent, verum vt ijs tanquam exteris iuxta regni leges magistratus ac dignitates abrogarentur; sacra patrimonia, quae iam amplissima in Gallia possidebant, adimerentur, ac toto regno in posterum omni ex nostra inscitia faciendae rei adempta spe, eliminarentur. verum Nauarrus veritus, ne id tanquam in contumeliam suam factum interpretaretur regina, libellum in consilio recitari noluit, tamen vt insigni aliquo exemplo principium minuendis sumptibus faceret, auctor fuit, vt turmae equitum Scotorum dimitterentur, quantumuis eorum virtutem et egregie bellis vltimis nauatam operam primores et Colinius inprimis commendarent, et vt amicae nationis meritorum ratio haberetur, aequum duceret. id vero facilius eo fuit, quod illi magnam partem Protestantium doctrinae addicti essent, ac praecipue eorum praefectus Iacobus Hamiltonius Araniae comes, nuper ob religionis caussam tam male a Guisianis multatus. his actis rex Aureliano Non. Februar. discedit Fontembellaqueum petiturus, quo mox Condaeus, qui Faram ad Esiam concesserat, venire iussus est. is igitur per dispositos equos Lutetia venit, et in vrbe collectis amicis, qui eo vndique confluxerant, inde magno comitatu Fontem-bellaqueum pergit, quem tamen vt omnem suspicionem amoueret, in itinere dimisit, et ad aulam tantum Francisco Rupifulcaudio comite et Senarpontio Picardiae propraefecto stipatus accessit. ibi salutato rege ac regina parente, ab ijsque perbenigne susceptus, postridie in secretius consistorium ex compacto admittitur, et pro se quaedam prolocutus Hospitalium cancellarium rogauit num quas aduersus se probationes haberet; eo negante, a proceribus, qui aderant, vno ore pronuntiatum est, abunde sibi de eius innocentia constare, proinde tanquam idonee a criminibus obiectis purgatus, pristinum dignitatis locum suum, vti prius consuesset, in consistorio sumeret. mox factum decretum, quo rex coram Regente, consanguineis principibus et sacri consistorij assessoribus declarat, sibi de Condaei innocentia certissimis testimonijs constare, et licere ei dicit, vt apud Senatum Parisiensem, qui vulgo Parium curia vocatur, ampliorem suae innocentiae approbationem persequatur; cui interim mandatum, vt decretum illud publicari et in acta publica referri curet; quoque res cunctis innotescat, publicati decreti exemplaria vbique mittantur ad oratores, quos rex apud foederatos principes habeat. id actum III Eid. Mart. nec multo post Condaeus Lutetiam redit, vt praesentia sua decreti promulgationem in Senatu vrgeret. subortae interea inter Regentem ac Nauarrum dissensiones aulam miscuere; cum ille se a Regente sperni diceret; Lotaringos, quos rebus suis infestos semper expertus sit Henrico II et Francisco II regibus sibi contumeliose praeferri, Guisio regij hospitij claueis traditas; has iniurias hactenus publicae tranquillitati condonasse, sed nihil aliud ea dissimulatione profectum, quam vt inimici eo audaciores redditi petulantia non ferenda sibi insultarent, et patientia sua indigne abuterentur, vt iam minime sibi integrum sit, si Lotaringi eundem dignitatis ac gratiae locum in aula retineant, in ea remanere. proinde sibi sententiam stare, nisi illi ad officium reuocentur, aulam quamprimum deserere. ad haec Regens, sibi praecipuum studium semper fuisse, et nunc esse, vt ipsi in rebus omnibus gratificetur ceterum non videre, cur propterea Lotaringos, quorum propria ac necessaria in aula munia sint, a rege remouere debeat. immo prouidere se futurum vt vno concesso hodie, alterum cras petatur, et hoc impetrato rursus aliud, neque querellarum modum vnquam futurum; tamen vt re egregiam suam erga ipsum voluntatem approbet, et de palatij custodia querendi occasionem omnem praecidat, curaturam, vt cottidie claues a regij stipatûs praefectis in cubiculum ipsius deferantur; quanquam id proprium Magistri Palatij munus sit, quam dignitatem nunc obtineat Guisius, et ita in vsu fuisse dum Momorantius eadem dignitate in aula fungeretur. rursus ad haec verba indignante Nauarro, et ad Momorantium hospitij regij claueis non tanquam Palatij magistrum, sed tanquam summum

equitum praefectum, penes quem regni legibus ius armorum sit, delatas fuisse dictitante, eo vsque irae exarsere, vt postridie Nauarrus praemissis Melodunum impedimentis se ad discessionem ex aula compararet, sumptis etiam ocreis, vnaque eum eo regij sanguinis principes et ipse Monpenserius, quanquam aegre faceret, Momorantius denique M. E. cum filiis et Colinij fratres profecturos se ostendebant, relictis solis in aula Lotaringis, vt eo maiore inuidia illos onerarent, sparsa fama, non vltra Lutetiam perrecturos, quo loco de regni administratione in Nauarrum conferenda decerneretur. cuius rei metu anxia regina regem instruit, qui Momorantio per cardinalem Turnonium euocato enixe imperat, ne hoc rerum statu, quo eius vt primarij regni magistratus opera maxime indigeat, aula excedat, id actum coram IIII viris a secretis epistolis, vt publico documento si opus esset, rei fidem facerent; quod siue re antea communicata, vti creditur, siue Momorantio ignaro neque prius monito factum, eum a discessionis consilio reuocauit. ipso autem in aula remanente, mutandi consilij necessitas Nauarro iniecta est. nam ad eius existimationem pertinebat, ne palam omnibus fieret, res in aula sine ipsius interueutu et auctoritate administrari posse. fama euulgata Reginam a Nauarro alienatam ad Guisianos inclinare, qui Lutetiae conuentus Parisiensis praefecturae agebant, vt in aliis regni prouinciis interea fiebat, rem, quantum in illis erat, maturabant. in iis de regni administratione actum, de quibusdam a reipublicae clauo remouendis et alijs in eorum locum substituendis, de reddendis rationibus, de regni quaestura Francisco II rege atque etiam Henrico ipsius parente perperam a Guisianis gesta, donorum immodicorum in illos, Santandreanum, Valentinam, ipsius generos et alios ab Henrico collatorum reuocatione, vt interea dum de ijs cognosceretur, sacri consistorii ingressu interdiceretur. in eadem caussa et A. Momorantium inuoluebant, adiecta tamen clausula, si teneretur. et quanquam nuper Aureliani comitiorum decreto cautum fuisset, ne in singularum praefecturarum conuentibus de regni administratione ageretur, nihilominus in incepto pergebant, ad comitiorum cognitionem pertinere dictitantes, cui regni administratio deferri debeat. nec in regij sanguinis principum arbitrio positum esse, eam a se abdicatam in alium transferre; eoque maiore studio qui Lutetiae conuenerant rem vrgebant, quod suo exemplo per ceteras prouincias idem factum iri sperarent. cui malo nullum praesentius a Regina remedium excogitari potuit, quam si quamprimum Nauarro reconciliaretur. igitur Momorantij interuentu rursus sarta inter eos amicitia, conuentum, vt Nauarrus per vniuersas regiae ditionis prouincias Prorex diceretur, Regina nihil sine ipsius consilio et voluntate ageret: perscriptae et aliae condiciones, quae a IIIIviris a secretis epistolis in commentarios relatae sunt, quibus consanguinei principes ac Condaeus ipse ob id Luteria accersitus subscripsere. inde F. Momorantio peninsulae Francicae praesidi datum negotium, vt curaret moderatos et idoneos homines conuentibus praefecturae Parisiensis celebrandis adhiberi, qui quod alij in quaestione de regni administratione temeritate peccauerant, consilio ac prudentia emendarent. quod ea sollertia ab eo factum, vt dum reginae morigeratur, neutiquam propterea in Nauarri suspicionem incurreret. sub id tempus venere a regibus et alijs principibus legati qui vsitatis inter principes officiis defuncti, post deploratam Francisci mortem Carolo delatam regni successionem gratularentur. in ijs fuit Georgius GluKus Friderici Daniae regis orator, qui multoties in Galliam missus ac commoratus fuerat. ei ad prandium vocato Nauarrus ab vxore ad id inductus spem fecisse dicitur, fore, vt antequam annus exiret, purior Dei cultus toto regno celebraretur, rogasseque vt id regi suo confirmaret, illum vero post actas Deo gratias laudato Nauarri consilio vicissim rogasse diligenter videret, ne Ioannis Caluini doctrinam, quam et Heluetij sequuntur, reciperet, sed Augustanam confessionem a M. Lutheri doctrina profectam introduceret, eo nomine non paruam a Daniae ac Sueciae regibus ac reliquis Germaniae Protestantibus gratiam initurum, quorum ditio non minore terrarum spatio porrigatur, quam quae

R. P. agnoscit. ad haec Nauarrum respondisse, Lutherum et Caluinum in XL capitibus a Pontifice dissentire, in XXXVIII inter se conuenire, duo tantum superare, quae inter ipsos controuertuntur; ita autem censere, iungendas vtriusque partis opes ac copias ad communem hostem opprimendum; quo debellato in duobus illis capitibus conciliandis et ecclesia Dei pristinae puritati ac splendori restituenda minus negotij fore. regina vero ea vana honoris specie placato vtcunque Nauarri animo, Protestantium quoque caussae fauere credi volebat. interim Momorantium ad suas partes sensim perducit, et consilij sui rationes aperit; conniuere se ad praesens ad Protestantium desideria, vt Nauarri, qui quod hodie probet, cras improbaturus sit, conatus cedendo frangat. ceterum aulae primorum atque ipsius inprimis, qui primario regni magistratu fungatur, partes esse, vt palam ei aduersentur, et maiorum religionem violari passim clamitent, quod eo consilio faciebat Catharina, vt aemulo negotium per alios facesseret. et ita regni proceres ab ipso alienaret; quod si ipsa per se fecisset, verebatur, ne Nauarrus compositam semel de regni administratione controuersiam renouaret. ab eo tempore audita non occulta A. Momorantij murmura; priscam religionem sperni; noua sacra, nouos ritus inuehi; incognitos homines se diuino ministerio immiscere, carnes propalam diebus vetitis atque ipso quadragesimalis ieiunij tempore prostare; omnia denique ad prisci et hactenus recepti cultûs contemptum fieri. iam enim in aedibus priuatis initio, mox et intra palatium in Condaei et Colinij maris praefecti conclauibus, quae illis honoris caussa, vt fit, in regia attributa erant, publicae conciones habebantur, et regina palam demonstrabat, sibi in animo esse, vt rex et aulae proceres Io. Monlucij Valentiae episcopi, qui Protestantium doctrinae non ita iniquus putabatur, concionibus in primaria palatij aula interessent. his vero, cum Monlucius in deprauatam doctrinam ac disciplinam sacram acerbius inueheretur, oblique suggillata R. P. auctoritate, forte interfuere Guisius et Momorantius; et hic quidem episcopo subiratus, cum diceret, satis sibi esse, quod ad ipsum semel audiendum temporis male impendisset, nec amplius eodem reuersurum, nihil aliud respondit Monlucius, quam se totis votis expetere, vt verbum Dei vbique proficeret. is tunc praecipuum gratiae locum apud reginam obtinebat, ex eoque suspicatus est Momorantius, quidquid illa diceret, quo dissimulationem suam excusaret, ei clam cum Nauarro in religionis caussa conuenire, idque Monlucij interuentu fieri; quaproprer iam ab ea alienior cum prius se astu eiusdem a Nauarro alienasset, ne nullas partes in aula foueret, ad Guisium et Santandreanum se adiunxit, pararia nouae amicitiae Valentina, quae fluxam Guisianorum fidem Francisco rege nuper experta, nihilominus cum ijs in gratiam redierat, et iniurias Aumalij generi precibus condonauerat. nec cessabat interea Magdalena Sabauda A. Momorantij vxor, quae Protestantium religioni supra modum infesta, et alioqui occulta inuidia Colinios prosequens, quod ij fratribus suis in dignitatibus et honoribus adipiscendis semper a viro praelati essent, odiis ob religionem natis sedulo facem admouebat; nam maris praefecti astu factum esse dicebat, vt gratia, quam a Regina propter Nauarri cum ea reconciliationem sperauerat, minus valeret. quippe eum Reginae persuasisse, optime sibi consulturam, si Nauarro nouae religionis propagationem molienti fauore suo aut saltem conniuentia suffragaretur. meminisse illum debere, se illustrissima in Francia familia prognatum, testantibus id maiorum insignibus quibus inscriptum etiam hodie legatur, DEVS PRIMVM CHRISTIANVM SERVET: ac proinde ad maiorum religionem atque adeo R. E. omni ope tuendam ac conseruandam obligari. ad haec addebat Santandreanus homo vafro ingenio et: nequitia tantum insignis, eiusdem maris praefecti occulta machinatione factum; vt de reddendis aerarij male administrati rationibus nuper in conuentibus Parifiensibus sermo iniiceretur, quo scilicet auunculo de se optime merito ingtatus homo et nulla re minus quam eius beneuolentia dignus periculum crearet. his accessit et Melchior Pratensis Monpesacus, qui Honorato Sabaudo Villarij comiti socero auctor fuit, vt in aulam veniret, et sororium Momorantium iam nutantem impelleret. Villarius Momorantij per Septimaniam legatus a Colinio in regis consistorio accusatus fuerat,

quod nuper in ea prouincia grauia multa in Protestanteis admisisset; itaque ille se paullo post munere abdicauerat, translato eo in Gulielmum Iousae vicecomitem, qui nuper episcopatu Aletensi eierato Mariam Renati Bastarnaei Buchagij comitis ac sororis filiam in vxorem duxerat. ea propter Colinio succensens, et alioqui concepto intus liuore aestuans, nihil non agebat, vt sororium a Coliniorum amicitia omnino diuelleret. aduersus tot insidiantium hominum conatus, quibus tanquam plagis ne se extricaret cautus alioqui senex veluti indagine cinctus vndique tenebatur, parum valida erant Francisci Momorantij filij monita, qui vt erat morum probitate et prudentia supra aetatem excellens, cum foedam tempestatem Galliae ac regni proceribus imminentem praesagiret, tutius existimabat, nullius tam necessario tempore vel minimi clientum aut amicorum, cuiuscunque tandem religionis illi essent, iacturam facere, idque modesta ac demissa oratione parenti insinuauerat, ac per interpositas personas idem persuadere conabatur, his maxime rationibus: minime prudentis esse, dum conciliandis nouis amicis studes, veteres amittere, et incerta pro certis consectari, cum dubia et intuta sit plerunque reconciliatorum inimicorum fides. videre praeterea eum debere, amisso Condaeo Colinijs ac Rupifulcaudio comite certissimis ac potentissimis amicis, et si nunc Protestantium religionem palam profiteantur, praecipuo robore suo ac praesidio illustrissimam familiam nudari, et incertum esse, remne propterea Reginae et Nauarro gratam facturus sit. itaque satius videri, vt dum Colinii et Lotaringi inter se digladiantur, ipse spectator ac iudex sedeat, neutrique parti se addicat; quod si faciat, proculdubio fore, vt Lotaringi in illa colluctatione iam odio publico grauati cedant; tunc vero ipsum, cui pietatis et obsequij regi debiti praecipua cura semper fuerit, arbitrium in religionis caussa iure suo sumpturum, in quam certissimum sit, foedissimos errores, qui ad Dei contumeliam spectent, temporis lapsu irrepsisse; et quos nec ipse tueri debeat. hoc proprium eius munus esse, qui supremo in Gallia magistratu fungatur, et a primo Christiano nomen insignia ac genus ducat. neque vero moueri debere, quod in conuentibus Parisiensibus de ipso mentio iniecta sit; potius optandum ei fuisse, vt in publicis comitijs, hoc est, in amplissimo regni theatro de ipsius sobrietate, diligentia, labore ac fide in administranda rep. cognosceretur: nam tum omnibus constiturum, quantos in regni oneribus sustinendis, tuenda dignitate, et sua ac liberorum captiuitate redimenda sumptus fecerit: nec vllos fore quantumuis iniquos rerum aestimatores, qui non plus ei adiudicaturi sint, quam regum benignitate consecutus sit: et si diligenter putatis Rationalium commentarijs calculus ineatur, manifestum fore, vix septimam profusarum largitionum, quas gurgites illi Valentina, Santandreanus, ipsi Lotaringi ad priuatam ingluuiem explendam hauserint, partem, ad eum, cui alioqui propter merita plurimum debebatur, peruenisse; proinde quod ad suam iniuriam pertinere arbitraretur, id ad suum decus ac summam laudem redu ndaturum esse. et vero si adeo seuere in comitijs rationes exigantur, vt exemplo ad refraenandam caeterorum auaritiam ac rapacitatem opus sit, paratum de suo inpraesentiarum, aut cum primum olim successiones hereditarias adierit publico desiderio satisfacere; nec tamen dubitare, pro ea, qua apud regni ordines auctoritate pollet, quin eius summae, quantacunque ea sit, gratia ipsi ab illis fiat. ad haec commotus senex nihil aliud respondit, quam se certo scire, mutata religione reip. mutationem necessario consecuturam esse; se vero regi et paruulis heris suis, sic regis fratres appellabat, addictissimum haudquaquam vereri, cum conscientia sua tutus sit. ne de dignitate ac fortunis sibi aliquando controuersia moueatur verum ferre non posse, vt Henrici optime de regno ac se meriti principis acta improbentur aut infirmentur. quod ad Colinios attinet, qui non cognatione magis quam necessitudine ac cumulatis beneficiis sibi proximi sint, hoc vnum cupere, vt bonos ac fidos veri Dei cultores, qualeis se ore praedicant, re ac factis exprimant. mox venere ad eum Odetus cardinalis, Gaspar et Franciscus Colinij, et in priuatum colloquium admissi, nullo se priuato odio, sed reip. tantum caussa a Lotaringis dissidere, Deo teste appellato, protestati sunt; proinde etiam atque etiam videret, ne deserto tam alieno tempore Condaeo seipsum ac regis regnique caussam proderet. verum ille priuata iniuria iritatus, et ab vxore, Valentina et alijs Lotaringorum emissarijs

persuasus, cum religionis caussam in eo negotio verti crederet, a proposito abduci non potuit: itaque Franciscus eius filius, postquam comitiorum Lutetiae principium fecit, Cantiliam ad vxorem aegram inuisendam relicta prae indignatione aula contendit. secundum haec mandatum datum Christophoro Thuano et Petro Seguierio Senatûs praesidibus cum alijs ex Rationalium et vectigalium curijs delegatis, vt praefecturae Parisiensis conuentibus praeessent, ac viderent, ne quid contra Aurelianensium comitiorum decretum in ijs agitaretur. intercessit initio. P. Ruzaeus Curiae patronus homo praefracta audacia et alioqui ob religionem suspectus, qui nobilitatis nomine contra morem et comitiorum libertatem fieri dixit, vt iuri dicundo viri a rege ordinati conuentibus habendis praeficerentur, isque ob id postea carceri mancipatus est. in ijs cum crebro sententiae dissiderent, in eo conuenere omnes, vt quo aerarium bellis superioribus et largitionibus exhaustum suppleretur, et plebs tributis leuaretur, aeris alieni, cuius dissoluendi caussa potissimum regni ordines conuocati essent, onus in sacrum ordinem reiiceretur. firmabatur interea in dies magis ac magis noua Momorantij et Lotaringorum amicitia, et ipse celebritate Paschali cum Monpenserio et Guisio ad Fontem-bellaqueum peracta, eodem die illos simul cum Henrico Ionuillae principe Guisij filio et Santandreanum ad coenam vocauit, ac postridie Cantiliam profectus est, vt Gulielmi Thorei filij et Heleonorae Humeriae nobilitate et bonis amplissimae domûs heredis nuptias celebraret. paullo post Guisius Nantolium perrexit, quod a Cantilia haut amplius V leucis abest, vnde vterque crebris officijs per nuncios huc illuc comeanteis nouam amicitiam colebant. qua re Regina, quae optimatum dissidia ad firmandam potentiam alebat, non minus quam festinata Nauarri exaula dicessione perculsa animo discruciabatur, et vndique circumspiciebat, quorsum inter homines hactenus inimicissimos sarta nuper concordia euaderet. interea ne quid ad conciliandam regi dignationem, sub quo rerum potiebatur, deesset, de ipso inaugurando cogitare cepit. itaque Fonte-bellaqueo discessum est, et rex Moncellum Reginae parentis voluptarium praetorium, in Bria venit, et inde itinere per Nantolium facto assumptoque secum Guisio Durocortorum Remorum tandem peruenit. ibi de Parium numero et ordine, quo incedere deberent, controuersia a Lotaringis excitata, id vnum, vt passim iactabatur, agentibus, vt quanquam regij sanguinis principes dignatione aequare non possent, eorum dignitati semper aliquod praeiudicium facerent, eaque sensim infracta suam augerent, et captata aliquando occasione fortunae beneficio vterentur. Pares Franciae, siue eorum originem ad Carolouingos siue ad Capeuingos referas, XII antiquitûs fuere. sacri ordinis archiepiscopus Remensis; episcopi Lingonensis, et Laodunensis duces; episcopi Bellouacensis, Catalaunensis et Nouiodunensis comites. sacris soluti Burgundiae, A quitaniae, Normaniae duces, Flandriae, Campaniae, ac Tolosae comites. de ecclesiasticis nunc non loquor, qui tempore minime mutauere. ceterorum ditiones tempore partim regiae coronae accreuerunt, partim perierunt; et instituti paullatim alij, qui iuxta creationis tempus in publicis regni. sollemnitatibus ac consessibus ordinis praerogatiuam seruant. eorum numerus minime definitus est, titulis illis honorificis pro regum arbitrio praecipuis dignatione aut gratia viris semper attributis: sicuti Lotaringis accidit, qui omnes ea dignitate honestari studiose affectarunt. sed cum in inauguratione regum, praeter ecclesiasticos, VI solummodo adhibeantur, qui veteres illos, repraesentent, id semper seruatum fuit, vt inter eos creationis tempus in incedendi aut sedendi ordine inspiceretur. non eadem ratio in regij sanguinis principibus habita; quippe qui absque vllis titulis et Patriciorum priuilegio gaudent et Patricios omneis natalium praerogatiua non patriciatûs ratione praecedunt, quoniam dignitatis atque adeo personaeregiae, quae cunctas alias exsuperat, pars ipsi quodammodo censentur. inter se vero hunc ordinem seruant, vt tantum succedendi in regnum ius seruetur; nulla praeterea publici muneris aut alius tituli, nisi in bello, ratione, qui succedendi ordine prior est, posteriorem antecedit. quod summa prudentia a maioribus nostris constitutum fuit, ne videlicet legitimae successionis ordo interuerteretur. primi tunc tamen id in dubium reuocarunt Lotaringi; Guisiusque tenuit, vt post Nauarrum ante Monpenserium sederet, cum preiudicijs ageret, diceretque eundem se locum nuper

cisco secundo rege, et antea parentem suum in Henrici inauguratione tenuisse. ea contentione effectum, vt Regina, quam de Borbonijs secura, tam de liberis suis sollicita Alexandrum proximum regis fratrem, qui postea Henricus dictus est, principem locum ante Nauarrum, alioqui titulis, si eorum ratio habita fuisset, potiorem, tenere voluerit, quod in Francisci inauguratione factitatum non fuerat. antequam Durocortorum rex veniret, petierat per literas Iacoba Roana Rotelini marchionis vidua, vt Helionorus Aurelianus Longauillae dux filius magni Camerarij munere in regis inauguratione defungeretur. eam dignitatem Carolus VII in Ioannem Aurelianum naturalem Ludouici Aureliani ducis filium propter egregia in regnum merita contulerat, vt quoniam ob natalium defectum a regni successione excludebatur, praecipuum gratiae et auctoritatis gradum ipse posteritasque eius in aula retineret. quam dignitatem cum maiores eius CXX amplius annos hereditario iure tenuissent, Lotaringi a Francisco Helionori patruele ad se transtulerant. igitur veritus Guisius, ne Longauillano dignitatis, quam praeter ius ademptam sibi querebatur, reposcendae ac retinendae occasio praeberetur, sic Rotelinae rescripserat, vt neque ei petitam gratiam denegaret, neque ita concederet, vt ex eo sibi ius in ea dignitate Longouillanun posterum arrogare possent. nam condicio adiecta fuit, vt Longouillanus Guisij loco magnum cubiculatium ageret. quod non solum ille recusauit, verum ob id a Guisij filiae coniugio, de quo Rotelina parens verita ne sibi ob religionis caussam periculum crearetur, dum filius nuper apud hosteis esset, spem fecerat, alienior fuit, ac postremo spes illa omnino euanuit. Condaeus tunc aula aberat, qui dum haec agerentur Borbonio fratre cardinali stipatus se curiae stiterat, vbi vniuersis classibus conuocatis quaedam de sua innocentia quam calumniose ab aduersarijs necquicquam oppugnatam et ope diuina defensam aiebat, praefatus, venisse se in Senatum dixit, vt in augustissimo iustitiae templo atque adeo celeberrimo orbis theatro de ea plenius cognosceretur, tum auditus P. Robertus, qui proposito caussae statu, quam inique ea Aureliani coram Cancellario ac delegatis iudicibus tractata et agitata fuisset, peruerso etiam ordine iudiciario, ostendit: nam neque appellationes interpositas, et ipso denique neque per se neque per patronum audito decisas esse, neque petita a reo fatalia, ac proinde irritas contra eum latas sententias. quod vero ad interrogata minime responderit, non eo factum, quod conscientia terreretur; aut regi, cui semper in alijs rebus libentissime paruerit, obsequi detrectaret; sed ne regij sanguinis principibus praeiudicium faceret, quibus singulari praerogatiua ius est, ne de eorum capite et existimatione apud alios iudices, quam coram rege in Patriciorum Curia quaeri possit. cum Robertus perorasset, post quasdam cum cognitore regio alter cationes, tandem consentiente eo decernitur, vt Condaeus in ca caussa actoris, cognitor regius defensoris partes sustineret, facultate sibi seruata, vt si quas probationes aduersus Condaeum nancisceretur, actoris partes resumeret. concesso ad eas conquirendas tempore, cum nullae repraesentarentur, et interpellati IIII viri a secretis ac iureiurando coram rege ac regina adacti nullas se habere publico instrumento testati essent, tandem referentibus Roberto Boetio, Claudio Aniorano, Hadriano Draco, et Eustochio Chambono S. C. factum Eidibus Iunij, quo Condaeus, purus et innocens a criminibus obiectis declaratur, integro iure ipsi aduersus instigatores reseruato, vt ipsi pro personae suae ratione ac dignitate satisfiat: decretum insuper, vt S. C. in supremis regni Curijs promulgaretur, et in acta referretur. postea S. C. publice a Renato Balieto praeside recitatur frequenti ac purpurato Senatu, sedentibus ad dextram Nauarro, cardinali Borbonio, Monpenserio, et Rupisurionio, Guisio, Niuernio, et Momorantio E. M., Santandreano et Momorantio equitum tribunis; ad laeuam, in qua sacri ordinis Senatores sedent, Lotaringo, Castellionaeo, et Guisio cardinalibus. eodem die singularia de innocentia Magdalenae Malliae Roiae Condaei socrûs, Francisci Barbansoni Canij, et Roberti Haii, qui omnes in eadem caussa inuoluebantur, Francisci item Vindocini Carnutum vicedomini, quamuis iam decessisset, S. C. publice recitata sunt a Claudio Malono rerum capitalium secretario, saluo cunctis aduersus instigatores iure. dissidentibus in aula ob religionem primoribus per prouincias

ob eandem caussam crebrae dissensiones exoriebantur, loquendi libertate impune permissa; vnde dicteria et factiosa ad contumeliam nomina Papistarum et Hugonotorum ab vtraque parte vsurpari cepta. tumultus etiam passim concionatoribus plebem inflammantibus suborti, vt Colinij citra tumultum se publicam nouae doctrinae promulgationem per prouincias inftituturum nimis audacter spondentis, conatus impedirentur; et Ambiani quidem et ad Esiae-pontem res ad seditionem deuenit. Bellouaci vero Castellionaeus cardinalis ciuitatis episcopus et alioqui plebi percarus ferijs Pascalibus ob eandem caussam in periculo versatus fuerat. nam cum non in matrice ecclesia B. Petro sacra, more maiorum, sed in priuato palatij sacrario cum nonnullis ciuibus domesticisque sacrum peragente L. Buticulario theologo coenam dominicam sub vtraque specie sumpsisset, sparsa de ea re per vrbem fama, plebeculae mentes ita exacerbatae sunt, vt aliquot iuuenes ex ijs, quorum res fidesque in manibus sitae sunt, praecipueque ij qui lanificio victum quaeritant, paschalium feriarum otio ab opere vacui, pervrbis vicos discurrentes in nonnullorum domos inuolarent. inter alios Hadrianum Forraeum presbyterum, qui elementarias preces nouae religionisritu pueros docere vulgo credebatur, corripiunt, domoque exturbatum protrahunt, adfligunt, mactant, atque in publica platea, vbi sontes iudicio damnati plecti solent, comburendum sistunt. ad tumultum carnifex adcurrit, et velut interdicto cum illis agens, miscri hominis cadauer inuadit, et cum magno furentium adplausu indemnatum supplicio affecit. eo spectaculo accensi plures palatium episcopi iampridem aduersus similes ciuium conatus turribus moenibusque munitissimum circumsistunt, et cardinalem flagitant. a quibus cumper fenestras purpurato habitu conspectus esset, eorum furor statim posuit, et imminente nocte in suas quisque domos dilapsi sunt; postridieque vicina nobilitate in vrbem conuocata seditio omnimodo conquieuit. hac de re cum ad regem allatum esset, Fr. Momorantius E. T. peninsulae Franciae, cui Bellouacum subest, praeses et Odeti propior sobrinus mittitur, isque Syluanectensis praefecturae iudices regios secum Bellouacum duxit, vbi quaestione in seditionis incentores per aliquot dies habita, in duos tantum est animaduersum, alterum fabrum ferrarium, alterum carnificem illum, quod absque magistratus iussu legeagere ausus esset. de ceteris cum parum liqueret, nihilque publico actum consilio compertum esset, amplius inquirendum censuerunt. ob eandem caussam Lutetiae in carcerem coniectus fuit loannes Hanus turbulentus concionator ex eo ordine, qui a Francisco Paulensi Ludouici XI tempore institutus est. itaque tandem diploma ad singularum prouinciarum praefectos, non etiam ad supremas regni Curias, quod res praesentiori remedio egere videretur, missum, cum adhucrex ad Fontem-bellaqueum esset, quo sancitum, ne Hugonoti et Papistae vocabula contumeliose vsurpentur, ne securitas et honesta libertas, qua vnusquisque frui debet, vllo modo violetur, ne quis magno vel exiguo stipatu domos alienas superiorum edictorum, quae coetus illicitos prohibent, praetextu ingrediatur: qui religionis caussa, ante primum pro illorum libertate conditum edictum, vincti sint, statim soluantur: qui ob eandem caussam regno excesserint a Francisci I tempore, ijs reuertendi plena bonorum ac corporum libertate concessa facultas sit; dummodo catholice et sine offensione viuant; qui nolint, ijs suas facultates distrahere; atque alio migtare ius sit. ne rescriptum Lutetiae promulgaretur, vetuit Senatus, et apud regem intercessit. primum quod contra morem factum esset, vt rescriptum ad praefectos, non ad supremas Curias mitteretur; quippe cum legis vigorem apud praefectos habere non possit, nisi prius in Curijs promulgatum fuerit; deinde quod eo religionem, quam quisque velit, amplecti libertas concessa videatur, cum vera tantum falsis reiectis hactenus in hoc regno admissa fuerit. quod item facultas redeundi iam a multo tempore ob falsam religionem exulantibus tribuatur, quod magnarum proculdubio turbarum occasionem daturum sit. nec obstare clausulam appositam, dummodo catholice et citra offensionem viuant: nam vsu cottidiano repertum esse, plerosque catholici nomine perniciose abuti; denique quod ijs qui exulant, et catholice viuere nolint, bona vendendi et alio se conferendi libertas detur. non enim id nisi contra regni leges concedi posse; quippe quae pecunias regno

et maxime ad hosteis exportari prohibent. vtcumque promulgato edicto, quamuis non aeque vbique obseruaretur, mox liberati sunt, qui carcere attinebantur, et qui ob religionem exulabant, statim in patriam quasi postliminio reuertuntur; vnde numerus Protestantium magnopere auctus, et iam frequentiores coetus haberi cepti. eapropter cardinalis Lotaringus, dum rex adhuc Durocortori Remorum esset, apud reginam conquestus fuerat, res in peius ruere, edictis regijs plerosque et libertate ijs permissa ad licentiam abuti, coitionibus ac coetibus vetitis agros vicos ac tandem vrbes personare, ad conciones audiendas passim concursum fieri, etiam imperitos ad eas rei nouitate accedere, eademque, qua illi coeant, facilitate seduci. frigere interea antiquarum ceremoniarum cultus, quae iam a multis irrideantur ac quamplurimos a nobis cottidie transfugere, et in Protestantium numerum cooptari; alijs super alia edictis promulgatis nihil aliud actum, quam vt incuria iudicum alatur, et negligentiae eorum excusatio quaeratur. itaque consultum videri, dum colloquium ad sedandas de religione dissensiones regis iussu instituatur, vt nihil in eius caussa innouetur, eaque de re lex sanciatur ex Senatûs consilio, religiose in posterum obseruanda. quod a cardinali consulto dictum plerique interpretabantur, qui exploratis Senatorum Parisiensium sententijs ac voluntatibus hoc moliebatur vt hoc praeiudicio concilium de nationali synodo, quam Pontifici parum probari fama erat, impediret. itaque eo instante rex cum regina ac ceteri primores regni et sacri consistorij assessores, et in ijs Condaeus ipse paullo post in Senatum venere, vt in eo pacandis rebus vtile consilium caperent. heic regis nomine praefatus Hospitalius Senatores monet, vt in dicendis sententijs breuiores essent; non enim de religione ipsa, cuius caussa in nationali concilio propediem agitanda sit, sed de remedijs agi, quibus obuiam iri possit tumultibus cottidie ob religionem exorientibus, quo fiat, vt publica quies conturbetur, et obsequium maiestati regiae debitum paullatim per licentiam euanescat. tres fuereomnino sententiae; prima, vt poenis in Protestanteis abstineretur, quousque res Concilij decreto decideretur: altera, vt in eos capitis supplicio animaduerteretur: tertia eius rei cognitionem ad ecclesiasticum forum remittebat, proposita capitis poena in eos, qui coitiones aut conuentus illicitos clam aut publice cum armis aut sine armis haberent; interdicta item concionandi et sacramenta administrandi libertate alio ritu ac modo, quam qui in R. E. obseruatur. haec vltima calculo a Io Tilio inito post longas altercationes ceteras numero vicit, frementibus plerisque, qui fraudem aTilio in recensendis sententijs factam dicebant, et eorum sententias numeratas, qui deliberationi initio non interfuere; quod vt contra morem ac leges factum non ferendum esset. tandem secundum hancsententiam adhibito temperamento edictpm conditum, quod Iulianum a mense appellatum est, vt omnes pacate viuerent, ab iniurijs abstinerent, neque se conuicijs inuicem prouocarent, ne qui delectus, obsignationes, aut aliud quidquam, quod factionem conspirationem aut in partes discessionem redoleat, in posterum fieret; ne concionatores verbis turbulentis acseditiosis vllo modo vterentur, sed populum modeste instruerent; qui secus fecissent, capitis poena plecterentur, eiusque rei cognitio penes prouinciarum praefectos, et sedeis, quas praesidialeis vocant, esset. ne quae publice seu priuatim cum armis aut sine armis conciones haberentur, aut sacramenta administrarentur, alio quam recepto in ecclesia catholica ritu; ad ecclesiasticum forum haereseos cognitione remissa a quo si reus denique brachio seculari tradatur, hoc est, ad iudices regios remittatur, ab ijs grauior quam exilij poena non irrogetur, et haec eo vsque locum habeant, dum synodi vniuersalis aut nationalis decreto aliterstatuatur. facta eodem edictoijs, qui turbas in hunc vsque diem ob religionem mouissent, gratia, et abolita earum rerum memoria, modo catholice ac pacate in posterum viuant: falsis item delatoribus graues poenae constitutae, et armis omnino interdictum, exceptis ijs quibus edicto permittitur. eodem consessu, sed separatim decretum, vti antistites ad colloquium religionis caussa indictum propediem conuenirent, et Protestantium ministris ad coetum illum venturis publica fide idonee caueretur. id actum contradicentibus plerisque qui de doctrina hactenus recepta compromitti, et maiorum religionem in discrimen temere vocari conquerebantur;

sed Lotaringus cardinalis ostentandi ingenij et papulans aurae captandae ad vanitatem vsque cupidus, annitente Regina vnus tenuit, vt collo quium haberetur cum se Patrum testimonijs sectarios confutaturum palam iactaret, et suorum animos magnificis pollicitatiombus impleret. itaque quo triumphus ille spe iam certus maturaretur, ad Possiacum oppidum, quod haut longe a Germani fano abest, colloquium Ad IIII Eid. Augusti mensis indicitur; eo cuncti ab vtraque parte conuenireiussi. aliquanto ante tempore Fr. Scarsius, testimonijs manu propria scriptis, vt iactabatur, conuictus fuerat de occulta in Nauarri perniciem cum Guisio contracta amicitia, ob idque ex eius familia expulsus fuerat; qui tunc demum ab ipso reuocatus est et pristino loco habitus. id tulere grauiter plerique quibus suspecta erat Scarsij fides, Colinioque auctores fuêre, vt propere in aulam, vnde cumrex Durocortorum proficisceretur, discesserat, rediret, et Nauarro, quem iam aduersariorum astu vndique circumsessum dolebant, ad omnia praesto esset. Guisio interea Caleto, quo Mariam Scotorum reginam vsque prosecutus fuerat, in aulam reuerso nulla potior cura fuit, quam vt Condaeo reconciliaretur, qui ob id a rege accersitus clam amicos per litteras rogat, vt sibi praesto sint, ac Franciscum Momorantium Annae F. inprimis, qui cum rnulta nobilitate sed serius ad eum venit, iam re confecta. ita autem inter eos transactum est. V Kal. VIIbr. rex coram Nauarrae, rege, Borbonio, Lotaringo, Castellionaeo, Armeniaco, Guisio cardinalibus, Monpenserio et Rupisurionio, Nemorosio, Niuernio, Longauillano, Anna Momorantio, Io. Brossio Stampensi ducibus M. Hospitalio Cancellario, Santandreano ac Brissaco equitum tribunis, et Colinio maris praefecto alijsque sacri consistorij assessoribus, Condaeo et Guisio praesentibus, conuerso ad parentem sermone, eo vniuersos, qui adsint, euocasse dicit, vt dissidio, quod Condaeo cum Guisio intercedit, composito, ipsi reconcilientur; quod facturos illos in suam gratiam et propter publicam tranquillitatem confidat. tum iussus a rege Guisius vt se res haberet, Condaeum plenius edocere, pariturum se regis iussis respondit, et Condaeum honorifice compellans, testatus est, se nunquam auctorem instigatorem aut consultorem extitisse vt Condaeusin carcerem coniiceretur: ad quae verba conuersus Condaeus, compellato itidem Guisio, illum se pro nefario ac scelerato habere dixit, qui quidquam tale contra se molitus sit. dicentem rursus excepit Guisius, et ita quidem se credere ait, ceterum nihil hoc ad se pertinere. quo facto rege iubente se mutuo amplexi, vt inter cognatos decet. firmam ac sinceram amicitiam inuicem polliciti sunt. eius rei documentum publicum confectum, et a Cl. Albaspineo et Iacobo Burdino a secretis regis mandatis subscriptum est. magno omnium plausu in speciem in aula id actum, publicamque laetitiam regina eodem die acceptis lautissimo conuiuio cunctis aulae primoribus testata est. succensuere quidam Momorantio, quod obuia illa officij ostentatione se nimis Borbonij partibus addictum demonstrasset: excusante factum patre, quod cum proxima necessitudine Condaeum contingeret, indignum se illa honorifica adfinitate praebuisset, si primario principi in tempore defuisset. sed plures nimis praecipitem Condaei in ea re animum accusabant, quod prouiderent, postquam Guisius cum eo reconciliacus esset, nihil impediturum, quo minus Momorantius, qui solius decoris et existimationis ratione, Condaeo semper antea alioqui ab eo ob religionem alienus, praesto fuerat, deinceps arctissimam cum Guisio amicitiam coleret. Cepta Aureliani priore anno comitia in Maium proximum reiecta fuerant: inde rursus propter iugruentem negotiorum molem in VI tilem dilata sunt, et ad F. siae-pontem indicta. eo Andreas Mortarius missus, et mox Colinius, vt conuentiones de regni administratione inter reginam ac Nauarrum factae ab regni ordinibus confirmarentur; quod nisi enixis ipsius Nauarri precibus vix ab ijs obtineri potuit. cum vero ordines compilandis prouinciarum postulatis multum iam temporis impendissent; pridie quam Guisius cum Condaeo reconciliatus est, principium comitijs rex ad Germani fanum fecit in aula ad id destinata. ibi rex in throno eminebat, ad laeuam regina parente, et infra sorore, et rursus humiliori loco Nauarro sedentibus; ante quos ad dextram Momorantius M. E. ad laeuam et Hospitalius erant. Guisius cum scipione lilijs aureis distincto, quod magistri palatij insigne est, humi porrecto

ad regis pedes erat. controuersia ab aliquot cardinalibus mota, qui sacrosancti ordinis praerogatiua regis consanguineos principes praecedere volebant; sic enim in alijs passim regnis factitari; sed cum proillis contra eos pronunciatum esset, acquieuere Castellionaeus et Armeniacus et infra principes assedere; nam Borbonius Cardinalis, quod aetate grandior Condaeo fratre esset, post Nauarrum sedebat. Turnonius purpurati collegij princeps, Lotaringus, et Guisiuse comitiorum aula discessere, non sine manifesto contra collegas frermitu, nec occulta Guisij obmurmuratione, quosdam nimirum inter cardinaleis esse, qui galerum ornent; quosdam, quibus galerus ornamento sit. tum pauca praefatus Hospitalius, cur comitia in hunc diem dilata essent, cunctos regis nomine admonuit vt libere de rep. sententiam dicerent, et ceptum negotium persequerentur. pro plebe M. Britannus Augustodunensis praetor verba fecit initio a gratulatione ducto, quod Reginae ac Nauarro optime conueniret, ex qua concordia cuncti prospera omnia regi ac regno ominabantur. tum in sacri ordinis corruptos mores et disciplinam deprauatam acerba oratione inuectus est; foedam ignorantiam inter sacerdotes grassari; nec vt fieri debeat commissos sibi greges docere, suove exemplo ad puram integramque vitam praeire, sed profligatis moribus populo offensionem parere, et quasi conductitios mercede omnia facere, nullaque re minus quam officio gaudere, dum se totos voluptatibus mancipant, et nimio otio ac luxu licenter exultant; hanc esse, nec aliam, malorum, quae regnum hoc olim florentissimum afflictant, caussam. proinde plebis nomine petit, vti rex, cuius proprium munus est religionis patrocinium suscipere, id sedulo agat, et pullulantem vitiorum luxuriem resecet, adempta omni sacerdotibus iurisdictione, quae ipsis minime conueniat: verum iis opibus in pios vsus distributis curet, vt nationale concilium, quod est vnicum et praesentissimumhis malis componendis remedium, legitime celebretur? eoque libere accedentibus fide publica caueatur. consilio praesit rex, illiusve loco consanguinei principes. interim, dum de religionis controuersijs decernitur, publice conueniendi et conciones audiendi iis, qui R. E. ceremonijs religione praepediti interesse non possint, facultas detur. et quoniam cetus illiciti omncs prohibiti sint, ijs praefecti regij ac ministri prouinciarum inspectores adsint regis mandatu, et videant, ne quid inde rex aut resp. detrimenti capiat. non debere aduersus eos praeiudicium valere iampridem vsurpatum, quemadmodum nec longa temporum praescriptio, quae a R. E. profertur, facere possit, vt mendacium veritatis loco habeatur: nam religionis caussam non gladio aut conuitijs, sed amice et verbo Dei transigendam. postremo instituit querellam de iuridicis magistratibus, qui nundinationibus non meritis ad honores prouehantur; petit vt deinceps viri ab auaritia alieni, pietate, morum probitate, denique eruditione praediti praestantissimo huic muneri nullo pretio accepto a rege praeficiantur, qui eligantur ea, qua in comitijs Aureliani nuper rege consentiente conuenit, via ac forma. eadem ferea qui pro nobilitact orationem publice habuit, dicta. qui pro sacro ordine locutus est, dilutis sobrie, quae aduersus se dicta fuerant, petit vt rex praecipuam, vti debeat, religionis caussam, et ordinem vniuersum commendatum habeat: illius iura priuilegia dignitatem, quibus resp. maxime in officio continetur, seruet, ornet, augeat. actum inibi et de aere alieno dissoluendo, et multa in medium adducta, quibus aerarium superiorum temporum seu bellis seu nimiis largitionibus exhaustum suppleretur; vt qui regias pecunias administrassent, rationes reddere tenerentur, et interim dum plene satisfieret, iis consistorij sacri aditu et muneribus publicis interdicatur; immensae donationes ac profusae largitiones ac pensiones a quibusvis personis, Regina vna excepta, repetantur; sacerdotiorum litigiosorum fructus fisco addicantur. multa et sacro ordini detrimentosa proposita, vt ex sacerdotiis, si IO numarias libras aequarint, quarta pars, si OIO, tertia, si III OIO librarum excessetint, dimidia pars decidatur, et aerario applicetur, qui XII OIO librarum annuos reditus percipiunt, his III OIO relinquantur, cetera regi attribuantur. Cartusianis item, Caelestinis, Maturinis, Minimis, ac Monialibus omnes reditus, qui ipsorum alimenti modum superent, adimantur: item res soli omnes, exceptis praecipuis castellis et aedibus, in quibus

episcopi et canonicorum collegia domicilia habeant, venundentur, ex quibus ratione diligenter inita constabat, CXX librarum myriadas confici posse, quarum tertia parte sacerdotibus relicta et foenori collocata tantum emulumenti dominis, quantum ex fundis suis rediret; reliquae summae ad aes regni dissoluendum impenderentur; sicque aucto regis acrario tandem populus tributis, quib. vltra modum grauatur, in posterum leuaretur. postulatum insuper, vt Iulianum edictum nuper factum, quo coetus ad conciones audiendas prohibebantur, reuocaretur, eo tamen temperamento, vt in iis libertatis praetextu nihil contumeliosum aut licenter ageretur, neque nouae sectae promiscue admitterentur. nationale concilium conuocaretur, cui rex praeesset, iurisdictiones omnes sacerdotibus adimerentur, et fisco addicerentur. alia insuper voce et scripto ab ordinibus postulata, quae omnia fere in sacri ordinis perniciem recidebant, collabente sensim in regno Pontificia auctoritate; et multis seu pietatis ratione, seu nouarum rerum studio Protestantium caussae manifeste fauentibus et cottidie ad eos sec aggregantibus. itaque sacer ordo, vt tempestati imminenti praeuerteret, et opum inuidiam amoliretur, regi vltro IIII decimas quotannis in sexennium pendendas bene consultus obtulit, sicque pacatos pro tempore aulae primores et in posterum aequiores habuit. sub id tempus Iacoba Lonuiana Monpenserij vxor V Kal. VIIbr. ex tabe decessit, virili animo et prudentia supra sexum insignis, quae semper publicae tranquillitati studuerat; et si diutius vixisset, motus, qui postea secuti sunt, impeditura credebatur. Filias V reliquit, quarum Francisca grandior natu iampridem Henrico-Roberto Marciano Bullionij duci nupserat, altera Anna nomine, quae Elizabetham reginam in Hispaniam comitata fuerat, in Galliam reuersa Henrico Cliuio Niuernio elocata est, quae paullo post fatis concessit: reliquae a patre ita domum suam magno se onere leuaturum existimante velatae et in monasterium trusae sunt, fremente matre, quae Carlotam Longouillano duci vxorem destinauerat, et iam tum animaduerteres sibi videbatur, aegre filiam in monasticam professionem consentire. nec vanum matris angurium fuit; nam aliquanto post voto eierato in Germaniam concessit, a Friderico palatino VIIviro perhumane excepta, et Vilelmo Nassouio Arausiensi principi nupsit, vti suo loco plenius dicemus. antequam moreretur Lonuiana, Ioannis Malonis colloquium expetiuerat, et ab eo instructa sacrum etiam viaticum enixe petierat, quod ei a Malone denegatum est, mysterium illud non in id institutum dictitante, vt singulis priuatim, sicuti Baptismus, communicaretur, sed vt plures simul ei participarent; quibus tamen rationibus minime illi satisfieri potuit. dum colloquio condictum tempus aduentaret, Regina de rebus Protestantium in speciem sollicita ex Io. Monlucij Valentini episcopi, vt creditur, consilio prolixas ad Pontificem dat literas prid. Non. VItil. quibus proposito ante oculos regni ob religionis dissidium periculo eum ad remedia mature adhibenda hortatur. nam multitudinem eam esse illorum, qui se ab ecclesia R. separauerint, vt iam legibus ac ferro coerceri non possit, eam auctoritatem complurium ex nobilitate et praecipuis magistratibus esse, vt multos exemplo adsuas partes trahant, eam concordiam, vt per eam vireis et incrementa toti regno formidanda in dies accipiant. neque tamen inter eos raro Dei beneficio vllos Anabaptistas, Libertinos, et huiusmodi monstrosarum opinionum sectatores reperiri, aut vllos, qui XII symboli Apostolici capitibus illorumve interpretationi per VII oecumenica concilia factae contradicant: proinde plerisque vnionis Catholicae studiosis consultum videri, vt licet diuersa in aliis sentientes ad communionem Ecclesiae admittantur. id citra periculum fieri posse, eamque optimam rationem esse ad ecclesiae Latinae ac Graecae sarciendam concordiam, nec desperare viros pios quin ita sedatis contentionibus, Deus, qui suis semper praesto est, veritatis genuinam lucem discusfis tenebris tandem aliquando restituat. quod si minus probetur, et generalis concilij auxilium exspectandum sit, interea, quando necessitas vrgeat, et in mora periculum sit, parciculatia remedia expediri debere, quibus et illi, qui iam se ab vnione diuiserunt, reuocentur, et ij qui in vnione remanserunt, ab ea non alienentur. et ad primos quidem conciliandos conducere, crebras admonitiones et doctorum ac pacis studiosurum

virorum frequentia ab vtraque parte ac pacata colloquia; episcoporum item ac ceterorum ministrorum in verbi dominici praedicatione diligentiam, qui populos ad caritatem ac mutuam pacem incitent; moneantque vt acerbioribus vtrinque appellationibus et iniuriosis contentionibus abstineatur. quod ad eos, qui in vnione remanserunt, sed scrupulis quibusdam tenentur, offensionum caussas, ne ob eas tandem se alienent praecidendas esse. imaginum ante omnia vsum a Deo vetitum et a B. Gregorio improbatum saltem e loco adorationis omnino tollendum. in Baptismo exorcismos et certas precum formulas, quae extra eius institutionem sunt, omitti posse, ac sufficere, vt aqua et verbum tantum iuxta Dei praesciptum adhibeantur; sputi in infantuli os iniectionem non solum non necessariam videri, verum etiam non carere periculo. sacrae communionis vsum integrum, hoc est, sub vtraque specie sine personarum distinctione restitui debere; nec Constantiensis concilij, quod Dei mandato praeponderare minime debeat, auctoritatem, quo minus id fiat, obesse posse. offendere item multos, quod singuli aut pauci nec iuxta Dei institutum communicent nullis adhibitis precibus, quae ab omnibus intelligantur, aut explicato tam tremendi mysterij vsu. proinde viros pios optare, vt antiquus S. Eucharistiae vsus restituatur, et antistites primis mensium singulorum dominicis diebus, vel saepius, si fuerintrogati, omneis, qui communicare velint aut debeant, conuocent. tum psalmis populari sermone ab omnibus cantatis fidei ac generalis peccatorum confessio edatur: publicae preces pro principe ceterisque magistratibus ecclesiasticis, et aliis, pro aeris salubritate, terrae fructibus, proque afflictis concipiantur. secundum haec Euangelistarum aut B. Pauli locus de S. Eucharistiae vsu praelegatur et explicetur; et ita ad communionem sub vtraque specie omnes, qui adsunt, recipiantur. interea recens et nuper inuentum Dominici corporis festum, quod multarum offensionum caussam praebeat, et minime necessarium sit, aboleatur. nam mysterium illud ad adorationem et spiritualem cultum, non ad pompam et spectacula institutum esse. in sacrificio itidem, quod ab imperitis sacrificulis ac vitae perditae nebulonibus plerunque non sine piorum offensione prostituatur ac venmrdetur, grauissime peccari: multos etiam de eo ambigere, quippe qui non admittant, quod ecclesiastici affirmant, Christum in eo offerri, nec aequo animo ferant pluris illos suum illud, quam Christi sacrificium, aestimare; sed doctiores sic censere, sacrificium illud, quod a sacerdotibus sit, tantum esse veri illius sacrificij semel pro nobis a Christo peracti signum ac monumentum; et perperam facere imperitos presbyteros, qui male imperitam plebem imbuant, vt eos pro sectariis habeat, qui aliter quam ipsi sentiunt. in celebratione etiam externa peccari; primum, quod omnia illic peregrino et incognito sermone recitentur, cum tamen preces non ad sacerdotum tantum, sed omnium audientium vtilitatem fundantur. quod cum ita sit, quis incognito sermone respondeat, Amen? quod si Latinum idioma retineri placeat, saltem adhibendam interpretationem vulgari et qui ab omnibus intelligatur, sermone. praeterea contra institutum mysterij fieri, quod vnus tantum in sacrificio communicet, populo interim nequicquam otiose inspectante. in ratione item colendi Dei hoc desiderari, vt Psalmorum cantio lingua vernacula in vsum reuocetur, et preces priuatae communi, et qui a vulgo percipi possit, sermone concipiantur. haec esse, quae castigatione egere videantur, et expetere quidam viros pios, vt nihil de auctoritate Pontificia detrahatur; nihil in doctrina mutetur, et si quid in ministris ecclesiasticis peccatum fuerit, non ideo ministerium tollatur, sed illius semper sarta tectaque auctoritas seruetur: ceterum istis semel bene stabilitis, nihil incommodi aut absurdi consequi posse, si in ceteris ad emendationem eorum, quae offensionis caussam praebent, cum caritate et cura serio attendatur. his litteris Gallica libertate et tempore maxime suspecto, quo de concilio nationali apud nos habendo fama passim increbuerat, scriptis, immane quantum commotus est Pontifex: quod tamen ab illo pro tempore dissimulatum in caussa fuisse creditur, vt de concilio oecumenico, cuius spem magis excitauerat, quam fidem praestare decreuerat, serio cogitare ceperit.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER XXVIII.

IAMque tempus instabat, quo colloquium Possiaci indictum celebraretur. postquam venere praesules ac theologi, deliberatione habita capita proponunt Kal. VItilib. de quibus in colloquio agendum esset, quibus tempus haut magno fructu consumptum. nam disputabatur inter eos de munere episcoporum, de ecclesiarum cathedralium dignitate, de collegiis et eorum exemptione, de curionibus et huiusmodi sacerdotiorum ordinatione, et pensione idonea iis attribuenda; de presbyterorum numero coercendo, de monasteriorum emendanda disciplina, de commendis, quas vocant, et beneficiis, quae simul haberi non possunt, de litium ob sacerdotia luxuria resecanda, postremo et de censuris ecclesiasticis; quibus de rebus vbi respondissent, abunde se laboranti ecclesiae in his turbis subuenisse existimabant. ad colloquium vocati iam conuenerant Augustinus Marloratus, Franciscus a Pauli Fano, Io. Raimondus Merlinus, Io. Malo, Franc. Morellus, Nic. Tobias, Theodorus Beza, Claudius Bosserius, Io. Boquinus, Io. Viretus, Io. Turrius, Nic. Gallasius. ad illos mox se aggregauit Io. Spina, qui abiurato nuper Domimcanorum ordine tunc primum aperte Protestantium religionem professus est. nec multo post Tiguro euocatus Petrus Martyr Vermilius, inter suos magni nominis theologus in aulam venit. ij porrecto per Augustinum Marloratum et Franciscum a Pauli fano regi libello, vt facilior colloquio habendo via sterneretur, quatuor petierant, vt episcopi ac praesules in hac actione tanquam partes, non tanquam iudices, sederent; vt rex colloquio seu collationi cum sacri consistorij senatoribus praeesset: vt controuersiae omnes ex solo Dei verbo deciderentur; vt quicquid conuentum ac decretum fuisset, id per notarios et amanuenseis, de quibus partes prius conuenissent, scriptis mandaretur; quibus proinde integra fides haberetur. libello ad consistorium remisso, cum nullum responsum daretur, tandem apud reginam illud vrgent, quae consentanea fere postulatis respondit, nisi quod pro notario vnum e IIIIviris a secretis actioni inseruiturum dixit: ita tamen vt iis liberum relinqueretur, per quem vellent, quae in colloquio agitarentur, seu de capite conueniretur, seu controuersum remaneret, ea dietim in commentarios referre. sed cum rursus instarent, vt quando quidem conueniret, vt rex colloquio praeesset, eius rei et sibi fides scripto fieret, regina petiit, vt sibi fidem haberent, neque instarent, vt id scripto comprehenderetur; nam neque ipsis expedire, et vt nunc sunt tempora,

magnum regis rebus praeiudicium inde fieri. iam ante cum Beza altercatus fuerat Lotaringus Cardinalis, et ipsi coram Regina in priuato colloquio inter alia improperauerat, quod in suis librisalicubi scripsisset, Christum non magis in coena quam in caeno quaerentibus repertum iri, quod olim a Philippo Melanchthone per iram Io. Oecolampadio, cum de coenae mysterio inter ipsos certamen esset, exardescente contentione quasi id ex eius sententia sequeretur obiectum fuisse legerat, et memoria lapsus Bezae affingebat. id vero tanquam in Deum contumeliosum Beza detestatus nusquam a se dictum scriptum aut cogitatum asseueranter pernegauit. haec primo acerbius, cetera amice magis in speciem et pacate inter eos priuatim transacta sunt. et videbatur Lotaringus vltra modum congressum cum Protestantibus appetere, siue ostentandi ingenij caussa, siue quod a suis persuasus de iis triumphaturum se procul dubio speraret: multi contra ex theologis intercedebant, et a Regina contendebant, ne Protestantium ministri audirentur, aut si decreuisset eos audire, ne rex colloquio interesset; nam periculum esse, ne tenellae eius aures pestifero peruersae doctrinae veneno inficerentur; quod ad ipsos, vt damnatae opinionis iampridem conuictos nequaquam audiendos esse. verum ij nullum aliud a regina responsum retulere, quam nihil nisi ex consilij sententia in ea re acturum iri. ita postridie, qui dies in V Non. VIIbr. incidit, principium actioni factum fuit, annuentibus praecipue Io. Monlucio Valentino, et P. Valla Sagiensi episcopis, qui ad negotium accelerandum Lotaringi ingenio prudenter vsi sunt. Rex, cum Regina, Alexandro fratre Aureliani duce, et Margarita sorore consanguineis principibus et sacri consistorij Senatoribus Possiacum venit, et in maiore conclaui loco parato consedit. circiter XL praesules aderant, cum delectis theologis, ac praeter eos Borbonius, Turnonius, Castellionaeus, Lotaringus, Armeniacus, et Guisius cardinales. cum omnes assedissent, facto silentio rex ad id instructus, scire eos dixit, qua de caussa huc conuocati fuerunt, nimirum vt turbis, quae passim in suo regno exoriantur, salutare remedium ex eorum sententia quaeratur; proinde videant vt omni offensionis caussa praecisa, quae emendatione egeant, corrigantur, et publicae tranquillitati, quam optime fieri poterit: legitima ratione consulatur. cupere se, vt non prius discedant, quam omnem operam dederint, vt tandem aliquando compositis dissidiis mutua inter majestati suae subditos populos concordia ac sincera amicitia sarciatur. quod si fecerint, vti confidat, non commissurum, vt patrocinium, quo a maioribussuis olim protecti sunt, a se suisve magistratibus in posterum possint requirere. tum cancellarius pluribus regis voluntatem aperire iussus orditur, regem, si per aetatem liceat, et ardens in pietatem ac remp. desiderium, plenius explicaturum fuisse, et huic actioni frequentiorem interfuturum, vti olim fecerit Constantinus Augustus, qui concilio Nicaeno ipse praefuit. ad id vero eos conuenisse, sicuti ex rege ipso iam intellexerint, vt quae in disciplina ac doctrina etiam deprauata sunt, emendentur. idem votum fuisse Henrici II, et Francisci I, sed morte eorum tam laudabiles conatus impeditos esse. nam ad hoc reges a Deo institutos et ordinatos, quorum corda, hoc est, voluntates, consilia affectus in manu sua habeat, et prout erga populos affectus sit, moderetur, flectat; regat, eandem, quam patri et auo, mentem regi a Deo immissam, qua in re suorum antistitum auxilio opus habeat; sed videndum, ne quod imperiti medici faciunt remediis lenientibus et ad tempus dolorem sedantibus, non autem perfecte curantibus vtantur; caussam morbi cognoscendam, eamque praecidendam; malum vrgere; itaque neque e longinguo neque tardum remedium petendum. quod a concilio vniuersali expectetur, nimis serum esse, et exteris et rerum nostrarum ignaris hominibus vt plurimum coetus illos constare, quibus nostra aegritudo minus perspecta sit; et tamen Pontifici necessitatem impositam, vt eorum opera vtatur. antistites, qui heic adsunt, fratres, cognatos, et amicos eorum esse, qui curatione egeant, ac proinde caritate propiore eos prosecuturos; et maiore peritia in eo negotio versaturos. nec impedimento esse, quod dicatur, vix eodem tempore II concilia haberi posse, nam et hoc alias factitatum, nec exemplo carere. decreta singillatim posse ad Pontificem mitti, vt iis subscribat. id pluries vsurpatum sub Carolo magno, in prouincialibus synodis, puta Aurelianensi, Arelatensi et Aquensi, et errorem ab

vniuersali seminatum a nationali plerunque exstirpatum ac correctum; exemplo esse concilium Ariminense, in quo Arrianum virus sparsum fuit, quod clam coacto apud nos a beatae memoriae Hilario Pictauiensi episcopo concilio, damnatum et Galliis omnino et eliminatum fuit. ad id opus esse, vt antistites ac theologi corde humili, et vt corpore praesentes sic animis concordes adsint; nemo se prae aliis aestimet, aut qui doctrina praestat, inferiores se contemnat; nec vicissim qui doctrina minus valeat, doctioribus maligne inuideat. subtiles ac curiosas disputationes reijciendas, exemplo boni illius viri, qui cum tantum Deum cognosceret, eiusque filium cruci affixum, philosophorum et acute disserentium errores in Nicaeno concilio castigauit. nec multis libris opus esse; verbum Dei sufficere, ad quod tanquam regulam doctrina appendenda et examinanda sit. nec vero erga Protestanteis alieno adeo animo nos esse debere; quippe qui fratres sint et eodem lauacro regenerati eundem Christum nobiscum colant; nec eos praeiudicio inauditos condemnandos, sed amplectendos accipiendos et amice in viam reducendos sine acerbitate et animi contumacia; nimia seueritate in eo grauiter errari; sic olim Alexandrum Alexandriae patriarcham ad insaniam Arriumadegisse, sic Nestorium Constantinopolitanum, ob eandem caussam in non minus perniciosum errorem incidisse. satis iis esse debere quod iudices in propter caussa sedeant. proinde diligenter videant, vt se irreprehensibileis in iure dicendo praebeant; nam quod ex Dei praescripto iudicauerint, ratum fore, praecluso aduersariis ore, qui non violentia coacti cessisse, sed amica disceptatione instructi errorem agnouisse apud populum conuincentur, si secus faxint, et ambitione aut auaritia postposito Dei metu iudicium peruerterint, illorum decreta fore irrita. immortaleis gratias Deo agere debere, quod resipiscendi et erroris emendandi otium tribuerit. itaque dum tempus habent, par esse, vtin vinea Domini excolenda strenue laborent; nisi fecerint, Deum vltorem habituri, qui innumeris malis ac calamitatibus in ipsos saeuiturus fit. vbi perorauit Hospitalius, Turnonius antistitum princeps assurrexit, et Regi, Reginae ac consanguineis principibus gratias egit, quod huic colloquio interesse dignati essent, eaque proponere, quae docte, sapienter, vt nihil melius, ab Hospitalio ad Dei gloriam et veram religionem constituendam dicta essent. ceterum a rege vocatos ad ea quae regis mandatis continebantur se parasse, et vt de iis responderent, confectis commentariis venisse. nunc cum alia longe maximi momenti proponantur, quibus inpraesentiarum respondere non possit, nec vero si possit, inconsultis collegis velit, petere vt ea scripto Hospitalius comprehensa tradat, vt de iis mature deliberetur. recusante Hospitalio, quod res abunde ab omnibus intellecta esset, Lotaringus instabat, vt nihilominus scripto mandarentur, quippe ad episcopos, qui in dies veniant, quique actioni initio non interfuerunt, instruendos necessarium esse; nihilominus excusauit se Hospitalius, quippe cui de fraude suboleuisset, et sciret hoc fieri, vt negotium sibi facesserent; et interea negotio remora iniiceretur. cum Theodorus Beza iussus dicere in genua procumbit, et inuocato Dei nomine, ac fidei professione facta ad Deum sermonem conuertit; et inique secum agi dicit, quod tanquam turbulenti ambitiosi seditiosi ac publicae tranquillitatis perturbatores in aula ac regni curiis vulgo traducantur, cum id tantum agant; vt propagata Dei gloria saluti consulant; nec liberam conueniendi facultatem quaerant, vt ea ad libertatem et foeditate omni contaminatam vitam vtantur; nam Libertinos, Anabaptistas et sectariorum huiuscemodi monstra ex animo detestari, sed vt pacatis conscientiis Deo et potestatibus a Deo constitutis laeti seruiant. tum explicat, in quibus cum Pontificiis conueniant, in quibus dissentiant; deinde de ratione salutis consequendae, de fide ac bonis operibus, de verbo Dei, et Conciliorum ac Patrum auctoritate; de sacramentis et eorum vsu et vera interpretatione disserit; in quo transubstantiationis et consubstantiationis refutatis opinionibus contentionis calore longe abripiebatur non sine astantium fremitu, vt paene disturbaretur. postremo de ordine et disciplina ecclesiastica, de debita magistratibus obedientia agit; et porrecta regi ecclesiarum Gallicarum consessione; euius capita examinari supplex petebat; finem fecit. vix desierat; cum Turnonius indignatione tumens voce prae ira tremula regem compellat; et contra animi sententiam

antistites, qui huc adsunt, fecisse, atque adeo suis conscientiis vim attulisse dicit; cum in hunc congressum descenderint, et vt noui Euangelistae, sic Protestanteis vocabat, audirentur, consenserint; verum id enixae ipsius voluntati dedisse et de expresso regiae maiestatis mandato huc venisse. iam antea prouidisse, fore vt si audirentur, multa indigna et in Deum contumeliosa effutirent, quae regis ipsius aureis ac piorum omnium offenderent, ideoque ab initio intercessisse, ne rex huic cetui interesset. proinde nunc maiestatem regiam orare, vt iis, quae modo dicta sunt, minime fidem habeat, sed tantisper suum iudicium sustineat, nec falsis eorum opinionibus animum suum praeoccupari patiatur, donec aliter sit ab antistitibus demonstratum; tunc enim intellecturum regem vniuersumque consessum, quodnam sit inter veritatem ac mendacium discrimen. petere igitur diem ad respondendum. orare interim regem, vt maiorum vestigiis in religione insistat. postremo subiecit, nisi regis atque ipsius mandatorum rationem habuissent, antistites ad horrenda et abominanda illa verba, quae modo pronunciata essent, fuisse consurrecturos, neque passuros sermonem vlterius produci. quib. vltimis verbis perculsa Regina, nihil hac in re nisi rite factum respondit, ex principum et sacri consistorij atque adeo Senatus Parisiensis sententia; non id agi, vt quicquam in pietate mutetur aut innouetur, sed vt turbae propter religionis controuersias exortae componantur, et qui a maiorum pietate deflexerunt, amice in viam reuocentur. quod vt legitime et idonea ratione fiat, ad ipsorum prudentiam pertinere. cum Beza in dissertatione de coenae mysterio pergeret, eo vsque disputationis calore prouectus fuerat, vt licet fateretur in perceptione cunctos fideleis participare corpori et sanguini Christi modo ineffabili, perinde atque sacramenta ipsa oculis vident manu tangunt et ori admouent; tamen affirmabat, si ad spatia locorum respiceretur, vti necesse esse aiebat, cum de praesentia corporis et de ipsius humanitate distincte considerata agitur, corpus Christi tantum a pane et vino abesse, quantum altissimum caelum a terra distat. id non sine astantium fremitu auditum, et ad ea verba excanduit Turnonius. itaque Beza postea ad Reginam scripsit, et dolere sibi admodum testatur, quod cum de coenae mysterio coram rege et ipsa ageret, angustia temporis exclusus sententiam suam pluribus non explicauerit: audire se quosdam id quod ab ipso nuper dictum sit, ira interpretari, quasi Christum a coena abesse asseruerit, quod impium esset et in Deum contumeliosum, cum fateatur tremendum hoc mysterium a Dei filio institutum, vt magis ac magis participes efficiamur substantiae veri sui corporis et veri sui sanguinis, atque ea ratione cum ipso arctius vniamur et coalescamus in vitam aeternam. itaque vt iis satisfaciat, hoc asserere, Deum quidem vere in coena adesse, sed non propterea eius corpus, quod in coelo sit loco et spatio circumscriptum, cum pane coniungi; ita sentire B. Augustinum cum dicit Christum, quatenus Deus est, vbique esse, quatenus homo, in coelo; et Vigilium episcopum Tridentinum, qui OIO amplius abhinc annis contra Eutychem scripsit, his verbis; Vnicus filius Dei, qui etiam factus est homo, vno loco continetur, quod ad carnis naturam attinet; nec vllo loco continetur, quod ad naturam diuinitatis. re interea vtrinque inter praesules ac theologos varie disceptata placuit, vt ad duo tantum capita responderetur, de ecclesia nimirum et de coena, repudiata quorundam sententia, qui censebant confessionem fidei perscribendam et Protestantium pastoribus offerendam esse; cui si subscribere recusarent, tum sententia in ipsos tanquam haereticos sine alia disceptatione continuo ferretur, atque ita colloquium solueretur. igitur colloquium ad XVI Kal. VIIIbr. instauratur, cui rursus eodem loco Rex, Regina, Nauarrus ac ceteri, sed minore turba, interfuere. vbi Lotaringus longa et diu ante meditata oratione egit, quae sibi ne periret, congressum illum adeo contra Turnonij ac plurium theologorum sententiam exoptauerat. in ea de obsequio, quod regi debetur, praefatus, quia a Protestantibus petitum fuerat, vt rex colloquio praeesset, et ab Hospitalio dictum, Constantinum Nicaeno concilio praefuisse, regem membrum non caput ecclesiae esse dicit, cuius tuendae curam praecipuam gerere debeat; ceterum in iis rebus, quae ad doctrinam pertinent, ipsi ecclesiae et eius ministris subiacere: nam et scripturae testimonio et vsu in vetere ecclesia recepto constare, imperatores in caussa fidei episcoporum iurisdictioni, non contra,

subiectos esse. se pariter et eos, quorum nomine verba faciat, ad Pontificem et S. R. respicere, in qua verae notae ac signa legitimae vocationis continuata ad nos vsque successione seruentur. tum caput de ecclesia aggreditur, quam non tantum electorum esse asserit, quippe in Domini area paleam cum tritico fere permisceri; ecclesiam tamen vniuersam errare non posse; quod si quaepiam singularis errat, ad principes recurrendum esse, hoc est ad Romanam, et ad vniuersalium synodorum decreta, et antiquorum Patrum consentienteis sententias; sed ante omnia scripturae testimoniis recto ecclesiae sensu et interpretatione explicatis, locum tribuendum: eum ordinem quod non tenuerint, Arrium et eius sectarios in errorum inextricabileis plagas se induisse: idem praecipitium iis patere, qui cum trabem in suis oculis non videant, in aliorum festucis sunt adeo perspicaces. inde alterum de coena caput persequitur, et insanabili curiosarum quaestionum pruritu quantum in eo peccetur, demonstrat, quamque periculosum sit, a recepta in ecclesia interpretatione recedere; alioqui fore, vt ex sacrosancti huius mysterij occasione a Deo in id instituti, vt nos eo tanquam arctiori vnionis vinculo secum constringeret, insolubilibus controuersiis et nunquam desituris dissidiis porta aperiatur, et ex eo tandem caritatis nunquam deinceps inter nos sarciendae scissura consequatur. nam si in ea sententia permaneant Protestantes, vt non existiment Christum aliter ab ascensionis in coelum tempore inter nos esse, quam antequam carnem induisset, aut aliud corpus, quam visibile, nunc habere, nec aliter in sacramento esse, quam insit in verbi praedicatione; denique res easdem esse, Christum in Baptismo induere, et ipsius carnem ac sanguinem in coena sumsere; ita in coelo esse, vt in terra non sit, sicque non plus in coena, quam in scena, aut etiam in coeno esse (haec verba Latine a Lotaringo pronunciata, ne si Gallice exprimerentur, vt ipse aiebat, offensionem audientibus parerent) nullam concordiae rationem iniri posse; quomodo si nihil aliud habeant Protestantes, quod respondeant, illis suas voces se reddere, et quam altissimum caelum a terra distat, tam ab eorum sententia se abesse profiteri. vbi desijt Lotaringus, Turnonius assurgens cum collegis regem circumstat, et laudata Lotaringi oratione ei se subscribere omnium nomine declarat, in eaque fide se viuere et mori, et proprio, si opus esset, sanguine paratos illam obsignare ostendit; tum regem enixe obsecrat, vt in ea ipse constanter perseueret: de cetero non impedire, vt qui ab ea deflexerint, si doctrinae modo a Lotaringo expositae subscribere velint, ad cetera quae disceptanda restant explicanda admittantur. sed si contra recusent, ab omni prorsus audientia excludendos, atque adeo tota ditione sua expellendos esse. cum peteret Beza, vt Lotaringo ex tempore respondendi facultas sibi daretur, rex actionem in alium diem distulit, seu quod iam nox praecipitaret, siue alia de caussa: aduersa pars id Lotaringo datum iactabat, quo pleniore gaudio homini ambitioso de victoria citra certamen parta exultandi, et interea theologis ad alias controuersias instruendi se spatium concederetur. cum longis procrastinationibus tempus duceretur, ministri libellum supplicem regi porrigunt, quo se regis mandatu huc venisse, vt amice sedandis dissidiis in religionis caussa exortis cum praesulibus conueniretur; sed generis humani hostis et eius emissariorum astu fieri, vt affectatis protelationibus tam laudabilis conatus non solum retardaretur, verum exitu tandem careat; proinde petunt, vt rex tam iustae caussae patrocinium Iosiae, Ochosiae, et aliorum piorum principum exemplo suscipiat, et sibi ceptam in colloquio disputationem seu collationem persequi liceat. libello amarulenta quaedam verba inseruerant, quibus Pontificis auctoritas et episcoporum, qui nimiam eius potentiam astruere nituntur, fides perstringebatur; quo factum est, vt serius responsum sit. tandem data colloquendi cum praesulibus facultas, Valentini et Sagiensis episcoporum praecipue suasu, qui quam iniquum immo turpe et in posterum damnosum esset multis verbis demonstrabant, si congressum cum Protestantibus, qui a rege euocati conuenerant, et instrui petant, praepostera prudentia deuitent. igitur VIII. Kal. VIIIbr. ministri euocati coram regina, nam rex aberat, rege Nauarrae, regina vxore, aliis, sistuntur XII numero, et institutum non iam publice sed priuatim colloquium. ibi Beza rursus verba facit, et de ecclesia, et eius notis, quas in verbi praedicatione et pura sacramentorum

administratione praecipue consistere aiebat, de doctrinae ac personarum successione, quam sepius interruptam dicebat, de vocatione ordinaria et extraordinaria; de ecclesia vniuersali et eius auctoritate; item de conciliis, quae errare interdum posse contendebat; postremo de scripturae dignitate; an ei ecclesia praestet; aut potius ecclesia ab ea auctoritatem mutuetur, prolixe egit. ad haec Claudius Espencaeus vir doctus et pacis ecclesiae studiosus a Lotaringo loqui iussus, postquam praefatus est expetiuisse iam a multo tempore, vt colloquendi copia fieret; et interea semper a suppliciis, quibus ob religionem miseri homines antea afficiebantur, abhorruisse, demirari se subinde saepius dixit, qua auctoritate Protestantes et a quo vocati et instituti ad ministerium essent, et cum neminem citarent, a quo manus impositionem suscepissent, quomodo legitimi pastores censeri possent. nam manifestum esse, vocatione ordinaria minime institutos; cum autem ad extraordinariam miraculis opus sit, nec ea ipsi edant, necessario sequi, nec secundum ordinem, nec extra ordinem eos in domum Dei ingressos esse. quod ad traditiones attinet, si quando de scripturae interpretatione exoriatur controuersia, nec conueniri possit, proculdubio ad Patres recurrendum esse, quibus auctoritas a legitima et ordinaria successione conciliatur, nam in eos qui legitimae ecclesiae praesunt; Spiritus sancti dona conferri, sicuti de Leuitis scriptum est, quorum responsa in dubium reuocari nefas habebatur; multa traditionibus inualuisse et rata esse, quae in sacris libris minime perscripta sunt, vt Patrem non genitum esse, filium Patri consubstantialem, baptizandos esse infanteis, virginem Mariam etiam post partum virginem remansisse; rata esse item, quae ab vniuersalibus conciliis decreta sunt, nec ea in doctrina errare posse, et nusquam reperiri in iis quae doctrinam spectant, vt posteriora prioribus derogent aut ea corrigant. inde institutus de coena sermo, et in ea Christi praesentia, prolato Io. Caluini libro, sed suppresso eius nomine. heic cum interfatus esset Claudius Sanctius, et eadem, quae Espencaeus in medium proposuerat, rursus inculcaret, Beza quoad vocationem legitimam respondit, manuum impositionem non necessariam legitimae vocationis notam esse; praecipuas esse atque adeo substantialeis, in mores ac doctrinam inquisitionem et electionem; nec vero mirum esse, si ab iis, qui vulgo ordinarij appellantur, manuum impositionem non acceperint; an enim ab illis, quorum deprauatos mores superstitionem ac falsam doctrinam improbant aut expectandum fuit, vt ab illis approbarentur, qui veritatem oppugnant, quam ipsi tuentur? neque vero semper miraculis ad extraordinariam vocationem opus esse, idque exemplis Isaiae, Danielis, Amosi, Zachariae, postremo Paulli confirmat. tandem Lotaringus post longam ac rixae, quam recte institutae disceptationi, propiorem contentionem, imposito silentio quaestionem de coena proponit, neque vlterius progressuros praesules et theologos, qui adsunt, dicit, quam de ea conueniatur; nam eam hodie totum orbem Christianum male habere, et necessitatem hanc sibi ab ipsis ministris impositam, vt de illa ante omnia transigatur; se proinde statim initio de ea suam sententiam disertis verbis explicuisse, iamque de ea per totum regnum famara sparsam esse, etiam euulgata, quae heic habita est, oratione. tum petit ab iis, an Augustanae confessioni subscribere parati essent; cum vicissim quaereret Beza, an totius consessus nomine id peteret Lotaringus, et an ipse ei ac ceteri praesules in ceteris capitibus subscripturi essent, nihil responsum est. instante semper Lotaringo, Beza vt omnem vrgendi ansam semel ei praeriperet, se venisse dixit, vt confessionem, quam exhibuissent, tuerentur, idque mandatum ab iis, a quibus missi sunt, habere; quod proinde excedere non possint; sed videri e re esse, vt a facilioribus disceptationis initium sumeretur; tum ad cetera ordine procederetar. tandem ministri, ne per eos stare videretur, quo minus in colloquio pergeretur, assensere vt scriptum, cui subscribi a se postularent, sibi traderetur, vt ipsi et inter se de eo mature deliberarent. tum caput de coena, quod ex Augustana confessione desumptum dicebat Lotaringus, promitur, et eis cum delectorum Vittebergensium ministrorum consultatione super eadem re ante triennium facta traditur. inde in perendinum dilatum colloquium. interea rescitum, consultationem illam a Francisco Balduino I C. Atrebate allatam esse, eiusque instigatu factum, vt Franciscus Vetusuilla;

qui Diuoduro Mediomatricum regis nomine praeerat, ministros aliquot Germanos Heidelberga et Tubinga accersendos curaret. ij fuere Michael Dillerus, Petrus Boquinus a Friderico Palatino VIIviro, Ioannes Andreas Iacobus Buclinus et Baltazarus a Christophoro Virtembergico ad Nauarrum missi, vt colloquio interessent; sed cum serius venissent, Lutetiae substitere, vbi sub finem VIIIbris Iacobus Buclinus contagiosa lue correptus decessit. Balduinus aliquandiu Geueuae et postea Heidelbergae ius professus fuerat, et inde cum Lutetiam venisset, pacis viam in religione quaerens, communicatis cum Georgio Cassandro optimo viro et doctissimo ac purissimo hac aetate theologo, consiliis rem vrgebat. is ergo tunc in aulam venit allato secum libello, quem Cassander latere volens sine nomine ediderat, titulumque libro fecerat, de officio pij viri in hoc religionis dissidio. ex eo formam pacis constituendae et concordiae ineundae sumendam dicebat Balduinus, et per Nauarrum, cuius filium naturalem instituendum susceperat, eum proponi curauerat. verum cum liber sine auctoris nomine venditaretur, praeiudicio personae, quae librum extrudebat, statim a Protestantibus damnatus, et in eum tanquam a Balduino, quem illi desertorem et Ecebolium alterum vocabant, factum, summa petulantia debacchati sunt et quidem virulento admodum scripto Io. Caluinus contra eum scripsit, cui postea Balduinus aculeate respondit, et inde capta occasione diu se postea contrariis libris prosciderunt; cuius in certaminis partem et Beza venit: sed haec postea accidere. biduo a postremo congressu in colloquium reditur, et Beza coram Regina orationem de scripto habuit, in qua retractato de vocatione sermone in eam rem multa dixit, quae magis ad exacerbandos praesulum animos, quam gratiam conciliandam faciebant: quippe cum eorum ordinationem per nundinationes et quasi vitio factam in dubium reuocaret; quo factum est, vt deinceps in ceteris, cum ad caput de coena deuentum est, eos minus aequiores habuerit. petebat Beza, vt quando quidem caput de coena propositum confessionis Augustanae particulam esse constabat, tota illa exhiberetur; neque enim aequum esse, vt de capite truncato suffragium ferrent. praeterea, vt Lotaringus priuato suo an consessus vniuersi nomine id proponeret, declararet. nam si ab vniuerso ordine proponatur, gratias se Deo immortaleis habere, quod de transsubstantiatione actum sit, quam pariter omnes Germanicae et Helueticae ecclesiae damnant. denique si opus sit, vt ipsi subscribant, postulabant ministri, vt Lotaringus iis, quae proponeret, et ipse subscriberet, vt iis, a quibus missi sunt, rationem eorum, quae heic peragantur, aliquando reddere possint. ad haec Lotaringus, postquam de contumelioso contra praesules et regis ipsius auctoritatem responso conquestus est, rursus instat, vt capiti proposito subscriberent. tum ab Espencaeo ceptam de cena disputationem repetit, et substantiae nomen, quo Io. Caluinus in huius mysterij explicatione vsus est, contra eos vrget, cuius nominis mollita interpretatione Vermilius eandem dispucationem post Espencaeum patrio sermone fuse persecutus est, sed nullo propter animorum exacerbationem fructu. venerat huc Hispanus quidam e sodalitio Iesuitico, ab Hippolyto Atestino Ferrariensi Cardinali, qui nuper ad regem a Pio IIII legatus fuerat, missus; is interfatus, cum contumeliosa multa in Protestanteis effutisset, simias vulpeis et monstra appellans, illosque ad concilium a Pontifice indictum amandandos diceret, postremo reginam increpuit, quod harum rerum quae minime ad ipsam, sed ad Pontificem, cardinaleis et episcopos pertinerent, cognitionem susciperet; nec fas esse dixit, dum concilium vniuersale celebraretur, heic priuatum colloquium Reginae auctoritate institui. hominis arrogantiam tulit impatienter regina, sed legati reuerentia iniuriam dissimulauit. ita inutilibus et interruptis disputationibus dies extractus, et mutata colloquij ratio, delegatique ab vtraque parte, qui amice de proposita coutrouersia capita conferrent. ij fuere Valentinus et Sagiensis episcopi, Io. Salignacus, Ludouicus Butillerius, Espencaeus, viri docti omnes ac pacis studiosi; quibus compositi Vermilius, Beza, Marloratus, Gallasius et Spina. conuentum inter eos de forma colloquij, loco, tempore et iis qui acta scriptis mandarent. postridie illi conueniunt, et prolato exemplari Graeco Cyrilli episcopi Hierosolimitani post longam disceptationem, tandem Ministri caput de coena in haec verba conceperunt.

Fatemur Iesum Christum in coena nobis dare et vere exhibere corporis sui et sanguinis substantiam Spiritûs sancti efficacia, et nos reripere et edere spiritualiter et per fidem verum illud corpus; quod pro nobis oblatum et immolatum est, vt simus ossa de ossibus, et caro de carne eius, ad hoc, vt eo viuificemur, et percipiamus quaecunque ad salutem nostram conducunt. et quoniam fides verbo Dei innixa res perceptas facit praesenteis, ac per istam fidem recipimus re et facto ipso verum ac naturale corpus et sanguinem Christi virtute Spiritûs sancti, hac ratione fatemur et agnoscimus corporis et sanguinis ipsius in coena praesentiam. huic vltimae clausulae Espencaeus, cum praecedentia non ita improbaret, omnino subscribere recusauit, quam pariter a Catholicis in Latina et Graeca ecclesia, in Occidentali, Orientali, Africana, AEthiopica, nec non in Germania a Protestantibus improbatum iri aiebat, potiusque ita concipiendam censebat: Et quoniam verbum et promissio Dei, cui fides nostra innititur, res promissas facit praesenteis, ac virtute et efficacia verbi recipimus re et facto ipso verum ac naturale corpus et sanguinem Christi, hac ratione fatemur et agnoscimus corporis et sanguinis ipsius in coena praesentiam. secundum haec cum delegati cum Ministris contulissent, deinceps eodem redire prohibiti sunt; quod vbi ministri videre, vt interpretatione formulam priorem adiuuarent, haec insuper ad priora illa adiecerunt; nulla locorum distantia posse impediri, quominus corpori et sanguini Christi communicemus; quippe cum coena Domini res coelestis sit, et quamuis in terra accipiamus ore panem et vinum vera corporis et sanguinis signa, tamen fide et Spiritûs sancti efficacia, mentes nostras, quae hoc cibo pascuntur, in caelum raptas corpore et sanguine praesenti frui, et hac ratione dici corpus vere pani coniungi, et sanguinem vino, sed sacramenti modo, hoc est, minime secundum locum aut positum naturalem, sed quatenus efficaciter significant, Deum illa exhibere fideliter participantibus, illosque vere per fidem ea percipere. ita solutum Possiacenum colloquium, quo primum libertas publice de religione disputandi in Gallia Protestantibus concessa est, prauo exemplo, vt quidam aiebant, dum errores pridem damnati retractantur; aliis contra id e re publica fuisse dictitantibus, cum aliter imminenti tempestati obuiam iri non potuerit: nam concepto semel malo opus fuisse laxamento, et iritatos poenarum atrocitate animos aliquatenus mitigari debuisse. verum fatales Galliae motus propterea minime inhiberi potuerunt: quippe inueterata aegritudine et scissa aula, iamque priuatis simultatibus in publicam perniciem euadentibus. multi ex iis, qui colloquium promouerunt, hunc inde fructum sperauerant, vt Protestantes nostrates Augustanae confessioni subscriberent; quod Regina a Ioanne Monlucio instigata, Nauarrus, et Hospitalius vnice exoptabant, eaque de caussa Ministros, a Palatino et Virtembergico ad se mitti curauerant, et Lotaringus ipse tunc ei in plerisque hautdubie assentiebatur, sed homo; ambitiosus et alioqui leuis, ne popularis aurae, quamvnice consectabatur, gratiam amitteret, postea mutauit, hac se excusatione tuerisolitus, cumdiceret, antea quidem cum Germaniae Protestantibus sensisse, sed postquam quaestiones, quae controuertebantur, concilio Tridentino decisae essent, illius decretis acquieuisse. dum de pastorum munere et officio inter se disceptarent praesules, multa a Monlucio pie et grauiter dicta sunt, vt eos ad commissi gregis curamsedulo et ex Dei praescripto administrandum exhortaretur, inprimis, vt suam quisque stationem assidue tueretur. nec vero durum aut iniquum videri debere, aiebat, si Hospitalius pro necessitate officij id edicto seuere sanxerit, ignominiosa distractionis immobilium addita poena, nam non minus seuere curiam fecisse, quae praesulesnisi se ad sua intra tempus praescriptum receperint, non quidem publica immobilium subhastatione, sed ignominiosa per vicos ac plateas supellectilis distractione multauit. quod eo dicebat, vt Hospitalium, qui tanquam erga sacrum ordinem iniquior apud praesules male audiebat, inuidia liberaret, et Senatum Parisiensem, qui a Cancellario aperte dissidebat, suggillaret. tandem dimissi Ministri, et honorifice inprimis Vermilius, qui Reginae literis accersitus venerat. cum per Tricasseis domum rediret, Io. Antonium Caraciolum Io. Sergij Melfiae principis nostra aetate celeberrimi ducis F. ciuitatis episcopum, virum literis non mediocriter ornatum inuisit, qui Protestantium religioni addictus occulto fauore, quo eos complectebatur, effecerat, vt iam libere citra vllam

molestiam cetus haberent. ei scrupulus iniectus est de vocatione sua, quod non ecclesiae neque populi suffragiis electus esset; itaque Protestantium ecclesiae seniores euocat, vt pie ac prudenter despicerent, an eum eligere vellent, ac pro episcopo habere; neque quidquam gratiae darent; nam si minus idoneum existimarent, se libenter loco cessurum. ita re inter eos deliberata, omnium consensu clectus et denuo ordinatus loco episcopi sedit, in concionibus publice ad populum, quibus eorum doctrinam sequebatur, habendis assiduus, donec praesules exemplum veriti apud regem peruicerunt, vt dignitate moueretur. praesules soluto colloquio, in rei numariae negotio explicando, quod summopere rex vrgebat, aliquandiu Possiaci commorati sunt; quo facto, vt se ad concilium proxime Tridenti celebrandum praepararent, VI Kal. Xbr. domum quisque reuersi sunt. fama de colloquio Possiaceno per Italiam et Hispaniam sparsa, cum Philippum mirum in modum commoueri intelligeret regina, Iacobum Monberonium Ausentium virum et natalium splendore et rerum vsu ac prudentia clarum ad eum legat, vt se purgaret. vix admissus Ausentius Elisabethae interuentu, et cum ipse et Sebastianus Albaspineus Lemouicum episcopus et regis in ea aula assiduus orator longa oratione egissent, et necessitati id datum, non in Protestantium gratiam factum excusassent, regemque ac reginam omissa concilij nationalis mentione quamprimum episcopos ac theologos Tridentum mittere paratos affirmarent, Philippus acrem religionis sensum prae se ferens post, vsitata inter foedere recenti et adfinitate coniunctas personas sollemnia honestatis ac beniuolentiae verba, legatos ad Albanum, qui tunc summae rerum praeerat, reiecit: is vero iis denuo auditis praefracte respondit, regi suo admodum dolere, quod in regno tam vicino et tot necessitudinum vinculis secum coniuncto religionis negotium tam tepide et dissimulanter tractari audiat: cupere illum, vt qua seueritate Henricus socer in Mercuriali conuentu, et qua Franciscus melius consultus nuper Ambosiae vsus est, eadem in sectarios omni respectu posthabito animaduertatur, neque committatur, vt malum, quod tempestiua resectione per reges viros minuebatur, rege puero et foemina conniuente vlterius pullulet. proinde enixe, quantum potest, reginam socrum orare, se regnumque ac paruos fidei suae commissos liberos respiciat, et malo in dies crescenti mature medeatur; ni faciat, periculum Galliae, quod ad se quoque spectet, Philippum negligere non posse, ac post rem apud se et inter consiliarios diu ac serio agitatam tandem statuisse, opes vniuersas ac vitam ipsam, si opus sit, ad pestem communem exstinguendam impendere. id proceres, populos ac catholicos regni Franciae ordines assiduis querellis ab ipso exposcere, quorum precibus, nisi sibi sit defuturus, deesse nequeat. nec vanas criminationes vereri, quasi in alieno cum externis viribus bellum gesturus sit; nam ea in caussa Hispanas vireis censeri non posse externas, quando de maiorum religione conseruanda et regno regi reginaeque ipsi asserendo agatur; et copiae in Galliam intromittendae non Philippi, qui missurus sit eas, auspiciis, sed ipsius Regis Galliae ductu militaturae essent, eiusque nutu ac voluntate rem gesturae. alia et mandata Ausentio data fuerant, cum commendatitiis ad Elisabetham literis, vt de regni Nauarrae restitutione ageret: sed Philippus et eius nomine Albanus Nauarri in sectariis coercendis praeposteram prudentiam caussati, ira aduersus eum artificiose simulara, tam iustam petitionem ludificati sunt; eamque legem, si de regno auito sibi satisfieri vellet, dixerunt, vt bellum aduersus sectarios quamprimum in Gallia excitaret, et Condaeum fratrem ac Colinios addictissimos familiae suae clientes ad perniciem persequeretur. cum hoc superbo ac illusionis pleno responso dimissus Ausentius ineunte VIIIbri, postquam in Galliam rediit plenam fidem fecit consignatam ipsius Lemouicensis episcopi testimonio, aulae nostrae proceres cum aulae Hispaniae proceribus consilia sociare, nec vanam fuisse de Arturo Desiderio sacrifico quaestionem paullo ante habitam. is profligati pudoris homo vaesana temeritate incitatus ex Sorbonicorum quorundam theologorum consilio, nec inscio, vt plerisque persuasum fuit, Lotaringo Cardinali, dum colloquium Possiacenum celebraretur libellum, supplicem conscripserat, quo sacri ordinis nomine contra Protestantium potentiam, quae ipsorum doctrina multis locis in dies inualescente haut satis validis remediis a rege puero et infirmo, vt ipse aiebat, ac eius

consiliariis coercebatur, Philippi Hispaniarum Regis opem implorabat, et eius tanquam potentissimi ac religiosissimi principis patrocinio dignitatem, vitas, fortunas, opes primarij regni ordinis commendabat ac committebat. cum hoc libello et mandatis secretis ad Philippum in Hispaniam tendens iuxta Aurelianum per Nicolaum ordinum ductorem comprehensus est, et ad Reginam adductus. dein cognitione rei ad Senatum remissa interrogatus Desiderius super facto factique consciis et complicibus cum nec crimen pessimi exempli inultum premi, nec de eo ac consciis amplius quaeri tutum existimaretur, Senatus re cum regina communicata partes suas interposuit, et Desiderium multam ignominiosam commisisse pronunciauit, censuitque, vt frequenti Senatu tribunalitio die ipse capite ac pedib. nudis taedamque ardentem praeferens et in genua procumbens, praeeunte verba apparitore, declararet se temere maligne et malo consilio scripsisse libellum, in caussa memoratum, eumque, quo destinauerat, ferre voluisse; id sibi ex animo dolere, et veniam voce lamentabili a Deo rege ac Senatu petere; decrecum insuper vt libellus coram eo publice concerperetur; quo facto reus in Carthusianorum coenobium, vt ibi captiuus detineretur, trusus est, ex quo postea euasit. id actum prid. Eid. Iulij. extremo anno et insigne vindicatae Regiae maiestatis exemplum editum a Senatu; nam cum theologorum quorundam maleconsultorum impulsu quidam Ioannes Tanquerellus nomine studij theologici candidatus capita quaedam ad periculum industriae faciendum disceptanda proposuisset, inter alia iis hoc ascripserat, Pontificem tanquam solum Christi vicarium et ecclesiae monarcham potestati spirituali et saeculari omneis fideleis subiectos continere principes suisque praeceptis rebelleis regno ac dignitatibus exuere posse. quod ad Regem delatum cum alieno maxime tempore dictum, et ad seditionem ac legitimi obsequij, quod Regi ac magistratib. debetur, fidem labefactandam spectare videretur, Hospitalius Christophorum Thuanum praesidem, Carolum Dormanium, Bartholomaeum Faium Curiae consiliarios diplomate delegauit, qui de facto quaererent, et ad Senacum referrent; a quo tandem decretum fuit, vt Tanquerellus multa honoraria puniretur, et quoniam is aberat, apparitor facultatis theologicae, in schola Sorbonae coram Decano et cunctis eiusdem collegij sodalibus doctoribus ac candidatis, ob id conuocatis, et nisi conueniant, priuilegiorum ab rege et eius maioribus eis concessorum priuatione multandis, praesentibus item praeside et consiliariis curiae delegatis, necnon cognitore regio, palam declararet, dolere Tanquerello, quod quaestionem modo recitatam in disceptationem adduxisset, quam et temere et inconsiderate agitatam fuisse agnosceret, tanquam contrarium ab ea omnino sentiens, eoque nomine demississime Regi supplicaret, vt culpae gratia ei condonetur. inhibitum item a Senatu, ne huiusmodi quaestiones in posterum a theologis agitarentur, qui et duo e suo numero delegare tenerentur, Regem adituros et obsecraturos, vt ipsis offensionis, in quam ob id incurrere potuerint, gratiam faciar, et porro eos tanquam humillimos ac deuotissimos maiestati suae subiectos commendatos habere dignetur. ida Senatu decretum IIII Non. Xbr. quod decimo post die executioni mandatum est, et Thuanus praeses cum Dormanio et Faio Curiae consiliariis et AEgidio Burdino cognitore regio in scholam Sorbonicam venit, ibique coram L circiter theologis partim doctoribus partim candidatis post habitam a Burdino orationem decretum recitatum fuit, et praeeunte primario Curiae apparitore Petrus Gustus Tanquerelli nomine stans nudo capite errorem a Bonifacio VIII inuectum et post eius mortem passim daninatum ignominiosa confessione recantauit: quo facto theologi qui aderant, de fide et obsequio erga Regem praefati, eius mandatis et Curiae satisfacere se paratos ostenderunt. nunc quid in Italia interea et Germania actum sit, antequam vlterius progrediamur, locus est, vt cepto ordine dicamus. Pontifex semper antea veritus, si concilium indiceretur, ne is eius exitus esset, vt ipse in ordinem cogeretur, cum hactenus rem distulisset, tandem a Cosmo Florentinorum duce persuasus, accedente concilij nationalis, quod plerique apud nos vrgebant metu, S. oecumenicam et generalem synodum, quae sub Paullo III inchoata et sub Iulio III continuata propter nouos in propinquis Germaniae locis motus excitatos et exardescens in Gallia et

Italia bellum suspensa fuerat, persequi statuit, et III Kal. Xbr. anni praecedentis emisso diplomate eius celebrationem in ciuitate Tridentina ad sacratissimam resurrectionis Dominicae diem proxime futuram indicit, vehementerque in Domino hortatur venerabileis fratres suos Patriarchas, Archiepiscopos, Episcopos ac delectos Abbates, ceterosque quibus in concilio generali sedere, et sententiam dicere iure communi vel ex priuilegio vel ex antiqua consuetudine licet; vt intra eam diem Tridentum conueniant: insuper Romanum Imperatorem electum, ceterosque reges ac principes monet, vt si ipsi interesse non possint, eo legatos suos mittant, praefatus nihil propositum aliud habere se in hoc concilio celebrando, nisi honorem Dei, dispersarum ouium reductionem, ac salutem et perpetuam Reip. Christianae tranquillitatem. contra diploma illud Paullus Vergerius Iustinopolitanus quondam episcopus et magnis legationibus sub Pontificibus defunctus, qui paullo ante ab iis defecerat, cum Augustae Vindelicorum esset, scripto edito acriter inuectus est, et curiae R. fastum, pompas, luxum, ambitionem, sordeis, corruptos mores, quos perspectos se habere dicebat, multis et acerbis verbis detestatus, postremo addit conciliuma Pontifice indictum non vt oportuit ad stabiliendam Christi doctrinam, sed ad firmanda infirmae carnis diuinis mandatis aduersantis commenta, non ad purgandum ouile dominicum, sed ad disseminandos hominum inueteratos errores, denique non ad Christianam libertatem, sed ad miserarum animarum seruitutem et oppressionem institutum esse: quippe in quo iuxta ceremonialis Romani praeceptum, quod habetur lib. I. cap. III. sectionis XIIII. episcopi tantum abbates et ij omnes praesules, qui secundum formam iuramenti, quod praestant, cum ad dignitates promouentur, ad synodum venire tenentur, interuenire possint, ac ei subscribere; inferiores autem ecclesiastici viri ac saeculares principes consulendi ac instruendi, non autem deliberandi et decernendi gratia intersint; quo fieri dicit, non solum vt qui ob crassos et erga Deum contumeliosos errores se ab ecclesia Romana separauerint, non audiantur, contra quam a Paullo III initio promissum fuerat, sed etiam vt multi ac peritiores ex illiusmet ecclesiae gremio doctores ad sententiam dicendam non admittantur, libertare, in qua spes sarciendae concordiae reliqua erat, omnino sublata, et aperta ad scissuram numquam ex domo Dei eliminandam fenestra. hanc querellam cum ad iritandos Germaniae principes, quorum caussa ab initio concilium indictum fuerat, pertinere intelligeret Pontifex, ad eos ante omnia legatos mittere decreuit. delecti ad id Zacharias Delfinus Pharensis, et Io. Franciscus Comendonus Zacynthi, episcopi, qui cum literis fiduciariis ad Reges et principes profecti, primum omnium Ferdinandum Caesarem, qui tunc Viennae erat, adeunt, et ibi postquam mandata a Pontifice exposuerunt, consilium ipsius in legatione obeunda exquirere iussi monentur, vte vestigio omni mora postposita principes Augustanae confessionis socios, quos Neoburgi ad Salam in Saxonia simul congregatos commodum nacturi sint, adeant; cum iisque leniter ac modeste agant, et quantum fieri poterit, omnem exasperationis et offensionis materiam et ansam perquam diligenter declinare studeant. ita facilius rem confecturos, et ab illis certum ac determinatum responsum potius consecuturos, quam si diutius exspectent, et singulos in sua prouincia circumeunteis conuenire cogantur. nec enim nunc verendum esse, ne in accipiendo commodiore vel incommodo responso ab alio ad alium remittantur. tantum celeritate vtantur, ne ante ipsorum aduentum conuentus dissoluatur; simulque ambo eo contendant, inde postea commodius iter diuisuri; et ad principes, quos quisque eorum conuenire iussus est, non inuentos separatim profecturi. reuocatae et a prudentissimo Imperatore in memoriam condiciones, quibus principes Protestantes nouissimo Imperiali conuentu in concilium Tridentinum se consensuros declaraueraut; vt si eas aut omneis aut pro parte rursus in medium adduci contingat, ipsi legati re praemeditata tanto facilius, an et quid nomine Pontificis replicandum sit, cogitare possint. discedentibus oratores a Caesare adiuncti Otho Eberstenij comes, Felix Bogislaus Hassenstenij baro, et Christophorus Meela regni Boemiae vicecancellarius, qui postridie, quam Neoburgum aduenerunt, in principum consessu auditi nomine Caesaris hortati sunt eos, vt ad synodum Tridenti

indictam et legitime celebrandam veniant, quo lamentabili religionis dissidio et secutis inde Germaniae calamitatibus salutaris tandem finis imponatur. iis re deliberata a principibus responsum, inuictissimo Caesari se pro pia sollicitudine et amore erga remp. acipsos reuerenter admodum gratias agere. ad concilium quod attinet, non recusare liberum Christianum et vniuersale, in quo non Pontifex, sed verbum Dei pro iudice sedeat, iureiurando episcopis remisso, et Augustanae confessionis ordinibus facultate decernendi permissa; se contra animaduertere Pontificem Tridenti concilium continuandum indixisse, et suis tantum iuratis episcopis dicen dae sententiae potestatem facere, quod ipsi semper antea in publicis imperij comitiis iniquissimum esse protestati sunt; hac de re reuerenter Caesarem monere inpraesentiarum voluisse, integro responso in aliud tempus dilato, quando ad alios ordines hocnegotium spectet, et absentium principum legati, qui Neoburgi conuenerunt, nulla de mittendis Tridentum legatis specialia mandata habeant. orare interim Caesarem, vt hocresponsum in bonam partem accipiat, eique acquiescat, et Passauiense foedus ac pacem religioni datam constanter tueatur. postea Pontificij legati alter post alterum auditi, qui de Pij IIII laudibus et pia religionis sollicitudine tum egregia erga ipsos voluntate multa ac praeclara praefati eo consilio instauratum ab ipso concilium dicunt, vt haereses exstirpentur, et sectae, ex quibus tot fere religiones, quot homines, tot euangelia, quot doctores extitissent, omnino tollerentur; inquo cuncta caritate Christiana et pietate fraterna transactum, omneis plene ac benigne auditum iri, sententiasque ac suffragia liberrima fore pollicebantur. igitur legatos cum plenis mandatis mitterent, et sarciendae concordiae caussa susceptum tam laudabile negotium ex parte sua adiuuarent. perlatae et ad singulos Protestanteis litterae a Pontifice, quas breuia vocant, cum hac inscriptione, dilecto filio nobili viro Duci aut comiti, quae omnes minime resignatae in hospitium legatorum mox remissae sunt. tandem postremo conuentus die a VII viris ac ceteris principibus mane ad legatos Pontificis responsum datum; nullam se Pontificis iurisdictionem agnoscere; neque vero opus esse, vt Pontifici quid suae voluntatis sit in Concilij negotio, cuius indicendi aut habendi potestatem ipse non habeat, aperiant: abunde id saepius fecisse et se clementissimo domino suo imperatori Ferdinando, quid sui consilij sit, vt debebant, reuerenter exposuisse. porro ipsis vt viris nobilibus et ex amicissima rep. ortis, multa insuper doctrina et rerum vsu ornatis, honorifica quae possint, officia deferre; plura delaturi, nisi a Pontifice venissent. ita dimissi legati, qui cum Gaspare Schoneicho nobili Silesio, quo interprete vtebantur, Lubecam profecti, inde ad Fridericum Daniae regem mittunt, liberam accedendi ad eum et mandata sua exponendi facultatem petentes; verum accepto ab eo responso, nihil parenti suo Christiano, nihil sibi vnquam cum Pontifice negotij intercessisse, nec proin de mandata, quae ab eo haberent, cognoscendi cupidum esse, re infecta retro ad sua reuersi sunt. nec benignius responsum Hieronymus Martinengus Concilij caussa a Pontifice missus ab Elizabetha Angla tulit, quae venientem e Belgio in insulam traiicere prohibuit. conuenerant Neoburgi XIII Kal. Febr. principes Augustanae confessioni addicti Fridericus Palatinus, Augustus Saxo VIIviri, Io. Fridericus Saxo, Volfangus Palatinus, Ernestus et Philippus Brunsuici duces, Vlricus Megalopolitanus, Christophorus Virtembergicus, Carolus Badensis marchio, Ernestus princeps Hannebergensis, legati insuper Ioachimi Brandeburgici VIIviri, Ioannis et Georgij Friderici Brandeburgicorum, Philippi Lantgrauij, Barnimi et Ioannis Friderici Pomeraniae ducum, aliorum item. rex Daniae et Luneburgici principes tantum litteras beneuolentiae ac coniunctionis suae in ea caussa testeis miserant. ibi quia Concilij indicendi iam fama percrebuerat, et qui Augustanam confessionem profitebantur in crimen vocabantur, quasi non confessionis eiusdem sed confusionis socij essent, quippe tanta seu diuersitate seu repugnantia multorum licentia coorta, vt quae alij amplectantur, alij palam impugnent, de ea denuo communi subscriptione renouanda et confirmanda, tum de Concilio, an a principibus Protestantibus adiri vel recusari deberet, actum est. primum quidem placuit, vt VIIviri et ceteri principes, confessionem Augustae Vindelicorum Carolo Caesari anno huius seculi XXX exhibitam nunc dedenuo

confirmatam ac subscriptam Ferdinando, non leuiter Pontificiorum criminationibus, vt ipsi aiebant, turbato sui purgandi caussa mitteremt, eamque in futuro concilio, quod Pontificij moliebantur, iam certam ac sibi constantem suarum ecclesiarum nomine proponerent, ne si singuli suam seorsim exhiberent, maiori ludibrio eius confessionis socij exponerentur. tum prolatae diuersae confessionis illius editiones et exemplaria, atque illud imprimis, quod in conuentu Augustano, quo pax ecclesiae sancita est, Georgij Spalatini, et Io. Brentij manu scriptum Ioannes Fridericus Saxo et Virtembergicus plane cum aliis et cum prima inprimis editione Virtembergensi paucis exceptis congruere dicebant. verum Palatinus et Saxo, VIIviri recentiorem editionem, quae non rebus ipsis, sed verborum copia tantum atque inter pretationis perspicuitate a priori differret, et complurium minibus tereretur, recipi vrgebant. tandem cum alij principes et fere absentium legati eosdem articulos, qui Carolo Caesari olim exhibiti fuissent, subscribendos censerent, VIIviri ea condicione assensi sunt, vt praefatio noua adderetur, in qua posterior quoque ilia editio confessionis et apologia tanquam cum priore consentiens approbetur, et loca quaedam in priore illa ad transsubstantiationem alludentia, item de pompa ac circumgestatione sacramenti omittenda, quia diuisio sacramenti cum Christi institutione non conueniat, de Missa item non abolita ac similes controuersiae amplius explicentur. praetea VIIviri etiam confessionis Saxonicarum ecclesiarum ac Francofurtensis conuentûs mentionem in prooemio fieri volebant. sed cum rursus Io. Fridericus Saxo et alij Smalcaldicos potius articulos repetendos censerent, nihil ex iispraefationi insertum est. praefationem a Cracouio et Ehemio VIIvirorum consillariis scriptis mandatam et coram principibus lectam plerique probarunt; alij contra ei subscribererecusarunt, et cum iis assensum praebere, qui errores ac sectas cum Dei verbo et Augustana confessione pugnanteis fouerent; oblique Palatinum VIIvirum suggillantes, qui Tilemanum Heshusium Lutheri de coenae controuersia sententiam propugnantem nuper Heidelberga dimiserat. neque vero ferendum dicebat F. Saxo, quod in praefatione falso nec citra fucum iactabatur, nulla esse in Germanicis ecclesiis dissidia, cum omnium oculis et auribus ea subiecta sint, et inde Pontificiis non calumniandi tantum, sed vanitatis ac mendacij manifesti socios conuincendi ansa praebeatur. itaque confessionem non anno quadragesimo editam, quae plerisque locis immutata esset, sed nouennio ante excusam retineri et Smalcal dicos articulos declarationis loco pro oemio inseri denuo petiit. quod cum non impetraret, ceteris, vt hunc principum consensum et coniunctionem ad refutandos ac coercendos communeis hosteis necessariam non impediret, hortantibus, spatium deliberandi sumpsit, intra quod sententiam suam de re tota scripto comprehensam Senatui exhibuit, ac postridie, cum nihil obtineret, Neoburgo discessit. cum de concilio Tridenti indicto inter socios deliberaretur, diuersae sententiae erant, aliis id omnino recusandum censentibus; aliis placebat, legatos eo a singulis ordinibus mittendos, per quos se ad reddendam fidei suae rationem inlibera ac Christiana synodo offerrent, et grauem contra Pontificem et curiam R. accusationem instituerent, coramque exceptiones vsitatas et reiectiones de suspectis iudicibus, peruerso iuris ordine et loco incommodo proponerent. id multum ad leuandam inuidiam, quam sustineant, quasi synodi legitimae auctoritatem defugiant, profuturum, omneisque ex eo intellecturos, non per se, sed per hostium ambitionem stare, quo minus concordiae sarciendae ratio ineatur, ac proinde in posterum minus a Germanicis ecclesiis alienos fore. tum ad Io. Fridericum Saxonem legatos destinant, qui significarent, nihil magis optasse principes, quam ipsum ad finem conuentus Neoburgi permanere. verum quando excusationem ipsi de discessu acceperint, hoc illum scire velle, subscriptionem Augustanae confessionis, propter quam conuenissent, a se decretam esse, atque vt desiderio ipsius satisfieret, additam in praefatione de ocena Domini antithesim. proinde petere, vt ei subscribat. quod si nolit, saltem petere, vt clamores suorum theologorum cohibeat, et efficiat, ne Neoburgensis conuentus, vt antea Francofurtensis, acta, Samariticum Interim, publice nominent, aut scriptis editis criminentur. alioqui se vicissim et innocentiam suam et conuentûs illius originem ac progressum

amplius explicaturos, et omnia denique facturos, quae caussae huius magnitudo ac necessitas requireret. his actis socij discedunt; nec multo post Augustus Saxo VIIvir Annam Mauritij fratris F. Vilelmo Nassouio Arausiensi despondet. nuptiae magna pompa Lipsiae celebratae, quas plerique principes praesentia sua cohonestarunt, et in ijs Fridericus Daniae rex, quem Philippus Rheni comes, qui et ipse nuptijs interfuit Flensburgum vsque prosecutus, ibique Caroli regis nomine, cui militabat, conchyliati ordinis insignibus Danum donauit. Ad III Kal. Vtil. Erici Sueciae regis coronatio indicta fuerat, quae postmodo VIII. Kal. VItil. magno paratu Stocolmiae celebrata est, Baltici littoris vrbium legatis eo profectis, quibus ille priuilegia, quae in Suecia negotiantes harum vrbium ciues a maioribus tradita acceperant, abunde confirmauit. Reualiam vero Liuoniae vrbem, quae patrocinio regis se nuper subiecerat, non eadem solummodo gratia, sed pecunia insuper ampla, comeatu, milite, tormentis omnique instrumento bellico liberalius, quam foedere receperat, iuuit. pacem cum Mosco a patre Gustauo initam ac multis annis seruatam deinceps continuari, et in ea Reualienseis comprehendi petebat; sed cum Moscus Reualiae tutelam ab Erico acceptam, et nouas condiciones a Gustauo non petitas paci adiungi aegre ferret vix biennij inducias ab eo impetrare potuit. interea Reualiae Erici nomine praefectus coemobium Padense, quod ille ad Magni Holsatiae ducis dioecesim pertinere contendebat, et sequenti anno Parnouiam, et arcem Vitensteniam Polono subiectam vi occupat. ita Suecus Poloniae regem ac Danum, cuius frater Magnus totam Osiliensem et Reualiensem dioecesim sibi vindicabat, aduersus se concitauit, et Lubecenseis ac ceteros negotiatores pariter sibi inimicos reddidit prohibica Naruica nauigatione, et Reualiam, qui Naruam prius ibant, petere coactis. quod diuturno aduersus ipsum ac damnoso iuxta bello postea occasionem praebuit, mutandique Liuoniae statûs caussa exstitit. nam Sigismundus Augustus Poloniae rex, ad cuius patrocinium Liuonici ordinis magistrum et archiepiscopum Rigensem, ac nobilitatem illis subiectam confugisse supra demonstrauimus, cum Liuoniam lacerari atque in partes distrahi, et iam Reualiam se totam Sueco subiecisse, aliquot etiam prouincias a Magno Holsato teneri cerneret, non amplius teneri se prioribus de defensione pactis caussatus auxilia aduersus Moscum vtrique denegauit, nec aliam initi cum ijs foederis denuo confirmandi rationem esse demonstrauit, quam si archiepiscopus et ordinis magister se cum omnibus subditis suis Poloniae regno ac Lithuaniae subderent, ac sollemni sacramento fidem obstringerent. illi vero cum frustra auxilium ab Imperio antea flagitassent, ab eo deserti et extrema coacti necessitate, quippe ingentia Liuoniae vulnera iam magnam partema Mosco et alijs occupatae ac vastatae remedium praesens deposcebant, vt reliquas Liuoniae prouincias, ne in Mosci potestatem deuenirent, nomini ac religioni Christianae conseruarent, assensum praebuere, missoque post aliquot mensium tractationem in Liuoniam Nicolao Radzevillio Palatino Vilnensi primariae nobilitatis viro, in has condiciones transactum fuit, primum, ne mutatio principis Liuonis apud Caesarem aut Imperium damno sit, confessionis Augustanae professio libera permittatur, nobilium priuilegia confirmentur, omnimoda iurisdictio iuxta leges et consuetudines ac mores antiquos seruetur, saluo prouocationis iure; penes magistratum Germanicum iurisdictio maneat, Magister ordinis dux creetur, eique ditiones nouae hereditario iure attribuantur. Transduinana prouincia regi cedat, Riga item cum eius omni territorio ac iurisdictione, prout Imperio suberat, in eaque Gotardus nouus dux tanquam regis Poloniae legati partes teneat; alia item quae ad compensationem iuris, quod Magno Holsato competebat, pertinebant, de immunitate a bello, debitis, moneta, eodem instrumento comprehensa, quod Vilnae III Kal. Xbr. factum est. triduoque interposito priuilegia nobilitatis altero instrumento confirmantur. secundum haec Sigismundus Augustus, Vilelmus Brandeburgicus Rigensis archiepiscopus, et Gotardus fidem sollemni iureiurando interponunt, eaque de re acta publice conficiuntur, quibus et rex pollicetur, omnia illicite a Liuonia alienata aut per vltimos belli tumultus a Moscis auulsa se recuperaturum, in idque omneis opes suas insumpturum, iisque recuperatis bello ablata antiquis dominis restituturum. patientiam ea in re archiepiscopi non tulit

Christophorus Megalopolitanus Brandeburgico adiutor dilectus, qui alium quam imperatorem pro summo magistratu agnoscere recusauit, moxque conscensa naue in Germaniam perrexit, vbi cum nullam a Caesare et imperij ordinibus liberandae Liuoniae spem reliquam videret, ad turbida cum Sueco consilia specie laeta, confectu periculosa, exitu tristia animum adiecit. dein III Non. Mart. vt transactio ab vtraque parte executioni demandaretur, Gotardus coram Nic. Ratzeuilio, cum quo priore anno transegerat, ordinem ritu sollemni eierat, tradita cruce, sigillo, literis ac diplomatis omnibus, quae ordo Liuonicus a Caesare ac Pontifice acceperat, claueis praeterea arcis Rigensis ac portae ciuitatis in Ratzeuillij manus consignat, et commendatoris officium ius cudendae monetae, vectigalia piscium, atque alia iura regi cedit; quod extinctae militiae Teutonicae CCC LVII postquam ceperat, anno triste spectaculum quicunque Germanici nominis studiosi erant non sine lacrimis intuebantur; Poloni contra laetis ominibus et acclamationibus exceperunt; nec Sigismundus Augustus quantumuis pius princeps vlla religione prohiberi potuit, quin exemplo religiosissi patris, qui eadem ratione olim Prussiam imperio ablatam iuris Polonici fecerat, abolito Liuonico ordine et archiepiscopali iurisdictione prouinciae tranquillitati ac securitati simul et regionum suarum amplificationi, etiam religione mutata, consuleret. statim autem resignatione facta Gotardus, vti conuenerat, a Ratzeuilio regiae maiestatis nomine dux Curlandiae ac Semigalliae publice proclamatus est, et in eius nomen tanquam hereditarij domini mox nobilitas Curlandica ac Semigallica sollemni iuramento adacta, ac postridie ab eodem Ratzeuilio regis itidem nomine summus regiae maiestatis legatus ac Liuoniae gubernator in Rigensi curia renunciatur, clauibus arcis ac ciuitatis, quas tradiderat, ipsi redditis. eodem hoc anno, in quo versamur, magna inter Valachos mutatio secuta est. nam Iacobus quidam natione Graecus, qui et Heraclidis et Basilici nomine vsurpato ab antiquis Valachiae regulis genus suum repetebat, seque insulae in AEgaeo Sami despotam ac Pari marchionem appellabat, homo facie liberali et dignitatem ore praeferens, ad haec disertus et qui Graece Latine Gallice et Italice quam eleganter sciret, apud Polonos proceres, in quorum familiaritatem deuenerat, tantum potuit, vt corrogatis vndique opibus ac complurium auxilijs, inter quos praecipui fuere Albertus Lascus, Philipponius, Lassocius, in Moldauiam armata manu impetum fecerit. huic regioni despotae nomine praeerat Alexander ob inauditam immanitatem apud suos infamis. cum eo Lascus licet viribus impar XIIII Kal. Xbr. congressus numerosissimum ipsius exercitum fundit, fugat, et crudelem tyrannum regno exuit, totamque ditionem armis domitam Iacobo possidendam tradit, qui mox profusa, vt fit, inter purpuratos pecunia Constantinopolim profectus a Solimano impetrauit, vt in occupato principatu pro more confirmaretur. Carafarum superiore anno in carcerem coniectorum ac praeterea clientum amplissimae familiae, quos plerosque per eosdem dies vinciri imperauerat, Pontifex sub id quaestiones haberi voluit, omniumque quaestionibus relatores praefecit Hieronymum Fridericum episcopum Sagonensem vrbis gubernatorem, et Alexandrum Palanterium fisci procuratorem. tum quo iudicium rite magis peragi videretur, quaestioni VIII ex collegio cardinalium praecipuae dignitatis Patres delegit, qui gubernatori et Fiscali inspectores assidui adessent. tandem cognitio per nouem iam menseis instituta et agitata interrogatis coram reis, productis contra Cardinalem litteris, examinatis obiectis, ad Pontificem relata est, qui de singulis accusationibus seorsim cognoscere voluit. postremo, vt totius caussae series ab omnibus Patribus cognosci posset, pleno consistorio dieispatio a gubernatore ea recitata est, non auditis postea Patrum ea de re sententijs. dein Carolus Carafa Cardinalis ab ipso Pontifice maiestatis damnatus et omnibus honorum gradibus exutus, curiae, vt vocant, saeculari castigandus traditur. is postea ad mortem est damnatus, mandatumque rerum capitalium quaesitori, vt in eum iuxta sanctiones ciuiles iure ageret; cuius iussu in Hadriani mole carnificis manu nocte quae Non. Mart. praecessit, strangulatus est, spatio prius petito, quo VII poenitentiales psalmos recitaret, maiore quam in vita habuisse credebatur, tunc salutis aeternae sollicitudine Ioannes frater Montorij olim comes et postea Paliani dux, et cum eo Alifanus

comes vxoris Ioannis frater, et Leonardus Cardineus morti addicti, et in carcere turris-Nouae supplicio affecti, et in publico ad pontem AElium plebis ludibrio expositi, memorabile instabilis fortunae spectaculum praebuere, atque insigne praeterea documentum iis, qui secundiori aura altius prouecti se extra fortunae ictus collocatos existimant, vt moderate ea vtantur. siquidem reputantes plerique Paliani casum, quem nuper regio more per vrbem cum sumina potestate incedentem conspexerant, nunc vero eius corpus capite truncatum viderent humanae in constantiae admonebantur, quae diu res in summo fastigio consistere non patitur, et quo maiore mole homines in altum attollit, eo rapidiore impetu eos de summo culmine praecipitat. Cardinalis cadauer in vicina Mariae transpontanae aede publico sepulcro cohonestatum, mox a domesticis ad Mineruae translatum, ibique in familiari monumento conditum est. aliorum corpora ad damnatorum sepulcra relata sunt. sed Paliani praecipua constantia fuit, qui paullo ante mortem amicos periculo suo consternatos egregia oratione solatus est, et ad filium literas saluberrimis monitis plenas nihil turbato animo scripsit, quibus in vltimis vale dicebat, et Christiano more bene precabatur. ei vltra crimen maiestatis, quo maxime onerabatur Cardinalis frater, vxoris grauidae caedes obiecta, quam adulterij falso accusatam stimulante Cardinali, per Alifanum et Cardineum indicta caussa strangulandam curauerat; quam ob caussam illi tanquam homicidij conuicti capite luerunt. Cardinali vero obiectum, quod Paullum IIII patruum per se iracundum falsis rumoribus exacerbatum ad arma impulisset, multos et maximae dignationis viros huius belli occasione vexasset, quinquennalibus inducijs inter Gallos et Hispanos ictis violandis caussam dedisset, secreta consilia cum Protestantibus Germaniae principibus atque adeo cum Turcis Christiani nominis hostibus sociasset. non defuere tamen magni nominis eodem tempore iuris periti, qui iudicium id iniquum fuisse constantissime asseuerarent: quippe quo Cardinalis sine testibus ex suis tantum literis eorum, quae Paulli IIII iussu ab se facta contendebat, redargutus damnatusque fuisset, ijs, quae sibi obiecta fuerant, more Romano quaestione ac tormentorum vi minime expressis, dilationibus item, quas petebat, non concessis, patronis denique eius raro auditis. sane Pontifex videri voluit, eos non eo consilio in carcerem trusisse, vt morti addiceret; at in quaestionibus habendis Cardinalis responsis exasperatus, magnitudinem rei demum intellexisse, annitentibus plerisque et Cardinalem animi excelsi et intrepidi, si dimitteretur, in ipsius gentem aliquando iniuriam vltutum dictitantibus: itaque ob id eum de medio tolli iussisse, in ceteros maiore clementia fuisse vsurum, ni calamitosae caussae coniunctio inflammatum semel meticulosi senis animum ad seueritatem impulisset, vt is eos potius perdi, quam Cardinalem seruari tutius existimaret. mitius cum Alfonso Cardinali actum homine mansuetae continentisque naturae. is tamen in caedem Paliani vxoris consensisse, et quaedam e Pontificis cubiculo paullo ante ipsius obitum subripuisse accusatus C aureorum OIO et Apostolicae camerae praefectura multatus est. secundum haec, vt bellum a Paullo IIII contra Carolum Caesarem et Philippum filium motum Carafarum instinctu iniustum approbaret Pontifex, vtrumque innocentem esse pronunciauit, et cunctis, quae Philippo a Paullo IIII obiecta fuerant, absoluit, et M. Antonio Columnae Palianum restituit. capti mox et in Mausolaeum Hadriani coniecti Scipio Rebiba Cardinalis tanquam arcalorum Carafarum conscius, et Innocentius Montanus summa amplissimi ordinis infamia a Iulio III in collegium cardinalium cooptatus, qui maiore infamia vitam postea exegit, accusatus proximi interregni tempore patrem et filium caupones, vt illius vxore potiretur, interfecisse. sed post annum vterque dimissus, et ille quidem Constantino politano patriarchatu cohonestatus, vt iniuriam sibi factam vanae dignitatis titulo placatus obliuisceretur, hic vero opimorum sacerdotiorum abdicatione se meritae poenae exemit, ne egestate quidem a contaminata vita ad saniorem mentem reuocatus, in qua quamdiu superstes fuit, magno curiae Romanae dedecore perseuerauit. interea Pontifex more decessorum iam recepto sororum filios ac filias id se euocatos matrimonijs ditissimis ac dignitatibus auctos ad summos honores euexit, et Carolum Borromaeum et Marcum Sciticum Altempsium in Cardinalium

collegium legit, et Borromaeum quidem vitae sanctimonia postea clarissimum tractandis ecclesiae negotijs praefecit. Fridericum eius fratrem, qui Guidubaldi Vrbini ducis F. vxorem duxit, ecclesiae gubernatorem creauit, ei etiam Camertium principatum tradere constituens. Borromaei sororum alteram vnam quidem Fabritio M. Antonij Columnae F. puerulo, alteram Fabritio Gesualdo Ludouici Consani comitis F. tertiam alterius sororis filiam Hannibali Altempsio despondit. dum haec agerentur, apud nos qui ecclesiac paci et emendationi studebant, Pontificem priuatis caritatibus fouendis intentum a Concilio vniuersali abhorrere rati, nationale vrgebant, in quo Guisiani et qui eis addicti erant, cum summum religionis periculum verti arbitrarentur, veriti, ne Protestantes in eo obtinerent nullum non lapidem mouebant, vt regem a consilio de nationali concilio, cuiusspem fecerat, demoue rent: ac postremo tanquam ex machina Philippus Hispaniarum rex in scenam producitur, implorata eius a Pontifice ope; isque misso Antonio Toletano sedulo apud Reginam egit, vt ad concilium Tridentinum Galliae praesules ac theologos ablegaret, et interea, ne scissurae via aperiretur, nationalis celebrandi consilium omitteret. sic vero instructus venerat, vt si opportunum videretur, amicitiae, qua puerum Regem affinem prosequebatur, specie operam suam deferret, et minas contra eos, qui Protestantium caussae fauebant, misceret, iam tum arbitrium rerum nostrarum Hispanico fastu ad se trahens. cum in legatione obiisset Toletanus, in eius locum Io. Manrices suffectus est, qui reginam ad supplicia de aperte sectarijs ac suspectis sumenda minas precibus addens assidue hortabatur. sed quo minus heri sui promissa siue imperia in bonam partem acciperentur, obstabat Nauarrus, qui de regno maioribus suis per iniuriam adempto sibi satisfieri postulabat, et assiduis apud regem querellis Hispani conatus interturbabat; cumque plus in Gallia posse, quam reuera posset, crederetur, monitus est Hispanus, illius animum per homines idoneos pertentaret, quo promissis lactatum in praesens suis rebus pacatiorem haberet. duo in Nauarri gratia praecipue florebant Philippus Lenuncurius Altissiodorensis episcopus et Franciscus Scarsius, quorum ille ad vanitatem aulicam compositus et innata imbecillitate animi ad omneis rumusculos credulus, ceteroqui lautitiae et opulentiae innutritus facilius decipi, quam corrumpi poterat. hic contra obnoxius ad omnem rei faciendae occasionem intentus erat. per eos homines facile Nauarri ingenium se circumuenturum ratus Manrices omnem operam adhibet, et Altissio dorensem quidem vana officiosi honoris specie et vltro delata potentissimi principis amicitia inescat; Scarsium vero promissis inescatum in suas partes pertrahit, et ita vtrique persuadet, componendae de regno litigioso controuersiae has condiciones Nauarro proponerent; vt Catholicae religionis patrocinium in Francia susciperet, et quando haeresis legitima esset dissoluendi matrimonij caussa, ipse Ioannem Labretanam vxorem, quippe sectariorum veneno infectam repudiaret; qua repudiata nihilominus possessionem et iura omnia in regnis ac ditionibus, quae illi competunt, et quibus illa tanquam indigna propter haeresim priuaretur, penes se retineret; Mariam Scotorum reginam in eius locum duceret, Sardiniae regnum Nauarrae regni loco a Philippo compensationis titulo acciperet. ostentabatur Scotae coniugium a Guisianis, cuius doti et Angliae regnum accessurum dicebant, quod si matrimonium inter eos contraheretur, Pontifex ipsis adiudicaturus esset, eoque Elisabetham tanquam indignam propter eandem caussam spoliaturus. ad quae omnia exequenda et Pontificis auctoritatem et Philippi opes ac copias sponebant. de Sardinia vero, quae propter insalubre caelum solitudine damnata ad exulum deportationem magis, quam alios vsus a Romanis seposita fuerat, praeclara omnia et magnifica iactabantur, et a Scarsio imprimis, qui quae ex tabulis ad fraudem ingeniose elaboratis didicerat, quo fidem Hispani promissis astrueret ea se coram vidisse, cum in insula esset, mentiebatur, et Altissiodorensis vera esse a Scarsio deceptus eadem vanitate confirmabat. cum Nauarrus a consilio de repudianda vxore abhorreret, reliquum erat, vt conditionem de Sardiniae regno acciperet, in quam rem nihil illi omittebant, vt facili ingenio principem in fraudem impellerent; insulam esse toto mediterraneo mari secundum

Siciliam maximam et opulentissimam, pascuis, gregibus, equis generosis abundantem, oppidis et vrbibus frequentem, frumenti feracem, nauigationi ad omnes accessus opportunam, adhaec ita sitam, vt magna momenta inde ad res Italiae habeat, Africae vero immineat, vt qui eius compos sit, is toto Africano tractu intra breue spatium potiri possit. his addebant, si condicionem reiiceret, quae illi cum potentissimi regis amicitia offerebatur, videndum esse, quibus opibus subnixus speraret ab eodem inuito atque adeo hoste, regnum antiquum recuperare; propriis id non posse viribus, nec verosimile esse, Reginam aemulam vnquam passuram, vt bellum genero indicatur, et pax, quam tot vrbibus ac prouinciis restitutis et traditis Henricus vir eius nuper redemerit, ipsius caussa violetur. nec vero tempora, aut Galliae rationes ferre, vt alienis opibus augendis propriae quietis iacturam faciat. itaque potius videri, vt regnum sponte oblatum acciperet, nec certis et quae in manibus haberet, spretis ad incerta consectanda animum adiiceret; aut quidquam interea faceret, quod beneuoli regis animum et voluntatem adeo erga ipsum propensam alienare posset. eodem consilio missus in Galliam legatus a Pontifice Hippolytus Atestinus Cardinalis Ferariensis, cuius fratris filiam Annam Guisius vxorem duxerat. is in aula iam dissidiis ob religionem scissa a pueris nobilibus lixis petulanter insultantibus primo exceptus est, etiam libellis incerto auctore affixis traductus, quibus Alexandri VI Pontificis aui scelera et Lucretiae matris famosi amores a Fr. Guicciardino non mutilato, atque adeo a Iacobo Sannazario exagitati iniuriose refricabantur. cum mandata, quae a Pontifice habebat, diplomate regio ad curiam Parisiensem directo, vti moris est; confirmari peteret: primo recusauit Hospitalius, quippe memor proximis comitiis postulatum fuisse, ne in posterum sacerdotiorum collationes, quas vocant, a Pontifice, sed ab episcopis ac aliis praesulibus Gallicanis tantum obtinerentur, neque amplius vlla ex caussa contra sacros canones ac Patrum decreta dispensaretur. tandem repulsae infamiam a se regi cognatione coniuncto miseris precibus deprecatus Ferrariensis, ac fide data, mandatis non vsurum diploma a rege impetrauit, inserta sub sigillo ab Hospitalio cautione, qua se non consentiente sigillum appositum contestabatur; quae mandata postea sed sub modo et condicione a curia in acta relata sunt. Ferrariensis vbi in aulam venit, mutuas operas, sicuti a Pontifice iubebatur, Hispano in eo negotio nauabat atque ex compacto vana spe impletum ac nutantem Nauarrum officiose inuisens de regnis Angliae ac Sardiniae, quae vtraque ad S. R. respiciunt, spem factam Pontificis nomine confirmabat, si Catholicorum caussam tueretur, et a Protestantibus in posterum se alienum ostenderet. ita Hispanus Nauarrum ludificatus, postquam eum cum Condaeo fratre et Coligniis commisit, qua ex dissensione bellum necessario excitatum iri apparebat, et in Pontificis gratiam nationale concilium impediuit, quod id omnium turbarum apud nos componendarum remedium a plerisque existimabatur, voti compos quasi re bene gesta in Hispaniam rediit, prosequente eum Burdigalam vsque Scarsio, qui postquam inde rediit, rursus Nauarrum iisdem promissis onerat, quae mox sumptis contra Condaeum ac Protestanteis tanquam perduelleis armis, cum nihil haberet Philippus, vnde a Nauarro metueret, cum ipsius Nauarri vita euanuere. nihilominus ante ipsius mortem ea spe missi Scarsius et Anduzius in Hispaniam qui rem conficerent. aucto interea Protestantium numero, quamuis edicto Iuliano coetus fieri prohiberentur, et gliscente cum numero audacia non solum conciones publicae celebrabantur, sed etiam multis locis templa vi expulsis sacerdotibus occupabantur; quod edicto III Non. Nouembris mox facto caussam dedit, quo iubebatur, capitis poena proposita, vt templa occupata restituerentur; cui ex ministrorum consilio mox per totum regnum Protestantes paruere. cum vero de nouis motibus cottidie afferretur, et Iuliano edicto iritati magis quam sedati animi viderentur, nec Possiaceno colloquio quidquam profectum esset, de nouo remedio cogitari cepit, quod vt ab omnibus approbatum executioni melius demandari posset, accersiti regis mandatu ex cunctis regni curiis praesides ac senatores delecti, qui Germani fanum venirent, ex quorum sententia edicto publico de re tota decerneretur. inde quaesita a Guisio et Lotaringo Cardinali fratre ex aula discedendi occasio, qui iam arcta cum Momorantio et Santandreano

amicitia contracta, cum Nauarrum ob eas, quas dixi, caussas a Protestantibus alienum fluctuare et animo concidisse viderent, iam de rebus suis securi, ille quidem Ionuillam pergit, hic Remos contendit, inde mox ambo in Germaniam profecturi. rumor et tunc emanauit, quasi Nemorosius iuuenili calore audax consilium de Alexandro duce Aureliano regis fratre intercipiendo et in Lotaringiam secum abducendo cum Guisio cepisset: quo factum est, vt ipse subito discessu se aula proripuerit, eaque abstinuerit, donec res in apertum bellum erumperet. sub id tempus et Diuione tumultus exortus est, et a plebe, dum concio haberetur, quoniam id contra edicta fieret, impetus factus etiam, quasi confligendum esset, tympanis adhibitis. verum qui conuenerant armis, quibus instructi erant, vim repulerunt; cum in homines nihil agi potuisset, verso ad praedam furore domus aliquot direptae sunt. cum vero Lutetiae aliquoties iam tumultuatum esset, demum exeunte anno res in apertam seditionem erupit. conuenerant Protestantes ad locum iis destinatum, qui Patriarchatus vulgo appellatur, in Sammarcelliano suburbio iuxta Medardi fanum VI Kal. Ianuar. vbi cepta a Io. Malone concione, a curione aedituis et aliis, qui cum eo in proximo templo erant, nam nondum coetus qui ad sacrum vespertinum conuenerat, dimissus fuerat, siue ex vsu, siue vt molestiam concionem audientibus facesserent, tintinabula tanto fragore pulsantur, vt vix concionator exaudiretur. itaque missi ex ingenti illo coetu, qui plus II OIO hominum constabat, duo inermes, qui curionem et alios rogarent, vt a pulsatione horrifica illa abstinerent. reiecti illi cum iurgiis; et statim obseratis templi valuis interclusus ex iis vnus, nam alter se celeri fuga periculo eripuit, cum vim facere vellet, vt egrederetur, strictoque cultro se defenderet, crebris contorum ictibus postremo confossus est. tum redintegratus tintinnabulorum fragor, classici instar, ita vt opem implorantium voces sonore contrario retunderentur, cum rursus missus vnus ex Rugorelij propraetoris succincti, qui ne quid tumultus exoriretur Momorantij mandatu coetibus interesse iubebatur, apparitor armatus, qui tumultuanteis quiescere iuberet. verum is cum occlusas templi portas offenderet, saxorum grandine ex templi turre in subiectum locum depluente ac crebra ballistariorum eiaculatione territus, cum propter strepitum nomine regis saepius inclamato non exaudiretur, mox se recepit. inde capta occasione perditae vitae homines, qui in populosa vrbe nimis quam multi et ex gladiatoria fere viuentes, licentiae potius quam pietatis caussa se turbae confertae admiscuerant, non ferendam paucorum seditiosorum audaciam caussati, qui regiis mandatis ac ministris parere detrectarent, expugnandum templum suscipiunt, moxque facto agmine locum circumstant, et portas effringunt, irruptioneque facta vulneribus in ea acceptis iritati, tum horrendo occisi nuper in valuarum limine hominis spectaculo efferati magis ad vltionem accenduntur, et post aliquod certamen, loco potiti obuios quosque male multant. reliqui huc illuc dispersi ad turrem, quo iam curio confugerat, se recipiunt. in eo conflictu non pauimento, non aris, non statuis parcitum; dum alij ad eas euertendas petulanter discurrunt; sacerdotes et alij qui intus erant, pro vita pugnantes cum alia arma non haberent, statuas ipsis altaribus auulsas, vt aduersarios praeuenirent, in illos torquent. pugnantibus superuenit Gabastonus vigilum praefectus, qui et ipse ad id ordinatus fuerat, ne quid contra publicam tranquillitatem in his coetibus fieret, iuxta ordinum postulata. is in equo templum ingressus non solum tumultuanteis reprimere non potuit, sed praesentia sua maiori numero animos fecit, quod illi postea in exitium vertit. ex iis, qui in templo erant, vulnerati grauiter L, capti XIIII. tandem loco potitus, cum interea tintinnabula minime cessarent, et metus esset, ne ad classicum plebs furens maiore numero cum armis tandem accurreret, Protestantes ignem in turrim se subiecturos minitantur; vixque ita sedato classico ac tumultu de reditu in vrbem cogitare cepere; vbi cum non dubitarent, quin infestam plebem habituri essent, praeualente turbulentorum, vt in seditione fieri amat, aduersus quietiores potentia, ita se instruunt, vt non tam securitati suae prospexisse viderentur, quam hoc egisse, vt superba et triumphali pompa omnium odium contra se prouocarent. primam aciem Gabastonus cum L equitibus et CC circiter peditibus armatis ducebat; vltimum agmen cum suis item armatis clandebat

Rugerolius, in media turba inermis erat, et dedititij illi septem ordinibus seorsim a reliquis, vt ab omnibus dignoscerentur, incedebant bini inter se funibus colligati, et ita per totam vrbem traducti sunt, et in publicum carcerem deducti, non sine multorum indignatione, qui alioqui a Protestantium caussa non ita alieni erant. postridie eodem Protestantes, sed iustructiores et quasi conflicturi mane conuenere, et concione peracta eodem ordine domum rediere. sed plebis patientia mox a prandio in furorem versa est, multique vndique coacti et tumultuariis armis instructi in locum illum impetum faciunt tunc vacuum, et scamna ac sedilia et cathedram ipsam, ex qua minister populum alloquebatur, confringunt, ac postremo ignem in locum coniiciunt, et vicina aedificia incendio absumunt, crescente semper lasciuia, donec magistratu cum lictoribus accurrente huc illuc plebs dilapsa est, et incendium restinctum. ea re non solum exacerbati plerique, verum etiam in aula primores permoti sunt, et AEgidius Burdinus cognitor regius Germani fanum ad regem profectus rem per se indignam in maius auxerat. itaque negotium datum curiae, adempta rei cognitione Rugerolio et Hortensio succinctis propraetoribus, vt in factum inquirerent. delegati Ludouicus Gigas, et Antonius Fumeus, et quia non bene inter eos conueniebat, nam hic caussae fauere, ille aduersari vulgo existimabatur, iussi separatim testeis audire. auditi. a Fumaeo, qui seditionem a curione et aedituis excitatam dicebant: testes, qui contra dicebant, apud Gigantem sistebantur; nam ab vtraque parte de vi publica et iniuria illata querella instituta eratapud iudicem, et quisque ab aduersario principium seditionis factum contendebat. sed fraus fraude reuicta est: nam cum Gigas Genouefae fanum venisset, auditis, qui testeis omneis apud Fumeum productos seditioni interfuisse et eius maximam partem fuisse dicerent, aduersae partis testimonia tanquam suspecta reiecta sunt, et ipsi illi, qui testes in caussa erant, postulati et Senatus decreto in carcerem coniecti sunt, qui diuturnus eis pro poena fuit. nam vix eo tandem Nauarro rogante, sed aliquanto post tempore liberati sunt. ita cum tumultûs culpa omnis in Protestanteis recidisset, illi tamen affixis malo more per plateas libellis caussam sutam tuebantur, et coniurationem ad innocenteis oppugnandos quorundam curiae praesidum ac senatorum, qui iudices in ea caussa sederent, consilio et instigatu initam dicebant. nam mox excitato tumultu visos CCC homines armatos, qui quasi in insidiis per vicinas domos latentes accurrerunt; sed cum se numero impares contra tantam multitudinem viderent, retrocessisse. deinde quorsum templi sacerdotes donaria omnia aurea et argentea ac reliquam pretiosam supellectilem paucis ante diebus inde asportassent, nisi quod de facinore perpetrando iam cogitarent? aut quorsum eos, quia coetu ad illos rogatum missi erant, vt ab insolito fragore abstineretur, tam arroganter cum iurgiis repulissent, vno etiam ex iis immaniter in ipsius templi limine occiso, nisi re deliberata, et de subsidio certi occasionem motus excitandi quaesiuissent? quod vero vim vi repulerint, id iure naturali licere. quid quod a magistratu rogati sunt? an igitur, quod ei opem aduersus regiis mandatis parere detrectanteis imploranti praesto fuerint, in iudicium vocari debere? an non constare magistratum, si aliquid violentius contra resistentem fecerit, nihil ei imputari? cur non eodemiure censeantur, qui magistratui operam nauarint, vt regis mandata executioni demandentur? igitur non ad factum et eius euentum, sed ad consilium respiciendum esse. nam in seditione, cum aliis vim inferre conantibus aliis indignatione resistentibus verbera et caedes admittuntur, imperatorum constitutionibus sancitum esse, vt in eum, qui primus vim facere tentauerit, et alterutri parti caussam praebuerit, supplicium exerceatur. his rationibus Protestantes factum excusabant potius, quam defendebant: in quo tamen aequiores inter ipsos moderationem requirebant, et ita iudicabant, in rep. bene constituta diligenter cauendum esse, ne coetus huiusmodi habeantur, quantumuis iusta caussa praetendatur. nam non posse fieri, quin multa in illis licenter et contra leges ac tranquilliratem publicam admittantur; cum passim quisque motu semel excitato auctoritatem in iis sibi vindicet, contemptis eorum, qui quieti student, consiliis. cum igitur plebs fremeret, et ad contrariam seditionem spectaret, paucorum supplicio ei satisfactum est, poenae deditis Gabastono, qui seditionis facem accendisse, non extinxisse, et praesentia sua

animos tumultuantibus fecisse dicebatur; et quodam apparitore, qui quod truncatarum accepto olim in bello vulnere narium deformitatem lamina argentea tegeret, argyrorhinus vulgo vocabatur, strenuo homine, et qui se ante alios in eo conflictu spectandum praebuerat. ij Senatus decreto patibulo suffixi; nec satiata supplicio plebe e carnificis manibus rapti, vterque per vicos crudeliter tracti postremo in profluentem mersi sunt, cantilenis etiam ea de re confectis, quibus vici noctu et interdiu personabant. in Scotia nuncio de morte Francisci allato Iacobus reginae viduae frater naturalis summa celeritate ia Galliam venerat, inde in Lotaringiam profectus, quo se regina post mariti mortem contulerat, siue secretum suo dolori quaerens, siue muliebri aemulatione, vt a Catharina socru longius abesset. aduentu Iacobi laeta in speciem regina post multos habitos sermones postremo ostendit decreuisse se in Scotiam proficisci, nam de eo ante eius aduentum consultatum fuerat. et quidem multi reginam a profectione deterrebant, Angliae regina non satis aequa; praeterea difficultatem itineris caussantes, et hominum, ad quos iret, mores ferinos et ad seditionem semper spectanteis, quique vix virorum imperio regi possent. sed contra ab aliis disserebatur, Scotorum regnum legitimum, quamdiu a regibus moderatis administratum esset, nusquam seditionibus concussum fuisse; potentissimam vero in praesentia pacandarum rerum rationem esse, si nihil in religionis receptae statu mutaretur. et haec Iacobi sententia erat, qui reginam omnia domi pacata reperturam pollicebatur; et Guisiani auunculi in eam partem proniores erant, qui reginam absentem magis in sua potestate futuram arbitrabantur, sperabantque eius matrimonij spe vicinis principibus ostentata, se multorum amicitias complexuros, atque interea vnum e suis rebus in regno administrandis praefuturum. regina vero, quamquam non ita diu regno assueuisset, tamen moleste ferebat se in ordinem cogi, et prouidebat, si in Gallia maneret, se in ea aula, in qua principem locum tenuisset, deinceps viliorem futuram. itaque statim Iacobum fratrem in Scotiam remittit, diemque certum praefinit, ad quem expectari vellet. commode incidit reditus Iacobi in tempus, quo AEgidius Noallius Burdigalensis senator a rege missus in Scotiam venit, qui quod post publici conuentûs finem venisset, reiectus fuerat in proximum concilium ad XII Kal. Iunias indictum. nam diplomate allato, quo regina proceribus conuentus habendi, et statuendi, quae e rep. essent, ius faciebat, legatus auditus est. cuius haec praecipua mandata erant, vt vetus cum Gallis foedus renouaretur, nouum cum Anglis solueretur, sacerdotes bonorum possessione, vnde deiecti erant, restituerentur. ad ea minus amice responsum, adhuc iritatis ob recens bellum animis, quo nostros libertatem suam opprimere tentasse querebantur; tamen quod ad Gallicum foedus attinet, se non recusare demonstrant, quippe cuius violati minime sibi conscij sint, de Anglicano soluendo spe omnino praecisa; ad quod seruandum recenti beneficio obstricti sint. verum ad caput, quo sacerdotum restitutionem petebat, omnium acerbissime responsum fuit; nempe eorum, quos ille sacerdotes appellaret, neque se munus vllum aut vsum in ecclesia agnoscere: et ne verba effectu carerent, facto decreto in eodem conuentu de demoliendis passim coenobiis, statim mittuntur in omneis regni partes, qui imperata facerent, antequam regina adueniret, qua conscia regem ea petiisse coniectabant: nec dubitabant, si res adhuc post eius ad regnum aduentum integrae forent, quin eadem de re rursus querella institueretur; at euersis semel eorum domiciliis, quos omnino regno exterminare in animo habebant, in posterum frustra querellam fore. id admodum aegre tulit regina, clam se et inter familiareis, vbi domum venisset, Mariae Anglorum reginae exemplum imitaturam interminata; sed presso ad praesens dolore eius vltionem in commodius tempus distulit. igitur ad profectionem comparatis quae necessaria erant e Campania atque adeo Lotaringia Lutetiam venit, cum rex in Sangermano suburbio esset. inde regem comitata Germani fanum vsque petito ab eo ac Regina comeatu in regnum reuertitur. Guisius magno comitatu ac reliqui familiae proceres abeuntem Caletum vsque prosecuti sunt. Caleto soluentem Ellebouius marchio et Franciscus Franciae prior in Scotiam vsque comitati sunt. discedenti reginae consilium dederat Lotaringus Cardinalis, vt supellectilem mundumque muliebrem magni

pretij, quem in Gallia lucrifecerat, velut in alium orbem transitura apud se deponeret, donec de sui itineris euentu fortuna statuisset: verum illa, quae auunculi ingenium probe nosset, argute respondit, cum se maris periculo committeret, non videre, cur mundo magis quam sibi caueret. missus et fuerat in Angliam ad Elisabethae reginae voluntatem explorandam Henricus Clutinius Osellius, quod de classe ab Anglis instructa fama percrebuisset. is vero honorifice exceptus ac statim remissus Scotae refert, si per Angliam transire vellet, nullum eius officium desideraturam, idque Anglam pro summo beneficio habituram; sin congressum declinaret contumeliae loco accepturam. nihilominus omissa Anglia recta in Scotiam iter tenuit, caligine statim, vbi Caleto soluit, oborta, quae triremeis in altum euectas eo vsque secuta est, donec ad XII Kal. VIIbr. applicuerunt. huc concursu ex cunctis regni partibus facto partim aduentum et incolumitatem gratulantium, partim ex iis, qui officia sua erga absentem commemoraturi et gratiam eius occupaturi venerant, partim vt ex publico noui regni spectaculo augurium de rebus futuris captarent. et nemo erat, qui quamuis varie animo affectus, ex reginae adolescentis excellenti forma et ingenij elegantia praeditae aspectu non fortunam eius ex aequo admiratione simul et commiseratione prosequeretur. quippe illa inter saeuissimas bellorum tempestates, patre intra sextum quam nata erat diem orbata, et antequam sensum malorum habere posset, omnibus seditionum domesticarum periculis exposita, dein patria relicta in exterum regnum asportata, vixque in itinere a fluctuum violentia seruata, post inatrimonio quidem perillustri aucta, sed ostentato magis quam exhibito gaudio extinctis momento fere matre lectissima femina, cuius summa diligentia educata fuerat, et viro rege potentissimo, in luctum et orbitatem reiecta, nouo, in quod venerat, regno amisso, et vetere, ex quo discesserat, turbato et incerto, magnum iam in ea aetate inter saeuitiem blanditiasque iocantis fortunae instar erat. inter hos gratantium plausus quiddam accidit, quod in regni ingressu eam non medio criter conturbauit; nam cum ad sacrum peragendum ornatus, qui solet, priuatum in sacellum ferretur, quidam tam audax repertus est, qui cereos arreptos confregit, ac nisi conatus ille modestiorum interuentu discussus fuisset, reliquus omnis apparatus fuisset disiectus. verum hic motus in suo mox ortu per Iacobum reginae fratrem est compositus, cuius iniuriam prudens femina ad tempus dissimulauit, frementibus reginae auunculis et Georgio Gordonio Huntileae comite, qui in omneis nouarum rerum occasiones intentus, cum hic locum gratiae patere arbitraretur, clam pollicebatur, quicquid vltra Caledonios regionum esset, ad veteres ceremonias rediturum. verum illi, qui vanitatem hominis cognitam haberent, veriti, ne sine operae pretio tempestatem reginae nuper regnum ingressae perniciosam excitarent, ad Iacobum rem detulerunt. venerat cum iis Henricus Momorantius Danuilla Annae magistri equitum filius quamuis rebus in Gallia turbatis; quo facto in multorum reprehensionem incurrit, Nauarri atque adeo suorum caussam praepostera officij ostentatione deseri dictitantium. sed qui aequiores erant, id maximo amori condonabant, quo iuuenis aulae deliciis innutritus formosissimam feminam perdite deperibat; nec occultae erant blanditiae, quibus illa iuuenem lactabat; et creditum esta plerisque, si solutus fuisset, potuisse ad eius nuptias aspirare. constat certe R. B. Danuillae perfamiliarem hominem ad omne facinus paratissimum, id tunc ei persuadere conatum, et quoniam impedimento erat vxor, de ea veneno tollenda consilium dedisse, in eamque rem suam operam et Macedonij cuiusdam, quem postea ipse propria manu occidit, vltrodetulisse; verum iuuenem scelus exhorruisse. tunc vero dimissi Galli, et Danuilla imprimis, qui parente euocante inde aegre discessit, relicto apud reginam Catalario vno ex suis nobilibus famosi illius equitis Petri Terralij Baiardi nepote ex filia, quam is ex contubernio nobilis feminae Mediolanensis susceperat, qui dum operam absenti Danuillae nauat alienos amores fecit suos, et venustatis suae fiducia fretus eo vesaniae ac temeritatis prouectus est, vt dum de reginae gratia non desperat, sub lecto, in quo illa dormiebat, se abdiderit commodum noctis opperiens, vbi a famulis deprehensus ipsius iussu securi percussus est. sed haec postea acciderunt. Dimissis honorifice Gallis vnus Ellebouij marchio est retentus, dumque ludis conuiuiisque hiems

extrahitur, mittitur interea ad Elisabetham Gulielmus Maetellanus cum reginae ac procerum literis, quibus ab Angla magnopere petebant, vt arctioris concordiae inter Anglos ac Scotos in posterum seruandae ratio iniretur; eam autem certissimam videri, quae et veterum dissidiorum memoriam deleret, et fontem nouorum exhauriret, si Analorum regina decreto publico regni ordinum statueret, ac ipsa auctoritate sua confirmaret, secundum se suosque, si quos gigneret liberos, in regnum Anglorum, vt succederet Scotorum regina. id admodum nouum et inciuile visum Elisabethae, quae nullum aliud impraesentiarum responsum dedit, quam exspectasse se a Scota aliam legationem, atque adeo foederis ad Letham nuper facti, quod et se facturam, quamprimum domum rediisset, nuper in Gallia receperit, ratihabitionem. paucis post diebus legatum reuocat, et nunquam in animum inducturam dicit, vt sibi linteum sepulcrale ante oculos ponat, nec commissuram vt funeris sui apparatum cottidie cernere cogatur. tum multis verbis rem exaggerat, et periculo non carere ostendit, exemplis propinquorum regnorum atque adeo nostrorum in eam remadductis. tandem post multos vltro citroque sermones habitos ab Elisabetha impetratum est, vt delegati vtrinque congrederentur, qui re retractata tandem foedus in has condiciones pepigerunt, vt regina Scotorum regiis Anglorum insignibus ac titulis regnorum Angliae et Hiberniae abstineret, Elisabetha aut liberis ex ea superstitibus; Angla vicissim caueret, neque se neque posteros ex se genitos quicquam acturos, quod ius successionis Scoticae laederet vel imminueret. adhaec multa inciderunt, quae reginam iam iritatam et in aula libera educatam in dies magis accendebant. nam cum edictum de missa vnica ei permissa publicaretur, Iacobus Hamiltonius Araniae comes, is quie Gallia, vbi iussu Guisianorum asseruabatur, aufugerat, contradicere ausus fuit, et Arcimbaldius Duglassius Edimburgi praefectus omneis pontificios edicto promulgato facessere iusserat. itaque elato animo femina, quae se in ordinem sensim cogi nollet, et multum interesse existimaret, ne in regni ingressu imperiosis suorum intercessionibus regiam maiestatem seruiliter opprimi pateretur, sarellitum custodiam lateri circumdare decreuit, quod quia apud Scotos nouum erat, et citra motum rei conficiendae rationem non inueniret, tali commento vsa est, communicata re prius cum Ioanne Iacobi, qui interea latronibus persequendis occupabatur, fratre. nocte tumultum annunciandum curat, quasi Araniae comes reginam, cuius amore immodico tenebatur, cum illa ab ipso summopere aliena esset, per comitum frequentiam aulam aggredi et in arcem suam, quae XIIII milliaria inde aberat, vi abducere conaretur. hoc nunciato, cum equites tota nocte per agros discurrissent, mane custodes ad fores regias appositi apparuere, et quanquam de fabula multis suboleret, tamen quod rumor ille verosimilis erat, nemo repugnauit. hoc magnificentiae regiae ad antiquam dignitatem adiecto, reliquum erat, vt per luxum, cui regina adolescens apud nos insueuerat auctis sumptibus aliunde quam ex regio patrimonio. quod per se modicum superiorum regum incuria ad nihilum paene redactum erat, facultates suppeterent, cumque procerum ac plebis opes attenuatae essent, haut diu quaerendum fuit, in quos aulicorum sumptus reciderent; continuoque arcessiti sacerdotes, cum quibus magis infirmitatis conscientia non recusantibus, quam rationum vi persuasis tandem transactum est, et conuentum, vt e fructibus ecclesiasticis tertia pars raderetur, vnde ministri Protestantes alerentur reliquum in Reginae vsus cederet. quae transactio nemini omnium grata fuit; nam et imminutos suos reditus sacerdotes conquerebantur nec ministri affectata illa liberalitate multum subleuati sunt. ita aula in luxum soluta, tamen ius aequabiliter initio dicebatur, et sontes plectebantur, administrante remp. Iacobo fratre ob fortitudinem et aequitatem cunctis per caro et Gul. Maetellano summi ingenij adolescente. tunc data vxor Iacobo Agnes Kennetha comitis Martialis filia, eiusque nuptiae insolito luxu satagente Regina celebratae sunt. mox et is Morauiae comitatu, qui Gordonio ademptus est, donatus, cum Marria ante in Ioannis Areskini gratiam, cuius ea veteri iure fuisse deprehensa fuerat, itidem Gordonio adempta cessisset, quibus rebus iritatus Gordonius alioqui omnium Scotorum longe opulentissimus, cum se quasi auito patrimonio spoliatum existimaret, de Iacobo aemulo e medio tollendo

cogitare cepit, acta eius omnia assidue ac palam calumnians, porrecto etiam reginae libello propria manu scripto, quo virum innocentissimum affectatae tyrannidis accusabat. eodem tempore Iacobus Heburnus Bothueliae comes indomitis libidinibus infamis cum vita in lustris et popinis acta tantum aes alienum contraxisset, vt aut ei bellum ciuile esset excitandum, aut scelere et aliquo insigni facinore extremae inopiae metus propellendus, insidias comiti Morauio, sic enim deinceps vocabimus, struere intendit. commodissima autem rerum turbandarum occasio visa est homini turbido, si Morauium cum Hamiltoniis committeret. itaque ante omnia Morauij animum sibi periclitandum duxit, cui cum consilium de Hamiltoniorum gente exscindenda minime probaretur, ille subito, vt erat parato in vtrumque ingenio ad Hamiltonios se confert, et ministrum ad caedem Morauij, cuius potentiam impatienter ferebat, se offert. nec Hamiltonij rem improbabant; quippe qui viderent Morauium vnum obstare, quominus Reginam in potestate haberent, sed vnus inter eos repertus est Araniae comes, qui quod arcta amicitia cum Morauio coniunctus esset, scelus exhorruit, et Morauium consilij contra eum initi per literas certiorem fecit, ad quas cum ille rescriberet absente Aranio literae a patre eius resignatae sunt, cognitoque coniurationem ab Aranio detectam esse, ipse iussu patris in custodiam conijcitur, ex qua elapsus ad Reginam venit, quae tunc ad Falcolandiam arcem erat damarum venationibus intenta, ordineque rei exposito, mox Bothuelius et Galuinus Hamiltonius, qui manu patrandi facinoris partes susceperant, et Aranium in aulam, vt se purgarent, consecuti fuerant, custodibus appositis retinentur. quamuis de facto constaret, et exploratores retulissent, equites loco et tempore ab Aranio dicto multis locis apparuisse, tamen interrogatus Aranius, cum inde amore immodico erga Reginam, et arcta cum Morauio necessitudine raperetur, et patrem hominem socordem, sed ad res difficiles aggrediendas nimis facilem a coniuratione eximere vellet, animo paullum turbatus est, et ita mente emotus, vt ab eo tempore sibi parum constare deprehensus sit; verum per interualla, cum ad se redibat, tum prudenter respondebat, vt interdum insaniam simulare crederetur, quo patrem periculo eriperet, cum ceteros constanter accusaret, et quando testeis alios non haberet, armis se cum Bothuelio dimicare paratum ostenderet. interim diuersi in custodias missi; Bothuelius in arcem Edimburgensem, Galuinus in Sterlinensem, Aranius ad fanum Andreae in archiepiscopi arce asseruari iussus est, frustra contendente a Regina Hamiltonio castri Eraldi duce, vt filium, Bothuelium et Galuinum acceptis vadibus dimitteret. verum illa, quae de Britannoduno arce toto regno munitissima, quam Hamiltonius ab eo tempore, quo Prorex fuerat, tenueratrecipienda cogitaret, nunquam adduci potuit, vt Hamiltonio ea in re gratificaretur, ne arce quidem repetita, et per eam occasionem accepta. nec cessabat interea Gordonius, qui duabus illustribus familiis ad communem caussam adiunctis iam impune Morauium occidi posse sibi persuaserat, insidiasque imprudenti struit. de quibus cum ille indicio rei ad eum permanante cognouisset, et deprehensi essent armati quidam ex Gordoniis, tamen Gordonio annitente excusatio accepta est, quasi illi domum discessuri arma induissent, et postea ex alia occasione non positis armis remansissent. iam aestate adulta conuenerat, vt vtraque Regina Anglorum et Scotorum Eboraci congrederetur, ibique de controuersiis transigerent; sed cum ad iter se compararent, offensione ab Angla contracta, quod Aumalius Scotae auunculus legati Anglici, qui apud regem erat, literas resignasset, et nauis, quae alterum legatum portabat, direpta esset, res in aliud tempus reiicitur. ad trium toto regno potentissimarum familiarum contra Morauium odia accessit et reginae auunculorum consilium, qui hominem plebis et nobilitatis licentiae per reginae absentiam assuetae fauore subnixum in ordinem redigendum censebant, et alioqui per eum vnum stare, quo minus teligio maiorum restitueretur. nec multum laborandum fuit, vt hoc reginae persuaderetur, quippe quae apud nos educata fratris seueritatem aegre toleraret, et licentiae assueta legitimi regni moderationem regibus indecoram existimaret, et aliorum libertatem suam seruitutem interpretaretur. itaque Guisiani ei persuadent, vt in eo negotio Gordonij opera vteretur, et spe nuptiarum suarum Ioanni eius filio ostentata magis quam

promissa hominis vaecordiam aleret. scribit Buchauanus etiam breuiculum a Lotaringo Cardinali missum, quo nomina eorum, qui ablato Morauio interfici debebant, edebantur, spe facta, si res succederet, pecuniam quasi ad bellum contra eos, qui a R. Ecclesia defecerant, gerendum, non defuturam. sed cum rei indicium ad Morauium et alios caedi destinatos aliunde permanasse resciuisset, vt animi sincere et occulta consilia ab iis non separantis fidem faceret, prolatis literis rem aperuisse. inde Regina Edimburgo, quo ex regni limite redierat, Abredoniam VIItrionem versus ad eid. VItil. venit. ibi cum esset a Gordonij vxore virilis animi et consilij femina sollicitatur, vt promissa repraesentaret; sed regina, quae et rem confectam, minime cuperet, et Gordonij perfidiam suspectam haberet, cunctabatur, et quominus ei assentiretur varia impedimenta caussabatur, atque illud inprimis, quod e dignitate sua non putaret, Ioanni filio eius, qui ante paucos dies in custodiam traditus effugerat, reconciliari, nisi prius in custodiam liberam saltem ad paucos dies Sterlinum concederet; quod non tam ob eam, quae obtendebatur, caussam dicebat, quam vt omnia integra sublato Morauio haberet, neque ad nuptias absente et captiuo sponso cogi posset. sed quominus Gordonius filium quasi obsidem traderet, in caussa erat, quod Ioannis AresKini Marriae comitis et Morauij auunculi, qui Sterlinensem arcem tenebat, suspectam voluntatem haberet. tamen cum Regina vrgeret, nec ille assentiretur, ex eo offensionem contraxit; cumque Abredonia Enermesum venisset, et ab arce, in qua diuersari statuerat, a custo dibus Gordonij iussu exclusa esset, insidias verita, quod sibi oppido fere aperto pernoctandum esset, et Ioannem Gordonium cum OIO selectis equitibus circum in armis esse intellexisset, vigiliis aditus omnes obsidet, et naues in fluminis statione ad perfugium, si opus esset, contrahit, ita nox trepidis in rebus extracta, qua et capti aliquot ex Ioannis equitibus, qui exploratum venerant, cumque de Reginae periculo rumor percrebuisset, statim vndique odio Gordonij et principis caritate incitati accurrerunt, quorum ope freta illa, et alioqui iniuriae acceptae impatiens, atcem mane oppugnare statuit, qua mox dedita propugnatorum praecipui supplicio affecti sunt. inde Abredoniam quatriduo post redicum, mutata admodum scenae aulicae facie, cum regina fratrem iam omni fauoris ostentatione complecteretur, et salutem suam ex eo pendere coram simularet, contra vehementis aduersus Gordonium odij signa omnia ederet. itaque ille, qui eo se progressum videret, vnde non esset regressus, ad praecipitia consilia animum conuertit, et Morauij caede patrata Reginam in potestatem redigere omnino statuit, eoque magis, quod Guisianos Reginae auunculos ab eo consilio non abhorrere sibi persuaserat. remanserat in aula eius agnatus Georgius Gordonius Suderlandiae comces, qui in Reginae gratia florebat. is ad id operam suam clam pollicebatur. in consilij partem et ascitus fuerat Ioannes Leslius Gordonij cliens, ex quorum literis deprehensis cum omnia consilia patefacta essent, Leslius, mature re excusata, venia petita in gratiam acceptus est, Suderlandius sine mora aula discessit. Huntilaeus vero, qui in loco ob circumiectas paludes fere inaccesso euentum rei opperiebatur, cum de exitu cognouisset, morae impatiens, et alioqui amicorum, quos multos in aula habebat, promissis fisus, quod astu tentauerat, iam aperta vi aggredi statuit, et proelij aleam subire. contra cum mox ducit Morauius, cum vix CXX fidos equites penes se haberet, sequentibus, qui aderant, proceribus, atque in iis praecipue Iacobo Duglassio Mortonij comite, et Patricio Lindesio; mox ex vicinis agris IO CCC circiter collecti, sed qui ab Huntilaeo corrupti fuerant et se ingerebant, vt Morauianos ad exitium traherent; praemissi equites qui, ne Huntilaeani euaderent, paludis aditus seruarent. ipse Morauius instructa acie in propinquo cliuo, vnde in paludes despectus erat, stetit, mox auxiliares praetentis ericae ramis, cuius illis locis magna copia est, proditionis occultae signo dato procedunt, quo conspecto Huntilaeani, qui supra CCC erant iam de exitu certi, nam ceteri fere diffugerant, vbi propius ventum est, munitione sua gradu acceleraco exeunt, et cum aduersam aciem, vti conuenerat iam turbatam et conuersam viderent vt expeditius sequerentur, sarissas abii ciunt, et ad maiorem integrorum terrorem, qui post proditores stabant, enseis stringunt. at illi auxiliares eodem impetu etiam post se stanteis vna secum in fugam auersurous

rati, ad eos retro pedem ferebant: tum Morauius, qui nullam in fuga salutem, et praeter mortis honestae decus nullum exitum videret, a suis desertus minime se deseruit, voce magna suos imperiose monens, vt sarissis praetentis ordines densarent, neque fugienteis intra se reciperent. ita spe sua decepti proditores, cum non reciperentur, praeteritis vtrinque cornibus in latera confusi abiere. Huntileani vero turbatis instantes et ipsi turbati, cum praeter opinionem Morauianos retro acie praetenris hastilibus horrenti ad pugnam paratos cernerent, cum abiectis sarissis ad manus venite non possent, metu perculsi mox in fugam vertuntur; quo conspecto auxiliares, vt se a priore culpa purgarent, frontem vertunt, et cum fortuna versis animis animose fugientibus incumbunt, et quicquid caedis fuit, eo die ipsi edunt. caesi ex Gordonianis CXX, capti fere C et multa iam nocte Abredoniam ducti, vix vnico ex Moriuianis desiderato. Huntilaeus ipse captus, sed inter hostium manus intercluso spiritu exanimatus. capti item Ioannes nuptiis Reginae ad ludibrium destinatus, qui mox capite luit, et A damus, cuius adolescentiae ignouere proceres. Georgius natu maximus Iacobi Hamiltonij gener ad socerum confugit; ceteri vel exilio vel pecunia postea multati. obseruatum est, cum Morauius ad Reginam rediisset, inter mutuas multorum gratulationes eam nec vultum hilariorem nec vocem vllam laetitiae indicem dedisse, cum contra Ioannis Gordonij mortem cum multis lacrimis spectasset: quod in femina ad sensus animi dissimulandos composita multi varie interpretabantur, qui fratrem ipsi non minore odio, quam Gordonianis esse certo scirent. ita Morauius non se solum, sed Reginam ipsam ingenti periculo nullis suis viribus aut consilio, sed vnius Dei benignitate eripuit, et pacatam ad Septentrionem regionem reliquit. Bothuelius vero, qui fune per fenestram demissus ex Edimburgensi arce euaserat, ad V Kal. Xbr. per fecialem in custodiam, vnde aufugerat, redire iussus, cum non paruisset, hostis publicus denunciatur. Regina item Abredonia Perthum reuersa, venit ad eam Iacobus Hamiltonius pro genero deprecaturus, qui benigno licet responso accepto generum tradere est coactus. is vero Dumbarum in custodiam remissus est, vnde proximo anno ad VII Kal. Febr. Edimburgum accersitus perduellionis damnatur, et rursus Dumbarum remittitur. Apud nos cum ineunte anno vndique de nouis turbis afferretur, et seditio nuper Lutetiae excitata maiorum tumultuum metum iniiceret, rex ad Germani fanum delegatos, quos ex omnibus regni curiis euocauerat, ad se venire iubet, et XVI Kal. Febr. coram habita breui oratione super iis quae illis ab Hospitalio proponenda erant, consilium exquirit, quod vt libere et ex animi sententia ad gloriam Dei, obedientiam sibi debitam, et tranquillitatem publicam solummodo respicientes semotis priuatis affectibus et omni alia animi perturbatione impertiantur, imperat. heic iussus dicere Hospitalius, graui ac nihilominus familiari sermone adstanteis compellat, et eos a rege accersitos dicit, vt de motibus passim in regno exortis, si qua ratione optima possit, componendis cum iis consultaret. videant, ergo, vt non secundum prudentiam humanam, sed secundum Deisapientiam in hac caussa sententiam dicant; nam scriptum esse, Deum dissipare consilia gentium, hoc est, eorum qui non ad veritatis normam et numinis reuerentiam actiones suas admetiuntur. orare vicissim, vt rex a Deo illustratus, quod optimum sit, videat ac seligat, et in rem ac tranquillitatem publicam vertat. nam priricipum praecipue mentes a Deo regi, electos ipsos ex cunctis regni curiis, et subsortitione noua quodammodo ex iam electis a rege delectos, qui heic deliberaturi adsint. proinde in eo laborent, vt expectationi conceptae, magistratui, quem gerunt, et coetus huius dignitati respondeant, et sententias suas ad Dei verbum, et cultum, qui Christo debetur, tanquam ad Lydium lapidem religiose examinent. alioqui non solum in regem, sed erga se ipsos grauiter peccaturos; nam scitum est, inquit, malum consilium consultori pessimum. neque vos latet quid hactenus in eo negotio actum sit; nec ignoratis, quo in statu iam res sit, eoque maturius de futuris consulere potestis. ad cohibendos nuper exortos Ambosiae tumultus, qui non omnes ordines, sexum, aetatem neque vniuersi regni tantum prouincias, sed domos atque etiam coniugaleis toros vexant, scitis edicto publico sancitam esse praeteritorum obliuionem, prudenti sane consilio, ne cum

maior esset tumultuantium multitudo, quam vt magistratûs gladio coerceri posset, desperatione adacti plerique, aut arma sumerent, aut sumpta non deponerent; quod remedium cum propter suspiciones parum proficeret, neque propterea motus, cessarent, alio Romorantij condito edicto sectarij criminis cognitio rursus Praesulibus attributa est, interdictis coetibus, qui cum armis fierent, et graui poena a diecta, qua de re prouinciarum praetores cognoscerent. cum nihilominus coetus non intermitterent rursus ad Fontembellaqueum edicto omnes illiciti coetus prohibiti sunt; ad capitis poenam edicto sancitam insuper hoc addito, ne liceret se mutuo conuiciis prouocare, nec molestia cuiquam domi suae citra publicam offensionem degenti fieret: sed neque propterea coetus illi desiere, cum et inferiorum subselliorum iudices et curiae ipsae in illicitorum coetuum interpretatione dissiderent, et regem super ea re consulendum censerent. demum ibidem a rege in celeberrimo consanguineorum principum ac regni primorum consessu comitia omnium ordinum Aureliani indicta sunt, quo moxmanu armata conuentum est; quo exitu, cuncti nouere; in iis postea rege in regnum succedente multa pie et sancte, multa prudenter et ex reip. vsu a regni ordinibus postulata ac decreta. dein, postquam Remis reuersus est, quo ad inaugurationem more maiorum faciendam profectus fuerat, dum comitia ad Esiae-pontem peragerentur, in Senatum Parisiensem ad mensem Iulium venit, vbi super eadem re, de qua nunc consultatur, deliberatum est edicto condito, quo sancita praeteritorum obliuione coetus publici omnes prohibiti sunt, atque etiam priuati, in quibus sacramenta alio ritu, quam qui in ecclesia R. receptus est, administrarentur. postea secutum colloquium Possiacenum, nullo fructu; vt ex eo constet, nihil non tentatum a rege et iis, qui eius negotia procurant, vt serpentibus malis in tempore idoneo remedio prospiceretur, eosque culpa omni vacare, secus quam vulgo existimetur. at dixerit aliquis, sancte et praeclare quidem ea decreta esse, sed parum valere leges, nisi religiose seruentur. sed respondere possum, videre debere eos, qui haec ingerunt, in quos culpa non seruatarum legum reiici debeat an non in ipsosmet iudices, qui conqueruntur; qui si se excusent, quod in ipsorum potestate non fuerit, facile excusationem admittam; sed ea condicione, vt ingenue mecum vicissim fateantur, nec itidem in Regis aut nostra potestate fuisse, planeque religionis negotium occulto Deigloriam suam minui, et verum in nobis cultum refrigescere indignantis decreto eo perductum, vt nos vitiorum luxurie exultanteis pro merito castigaret, et poenarum acerbitate ad bonam mentem reduceret. anno XVIII huius seculi, quo primum motus ob religionem exorti sunt, quam corrupti mores, ac profligata omnium vita ac disciplina toto orbe esset, nemo est, qui nesciat. nam vt Romanam curiam, vbi nihil tunc recti, nihil sani erat, omittam, apud nos rege iuuene et inter delicias educato, qui tamen postea in maximum principem euasit, omnia solute agebantur. nec Henricus Anglorum rex castigatiore vita erat. his tamen tot tantisque malis caelitus immissis minime resipuimus, aut ad frugem rediuimus. quominus mirandum est, sineque religionis dissidium componi, aut pax in ecclesia constitui huc vsque potuerit. nam cum hoc dissidium Francisco rege adoleuisset, paucosque initio astipulatores habuisset, puta Gul. Farellum, qui tunc in cardinalitia schola Lutetiae profitebatur, Iacobum Pauanuim Bononiensem, Lud. Berquinum in Atrebatibus loco nobili natum, alios; mox sub Henrico altiores radices egit, demumque sub Francisco II latos ramos sparsit: nunc vero eo vsque excreuit, vt mole sua nos paene opprimat. qui vero conniuentia malum ali dictitant, his responsum velim, propter infirmam regis aetatem plerosque paratiore animo voluntates renudare, qui alio qui cautius egissent, seque domi quietos continuissent. sed hoc etiam mihi alios concedere velim, Deum, cuius decreto hae Galliae calamitates infliguntur, nobis quoque in poenam regem puerum dedisse. nec prudentiores sunt, qui regem in alterutram partem omnino propendere debere censent: sic enim scissuram desituram. quod ita interpretor, regem debere ingentem exercitum comparare ex alterius partis hominibus, quo alteram oppugnet, et membra membris ad vniuersi corporis necem armare; quod et Christiano nomine, et homine ipso indignum esset: et libenter quidem ab egregiis illis regum consiliariis quaererem, ex quibus

copiis exercitum illum componi debere censeant; an enim ex iis, qui cum minime idem nobiscum sentiant proculdubio mox ad hostem transfugient? praeterea quis spondere ausit futurum, cum in fratrum parentum filiorum et cognatorum conspectum venerint, vt infestis animis cum iis conflicturi sint, et vt confligant, quem victoriae, quamcunque in partem inclinauerit, exitum expectare possumus, victoribus aeque ac victis luctuosae? et fortasse id in populari aut plurium statu locum habere possit: verum in regno, in quo potestas penes vnum est, partes tolerari nullo modo possunt. hoc ergo remedium minime huiusmodi est, vt malo mederi possit: emendatiore vita opus et puriore erga Deum conscientia. his armis instructi erant boni illi Patres, qui ecclesiam aduersus Arrium, et huiusmodi sectarios turati sunt, B. Ambrosium dico, Chrysostomum, Hilarium, quos si cum episcopis, qui nunc sunt, componanius, quam male religionis rebus et nostrae securitati prospectum sit, facile deprehendemus. nec me latet futuros, qui eandem quaestionem, quae nuper in Possiaceno colloquio tractata, et antea in Senatu Parisiensi coram rege agitata est, retractari cupiant: quibus hoc responsum velim, me religionis controuersias penes eosdem praesules, ad quos earum cognitio pertinet, relinquere; rantum de disciplina hic agere, quo vniuersi huius regni ciues pacate viuere, et in obsequio, quod regi debent contineri possint. ad edicuim vero mense Iulio nuper factum quod attinet, sic censeo, in legibus distinguendum esse: nam aliis sine manifesta Dei offensione minime derogari possit, quae proinde nusquam violari debent, quippe quibus violatis regnorum euersionem continuo sequi necesse sit; quod in quibusdam quasi vno ictu accidisse magno nostro cum dolore vidimus, sicuti nuper in momento paene Pannonico regno a Turcis nostra aetate occupato. alia imperia sensim corruptis paullatim legibus pessum data sunt, vt si tegulam hodie, post aliam, ac deinceps aliam semper demas, imbrices et tabulata tempore corrumpi incipient, ac tandem totum aedificium corruet. aliae sunt leges, quae a regis arbitrio pendent, et quarum ipse gratiam facere interdum citra periculum potest, et iis saepenumero tacito consensu abrogatur, qualem eam esse, quae nuper mense Iulio promulgata est, experientia docuit. nam quantumuis iusta et rationi conueniens, locum habere non potuit; eaque in re iudices, ad quos eius stabiliendae cura pertinet, omni culpa, quam iis imputari posse initio dixeram, exonerabo. ac memini sane me legere, Ciceronem Catoni succensere solitum, quod cum corruptissimo seculo viueret, in sententiis dicendis adeo seuerus et rigidus esset, ac si in Platonis republica versaretur. nam in huiusmodi legibus, id praecipue spectandum arbitror, vt quomodo pedi calceus, sic tempori et iis, quorum gratia fiunt, quadrent et conueniant; alioqui praeclaris illis in speciem edictis idem vsu veniet, quod illis a Demetrio tanta arte fabricatis nauigiis, quae cunctos in sui admirationem rapiebant, aspectu quidem pulchris, ceterum ad nauigationem inutilibus. audio nunc, quod contra quidam male feriati homines mussitent, eandem rem saepius in deliberationem adduci, eo consilio, vt quod huc vsque repudiatum fuit, tandem obtineat. verum res non ita habet, sed vt aegrotis, sic nobis semper liberum fuit quouis tempore et vndecunque remedia quaerere; quod eo dico, quod sciam me a quibusdam eo momine calumniose traduci, quibus idem dictum velim, quod a quodam pio Leontio episcopo olim responsum fuit, qui canitiem verendam ostentans qualis haec mea est, et barbam pertractans, haec, inquit, cum dissoluta fuerit, lutum fiet; quo dicto intelligi volebat, eos quos tantum sui odium seu fastidium ceperat, peiorem se mortuo aut a munere remoto fortasse successorem habituros. nec vero rem adeo difficilem arbitror malis nostris inpraesentiarum mederi; nam audeo affirmare nusquam tam commodam occasionem se in manus dedisse; quippe qui Dei beneficio pacata omnia ab externo hoste, et Deum in propinquo habeamus. nam calamitates internae, quibus affligimur, eius propinquitatem arguunt, qui quos diligit, exercet, et aduersitatibus conflictari sinit. quot homines putatis perditae ante vitae assuetos ex horum motuum occasione moribus mutatis ad frugem rediisse? quot sacerdotes voluptatibus renunciasse, abdicato a se nimio opum fastu, atque vt publicis querimoniis os obstruerent, etiam concubinas dimisisse? quippe qui Dei oraculum in se experirentur,

quo dicitur, Deum eos deridendos gentibus propinasse, vt resiperent, et seruarentur. his de caussis rex a vobis petit, vt videatis, an e resua esse existimetis, coetus permitti aut vetari; nec vero opus, vt de religione ipsa, vtra melior, in hac deliberatione disputetur; non enim heic de religione constituenda, sed de rep. ordinanda agitur; et multi ciues esse possunt, qui minime sint Christiani; et qui ab ecclesiae gremio remotus est, non desinit esse ciuis; et pacate viuere possumus cum iis, qui nobiscum eadem sacra non colunt; in iisque exemplum hoc vsurpare debemus, quo dicitur vxorum vitia tollenda, aut toleranda esse. si quae praeterea a prouinciis vestris priuata mandata habetis, quae regem scire, sua vel vestra intersit, ea nunc explicandi vobis facultas conceditur, et ea omnia afferendi, quae ad perplexi de religione negotij explicationem conducere existimabitis. vestrae porro prudentiae est, quando negotiorum mole obrutum regem videtis, ne in commoda publica peccetur, tempore non abuti, nec extra rem euagari, verum in eo laborare, vt potius bene ad rem propositam, quam prolixe et ornate dixisse videamini. secundum haec dictae variae sententiae, sed ea vicit, quae de Iuliano edicto aliquid remitti, et publice concionandi libertatem Protestantibus concedi debere censebat. igitur conditum edictum, quod a mense Ianuarium postea dictum est, cuius haec praecipua capita fuere: vt Protestantes ecclesiasticis, quae ex eorum templis, aedibus, agris, decimis, aliisve bonis ac donariis occupauerant ceperant ve, quamprimum restituant, eosque vti frui pacate sinant, statuae cruces et imagines in posterum non euertantur, aliudve fiat, quod ad offensionem publicam vergat; qui secus fecerit, capitis poena absque spe veniae plectatur. Protestantibus intra vrbes coetus, conciones et publicas preces habere, aut sacramenta administrare nullo modo clam vel palam nocte vel interdiu liceat. interim, donec controuersiae de religione concilij vniuersalis decreto componantur, aut a rege aliter de iis decernatur; nihil grauius in eos statuatur, qui conciones, dummodo eae extra vrbes habeantur, adierint aut frequentarint. mandatum insuper magistratibus, vt nullam illis molestiam faciant, sed eos protegant, et ab omni iniuria defendant; in seditiosos, vtriusvis religionis sint, seuerissime animaduertant, ad quos indicandos et tradendos cuncti compellantur: decreta in receptatores OIO aureorum multa, aut fustigij, si soluendo non sint, poena. ne coetus illi cum armis fiant; ne quisquam quemquam religionis caussa lacessat, aut contumeliosa factionum verba vsurpet. Protestantium Ministri neminem in suos recipiant, nisi prius vita ac moribus illorum diligenter probatis et examinatis, vt si qui reperiantur, qui eriminis vllius postulati sint, aut per contumaciam damnati, magistratui eos reposcenti sine mora tradant, qui si coetus adire velint, explorandae doctrinae, quae in iis praedicatur gratia, aut comprehendendorum inter reos delatorum caussa honorifice recipiantur, habita munerum ac dignitatum, quibus ipsi ornati sunt, ratione, iisque pareatur. nullas Protestantibus synodos colloquia consistoriave celebrare, nisi magistratu vocato ac praesente; nullos praeterea nouos magistratus creare aut leges ac statuta facere iussit. si quid eis in disciplina statuere visum erit, rem ad magistratum referant, vt ipsius auctoritate decrera ea, si opus fuerit, confirmentur. nulli delectus ad priuatas iniurias depellendas aut inferendas aut foedera ineantur; nullae item pecuniarum collationes fiant; si quas in eleemosynas fieri oportebit, eae a volentibus tantum exigantur; ciuiles leges ac praecipue eae, quae de feriis sunt, item de vinculis consanguinitatis in matrimoniis contrahendis seruentur. Pastores eorum magistratui ad edicti obseruationem fidem obstringant, polliceanturque, se verbum Dei pure et sincere populum edocturos, nihilque quod Niceno concilio, symbolo et libris veteris et noui testamenti aduersetur, dicturos. conuiciis contra Catholicos et eorum religionem inter concionandum abstineant, quod et idem Catholicis contra Protestanteis iniungitur. nemo famosos libellos ad quenquam traducendum faciat, diuendat, aut diuendendos curet. magistratibus postremo mandatur, vt ad suas praefecturas sint assidui, et si quae seditiones inciderint, in reos diligenter inquirant, reque bene perspecta in conuictos vltimam sententiam statuant, adempto omni prouo cationis beneficio. aliud diploma postea XVI Kal. Mart. ad curiam missum, quo amplius declarabatur, qui magistratûs nomine intelligendi

sint, et qui nomine regis synodis et consistoriis interesse debeant. cumque Senatus intercessisset per Christ. Thuanum praesidem, ac Gul. Violam consiliarium, qui postea episcodus Parisiensis fuit, explicatis supplici libello caussis, quib. adductus in edicti promulgationem consentire neque posset neque deberet, eodem die mandatum emanauit, quo Senatus iubebatur sine mora edictum promulgare, adiuncta clausula, donec a concilio vniuersali de re tota decretum aut a rege aliter statutum fuerit. sed cum ne sic quidem edictum promulgaretur, tertium mandatum Kal. Mart. a rege venit, quo adiuncta eadem clausula idem iubebatur, cui tandem curia paruit, instigante C. Borbonio Rupisurionio, qui et ipse in Senatum venit. itaque prid. Non. Mart. audito cognitore regio edictum promulgatum est, adiecta causa siue excusatione, nimirum vt regi, habita temporum ratione, obtemperarent, sine adprobatione nouae religionis, et donec aliter a rege statutum fuerit. diplomatis, quae post edictum ad curiam missa sunt, apposita fuerunt eorum nomina, vt moris est, qui deliberationi super ea re coram rege habitae interfuerunt, in iisque recensentur Borbonius et Turnonius cardinales, et Santandreanus equitum tribunus, alioqui a Protestantium caussa alienissimi. eodem tempore Ministri ac delegati prouinciarum, qui in aula erant, ad suos scribunt, et vt beneficium illud ab optimo principe profectum actis Deo gratiis amplectantur, et ante alia, in templorum ac ceterorum bonorum, quae ecclesiasticis adempta sunt, restitutione se morigeros praebeant, hortantur; neque enim id ipsos tam grauate facere debere, quam temeritatem suam ingenue agnoscere, qui priuata auctoritate in alienam possessionem inuaserint, neque expectandum duxerint, dum Deus, qui religionis caussam regit, ipsis praeiret. ibidem vtrimque de imaginum cultu consultatum fuit, et reginae iussu ex Valentini et Sagiensis episcoporum, Butillerij, Espencaei, et Picherelli theologorum consilio haec capita proposita fuerant; vt quando potius ex animis hominum quam ex templis aliisque locis iuxta B. Augustini sententiam errores eradicandi sunt, episcopi dent operam per curiones, vt plebs de recto earum vsu sedulo moneatur, et ita omnis offensionum occasio regia constitutione, accedente ecclesiae auctoritate, praecidatur; cui si quis repugnauerit, tanquam quietis publicae regiorumque edictorum violator plectatur. inprimis, ex templis alijsque locis tam publicis quam priuatis S. Trinitatis effigies tollatur, tanquam sacra scriptura, conciliis et veterum patrum testimonijs prohibita, et tantum dissimulatione et praesulum ac pastorum segnitie tolerata. idem de alijs profanarum personarum aliorumque, de quib. martyrologiorum in ecclesia receptorum fide minime constat, lasciuaeque et minus honestae formae ac brutorum imaginib. dictum intelligatur. non iis coronae, serta, vestes imponantur, non tura incendantur, non candelae accendantur; in supplicationib. minime gestentur, non vota et oblationes ad eas fiant, aut genu flexo colantur: et quia haec omnia pars adorationis sunt, ex altaribus, excepto venerabili S. crucis signo, prorsus tollantur, et in parietib. aut pro valuis templorum statuantur, ita vt deinceps neque salutentur, nec osculo impresso, votisve aut donarijs colantur; feretra item humeris per vicos et in templis circumferri solita, et baculi, sicuti nuper Senonensi prouinciali synodo cautum est, omnino aboleantur. his condicionib. cum Beza tam suo quam collegarum nomine se subscribere paratum ostenderet, tantum de crucis signo, quod primum a Constantino Caesare ad cultum propositum aiebat, cum ecclesia diu ante eo caruisset, non assentiretur, in eoque perniciosisdime peccari contenderet, Nic. Mallardus collegij theologici Parisiensis decanus intercessit, et quamvis quaedam prauo more irrepsisse non diffiteretur, tamen omnem illum imaginum cultum retinendum contrario scripto proposito praefracte asseruit, et ita re infecta discessum est. haec ad Germani Fanum acta XVI Kalen. Mart. eodem mense aliquot ante dies Nauarrus ad Fridericum Palatinum VIIvirum litteras dederat, quibus suam in promouendo religionis negotio voluntatem testabatur, et in id laborare dicebat, vt ex colloquio Possiaceno conciliandarum controuersiarum ratio iniretur. verum rem parum feliciter successisse, et in illa de imaginibus disputatione toties agitata, et quae minus difficultatis habere putabatur, non potuisse conuenire. se nihilominus, quidquid maleuoli contra blaterent, Dei ope enixurum, vt nuper repurgatae religionis confessio, quae praecipitari citra periculum nequit, cum publica regni quiete sensim constituatur, quantum imbecilla regis aetas et praesens rerum status patientur. eodem fere argumento literae ad Virtembergicum et Philippum Hessum datae. ad eas Palatinus VIIvir Heidelberga XII Kal. Maij, respondit, et dolere sibi dicit, quod videat a Protestantium animos in eo negotio tepere. de cetero hortatur, vt in laudabili de promouenda religione proposito pergat.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER XXIX.

PERLATO Ianuarij edicto et in Senatu Parisiensi vix tandem promulgato, Guisiani et Momorantius qui tunc aberant, et interuentu Santandreani ac Valentinae reconciliati fuerant, omnem operam dabant, ne illud, vt vitio factum, et regno, exitiosum in Gallia obtineret, adiunctoque ad suas partes, ijs quas diximus, artibus Nauarro, quamuis magnae vixque superabiles difficultates se offerrent, tamen voti compotes euasuros se confidebant. Guisius domum profectus fuerat, quo Carolus cardinalis frater mox venit, indeque ambo ad Tabernas vsque processere, quod est episcopi Argentinensis ditionis oppidum. venit eodem ex compacto et Christophorus dux Virtembergicus simulata occasione, quasi montem Pelicardi ad agnatum inuisendum venisset, a fratribus Lotaringis inuitatus XV Kalen. Mart., adductis secum Ioanne Brentio et Iacobo Andrea acerrimis Augustae confessionis contra Zuinglianos, quorum doctrinam Protestantes in Gallia sequebantur, propugnatoribus. ibi per triduum collocuti sunt; summa sermonum, postquam de propensa sua erga ipsum ac ceteros imperij principes voluntate praefati sunt, haec fuit, vt posita ob oculos recenti in colloquio Possiaceno actione se Augustanae confessioni fauere ostenderet; nam cardinalem saepius Protestanteis, qui aderant, interpellasse, vt ei subscriberent, ac semper ilios recusasse, quippe qui non tam emendationem in religione et sacra disciplina vrgeant, quam prauarum atque adeo monstrosarum opinionum sparso veneno id agant, vt non solum Galliam, sed Germaniam ipsam nouis tumultibus permisceant. id prudenter Daniae regem vidisse, qui per legatum suum nuper ad regem missum gaudere se ex animo declarauit, quod emendandae religionis negotium in Gallia calesceret, sed magnopere vereri, ne ad Zuinglianos et Geneuensem potius, quam ad Augustanam formulam, res expenderetur. idque Nauarrum sedulo monuisse: idem ipsum Virtembergicum ac ceteros Imperij principes, qui ecclesiae paci et Germaniae tranquillitati consultum cupiunt, summopere metuere debere. nam Germaniae et Galliae vt proximitate ita necessitudine coniunctam caussam esse, vt alterius populi bona et mala ad alterum pertineant. itaque se, quoniam familia in Imperio sintillustri, et qui in Gallia praecipuum locum teneant etiam extra regni limitem processisse, vt de rep. cum ipso capita conferrent, et quod vtrique genti vtile ac salutare esset, consilium caperent. videri autem consultum, vt conatus eorum, qui Zuinglianam doctrinam inuehunt, communi ope impediantur;

quod et se facturos pollicentur, non eo consilio, vt emendatio religionis ac puri et ab erroribus vindicati cultus promulgatio impediatur; nam id totis votis exoptare; verum vt grassanti pesti et tempestati a nouis sectariis in Germaniam et Galliam incumbenti in tempore obuiam eatur. proinde orare, vt Virtembergicus ea in re partes suas interponat, et efficiat, vt Germani principes in bonam partem consilium suum interpretentur. ad haec Virtembergicus re cum Brentio et Andreano, qui omni ope enitebantur, ne Heluetica confessio in Gallia reciperetur, communicata Lotaringorum egregiam erga se et Imperium voluntatem laudat, et probare se consilium dicit, vt Geneuensis confessionis promulgatio, quam proculdubio magnas turbas inuecturam prouideat, in Gallia impediatur; sed ea lege, ne emendandae religionis negotium omittatur, et interea multis, proscriptionibus, ac suppliciis in eos, qui a Pontifice defecerunt, non saeuiatur. id vero ea mente dicebat cardinalis, vt cum res ad arma spectare cerneret, si auxiliis externis opus esset, ad ea subministranda Germanos aequiores haberet, aut si minus vellent, saltem eos ad suppetias Condaeo ac Protestantibus ferendas segniores redderet. ita vtrinque discessum. Guisius cum fratre Ionuillam reuersus est, vbi litteras a Nauarro accipit, quibus rogabatur, vt in aulam quamprimum veniret. mox in viam se dat. sed in itinere res accidit, quamuis casu potius quam consilio, quae rebus iam ad apertum bellum inclinantibus magnum momentum attulit. est in Campaniae finibus haut longe a Ionuilla Vassiacum oppidum moenibus altis munitum apraefecturae regiae nomine ornatum, ex qua plerique pagi auulsi ad Ionuillae principatus amplificationem ab oppidanis dicebantur. in eo iam tum conciones per interualla habebantur publice a Protestantibus et sacramenta administrabantur, loco ad id comparato, quo ad OIO CC amplius homines conueniebant; et quia Ministrum crrtum nondum habebant, Tricassibus, vbi episcopi fauore manifesto Protestantes subleuabantur, arcessebatur. tunc vero Leonardus Morellus Geneua missus aduenerat. id et Claudius Sanctius iuridicus loci praefectus, et curio, et Prior, quem vocant, aegerrime ferebant: vicinos item male habebat; qui crebras ea de re ad Hieronymum Burgensem Catalauni rpiscopum, cui Vassiacena praefectura subest, querellas detulerant; isque superiore anno eo profectus fuerat, adducto secum magni nominis theologo, vt cum Ministro ageret, qui vbi in rem praesentem venit, et coram populo magistratu praesule cum Ministro verba seruit, controuersia de vocatione et manuum impositione tumultuarie agitata sine alio operae pretio discessit. accedebant et importunae Guisij matris Antoniae Borboniae lectissimae feminae seu preces seu expostulationes, quae maiorum religionis retinentissima Vassiaceni conuentus nimia vicinia offendebatur, et filio nimiam patientiam, qua et Dei numen laederetur, et ipsius existimatio minueretur, exprobrabat. itaque Guisius Kal. Mart. Vassiacum magno comitatu cum Ludouico cardinali Guisio fratre, Brossio et eius filio venit, ea mente, vt praesentia sua potius conuenticula illa dissiparet, quam vt cuiquam priuatim iniuriam inferret. cum propinquaret, audito tintinnabuli pulsu hora insolita petiit a praetereuntibus, ecquid pulsatio illa insolens sibi vellet, cum illi ad indicendum Protestantium coetum id fieri respondissent, tunc exorta calonum et lixarum, qui in magnatum comitatu nimium quam multi sunt, lasciuientium alta sed confusa vox, qua illi se tanquam ad expeditionem bellicam et praedam paratam duci significabant. pergit nihilominus Guisius, et Vassiacum ingressus, vt ibi LX circiter ferentarios equites ex ala sua acciperet, a praefecto, Curione, et Priore in platea sistitur, et vt a via recta, quae Sclaronum, vbi pransurus erat, ducebat, iter ad vicum, in quo coetus habebatur, flecteret, enixe rogatur: dum cunctatur, iam multi e suis seu odio siue praedae cupiditate inflammati, alij etiam noui spectaculi desiderio praegressi fuerant, qui a contumeliis facto initio inibi congregatos caneis et Deo ae regi rebelleis saepius appellant. cum Protestantes contra iurgia regererent, mox contumeliosa verba saxorum a lixis vt fit vibratorum grando consecuta est; vnde capta occasione plerique ex equis descendunt, et refractis loci, quod erat vastum granarium, foribus, quae ab iis qui intus erant ad primum tumultum occlusae fuerant, manu armata irrumpunt, et strictis gladiis obuios quosque feriunt, ac disturbant, paucis se defendentibus.

heic eiulatu statim feminarum, puerorum, et imbellis turbae cuncta personare, lamentabiles voces opem frustra implorantium exaudiri, clamore ac fragore discurrentium et exitum quaerentium omnia compleri, multi in altum per transuersa tigna eniti. qui reuulsis tegulis per tectum effugere conati scloppetis et saxis, ab iis qui extra remanserant, continua iaculatione infestabantur; tantusque rumor excitatus est, vt ad aureis vsque Annae Atestinae Guisij coniugis, quae lectica vehebatur et aliquanto spatio recta via praecesserat, peruenerit, quae quod acciderat animo praesagiens, vt erat miti ingenio nec alieno a Protestantibus, vt putabatur animo, quos saltem non odisse sub Renata Ferrariensi matre didicerat, statim ad virum mittit, et vt tot miserorum hominum sanguini parcatur, rogat. nuncius Guisium ante granarij fores reperit, quo iam ille, vt tumultum sedaret, aduolauerat; sed cum in ingressu leue vulnus in mala accepisset, sanguinem ore manantem qui comitabantur illum conspicati, siue incitante ira, siue inde occasionem, quam quaerebant, nacti ad caedeis vertuntur, nec cohiberi potuere, quamuis minas et preces Guisius misceret, et alta voce, vt caedibus temperarent, imperaret, donec dilapsa partim per fores, sed maiorem partem per tectum turba omnino furor desaeuiit. interfecti seu exanimati viri et feminae aut ex plagis in eo tumultu acceptis mox mortui ad LX, vulnerati amplius CC, et in iis Leonardus Morellus, qui primo militi in custodiam datus postea Desiderij fanum amandatur. subsellia mox confracta et cathedra, ex qua Minister populum alloquebatur; discerpta item sacra biblia: nec non vicinae aliquot aedes direptae. etsi praeter consilium ac voluntatem Guisij id acciderat, tamen ille vt culpam a se suisque declinaret, complures ex praecipuis captos coram se venire iussos acerbe increpat, quod illicitis coitionibus caussam seditioni darent, eumque imprimis, qui oppido Mariae Scotorum reginae, cui vsus fructus titulo Vassiacum cum Bassiniaco pago attributum erat, nomine praeerat, seuere obiurgat, quod factiosis hominibus conueniendi libertatem permitteret. interim testimonia vndique corradi et probationes per homines sibi addictos confici curat, quibus fides fiebat, seditionis initium a Protestantibus factum fuisse. huius rei fama vt primum emanauit, rumore maiora semper vero fingente, varie affecti sunt animi; nam alij indignabantur, et praeter ius et aequum factum esse querebantur. quorsum enim edictis suspensae poenae ac supplicia ob religionem in sonteis, si libertas odiis conceditur, et quod magistratui non licet, id priuato cuique permittitur? alij contra audentibus semper vlteriora in dies insigni aliquo facinore metum iniiciendum fuisse dicebant, vt paucorum coercita licentia ceteri in officio continerentur. verum omisso, recte ne an secus factum id esset, sic prudentissimus quisque existimabat, hinc seditionis factum initium, et factiosos tota Gallia quasi classico ad arma capienda incitatos. inde per Remos facto itinere Guisius, vt Cardinalem fratrem secum adduceret, Nantolium venit; vbi conferto agmine amici ad eum salutandum accedunt, et Momorantius M. E. officiose ad eum mittit, qui felicem reditum gratularetur, et de republica sermones conferret. tunc Rex ad Moncellum in Meldis erat, voluptuarium praedium regia magnificentia a matre exstructum. aderat Condaeus, qui lanienam Vassiacenam verbis supra modum exaggerabat, et rem pessimi exempli contrario seuerae castigationis exemplo egere dicebat. inprimis a regina petebat, vt qui innocenti sanguine adhuc foedatas manus habebant, Lutetiae ingressu prohiberentur; alioqui caedibus promiscuis licenter patrandis portam aperiri. et illa quidem, quae cognitum haberet Lotaringorum ingenium, et metueret, ne propenden te ad eorum partes Nauarro, summam auctoritatem, quam adeo ambiuerat, aduersante illorum potentia amitteret, supra modum animo discruciabatur, et quid ageret incerta huc illuc in diuersa rapiebatur. et Condaeo quidem aurem tuncpraebere, atque ad praesens eius vnius potentiae inniti videbatur, sedita, vt metu coacta id facere, et quamprimum eo soluta esset, ad ingenium reditura crederetur, Lutetiae erat tunc Nauarrus cum Santandreano et Brissaco equitum tribunis; ad eum scribit regina, monetque pro muneris sui ratione videat, ne quid regia maiestas regnumque detrimenti capiat, quoque instanti seditionum periculo obuiam eatur, Guisianis, ne ad vrbem veniant, edicit. ipsa idem Guisio mandat

per literas, eumque vt ad regem sed paruo comitatu veniat, hortatur: ad quas ille nihil aliud respondit, quam sibi accipiendis amicis occupato non vacare regem adire. idem frustra repetitis literis a regina tentatum; quae iam ante tentauerat Santandreanum praecipuum nouae factionis consiliarium et incentorem ab iis separare; et cum Antonium Crussolium comitem in Septimaniam, et Bl. Monlucium in Aquitaniam ad res iuxta regis edictum ordinandas misisset, Santandreano quoque, vt in Lugdunensem prouinciam, cuius praefectus erat, proficisceretur, per regem imperandum curauerat. verum ille non solum parere recusauit, sed sui muneris esse hoc rerum statu respondit, ne a regis latere discederet, eaque verba tam arroganter in Reginae os protulit, vt non sua vi sed Guisij ac Momorantij opibus subnixum eum adeo superbe respondere appareret. idem et apud Guisium illa tentauerat post Vassiacenum casum, vt a consilio Lutetiam atque adeo in aulam veniendi eum auerteret: qua de re ille ad Virtembergicum principem prid. Kal. April. scripserat, misso per Rascalonem scripto, quo Vassiacenum casum excusabat, culpa in insolentem plebem, quae numero confisa suos saxis petiisset, reiecta, et an in Delfinatum ad suam praetecturam, vti rogabatur a Regina, se recipere deberet, consilium exquisiuerat; quod ea mente facere dicebatur, vt consiliorum, quae in aula tunc agitabantur, quorum fama per Germaniam iam euulgata eum apud imperij principes magna inuidia onerabat, suspicionem obscuraret. tunc excurrerat Moncellum Nauarrus, vbi missos Lutetia Geruasium Barberium Francurium, et Theodorum Bezam, qui Protestantium nomine de Vassiacena carnificina querellam instituerent, et vt in seditiosos ac regiorum edictorum publicaeque tranquillitatis perturbatores seuere vindicaretur, peterent, cum benignum a Regina responsum tulissent, longe alio vultu accipit, et ipsos seditioni caussam dedisse praefracte affirmat, qui Guisij domesticos saxis priores appetiissent; non eum Guisium esse, qui huiusmodi contumelias patienter ferre possit: ad quae verba retulit Beza, si ita res haberet, Guisium, pro ea, qua in regno potentia polleret, in imminutae dignitatis suae reos regia auctoritate vindicare potuisse, nec suis iniuriae vltionem permittere debuisse, tum conuerso ad Nauarrum sermone, subiecit, se ecclesiae nomine missum esse, cuius proprium esset, iniuriarum ictus non inferre, sed pati. ceterum meminisse Nauarrum debere, eam esse incudem, quae multorum malleos hactenus retudisset, et attriuisset. interea Guisius insalutato rege etiam nolente regina Lutetiam venit, et comitantibus Momorantio M. E., Aumalio fratre, ac Santandreano vrbem ingressus est per S. Dionysij portam, cum per Sammartinianam Nantolio venienti breuius iter esset: quod a curiosis obseruatum est, quasi Guisius hoc facto tentata ciuium patientia iam tum in regiam auctoritatem inuadere statuisset, quippe cum scitum sit, principes apud nos cum regia pompa armati regni metropolim ingrediuntur, per S. Dionysij portam venire consueuisse. auxit inuidiam, quod turbatis ciuium animis obuios habuit Gulielmum Marlaeum Versinium praefectum mercatorum hominem minime malum, sed qui alieno consilio facile impelleretur, et aedileis vrbis, qui magnam in eius aduentu fiduciam se habere demonstrabant. acclamatum et Guisio a quibusdam ex plebis faece, vti regibus fieri solet. id Reginam male habebat, animo iamdudum fluctuantem et variis in mentem simul incurrentibus consilijs anxiam, quae cum vereretur, ne IIIviri foederati maiorum religionis a sectariorum peste asserendae praetextu summam potentiam ad se contraherent, et regem atque adeo ipsam in potestate necessario haberent, quod vnum poterat, regem, parentem ac liberos et regnum vniuersum Condaeo commendabat, et vt per suos aduersariorum conatus impediret, crebro hortabatur, scriptis etiam ad eum in eam rem compluribus literis, quo maiorem enixae suae voluntatis et positae in eo fiduciae fidem faceret. verum id clam et per emissarios faciebat, ne promotae nouae religionis odio populi ac pleraeque nobilitatis gratiam amitteret, tandemque praeualente inuidia a regni administratione omnino summoueretur. interea vt securitati consuleret, cum Nauarro Melodunum concessit, quo mox Marlaeus, cum Claudio Marcello vno ex aedilibus apud plebem gratioso ad eam venit, et periculum quod vrbi a Condaeo, is tunc Lutetiae erat, et suis immineat, quamque necessarium sit, vt rex et ipsa quamprimum

in vrbem veniant, demonstrat. et quoniam Condaeus complureis armatos penes se habeat, petit, vt arma, quae aliquanto tempore ante in publicas aedeis Momorantij iussu comportata fuerant, ciuibus reddantur; quorum alterum non tam in praesens denegauit, quam distulit, alterum, ex Hospitalij consilio gratificatus est, quod si negaret, etiam contra suam voluntatem facturos fuisse prouidebat. inde Fontembellaqueum petit, ita tempore ad consultandum capto; nam adhuc quid consilij caperet, haerebat, an Aurelianum inde peteret, quo se Condaeum recepturum ex ipso per Io. Hangestum Iuoeum resciuerat; an Lutetiam praemunita regis ac sua aduersus aemulos potentia ire necesse haberet. Meloduno Nauarrus a foederatis in vrbem venerat, et apud Momorantium diuersabatur, vbi concilium, quod vere regium appellabatur, cottidie minime vocato Condaeo habebatur. missus et tunc cardinalis Borbonius, qui vrbi cum summo imperio praeesset, amoto Momorantio, ex patris ipsius consilio, qui filium Reginae et Condaeo addictiorem sciebat, eoque partibus suis minus aequum. iamque omnia ad apertam seditionem inclinabant, allatis aut confictis, quae cardinalis Lotaringi summa ars erat, ex cunctis regni prouinciis rumoribus, quibus Catholicos a Protestantibus male plerisque locis habitos nunciabatur, plebs exasperata armisque redditis ferocior amplius contineri non poterat. itaque Condaeus, qui videret quo in periculo versaretur, quibusque ipse secum tumultibus vrbem inuolueret, ne tamen suos deserere et aduersariorum metu minus honeste inde discedere videretur, cardinali fratri condiciones proponit, quibus, vt vrbis saluti consuleret, exiturus esset; vt nimirum Guisius simul et foederati eodem tempore inde exirent. ita vtrinque discessum, Condaeus Meldos et inde Firmitatem-Auculfi ad Matronam patrimoniale oppidum, Guisius cum magno comitatu Fontembellaqueum ad regem ac Reginam contendit. mox acceptum in vrbem OIO IO militum praesidium a Marlaeo et aedilibus, quod dum Momorantius vrbi praeerat, facere recusauerant. multos armatos secum duxerat Guisius, vt potentiae ostentarione feminae, vt rebatur, meticulosae ad Condaeum propendenti metu iniecto eam, si non sponte, at Condaei manifestata per comparationem infirmitate ad partes suas pertraheret. nec vanus Guisij conatus fuit. nam illa, ante quam quid ageret, diligenter in Protestanrium opes ac vireis anquisiuerat, vt videret, ecquid praesidij, si rex et ipsa in ipsorum manus se tradidisset, ab iis exspectandum esset; sed nihil certi et explorati inuestigare potuerat; tantum ad eam perlatum fuerat, bis mille et CL ecclesias in regno esse, quarum delegati impetrata conueniendi libertate se et suam operam regis, Reginae, liberorumque eius ac regni necessitati ad arma paratam pollicebantur. sed cum illa particulatim magis id cognoscere percuperet, qui summae rerum inter eos praeerant, anxiae feminae curiositatem male interpretati sunt, et pollicitationibus illis officiose satisfecisse rati, penitiorem arcanorum suorum notitiam cum ea, cuius suspectam leuitatem haberent, communicare minime tutum existimauerunt. interea Condaeus domo profectus et in aulam veniens, vti Reginae receperat, per S. Clodoaldi pontem II ab vrbe leucis iter habuit, qua re cognita statim quasi ad obsidionem arma in vrbe tumultuose comparantur, lasciuiente plebe et ad insaniam magistratu conniuente. nec minor in aula ad Condaei aduentûs famam animorum motus fuit, Regina, quae se regemque foederatorum armis vndique circumsessum videret, et adueniente Condaeo, ne periculosi tumultus in aula excirarentur, merito vereretur, quid ageret, cum Hospitalio frustra consultante, et foederatis occupandum regem Reginam, et antequam Condaeus se iis adiungeret, vtrumque Lutetiam abducendum censentibus. primo tamen Reginae haesitantis adhuc animum per Santandreanum tentari, et ostentato belli procul dubio ab Hispaniae rege genero impendentis metu, si Protestantibus conueniendi et vlterius per regnum grassandi libertas concederetur, eam ad partes suas, si fieri posset, pertrahi placuit. neque enim Hispanos gentem adeo ambitiosam eam occasionem, quae se in manus det, praetermissuros speciosa adeo religionis apud Pontificem et ceteros Italiae principes caussa, et regno Galliae superiorum bellorum cladibus et nuper a nouarum factionum peste debilitato, rege denique ob aetatem infirmo; quae omnia quieti quantumuis intentum

vel nolentem ad bellum suscipiendum incitare possint. cum nihilominus semper haesitaret Regina, et periculum esset, si interea Condaeus adueniret, ne Hospitalij suasu ad eum se applicaret, perlexas in tantae molis negotio difficultates audaci consilio discussit Guisius, et Nauarro, cuius ingenio ad libidinem vtebatur, auctor fuit, vt Reginae imperiose ediceret, pro comperto habere, fratrem Condaeum eo consilio venire, vt regem ipsamque in potestate haberet; proinde decreuisse regem secum Lutetiam abducere, ipsa si vellet sequeretur. ita non dato ad consultandum tempore collectis momento impedimentis Melodunum vna veniunt, Regina sequi coacta, et in arce hospitium ex foederatorum consilio regi assignatum est, monitis etiam custodibus, quos fere in potestate habebant, vt excubias diligenter agerent, nam ne nocte elaberetur, summopere metuebant. heic rursus tota nocte in occulto cum fidis a Regina consultatum fuit, eoque magis sollicite, quod haec suprema de regis regnique capite ac fortunis consultatio esset, in qua si quid peccabatur, exitio regni peccabatur; nec enim erat poenitentiae aut mutandi consilij locus: paratum etiam clam nauigium, quo, si consultum videretur, custodes fallerent. itaque et vehementer foederati inuigilabant, ne sibi rex ac Regina eriperentur, quippe qui sic iudicarent, vtri parti se illi adiungerent, alteram, quam desererent, detestandae rebellionis infamia notari. postridie nondum confirmatis ex metu animis Regina omnia prolixe foederatis pollicita, cum sibi Fontembellaqueum redeundi copiam impetrasse videretur, vt ibi rursus per otium maturius consultaret, et si posset, cum Condaeo colloqueretur, Guisius, qui feminae ingenium nosset, eius spem fefellit, et per Nauarrum ei denunciat, Lutetiam sine mora eundum esse, prolatis in eam rem Marlaei literis, qui nisi rex quamprimum in vrbem veniret, extremum periculum imminere significabat. itaque eodem die rex cum matre et fratre Alexandro Aureliani duce Vicennarum castrum venit, vix altero, ab vrbe lapide, haut obscuris taciti doloris indiciis, quasi in captiuitatem per vim abducerentur, quod rex praecipue puerilibus lacrimis testatus est. A. Momorantius praecessit, et cum sub vesperam Lutetiam ingressus esset, postridie summo mane cum armatis per vrbem discurrens, N. Ruzaeum in curia patronum hominem praefracta audacia et qui in coetu ordinum Parisiensium nuper insolenti libertate magnatum odium in se conciuerat, captum in carcerem duci iubet, quaerentique qua auctoritate aut cuius decreto in custodiam traderetur, nihil aliud responsum est, quam scire omneis debere, penes E. M. absente Nauarro et secundum eum summum imperium esse. inde quasi instructa acie ad locum, qui templi Hierosolimitani nomine vulgo indigetabatur, in quo Protestantes ad conciones et preces faciendas conueniebant, extra S. Iacobi portam proficiscitur, ibique Ministri cathedram ac sedilia in aceruum vndique cogi iubet, et ex iis veluti pyram congestam admoto igni magna astantium laetitia ac plausu succendit; inde triumphanti similis in vrbem redit, rursusque post prandium ad Poppincuriam tendit, locum alterum extra S. Antonij portam Protestantibus destinatum, inibique incendio, vti mane fecerat, excitato, quod vicinas etiam aedeis depastum est, eadem pompa gratulantium quasi de insigni parta victoria vocibus passim per vicos ac plateas, qua transibat, exceptus in vrbem reuertitur, non sine indignatione multorum, qui summum armorum ducem ad aucupandam vilis plebis gratiam seruiliter rei ridiculae operam dare aegre ferebant, vnde nihil praeter iocantium dicteria reportauit. permissa inde plebi licentia optimi quique per vicos indigne habiti; multi qui suspecti ob religionem erant, contumeliose pulsati; a caedibus tamen temperatum fuit. postridie a foederatis rex cum Regina ac regis fratre, quasi extra vrbem minus tuti, aut, vt alij interpretabantur, non satis in eorum potestate essent, in vrbem adducitur, moxque ad Luparam, vbi rex diuersabatur, consultatum fuit de bello Condaeo et eius sequacibus indicendo, multum repugnante Hospitalio, quem cum iccirco vtpote hominem togatum consiliis de bello minime interesse debere contenderet Momorantius, ille se quidem belli gerendi rationes non intelligere, respondit, ceterum se ac sui simileis, an et quando bello vtendum sit, optime cognoscere. nihilominus peruincente foederatorum violentia tanquam suspectus ab ea deliberatione exclusus est; moxque in regis consistorium

lecti Claudius Gufierius Bosius marchio hipparchus et Honoratus Sabaudus Villarij comes Momorantio proxima cognatione coniuncti; Ludouicus Preuotius Sansacus, et postremo Nauarri commendatione ij, quos diximus egregiam operam in tractando heri sui ingenio nauasse, Philippus Lenoncurius Altissiodorensis episcopus et Franciscus Scarsius. Condaeus interea, qui in aulam veniebat, cognito Reginam seu leuitate insita seu metu et vi coactam mutasse, et cum rege Lutetiam concessisse, cum aduersarios rege secum abducto, quem in potestate habere cupiebat, potiores caussa videret, et tamen vlterius prouectus esset, quam vt regredi tuto posset, quasi alea iacta, Aurelianum, quo eum praecesserat ex compacto Andelotus, contendit, monito in itinere Colinio maris praefecto Andeloti fratre, vt se sequeretur. Aureliano praeerat sub Carolo Borbonio Rupisurionio Innocentius Triperius Monterudius. is nutantibus initio rebus, cum esset adhuc incertum, quo Regina inclinaret, a Protestantibus minime se alienum ostenderat, eorumque opera in vrbis custodia libenter vtebatur. vbi vero regem Lutetiam abductum cognouit, et IIIviros postremo Reginae persuasisse, vt se ad illorum parteis adiungeret, protinus mutauit, et cum de motu occulto subolfecisset, a Marsilio Sipetra summissos paullatim intromittebat, quorum ope se vrbem, in qua Protestanteis viribus praepollere intelligebat, in potestate habiturum sperabat. Andeloto cum exiguo admodum comitatu ingresso Protestantes antea quieti mox se ostentare, huc illuc discurrere, per domos colloquia habere; cumque per CCC dispositos S. Ioannis portam occupassent, statim Monterudius illuc accurrit, sed irrito conatu, quippe prodeunte Andeloto, qui huc vsque latuerat, et interea Condaeum monuerat, vt quanta celeritate posset eo veniret illum cum Angeruillae adhuc esset, remorabantur crebri a Regina nuntij, quibus concordiae spem faciebat, diuersa via Ioanne Estraeo magno tormentorum praefecto Aurelianum proficisci iusso, vt Protestantium conatus disturbaret: sed contrariis Andeloti nuntiis saepius geminatis sollicitatus protinus citato cursu Aurelianum properat, cum OIO OIO et amplius equitum, famulis lixis ac calonibus, qui in equis erant, computatis, nouo ac stupendo prorsus viatoribus, qui de consilio ignorabant, spectaculo, qui tantam multitudinem effusis habenis currere, homines ex equis lapsanteis, manticas, galeros, pallia, ac cetera impedimenta passim per vias sparsa mirabundi ridebant. ita concitato cursu cum prope vrbem esset, cognito Andelotum vrbe potiri, collecto spiritu deinceps quietius itinere facto Aurelianum ingreditur; ex quo mox Monterudius petita ab eo licentia discessit. in Meldis vxorem iam VII menseis grauidam reliquerat Condaeus cum liberis, quae eodem Paschatis die, quo vir discesserat, et ipsa se in viam dederat, Muretum profectura; sed iuxta Lizium ad Vrcum amnem a rusticis supplicationes per agros, vt fit, celebrantibus, quos nobiles pueri, qui in eius comitatu erant, insalutata cruce iniuriose praeteruecti, etiam conuitiis per derisionem prouocarant, saxorum imbre petita, dum in lectica esset, tanto pauore consternata est, vt vix tandem Gandalucium delata mox praecipitato partu gemellos enixa sit, Carolum et Ludouicum, quorum hic mox decessit, ille ad XXXII vsque annum postea vixit, in Cardinalium collegium cooptatus. inde partu leuata Muretum se contulit, et postea cum Henrico Contij marchione natu grandiore filio circiter IX annorum puero Aurelianum ad maritum venit. Magdalena Mallia eius parens, cum Francisco ac duobus gemellis et filia Argentinam tanquam locum quietiorem per has turbas, dum belli tempestas desaeuiret, sibi domicilium delegit, vbi honorifice excepta sollicitandis genero promissis auxiliis non inutilem operam praesentia sua nauauit. Condaeus vero compositis in vrbe rebus VII Eid. April. ad ecclesias Protestantium toto regno sparsas dat literas, missis etiam ex nobilibus suis, qui quicquid virium esset, ad se abducerent, et si homines armatos non haberent ad pecuniae in vsus belli contra eos, qui regem captiuum detinerent, et violatis edictis regia auctoritate ad quietem publicam turbandam abuterentur, suscipiendi collationem hortarentur. ad haec accesserunt Ministrorum litterae Aureliano itidem ad prouincias missae. postridie scriptum euulgatur, quo Condaeus prolixe explicat, quibus rationibus permotus arma contra IIIviros sumat, repetitaque superiorum temporum memoria, eo aduersariorum

conatus tendere ait, vt libertatem regiis edictis concessam iis, qui puriorem in religione doctrinam amplectuntur, adimant. nam quid aliud sibi velle Guisij et Momorantij ex aula secessionem, paullo antequam deliberatio super religionis negotio nuper instituta perageretur? quid eodem tempore Nemorosij de abducendo in Sabaudiam aut Lotaringiam Alexandro regis fratre conatum? quid denique immanem illam Vassiaci carnificinam, cuius impunitate seditionis per omneis regni partes excitandae veluti signum datum est? nam mox coniuratos quasi ex compacto insalutato Rege ac Regina Lutetiam venisse, et Guisium quidem antea Reginae, quae cum Rege Moncelli erat, literis euocatum se excusasse. Momorantium vero, cum Lutetiam petens ad Sandionysianam viam nuper regi obuius fuisset, et regem adesse a Sansaco admoneretur, tam irreuerenter transiisse, ac si incognitam turbam praeterueheretur. eodem pertinere et superbum a Santandreano Reginae datum responsum, cum iuberetur, vt ad praefecturam suam proficisceretur. dein institutum Lutetiae consilium, quod regium vocatum est, quamuis rege ac Regina, et ipso Condaeo, qui tunc in vrbe erat, absentibus haberetur. postremo vt perniciosa consilia regia auctoritate tegerent, regem ac Reginam in miseram captiuitatem abductos. ex iis vero neminem ignorare posse, quid illi mente agitent, quove consilia eorum colliment, eo nimirum, vt qui ex regni ruinis familias suas exaedificarunt, eiusdem regni auctoritatem et opes ad se conuertant; regium nomen publicae tranquillitatis atque adeo regij nominis vindicibus opponant; ipsi soli late imperent, et inde conflata Condaeo inuidia, euersaque edictorum auctoritate ordinum regni decreta ac sanctiones pro arbitrio moderentur. ea propter Condaeum contestari, sola se obsequij, quod Deo ac Regi secundum Deum debeat, necessitate atque singulari in patriam caritate adductum, nec alio priuato affectu arma sumere, quam vt regem, Reginamque ac regios liberos in libertatem vindicet, regiaque edicta ac praecipue sollemne illud Ianuario nuper conditum defendat ac tueatur; inhibeatque ne pecuniae a regni ordinibus ad aes alienum dissoluendum collatae in alios vsus a nouis regni moderatoribus impendantur; alioqui illos qui in eam rapaces manus iniecerunt, ad illius restitutionem aliquando compulsum iri. nam se suosque priuatis sumptibus militaturos. monere insuper omneis, qui publicae tranquillitati consultum volunt, ne quandiu rex ac regina in aduersariorum potestate erunt, obtentu rescriptorum, mandatorum, diplomatum ve, ac regis nomine et sigillo sibi illudi patiantur; quod ad Nauarrum fratrem, se obsequium, quod ei secundum regem Reginamque debeat, semper praestiturum; orare procerum ac nobilitatis ac ceterorum ordinum nomine Reginam, vt longe ab armorum metu, quibus vndique obsidetur, de vtriusque partis caussa iudicet, iubeatque tantum Guisium et eius fratres, Momorantium et Santandreanum depositis armis discedere; se protinus, quamuis non eadem cum illis conditione sit, suosque omneis quamprimum domum proficisci paratos, his condicionibus, vt rex libertati restituatur, sacri consistorij consiliariis libertas suffragiorum permittatur, edicta regia, ac Ianuarij inprimis seruentur, donec rex ad aetatem peruenerit, in qua de re tota iuxta regni leges decernat. quae condiciones aequissimae nisi accipiantur, et IIIviri regi, Reginaeque ac regis consilio vim facere, regio nomini illudere, regisque subiectis iniurij esse pergant, rursus contestari Condaeum, se sociosque id non toleraturos, sed culpa tot calamitatum ac miseriarum, quae inde secuturae sint, et quarum innocens sit, in auctores reiecta, in deuota diris capita seuere vindicaturum. secundum haec, ac biduo post Condaeus ad Protestanteis Imperij principes dat literas, adiunctis Ministrorum etiam, vt maiorem dictis fidem faceret, literis, missis insuper e nobilitate, qui de sumptorum armorum caussis plenius edocerent. iis literis illos rogabat, ne tam necessario tempore regi Reginae ac toti regno deessent, nec se falsis aduersariorum criminationibus praeoccupari sinerent, sed ad Dei gloriam, regis ac regni salutem susceptum bellum viribus suis firmarent et adiuuarent. mox subiuncta foederis, quod ab ipso cum sociis pro regis ac conscientiarum libertate ictum est, formula, quae antea conuenta demum III Eid. April. euulgatur. ea Condaeus ac proceres socij prius de regis secundum Deum obsequio, Reginae auctoritate, regni legibus et edictis a turbulentorum hominum violentia

asserendis ac conseruandis praefati, iurant se vitam, fortunasque omneis in id impensuros, percussso foedere, quod eo vsque duraturum sit, donec rex ad legitimam regni administrandi aetatem peruenerit, minime item passuros, quicquam contra honorem Dei regiaque edicta perpetrari, aut prauos cultus, superstitiones, contumeliosa in Deum verba, scortationes, rapinas, templorum priuata auctoritate profanationes ac direptiones, ceteraque omnia lege diuina et vltimo Ianuarij edicto prohibita. tum Condaeum, tanquam legitimum regni Gallici patronum ac vindicem, coetus ducem creant, cui obedientiam et substituto ab eo vicario, si quidem valetudine aut sontica caussa impediatur, in iis omnibus, quae ad foederis executionem pertinent, pollicentur, arma equos, pecuniam et omnia ad bellum necessaria expedituri, et ad primum eius aut legati ipsius mandatum praesto futuri, et quocunque imperauerint, secuturi; et si qua in re officio defuerint, cuiuis se poenae ac supplicio ex ipsius voluntate et arbitrio summittunt. foedere comprehensi omnes regis consiliarij, iis exceptis, qui regem reginamque per vim in potestatem redegerant, quos illi pro laesae maiestatis reis ac proditoribus habeant. vt vero foederis initi inuidiam imminuerent, contrarium III virorum coniuratorum foedus ipsi publicant a concilio Tridentino, vt ipsi aiebant, cum primum instaurari cepit, confirmatum. scripto illo dux foederis Philippus Hispaniae rex constituitur, qui instituta contra Nauarrum querella, quod sectarium virus per Galliam magno florentissimi regni et vicinorum detrimento pullulare patiatur, eum blandiciis et facta de regni Nauarrae restitutione primum spe, mox et minis a pernicioso consilio reuocare conabitur; ni morem gerat, contracto ingenti exercitu, regni illius reliquias, parte ditionis Sabaudiae duci attributa, inuadet; et siquidem sectariorum opibus et auxiliis vtatur Nauarrus, Guisius eum a tergo collecto in Gallia itidem fortissimo exercitu petet, vtita vtrimque circumuentus opprimatur. armabuntur contra Protestantium Heluetiorum pagos, V pagi catholici, et stipendiis a Pontifice acceptis Sabaudiae duci militabunt: his se cum parte Hispani exercitûs et Pontificis copiis se adiunget Ferrarieniis, qui diuersa parte Geneuam sectariorum arcem, et oppida ad Lemanum lacum sita capiet, et ad internecionem delebit. Caesar, episcopi et alij Imperij principes interea dabunt operam, vt nulli delectus in Germania a Protestantibus habeantur. ita deletis in Gallia sectariis, et excisa penitus gente Borbonia, ne quis nocentissimi sanguinis vltor olim supersit, non solum expedita erit Caesari ac Philippo Germaniae debellatio; sed etiam tota fere Europa ad Romanae S. obedientiam extinctis sectariorum factionibus redibit. in huius autem ad Dei gloriam suscepti belli sumptus cardinales et ecclesiastici tota Italia maiorem redituum partem conferre tenebuntur, et Guisius in eam rem pecuniam ex bonis proscriptorum in Gallia corra et in idonea cautione accepta de ea post patratum bellum reddenda, itidem suppeditabit. liberum erit sacerdotibus, qui volent, huic sacrae militiae citra scrupulum et sacrarum constitutionum offensionem nomen dare. huius de foederis fide vt nunc dubitem sicuti multa me mouent, ita credulos ac suspensos nouarum rerum spe animos non solum apud nos sed in Germania ac per totum VIItrionem eius euulgatio magnopere pro tempore commouit. eadem, qua Condaei protestatio die Aureliani euulgata est, hoc est, VII Eid. April. Lutetiae promulgatum edictum fuit, quo rex ac Regina declarabant, sparsum de sua captiuitate rumorem falsum esse, et a Condaeo colorem turbulentis consiliis suis quaerente calumniose confictum; se vero sponte non coactos Lutetiam venisse, vt de motibus componendis consultarent, et idonea ad id remedia adhiberentur. triduo post atque eodem die, quo Condaei et sociorum foedus Aureliani publicatum est, cum metu suspicionibus aucto nihil a Protestantibus pacati expectaretur, vt omnis illis tumultuandi occasio praecideretur, ex Reginae, Nauarri, Borbonij et Guisij cardinalis, Guisij ducis, Momorantij M. E. et Aumalij consilio, Hospitalio, Santandreano, Brissaco, et Momorantio F. equitum tribunis praesentibus, alterum diploma emittitur, non ad curiam, sed ad praetores seu praefectos et eorum legatos, qui curiae subsunt, directum, quo Ianuarij edictum denuo confirmatur, sancita rursus praeteritorum obliuione, quorum aut religionis caussa cuiquam molestiam aut periculum creari

prohibetur; publice itidem coetus vbique habendi ac concionandi Protestantibus libertate concessa, praeterquam Lutetiae, in qua et suburbijs eius et intra banleucam, quam vocant, coetus fieri aut sacramenta alio, quam recepto antiquitus ritu, celebrare vetatur, missus fuerat antea a Regina ad Germaniae principes, Iacobus Angeneus Rambulietus, vt de concilij Tridenti proxime celebrandi rationibus ageret, is literarum et rationum exemplum Volfango comiti Palatino Neoburgi ad Danubium misit prid. Eid. April. et eum ad negotium de religionis emendatione grauiter capessendum hortatus est. eodem tempore Agendici Senonum immanis laniena Protestantium edita, instigante AEmaro caussarum capitalium quaesitore, nec inscio, vti creditum est, cardinali Guisio ciuitatis archiepiscopo qui Vassiacenae seditioni interfuisse ad maiorem inuidiam arguebatur. fama sparsa, Protestanteis de templis inuadendis ac diripiendis clandestinum consilium inijsse, ab efferata plebe centum amplius omnis condicionis ac sexus crudeliter occisi, aut Igonna fluuio, qui vrbem alluit, demersi. multorum item aedes direptae, templo, quo extra vrbem conueniebant, solo aequato, et vineis circum stirpitus auulsis. ea de re Condaeus datis ad Reginam literis XIII Kalend. Maij acerbissime conquestus est. verum cum cottidie multa huiusmodi saeuitiae Protestantium in catholicos exempla ex varijs regni prouincijs vndique afferrentur, in praesens id dissimulatione transmissum est, paribus delictis veluti mutua compensatione dissolutis. nam eodem tempore pleraeque toto regno vrbes a Protestantibus occupatae sunt, quod citra sanguinem ac compluribus locis templorum profanationem vix fieri potuit, quantumuis eorum duces moderate se initio gererent. cum vero Condaeus ex Friderici Palatini VIIviri literis didicisset, in Germania plerosque ac praecipue catholicos aliter atque aliter sumptorum in Gallia armorum caussam interpretari, ad Ferdinandum imperatorem XII Kalend. Maij scribit, et explicata nuper exortorum per regnum tumultuum caussa, eorumque culpa in Guisianos tanquam auctores reiecta regem reginamque in miseram captiuitatem ab ipsis abductos esse, et ad eos in libertatem asserendos sumpta arma dicit; tum vt rerum gestarum seriem ex prolixiore et accuratiore de ijs scripto cognoscat, enixe rogat, et regij nominis vindicibus aequum se ac propitium in posterum praebeat. ita rem Caesarea maiestate familiaeque Austriacae splendore dignissimam facturum. Rotomagum XVIIKal. Maij ab ijs, qui in vrbe nouae religioni operam dabant sine tumultu sere occupa tum fuerat, eoque mox a Rege Henricus Robertus Marcianus Bullionij dux et prouinciae praeses a Nauarro missus fuerat, qui cum oppidanos arma deponere regis nomine iussisset, illi responso literis mandato imperium illuserunt. eo scripto arma sibi sumpta profitebantur, vt se ab eorum, qui regem captiuum tenebant, et edicta in gratiam Protestantium facta violabant, violentia et iniquitate defenderent; scire ipsos quid Clerius et Osobostus Guisianorum emissarij contra se agitent, quid Ioannes Tuttauilla Villabonius, qui eos, qui Aurelianum ad Condaeum vnicum maiestatis regiae ac denique libertatis regiae patronum confugiunt, tanquam perduelleis nuper oratione ad populum habita peracerbe insectatus est. ad haec exemplis vicinorum non mediocriter permoueri. nam quae Vassiaci, quae apud Senonas, quae item Samarobrigae in Ambianis et ad Abbatis-villam nuper contra Protestanteis perpetrata sunt, etiam maxime quietos ac minime suspicaces ab armis deponendis deterrere. neque ipsos cardinalis Lotaringi occulta consilia cum episcopis Germaniae et Italiae principibus inita latere. sed maxime omnium male illos habere, quod nefaria Senatus Parisiensis praeuaricatione libertatem theologis Sorbonicis disputandi, an propter haeresim reges sceptro priuari debeant, et id iuris sit Pontifici, concessam magno suo cum dolore audiant. nec vero imperio regis ac reginae, quibus alioqui, si non in aliena potestate sint, omne obsequium debere se fateantur, moueri; tamen vt ostendant se non cuiusquam offensionis, sed propriae securitatis caussa arma retinere, si praesidia et excubias per vrbem locis idoneis habere liceat, his se condicionib. paratos dicunt claueis ciuitatis in Bullionij manus tradere, et portas ac plateas eius nomine et oppidanorum sumptibus tueri; quas condiciones et ipsi remissuri sint, quam primum

intellexerint Guisianos et eorum sequaces ab aula discessisse, vt rationes secundum ordinum regni decretum administrationis suae rege Henrico II et Francisco II reddant. id actum XII Kalend. Maij. tum veteris palatij libero ingressu exclusus Bullionius, cum vt iniuriose factum id interpretaretur, vrbem relinquit, ac mox Martellus Bacauilla eius legatus negotia domestica caussatus. secundum haec oppidani monasterium S. Catharinae in colle Rotomago imminente positum occupant, eiusque custodiam Ludouico Dauidi committunt. quo facto inflati Protestantes aduersariam factionem prorsus euertunt, tumultu nocte insequenti excitato, et occisis aliquot, alijs in carcerem trusis. paruoque interiecto spatio iam lasciuiente plebe per templa discursari ceptum; euersa altaria, ac confractae statuae. ab eoque die, qui in V Non. Maij incurrit, ad captam vsque vrbem antiquae religionis vsus intermissus est. dein captae II triremes egregiae instructae nuper e Scotia reuersae, et delectu oppidanorum habito censita IIII OIO armatorum. qua re terrore Senatoribus iniecto, ipsi vrbem prid. Eid. eiusdem mensis consulto prius rege deseruere. nec multo post Io. Tuttauilla Villabonius cum Clerium, Osobostum, et Alegrium in comitatu haberet, pontem Arcuensem supra Rotomagum Sequanae impositum occupat, intercluso ab ea parte comeatu; veritique oppidani ne et infra vrbem aditus ad eam praecluderetur, Caletensium confluentem vulgo Caudebecum appellatum prius occupant, magnoque errore, cum illud demoliri potuissent, integrum seruarunt: quod magnopere ipsis postea incommodauit. nam mox illud a Clerio receptum est, ita vt supra et infra vrbem Sequana inde ponte Arcuensi inde Caudebeco frenaretur. eodem tempore missus Aumalius, is materteram Bullionij vxorem duxerat, qui cum summo imperio prouinciae praeesset, et rebellanteis ad officium vi reduceret. dum veniret, Blondeto duce summissi Iuliobona, Montiuillerio, et Dieppa auxiliares CC et in vrbem C introducti: totidem Caudebeco, antequam a Clerio reciperetur, impositi sunt. cum vero iam nullus Senatus in vrbe esset, praeses prouinciae atque eius legatus abessent, et demum inter arma commercium cessaret, ne ciuitas sine rectore legibus ac ciuili administratione remaneret, delecti XII, qui summae rerum praeessent, et ex IIII vrbis regionibus Cviri, ad quos, cum opus esset, XII referrent. consultantibus ante omnia placuit Darnetalium, quod est oppidulum panificio nobile primo a vrbe milliario, moenibus nudari: quod non solum exsecuti oppidani, sed accenso plebis furore expilata templa, quae in eo erant, et deiectae statuae et altaria: incensae etiam pleraeque aedes, et Carthusianorum coenobium, ad inueteratum inter vrbanos et oppidanos ex aemulatione opificij odium noua religionis caussa accedente, inde muniendi S. Catharinae fani praecipua cura fuit; cumque Henricus Clutinius Oisellius a Regina missus Rotomagenseis hortaretur, vt armis depositis ad obsequium redirent; quod si facerent, ipsam illorum patrocinium suscepturam; illi respondebant, non posse se eius literis fidem habere, quamdiu ipsa et rex puer in Guisianorum atque adeo III virorum potestate essent. itaque vbi nihil colloquijs effici potuit, Villabonius cum CCC equitibus et OIO IO peditibus ad Catharinae fanum castra ponit: nec multo post Aumalius ad Francauillam et Menilium Leonardi venit, interuerso Robeci amne, vt vrbis molatrinas inutileis redderet. leuibus ibi certaminibus pugnatum, peiore semper Aumalianorum condicione, haut obscuro tamen fortunae erga obsessos infestae indicio. nam sub id tempus Iunij Kalendis remigium omne maioris triremis vinculis solutis aufugit; e fuga tamen nonnulli remiges retracti, et rursus catenae addicti; celeusta etiam, quo conniuente id accidisse suspicio erat, carceri mancipatus. iamque res in vrbe nutabant, cum infractis ciuium animis Ludouicus Lanoius Moruillerius Bononiae praeses superuenit a Condaeo Aureliano missus, qui confusa ordinaret, solutum militem ad disciplinam reuocaret, et vrbem obsidionis tempore moderaretur. Dieppam Protestantes iam ante nuncio de Vassiaceno tumultu accepto XI Kalend. April. citra sanguinem nemine resistente occupauerant, in eaque haut multo post in templa deiectis statuis et altaribus saeuitum est; cumque Bullionius Ricaruillam eis praefectum vellet imponere, oppidani recusauere, Fortium Colinij maris praefecti legatum sibi dari postulantes, quod et obtinuere; eoque auctore CC auxiliareis Rotomagensibus summisere

ductore Rouereo et ad Iacobi publice conciones haberi coeptae. Ricaruilla vero repulsae dedecus vlturus ad Arcuense oppidum haut hinc longe concessit, vbi et templum muniuit, et cum continuis excursionibus Dieppenseis infestaret, contraria vi ab illis ductore Renato Prouane Valfeneria, cui se auxiliares Luneraeo duce iunxerant, repulsus deserto oppido in arcem postremo se recepit, in eoque statu res fuere vsque ad XII Iunij diem, quo Aumalius Dieppam oppugnaturus Rotomagi obsidionem deseruit. Arcuenses post aduentum Luneraei cum non solum fortiter sed et obstinate se hactenus defendissent, tandem Dieppam asportatis, quae potuere ex bonis, se recepere. de cetero in Caletis Protestantes viribus pollebant, in quibus oppidum est, olim pagus, Portûs nomine ad Sequanae aestuarij dextram ripam propter opportunitatem loci a Francisco I moenibus clausus ac munitus, de suoque nomine appellatus, Grauillanae iurisdictionis, ac ditionis Ioannis Ferrerij Carnutum vicedomini, cui Ioannes Crosa Colinij legatus praeerat. cum autem post Condaei ex Meldis digressum, Ferrerius et Ioannes Lafinius Bellouarius Ferrerij sororius in Neustriam eius iussu ad copias colligendas et rem pecuniariam expediendam venissent, a quibusdam oppidanis obuiam Rotomagum vsque profectis inuitati et introducti sunt citra sanguinem, nisi quod Crosa, a quo se indigne et auare habitos Protestantes querebantur, a periculo prope abfuerit, qui mox ipsorum doctrinam amplexus fortem operam in Rotomagi defensione postea, sed exitioso sibi fine, nauauit. Bellouarius loco praeficitur; Ferrerius in Angliam ad auxilia maturanda a Condaeo mittitur, eo exitu, quem postea dicemus. in inferiore Neustria Iacobo Gobioni Matignono per Bullionij et Villabonij absentiam negotium datum fuerat, vt Protestantium insurgentem audaciam comprimeret: is igitur Granuillam locum opportunum ad mare situm occupat, cique P. Bruelium Armoricum praeponit. crescentibus deinde odiis et aliis suspicionibus ineunte Maio Cadomi Protestantes Hugueuillam sibi, vt rebantur, infestum veriti, qui Henrici Momorantij Danuillae nomine arcem tenebat, Sammariani Agnini nuper Aureliano a Condaeo missi ope adiuti arma capiunt, et ita oppido potiti antiquae religionis vsum in eo abolent, supellectile omni sacra descripta et in belli vsum conuersa. idem in Baiocassium ciuitate mox factitatum; quo cum Franciscus Bricauilla Colombarius Condaei iussu venisset, et arcem, quam Iulius Rauilius Rossus Ferrariensis ducis nomine tenebat, dedi postularet, admotis II minoribus tormentis eam recepit, ac statim Sammariano cum CXX delectis Cadomo aduentante oppidani aras et statuas confringunt, supellectile sacra item descripta ac post modo conflata. Carolus Humerius ciuitatis episcopus literis seu veris seu confictis eius interceptis ob suspicionem Cadomi captus se conscensa piscatoria scapha ex Protestantium manibus eripuit. cum vero regni delectus Nauarri nomine passim more solito publicarentur, Protestantes citati non paruere, sed responso edito se excusauere, delectus non nisi belli legitimi caussa indici solitos dictitantes; hoc autem minime legitimum esse, quippe cum libera publice conueniendi ad preces ac conciones Protestantibus facultas regiis edictis data sit, et eo bello libertas edictis concessa oppugnetur; et vero rege in pupillari aetate constituto, ad haec cum regina captiuo, sicuti publica fama constet, id minime licere, nisi ex ordinum regni aut saltem Senatus cuiusque prouinciae decreto; proinde aduersus publica programmata intercessere qui eandem doctrinam sequebantur, in Constantiensi praefectura, cum Cadomo, Baiocassibus, Falesiae, Viriae, Laudi fano, et Carentano; ab eoque tempore stationes ad portas oppidorum statuere exemplo Matignoni, qui ad Granuillam et Chereburgum pari diligentia excubias agi iusserat. Caenomanorum item ciuitatem III Non. April. Protestantes citra tumultum fere ceperant, expulso Carolo Angenaeo episcopo, qui Tuuolium voluptuariam arcem inde concesserat. ij cum iuberentur arma deponere misso a Regina Andrea Gillario Mortario praecipuae auctoritatis viro, et qui Protestantibus haut obscure fauebat, scripto itidem se excusarunt, et arma pariter pro regis ac regni libertate ac salute contra III viros publicae quietis hosteis et suos sumpta dicunt; quod nisi fecissent, iampridem illos voti compotes reginam a publica regni administratione, quae ipsi comitiorum regni decreto delata

est, summoturos fuisse. itaque quantum possint demisse Regem obsecrant, vt quicquid ea in re egerint, in bonam partem interpretetur: tum acerrime in ciuitatis episcopum inuehuntur, qui muneris pastoralis oblitus militaria munia obeat, et latrociniis, rapinis, caedibus omnia circum infesta teneat, oblique interim suggillata IIIvirorum auaritia, et Guisij saeuitia, qui Firmitate Bernardi, Meduana Ioannis, et Sablato suae ditionis oppidis omneis fideleis Christi cultores, sic seipsos vocabant, exterminandos locorum praefectis mandauerit. missa interim Condaei protestatio ad Parisiensem et Rotomagensem curias cum litteris, quibus, vt eam perlegerent et publicandam curarent, petebat, vt de eximia ac sincera sua erga regem ac remp. Gallicam voluntate omnibus constaret. cum vero curia Parisiensis ad Condaei literas III Eid. April. datas XI Kal. Maij rescripsisset, et quae de captiuitate regis et edictorum violatione ac Senatorum ipsorum cum turbarum concitatoribus occulta communicatione dicebantur, pluribus rationibus refellisset, ac postremo Condaeum monuisset, vt positis armis cum Nauarro et Cardinali Borbonio fratribus, relictis prauis consultoribus, consilia coniungeret, et tumultibus finem imponeret, ille denuo ad eos rescribit VIII Kal. Maij, et quanquam non eadem cum aduersariis condicione sit, quippe qui plura, quam ipsi victute vlla aut meritis consequi possint, a natalibus habeat, nihilominus se rursus ab armis discedere cum omnibus suis paratum ostendit, modo Guisius, Momorantius, ac Santandreanus arma deponant, et ita rex ac regina pristinae libertati restituantur, liberaque administratio reginae, provt illi ab ordinibus delata est, permittatur. alterum scriptum eodem die Aureliani publicatum ad curiam mittit, et vt illud in acta publica referatur, petit. in eo obiter in memoriam reuocatur vltimum Francisci primi de Lotaringicae gentis ambitione posteris suis ac regno tandem exitium allatura iudicium; et induciarum Henrico II ante quinquennium cum Philippo pactarum violatio eorum instigatu facta, contradicente tunc Momorantio, quae tot detrimenta huic regno importauerit, denique violenta ac cruenta reip. nuper Francisco II rege administratio, cuius ipse pars magna fuerit, cum plerisque ex praecipua nobilitate, quorum salutem negligere nunc minime possit nec debeat. quod vero a Regina inuitetur, vt in aulam veniat, et se Nauarro fratri coniungat, condicionem accipere non posse: nam id non voluntate aut consilio Reginae, quae omnem libertatem, cum primum in eorum manus incidit, amiserit, dici, sed eo fieri, vt dimissis, quas penes se habet, pro rege Regina ac regni defensione viribus, ipsi soli rerum potiantur, et vireis, quas habent, et quibus Nauarrum imperare ipsi captiose mentiuntur, non solum contra se, sed et ipsum Nauarrum vertant. se saepius astum hominum et fraudes expertum, et parum prudenter facturum, si regis ac regni salutem, quam tuendam susceperit, suam denique et sociorum vitam, quam propria cariorem habeat, hostibus prodiderit. quod literarum fasciculos resignasse dicatur, id vero se enixe vetuisse; videlicet illarum, quae ad regem reginam ac Nauarrum scriptae sunt; nam de aliis ac praecipue coniuratis non solum non vetasse, sed sedulo monuisse omnes praefectos et vrbium rectores, vt eorum literas et quae ad illos scribuntur, aperiant, et ad se transmittendas curent; qua ex re eum fructum hactenus cepisse, vt insidias fraudes et dolos eorum hac ratione detexerit. sibi vero dolere, quod quibusdam locis, vt Bloesis et Caesaroduni Turonum imagines contumeliose ex templis deiectae sint. id se poena graui constituta prohibuisse, et hactenus Aureliani, vbi nunc degat, religiose seruatum fuisse. his rationibus contendit sibi licere, et officij sui esse, arma iusta contra iniquorum hominum conatus induere, quae pro regis ac regni salute et asserenda reginae auctoritate sumpta his nec aliis, quam quae initio proposuit, condicionibus depositurus sit. proinde rursus protestatur de cladibus, miseriis, calamitatibus, quae inde, nisi condiciones accipiantur, regno immineant, culpa in eos reiecta, qui primi arma sumpserint, et priuatis cupiditatibus indulgentes ambitioni immoderatae publicam salutem post habeant, et malint in aula cum certissima regni peste manere, quam parta patriae tranquillitate domum ad tempus secedere. dum haec fiunt, regis nomine regni delectus citantur. Condaeus vero auxilia toto regno arcessebat. ad eum Franciscus Rupifulcaudius comes venit cum delecta nobilitate ex Santonibus,

Engolismensi agro, et Pictonibus collecta. ne quid vero IIIviri in Germania in suum praeiudicium moliri possent, aut delectus vllos haberent, missi duo ex nobilitate, qui quid ibi ageretur, obseruarent, vt si quidem illi auxiliareis copias in Germania conscriberent, curarent et ipsi, vt Condaeo ab Imperij principibus eodem tempore subueniretur. dum in eo essent, et de nouis tumultibus passim in regno exorientibus cottidie afferretur, Regina, quae de imminuta sua auctoritate querellam a Condaeo institui in sinu gaudebat, et Guisianorum ambitionem coerceri cuperet, viam conciliationis init; sic enim sperabat fore, vt aequata, aut verius labefactata vtriusque factionis potentia, ipsa sibi summum rerum arbitrium sumeret. Condaeus. Kal. Maij ad Reginam litteras dederat, quibus nullo se priuato affectu duci, sed rolo libertatis pristinae et auctoritatis regi ac regihae conseruandae studio arma contra edictorum regiorum violatores sumpsisse testabatur; capita etiam quaedam pacificationis ad eam perfani Ioannis Laodunensis abbatem miserat, quae postridie Aureliani publicata sunt quibus eaedem condiciones repetebantur: nempe vt edictum Ianuarij a coniuratis violatum seruaretur, de caedibus, direptionibus, iniuriis, quibus Protestantes eorum instigatu passim toto regno profligati sunt, publica ac seuera magistratus castigatione satisfiat; Guisius et eius fratres, Momorantius et Santandreanus tot motuum auctores et incentores a rege iubeantur aula excedere, et domum quisque siue in praefecturam suam secedere, donec rex ad eam aetatem peruenerit, in qua regnum per se administrare et de vtriusque partis caussa decernere possit. quae condiciones si impleantur, ipse quamprimum cum omnibus suis arma depositurus sit, et domum siue in praefecturam suam concessurus. obsides interea, dum condiciones impleat, Contij marchionem grandiorem natu filium ac ceteros liberos, quae carissima pignora habeat, daturum pollicetur. si vero tam aequis condicionibus illi non acquiescant, rursus de calamitatibus regno eorum culpa et ambitione impendentibus coram vniuerso orbe Christiano vti antea, protestatur. ad ea responsum IIII Non. Maij, regem velle ac iubere, vt Ianuarij edictum seruetur, Lutetia excepta, in qua multis et grauibus de caussis coetus haberi vetat; vt de caedibus, direptionibus et iniuriis vtrinque patratis per magistratus diligenter inquiratur, et sontes poenis debitis coerceantur; sed nolle imperare, vt Guisiani, Momorantius, et Santandreanus aula excedant, quippe qui erga regem, Reginam ac regnum bene affecti ratione dignitatum principis consistorio interesse debeant, nec tali tempore citra conscientiae morsum et iustam ipsorum apud omneis et posteritatem reprehensionem, regem puerum, qui per aetatem rebus suis superesse nequit, deserere possint; eos tamen, vt quantum quietis publicae studiosi sint, ostendant, paratos esse aula discedere, dum modo ij, qui in armis Aureliani conuenerunt, domum quisque suam abeant, et armis toto regno positis, et oppidis, quae occupata sunt, pristinae libertati restitutis, obsequium quod regi debeatur, ab omnibus praestetur, summo armorum imperio penes Nauarrum remanente. sed in eorum numero, quos domum suam secedere petant, non intelligere, vt Condaeus comprehendatur, quem optent et etiam obsecrent, vt in aulam veniat, et locum, qui pro sanguinis ac dignitaris praerogatiua ei debetur, apud regem teneat. responso subscripsit Rex, Regina et Antonius Nauarrae rex. Condaeus vero, qui videret, nullo pacto IIIviros ab aula velle discedere, et periculum caussari, nisi ipse prior ab armis discederet; nec obsidum, quos obtulerat, rationem haberi, fraudem suspicatus assentiri noluit, quippe qui valde periculosum existimaret, cum iure tantum, vt aiebat, niteretur, illi contra regis, quem in potestate habebant, nomine tuti essent arma ponere, antequam metus, qui ab aduersariorum viribus et sua in aula praesentia cunctis incutiebatur, per eorum discessum cessaret. eodem die IIIviri, qui se Condaei scripto maxime peti viderent, supplici libello regi porrecto, re prius per Io. Auansonium, qui in Scotiam a rege paullo ante missus nuper inde reuersus fuerat, oum AEgidio Magistro, Io. Santandreano praesidibus, AEgidio Burdino et aliis partibus eorum addictis communicata, respondent, et multa ac magnifica de suis erga reges iam vita functos et remp. meritis praefati a rege petunt, vt edicto sanciatur, ne in posterum vllius alterius, quam a maioribus receptae, et quam Catholicam Apostolicam

Romanam vocabant, religionis cultus in regno admittatur; omnes regis domestici et regij duces, item ij, qui praefecturas, magistratus, munia publica exercent, eandem religionem publice profiteantur; qui detrectarint, omni dignitate et publica administratione priuentur, reliquis bonis saluis: sacris addicti, praesules, et alij eandem professionem facere teneantur; si nolint, sacerdotiorum fructibus priuentur; ijque fisco addicantur. templa passim toto regno profanata, destructa aut spoliata restituantur et instaurentur, et dedamnis acceptis plene satisfiat, et qui tam abominandi sacrilegij conuicti fuerint, poenis pro criminis grauitate afficiantur; quicunque vel quacunque de caussa sine expresso Nauarrae regis mandato arma sumpserint, ea quamprimum deponant; qui vero sine illius iussu in armis fuerint et nunc esse perseuerent, tanquam perduelles et regis ac regni hostes iudicentur. Nauarro vni ius sit exercitus et copias cogere; quas vero iam habet et porro habiturus est, retineat, donec motus, qui pacis via hactenus componi non potuere, armorum vi sedentur, et omnes ad obsequium regi debitum cogantur; iis ad aliquot menseis in eam rem stipendia de publico subministrentur. his condicionibus se non solum aula, sed regno ipso excedere, et in extremas oras quasi in exilium abire paratos demonstrant; atque vt egregiae suae in remp. voluntatis ac consilij ratio testimonio publico et omnibus etiam extra regnum innotescat, illud publicare decreuisse declarant. huic libello et alterum eodem die subiungunt, quo petunt, vt qui Aureliani sint, ab armis discedant; prouinciae, vrbes, oppida in regno occupata ad obedientiam redeant, omnesque sacramento adigantur, regi parituros et eius edictis ac decretis iam conditis et quae deinceps ex sacri consistorij sententia fient, et in suprema Parisiensi curia promulgabuntur, remanente penes Nauarrum summo armorum imperio, aut eum, qui a Nauarro substituetur. haec prius quam fiant, se ab aula non posse discedere demonstrant; quibus confectis mox condicioni parituri sint, nec tamen petere, vt per absentiam suam Condaeus vicissim ab aula absit; verum orare Regem, vt eum ad se accersat, et a loco atque adeo ab hominum, cum quibus nunc versatur, consortio abducat, eiusque consilio in grauissimis regni negotiis deinceps vtatur. libellis subscripsere Franciscus Lotaringus, Momorantius, Santandreanus, quibus postea longo et prolixo scripto responsum est, quod XIII Kal. Iunij publicatum est. in eo multa in aduersariorum inuidiam praefatus Condaeus, quod consiliis cum Poptificis legato, et Hispani ac ceterorum externorum principum oratoribus communicatis, non religionis, sed priuatae cupiditatis impulsu, non libellum, sed decretum hoc confecerint, et regi obtulerint; quod ex eorumdem sententia armati in aulam venerint, et Rege ac Regina in potestatem redactis de nouo consilio penes regem instituendo cogitarint, amotis praecipuis regis administris, et eorum loco nouos in amplissimum ordinem asciuerint. id patere ex iis VI antea nominatis, quos nuper allegerint, cooptatione adeo ridicula, vt in populi fabulam praeclara illa succenturiatio abierit. alios ad necem destinasse, alios proscripsisse, aut relegasse. in iis Michaelem Hospitalium virum grauitate, prudentia, eruditione ac morum sanctimonia cum paucis comparandum, et eius simileis sacri consistorij consiliarios, quod minus aequos ipsorum consiliis se praeberent. ne Reginae quidem pepercisse, quam proinde Cenoncellas ad culturam hortorum, si eorum consilia processissent, aut si Condaeus partes suas non interposuisset, amandare constituerint, intentato etiam mortis metu, nisi ipsis morem gereret, et eorum postulatis ac libidini assensum praeberet. denique Rupisurionium regis consanguineum, qui tenerae eius aetati propter summam prudentiam ac probitatem admotus sit, procul aula summouere decreuisse, vt alios pueritiae moderatores illi apponant, qui eum ludere, saltare, equum scienter circum agere, voluptatibus ac luxui indulgere, nulla interim pietatis aut numinis mentione facta, doceant; literas scire, legere, querellas suorum audire, negotia tractare, consiliis interesse, rerum agendarum peritiam, atque adeo suorum notitiam habere prohibeant, et virtutum atque honestarum rerum vsum tanquam principi indecorum ac molestum interdicant; vt scilicet pulchris eorum documentis instructus olim homines, nulla virtutis aut meritorum ratione caros, sed sola gratia acceptos, penes se habeat, et in bonos optimeque de se meritos sordide parcus ac tenax, eorum labores defraudet, ac

paucorum ingluuiem satiet; nulla interea reip. cura, nulla plebis caritate tangatur; iudicialia munia prostent, eaque ab imperitis, et auaris hominibus turpissima nundinatione comparentur; familia denique regia omnibus vanitatis exoletae spectaculis exundet, sitque profligatissimorum hominum receptaculum. tum ad rem aggreditur, et eorum merita non tam refellit, quam insatiabilem auaritiam exagitat, qui per fas ac nefas patrimonium a maioribus acceptum tanta accessione locupletauerint, neque a benignitate regis exantlatorum laborum mercedem ac praemium expectauerint: et quia Ianuarij edictum secum regni ineuitabilem ruinam trahere aduersarij dicebant, id praeteritorum exemplo itidem refellit: nam ante Guisij et Momorantij M. E. in vrbem aduentum sub Rupisurionio et Momorantio filio cum coetus publice haberentur, pacata fuisse omnia, et scire omneis in comitiis nobilitatis et plebis delegatos Aureliani primum, dein ad Fanum Germani a rege postulasse, vt Protestantibus templa ad conueniendum assignarentur. porro absurdum, immo iniquum esse, vt quod praecipui duo regni ordines postulauerint, id III virorum nullam legitimam ad id potestatem habentium decreto irritum fiat. cum vero alterius contrarij edicti promulgationem postulent, id etiam petere, vt dinina et humana iura simul confundantur, atque adeo regnum funditus euertatur. quod ita habere ipsos Guisianos nuperrimo exemplo expertos esse; nam cum in Scotia bellum ob eam caussam excitassent, et contradicente regina sorore et Oisellio Brossium et Ambianensem episcopum eo misissent, spe frustratos ad extremum condicionibus minus honestis transegisse, tota Scotia Pontificio nomine, quod exstirpata Protestantium doctrina restituere cupiebant, excluso, et longe ad nos trans mare remisso. cum rursus professionem fidei ab omnibus, qui publico munere funguntur, exigunt, quo exemplo id faciant, ipsi viderint. certe videre omneis, id contra concilia et S. Patrum decreta fieri, qui nullam aliam fidei confessionem, praeter Nicaeni consilij symbolum vnquam exigendam censuerunt; nisi dicamus, ea specie tegi Hispanicae Inquisitionis terribile nomen, quod omnes nationes adeo exhorreant, et quam veluti decipulam ad vexandos bonos et illaqueandas conscientias nuper Aureliani perniciosis consiliis suis substernere moliti sunt; quod si locum habeat, magnum ex eo praeiudicium caussae Protestantium fieri; quippe qui ea professione, non expectata consilij sententia, in quo audiri debent, peractos se damnatae opinionis reos agnoscere cogantur, sicque Ministri et alij adeo, qui ita inauditi damnati essent, a concilij audientia excluderentur. ante quam vero Guisius et Carolus cardinalis eius frater ad alios accusandos admittantur, necesse esse, vt ipsi se purgent, et eiurent confessionem Augustanam, cui se, cum nuper Tabernis essent, subscripturos principi illustrissimo receperunt, et cardinalis ea recantet, quae de transsubstantiatione, de asseruatione et circumgestatione Eucharistiae, de iustificatione, sanctorum inuocatione, de purgatorio et imaginibus contra receptam in ecclesia Romana opinionem coram Regina pluries disseruit. quod ad templorum profanationes et imaginum deiectiones attinet, iam saepius testatum se dicit, quanto id suo cum dolore acciderit, idque ex eo manifestum esse, quod quidam ob id comprehensi suo iussu capite luerint, sed nullam interea factam publicam castigationem tot innocentium hominum Vassiaci, Agendici Senonum, Samarobrigae Ambianorum, ad Abbatis-villam, ad Arrij-castrum et nuper Andegaui crudeliter interfectorum, qui non muta simulacra, sed spirantes Dei effigies erant. cum vero eos, qui arma sumpserint, perduelleis declarari petant, quid aliud sibi velle aut parare dici possunt, quam vt bello inextricabili hoc regnum inuoluatur, praecisa omni concordiae ratione? et vero, inquit, hoc caput responso. literis consignato minime indiget, et spero me propediem ad eos venturum et coram disputaturum, an alienigenae homini et duobus nebulonibus liceat, contra principem regis consanguineum et maiorem nobilitatis partem ferre sententiam. quia vero Nauarri nomen obtendebatur, breuiter in memoriam reuocat, quam indigne a Guisianis nuper Aureliani habitus sit, quantoque periculo sub impotenti eorum dominatione versatus fuerit. tum Senatum Parisiensem suggillat, ad quem IIIviri multa libello non comprehensa remittebant, ex quo plerosque ipsi beneficiis aut metu, speue obnoxios habeant. tum easdem condiciones repetit, et postremo hoc vnum

flagitare dicit, vt rex pristinae libertati restituatur, qua ante VI menseis fruebatur, Reginae libera regni administratio cum Nauarro, sicuti ei a publicis comitiis delata est, relinquatur; edicta seruentur, et populus a violentia et oppressione immunis asseratur. huius scripti adeo virulenti auctorem faciunt. Io. Monlucium Valentinum episcopum, qui in comitatu regis erat, et consilia ac responsa Condaeo suppeditabat. is et multa de Guisianorum consiliis cognouerat, quippe qui cardinalis Lotaringi perfamiliaris intimos eius sensus in religionis negotio rimatus esset, et in gratia Reginae tunc temporis florebat. responsum ad curiam Parisiensem missum cum literis, quibus eam rogabat, vt illud in Senatu palamrecitari et postea in futuros vsus diligenter asseruari curarent. etiam ad Philibertum Emanuelem Sabaudiae ducem IIII Eid. Maij scripsit, et misso scriptorum illorum exemplo, ne se aduersariorum calumniis praeoccupari sinat, sed de re tota semoto omni affectu diiudicet, rogat. in eandem sententiam ad Fridericum Palatinum VIIvirum scribit XIII Kal. Iunij et exemplum itidem scriptorum illorum ad eum mittit, ad quem iam antea IIII Non. Maij Ministri literas dederant, pro insito erga Gallicas ecclesias amore enixe rogantes, vt coniuratorum ictus in se directos, quantum in ipso esset, auerteret, et ne auxiliares copiae e Germania non solum in suorum, sed regis ac regni hostium gratiam subministrentur, impediret, et partes suas apud regem ac Reginam, quo libertate edictis concessa libere vti possent, interponeret. vicissim Palatinus VI Kal. Iunij Heidelberga ad Condaeum scribit, et deplorato miserabili Galliae statu eum ad promouendam Dei gloriam vt pergat, et ad illam sensus omneis suos et cogitationes dirigat, hortatur: secundum eam regis in pupillari aetate constituti caussam et Reginae dignitatem commendatam habeat; quod si faciat, futurum sperare, vt citra armorum fragorem et sanguinis effusionem religioni prospici, et quies in regno constitui possit. de cetero operam suam industriam et omnia, quae ab amico principe requiri possint officia vltro defert. eodem tempore Protestantium ecclesiarum synodus Aureliani habetur, cui vniuersi coetus suffragiis delectus praefuit Antonius Chandeus ecclesiae Parisiensis pastor, adolescens, in quo praeter gentis nobilitatem, oris venusta facies, eruditio, eloquentia cum singulari modestia certabant. in eo conuentu actum est praecipue de disciplina, quae ab ingeniis leuibus licentiae popularis intemperiem inuehere molientibus conuelli paullatim incipiebat, quod malum inter eos pro tempore compressum mox vehementius erupit, et nonnullas ipsorum ecclesias postea valde turbauit. tum quia belli metus ingruebat, communi decreto ieiunium publicasque preces indici placuit; et inde ad reliquas ecclesias scribunt, et ad auertendam Dei iram, qui propter peccata populi tantarum calamitatum tempestatem immittat, vt idem faciant, et omneis ad resipiscentiam adducant, hortantur, atque ita apud se statuant, erga poenitenteis vereque ex animo confessos ac vitae nouitatem meditanteis Dei promissiones efficaces esse, et ad illos omnino pertinere; haec vera debellandorum Dei hostium arma esse, vitae nimirum emendationem, ac pias preces, quae si desint, tela ac gladios frustra expediri, quae Deus in propria torquentium ac stringentium latera mox conuersurus sit. Iamque passim tumebant, et armis perstrepebant omnia, cum IIIviri seu Lutetiae metuentes, siue vt plebi gratificarentur, Nauarro auctores fuere, vt iuberet omneis Protestanteis vrbe excedere. in eam rem mox a Nauarro II edicta VII et VI Kal. Iunij promulgantur, clausula ad eorum securitatem addita, qua cauebatur, ne cuiquam exeunti vis aut iniuria fieret, aut in eorum bona manus iniicerentur, poena capitis in eos, qui contra facerent, sancita. inde cum mutua nuntiorum missitatione hactenus nihil profectum fuisset, coacto circa Lutetiam ingenti exercitu Nauarrus cum IIIviris Castellodunum versus pro greditur cum IIII peditum et III cataphractorum equitum millibus. Condaeus eodem tempore ex procerum consilio, ne se Aureliano initio concludi sineret, ad existimationem pertinere dictitantium, cum suis exit, hoc est VI OIO circiter peditum et II OIO cataphractorum equitum, et quarto ab vrbe lapide castra metatur. dum in eo essent, Regina Condaeum ad colloquium inuitat; condictus locus ac tempus, et securitati vtriusque partis prospectum. nam de numero armatorum, quos vterque adduceret, conuentum est. Henricus Momorantius Danuilla

iis, qui cum Regina ac Nauarro erant, praeerat. Rupifulcaudius comes Condaeanos ducebat, Regina in equis cum XXXVI circiter equitibus Thurium in Belsiae pago, ita conuenerat, sub initium Iunij venit; eodem et venit cum G. Colinio maris praefecto Condaeus. ibi delectorum turbae aequali hinc inde spatio IO CCC circiter passibus considebant, nam ne propius accederent, cautum fuerat, ne ex verbis ad contumelias, ex contumeliis ad manus deueniretur. sed cum semihoram se continuissent, postremo aegre impetrata a ducibus venia propius accessere. tum praeter spem amica inter eos omnia, dum quisque fratrem, cognatum, amicum ac familiarem suum complectitur, et post mutuas salutationes monent hortanturque, se respiciant, neque exitioso bello, in quo victi ac victoris aequalis futura sit condicio, se fatali leuitate, aut obstinata temeritate implicent. varie afficiebantur spectantium animi, dum Gallos factionibus scissos ac vix diuulsos rursus sponte coire, et qui nunc mutuae beneuolentiae tot signa darent, mox signo dato, si fors ferat, concursuros, et alterum alteri perniciem allaturos cogitant. inter hos animorum aestus gandio ac lacrimis mistos procul inde semotis arbitris Regina ac Condaeus diu collocuti sunt. petebat Condaeus, vt IIIviri aula discederent, et Ianuarij edictum seruaretur. Regina quod ad primum, se prorsus nolle, alterum non posse concedere ostendebat, quippe auersa sacri ordinis pleraeque nobilitatis et vniuersae fere plebis per totum regnum voluntate, quae tunc in armis esset, et cogi citra quietis publicae perniciem vix posset. Regina quidem quamuis negaret, tamen id non sponte facere videri vobat. Nauarrus contra duritiem in eo negotio affectabat, et quanto faciliorem se initio praebuerat, tanto maiorem asperitatem inpraesentiarum prae se ferebat. ita vtrinque post duarum horarum spatium discessum, exasperatis paullum fratrum animis. vbi Condaeus Aurelianum venit, ad socios refert, reque in coetu agitata III Eid. Iunij ad Reginam dat literas, et re cum sociis communicata in hanc sententiam omneis conuenisse dicit: non posse firmas sarciendae concordiae rationes iniri, quamdiu aduersa factio Regem et ipsam suis armis inuolueret, tam validis vinculis, vt etiam amborum voluntates simul constrictas teneant. itaque demisse, quantum possit, petere, ne graue sit, si arma ad coniuratorum vim depellendam pro communi libertate sumpta non deponant, nec pati possint, vt illi, qui sese perduelleis nuper declarauerint, in controuersa caussa iudices sedeant. nec vero ferre posse, vt ad furentis plebis ab ipsis concitatae libidinem edictum illud legitimo sollemnique ritu ex sententia grauissimorum et prudentissimorum virorum conditum violetur, et eo violato vis conscientiis afferatur, eam se ob caussam arma induisse, quae nequaquam exuturi sint, nisi prius illi aula excedant. quod cum illi facere hucusque recusarint, et peruicaci ambitione sua regnum in periculum adducere, quam de suis cupiditatibus aliquid decidere, et tranquillitati publicae condonare maluerint, reliquum esse vt ipse ex, necessitate consilium sibi tutum, regi regnoque salutare sumat, Regina vero pro sua prudentia et auctoritate, quam in hoc regno obtinet, praesenti discrimini occurrat. scribit et ad Nauarrum frattem biduo post, et grauiter cum eo expostulat, quod deserta regis Reginae ac regni caussa, et sepulta iniuriarum a Guisianis acceptarum memoria pro ipsis contra proprium sanguinem, potiusquam aduersus ipsos in iusta caussa beellum suscipiat. postremo de obedientia, quam ipsi debet, et semper praestiterit, ac porro praestiturus sit, suo et sociorum nomine protestatur. eodem die et ad Reginam per Renatum Faginum Vigeanum dat literas, quibus ad auertendum iam praesens periculum atque adeo carnificinam, Reginam rogabat, vt auctoritatem suam interponeret, et ambitiosorum hominum, qui publicam salutem priuatis odiis ac cupiditatibus posthaberent, nefarios conatus anteuerteret: nec committeret, vt ei olim exprobretur, ignauia sua factum esse, vt dum quatuor aut quinque hominum offensionem veretur, omnium Galliae ordinum odium incurrerit, et praepostera prudentia vniuersi regni perniciem accelerauerit. pridie quam eae scriptae sunt, missus Stampis a Regina IIIvirorum instigatu Florimundus Robertetus Fraxineus a secretis epistolis cum mandatis Catharinae et Antonij manu subscriptis, quibus iubebatur Condaeus et socij, qui Aureliani erant, ab armis discedere, et oppida arces vrbes occupatas restituere; quo facto Guisius, Momorantius et Santandreanus mox aula discessuri sint,

et domum quisque suam suam profecturi, sicuti iam ante V Non. Maij scripto publicato promiserint; remanentibus bellicis viribus penes Nauarrum qui quas velit et expedire cognouerit, ex Condaei copiis retenturus sit ad pacandum regnum et omneis ad obedientiam, quae regi debetur, praestandam cogendos: fide data, si quidem mandatis pareatur, praeteritorum memoria inducta nemini futurum fraudi propter religionem hactenus arma sumpsisse, nec vim porro conscientiis allatum iri, aut cuiusquam siue vitam, siue bona ob religionis caussam periclitatura. missi et Franciscus Vetusvilla E. T. et Villarius comes, qui cum Condaeo agerent. Condaeus ad haec, agere se gratias Regi Reginaeque, ait, quod de suorum salute ac securitate sollicitos se esse demonstrent, eorumque operam regno vtilem ac necessariam hoc tempore agnoscant, videri autem his rationibus posse caueri, si Rex, Reginaque in eam libertatem auctoritatemque restituantur, in qua erant, antequam Guisius in aulam veniret, edictum Ianuarij nuper conditum sine exceptione per totum regnum locum haberet, et nonnullis locis, vbi a plebis furore seditionis metus esset, intra vrbes templorum construendorum facultas concedatur, sicuti a regni comitiis postulatum fuit; tota Guisianorum familia, Momorantius, et Santandreanus aula abstineant, vsque dum Rex ad maiorem aetatem peruenerit, nullamque interea regiae administrationis partem attingant. cuncta regij consistorij decreta, postquam Guisius in aulam venit, vt vi extorta et vitio facta, irrita habeantur. Ferrariensis cardinalis Pontificis legatus Guisianorum affinis et incendiorum in regno excitatorum fomes quamprimum Romam se recipiat, Pontificique significet, si vel Lugdunum aut Auenionem vel Vesontionem indicat liberum consilium, sicuti nuper a rege postulatum fuit, ipsos paratos esse petita a rege venia eo accedere. nec vero petere, vt sibi praeteritorum ratione gratia fiat, quippe qui non contra regem, sed pro rege arma sumpserint, seque potius honore ac praemio dignos, quam venia egere existiment. quod vt rex, cum ad prouectiorem aetatem peruenerit, aliquando intelligere possit, postulare, vt Condaei et IIIvirorum scripta ac responsa in publicos curiarum supremarum commentarios referantur. nec vero necesse esse, vt vllae bellicae vires teneantur; nam pacem habiturum regnum, simul ac IIIviri, qui soli bellum ac tumultus in Gallia alant, arma deposuerint. vrbes vero, quas praesidiis suis firmauerunt, regium nomen agnoscere, et porro semper agnituras esse; in alendis proinde exercitibus labori ac sumptibus parci debere, nec opus esse, vt externa auxilia a IIIviris accersantur: neque enim id se probare posse, sed cupere, vt Caesar, imperij principes, Rex Hispaniae, Anglorum ac Scotorum Reginae, Sabaudiae dux, Resp. Veneta, et Heluetij rogati interueniant, et ad maiorem istarum condicionum firmitatem satisdent, fideiubeantque. de quibus omnibus Condaeus mox literas ad Palatinum VIIvirum dedit XVI Kal. Vtil. quibus eum rogat, vt tam iustae caussae patrocinium suscipiat, et cum se occasio offerat, auctoritate etiam sua et opibus tueatur. ita cum scriptis responsisque vltro citroque missis exasperati potius quam mitigati essent vtrinque animi, tandem ad apertum bellum deuentum est. IIIviri Regis, Reginae ac Nauarri nomine, regni opibus, populi fauore, Senatus Parisiensis auctoritate praecipue nitebantur. Condaeus militaribus copiis et nobilitate, praestabat, quae seu Protestantium doctrinae addicta, aut male in Guisianos affecta, aut denique clam a Regina sollicitata ad ipsum se magno numero aggregauerat. atque adeo robore et animorum alacritate Protestantes potiores erant. Grammontanus Vasconicis, Ioannes Roanus ex Allobrogibus et Septimania collectis, Andelotus, penes quem praeterea summum erat peditatus imperium, Francicis copiis praeerat. magna inter eos modestia et disciplina exacta initio seruabatur: nam Pastoribus per cohortes distributis cottidie statis horis ad preces conueniebant, et mane ac vespere, cum excubiae disponebantur, sollemnes preces concipiebantur. nulla deieramenta inter milites, nullae rixae audiebantur, cantibus psalmorum tantum castra personabant. non aleae lusus, aut focariarum vsus erat; tuti mercatores, rustici, et hospites ab omni iniuria erant. non miles a signis discedebat; aut pabulationis vel denique rapinae caussa longius, vt fit hodie, discurrebat, maleficia seuerissime castigabantur; vnus poenae exemptus est Gabriel Bullinuillerius Cortenaei regulus, qui rustici filiae stuprum per vim intulerat, quod multorum indignationem concitauit:

verum is postea ob alia crimina captus Lutetiae capite luit, inultum Deo non sinente, quod homines dissimulauerant. commune omnium consilium ac votum erat, vt Lutetia regni caput ante omnia peteretur. Condaeus XII Kal. Vtil. Aureliano exit, et inde cum vterque exercitus ad aliquot leucas inuicem substitisset, rursus pacis mentio iniicitur, a qua Condaeus minime abhorrebat; pactae in eam rem VI dierum induciae, et Nauarrus scriptis ad fratrem solito amantioribus literis, ab eo Bogenciaci ad Ligerim oppidum, quod sociorum praesidio tenebatur, sibi familiaeque petit, fide data, si de pacis condicionibus non conueniret, se illud ipsis restituturum. eo spatio Regina in castra venit, et Condaeum amantissimis literis ad colloquium inuitat. cum nuntiis vtrinque res agitaretur, facta spe, si Condaeus tuendarum firmandarumque pacis condicionum obses ad eam veniret, IIIviros aula discessuros, et armis depositis domum quemque suam secessuros: ipse Condaeus a sociis petit, vt sibi cum eorum venia ad tantae rei confectionem eo proficisci liceret, eoque facto cunctis innotesceret, nihil inexpertum aut intentatum reliquisse, ac ne proprio quidem periculo reuocatum fuisse, quominus concordiae sarciendae rationes inirentur. tum concipitur in haec verba sociorum postulatio. antequam quicquam agatur, Guisiani, Momorantius, et Santandreanus aula discedant, et eo ipso discessionis momento Condaeum principem oratum volumus, vt se vadem obsidemque fidei nostrae sistat, consignetque in Reginae Nauarrique manus, pollicentes vnanimiter, nos iis quae mandabuntur, pro regis obsequio, regni vtilitate, sociorumque omnium communi salute ad Dei gloriam et conscientiarum securitatem paratis animis prompteque obtemperaturos. delatum ad Reginam cum litteris scriptum. ab eadem mox sua et Nauarri manu regioque praeterea sigillo obsignatum Condaeo sociisque nocte intempesta remittitur, cum literis, quibus has condiciones sibi placere significabant. id fuit ad VII Kal. Vtil. paene exeuntibus induciis, cum magna IIIviralibus copiis incommodandi occasio se offerret, nihil tamen propter fidei datae religionem tentatum est. postridie IIIviri castris discedunt; quod vbi Condaeo renunciatum est, ipse confestim Bogentiacum ad Nauarrum tendit, et inde paucis comitatus Talsiacum per media castra facto itinere festinanter deductus a Regina perhumane excipitur, impetratque, vt nonnulli sociorum eodem ad illam salutandam venirent, et mutuis de pace sermonibus interessent. Monlucius colloquiorum pararius, vir vehemens et persuadendi efficax, dum huc illucque comeat, Condaeo auctor fuerat, quo IIIviros aula exturbaret, vt condicionem sibi honorificam, aemulis inuidiosam, Reginae proponeret, se nimirum paratum regno ipso cum amicis excedere, modo IIIviri domum quisque suam aut in praefecturam sibi attributam secederent; quod a Monlucio fiebat, non tam illorum odio, quam vt Reginae gratificaretur, neque tam vt IIIviros aula exigeret, quam vt amotis Condaeo pariter et IIIviris pacatam ac liberam regni administrationem ad ipsam transferret. nec Condaeus, qui ab armis ciuilibus abhorreret, consilium abnuebat, et memorem se eius monitorum inter loquendum fore recipit. interea sociis suspicio fraudis iniecta, ex eo aucta, quod IIIviri tantum Castellodunum concessissent, quod non amplius quam V leucarum spatio a Talsiaco abest; interceptis etiam Guisij ad cardinalem Lotaringum fratrem literis, quae, quanquam obscuris verbis machinationis cuiusdam fidem faciebant; nam iis perscriptum erat, aliud agi, quam quod simulate obtendebatur, et propediem praecipuis sociorum pessime euenturum, et alia huiusmodi. his et aliis indiciis commonefacti socij, quamuis summoperr. animi angerentur, tamen sine cunctatione Talsiacum veniunt, vt aduentu suo egregiae suae voluntatis specimen ederent, et si quid esset periculi, id cum Condaeo communiter subirent, aut praesentia sua discuterent. itaque ad Reginam veniunt Colignius maris praefectus, Ant. Croius Porciani princeps, Fr. Rupifulcaudius comes, Io. Roanus, Fr. Hangestus Genlius, Grammontanus, Io. Parthenaeus Subisius, Carolus Haluinius Pienna, alij; Reginaque salutata vicissim ab ea peramanter accipiuntur: singulis vero prensatis ipsa in occulto gratias agere, pro tam vtilibus ac necessariis officiis praemio et honore perpetuo dignis, quae regi sibique adeo calamitosis temporibus praestitissent: ea porro huiusmodi esse, vt rex et ipsa salutem et incolumitatem illis acceptam ferret, orare, vt in his perseuerarent, et regni paci consulerent. ad haec Condaeus

exposita caussae aequitate et sociorum ac sua erga regem et ipsam egregia voluntate mirum sibi videri dicit, tantam aduersariorum rationem haberi, nullam sui ipsius, qui nullas condiciones aequas huc vsque recusauerit, et ex ea familia sit oriundus, cuius illi clientes et subditi essent. tum Regina, vt altercationes et exprobrationes declinaret ad Condaei querellam minime accommodato sermone incipit, et numero vincere eam partem ostendit, quae auctoritatem R. ecclesiae sequeretur. proinde, vt pax in Gallia constituatur, hoc primum caput ceteris de concordia ineunda condicionibus substernendum esse, ne alia quam in ecclesia R. recepta religio per regnum vniuersum recipiatur. quibus auditis Condaeus commotior communi nomine respondit, non suam ipsorurnve priuatam, sed publicam in hoc negotio caussam agi, et nisi Dei gloriae, regiae incolumitatis, patriaeque vtilitatis desertores haberi velint, in tam duras condiciones consentire non posse. nam conscientiarum pace, quae edictis constituitur, sublata, quid aliud superesse, nisi vt rex regnumque hoc florentissimum perpetuo et inextricabili bello inuoluatur, hoc beneficium huiusmodi esse, vt sine eo vitam minime vitalem existiment, et parati sint, vel exilio perpetuo publicam quietem ac religionis securitatem redimere; quod si discessu suo existimet Regina vtrique fore consultum, orare, vt potius publicae vtilitatis, quam sui ratio haberetur. ex his postremis verbis saepius a Condaeo vsurpatis captata occasione Regina, Ego vero, inquit, vos omneis semper teque omnium maxime, cognate carissime, summo in pretio, provt debui. et habui et nunc habeo, praecipuaque vestri in his turbis apud me ratio fuit: verum quandoquidem eo res deuenere, vt etiam nouo malo iniucunda remedia adhibenda sint, vestra aequanimitate, qui priuata incommoda reip. vltro condonatis freta, condicionem accipio, vt propediem regno excedatis; sic enim confido fore, vt vestra absentia Pontificiorum animi mitigentur et placatiores in posterum erga Protestanteis reddantur, atque ita publicae tranquillitati consulatur. cum vero in eam rem, quas vellent se cautiones daturam polliceretur, attoniti inopinato sermone Condaeus ac socij, se mirabundi inuicem respectare; Regina contra fermonem persequi, et hoc optimum paci publicae remedium dicere, atque vt interea se in his praecipuam fiduciam ponere, et temporariam absentiam intelligere testaretur, hoc insuper addere, nonnullos esse, qui minorem regis aetatem ad XX vsque annum prorogaturos se minitarentur, quorum si violentia coercenda esset, non dubitare, quin Condaeus sociique, etiam si in externis regionibus abessent continuo adopem ferendam aduolaturi sint. ita eo die discessum. sequenti die Colinius qui praecipitanter nimis Condaeum fidem suam ac sociorum oppignerasse doleret, coetu conuocato, rem esse huiusmodi demonstrat, quae communi omnium consensu indigeret. ibi dictae sententiae, et vno ore pronunciatum est, praecipue Andeloto et Iac. Bucardo acri et maturo simul ingenio viro enitentibus, ab armis, nisi prius euersa IIIvirali potestate, et restituta edictorum a coniuratis violatorum auctoritate, tuto discedi non posse, condicione de patria ad tempus deserenda omnino reiecta; cui nec se Condaeus obligare debuerit, nec potuerit, vt pote priore sacramento obstrictus, quo fidem suam sociis addixerit: et ea sententia tenuit, exploso captioso, vt ipsi aiebant, Monlucij quamuis caussae Condaei in speciem fauentis consilio. iam summo mane ad Condaeum a Regina Fraxineus venerat, cum literis, quibus sermonis hesterni memoriam repeti, et rem confici petebat. verum cum ex frigidiore Condaei responso res mutasse intelligeret, quod vnum supererat, nomine Reginae rogauit, ad se veniret. nec abnuit Condaeus, qui honeste a colloquio discedendi et fidei liberandae occasionem quaereret. itaque eodem rursus cum amicis proficiscitur Condaeus, et pauca cum regina collocutus, cum nec tempus suae apud illam morae circumscriptum esse, nec aduersariorum, qui Castelloduni substitissent, consuetis artibus sermocinationes istas carere, nihilque hispromoueri videret, petica a Regina venia, in castra sociorum cum omnibus suis reuertitur, subirato milite, quod in manifestum periculum se etiam ex procerum consensu coniecisset. tum passim castra his vocibus personare, nihil amplius colloquiis opus esse; patere iam vel caecis hostium consilia, qui tempus ducere et impetum bene animati militis eludere hac cunctatione tentent, vt peregrinis auxiliis, quae propediem exspectent, firmiores eos, quos nunc vt validiores

pertimescant, aggrediantur. ita rerum praeclare gerendarum occasionem amitti; se extrema quaeque potius, quam istas moras malle. tantum in hostem ducat, nam eo rem adductam esse, vt non sermonum, sed armorum signorumque collatione eam dirimi oporteat. cum nihil actum esset sermocinationibus illis, consilium a Condaeo cum ducibus captum, ne sine aliquo operae pretio discederetur, inimicum exercitum necopinato aggrediendi, dum Guisius, Momorantius et Santandreanus abessent, et equitum turmae huc illuc sparsae laxa adhuc hospitia haberent, Nauarrusque solus in exercitu esset; quod noctu tentari placuit, ne interdiu a pabulatoribus aut a leui armatura discurrente detegerentur. itaque Firmitatem Alesij sub vesperam veniunt, ibique iusso milite interulas albas induere, magna diligentia et alacritate in viam se dant, eo ordine; Colinius primam aciem ducebat cum IO CCC equitibus cataphractis, in obuium equitatum impetum facturus. pone sequebantur OIO CC scloppetarij quibus praeerat Andelotus, in IIII turmas diuisi, quibus datum negotium, vt peditatum inimicum aggrederentur. post eos incedebant IO CCC scloppetarij, tormenta occupaturi, cum duobus confertis sarissophororum agminibus. vltimam aciem claudebat Condaeus cum OIO cataphractis equitibus et cetero peditatu. verum decepti ab viarum ducibus cum totam noctem deerrassent, albescente iam die cum se haut amplius leucam ab hospitio progressos animaduerterent, Momorantius Danuilla qui in exercitus fronte collocatus excubabat, signo tormenti displosi ictu dato ceteros duces excitat, qui mox vndique ad Nauarrum conuenere, et ita nocturna illa expeditio et spes de intercipiendo in hospitio exercitu frustra fuit. inde Condaeus cum ex aduerso Nauarri exercitus in aciem instructus vsque ad alteram post meridiem horam constitisset, Lorgeum tendit, quod haut amplius leuca inde abest. Nauarrus vero euocatis Castelloduno IIIviris rursus sequenti die in aciem instructo exercitu prodiit. ita vtrinque sine certamine discessum. inde Bogentiacum, quod sibi ereptum dolebat Condaeus, quodque Guisius in castra reuersus imposito praesidio firmauerat, recta ducit. id suffosso muro per duo foramina a Prouincialibus, quos Vascones sequebantur, et mox Io. Hangesti Iuoei legione impetu captum, et insolenter direptum est, occisis fere praesidiariis et Protestantibus ipsis, qui in oppido remanserant, haut mitius habitis. ibi soluta primum egregia illa disciplina, de qua diximus, et rapinis ac licentiae initium factum, quae tunc in cunis postea per bella ciuilia adoleuit, et in eam magnitudinem ac potentiam, vt regnum hoc florentissimum lamentabili vastatione depopulata sit, magno militaris scientiae dispendio ac ducum dolore simul ac dedecore excreuit. diuersa parte III viri denocte castra summo silentio mouent, et Bloesas recta ducunt, paullo ante a Protestantibus occupatas arce etiam praesidio munita; sed cum locus haut satis firmus, nec spes auxiliorum esset, IIII Non. Vtil., qui arma ferre poterant, vrbem deserunt, et transmisso ponte in vlteriorem Ligeris ripam Aurelianum explicatis signis petunt, continuoque Guisius Bloesas intrat, et quamuis citra certamen vrbe potitus esset, omnis libertas furenti militi permissa est; direptae aedes, plerique Protestantes, qui remanserant, interfecti, aut in profluentem mersi; nec feminis quidem parcitum, quarum nonnullae violatae plures etiam occisae, inter quas vna reperta est honesto loco matrona, quae cum vndarum rabiem euasisset, percussorum manus non effugit. inde Merum, qui pagus est II a Bloesis leucis Protestantium conuentibus frequens, itum, ac plerisque interfectis omnia praedis per IX dies continuos vastata, Cassobouio loci pastore in proximum fluuium merso. qua de re Condaeus per literas apud Nauarrum fratrem conquestus, nullum aliud responsum tulit, quam haec et talia belli necessitate excusari. inde Caesarodunum Turonum ducunt eo venerat paullo ante ferias Paschatis Monpenserius, et cum vrbem idonee firmasse sibi videretur, Protestantes aliena ipsius voluntate perspecta eam per vim capiunt, nec furori lasciuientium temperari potuit, quin statuae et imagines passim in templis profligarentur, reclamantibus optimis quibusque, qui quantum ex eo odium contra se concitarent, quantoque haec res porro detrimento constitura esset, iam tum prouidebant. missus mox eo Rupifulcaudius, qui supellectilem omnem templorum preciosam, quae in illa ciuitate longe copiosissima erat, describeret, et eius relicto penes ecclesiasticos inuentario manu propria obsignato

gnato Aurelienum secum asportaret. inde capta occasione perditissimus quisque arma capere, et manu coacta per pagos et oppida infirma discurrere, Protestantium insectandorum praetextu passim praedas agere conniuentibus praefectis, et latrocinia auctoritate publica impune exerceri. nam sama de profanationibus templorum per vrbes, Protestantium insolentia vbique factis sparsa, adeo ira commoti omnium animisunt, vt S. C. in curia Parisiensi statim factum sit, quo Protestantes aqua et igni interdicebantur, et iubebantur omnes contra eos armari, pulsatisque vbique tintinnabulis eos infestis armis infectari, et impune occidere. hoc S. C., quod Monpenferij et Francisci Regij Chauignij eius legati iussu per singulas hebdomadas die Dominico a curionibus coram populo recitabatur, veluti classico excitati rustici licenter ad praedas et eaedeis opere rustico relicto versi sunt, delectis e suo numero nulla auctoritate, qui vt promptissimae erant audaciae aut innata feritate sanguinis auidiores, insolenti turbae se ad omne facinus patrandum duces praebebant. eorum pars Ligolium venit, quod est oppidum ad Indram in Turonibus, et ab illis inibi aliquot homines strangulati, pastori loci oculis effossis et lento igni corpore eius cremato: pars Cormeriacum, Lochias, et Insulam Bucardi, atque inde Azaeum denique petunt, et rapinis ac caedibus in suspectos desaeuiunt, quibus plerunque et integri inuoluebantur. nec in Vindocino agro melius erat, vbi iritata plebs, ob deiectas passim insolenter a Protestantibus imagines, et in ipsa vrbe Comitum ac Ducum sepulcra immani feritate violata tantum odium conceperat, vt non mitius cum iis, quam cum canibus rabidis, sibi agendum existimaret. et vero Protestantes tanto furore bacchabantur, vt qui inter eos plus sapiebant, coacti fuerint ex Caenomanis militem ad eos reprimendos euocare. qua ex re commota nobilitas arma sumit, duce sibi delecto Petro Ronsardo, qui curionatum Eualiae tenebat, loci amoenitate aut comoditate captus. neque enim is erat, qui libertatem suam atque adeo licentiam poeticam sacerdotalis muneris necessitate tanquam compede ad grauitatem ea functione dignam vellet astringere; sed homo generosus et a teneris annis inter nobileis pueros Caroli Aureliani ducis Francisci I. F. in aula et postea militaribus studiis in Anglia et Scotia innutritus, antequam literis sub Ioanne Aurato operam daret, et diuinum ingenium ad poeticam appelleret, inter pacatae vitae oblectamenta etiam armorum curam et amorem retinuerat. is igitur insolentiam cuncta per templa impune grassantium non ferens collecta nobilitatis iunioris manu multos ex iis male multauit. dein ingruente ex Caenomanis militum globo se domum recepit. illi vero per Vindocinum agrum late effusi Carilefi fanum veniunt, et locum praesidio firmant. sed dum infrequentiores excubias agunt, monachi loci, hospites suos exosi euocatis auxiliaribus ad tintinnabuli pulsationem, qua vesperae tunc preces indici consueuerant, ita Sicularum memoria reuocata, dato signo vim faciunt, et XXX circiter ex iis interficiunt, et gliscente licentia in propinquo Custanderium, qui domi se continebat, captum iugulant, et vxorem eius lapidibus obrutam in puteum praecipitant. tulit id indigne Ioachimus Vassorius Cugnerius nobilitate et opibus illa regione praecipuus: is ergo collecta manu fanum Carilefi duxit, et delapsis auxilaribus in monachos et sacerdotes, qui se illo receperant, vltimam odiorum seueritatem exercuit. nam occisis plerisque ex iis, duo facti duces in ipso templo, in quo vesperarum signum ediderant, laqueo suspensi sunt. Andegaui cum Non. April. Protestantes absque vlla fere violentia vrbe potiti, essent, res administrante Mebretinio, se initio moderate gessere. tota vrbs in duas partes diuisa est, quarum superior ciuitas vulgo appellatur, in qua maius templum et episcopi aedes sitae sunt: earum custodiae, a quibus metus erat, Cauanio committitur; Mebretinius vero mane publico conuentu habito coram decurionibus aduentûs rationem exponit, et quicquid factum erat, Condaei iussu, cuius imperium ea de re habeat, factum dicit, vt videlicet contra edictorum violatores auctoritas regis et libertas conscientiis ab eo permissa inuiolata seruetur. tum publico decreto delectus Io. Duretus Barbeus ex Andina nobilitate vir primarius, qui vrbi summo cum imperio praeesset, cui Petrus Petreius Plessiacus adiunctus; mox Anselmus Subsellius, de quo iam supra toties diximus, Aureliano a Condaeo missus, vt promissa auxilia maturaret. ab eo perscriptae leges, iuxta quas Catholici

et Protestantes pacate in speciem, non tamen citra occultas suspiciones vixere vsque ad XI Kal. Maij, quo iuuenis quidam adducta secum militum manu, in speciem vt Condaei nomine collationem pecuniarum ab oppidanis exigeret, in templum irrumpit, et quibusdam locis imagines profligat. ea re inuitata nobilitas cum Renato Faucilio arcis praefecto agit, et tempus opportunum nacta, quo praecipui ex iis qui aut arma ferre aut aliis praeesse possent, Aurelianum iuerant, III Non. Maij nocte obscura introducto Ioanne Leomontio Pigallario a Monpenserio summisso vim in vrbem facit. restitere initio Protestantes et duce Gaspare Schombergio nobili Germano iuuene strenuo, qui studiorum caussa in vrbe erat, repulsa initio eruptio, sed cum parte vastae vrbis occupata paullatim a tergo circumueniretur Schombergius, a suis desertus retrocessit. is postea regiis auspiciis magna cum fidei ac fortitudinis laude militauit, et patria relicta fixisque apud nos laribus ab eo tempore magnis expeditionibus ac negotiis semper interfuit, ac permultos annos praecipuum dignitatis locum in aula ad vltimum vsque diern obtinuit. in eo tumultu occisus Carolus Albiacus vrbis pastor, dum fugiens saltu moenia superare nequicquam tentat. potitus vrbe Pigallarius Protestantibus conueniendi extra vrbem initio copiam facit, dein eos omnino eliminat, recenti adhuc direptionis templorum apud plebem sensu. tum rapinis et violentiae porta aperta, licenter multa in multos perpetrata, direptae coactoris regij aedes, et regia pecunia dilapidata, non sine Pigallarij infamia, qui ipse praedae participasse creditus est; feminae etiam crudeliter habitae; occisae aliquot; ceterarum pudori vis illata; in iisque sorores duae stupratae coram parente, quem milites ad puteum alligauerant, vt inuitus iniuriae suae spectator esset. vicinis lotis in nobileis et alios eadem licentia saeuitum est. tum XL et amplius vario suppliciorum genere extincti. haut longe ab vrbe Rupifortium abest Tremolliorum arx saxo vndique fere praerupto, quod e media planitie assurgit, imposita; quod quidam Paludanus nomine homo pugnax, qui antea Seiospontes occupauerat, exiguo praesidio tenebat. is cum XXV militibus diu Monpenserij impetum sustinuerat, occisis amplius CC; tandem cum puluere tormentario destitueretur, milite deditionem se facturum ipso inuito minitanee et posticum aperiente in turrem confugit, ac postremo coactus a Pigallario spe veniae facta IIII Non. Vtil. se dedidit. nihilominus inde Andegauum quasi in triumphum deductus Monpenserij iussu Villanouano instigante homine ipsi inimico cruribus et brachiis fractis rotae imponitur, ibique viuus relinquitur, vsque dum ex vulneribus et fame exanimaretur. sed mox milites illi, qui ducem suum hosti prodiderant, ab hoste ipso perfidiae pretium tulerunt, aut laqueo suspensi aut occisi. In Andibus itidem Cratumnum est, a quo Cratumnensis regio, Tremolliorum item oppidum, quod a Quercetano Lallerio occupatum fuerat, homine, qui cum ad scelera tegenda turbas quaereret, Condaeo operam suam addixerat, et alioqui in ea regione plurimum poterat, rex Cratumnensis ioculari dicterio ob id appellatus. is dum abesset, Aurelianum ad Condaeum profectus, Renatus Despeus Hundebertus loci praefectus cum pedites equitesque aliquot in oppidum introduxisset, immane quantum in omnem licentiam effusi illi in cunctos promiscue grassati sunt, eo vsque amentiae prouecti, vt loculum seu vrnam in Nicolai fano defossam, in qua Annae Lauallae Tremolliorum auiae ossa recondita fuerant, rati thesaurum subesse eruerint, et spe falsi impune laniata per publicam plateam sparserint. nulla tanti sceleris publita vltione, nisi quod ossa a magistratu postea collecta in eodem fano reposita sunt. dum vero Quercetanus cum suis Aureliano redit, in obuios impetu facto quosdam cepit, a quibus mox promissis captus Condaei partes deseruit, et domum ad tempus secessit, donec a Ioanne Surchio Malicornio rogatus signiferi alae ipsius equitum curam suscepit. inde cum ne Protestantes quidem ipsi in eo oppido, in quo nulla diuini cultus, nulla iuris aut pudoris ratio haberetur, se satis tutos existimarent, paullatim dilabi omnes et in proxima loca concedere ceperunt. tandem Pigallarius, qui iam Guntheri-castrum venerat, ne quam suspicionem oppidanis iniiceret, vacuum Cratumnum V Kal. VIIIbr. ingressus est, in quo vindicandorum flagiciorum ab aliis patratorum specie multa crudeliter,

multa violenter multa auare in innocentes plerosque commisit, relicto in eo Claudio Tremollio Nigri monasterij regulo Tremollij fratre. interea IIIviralis exercitus, ineunte Vtil. Caesarodunum vsque progressus misso faeciali vrbem dedi postulat; qui in ea erant, confectis III peditum cohortibus et II equitum vexillis, cum nulla auxiliorum spes esset, discedunt, et cum sociis eodem tempore Chinone et Eraldi castro ad Vigennam oppidis se coniungunt, inde cum OIO simul armatos efficerent Pictauium versus iter habuere. verum a Villario comite oppressi, cum maiorem partem oppidani essent, plusque animis quam rei militaris peritia valerent, ducibus animum despondentibus pars demersi, pars dediti exarmatique sunt. Ioannes Turrius Tornicensis eorum pastor, qui colloquio Possiaceno interfuerat, septuagenario maior captus et in Clanium praecipitatus est. qui primi se dediderunt, Caesarodunum repetere iussi sunt, et ad portum Pilarum vsque ab equitibus aliquot deducti; vbi transmissa Creusa, quia nulla arma haberent, partim a rusticis interfecti, partim huc illuc dilapsi sunt; corpore expeditiores circiter CC ad suburbium vsque vrbis peruenerunt, vbi a plebe furente et ad tintinnabulorum pulsum confluente vndique circumuenti in templum B. Mariae inclusi sunt, vnde quidam ope amicorum noctu elapsi ceteri mane CXX circiter immani laniena caesi et in vicinum Ligerim demersi sunt. a fugitiuis facto initio ad eos, qui in vrbe remanserant postremo deuentum est, incendente praecipue eos Antonio Plessiaco Richelio olim monacho et tunc excucullato peditum ductore. nam plerique ex iis interfecti et in profluentem tracti; feminae etiam, quae ad sacra antiqua redire recusabant, aut iniuriose eo pertractae, aut cum recusarent crudeliter occisae: infantes item iterum sacro lauacro abluti, quasi sectariorum lauacrum non esset lauacrum. ad vltimum, ne quid intentatum plebeia rabies relinqueret, Ioannem Burgeolium, Turonum praesidem iam senio grauem, vita ceteroqui tota innocentem, neque palam Protestantium doctrinam professum, tamen suspectum, quod ad eorum partes propendere visus esset, cum et a Clarouallio Chauignij legato incolumitatem magno pretio redemisset, et extra portas emissus se dissimulata persona proriperet, a subornatis agnitus fustium ac dolonum ictibus immaniter contusus, ad extremum exutus et ad Ligeris ripam deductus pedibus sursum sublatis et capite deorsum in aquam pendente suffigitur, ita vt pectore tenus aqua extaret; tum spirantis adhuc ventrem aperiunt, auulsisque visceribus et in profluentem proiectis cor exanimato extrahunt, et conto affixum per vrbem contumeliosis vocibus ad immanitatem additis circumgestant, quantumvis Chauignius reniteretur, et Monpenserius erectis passim patibulis plebem ab intemperie reuocaret. Burgolij item male habiti Protestantes, quod est coenobium in Andium et Turonum confinibus loco amoenissimo situm, cuius rei non caruit inuidia Christophorus Pisseleus coenobi antistes. ad fanum item Christophori, quod est Buelij Sancerrae comitis Longauilla loci pastor homo iam aetate decrepita occisus est. qui Caenomanorum ciuitatem tenebant audita Caesarodunensium clade grauiter casum tulere dolore tandem in metum verso, quippe sibi conscij erant multa contra regiorum edictorum auctoritatem atque adeo libelli fidem Regi per Mortarium oblati fecisse. nam post altaria ac statuas confractas etiam in sepulcra saeuitum est, abdita quaeque rimante militum auaritia, nec Petri quidem Lucemburgici cardinalis manibus parcitum est, cuius loculum immani impietate refoderunt rati gemmas in eo reconditas quod in caussa fuisse putatur, cur Sebastianus Lucemburgicus Martigius Petri gentilis in Caenomanos adeo seuere in Virij expugnatione vindicauerit. ij igitur iam tum iustas poenas veriti, cum licentiam in dies crescere dolerent, nec quenquam dignitate praecellentem haberent, qui militem lasciuientem et per agros passim in templa desaeuientem compesceret, tandem vrbem deserunt IIII Eid. Vtil. sub vesperam, non sine tumultu. exiere IO CCC circiter armati, quos vix Mota Tibergeus delectus inter factionibus sectos homines ductor Alenconium incolumeis perduxit. pars inde Mongomerium et Bullionium ducem, pars Dieppam confugere, et inde in Angliam transmisere. reliqui duo iam ante suspecti ductores vrbe deserta mox episcopo operam suam addicunt. hic IO ad vabis custodiam adhibet, qui nullo non licentiae crudelitatis et praedarum

genere non solum in vrbe, sed et per agrum vicinum longe lateque grassati sunt. subornati etiam homines, qui eorum nomina, qui imaginum deiectionibus et templorum profanationibus interfuere, ad iudices deferebant, in quos seuerissime animaduertebatur. inter eos, a quibus toto illo tempore Protestantes maxime infestati sunt, recensetur Renatus Campanus nobilitate et opibus, an dicacitate et seruili vafritie insignior, incertum, qui cum ob naturalem vtriusque coxendicis luxationem ex eaque claudicationem armis ferendis impar esset, ceteros, qui arma tractabant, immanitate superabat, quam affectata in sermonibus scurrilitate eleuabat. is Piscarij, id erat nomen pulcerrimo praetorio, in quo habitabat, quoscunque vel minima suspicione, aut ex alia caussa sibi inuisos per dolum aut vim nancisci poterat, in profundissimum viuarium, quod maius suum poculum per iocum appellitabat, praecipitabat, eoque mortis genere amplius L perdidisse dicitur. cum vero rex adhuc iuuenis triennio fere post sancitam vtrinque patratorum obliuionem Piscarium venisset, et hominem interrogaret, quot homines his vltimis bellis maiore poculo suo ad bibendum inuitasset hoc est vastissimo illo barathro ad lucios saginandos immersisset, ille per iocum respondit, rerum nihili ac nullius valoris se repertorium conficere sus deque habuisse. alter et recensetur Boiordanus nomine, in cuius stagnis plus L item hominum crudeliter occisorum cadauera reperta sunt. Samarobrigae vero Ambianorum III Eid. Maij interdicta Protestantibus conueniendi libertate iussu magistratus conquisiti omnes prohibitae lectionis libri et Biblia vernacula publice combusta sunt, vnaque pastoris cathedra. quidam etiam in tumultu sed exiguo numero occisi sunt. verum ad Abbaris-villam maioris molis motus excitatus est. nam cum Robertus Sandelisius Altocurius arcis praefectus in vrbem venisset, et cum decurionibus de componendorum tumultuum ratione ageret eosque subinde quod conniuentia sua paucorum perditorum licentiam alerent, increparet, excitata statim seditione, quasi Altocurius, qui Protestantium doctrinam palam profitebatur, milites in arcem Condaei nomine introduxisset, et oppidanis caussam dissidij quaerens superbe interminaretur, domum circumsistunt, et militibus, qui cum eo erant occisis, ipsum refractis ianuis adsecuti variis ictibus, cum se defenderet, confodiunt, ac postremo spoliatum ac nudum per fenestras adhuc spirantem in viam publicam praecipitant, vbi a pueris per vicos lutosos iniuriose tractus est: quo facto ad arcem fit impetus, eaque citra certamen expugnata, Franciscus Sandelisij filius, cum fugeret, captus ac post multa vulnera accepta exutus et quasi exspirasset in via relictus est. inde cum in proximum diuersorium delatus esset, cognito a tumultuantibus ipsum nondum expirasse, ad diuersorium fit concursus, ex eoque iuuenem eductum in via publica variis ictibus necant. cum eo erat Franciscus Cantalupus Seconuilla et Antonius Cancelerius et Altacurij cognati, quos fugienteis adsecuti illi crudeliter interfecere. cum vero quidam Ludouicus Belicardus nomine, quod concionibus in arce interfuisset, a Ioanne Maceto vrbis praetore ad mortem damnatus esset, et reo appellante, a Senatu mitigata sententia decretum esset, vt taedifer per vrbem traduceretur, is tamen in carcere diu post iniuriose a Maceto retentus est, rescissam a Senatu suam sententiam indignante, et cum tandem in Valafrani templum duceretur e carnificis manibus per vim a plebe raptus et laceratus, ac postremo in vicinum fluuium praecipitatus est. Siluanecti item Protestantes male habitti instigantibus Claudio Stoco et Gulielmo Bertoldo, pluresque in vrbe interfecti; inter eos vero Mutius a fano Eligij, Aldencurius, Ardrensis, et N. a casa candida viri nobiles caedis cuiusdam mulieris postulati, cum probationes deficerent, conuicti, quod Condaeo Aurelianum proficiscenti praesto fuissent, curiae decreto Lutetiae securi percussi sunt, eorumque capita Siluanectum relata vt ad vrbis portas affixa prostarent. multi alij praeterea ob eandem caussam extremo supplicio affecti; feminae etiam male multatae. ita Protestantes odio ob profanata templa disseminato cum vbique a plebe infestarentur, qui arma ferre non poterant, Montargirium, quod est Renatae Ferrariensis Ludouici XII F. oppidum, tanquam locum ab omni iniuria securum, magno numero confluxerunt. sed sub id tempus eo missus est a Guisio Renatae genero Ioannes Surchius Malicornius, cum IIII equitum turmis specie socrus tutandae, re vera,

vt oppidum et arcem in potestatem redigeret. venienti oppidam portas aperuere, statimque plebs eius aduentu audacior saeuire cepit, sed mox vnius hominis morte satiato furore compressa est. accepto oppido, restabat vt arx in eius manus veniret, in quam se domibus pulsi receperant: id vero recusantibus praesidiariis et contra, ni parerent, vim et tormenta se admoturum minitante Malicornio, Ferrariensis ingenteis ac vere regios spiritus gerens Malicornium monet, videret, quid susciperet; nam neminem toto regno esse, qui in se, praeter quam rex, imperium haberet; quod si tormentis arcem quatere institueret, ipsam se ante alios ad ruinam exposituram, probaturamque suo periculo, an ipse vel alius quisquam adeo temerarius reperiri posset, qui optimi ac potentissimi regis filiam occidere auderet; nec vero deesse sibi cognatos et amicos, qui iniuriam sibi illatam in sceleris tanti auctores animose vindicaturi, poenisque non solum de ipsis, sed et eorum liberis vel etiam in cunis essent sumpturi. quibus generosae feminae verbis commotus Malicornius, ad haec offensionem eius veritus, a vi abstinuit. haut longe hinc exacti Ioannis Nemorosij fano Protestantes; neque inclementius quidquam in eos actum, nisi quod grande aes profugorum bonis, quandiu bellum durauit, est impositum. interea Condaeus, cum res in Neustria paullatim labare cerneret, Rotomagum ad ciuium confirmandos animos aliquem vsu armorum et dignitate conspicuum virum mittendum censuit. is delectus est Ludouicus Lanoius Moruillerius, qui cum CCC equitibus per Carnutes itinere facto cum in prouinciam venisset, et ad Audemari pontem substitisset, Aumalius, vt eius in vrbem ingressum impediret, statim cum suis se medium interposuit, et Bouillae angustias insedit; quo animaduerso Moruillerius Aumalio inferior, astu vsus Honflorium concessit, quasi inde Franciscopolim petiturus, datis etiam ad Carnutum vicedominum, qui Franciscopoli erat, in eam rem literis; atque vt famam magis adiuuaret etiam aliquot equos nauigiis imposuit, quasi in vlteriorem ripam traiecturus esset. Aumalius igitur, qui vereretur, ne ille collectis Dieppa et Picardia vicina copiis Caletensem agrum sui iuris faceret, et inde rerum potitus Rotomagum peteret, praeuertendum ratus, retro ad Arcuensem pontem redit, vt illac traiecto Sequana, hosti, antequam vireis collegisset, occurreret, et aut inferiorem aggrederetur, aut prouincia omnino pelleret. at Moruillerius, qui astum processisse cerneret, statim equos nauigiis impositos retrahit, et summa celeritate noctu facto itinere Rotomagum contendit, quo postridie III Eid. Iunij summo mane per nauigia, quippe ponte abrupto, incolumis peruenit. ibi prima de licentia militum refrenanda cura fuit, quam ille si non ad antiquam disciplinam reuocauit, at intra modum cohibuit: tum de S. Catharinae arce consultatum, deseri illam prius destructam, an muniri ac praesidio firmari placeret. et placuit non deseri, eamque seruandam ipse Moruillerius suscepit, vrbis cura Languetotio commissa. petebant Protestantes vt quomodo ipsinuper Lutetia, sic aduersarij ex vrbe pellerentur. verum Moruillerius natura mitis eos exarmare et iureiurando ad pacem ac concordiam tuendam adigere satis habuit. interea Valoniae in Constantiensi praefectura, cuius arci Getae loco Cartolius Protestantibus infestus a Matignono impositus fuerat, tumultus excitatus est. is cum delectum in municipio illo Matignoni iussu ageret, itidem III Eid. Iunij rixa ex composito a Ioanne Angerio et Roberto Pullo turbidis hominibus excitata, in Protestanteis impetus factus est, qui ad Stephani Esnaei aedeis conueniebant. occisi Husvilla et Cocauilla ex nobilitate vicina et aliquot oppidani, ex quibus Ioannes Giffardus cum lapidibus obrutus a seditiosis exspirasse crederetur, paullo post inter aceruos lapidum erecta ceruice opem implorans mox ab iisdem verubus ac contis confossus est, geminata morte vix satiato furentis plebis odio. quo facto cum ex vicina nobilitate plerique a Protestantibus alieni tanquam ad praedam accurrissent, Bullionius, qui suam auctoritatem Orsonis ponte, Alenconio, Sagio, Argentano, Danfronio, Aurincis, Michaelis fano, Grauilla, Chereburgo antea occupatis a Matignono carpi et imminui merito indignaretur, Costum succinctum quaesitorem eo mittit, vt in tumultuanteis animaduerteret, et Pastorem forte captum in libertatem vindicaret. verum et is contumeliose habitus et sub custodia retentus est. qua re iritati Bullionius, Sanmarianus, Montanus et Agnellus cum IO CC, et mox Franciscus Clericus cum OIO IO peditibus et

CC colubrinis eo aduolant, ac diuersa parte Matignonus cum Villarmosio quandam municipij partem occupant, ex qua cum in Sammarianos frustra impetum fecissent, tandem conuentum, vt arx Bullionio permitteretur, et seditiosis deditis, in eos legibus ageretur. Mutius a Bullionio arci imponitur, libertate conueniendi Protestantibus restituta, qua vsque ad VIIbrem insequentem vsi sunt. Bullionius vero Falaesia, Baiocassium ciuitate, Laudi fano, Viria vt infirmis locis, omnia tormenta deducit, et in arcem Cadomensem comportari iussit, descripta omni sacra supellectile pretiosa, quam et ipse secum absportauit. interea Aumalius Moruillerij astu deceptus, ne sine aliquo operae pretio in Caletos venisse videretur, agrum late vastat, Harflorium, Montem-villerium, Iuliobonam, et Franciscopolim vsque excurreus, aliquot etiam ex nobilitate supplicio affectis, dum diuersa parte triremium ope Moruillerius supra et infra vrbem ex pagis circumiacentibus annonam corraderet, interceptis omnibus nauigiis ab Audoeni portu, vt hostium conatus moraretur. nauigia ea postea confracta et in S. Catharinae arcem ad frangendos tormentorum ictus, comportata sunt. inde Moruillerius, cognito, VIII muraleis machinas cum puluere ac telis Luteria summissas prope esse, vt Arcuensem-pontem secundo flumine inferrentur, eo mox ducit, XVII Kalend. Vtil. cum OIO CC peditibus, CCCC equitibus et III tormentis; quod Aumalium ex Caletis, cum in eo esset, vt Diepam obsideret, reuocauit, atque ita irrita expeditio fuit. in vrbem mox accepti CC equites ductore Sammariano Senarpontij genero, et III Kal. Vtil. Aumalius cum omnibus copiis ad S. Catharinae arcem castra ponit, dispositis XIII maioribus tormentis et II colubrinis, quarum displosione dissilientibus lignorum ac lapidum fragmentis Ioannes Crosa et Mesnilius Moruillerij in Bononiensi praefectura legatus vulnerati sunt; occisi Santanianus et Linguatorius, in cuius morte obsessi magnam iacturam fecere. ibi sex horas continuas pugnatum fuit, multique ex Aumalianis occisi. triduo post instaurata verberatio ex colle, qui viae Parisiensi admodum profundae imminet, in qua scloppetarij Aumaliani latebant, a tormentorum ex triremibus trans Sequanam in eos iaculantium ictib. tuti. inde leuib. proeliis et excursionibus pugnatum est vsque ad V Eid. Vtil., quo totis viribus ad arcem impetus factus fuit, et quamuis initio statutis in summo muro tribus signis, tandem tamen cum damno Aumaliani eruptione ab obsessis facta repulsi sunt, qui mox nocte insequenti confuso ordine vasa conclamant, relicto amplo comeatu, ac sauciatis compluribus militibus, qui summa humanitate a Moruillerio habiti sunt. ita soluta obsidione post gratias Deo actas Rotomagenses res in vrbe ordinant, tintinabulis conflatis machinas conficiunt, fontium canaleis ab Aumalio incisos castellis repurgatis restituunt, pomeria firmant, militem inutilem dimittunt, vias complanant, annonae prospiciunt. sub id tempus is qui Fiscano praeerat irrito conatu Caudebecum tentat, quo eodem tempore Aumalius de impetu scalis admotis noctu faciendo consilium ceperat, re cum oppidanis aliquot communicata, missoque puero a Villabonio cum tesseris, quibus dies et hora condicebatur. verum Moriullerius cum capto puero de consilio cognouisset, non propterea in conscios inquirendum ratus, puerum non solum non puniuit, sed aureo donatum ad Villabonium remisit, atque insuper contemptim monuit, vt cautioribus ministris in posterum vteretur; qua in re nimiae ac proinde suspectae indulgentiae nomine apud Protestanteis insimulatus est, eum iam tum ad reconciliationem cum Regina ac IIIviris viam munire criminanteis. Aumalius vero spe omni de capienda vrbe abiecta Brionam petit lanificio et telarum textrinis nobile municipium, quo direpto ad Audomaripontem castra ponit, quod mox frustra summisso ab vrbe auxilio, sed serius adueniente inter colloquendum interceptum est, ac licentiose direptum, Ioci Pastore, qui aeger decumbebat, prius effossis oculis et auribus truncatis occiso, et inde ad patibulum tracto per vicos cadauere. mox et Honflorium captum, dilapsis Franciscopolim oppidanis. Regina interim Rotomagenseis missis literis tentat, mandatque vt positis armis Bullionium admitterent, et pecuniam regiam libere ad se transmitti paterentur, sed rebellione iam adulta nequaquam obtemperauere. secundum haec prouinciae Senatus, qui Regis mandatu Luparium translatus fuerat, cum nihil Reginae preces valere apud obstinatos animos cerneret, recenti etiam excursione iritatus, qua

Rotomagenses praesidiarij in Caletis pleraque templa, quae rustici muniuerant, depraedati fuerant, deiectis passim statuis et altaribus, S. C. faciunt VII Kal. VIIbr. admodum seuerum contra Protestanteis, quo non solum eos eorumque fautores perduelleis declarant, sed et bonis, dignitatibus ac nobilitate exuunt, irrogata etiam ipsis liberis ac posteritati infamia, dato XXI dierum ad poenitentiam spatio, quibus elapsis in eos omnibus impetum facere et vi aperta grassari mandatur, omni iurisdictione ciuitatibus vrbibus oppidis municipiis, quae ab iis occuparentur, abrogata et interdicta: Partoribus etiam, vt prouincia facessant, mandatur; decerniturque, vt magistratus, iudices, praefecti ac quicunque publica dignitate functi, iureiurando purgare se teneantur, non ope consilio aliaue re vlla seditiosos ac rebelleis iuuisse; ac fidei confessionem eam, quae a Sorbonica schola sub Francisco I anno huius seculi XLIIII praescripta est, coram episcopo aut eius vicario publice profiteri. ea re cum edicta regia violari contenderent Protestantes, qui in vrbe erant, tubicinem mittunt Luparium, per eumque Senatui denunciant, appellare se ab ipsorum decreto ad regem pupillaris aetatis annos egressum; appellationis etiam porrecto exemplo; sed vicissim tubicine remisso Senatus decretum suum per apparitorem Rotomagensibus significandum curat, exemplo eius tradito. mox suspecti ob religionem Lupario exacti, et vicissim Augustiniani eremitae ac ceteri mendicantes vitam monasticam professi [reading uncertain: print blotted] Rotomago expulsi sunt; cumque in pauperum alimoniam et militis stipendium singulis mensibus XV OIO aureorum expenderentur, vt sumptibus satisfacerent, omnem gazam sacram conflant, ex eaque monetam cudunt. mox crescente in diessuspicione, qui Protestantium doctrinae addicti non essent, vrbe facessere iubentur, qui a praesidiariis ac rusticis ipsis per agros magnam partem spoliati sunt. tum muniendae vrbi cura impensa, excitato amplo et alto tumulo inter Sequanam et murum, qui ponti imminet, ex quo trans flumen et in arcem vsque eiaculatio commoda erat, destructis casulis atque excisis arboribus, quae mediam in proximo insulam interiacebant: ducta etiam fossa ante arcem altera in extremo Martinuillano aggere, et interior admodum profunda cum aggere: vetus palatium terra oppletum et Dominicanorum templum, destructo portae Caletensis suburbio, obstructa item ea porta, Hilariana, Bouerolia, et ea quae pontem respicit, ac flumentanis omnibus, praeter duas, quae terreno pomerio firmatae sunt. ad moenium denique instaurationem statuarum et altarium destructorum lapides quadrati, quorum paenuria in illis locis est, etiam ad ludibrium adhibiti. parte alia Aumalius Audoeni portum, Blanvillam, Clerium, et Ozobostum muniebat, vt obsessorum excursiones prohiberet, qui tamen XIII Kal. VIIbr. iuxta Sprauerium impedimenta fere omnia Aumalij et magnum equitum numerum intercepere. triduo post S. Seueri suburbium direptum, abductis gregibus et armentis; Caletense item, L praesidiariis equitibus, qui exierant, cum damno in vrbem compulsis. interea cum Angliae Regina per Carnutum vicedominum agebatur, vt auxilia sumministraret; quod per multos male habebat, qui eo vsque iusta ac legitima pro libertate armarati, si cum Anglis coniungerentur, iam iniusta et contra Regem sumpta interpretabantur: et Moruillerius ita sentiebat, nec non Rotaldus Gamachius duo primarij Picardiae proceres, et ille quidem cum sciret cum Anglis iam conuentum esse, et prouideret propter necessitatem vrbes a Protestantibus occupatas in id facile consensuras, ne Gallici nominis decus et patriae caritatem omnino exuisse videretur, opprobrium veritus vrbem relinquere, et honesta captata occasione ex prouincia omnino discedere decreuit. igitur Condaei mandata caussatus, quibus iubebatur auxiliareis copias ad eum quamprimum adducere, relictis Crosa et Beco Burrio, qui vrbi praeessent, Dieppam XV Kal. VIIbr. venit, eo consilio, vt oppidanos et Roboreum ac Valfeneriam praecipuos duces ab excipiendis Anglis dehortaretur; vnde suspicione contra eos orta ambo post Moruillerij discessum sub custodia habiti sunt. Moruillerius vero cum Dieppenseis in sententiam pertrahere non posset, Follevillam arcem suam in Ambianis concessit, vbi se quietus toto belli tempore continuit. sub id tempus Gabriel comes Mongomerius Condaei permissu cum Aureliano Duceum in Neustriae atque Armoricae limite situm venisset, vt prouincia, si quid incideret, ad omneis casus praesto esset, a Campensi ordinum

ductore interceptis Bullionij literis, vt ipse aiebat, quibus fides fiebat de eius consiliis contra Protestanteis initis, inde occasione captata de arce Cadomensi, quae sola in Bullionij potestate remanserat, occupanda cogitare cepit; nec conatus multum ab exitu abfuit, centurionis proditione corruptis praesidiariis, a quibus Mongomeriani introducti cum iam curtem inferiorem tenerent, arcis praefectus, qui in postretnum munimentum re desperata confugerat, miserandis et attificiose compositis precibus, vix exiguam moram a milite deditionem vrgente impetrauit, cuius spatio et praesidiarij poenitentia ducti seu pudore victi resipuere, et Bullionius, qui Chereburgum cum omnibus copiis duxerat, vt Matignonum non iam contra Protestanteis sed contra se bellum gerentem vi in ordinem cogeret, statim aduolauit, et Mongomerij conatum irritum reddidit; vnde quasi in treis factiones tota prouinciae nobilitas scissa est; nam pars eorum, qui Protestantibus fauebant, sed regis obsequium omnino deserere nolebant, se ad Bullionium Protestantibus haut ita iniquum applicuerunt; maior pars Mongomerium sequebatur, tertia et contraria omnino factio Matignonum pro duce habebat, cui se Haiae regulus, Puteanus, Grimovilla Larcantius, Britonerius, alij adiunxerant. cum eo erat et Franciscus Lotaringus Hierosolimitanus eques Guisij frater, qui nuptiarum spe cum Maria Borbonia Ioannis Borbonij primum, dein Franc. Cliuij Niuernij vxore ac tunc vidua contrahendarum Bricquebecum Tuttauillae familiae oppidum venerat. ij Matignono auctores fuere, vt Ioannem Brossium Stampensem Armoricae vicinae praefectum in prouinciam introduceret, vt Bullionij medium se in eo negotio gerentis, cui solus viribus impar erat, consilia disturbaret, et Protestantium in dies Bullionij seu cunctatione seu dissimulatione vireis sumentium robur infringeret. in Mongomerij comitatu erant Tibergeus, de quo diximus, cum LXX Equitibus, qui Caenomanorum ciuitate relicta initio operam suam Bullionio addixerat, Auanius, et Campensis Caenomani cum XXC equitibus, Columbarius, Rommereus, Pupelerius, Bresseus, Iecovilla, Forestus, alij: Hermesius a Villarmosio in itinere cum ad Laudi fanum tenderet, interceptus, brachiis et cruribus crudeliter truncatus est; ceteri, alius post alium eodem fere tempore ad Laudi fanum conuenere, quo se Mongomerius cum vxore grauida et familia omni receperat. tuncque Columbarius ne nihil interea ageret, Constantiam cum CC equitibus ducit, cuius loci praesidia se Cossaeus Brissaci nothus F. episcopus, hactenus a belli tempestate immunem defenderat. is vero tunc et deditionem facere coactus est, et ipse Laudi fanum deductus, paullo post inde aufugit. missi interea Auanius et Campensis, qui abruptis pontibus Stampensis in Neustriam ingressum impedirent. id negligenter factum, et cum Mongomerius Aurincas profectus esset, vt Stampensem anteuerteret, frustra fuit, iam occupata ab Armoricis ciuitate. is igitur, qui Stampensem et Matignonum ante oculos haberet, et de Bullionij voluntate, quem grauiter offenderat, vereretur, omni ope nitebatur, vt viribus, quantis posset, se muniret, et pecuniam ad alendum militem ex vectigalibus regiis et sacerdotum bonis vndique colligeret, quod dum tumultuarie fit nullo non genere licentiae ac rapinarum homines quibus id negotij ab ipso fuerat mandatum, per prouinciam grassati sunt. ipse Viriam venit, quo iam ante Protestantes cum libere conuenirent, statuae etiam et altaria fere passim destructa fuerant, nemine resistere auso. tunc vero Franciscanorum coenobium, in quo se aduersae factionis praecipui muniuerant, et maius vrbis templum, quae a plebis rabie intacta remanserant, vi capta et direpta, destructis pariter statuis et altaribus; descripta et sacra supellex et in vsum belli conflata. sed cum Mongomerius Duceum se recepisset, oppidani iniuriam acceptam vlturi prid. Kal. Augusti in Protestanteis, cum ex concione redirent, impetum faciunt, et quosdam ex iis occidunt; reliquis tutus receptus fuit ad Franciscanorum coenobium, vnde biduo post concessa vita dimissi sunt; quo cognito Bullionius, qui ne post iniuriam quidem a Mongomerio acceptam ab aequitate innata dimoueri poterat, Cadomo mittit statim, qui in seditionis auctores inquirerent, et legibus animaduerterent. nusquam tam crebris et contrariis vltionibus vtrinque tamque breui tempore vllo loco saeuitum est; nam cum oppidani ad extremum vsque VItilem paria veriti in armis essent, Tibergeus, Auanius, et Campensis Caenomani cum VII equitum

turmis, a Mongomerio Viriam mittuntur, qui eovsque eius aduentum praestolarentur, dum coniunctis omnibus copiis ipse Rotomagum proficisceretur. iis comes additus Popelerius ex prouinciae nobilitate inter eos praecipuus, qui itinera explorata habebat, vt praesentia sua Caenomanorum praedis assuetorum licentiam refrenaret. ij igitur oppidum in tempore occupant, cum L equites a Matignono missi in eo essent, vt ab oppidanis admitterentur; Vandrei curionis, quod illi hospitium habuerunt, aedes a Caenomanis direptae sunt; qua praeda non satiati, sed inescati, immane quanta licentia et horrore per omnem viciniam in nobilium etiam bona nullo respectu bacchati sunt, vt ne Surdouallio quidem, qui domi quietus se continebat, et aliorum aedibus parcitum fuerit: adeo vt etiam Protestantes Caenomanorum depraedationibus exacerbati siue coacti ad Stampensem confugerint opem aduersus latrones implorantes, parumque a seditione inter eos abfuit: sed Popelerio annitente tandem decretum est, vt milites nomina inscriberent, et iniussi non egrederentur, poena capitis in non parenteis sancita. quo facto vtcunque in futurum prospectum; ceterum damnis iam acceptis minime satisfactum est. sed non diu vltio tardauit; nam mox Stampensis cum XI equitum turmis eo aduolauit, prid. Non. VIIbr. frustra ante monito a Popelerio Mongomerio, qui instante Thorigniae Matignoni arcis obsidione, et proximo Anglorum aduentu nihil moliturum hostem asseuerabat. adhaec Caenomani rapinae auidi tam opportunam praedis faciendis speluncam deserere nolebant, et Tibergeus pridie Perethone alae suae legato cum XXX equitibus exploratum misso, intercesserat, vt salutare consilium ea in re caperetur. et Peretho de ducis sui imperiis haut valde sollicitus ad Ingrandium diuerterat, vbi de hostium aduentu certior factus, cum propere ad vrbem rediret, interclusus fuerat: vtcumque tamen initio clausis portis praesidiarij restitere, occisis aliquot ex praecursoribus: dein cum totum exercitum aduentare comperisset, quid facto opus esset, deliberatum fuit inter duces, et placuit, vt Foresto et Romereo arcis custodia committeretur: Popelerius cum Tibergeo, Auanio et Sandionysio oppidum ad noctem vsque proximam, si posset, tueretur, dein in arcem se reciperet, et ibi aut Mongomerij auxilia opperiretur, aut aequis condicionibus cum Stampensi transigeret. sed oppido admodum infirmo cum hostes postremo refractis portis potiti essent dum se ptaesidiarij ad arcem recipiunt, et in ponte equis immisti haerent, quippe ostiolo tantum reserato, Auanius primus poenas luit, vix tandem admissis aliis, qui non de defendenda arce, sed de salute priuata solliciti, protinus ad postremum munimentum confugiunt. verum a Sandionysio fortissimo iuuene, qui substiterat, et portam recipi posse restitante hoste clamabat, reuocati, rursus pugnam capessunt, et Forestus quidem ac Romereus rastro suspenso ad portam tendunt, ex qua occisis aliquot hostem procul dubio depulissent, nisi Tibergeus ad cuiusdam eum appellantis vocem, ac vitam saluam, si se dederet, pollicentis, condicionem accipere respondisset, et quantumuis a Popelerio et Sandionysio increpitus portam aperuisset; quo facto confusi milites ad munimentum confugiunt; Popelerius, et Campensis in pugna potius, quam in vulpium latibulis mori elegere; qui postremo capti sunt, secuti et Romereus; sed Forestus, cum ad Surdouallium duceretur, in turba occisus est Popelerius vitato militis furore, et Sebastiani Lucemburgi Martigij qui Stampensis auunculi legatus erat, ad Stampensem hominem miti ingenio ductus est, a quo postremo vxoris lacrimis, quae illuc forte pridie venerat, vitam redemit, persoluto Quingoni Armoricano, in cuius manus inciderat, redemptionis pretio Surdouallio et Iuuinio omnem operam dantibus, quamuis non mediocriter, vt par erat, praesidiariorum insolentia exasperati essent, vt cum deditis clementer et iure belli ageretur. satiato militum furore successit oppidanorum rabies, qui acceptas ab aliis fortasse iniurias in obuium quemque ex praesidiariis et ex ciuibus suis Protestantibus vlti sunt; feminis etiam praeter modum, qua poterant, in nudos et inermeis saeuientibus; plerisque adhibita peiora morte tormenta, quo refossas opes indicarent. qui in munimentum confugerant, tandem fame adacti de vita pacti deditionem fecere, maiorem tamen partem caesi. ita quatriduum totum Viria vastata, CC ferme in ea occisis, et XXV captis, in iisque Tibergeo et Romereo. VI Eid. VIIbr. Stampensis praeda onusto milite discedit, imposito arci a

Martigio C Armoricorum praesidio. Mongomerius autem re praeter spem intellecta relicto Laudi fano Baiocasseis tendit, vbi acceptis, qui in ciuitate erant, Protestantibus ad Estrehanum castra ponit, infra Cadomum nauigia Franciscopoli summittenda in eo praestolaturus. ei cum non ita Bullionius fideret, et ipse Cadomo exit, et aduersa fluminis ripa consedit, vnde mox fide a Mongomerio accepta, nihil hostile molitus ad sua reuertitur: Io. Moius Millaregius cum Lexouij et Tuccij atque Honflorij praesidiariis Mongomerium saepius aggressus frustra fuit. tandem conscensis nauigiis Mongomerius Franciscopolim petit, Iecouilla, et Bressaldo ex Andegauensi nobilitate ad Bullionium transfugientibus. qui Laudi fanum tenebant, imprudenter obfirmato animo cum aduersus Stampensem oppidum defendere decreuissent, postquam per quinque dies continua sex tormentorum displosione muri pulsati sunt, omni speauxilij deficiente cum condiciones poscerent, et Matignonus negaret, nocte superueniente per portam flumentanam egressi siluas proximas petiere, paucis desideratis, qui in vltimo agmine intercepti, cum flumen enatare tentaren, submersi sunt. ita loco citra sanguinem capto effusus in omnem licentiam ac libidinem miles nihil reliqui fecit. inde Baiocasseis itum, vbi Stampensis obuia humanitate a contraria factione exceptus est, magnoque Protestantium detrimento exercitum aliquanto tempore aluit. sed nulla res magis Protestanteis exercuit, quam Iulij Rauilij Rufi rapacitas. is Alphonsi Ferrariae ducis nomine Cadomi, Baiocassium, et Falesiae vectigalia pro grandi pecunia, quam parens illius in Italicae expeditionis ante sexennium infeliciter susceptae sumptus commodauerat, oppignerata tenebat, et vt conuiuiorum, aleae et inutilium ac turpium impensarum damna sarciret, diplomate a rege Guisij commendatione impetrato Protestanteis tanquam seditionis auctores et expilatorum templorum reos extraordinariis iudiciis diuexabat, Thomae Natalis praecipue opera vsus, qui grandi aere ab ea vexatione plerumque se redimebant. Valoniae deserta arce mox renouata contra eos odia et permulti crudeliter et impuneoccisi; Alenconij item interdicta conueniendi libertas a Rabodangio, quem partibus suis aequiorem semper hactenus Protestantes experti fuerant. Interea captis Bloesis ac Caesaroduno, IIIviri auctores fuere Nauarro, vt regem in castra adduci curaret; sic enim fore, vt regio nomine maiorem rebus suis dignitatem ac fauorem conciliarent; neque Nauarraeus aut Guisianus, vt eum Protestantes ad inuidiam appellabant, sed regius exercitus deinceps diceretur, cui Nauarrus vniuersi regni praeses regis nomine contra rebellanteis praeesset. itaque Autricum Carnutum rex cum Regina ad eos venit; ibi consultatione habita diuisae copiae, ita vt pars a Nemorosio in Biturigas duceretur, pars Santandreano in Pictones ituro attribueretur. ita adempta vtrinque pugnandi spe, cum inter Condaeanos pristinus ille ardor paullatim refrigesceret, et iam plerique, qui momento rem confectam iri sperauerant, summis difficultatibus conflictarentur; alij taedio praesentium et ad sua reuertendi desiderio tenerentur, veritus Condaeus, ne exercitus etiam se inuito dissolueretur, idque rerum suarum existimationi incommodaret, periculum anteuertit, et Subisium quidem Lugdunum nuper a Protestantibus captum, vti mox dicemus, amandat, Rupifulcaudium ad Engolismenseis suos remittit, attributa ei Santonum et Pictonum hinc inde praefectura: Andelotus in Germaniam, Bricomotus vero in Angliam ad expediendas auxiliareis copias mittiuntur. Iuoeus cum sua legione, quae in crudeli Bogentiaci direptione palmam inter praedatores facile tulerat, Auaricum proficiscitur, Biturigum Cuborum metropolim; nam diuersi ab iis sunt Bituriges Viuisci, quorum caput Burgigala; hodie Auaricum prouinciae nomen, vt passim fere assumpsit. eam vrbem frustra Condaeus initio tentauerat per Claudium Siluam Odeti, qui permultis honorificis legationibus regum nomine functus est, et sub id tempus cum in Hispaniam proficisceretur, captus et Aureliam abductus fuerat, fratrem, semper obnitente Biturigum praefecto, qui Montinium, Malopassium, Villanouanum, Seurium et alios e vicina nobilitate in vrbem intromittere satagebat. dein eo Gabrielem Mongomerium Aureliano mittit, qui familiari sibi celeritate vsus VI Kal. Iunij cum CXX delectis equitibus vrbem ingressus est summo mane per S. Ambrosij portam, absente tunc praefecto, qui relicto

ad Turris custodiam Diosio fratre Issodunum profectus fuerat, vt oppidum in potestatem redigeret; tum dispositis per plateas idoneis locis stationibus, postridie oppidanos exarmat, III chortes ductoribus Sanremigio, Sammartino Lutherano vulgo dicto, et Noisio introducit; statuas et altaria demolitur, et pretiosae templorum supellectilis descriptionem fieri curat coram praetore vrbis, cognitore regio, et Stephano Lalamantio Vozaeo libellorum supplicum magistro, qui tunc forte aderat, traducta per lasciuiam lignea imagine Sallensi delubro reuulsa, ad quam infima plebs frequens conueniebat, et ad vltimum in Orronensi vico vstulata. eodem die iussi qui Turrem tenebant deditionem facere; quod cum recusarent, ostentatis tormentis, quae forte in vrbe reperta, et quod inutilia existimarentur, despecta iacebant, et collocatis scloppetariis in proxima Sallensis delubri turre, qui in subiectam turrem eiaculabantur territi praesidiarij locum, cum diutius eum tenere potuissent, vitam et res saluas pacti postremo dedunt. ad famam noui motus vicini itidem territi ad Mongomerium miserunt, et ab Issoduno, Magduno, Viarsone delegati venerunt, qui imperata facturos reciperent; quod a properante Mongomerio neglectum Protestantium rebus postea maxime exitiosum fuit. inde corrasa omni pecunia regia, quae XXIIII OIO aureorum circiter efficiebat, et asportata supellectile omni pretiosa ad Condaeum retro abiit, penes Protestanteis vrbe relicta, et imposito ei Miraleto. cum vero Condaeus IIIviros Lutetia cum exercitu profectos non recta ad se, sed ad dextram verso itinere in Soloniacum agrum tendere cerneret, ratus id quod erat, eos de Auarico expugnando cogitare, eo Ioannem Hangestum Iuoeum Genlisij fratrem mense Iunio cum OIO OIO peditum, quibus III alae equitum scloppetariorum additae sunt, Sarcello, Sanremigio et Fumeo ductoribus, misit. cum iis Magdunum Biturigum vi capit, et sacerdotes, qui in eo erant, male multat. tum Florentis fanum et Codraeum recipit, domino loci metu exanimato. Issodunum et ab eodem mox tentatum, sed infelici successu, quod et militi suo praedae assueto tumultuandi caussam praebuit. nam cum quassato muro scalas admoturus esset, intellecto OIO IO equites Brossio ductore Bloesis profectos iam Romorantinum venisse, summo mane praemissis tormentis obsidionem soluit, fremente milite, qui praedam spe deuoratam e faucibus sibi eripi dolebat, et Iuoeum accepta ab oppidanis grandi pecunia obsidionem deseruisse licenter iactitabat. ita erga ducem suum male animati cum semel atque iterum tumultuati essent, postremo in vrbem reuersi seditione oborta Iuoei aedeis circumstant, et Haumontium virum strenuum sibi ducem deposcunt, qui summa modestia se excusauit, et milites praesentis periculi admonitos exoluto stipendio cum Iuoeo reconciliauit. discessu Iuoei ab Issoduno audaciores redditi oppidani Carolum Barbanzium Surzaeum continuo euocant, qui illuc VI Eid. Vtil. venit, et varia peste Protestanteis infestauit, exitio, caede, spoliatione, carcere, incensis etiam aedibus, in quibus illi conueniebant. Protestantium odio ob templorum direptiones vbique sparso quasi monstrosarum sectarum repertores ac fautores essent, Condaeus scripto III Non. Vtil. edito id Guisianorum artibus et astu factum dicit, vt reprobatae doctrinae studere et atheismum, anabaptismum, ac Libertinorum prauas de religione opiniones sectari credantur: breuique fidei suae confessione edita affictas sibi calumnias et detestabileis imposturas diluere conatur. sub id Regina antequam in castra cum Nauarro veniret, Iacobum Angeneum Rambolietum ad Condaeum mittit, et per eum sibi magnopere dolere dicit, quod res ad concordiam reduci non potuerit, nam eo factum esse, vt regi sibique in Nauarri castra venire, et auxiliares externas copias aduocari necesse sit, nec impedire possit, quominus Senatus Parisiensis in eos tanquam perduelleis sententiam ferat. id eum scire voluisse, vt videat an rursus aliqua pacis ratio iniri queat. ad haec Condaeus VI Kal. VItil. respondet, et quod ad primum ac secundum caput pertinet, rogat, ne haec meritis suis mala gratia rependatur, vt ad eorum partes, contra quos pro regis et eius auctoritate ac salute ipse ac socij arma sumpserint, se applicet, et auxiliis externis euocatis, aut curiae Parisiensis decretis quidquam in eos inclementius agatur; nam meminisse illam debere, ipsius iussu ac precibus Condaeum quantas potuerit copias ex nobilitate coegisse, et foedus cum sociis iniisse, cum IIIviri coniuratione cum Philippi oratore et aliis

habita, ipsam omni auctoritate exuere, et fidos ac nominis Gallici studiosos ministros a regis latere abigere decreuissent; ea de re saepius repetitis literis ac nunciis secum egisse, quod mandatis ac propria manu exaratis epistolis probare possit, et vero probaturus sit, scriptoque publico manifestum omnibus facturus, se non nisi ipsius iussu ac rogatu arma sumpsisse. proinde perduellionis crimen in se aut socios cadere non posse; IIIviros vero regis, ipsius, ac Nauarri nomine et auctoritate ad publicam quietem conturbandam abuti, omniumque malorum, quae porro inde secutura sint, caussam existere; quibus non aliter obuiam iri possit, quam si edictum Ianuario mense promulgatum sine condicione aut exceptione seruetur, et securitati ac libertati cuiusque publice ac priuatim prospiciatur; id scriptum manu ipsius, et a Colinio, Hangesto Ienlio, alijsque subscriptum erat. iam ante de curiae Parisiensis iudicio veritus XV Kal. VItileis libellum Aureliano miserat, et Philippo Podiensi Sanvaleriano Senatori, quinto post die, potrigendum curauerat, quo reiectiones continebantur, ob quas praecipuos consiliarios ac praesides fere omneis tanquam suspectos a iudicio remoueri petebat, quatriduo post rescriptum regium in Senatu promulgatur, et S. C. confirmatur, quo ij qui Aureliani arma sumpserant, contra regem, Reginamque ea sumpsisse, declarantur, atque adeo perduellionis rei deuotis ipsorum capitibus et publici hostes pronunciantur, honoribus ac praerogatiuis, quas regis beneficio obtinerent, tanquam indigni priuantur: ediciturque ad ignominiam sempiternam, ne ipsis ipsorum ve posteritati regia publicaque munera gerere fas sit; illorum postremo facultatibus fisco addictis. ab eo numero excipiebatur Condaeus, quasi inuitus a sociis detineretur.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER XXX.

CONDAEVS quanquam auxiliorum externorum aduentum in regnum vt exitiosum deprecaretur, cum tamen antea Andelotum eam ob caussam in Germaniam legasset, ad Volfangum Palatinum Bipontinum ducem prid. Kal. VItil. dat literas, per Gasparem Schombergium Germanum nobilem, vt eum de rerum Gallicarum statu plenissime instrueret, et auxilia promissa maturaret. mox VI Eid. Aug. scriptum emittit, quo innocentiam suam ac suorum contra S. C. curiae Parisiensis, vt vitio factum, tueretur, rem cauillationis atque adeo inuidiae plenam esse, quod eo minime comprehensus sit, ridicula prorsus ratione, vt odium quod in se non audeant, in socios calumniose totum effundant; nam multo iustius in Guisianos decerni potuisse; quippe qui coniurationis clam nuper in Prouincia cum Fabricio Serbellono Auenionis Pontificis nomine praefecto interuentu Francisci Perussij Laurei curiae Aquensis praesidis initae palam conuicti sint, ob idque Entragus et Laedetus praecipui factionis duces publico iudicio damnati capite luerint. idem ab iisdem in Delfinatu tentatum, astu ac molitione Mantilij emissarij, vt duabus potentissimis illis in ordinem redactis prouinciis, publicam pacem in iis turbarent. eodem scripto repetuntur eadem, quae superius dixerat, nimirum iussu et mandato Reginae a Condaeo, ac Protestantibus sumpta arma, et per Buchauanium ad Condaeum ab ipsa cum fiduciariis literis missum monitos eos, ne arma ponerent, antequam Guisiani posuissent, et quorsum eorum consilia euaderent, melius perspici posset. tum Germanos Heluetiosque, tum eos qui iam venerant aut propediem venturi exspectentur opem aduersariis suis laturi, obsecrat, meminerint decoris ac nominis antiqui, ac pristinam aequitatis gloriam sibi adeo honorificam seruent, neque committant, vt hoc in ipsos opprobrium cadat, quod videlicet, pro mala et iniqua caussa aduersus iustam ac bonam caussam, pro iuratis regis hostibus aduersus fidos regis subditos, pro peregrinis principibus aduersus consanguineum principem, pro Pontificis ecclesiaeque R. fautoribus aduersus eos qui puriorem doctrinam profitentur, in Galliam armati venerint. eodem tempore socij ad Ferdinandum Caesarem dant literas, quibus repetita altius motuum nuper exortorum origine, caussae suae aequitatem ostendunt, et maleuolos aduersariorum rumores ac criminationes diluunt, orantque, vt tam iustae caussae curam ac patrocinium suscipiat, et Germanorum auxiliareis copias quae Guisianis atque adeo III viris mereant, edicto domum reuocet.

iam enim Philippus Rheni comes et Rochendolphus comes cum suis equitum peditumque cohortibus ac legionibus ad Guisium venerant, nec non Helueticae copiae magno numero; antea itidem Februario mense Gulielmus Frulicus magni nominis inter Heluetios dux Nauarri accitu Lutetiam venerat, et mox ad delectus habendos remissus fuerat: scripserant et IIIviri ad oratorem regium, vt de auxiliis Heluetios sollicitaret. missus postremo Pasquerius Allobrox nuper conchyliato torque honestatus, qui ad XV signa, quae postulata fuerant, VI addi peteret. sed intercedebant Tigurini, Bernates, Basileenses, Scafusiani, Claronenses et Apsellenses, et motus ob religionem excitatos quauis ratione potius, quam armis, componendos affirmabant, saluoque foedere honeste de auxiliis se excusare posse ac debere contendebant. peruincente tamen Frulici et V pagicorum auctoritate, et vrgentibus Hispano ac Pontificio oratoribus decreti delectus, initio sub condicione, de pensionibus Soloturni exsoluendis, quae tamen mox Frulici interuentu remissa est. itaque electi more recepto duces III Eid. Iunij, acceptoque stipendio ad VIII Eid. Vtil. in viam se dedere, et Margaritae Parmensis, quae Belgio praeerat, permissu per Sequanos, qua breuius iter est, rara sed suspecta plerisque gratia in Galliam magna celeritate descendere. quibus et aliis copiis cum videret Condaeus IIIviros in dies firmari, post Bricomotum etiam Robertum Stuartum Scotum hominem industrium et manu promptum in Angliam mittit, qui suo sociorumque nomine auxilia a Regina promissa acceleraret. haut multo post rex mandat Aureliani aedilibus, ad se veniant, quid suae voluntatis sit, ex ipso plenius intellecturi. id aegerrime tulit Condaeus, et datis ad regem ac reginam literis de iniuria expostulat, quod indigna meritis suis gratia rependatur, nec sibi quid vterque velit diserte imperetur, sed inimicorum hominum arbitrio rex se ac regina circumagi sinant, et optime de vtrisque ac regno merito principi contumeliose illudi patiantur. inde et ad Philippum Hessorum principem dat literas VII Kal. VIIbr., quibus de eius egregia in regem ac Protestanteis voluntate se abunde ex Andeloti auunculi literis cognouisse significat, eique hoc nomine gratias agit, rogatque, ne occasioni desit, aut tam iustam caussam deserat, regem regnum seseque ob summum beneficium tam necessario tempore collatum perpetuo obstrictos habiturus. in eam rem postea ad Hessum missus Gaspar Schombergius, cum mandatis Condaei, quibus impetrauit non solum vt delectus per Germaniam haberentur, sed etiam vt C aureorum OIO in eos vsus ab imperij principibus subministrarentur. secundum haec a Santandreano Augustoritum Pictonum ducitur, quod hodie de prouinciae nomine Pictauium vulgo dicitur. recitata palam ac publicata per Alexandrum Godionem Stagnium pastorem Condaei protestatione Eid. April. principium motus in ciuitate factum, aucti aduentu F. Rupifulcaudij comitis ac dein Bellauillij ac Vigeani, qui cum copiis Aurelianum ad Condaeum tendentes illac iter habuere, ita vt Vidus Dallonius Ludae comes prouinciae praefectus cedere, et Niortium se conferre coactus sit. eodemque die, qui fuit XI Kal. Maij, Stephanus Ceualerius Prunaeus vir probus vectigalium regiorum per eas prouincias praefectus arcem occupat, in quam pecuniam regiam comportari curauerat, eiusque custodiae coactorem prouinciae Franciscum Pinellum praeposuit. tum grassante paullum licentia a pueris ad id subornatis in sacella noctu fit impetus; moxque adueniente Ladislao Bucheto Sangemmeo qui Aureliano, vt vrbi praeesset, a Condaeo missus fuerat, XI Kal. Iun. ademptae oppidanis claues, et dispositae ad praefecti arbitrium per vrbem stationes. qua triduo post, plurimi qui in ea vrbe iuris studio operam dabant, Franciscanorum coenobium, in quo frumenti vini laridi magna copia erat, conueniendi ad conciones colore deposcunt, et attributum licenter diripiunt, ac postridie Grammontani ad Condaeum item cum copiis tendentis in vrbem aduentu audaciores redditi per templa discurrunt, et statuas passim atque altaria profligant: tractae etiam ex iis per vrbem contumeliose quaedam, quas maiore veneratione plebs colebat, imagines, et postea incendio consumptae, direpta omni supellectile pretiosa, cuius minima pars descripta est: nam CCC XX pondo tantum in commentarios relata. cum vero plerisque merito suspecta esset Pinelli fides, Sangemmeus ope Grammontani arcem tentat, et Pinellum deditionem facere iubet: quod cum ille pecuniae regiae custodiam

caussatus recusaret, et contra de eius securitate fidem frustra interponeret Grammontanus, tandem promissis Pinelli in Sangemmei verba iurantis, fides habita. Grammontano dein digresso, et cum XIII peditum signis Aurelianum profecto, cum Caesaroduno eiecti praesidiarij ductore Codraeo aduentare dicerentur, insequente eos Villarij comite, seditio exorta est, cum oppidani externum militem admittere recusarent. ad extremum dissidentibus studiis omne imperium in Sangemmeum translaum, quo ille vsus Campanicium ex Lemonicibus cum LX equitibus aduetantem, et vagas cohortes Andegauo, Salmuria, Iulioduno, Caesaroduno, ac Chinone illuc confluenteis ductoribus Iacobo Bellouio Tignio, Ioanne Renardo Minqueterio, Ludouico Mangone, Brechaeo, Turrio, Burnesello, Cornelio Scoto, Riuerio, et Bessis fratribus, intra vrbem accepit; quibus subnixus Pinellum rursus de tradenda arce interpellat, eoque recusante tormenta admouet: sed mane cum Pinellus se regis nomine arcem seruaturum citra alterutrius partis damnum promitteret, factae induciae. mox Rupifulcaudio XVI Kal. VItil. Aureliano reuerso in arcem fit impetus sub vesperam. sed res denuo verbis composita, Rupifulcaudio in Engolismenseis et Santones profecto, vt auxilia expediret, quibus vrbem amplissimam lustratis eius copiis indigere cognouerat. tum semel atque iterum oppidani misso a Villario Nauarri tanquam supremi regni praesidis nomine faeciali deditionem facere iubentur, et illi quidem, siue vt excusationi viam praemunirent, siue casum ac periculum veriti initio assentiebantur, conuentuque publice habito decernunt vrbem Nauarro a Sangemmeo tradendam. verum ille, vt vero fit fimile, ex compacto interea latebat, et cum non compareret, Iacobus Herbertus decurionum praefectus coram faeciali collegarum nomine declarat claueis vrbis neque summum imperium amplius penes se esse, ceterum se humillimos regi subditos esse, vti hactenus fuerint, ac deinceps fore. tum incensum Cypriani fanum, quod vrbi nimis vicinum incommodabat, acceptisque intra vrbem aliquot cohortibus Niortio et Maxentij fano summissis, et Fonfredio cum XL equitibus, Villarius cum ad Lazari portam per Melchiorem Depreum Monpesatum generum et Antonium Richelium impetum fecisset, repulsus est. denique postridie vrbem dedi tertio iubet, et suspicione iniecta, quasi cum Burnesello et Bessis fratribus occulta consilia agitaret, postremo castra promouet, ductaque sine damno fossa II muralia tormenta versus arcem, tertium contra Lazari portam dirigit, dispositis VI maioribus colubrinis et V campestribus machinis, quae commeantem huc et illuc per vicos militem ex superiore loco displosae infestarent. demum ruina facta Kal. VItil. summo mane cum Santandreanus in castra venisset, fit impetus, quem magna virtute propugnatores sustinuere, in eoque desideratus Lagus rarae fortitudinis dux; cumque se miles reciperet, signo ex arce tormenti displosione dato reuocatur; tum directis ex arce Pinelli proditione ad interiorem ruinam ictibus, defensores prohibiti ad ruinam accedere; ex quibus Louillonerius Veracij F. iuuenis fortissimus interfectus est. et ita muro nudato irrumpit miles, effusis per vicos et exitum quaerentibus praesidiariis. aliquandiu tamen certatum fuit in vrbe; sed refractis in tempore portae S. Cypriani repagulis, Mangonis strenui ducis virtute effectum est, vt IO C amplius incolumes victoris furori erepti sint, cum quibus ille se postridie Rupifulcaudio, auxilio sed serius aduentanti coniunxit. interea per vrbem nullo non crudelitatis libidinis ac licentiae genere Santandreano indulgente saeuitum est, VIII dierum spatio. inter fugienteis captus Herbertus decurionum praefectus, qui postremo, quod reposcenti claueis faeciali tradere recusasset, patibulo affixus est, quamuis eas neque in potestate haberet, neque fraude sua habere desijsset, quippe a Ioanne Brittone eius decessore Sangemmeo traditas. capto Augustorito Caluiniacum episcopi castellum receptum, quod V leucis ab vrbe abest, praesidiariis XX, qui se nauiter defenderant, quamuis saluam vitam pacti essent, furcae affixis. Bordelius inde cum C leuis armaturae equitibus missus Tremollium, a quo illustrissimae genti in Gallia nomen, ac fanum Sabini, et Monmorillonium postremo diripit; ibi pleraeque caedes a Lilio et Vitraeo Fontenacensibus patratae, adgregante se ad eos rusticorum colluuie, quorum crudelitatem Cornelius Scotus, qui in vrbis defensione egregiam admodum operam nauauerat, insigni

astu vltus est, qui simulato se ex eorum numero esse, qui Protestanteis insectarentur, ad tintinabuli pulsum coacta ingenti multitudine credulos et cruoris auidos homineis in insidias idoneo loco a se structas praecipitauit, vnde ingens eorum strages est secuta. inde Santandreanus prid. Eid. VItil. digressus ad Auarici obsidionem proficiscitur, ad quam biduo ante exercitus duce Guisio admotus fuerat, vrbem amplam, et qua capta, Aureliano, quod XX tantum leucis ab ea abest, multum incommodabatur. vastato prius circum agro et in fidem acceptis Biturigum oppidis, Iuoeus et aediles vrbis deditionem XVIII Kal. VIIbr. facere iubentur. erant in Guisij castris XV OIO peditum, et III OIO equitum; crebrae initio eruptiones, et leuia proelia damno plerumque regiorum commissa: prima pulsatio ad eam partem, quae Vrsini fanum spectat, facta est, in qua Rochus Castanaeus Tufolius non minus nobilitate quam bellica virtute clarus dux magno omnium desiderio occisus est. nouis dein copiis aucto exercitu et aduectis X machinis muralibus eruptione ab obsessis circiter CCC facta Sammartinus Brichanteus ab Antonio Richelio legionis tribuno, ad singulare certamen prouocatus aduersarium transfodit, et victoriae praemium galeam Richelij abstulit. dein XXI directis tormentis moenia quassari coepere, eoque die IO CC XIIII ictus et amplius displosi, sed nocte insequenti ruina fere terra oppleta est. dum in eo sunt. Colinius cognito Lutetia tormenta pilas et puluerem tormentarium summitti, ad quae excipienda ac deducenda Guisius IIII equitum turmas nimirum Nicolai Lotaringi Valdemontij, Philiberti Marsilij Sipetrae, Arturi Cossaei Gonnorij, et Renati Lotaringi Ellebouij, et VI peditum vexilla praemiserat, Aureliano cum expedita manu mouet, illosque ad Castellodunum necopinato adortus disturbat ac caedit. quidam capti, et in iis Castelletus Thonus captus et Troquomartonus reginae Anglorum legatus ac Aurelianum deductus, vbi honorifice habitus est. captae machinae cum bellico omni instrumento ac comeatu; sed iumentis deficientibus, quibus ea commode in tutum subduci possent, pulueri tormentario ignis subiectus, machinaeque eodem puluere praeter mensuram oppletae disrumpuntur Colinij iussu; quo factum est, cum Guisius praesidiariis gnauiter adeo se defendentibus de vrbe per vim capienda desperaret, vt omnem aliam eius in potestatem redigendae rationem sibi ineundam existimaret, ne comeatus bellici paenuria ab obsidione turpiter discedere cogeretur. itaque eius mandatu Nemorosius cum Iuoeo agit, qui cum ingentibus promissis eum ac suos oneraret, et plura a rege ac regina sperare iuberet, fidemque in id astringeret, interfatus quidam e nobilitate, qui colloquio intererat, contumeliose quaesiuit, an eadem religione fidem seruaturus esset, qua datam Castelnouio in tumultu Ambosiensi violauerat, exprobrataque in os perfidia, parum abfuit, quin ei supremum exitium afferret. tandem interuentu Momorantij E. tribuni et Philippi Rheni comitis et Claudij Albaspinei ab epistolis Iuoeus de deditione fidem interponit, modo aequis condicionibus id fieret. eae a rege dictae prid. Kal. VIIbr., vt Iuoeo, tribunis eius ac militi, praeterea oppidanis vita fortunae ac postremo conscientiarum libertas salua et inuiolata essent; nullumque illis incommodum aut periculum ob religionem et sumpta arma crearetur; omnes eius copiae ad exercitum regium incolumes deducerentur; cautione de securitate interposita illas in Nauarri regni praesidis tutela fore: quicquid ex regiis vectigalibus et supellectile sacra ab Iuoeo in belli sumptus mandatu Condaei insumptum esset, ne id ipsi aut a se delegatis fraudi nox aeue sit, vtque Parisiensis curiae et aliarum aduersus haec decreta sint irrita. et quoniam Iuoeus dicat, se Condaeo regis obsequium praetexenti fidem obstrinxisse, liberum sit ei remanentibus interea in regio exercitu suis, ad Condaeum ire, et inde reuersus regi significare teneatur, quid sibi sit animi, purumne et sine condicione sacramentum regi praestare paratus sit: quod si nolit, domum redire libere possit, nullo damni incommodique periculo; adiectum vt et tribunis ipsius ac militibus dein ius esset, hac tamen lege, ne arma deinceps contra regem ferant, aut vrbem vllam, quae contra regem teneatur, posthac ingrediantur. his condicionibus vrbem Nemorosio dedere iubetur, quod postridie factum est, frementibus fere praesidiariis, quorum tamen aliquot et inter eos praecipui duces Sammartinus ille, qui cum Richelio pugnauerat, Porta Sanremigius, et Brionus legionis

praefectus Guisio operam suam addixere. reliqui duce Dampetra Aurelianum concessere, amissis aliquot ex suis in itinere, qui alios sequi non poterant. eo facto Iuoeus inconstantiae reprehensionem apud multos incurrit, apud omnes certe magnam existimationis iacturam fecit, vrbem rei bellicae peritorum opinione situ, milite, et omni alia re firmatam diutius teneri potuisse dictitantium. intromissus miles a Io. Monterudio Rupisurionij legato, qui mox Protestanteis tanquam suspectos vrbe facessere iussit, domibus eorum in praedam militi permissis, adempta etiam iis, qui in vrbe remanserant, conueniendi libertate. Iuoei copiae ad regium exercitum, vti conuenerat, deducuntur. Iuoeus vero Aurelianum profectus praemisso, qui Condaeo aduentûs caussam significaret, non admissus est. nam Condaeus intellecto Iuoeum venire, vt se sacramento solueret, edicit, ne ad se accedat, quippe qui nolit illius perfidiae vllo ministerio opitulari, monetque, intra se diligenter cogitet, quid sit fidem Deo in religionis caussa fallere. ita Iuoeus pudore confusus in castra regia redit, in quibus cum aliquandiu fuisset, inde domum priuatus concessit. eodem tempore in Engolismensi agro, Santonibus, Alnetensi pago, ac locis vicinis res turbauere. nam Engolismae cum ab initio anni Protestantes libera conueniendi facultate vsi essent, postquam Rupifulcaudius comes prouinciae vir primarius ad Condaeum Aurelianum profectus est, Hubertus Rupifulcaudius Martro Rupifulcaudij comitis patruus impetratis a Guisio literis, quibus ei mandabatur, vt vrbem simul et arcem in potestatem redigeret, rem frustra tentauit; quippe Ioanne Panta Decurionum praefecto, et Rario, qui arcem tenebat, aduersantibus; et arcessito in vrbem Rupifulcaudio Montiguidonio, et Sanseuerino exclusus est, ab eoque tempore Protestantes vrbe potiti postremo seditione exorta, cum aduersarij turrem S. Petri nullo successu occupassent, inde occasione sumpta eos exarmant, ac postremo vrbe eiiciunt, in iisque Arnoldum loci praetorem, et Rufum patronum regium. ea spe frustratus Martro coactis copiis, quibus inter alios Barbatus Sancrispinus praeerat, praedis ac latrociniis infamis, vicinos agros et nobilium domos et arces continuis excursionibus ac direptionibus infestabat aucto ex eo furore, quod cum Grammontanus illac ad Condaeum tendens iter haberet, Vascones licentiae ac praedae assueti in vrbe templa expilauerant, altaribus ac statuis confractis et immani sacrilegio maneis Ioannis Engolismae comitis Francisci I aui reuellerant. Ioannes is integritate vitae magnam sanctitatis apud suos opinionem meruerat, et parum a Diuorum cultu aberat. qua re in speciem offensi illi seu potius praedae spe, capsulam plombeam refringunt, et cadauer aridum, sed adhuc integrum disijciunt, consilio capto, ni prohibiti fuissent, de eo flammis abolendo: quippe quod prauae adorationi occasionem praebere dicerent; et arcula conflata inde pilas maiore ludibrio quam fructu conficiunt. eam iniuriam mortuo illatam Martro in viuos plerosque ob religionem suspectos vltus est, ac praecipue in Vulsanum, cum quo priuatas inimicitias exercebat, direptis passim nobilium bonis et arcibus, qui Rupifulcaudium secuti fuerant. inde Cognacum ducit quod est oppidum Carentano impositum arce regia a Francisco I structa et septo viridario nobile olim prouinciae regulorum domicilium. id iam ante Protestantes occupauerant, et ad Leodegarij publice conciones habebant, exarmata plebe. Martro a quibusdam clam euocatus cum portis propinquaret, derectus post aliquot falconum displosorum ictus re infecta discessit, et Castrum-nouum retro cessit, quod mox Montiguidonius et Sanseuerinus copiis ex Petrocoriis ac Santonibus magno numero confluentibus subnixi obsedere XVIII Kal. Vtil., et impetu cepere. Martro, qui in arcem confugerat, cum suffosso muro colloquium petiisset, tempus eo vsque extraxit, donec exorto inter duces dissidio obsidio soluta est, discurrente interea ad praedam milite sine disciplina, ita vt ab oppidanis, qui alioqui Protestantium religionem proficebantur, excluderentur, direptionis metu, ac ne regios praefectos iritarent. id incidit in tempus Augustoriti capti, qua re non mediocriter turbati, qui Engolismam tenebant, quatriduo post ad primam Ludouici Preuotij Sansaci denunciationem omnia salua pacti vrbem dedunt, postridie Martro relicto in Castri noui arce Nouaco vrbem ingreditur, et biduo post Sansacus, cuius aduentu in seditionis auctores, vti iactabatur, animaduersum fuit, libertate etiam odiis

priuatis data. nec cessabat interea Nonacus, qui omni licentiae genere in vicinos grassabatur, assumpto secum Berniqueto, qui postea capite luit, Crucio latrociniis in Rupicuartensi ditione patratis infami, Laumonerio, Rupio notho, ac Grangeo; mox et Cognacum desertum Ambleuilla intrauit, animaduersis quibusdam; et Philippus Volurius Rufeci regulus Protestantibus infestus occasione inde sumpta in suae ditionis homines multa inique multa auare et iniuriose admisit, Vertolium etiam introducto milite, quod erat Carlotae Roiae Rupifulcaudij vxoris domicilium. in Santonibus cum ante ad Ioannis fanum VIII Kal. April: Protestantium pastores cum nobilitate illuc a Rupifulcaudio vocata conueuissent consultaturi, an per verbum Dei pro conscientiarum libertate rege ac regina a captiuitate liberandis contra edictorum regiorum violatores et publicae pacis turbatores arma sumere liceret, et licere pronunciatum esset, III Non. April. nobilitas in armis comparuit ad Briolium, Sammartino sibi duce delecto, donec se Rupifulcaudio iunxere, incendente eos ad rem fortiter capessendam Carolo Leopardo pastore. Oleronenses, Marennenses et Aluertani insulani Protestantium doctrinam fere cuncti profitebantur, et qui eadem cum iis non sentiebant, indigne habebantur. ea re iritati sacerdotum impulsu quidam arma capiunt, et Petri fanum locum in Olerona insula munitum occupant, vnde mox cum damno edita magna laniena expulsi sunt, quantumvis Ioannes Boquinus et Io. Bruleus ministri insulanos a conciuium sanguine vt abstinerent, hortarentur. nec multo post cum consilium de occupanda Burdigala, de quo deinceps dicemus, frustra fuisset, Pontius Mirabellus eques a Condaeo in Santones, vt ibi cum summo imperio praeesset, missus, Blauiam irrito conatu tentauit: inde per Fortellum Subisianum strenuum ordinum ductorem vi Talmontium ad Garumnae aestuarium occupat, moxque Burgum Duranio impositum oppidum astu intercipit. ad rei famam rustica plebs raptis signis cum ad Auronis-pontem conflueret, Mirabellus postquam Olerona, Marenna et Aluertio singulis aduectis nauibus egregie instructis confluentem duorum fluminum abunde sibi firmasse visus est, Bernuelio fratre Burgo imposito, domum redit, caesisque ad Sansacum aliquot ex illis rusticis prouinciam vsque ad Rupifulcaudij aduentum tenuit; verum cum ex eius aduentu Protestantes in summam spem erecti essent, contra votum euenit, vt Bernuelio, dum excurreret, capto ac Burdigalam perducto, et post captum Augustoritum dedentibus se passim oppidis res rursus in summas angustias redigerentur. nam praeter Engolismenseis et Cognacianos, etiam Pontij oppidani, arcis praesidiarios veriti locum deseruere, moxque Talmontium et Burgum itidem recepta. interea Rupellani a Vido Chabotio Iarnacio vrbis praefecto persuasi se in eo negotio medios gerebant, et quamvis plerique ex oppidanis Protestantium doctrinae addicti essent, nec Iarnacius ab ea alienus esset, tamen sic existimabant, rectius ac tutius se facturos, si se ciuilibus armis non immiscerent, et libertatem regiis edictis concessam citra tumultum ac cruorem tuerentur. nam nec religionem ferro firmari, et incertum esse eorum euentum, quae si minus ex voto succedant, non solum magna inuidia Protestanteis onerari, verum etiam in periculum religionem vocari. his rationibus et viri primarij imprimis auctoritate exemploque permori Rupellani in officio se continuere, quod secus interpretati sunt plerique, qui tepiditatem et patientiam Iarnacij ad odium ex Santafidij fratris a Protestantibus occisi morte conceptum referebant. his summis difficultatibus cum conflictaretur Rupifulcaudius, Bordetum ad Duracium mittit, qui eius in Santones aduentum maturaret, vt inde coniunctis copiis ad Condaeum proficiscerentur. interea Talmontium oppugnatur, sed irrito successu, soluta obsidione sub initium VIIbris; quo eodem mense, cum multis ex iis etiam, qui Condaeum secuti fuerant, domum rediissent, atma, quae contra regem ferrentur, quanquam male consultum aut etiam in aliena potestate constitutum, iniusta caussati, Rupifulcaudius Mediolani, quod est Santonum metropolis, synodum cogit, cui LX circiter pastores interfuere, in qua quaestio ea vtrinque agitata fuit, tandemque communibus votis decretum, arma iussu Reginae sumpta contra regis ac regni hosteis et edictorum violatores legitima esse, atque etiam necessaria. huic sententiae aduersabatur Bellavilla vir ex primaria nobilitate,

qui propter non mediocrem literarum cognitionem et innatam facundiam inter suos plurimum poterat, eaque de re literas studiose elaboratas ad synodum dederat, quas illi contrario scripto conquisitis vndique rationibus firmato refutauere, misso etiam eo, quem diximus, Car. Leopardo homine vehementi, qui Iarnacio idem persuaderet, et a priore sententia in suam pertraheret. verum is frustra fuit, secuta statim tanta animorum seu securitate seu deiectione, vt cum Castrorufius exiguam manum secum trahens Ioannis fano tunc milite fere vacuo propinquasset, ab oppidanis sine negotio IX Kal. VIIIbr. admissus sit, his condicionibus, vt cuiuis liberum esset, cum armis oppido excedere et quo vellet abire, eorum qui abiissent re omni ac bonis saluis in oppido remanentibus, eorum vero qui remansissent, neque vitae, neque conscientiis aut bonis vis fieret. haec vtcumque seruata, quandiu Castrorufius ibi fuit, verum eius discessu cum imperium penes Ludouicum Bartam Chinonensem et Richelium excucullatum esset, Protestantes male neque secundum condiciones habiti sunt. Rupifulcaudius interea, vt antequam prouincia decederet aliquem tutum receptum suis pararet, Rupellam sed irrito conatu intercipere molitus est, et inde ad Pontium verso impetu, oppidum et arcem vi cepit, fanum item Ioannis mox obsessurus. cumque inde ille aggeres diruisset, inde Richelius molatrinas et suburbia lamentabili ruina euertisset, et vterque ille ad oppugnationem, hic ad defensionem se pararet, Duracianae cladis, de qua deinceps dicemus, nuncius Rupifulcaudium a proposito reuocauit. Ratiasti item Lemouicum cum vsque ad mensem Aprilem Protestantes edicti regij beneficio vsi in suburbio libere conuenissent, detecto eorum de occupanda vrbe occulto consilio exacti Confolantium se recepere, mox destructus locus, vbi conueniebant, atque incensa ab aduersa parte sedilia, ac pastoris cathedra, vti Lutetiae factitatum intellexerant, nec multo post Gaurus qui Monbrunium, cum XXX praesidiariis tenebat, haut longe a Calusio a Calusianis et rustica plebe obsessus est, et cum resistere non posset, vitam sibi ac suis pactus deditionem fecit, quibus tamen minime fides seruata est, cum Calusiani primos eos fidem violasse dicerent, exceptoque Gauro omnes trucidati sunt. cum ab eo tempore Protestantes in Lemouicibus admodum duriter habiti essent, superueniente Gilberto Leuio Ventadurio primario prouinciae regulo ac praefecto, mitius cum illis et aequius deinceps actum fuit. capto Auarico, et vt Guisiani dicebant abscisso altero Protestantium brachio, consultatum inter duces, fuit, quo victor exercitus ducendus esset, et mulris recenti successu inflatis placebat, sine mora Aurelianum belli arcem, et Condaei domicilium peti. in eo duo illa capita esse, Condaeum et Colinium, quibus vniuersum aduersae factionis corpus moueretur, quibus in potestatem redactis, quasi neruis incisis corpus illud debilitari et omnino immobile reddi. auxiliareis copias, quas illi exspectent, quasi in specula ad regni fmeis sedere. quae si intelligant, Aurelianum obsidione cinctum esse, quam nunc ingredi in Galliam gestiant, tam propere se domum recepturae sint: abunde virium esse ad vrbem oppugnandam, nam II OIO peditum ad portam Aquensem, quod est munimentum ad pontis exitum in aduersa Ligeris ripa exstructum, dispositis, qui vrbem ab illa parte quasi fraeno imposito constringant, superesse amplius XXI OIO peditum, et II OIO cataphractorum equitum, satis superque futura, dum aliae copiae, quae in via iam erant, vndique conuenirent. ad haec nulla latera, neque fossam profundam, neque aggerem fossae satis firmum, et munitiones in insulis exstrui ceptas valde debileis esse, tantum pomerio vrbem valere, quod tamem XXX tormentorum displosione per VI dies continuata procul dubio aperiri posset, eo ducendum esse, antequam Protestantes munitiones ceptas ad maiorem altitudinem ac firmitatem adducerent, et vrbem nunc expugnatu facilem deinceps insuperabilem redderent. Aurelianum porro, vtpote in Franciae praecordiis situm, tanti momenti esse, vt illud ex manu Condaei eripi, non tanquam spinam ex pede auelli, sed veluri letalem sagittam vitalibus adhaerentem et spiritum intercludentem extrahi ad totius regni securitatem summopere intersit. alij contradicebant, adhuc esse in vrbe duas Prouincialium et Vasconum legiones, quae plus III OIO peditum efficerent, praeterea IO C scilicet milites ex Iuoei reliquiis, CCCC item circiter ex nobilitate delecta equites, praeter eos, qui in vrbe armis ferendis apti essent. eum numerum

ad VII OIO amplius excurrere, contra quem impares essent regis copiae praesertim cum eas diuidi necesse esset. ad haec frustra incipi tantam obsidionem nisi prouisis prius ad eam rebus necessariis, videlicet pulueris tormentarij C OIO libris, XII OIO ferrearum pilarum, et II OIO fossorum, quae omnia, quantumvis diligentiae adhibeantur, vix ante mensem praeparari possent: verum instare aliud, quod confectu facillimum non minorem in praesens vtilitatem allaturum esset, nimirum Rotomagi recuperationem, antequam Angli maiore numero eo confluant, et coactis in eo ingentibus copiis se latius, quo volent, inde effundant. hoc alterum brachium esse, quod primo quoque die incidi expediret. nec vero de Andeloti auxiliaribus copiis multum laborandum esse, ad quas intercipiendas OIO IO equites et IIII OIO pedites, praesertim accedente vrbium, fluuiorum et locorum fauore satis superque futuri sunt: quo facto et expugnato interea Rotomago dein totum robur contra Aurelianum vertendum et memorabili obsidione vrbem eingendam, eamque aut vi aperta, aut cuneis ac suffossione, aut denique exstructis ad aditus munitionibus postremo expugnandam esse. haec sententia vt potior tenuit, et ita censet Fr. Lanouius in commentariis, qui et Colinium dicere solitum refert, vrbem quae ad eruptiones vna vice ni III OIO armatos emittere possit, eam nec accessu facilem esse, et vix ad eam admoueri tormenta posse, idque nobilibus Patauij in Venetis et Diuioduri in Mediomatricibus exemplis conuinci, in quarum vrbium obsidionibus Maximilianus et eius nepos Carolus duo maximi nominis imperatores damnum simul cum dedecore iunctum accepissent. igitur Auarico tandem castra mouent III Eid. VIIbr., praemissis Rotomagum versus copiis, de cuius obsidione antequam dicimus, quae in ceteris regni prouinciis gesta interea sunt explicabimus. Meldorum ciuitas in Briae comitatu praecipua est, in ea plerique iam ab illo tempore quo Gulielmus Briçonetus Gulielmi cardinalis F. in ea ciuitate episcopus fuerat, et Iacobi Fabri Stapulensis, qui etiam ante Budaeum litteris in Gallia renascentibus facem praetulit, opera vsus ecclesiae emendandae curam susceperat, Protestantium doctrinae addicti erant, qui Ianuarij edicti fauore freti publice conueniebant, et ita ab anni initio satis pacate vixerant, donec gliscente lasciuia iam toto regno crebrescentibus motibus et post lasciuiam etiam audacia, a concitata plebe imagines passim per templa deiectae sunt, exeunte Iunio; quod vbi Lutetiae cognitum est, statim in curia Parisiensi S. C. conditur prid. Kal. Vtil., quo seditiosi tanquam perduelles armis vbique persequendi deuouentur. decretum illud mox alterum secutum est III Eid. Vtil., quo pastores, diaconi et alij huiusmodi homines ad mortem damnabantur, cui illi anuarij edictum opponentes, quo minus locum haberet, intercessere. itaque cum non parerent, et contra insolenter multa agerent, Lutetia mittitur Ioachimus Monlucius Liussius Bl. Monlucij frater cum armata sed exigua manu, et a Protestantibus resistere non ausis intra vrbem acceptus VIII Kal. VItil. sacerdotes inde deiectos et vsum sacrorum postridie restituit. aliquanto post VIII Eid. VItil. arma omnia in publicas aedeis comportare imperat; et imperio quidem plerique paruere, qui recusauerunt, ad CCCC circiter armati vrbe exierunt, Bertunensi ductore delecto, vt se Porciano principi coniungerent: quaspe falsi cum huc illuc palantes dilaberentur, a rusticis singuli fere carpti et occisi sunt, vix ex eo numero XL superstitibus qui incolumes Aurelianum peruenerunt. Liussio postea successit Christophorus Vrsinus Capella, quo praeside mitius cum reliquiis Protestantium in vrbe actum est. mox missus Claudius Gufierius Bosij marchio Franciae hipparchus XI kal. VIIIbr. qui magnum forum, locum tota ea regione spectaculo dignissimum, demolitus est, portis fori deiectis. nec multo post ductoribus hominibus ex plebe Parisiensi II cohortes vndique ex ganeonibus collectae superuenere, quae nullo non genere insolentiae lasciuiam Protestantium in frangendis statuis et templis profanandis vlti sunt. multae feminae per vim in templa tractae, infantes denuo sacro lauacro abluti, et coniugati rursus coacti matrimonia iam contracta nouo coram sacerdotibus ritu firmare. Catalauni minus saeuitum est, duobus tantum, quod seditionem in vrbe excitare conati essent laqueo suspensis. in Tricassibus et pacata omnia fuere, quandiu Io. Antonius Caraciolus ciuitatis episcopus, ibi fuit, qui postquam inde discedere coactus se ad Condaeum

recepit, in eius locum missus, VIII Eid. April. a Guisio Sclauolius, qui Protestantium conatus impediret. cum Franciscus Cliuius Niuernij dux ac Campaniae praeses sub initium Augusti in vrbem venit. is Margarita Borboniae sororis Nauarri F. et antea Protestantium doctrinae addictus Condaeo auunculo fidem quoque addixerat, et se eum cum delecta nobilitatis et armatorum manu Aurelianum secuturum saepius receperat, ac nuper Iacobo Spifama olim Niuernensium episcopo, sed qui tunc Ministri munere fungebatur, a Condaeo ad se legato confirmauerat. sed cum postea Bordij hominis militaris et Blasij Vigenarij ab epistolis suasu sententiam mutasset, non solum Condaeo minime morem gessit, sed vt omnem fauoris erga Protestanteis suspicionem amoliretur, etiam conueniendi libertatem edicto regio concessam aduentu suo sustulit. inde plebi vbique frementi animis additis in Procestanteis saeuiri ceptum, a libris, quorum inter eos vsus, initio facto, qui ambusti publice et concerpti sunt. gremio matrum rapti infantes et rursus ad templa tracti, ibique sacro lauacro abluti, repetita item matrimoniorum iam contractorum sollemnia. his et proscriptiones successere, et LX amplius praecipuorum ciuium bona mobilia publicata. quidam et morte luerunt, aut plebis furentis libidine, aut iudicum sententia damnati. nec feminis parcitum, quarum tres per vicos inhumaniter tractae ac postremo in flumen praecipitatae sunt, Decurionibus et eorum praefecto faces furenti plebi admouentibus. Barrum vero ad Sequanam, quod VII leucis a Tricassibus abest, cum Protestantes initio in potestatem redegissent, loco aliquandiu potiti sunt, deiectis passim imaginibus et altaribus, donec tormentis admotis praesidiarij in arcem confugiunt, deserto oppido, vbi nullo non inhumanitatis genere victor grassatus est, sectis pueris, et euisceratis quibusdam, corde etiam plerisque auulso, et dentibus, tanquam cibi genere, prae rabie conciso. qui in arce erant, cum se victoris arbitrio permisissent, fere omnes laqueo suspensi, et eorum dux imprimis, qui insolentiae per templa grassandi, qua adeo plebs iritata fuerat, exemplum dederat. inter omnia vero immanitatis ferinae exempla hoc recensetur, quod Raletus quidam procurator fisci neproprio quidem filio pepercit, qui per tumultum patibulo affixus est; ab eoque tempore diris exagitatus pater maerorem inde contractum aliorum caedibus ac suppliciis solabatur, donec aliquanto post intercepto oppido a XL circiter equitibus Antranij praesidiariis, ipse inter alios captus et tigno domus suae alligatus variis scloppetorum ictibus crudeliter in eum displosis filio poenas pependit. eodem tempore iam ineunte VIIbri Sanstephanus e nobilitate vir strenuus, qui Condaei partes secutus fuerat, cum Aureliano domum suam in Remis diuertisset, suspicione iniecta vicinis, quasi motuum excitandorum caussa venisset, a Susannaeo Cernio cognato, qui sub Niuernio militabat, et OIO amplius armatos ducebat, inopinato obsessus, cum praeter duos fratres penes se paucos haberet, tamen admodum animose se defendit, desideratique ex Cernianis amplius CXX; sed admotis tormentis cum deiecta turre in cellis tantum subterraneis receptus esset, postremo deditio fit, feminaeque primum eductae et omni mundo spoliatae, nec preterea quidquam indigni passae sunt: ipse vero Sanstephanus, quasi a Niuernio arcesseretur, cum in conspectum venisset, a milite furente cum fratribus et XV circiter aliis praeter fidem datam pugionibus confossus est. aliquanto post XIII Kal. Xbr. dux Luneburgicus, is, qui cum Guisio in Ambianensibus castris iurgatus, ob idque in Bastiliam Lutetiae conclusus fuerat, cum XVIII nec amplius comitibus Ramerullum inter Tricasseis et Vitricum Francicum cum venisset, vt inde ad Condaeum Aurelianum transiret, a Iacobo Claromontano Ambosio Bussio, qui eius iter obseruabat, in hospitij, ad quod diuerterat, cubiculo oppressus amissis VI ex suis ipse multis vulneribus sauciatus est, ex quibus, Catalaunum lectica delatus, paucis post diebus decessit. Ceriserij item, Colurij, et Villanouae, quae Raguierij Esternaei arx est, multa insolenter a discursante rustica plebe et milite patrata, interdum repressis ab aduersaria factione eius conatibus, atque a Cormononclio et Betencurio imprimis, qui multos ex iis occidere. Ceanum in Otha silua oppidum est, VII a Tricassibus leucis dissitum, quo cum rustica plebs IX Kal. VIIbr. irrupisset, multa inibi crudeliter acta, caede, incendio, ac direptionibus. verum Semidus cum delecta manu, qui Porcianum

principem Argentinam ad auxiliareis copias adducendas tendentem assequi non potuerat Cermosium situ firmum vicum XVI Kal. VIIbr. mox occupat, vt discurrentium impetus refrenaret, in eoque obsessus a II OIO amplius rusticis cum animose restitisset, multosque ex iis occidisset, Porciano ex Germania cum copiis redeunti se cum suis coniunxit. Autisiodori et multa a nauiculariis, quo genere hominum vt plurimum fero et sanguinis auido vrbs ea abundat, patrata, Borgantio quodam causidico, et carcerum publicorum custode instigantibus, cumque etiam per agros eorum rabies se effunderet, ab Auignallo ex nobilitate vicina homine strenuo aliquoties male accepti sunt. Nouioduni Heduorum, quod hodie Niuernium est, cum Protestantes vsque ad V Eid. Maij conueniendi libertate vsi essent, ab oppidanis Cheuenouius et Castello euocati portas vrbis occupant, et hostiliter in suspectos irruunt; tum infantes denuo lauacro abluti et repetita matrimoniorum sollemnia. eo mox Fayeta ex Aruernis regulus venit X Kal. Iunij et S. C. Parisiensis in Protestanteis seditiosos facti auctoritate fretus eorum bona publicat, ex iisque ingentem pecuniam corradit. eadem licentia Corbinij, quod et Leonardi fanum appellatur, grassati sunt Noesatus Faietanae equitum alae metator, Antonius Doiuetus fani Petri praefectus, et Castellonis frater eques Hierosolimitanus; sed mox intercepto, scalis admotis a Blanaeo, Vezelio et Bordio Petotio, oppido, in illos crudeliter vindicatum fuit, expilatis templis et imaginibus et altaribus deiectis, ab eoque tempote Protestantes ad pacificationem vsque proximam loco potiti sunt. aliquanto post Antranium in Donziensi agro a Ludouico Blosseto Floriaco blaeso Condaei nomine prid. Eid. Xbr. interceptum, et in eo patibulo affixi et scloppetis confossi Stephanus Blondeletus sacrificus, et lictor quidam, qui de Protestantium laniena facienda consilium iniisse dicebatur. Trouanius Sequanus, quamvis alienigena occasione praedandi sumpta cum armatis in vicinam regionem descenderat; is cum praesidiariis Antranij aliquories congressus semper cum damno discessit, donec et ipse in Blanaeum incidit, cuius manu post aliquod certamen mactatus est. Protestantes iam ante beneficio edicti in eorum gratiam anni initio promulgati Charitaeum occupauerant, et praefectum delegerant Amadetum Portam Issertium e vicina nobilitate hominem oppidanis acceptum. eo vim facere saepius conati Cheueno et Achonius, Bellomontius, ac Ferrerius frustra fuere. postremo Faieta oppidum obsidione cingit, et exorto inter oppidanos tumultu deditione accipit XII Kal. Vtil., aequis condicionibus, quibus tamen non stetit Faieta, rapto per vim e manibus Issertij earum breuiculo ab Aruernorum Priore Faietae legato. itaque ad praedam aeque expositi suntac si nullae condiciones perscriptae essent. Ligondus oppido a Faieta impositus, cui Lachenacus eques Melitensis postea successit. nec mitius cum vicinis Charitaeo oppidulis actum est, Bonio, Neouio, Conaeo et Castellione ad Ligerim misere a licentioso milite expilatis. Genabensium vero et vicinorum locorum aeque deploranda condicio subvtrisque suit; nam cum oppidum initio a Protestantibus teneretur, missus eo a Condaeo repetitis saepius vicibus miles, vt se recrearet, magno oppidanorum etiam Protestantium damno et incommodo, qui postremo domos ac lares relinquere coacti sunt, et inde Montargirium ac Aurelianum migrare. tandem post captum Auaricum oppido deserto regij poriti sunt, qui nullo non genere crudelitatis et insolentiae in eos, qui remanserant, saeuierunt, proditumque est, Italos, qui regi militabant, odio religionis eo vsque furoris prouectos esse, vt puero viuo secto, eius iecur euulsum calens adhuc tanquam pro cibo ederint. Molinium, quae est Boiorum metropolis, hodie ij Borbonij appellantur, et inde regiae familiae nomen, Montareus a IIIviris missus homo imperiosus, et qui nullis iudiciarij ordinis sollemnibus seruatis suspectos de seditione ad supplicium rapi iubebat, cum carnifice familiaritate contracta, quem ob id vulgo compatrem vocabat. is scripto milite omneis Protestanteis oppido exigit, et in absentium bona licenter grassabatur; quo factum, vt exulum querellis ac precibus exorati Petrus Papa Santalbanus et Sanioannes cum illac Aurelianum tendentes cum copiis in Septimania conscriptis iter haberent, de Molinio obsidendo consilium ceperint, sed literis Condaei reuocati ceptum iter persecuti sunt. in illorum agmen factus a rufticis impetus, et quidam occisi, alij capti, qui postea

capite luerunt. In Aruernis vero ad Auriliacum Protestantium frequens conuentus erat, qui sollemnia et ipsi insanientes, templis expilatis statuas confregere, inde occasione sumpta Bressonius quidam homo ceteroqui non integra fama, sed manu promptus, regium imperium praetexens in oppidum venit III Non. Iunij, quem eiusdem farinae alter Mantellius nomine mox secutus est. eorum aduentu sibi conscij Protestantes periculo praeuertere exeunte Maio, et pars Aurelianum ad Condaeum, pars Lugdunum, pars in Lemouices concesserunt. inde praedandi licentia impunita vagari miles, et per pagos ac vicina oppida grassari, Argentatum direptum, mercatores per vias publicas spoliati; mulierum etiam plerisque locis vis pudori allata. ad Ioannis fontem, quod est coenobium haut longe a Castellione ad Loniam monachi cum professionis obliti arma sumpsissent, et milite conducto magna damna vicinis darent, a Dampetra repente obsessi. Non. VIIIbr. et quod resistere ausi essent, ad vnum fere omnes ferro caesi, paucis exceptis, qui in turrem tintinabulorum euaserunt, vbi fumo et igne subiecto, cum aliter deturbari non possent, postremo perierunt. in Burgundia Protestantes male habiti sunt, ac Diuione quidem, quae vrbs tanquam caput prouinciae est, cum Kal. Martiis Gaspar Saulius Tauanius Aumalij legatus diploma a rege impetrasset, quo libertas conueniendi Protestantibus Diuione, et per vrbes in eo limite positas adimebatur, eo in Senatu promulgato, statim exacti Ministri, nec quamvis contrariis a rege postea impetratis mandatis obtineri potuit, vt libertas semel sublata restitueretur. exarmati dein in vrbe Protestantes, et quidam ex iis in carcerem coniecti, mox et expulsae mulieres ac pueri et virgines lamentabile vtique spectaculum, introducto Balmeo Monreuelij comite cum sua equitum ala. cum vero fama percrebresceret, de expilatis a Protestantibus passim templis, publico edicto iubentur rustici armis sumptis rebelleis persequi, ita nouae religioni addicti designabantur, qui igni et aqua eodem edicto interdicuntur, prohibenturque omnes eis opem alimenta hospitium praebere, poena perduellionis in eos, qui contra facerent, statuta. plus II OIO Diuione ob religionem exacti, in iisque opimae et honestae condicionis homines et variis modis vexati praefectis in eos seuerius animaduertentibus, et plebe, praeter aliarum regionum consuetudinem moderatius in eo negotio, quamvis a magistratu incenderetur, se gerente. tantum Issutilium oppidum, vbi conuentus agebatur direptum, et Mirabelli quidam, qui populum ad seditionem concitasse dicebantur, capti, et Diuionem ducti atque ibi supplicio affecti sunt: puella quoque XVI annorum ob eandem caussam capite luit. sed praedam, quam sanguinem malebant, qui summae rerum in Burgundia praeerant; itaque Axonae XVII kal. Iunij Alexander Saulius Torpius Tauanij gentilis vrbis praefectus et Decuriones Protestantibus edicunt, vt oppido excedant, aut ad maiorum sacra eant: res tamen fere citra sanguinem et vnius aut alterius tantum caede aut aedium direptione transacta est. at paullo ante Belnae, cum Ventosij praefecti mandatu idem oppidanis edictum esset, VIII Eid. Maij, IO CCC circiter expulsi et in eorum aedeis mox immissi praesidiarij, imperata item grandis pecunia, et Senatus decreto postea iussi qui remanserant ad maiorem sacra redire. contra capto a Protestantibus, qua de re mox ordine dicemus, Lugduno, paullo post Cabilo ad Ararim in eorum manus venit, eoque confestim missus est Carolus Podiensis Monbrunius cum IO scloppetariis, qui vrbis custodiae praeesset, sed superueniente Tauanio nauibus imposito milite locum vt ad resistendum imparem deseruit, qui mox venienti patuit, expositis in praedam ciuibus, quod magno Monbrunij nimium suis de hoste terrorem iniicientis probro vertit. nam et Augustoduni in AEduis, vbi Protestantes pacate vsque ad VIII kal. Vtil. libertate edicto Ianuarij concessa vsi fuerant, cum Tauanium victorem cum copiis contra eos Villa-francone duce aduentare intellexissent, ciuitate excessere, et Lugdunum se recepere. infantes qui remanserant, rursus lauacro abluti, et repetita matrimoniorum sollemnia. Matiscone item, quae ciuitas triduo post occupatum Lugdunum a Protestantibus capta est, imaginibus passim per templa profligatis, tantus terror Cabilone deserto a Monbrunio iniectus, vt plerique de eo relinquendo cogitarent. itaque occasione vsus Tauanius mox eo aduolauit et ante portas comparuit, verum a ciuibus exclusus cum spe concepta excidisset, III Non.

Iunij mox eodem cum exercitu ex Sequanis fere et Hispanica insignia gestantibus constante quasi vrbem obsessurus venit, castrisque positis, cum illi exprobraretur, quod contra Francos Hispanicis auxiliis vteretur, fanum Ioannis retro cessit; sed mox rursus rediit portas inopinato occupaturus, irrito tamen successu, quippe praesidiariis gnauiter locum tuentibus repulsus. sed cum ad alteram obsidionem se compararet, missus Lugduno Caesar Guilleramus Entragius, cuius aduentu confirmati oppidani initio crebras eruptiones fecere plerumque obsidenti damnosas. nihilominus Tauanius ducta fossa ab ima parte V Non. Vtil. S. Laurentij suburbium occupat. inde facta pulsatione vix duarum horarum spatio omnia munimenta destructa sunt; quo eodem die Mutius quidam olim Tauanij domesticus de prodenda ciuitate cum eo clandestina consilia serere conuictus patibulo affixus est, interminante Entragio, cum postridie deditionem facere iuberetur, Tauanium, si in suas manus incideret, eandem sortem experturum. quo responso iritatus Tauanius contra Turrem displosis OIO IO ictibus, et compluribus rursus ruinam versus, vbi plerique occisi ex praesidiariis; tandem cum XII tantum delectos ad ruinam contemplandam misisset, ex quibus VI occisi sunt, ab impetu faciendo abstinuit. nocte insequenti egressi praesidiarij excubias caedunt, et vsque ad tormenta progressi, vt ea confringerent, superueniente Tauanio postremo repulsi sunt; qui tamen postridie vasis conclamatis obsidionem soluit, quasi vrgente alio negotio longinquo, relictis in itinere, dum properare fingit, pulueris tormentarij doliis aliquot, et structis insidiis, in quas praesidiatij prae ardore insequentes praecipitarent. verum astum praesensit Entragius, et suos continuit. Tauanius distributis per loca vicina copiis Cabilonem aduerso flumine reuertitur. accidit vero, vt cum II Decuriones vrbis preciosiorem suppellectilem ex templis ac praecipue Vincentij fano corrasam Lugdunum, vt eam ad belli sumptus sustinendos distraherent, secundo Arari deueherent, in Sanpontium, qui fluuio cum peditata et aliquot Allobrogum nobilium manu ad eos intercipiendos transmiserat, inciderint, qui praeda, quae XII OIO aureorum aestimabatur, potitus minime eam ecclesiae restituit, sed tanquam bello partam in profanos vsus suos ac sociorum conflauit. accidit et aliud, quod non mediocriter res in vrbe conturbauit. nam cum lixae duos ex praecipuis ordinum ductoribus deferenti fides habita fuisset, et illi in carcerem coniecti essent, postremo delatore calumniae conuicto et in furcam acto, non tamen militum, qui sub illis ducibus merebant, propterea sedatus furor, sed aperta seditione Entragio etiam interminati sunt: quod ille etsi animo vt manu promptus prudenter dissimulauit; moxque eductis extra Matisconem in aciem omnibus tanquam ad stipendium accipiendum, seditiosas cohortes ingressu vrbis prohibuit, quae inde exclusae Bellavillam, quae a Protestantibus tenebatur, commodum sub vesperam V Kal. VItil. venere; nam ea nocte iam albescente die Sanpontius cum IO delectis peditibus et CC equitibus superuenit, ea spe, vt loco neque situ neque milite firmo citra certamen potiretur: sed re detecta a Matisconensibus fortiter repulsus cum damno retro cessit, ab actis tantum gregibus et vastato circum agro. triduo post Entragiani CXX, quos ducebat Vertius miles strenuus, caesi aut in fugam versi, dum interea ipse Entragius Petroclauium locum munitum obsideret, cui praeerat Montosatus, quem postremo ad deditionem sine condicione adegit; vita tamen illi salua fuit; capti cum eo circiter XXV et Matisconem deducti sunt, vbi postea vrbe capta homines rapto assueti captiuitatem suam incredibili rapiendi et saeuiendi licentia vlti sunt. sub id tempus Poncenacus Lugduno a Subisio summissus cum Heluetiis auxiliaribus, quibus praeerat Nic. Diesbachus antiquae nobilitatis vir in Bernatum pago, et Gallicis copiis Matisconem venit, vt tanti momenti vrbem, quippe ex qua annona fere omnis ac copiosus comeatus Lugdunum comportatur, et qua amissa amplissimam ciuitatem in extremas tandem angustias adduci necesse erat, contra Tauanium tueretur: verum is Sanpontiana arce omissa, quam capi securitatis publicae maxime intererat, statim Trinorchium ducit, ducto secum Entragio, et relicto Matiscone militibus fere vacuo. ibi post aliquot certamina, in quibus Lucotus et Belloreparius praecipui ab vtraque parte duces desiderati, tandem confusos praesidiarios locum desere coegit; quo facto tantum Tauanianis terrorem iniecit; vt ij

iam Diuionrm cogitarent. intrllecto tamen Heluetios nolle a Lugduno longius diuertere, et ita Matisconem sine firmo praesidio remansurum, primum eorum animi, ana Poncenaco separari possent, tentari cepti, dein, dum auxiliares Itali aduenirent, vicina loca, a quib. sibi metuebat, milite firmata. interea Poncenacus Cluniacum nobilissimum toto Christiano orbe coenobium impetu capit, in cuius direptione longe copiosissima et omni librorum manuscriptorum supellectile instructissima bibliotheca magno studiosorum dolore et incredibili reip. literariae, quod vix vnquam sarciri poterit detrimento militari licentia aut incendio periit. Vertius itidem senesceam arcem in propinquo astu capit. dum in eo sunt, Tauanius tempus nactus egregium facinus aggreditur, eductisque Cabilone noctu summo silentio IO CCC peditibus, IIII equitum vexillis, ita vt de eo Poncenacij cognoscere non potuerint, recta Matisconem ducit XV Kal. VIIbr. quo sub id tempus propinquauit, quum excubiae mutantur, relictisque altero ab vrbe lapide suis, treis carros frumento et palea onustos ad portam Barrensem praemittit, monitisque per carrucarios custodibus, vt aperirent ad annonam, quae in horreum publicum portabatur, accipiendam, statim is, qui claueis portarum penes se habebat rei vt creditur conscius aperit, et primus quidem bubulcus, quem alij pone sequebantur, prima ac secunda porta pertransitis ad tertiam substitit, euerso arte carro, vti conuenerat, sic vt porta neque claudi neque rastrum ferreum demitti ad aditum obserandum posset; tum XX armati, qui post macerias latebant, accurrunt, et occisis custodibus signo dato alios, qui post sequebantur, euocant, coniunctique ac debili admodum statione, quam obuiam habuerunt, nullo negotio trucidata, vrbem in potestatem redigunt. id autem patratum opera et industria Francisci Perronij vrbis pragmatici, qui communicato cum Sanpontio consilio clauium portarum custodem corruperat, quem statim admisso hoste curauit interficiendum, ne si res postea praeter votum caderet, ipse detectus, de vita periclitaretur. tum dispositis stationibus ad praedam discurritur, viris passim ac feminis huc illuc fugientibus, quorum plerique in fluuium mersi, alij dum per moenia insiliunt, se in fossam fractis cruribus aut brachiis praecipites dedere. quidam potiorem mortem ducentes in vestigio pugnantes occubuere. ibi ingens strages edita a Petroclauianis captiuis, qui obuios quosque trucidare, brachiis ac cruribus truncare ludum ducebant. fama amissi Matisconis in castra ad Poncenacum perlata paene eum cum Entragio, dum alter in alterum cladis culpam reijcit, ad mutuam perniciem commisit; sed periculo vrgente rixae ad tempus temperatum est, et in id postremo vterque consensere, vt de damno securitate nimia accepto, diligentia, si possent, sarciendo vnanimiter ac serio cogitarent; continuoque ad vrbem duci placuit, palante adhuc et praedae intento milite, antequam ad signa conueniret. itaque praemissi Heluerij cum tormentis et omni bellico apparatu, sed vehementi coorto imbre disturbati leucam circiter ab vrbe constitere; dum interea Entragius scalis admotis impetum faceret, qui fere ab omnibus propter foedam tempestatem desertus frustra fuit. Heluetij vero maius negotium, quam quod tam facile confici posset, rati, retro pedem referunt, relictis tormentis et bellico omni instrumento, quo mox Tauanius potitus est. et ita imbre metu et labore fractus ac paene exanimatus miles Bellavillam receptum habuit; quo dum ad curandum corpus et sarcinis colligendis quisque discurrit, superuenit Laurentius Maugironus, ac parum abfuit, quin exercitûs reliquias in hospitij ingressu, quod summe periculosum semper fuit, oppresserit. verum Poncenacus per lixas de hostis aduentu certior factus statim ad portam iam statione nudatam accurrit, et Pluuialium virum strenuum, cum XX equitibus, quos superstites penes se habebat, emittit, qui in primo congressu Hercule Maugironi legato interfecto ceteros in fugam vertit. nocte insequenti Heluetij nouam impressionem veriti Villamfrancam in Belli-iocensi agro concessere, quam Santalbanus, cum ad Condaeum tendens illac transiret, nuper occupauerat. hostis metu amoto in praedam effusi omnes, cuius maiorem partem, sicuti inter Protestanteis tunc iactabatur, Tauanius tulit, et vxor eius Francisca Balmia ex Monreuelij comitum familia, auara femina. qui capti sunt praeter paucos, qui se grandi pretio redemerunt, omnes in fluuium praecipitati. vrbi impositus Sanpontius, qui seu natura saeuus, siue vltione ardens, quod multa

accepisset, nullo non genere crudelitatis in suspectos saeuiit, inter saeuiendum plerunque miseris hominibus illudens. nam cum elegantiores vrbis feminas et vicinae regionis nobileis matronas, quae ad vrbem ventitabant, plerunque conuiuio acciperet, illi sollemne erat post cenam, dum secundum ripas amoeni fluminis, quod vrbem alluit inter militum greges deambularet, vnum aut alterum e captiuis, quos leui de caussa plurimos in carcerem cottidie trudebat producere, ac de ponte deijcere, eoque spectaculo se ac conuiuarum oculos satiabat, diiudicans ac plerunque a comessantibus quaeritans, ecquis expeditiore saltu et maiore cum alacritate se praecipitem dedisset. et ita toto eo tempore, quo Matisconi praefuit, se gessit, donec in Achonium capitalem inimicum suum, cum in arcem suam vicinam proficisceretur, incidens ab eo scloppeti ictu in conflictu occisus meritas tot caedium poenas luit. nunc quid interim in Delfinatu actum sit, operae pretium est vt ordine dicamus. praeerat prouinciae Gondrinius Guisij legatus, vir nobilitate et fortitudine insignis, qui cum a Protestantibus, quos variis modis infestauerat, sibi metueret, VII Kal. Maias, B. Marci die, quo sollemne est, vt noui consules eligantur, Valentiam venerat, operam daturus vt ij crearentur, qui a Protestantium partibus alieni essent; interceptae et tunc Guisij ad eum literae, quibus mandabat, vt pastorem comprehenderet, et comprehensum statim in furcam ageret ad aliorum terrorem, quod vehementer animos sociorum inflammauit. is ergo militem scripserat, et quosdam iam in vrbem acceperat, portasque nouis custodiis muniuerat, quod illi veriti, vt periculo praeuerterent, Romanio, Montelio Adaemari ac vicinis oppidis auxilia arcessunt, et iam illa in itinere erant, et e nobilitate praecipui, quorum princeps F. Bellomontius Adretius, qui secreta mandata a Regina habebat, iam in vrbem venerant, negotia priuata praetexentes, cum VI Kal. Maij, qui dies in Dominicum incidit, Protestantes, qui in vrbe erant, Adretij praesentia freti XXC circiter armati portam S. Felicis occupant; quo cognito mox eo Gondrinius cum suis aduolat. dum pugnatur, auxiliares, nam ita conuenerat, comparuere, quorum aduentu territi Gondriniani retro cedunt; desideratis ab vtraque parte tantum XX, ipse Gondrinius cum aliquot delectis ex tumultu in aedeis suas confugit, ibi tantisper quieturus, dum plebis efferatae furor deferuesceret, et ipse vireis nouas colligeret; sed inde sine mora ad eas factus impetus, subiecto ianuae igni, qua refracta mox Adretius cum aliis, ex praecipua nobilitate adfuere, tum Gondrinius fide data ex tecto, in quod euaserat, descendere iubetur; et erant qui eum seruatum mallent, sed fremente extra in via plebe, Moniusius ex nobilitate homo priuata iniuria offensus superuenit, qui summota turba ad Gondrinium accedens, quod aliis, inquit, moliebaris, iam tu experieris, totque hominum praeter ius ac fas occisorum poenas lues; sublatoque loricae, qua indutus erat, subligaculo in coxendicem pugionem adegit, eoque vulnere Gondrinium necat, atque vt plebis in via tumultuantis rabiem expleret, cadauer laqueo suspensum ad fenestras spectandum praebuit. caede patrata Adretius III Kal. Maij Valentia ad Reginam dat literas, vt factum excusaret, et se ac primariam prouinciae nobilitatem ad asserendam regis atque ipsius libertatem contra coniuratos regni hosteis in armis esse dicit, eoque consilio Valentiam venisse, vbi plebem ob iniurias a Gondrinio acceptas tumultuantem offenderit, nec impedire potuerit, quo minus in aedibus suis obsessum interfecerit. se vero decreuisse intra paucos dies Lutetiam versus cum copiis egregie instructis proficisci, vt se cum principibus et aliis proceribus coniungat, debitumque obsequium regi atque ipsi praestet. cum Gondrinio et occisus vrbis praepositus iuridicus, qui quod Gondrinij voluntatibus plus aequo morem gereret, odium in se oppidanorum concitauerat; statim conficto et sparso per vrbem rumore, inter chartas eius repertas Guisij literas, quibus mandatum de Protestantibus per vrbes singulas interficiendis continebatur, ad eamque rem IIII Non. Maij dies dicebatur, quod facile creditum, exulceratis adeo ad primos illos motus vtrinque animis, conspirationis, quae iam Lugduni inibatur, praecipitandae caussa extitit. res autem in hunc modum accidit. crebrescente passim fama de motibus ob religionem exortis varie affecti ciuium in vrbe animi erant, cui tum Franciscus Agutius Saulij comes praeerat sub Nemorosio, vir miti ingenio nec admodum Protestantibusinfestus, qui publicae quietis

ex edictorum regiorum praescripto conseruandae studiosus, ciueis, quantum in se erat, ad concordiam et mutuam amicitiam hortabatur. Protestantes ad suburbium trans Rhodanum libere conueniebant, qui seu vt periculum praeuenirent, siue vt aliorum exemplo opes suas firmarent, cum cottidie de nouis sociorum per regnum progressibus afferretur, ad nouas et ipsi res moliendas incitabantur. his accessit, vt sub id tempus Laurentius Maugironus homo in aula gratiosus et Protestantibus valde suspectus Lugdunum cum ala equitum veniret regis mandata afferens, quibus in vrbis administratione Saulio comes adiungebatur, quod sparsum rumorem de Protestantium exitio a Guisiana factione, vt ipsi aiebant, composito confirmauit. nam et ipsum Maugironum, et Gondrinium in Allobrogibus Guisij legatum, Sancalmontium, Achonios conscriptis copiis ad diem condictam Lugduni affuturos fama erat, et in vrbe etiam ignaro Saulio militem clam scribi duce Duperaco constabat. itaque et ipsi militem in occulto conducunt, ad id Morelli, Grilli et Aussij praecipuae auctoritatis ducum nuper Aureliano a Condaeo missorum praesentia confirmati, et arma comparant, nihil amplius cunctandum rati: nam eo rem deductara esse, vt non nisi contrariae factionis peste salus sua expediri posset. dum in eo sunt, de Valentiae tumultu et Gondrinio occiso nuntius venit, quod consilia de vrbe occupanda accelerauit, sublato tanto hoste, et reuocato ad inopinati casus famam Maugirono. itaque prid. Kal. Maij media nocte arma capiunt, maiore fiducia, quam prudentia, quippe infirmi numero, suasu praecipue Iacobi Rufi vrbis Ministri, primamque stationem ad Nazarij fanum collocatam opprimunt, et publicas aedeis nullo fere certamine occupant, Duperaco, dum se lecto moliretur, vix excitato et antequam ad arma currere posset, capto. tum Franciscanorum coenobium et fanum vicinum capiunt, ac praesidio firmant, et reuulsis seris porta Rhodanensi occupata et trapezitarum platea, milite, qui ad Eligij fanum stabat, vix se mouente. in eo conflictu tantum duo aut tres occisi. ita occupatis eodem tempore locis munitis, et disposito per plateas milite, cum S. Ioannis comitibus, ita sodaleis primarij collegij appellant, qui se ad Saulium receperant, in colloquium veniunt, quibus libera sine noxa abeundi data facultate tormenta locis idoneis collocant, et ita vrbe potiti Saulium adeunt, docentque, non regem aut regij magistratus contemnendi aut obsequo debito fraudandi caussa haec se fecisse, verum vt vrbem et propriam salutem ab hostium publicorum iniuria tuerentur, Condaei in ea re mandato obsequentes, ad quem regis regnique tutela regni legibus pertineat. proinde ipse in consueta vrbis administratione, vti prius fecisset, pergeret. verum munere excusato Saulius, postquam aliquot dies in vrbe ad sarcinas colligendas commoratus est, domum in Prouinciam secessit, vbi toto primi belli ciuilis tempore se continuit. mox Franciscus Bellomontius Adretius dux et auctor Valentini cumultûs cum in vrbem venisset, eius administrationem Condaei nomine suscipit. tum coacto ciuium conuentu, vt de rep. constitueretur, haec decernuntur, vti ex Protestantium numero II OIO armatorum ad vrbis custodiam legerentur, eisque stipendia de publico ac sacris prouentibus numerarentur. nemini ob religionem vis fieret, libereque cunctis viuere apud se fas esset, nulla tamen Pontificio ritu sacra intra aut extra vrbem celebrarentur. tum ad consules vrbis denuo ex Protestantibus XII praecipua auctoritate viri adiunguntur, quibus inuocatis et inconsultis aut non consentientibus consules quicquam agere prohibentur; et huc vsque moderate in speciem res acta, sed mox milite ad lasciuiam verso in templa impetus factus, et deiecta passi maltaria et imagines. nuntio de capta vrbe tanti nominis accepto Condaeus, etsi non mediocriter gauisus est, tamen illa templorum expilatione, quae summum odium rebus suis conciliabat, grauiter commouebatur, et cum se aduersus edictorum regiorum violatores arma sumpsisse diceret, suos in idem illud edictum, quo imaginum profligatio prohibebatur, committere moleste ferebat. verum id eo aequiore animo in longinquis locis ac regionibus sibi ferendum existimabat, quod Aureliani eadem licentia impune militem ante oculos grassari, etsi aegre, passus esset. nam cum leui primum rumore de suburbani cuiusdam delubri deiectis statuis fama permanauisset, ita statim turbidi homines exemplo grassante ad statuas profligendas per templa alij alio discurrentes properare visi sunt, quasi

edicto regis id facere iuberentur: cumque Condaeus a sodalibus maioris templi exoratus custodes apposuisset, illiipsi occlusis valuis statim imagines et altaria confringunt, palam dictitantes, cum imaginum ac praui cultûs propugnatores tam crudeliter in homineis, hoc est, in spiranteis Dei imagines cottidie saeuirent, non videre, cur a statuarum, hoc est, a mortuarum atque adeo vetitarum rerum, et quae occasionem offensionis darent, profligatione temperare deberent. editum et in eam rem scriptum, quo S. S. Patrum testimoniis imaginum cultus refutabantur, et ad Christianos principes pertinere demonstrabatur, vt earum vsus tanquam in Deum contumeliosus in ditionibus suis aboleretur: itaque statuarum profligatores minime censeri seditiosos debere, quippe qui cum veritatis patrocinium susceperint, sui officij esse ducant, tam detestandum et pij omnibus inuisum spectaculum e conspectu hominum tolli. secundum haec Condaeus Poncenacum Aureliano Lugdunum mittit, qui equitatui praeesset, data peditatûs Changio cura. sed suborta dissensione Changius, Foresium Blaconum sibi substitui patienter tulit; ipse Valentiam Cauarum ad res ordinandas mox concessit. igitur Blaconus dum Lugduno Adretij nomine praeesset, certior factus Sanuitalium cum nobilitate ex Aruernis, Velaunis et Gabalis collecta in Segusianos descendisse, vt Lugdunensi agro circum vastato vrbem ad paenuriam redigeret, propere istuc Poncenacum praemittit cum IO delectis, cum quibus ille Sanuitalium secum III OIO fere sed rusticorum et inermium secum trahentem primo impetu fudit, multisque ex confusa illa multitudine occisis nobilitatem eam retro cedere coegit. inde cum Monferrerio Forum vsque Segusianorum progressus, a quo regio hodie Forensis dicitur, obuiam nobilitatem, cuius dux erat Sanprius, leui proelio conserto disturbat, parte in montes vicinos dilapsa, parte intra oppidum compulsa, quod mox obsessum vi cepit. interea Adretius qui iam legionariorum in Allobrogibus praefectus tunc summum imperium sibi per Prouinciam sumpserat, Condaei nomine, dum certius de ipsius Condaei voluntate constaret, Kal. Maij ad Senatum Gratianopolitanum dat literas minarum plenas, quibus mandabat, vt seditiosos quosdam illis designatos ciuitate eiiceret; ij erant Gulielmus Porta curiae praeses, Petrus Bucerus cognitor regius, Ioannes Buffenetitius, Io. Robertus, Io. Pauiotus vrbis consul, quos cum Gondrinio et Rozano Mirabello de Protestantibus delendis coniurasse dicebat, quibus pulsis, postquam de deiectis per templa passim toto regno imaginibus allatum est, statim discurritur, et vbique statuae a plebe et pueris insanabili lasciuia confringuntur. idem per ceteras fere totius prouinciae vrbes et oppida factitatum, praeterquam Ebroduni et Brigrantione. tum edicto ab Adretio poena capitis addita, ne quis Maugirono, qui sibi praefecturam prouinciae falso vindicabat, adesset, iniunctumque omnibus, vt eum tanquam perduellem et edictorum regiorum violatorem persequerentur. mox Mirabellum et Bussiera vicinae arces in potestatem acceptae et idoneo praesidio firmatae: descripta etiam aurea et argentea simulacra, et pretiosa omnis supellex sacra, et Valentiam asportata non sine oppidanorum fremitu, qui melius in vrbis vsus necessarios conflari eam posse aiebant. tum Non. Iunij magnum Carthusianorum coenobium iri placuit, quod quia inter montes asperos positum vrbi imminebat, propter viciniam incommodaturum credebatur, ob idque ab Adretio expilatum et incensum est, in collegij illius sodaleis reiecta artificiose culpa, quasi aduersarios receptassent, et accepto milite hostilis animi indicium primi dedissent. inde Adretius Gratianopoli non satis firma vrbe machinas duas maiores et XX campestria tormenta Valentiam deduci imperat, ne si vrbs in hostis manus veniret, cum iis vicina oppida in potestatem redigerent. dum in eo esset, et diuersa parte Maugironus circa Chamberium militem scriberet, affertur de Arausiensi clade. ea vrbs hodie principatûs supremi titulo cum sua ditione insignitur in Prouinciae comitatu sita, cuius et partem facit, imperio Franco-germanico olim subiecta, vt ex Bulla aurea Academiae eius institutionem complectente constat, aliaque praeterea, quae priuilegiorum ecclesiae primariae a Friderico II anno OIO CC XXV concessorum confirmationem sanxit; ex moneta item, quae cum Imperij insignibus cudebatur, et tabellionum priuilegiis, qui auctoritate Imperiali instrumenta publica conficiebant. postea Imperij per Galliam nostram infracta potentia peculiares

principes Prouinciam tenuere et cum ea Arausiensem principatum, qui tandem ad Bauscorum regulorum familiam seu successione siue alio titulo deuolutus est, eadem praeroeatiua ac immunitate, quibus hodie Imgerij principes fruuntur. de quibus instrumentum fuit confectum a Bertrando Bausco anno OIO CC XLII Eid. Xbr. in eo principatu et partem habebant Hierosolimitani equites a principibus, vt vero sit simile, in societatem ascici ob virtutis famam et praecipuum belli aduersus Saracenos gerendi, cui illi destinati erant, ea aetate studium, vt a Rigensi episcopo in Liuonia alibi factum memorauimus. idque ex numis plerisque patet, quibus in antica parte Arausiensis principis, in postica Hierosolimitani ordinis insignia visuntur insculpta. et ita res in eo principatu fuerunt vsque ad annum OIO CC LVI. quo Carolus Andegauensis Ludouici IX frater, qui Beatricem Raimondi Berengarij vltimi ex Barcinonensium comitum illustri familia Prouinciae comitis F. vxorem duxerat, eam ditionem creuit, et Gulielmuni Bauscum Arausionis principem tanquam beneficiarium in fidem accepit per Odonem Fontenaxium magnum Prouinciae Senescallum. Carolo Carolus II F. successit, qui tot regulorum suspectam potentiam habens ab Hierosolimitanis equitibus permutationis titulo partem, quam in Arausiensi principatu habebant, comparauit, anno OIO CCC VII, XI kal. IXbr., eamque mox Bertrando Bausco attribuit, lege adiecta vt ipse posterique eius de principatu vniuerso tanquam beneficiarij Prouinciae comitibus fidem deinceps praestare tenerentur. ea de re instrumentum confectum anno sequenti XI Kal. April. secundum haec Bertrandus Bauscus a Roberto Caroli II F. sacramento adactus est anno proximo, cumque biennio postidem Bertrandus cum syndico Arausiensi ciuitatis nomine agente de priuilegiis et immunitatibus transigeret, supremi imperij ius quod comitibus Prouinciae competit, diserte exceptum est. Bertrando Gulielmus F. successit, qui itidem a Roberto iisdem condicionibus in fidem acceptus est. Gulielmo Raimondus filius successit, et huic Raimondus II, qui ambo Ioannae Neapolis et Siciliae reginae sacramentum fidei dixerunt, et hic quidem de vi publica ob quaedam violenter perpetrata Cortesone, quod est principatûs municipium a Fulcone Dagutio magno Prouinciae Senescallo postulatus fuit, bonaque eius annotata, nec prius quam gratia delictorum a Ioanna impetrata eorum plenam possessionem recuperauit. Ioanna cum nullos liberos haberet Ludouicum I Andegauensem Ioannis Franciae regis F. adoptauit, et heredem instituit, et post eum Ludouicum II eius filium, eique Ludouicum III Calabriae ducem substituit, a quibus omnibus principes Arausienses in fidem accepti sunt. Raimondi Bausci sine masculis decedentis ditionem Maria filia creuit, quae Ioanni Cabilono nupsit anno OIO CCCC X, cum Bausci cum principatum ab anno OIO CC XL tenuisseut. ex eo matrimonio genitus Ludouicus Cabilonus, qui a Renato Siciliae rege in fidem acceptus est, eique XV OIO librarum commodauit anno OIO CCCC XXXVI dum captiuus Diuione a Philippo Burgundione detineretur. vicissim Renatus, vt ei de huius summae restitutione caueret, ius supremi imperij, quod ipse in principatu habebat, obligauit; cumque carcere liberatus aes illud dissoluere paratum se ostenderet, Cabiloni tergiversatione effectum est, vt negotium exitu caruerit. Ludouico Gulielmus Cabilonus successit, qui cum summo imperio illo licentiose, atque adeo iniuriose contra Arausienseis abuteretur, tandem vicinorum interuentu inter partes transactum est, cautumque, vt Arausiensibus a principis magistratibus appellare ius esset. id actum anno OIO CCCC LXXI mense Ianuario, quo tempore rerum in Francia potiebatur Ludouicus XI, qui Renato et Carolo in Prouinciae comitatu successit, et cum Gulielmo Cabilono transegit, his condicionibus, vt Gulielmus acceptis a rege XL OIO aureorum fidem in posterum regi et Delphino Viennensi tanquam beneficiarius obligaret, et eius subditis ad Gratianopolitanum Senatum appellare ius esset, ceteroqui ipse titulos supremi principis, seque gratia Dei principem Arausiensem indigetare, monetam percutere, gratiam delictorum impertiri, aliaque eiusmodi, quae summi imperij sunt, facere posset, hisque condicionibus in fidem acceptus est VII Kal. Iun. anno OIO CCCC LXXV. ab eoque tempore de Arausiensium appellationibus Delphinatûs curia cognouit vsque ad annum OIO CCCC IC. quo Ludouicus XII, qui impense Ioanni Cabilono Gulielmi F.

fauebat, officiorum memor et egregiae ab eo nauatae operae in proelio ad Albini fanum in Armorica, vbi ambo capti fuerant, supremum ius illud bene merito amico remisit, non tamen sine contradictione. nam cognitor regius intercessit, et ad Delphinum et Delphinatûs gubernatorem appellauit, protestatione facta et monumentis publicis eodem anno IIII Eid. VIIbr. consignata, verum spreta cognitoris regij protestatione Ioannes ex eo supremum ius in eo principatu vsurpauit et curiam Parlamenti praesidemque et IIII consiliarios instituit, qui ius cum suprema potestate dicerent, idque vsque ad Ludouici XII excessum tenuit. nam eo defuncto cum Franciscus gratiam a decessore suo factam reuocasset, Philibertus Ioannis F. in fidem ab eo acceptus est, rursusque Gratianopolitanus Senatus de Arausiensium iudicum appellationibus cognouit. Philibertus is sine liberis decessit, et Renatum Nassouium Claudiae sororis F. heredem instituit, atque in Cabiloni nomen adoptauit. ij quod relicta Gallia Austriacis operam suam addixerant, eorum gratia contra beneficij collati auctores vsi sunt, et post Ticinensem cladem Madritiana pacificatione cautum fuit, vt nulla habita iuris, quod regibus competebat, ratione, Arausiensis principatûs cum summo imperio ipsis restitueretur. et quanquam bellis postea inter Carolum V et Henricum II subortis regij magistratus manum in principatum iniecissent, et Gratianopolitanus Senatus per id tempus de appellationibus cognouisset, tandem pacificatione vltima anni OIO IO LIX rursus supremum Arausiensis principatûs imperium Nassouiis iuxta Madritiana pacta restitutum est, et Gulielmus Gulielmi F. Renati frater patruelis praefectum vrbi imposuit, et magistratus denuo instituit qui citra prouocationem cum summa potestate ius dicerent. ea vrbs olimaliquot Conciliis celebris, episcopali quoque dignitate ornata est, quam eo tempore tenebat Philippus Camerarius ex illustri Camerae marchionum familia, Protestantibus, qui iam in ea libere conueniebant, valde infestus. ij pacate sub Causano praefecto, et postea sub Alexandro Turrio a Villelmo Nassouio vrbis principe vixerant, donec de Vassiacena caede rumore sparso territi oppidani, eandemque fortunam veriti, arma capiunt, Turrio praefecto tanquam sibi suspecto eiecto, et acceptis IO C praesidiatiis se muniunt, misso etiam Lugdunum ad amicitiam firmandam, rem pecuniariam expediendam, et arma coemenda Perrino Parpalea loci praeside, qui in reditu iuxta Burgum in Viuariensi pago, cum per Rhodanum cum armis deueheretur, V ab Arausione leucis a nauclero proditus et interceptus est; quo cognito oppidani statim militem Saulio Santandreano duce ad recipiendum si fieri posset, Parpaleam emittunt, tam vicinum hostem minime rati. iam ante Philippo episcopo vrgente Fabricius Serbellonus, penes quem summum armorum imperium ei a Pontifice cognato attributum in Venascinensi comitatu erat, Caualione loco condicto conuenerat, cum Honorato Sabaudo Sommariuio Claudij parentis Tendae comitis legato, Francisco Balma Suzae comite, Ponteuesio Carsio, Flacceano eius fratre Aquensis ciuitatis praefecto, Gabriele Bollerio Centalio, Ventabreno Lauerderio, Mondragonio, Venterolio, aliis regiae ditionis proceribus, et de Protestantibus Arausione vt nimium vicino expellendis consilium inierat, cum intellecto praesidiarios vrbe egressos inopinato, ad portas cum II muralibus tormentis et minoribus aliquot aduolat Non. Iunij vix albescente die; oppidani casu territi, mox ad reuocandum Santandreanum mittunt, et eodem tempore, vt moram negotio interponerent, cum Serbellono colloquium poscunt, et VI e suo numero ad eum legant: tum perscriptae condiciones: vt externus miles statim dimitteretur: arma omnia in templum maius comportarentur, clauibus eius in Turrij praesidis manus traditis. quibus condicionibus reiectis, continuo Serbellonus vrbem ita cingit, vt Santandreanus, qui ad Serinianum remanserat ingressu prohiberetur; mox tormentis admotis ad eam partem, quae Eutropij fanum spectat, arcem versus pulsationem incipit. verum cum ab arcis praesidiariis, quibus Costa iunior praeerat, grauiter infestaretur, tormenta inde deducit, et ad portam molatrinarum transfert, vbi post CLX circiter ictuum displosionem edita ampla ruina oppidani spe omni auxiliorum destituti pars noctu cum coniugibus ac pueris diffugiunt, et ad socios, qui Seriniani erant, tendunt, pars se ad defensionem comparant. verum cum diuersis partibus hostem vim facere, et clatris reuulsis

ab aduersae factionis ciuibus etiam plerisque locis admitti, frustraque arma expediri cernerent, in arcem confugiunt. victor hostis nullo non immanitatis genere in eos, qui in vrbe remanserant, saeuiit. nam qui primum impetum effugere, alij lentis ac minutis pugionum ictibus, sic vt se mori sentirent, occisi, alij supra contos, sarissas, ac strictos enseis praecipitati, alij ad cremasterum paxillos appensi et combusti, alij denique exsecti. nec decrepitis senibus, mutilatis, et in lecto per valetudinaria decumbentibus aegris; miserisque messoribus, subita obsessione in vrbe oppressis, quibus nulla praeter falces arma, parcitum. pleraeque feminae interfectae, aliae ad fenestras et porticus suspensae et auulsis ex eorum amplexibus paruulis infantibus scloppetorum ictibus confossae. multae virgines per vim corruptae. pueri multi item ab Italis rapti et ad nefandam libidinem satiandam in miseram captiuitatem, ex qua non nisi diu post redierunt abducti. auxerunt crudelitatem contumeliosa spectacula productis mulierum cadaueribus, et in eorum pudenda boum cornibus et saxis ac stipitibus ad ludibrium iniectis. virorum item interfectorum plagae foliis sacrorum librorum fartae, qui vt vernacula lingua scripti ab illis discerpti passim iacebant. nec vero aduersa factio, quae hosti ad oppidum capiendum prodita conciuium salute viam strauerat, furorem euasit; nam cum se in platea armati cum vxoribus ac pueris conglobassent, hostes eos ad defensionem se parare rati irruunt; etc ad vnum omneis trucidant; nec proinde illi ciuium suorum exitio diu laetati sunt. inde ad arcem itum, cuius praesidiarij vitam pacti, ad vnum omncs, qui CIX numerati sunt, aut praecipitati, aut gladio deleti sunt, exundante passim per vrbem cruore. post caedeis, in domos incendiis saeuitum. publicae aedes serpentibus flammis, etiam episcopi palatium igni absumptum est, et CCC fere priuatorum domus, in iisque plerique, qui latebant, praefocati; vixque exortis post ingentia tonitrua insolitis imbribus incendium restingui potuit; qua commoditate vsi plerique, qui a strage superabant, per noctem aufugiunt, et ad socios, qui Seriniani substiterant, se conferunt. tumdireptae aedes, quibus ignis pepercerat, ac postridie moenia Serbelloni iussu a fundamentis euersa. capti Arausione Costa arcis praefectus, Caritaeus, et Ruisius, et Tarasconem sub custodia ducti. Serbellonus cum suis Auenionem concedit, relicto in vrbe Turrio. Sommariuius in Prouinciam tendit, itinere per Vedanam, Castrum nouum et Cumontium facto, atque ad Balmetam castra metatur. Susaeus magna praeda onustus cum Petram-latam cum suis venisset, et inde Montelium Adaemari, cuius iam praedam spe deuorauerat, petere in animo haberet, intellecto firmas in eo copias esse, domum retro ad vireis ex laboribus reficiendas se contulit, imposito Petrae-latae CCC praesidio sub Ricardo Vaureacensi. Parpalea vero ille, de quo diximus, Auenionem, vnde natus erat, ductus, cum ibi cauea lignea et in altum suspensa inclusus ad vilis plebis spectaculum ac ludibrium diu expositus fuisset, postremo Vi Eid. VItil. capite luit. quibus rebus iritatus vltra modum Adretius homo natura ferus et qui occasionem fundendi humani sanguinis quaereret de cetero strenuus et impiger dux Gratianopoli profectus, relicto, qui per suam absentiam vrbi praeesset, Briono ex Treuirensi nobilitate homine bellicoso cum IIII signis Montelium venit Non. Vtil.: inde acceptis in itinere nouis copiis cum Serinianis recta Petram-latam ducit, quod est oppidum in planicie situm, dissitis leucam amplius ab eo montibus, tantum rupes oppidi dorso assurgit, cui arx insidet, omni ex parte praerupta, ad quam ex oppido admodum angusto calle aditur. facta ruina primo impetu vrbs capitur, subito aduentu attonitis adeo praesidiariis, vt ruinam defendere non ausi, statim in arcem se receperint; potitus oppido Adretius quoscunque armatos nactus est omneis ad vnum occidi iussit. inde recta ad arcem progreditur, ne spatium militi animos ex pauore concepto colligendi daret, fortunaque vsus ad portam vim facit, territisque praesidiariis huc illuc palantibus, et quid agerent ignaris colloquium poscitur; sed dum de condicionibus altercatur, Arausienses recenti suorum clade efferati et vltione ardentes irruunt, et refracta porta in confusos rabiem effundunt nulli parcentes, parte de rupe deiecta, parte gladio trucidata. inde sine mora Burgum vadit Adretius, quod non admotis tormentis mox venienti patuit. obuiam et ad eum venere Fani Spiritus oppidani et claueis oppidi attulere, cui validum praesidium ad pontis Rhodano impositi securitatem imposuit duce Pontio homine

pugnace cui multum fidebat, etsi erat altero brachio mutilatus. mox Bolenam ducit, oppidum Venascinensis comitatûs in Delfinatûs finibus situm, quod impetu cepit, et milites in eo repertos ex Francisci Fogassij Bartelasij cohorte ad vnum omneis interficit, inde recta proculdubio Auenionem petiturus et vrbe fortasse ob terrorem de se sparsum potiturus, nisi eum Gratianopolitanus casus ex via domum reuocasset. dum abesset, et Brionus ex morbo decumberet, qui diuersa ab eo sentiebant, occupatiorem eum rati, quam vt tam prompte in vrbem redire posset, oblatam Maugironi, qui in Sabaudia copias cogebat, in vrbem introducendi occasionem minime sibi praetermittendam, arbitrati sunt. quod subodorati Protestantes, cum intellexissent Maugironum propius in dies ad vrbem accedere, cum Senatu agunt, et quo in periculo ac tumultu res sint, ob nimiam illius viciniam demonstrant, petuntque vt auctoritatem suam interponat, et Maugirono, vt recedat, imperet. missi ergo ad cum ex curiae decreto Laurentius Rabotus Senator et vnus ex vrbis consulibus, in speciem, vt eum a profectione in vrbem dehortarentur, re vera vt in occulto cum eo agerent, et consilia ipsius communi catis suis adiuuarent. itaque ex compacto responsum a Maugirono homine comitati aulicae innutrito, se non posse officio deesse, quoad prouinciae sibi a rege demandatae possessionem accipiendam obligetur, sed nihil ea re Protestanteis commoueri debere, quibus et rex et ipse bene velit, et quibus salua libertas iuxta edictorum promulgationem mansura sit; se exiguo comitatu ad vrbem venturum, neque passurum, vt cuiquam vis aut [reading uncertain: print faded] iniuria quacunque de caussa fiat. ita dimissis delegatis Maugironus propius ad Bellovacum pontem, qui Sabaudiam a Delfinatu disterminat, copias promouet, et inde aditus circa vrbem praesidio firmat, misso Maestrali, qui Costam Fani Andreae, quod est oppidum agri Viennensis, in via, quae Vienna Gratianopolim ducit occuparet; missi alij Morenam pagum, in via, qua Valentiam itur; alij rursus, qui Isarae angustias infra vrbem seruarent. quibus peractis XVIII Kal. Vtil. Rupis portum venit, et iam de ciuium voluntatibus certus, misso vno e domesticis nobilibus literas ad vrbis consules dat, exemplumque diplomatis regij vna mittit, quo illi in locum Gondrinij nuper mortui praefectura prouinciae per Guisij absentiam a rege mandabatur. coacto in vrbe concilio decernitur, vt Maugironus admitteretur, Adretiani milites cum armis et rebus saluis vrbe emitterentur, accepta a Maugirono fide, nullam Protestantibus molestiam aut periculum creatum iri, et libere ad Franciscanorum coenobium conueuiendi facultate attribura. ita eodem die Maugironus vrbem ingreditur cum CC equitibus et OIO CC circiter peditibus, quibus admissis vix insolentiae eorum temperari potuit, quin ad praedam discurrerent, frustra patibulis per vrbem, vt eo terrore licentia refrenaretur, erectis. postridie supplicationes indictae, et conquisiti omnes reprobatae lectionis libri, et aut flammis absumpti aut concerpti sunt, quibusdam etiam per tumultum de ponte deiectis et occisis. tum promulgato in curia diplomate, ipse Costam petit, relicto in vrbe Cassenatico viro moderato, qui mox edictum proponit quo externi omnes vrbe excedere, et milites quicquid praedati fuerant intra XXIIII horarum spatium capitis poena addita restituere iubebantur. mox ciuibus arma reddita, et lustratione publica recensiti ex iis IO CCC egregie instructi. Bussiera, cui Cochium hominem quam pusillo corpore tam ingenti animo praeditum imposuerat Adretius, frustra minis ac pollicitis tentata, ne II OIO quidem rusticorum coacta manu expugnari potuit. Maugironus vrbe discedens XIIII OIO aureorum mutuo in belli sumptus petierat, iamque ciuium descriptio facta fuerat, vt ea summa viritim distribueretur, cum Adretius omisso de Auenione obsidendo consilio propere Valentiam regreditur, et inde incredibili celeritate, qua Maugironi eodem venientis conatus irritos reddidit, Romanium occupauit, locoque firmato noctem vnam tantum in eo commoratus recta Marcellini fanum ducit, in quo eadem celeritate CCC praesidiarios formidine consternatos oppressit, et nulli gratia facta omneis ad vnum aut interfecit, aut ex turre praecipitauit, nusquam comparente Maugirono, quem ille, quamvis equitatu inferior, ad certamen deposcebat; verum is audito Adretij aduentu retro in Sabaudiam concessit, et inde se ad Tauanium in Burgundiam contulit, vrbe in praedam ad hostis implacabilis et recenti contumelia iritati arbitrium relicta, et contempto

tot miserorum ciuium, qui rebus ipsius cum propria pernicie fauerant, peticulo, verum ij mox intellecto Adretij successu suam Maugirono ingratitudinem et ignauiam simul exprobrantes alij alio VII Kal. Vtil. diffugere. postridie remissis, qui carceribus detinebantur, Protestantes vastitatem vrbis et suum ipsorum peri culum veriti Adretium adeunt, et vt miserae plebi ignoscat, petunt; ipse mox cum IO CCC equitibus et in iis Renato Sabaudo Cipetra comitis Tendae altero filio, Senate, et Mouentio vrbem ingreditur, et ita hospitia metatus est, vt quamvis VI OIO amplius armatorum in exercitu haberet, nulla iniuria vniuersos vel singulos affecerit. mox edictum proponit ne iustitium in vrbe esset, vt omnes magistratus intra VI dies domum quisque suam rediret, et in muneribus suis more solito obeundis assidui essent, exceptis iis solis, quos iam ab initio vrbe expulerat. nec multo post Io. Ponatus senator, per montana facto itinere ad eum cum V signis venit, quae per limitem, videlicet Caperolianum, Charrae pontem, et Alleuardum distributa sunt, eorum cura Sanmauritio iuniori attributa, cum Changij iunioris item et Carbonei cohortibus. inde exeunte Iunio tot rebus tam feliciter ac tam breui tempore patratis A drerius Lugdunum profi ciscitur, relicto Ponato cum V signis, qui vrbi praeesset, et Bussierae arcis custodia ad limitem ruendum Cassario equiti in Cochini locum commissa. Lugdunum vbi venit, ad oppida in Forensi agro in potestatem redigenda animum adiecit imposito Burgeato Valentino Senescallo, qui vrbi praeesset homine ad quasvis gerendas res potiusquam bellica munia obeunda idoneo, non sine ciuium indignatione, Adretium arbitrio suo inconsultis iis cuncta administrare dictitantium, quod in caussa fuit, vt illi apud Condaeum vrgerent, virum dignitate, moderatione et prudentia conspicuum ad res ordinandas quamprimum ad se mitteret. interea Adretius Muronum et Monbrisonium, vtrumque infirmum oppidum ducit. et Monbrisonium quidem cum deditionem facere recusasset Moncelasso qui loco praeerat, ad fortiter resistendum oppidanos ac militem hortante, postremo tormentis admotis XVII Kal. VItil. vi cepit, obuiis, quibusque caesis, ita vt vrbs tota cadaueribus partim oppleretur partim sanguine exundaret. superabat propugnaculum, in quod e strage superstites confugerant, quo recepto deditos omneis partim obtruncat, partim in editissimam turrem adductos post prandium quasi ad oblectamentum e fenestris praecipitat, in iisque Moncelassum ipsum, quamvis vitam saluam pactum, frementibus ducibus, et Blacono ac Poncenato praecipue perfidiam simul ac saeuitiam Adretij incusantibus. inter eos, qui ad id leti genus destinati erant, vnus repertus est, qui ad praecipitium ductus cum tempore et spatio ad impetum capiendum, vt desaltaret, petito semel atque iterum restitisset, increpante Adretio, quasi tempus inutiliter consumeret, ille nihil turbato vultu, atqui quod me iubes vt faciam tam cito, id vt decies capto impetu facias, per me licet, quo audito Adretius praesentiam ac securitatem animi in tanto discrimine iocantis admiratus, homini ignouit. sub id tempus Subizius Aureliano a Condaeo missus superatis multis in itinere periculis vix tandem Lugdunum venit XIIII Kal. Vtil. vir praeter natalium splendorem singulari animi moderatione et rerum agendarum peritia praeditus, qui querellas ciuium meliore in posterum spe sedauit, confusa ordinauit, et securitati ac annonae vrbis diligenter prospexit. is et Adretium suo aduentu initio turbatum prolatis Condaei mandatis, et ad eum literis placauit, et insuper monuit, vt temperatiore modo bellum administraret, neque tam seuere in victos ac deditos animaduerteret, haut occulte suggillata eius recenti ad Monbrisonium saeuitia, quam ille excusabat contrario Arausiensis stragis exemplo, addebatque ad erigendum et in lucem producendum Protestantium nomen, quod propter praeteritas contumelias et ignominiosas poenas vile et despectum iacebat, opus fuisse insigni et memorabili facinore, quod et contemptoribus formidinem iniiceret, et iustam Protestant um caussam adiuuaret. ita Adretius vtcunque in speciem placatusa Subizio dimissus est, et a Monbrunio crebris literis, vt ad se veniret, sollicitatus in Allobrogas contendit. antequam adueniret Subizius, interceptae fuerant Nauarri literae ex III virorum consilio scriptae ad Sommariuium, quibus iubebatur, quantas possect copias vt scriberet, et se Maugirono ac Tauanio coniungeret, vt coniunctis viribus Lugduno vndique cincto operam darent, ne messis colligeretur,

et annona in vrbem importarentur. eo factum, vt oppidani statim per Ioannem Frelonium nobilem librarium ac conciuem suum cum Heluetiorum pagis agerent, et ad tutelam vrbis ac vicinorum securitatem auxiliareis copias poscerent, et a Bernatibus quidem VIII, a Nouocastrensibus III, a Valesianis IIII signa impetrarunt, sed ea lege, vt ea regis auspiciis militarent, et solius ciuitatis custodiae inseruirent, nec extra ad expeditiones ire tenerentur. iam Sardonum Sabaudiae vicum, qui dierum nec amplius duorum itinere ab vrbe abest, copiae peruenerant, cum Subizius Lugdunum venit, vbi postquam de condicionibus cognouit, statim ad Bernatum Senatum mittit, qui ostenderent amplissimam ac populo frequentem ciuitatem non milite, qui se moenibus in cluderet, indigere, sed qui cum opus esset, excurrere et messi faciendae ac comeatui comportando, atque adeo hosti, qui Cabilone iam conuenerit, propediem inde ad vrbem obsidendam venturus, resistere paratus esset; quibus rationibus victi acquieuere Bernates, suis libertate concessa ad vrbis vsus ex Subizij consilio inseruiendi. itaque Nouocastrenses et Valesiani Matisconem a Poncenato ducti, qui ad Germanos equites conducendos Argentinam miserat; et inde spes facta a Subizio, vt ex eo numero IIII OIO ad Condaeum summitti possent. verum Matiscone interea intercepto ea spes frustra fuit. postea missus Blaconus cum delectis, qui ex Forensi agro in vrbem iam penuria laborantem annonam adueheret. is ad Casam vsque Dei, quod est in Aruernis munitum coenobium, progressus locum capit et ei cum praesidio Moniusium sororium suum imponit. inde Anicium siue Podium Velaunorum progressus cum tormenta non haberet, et Santeranum, Sancaumontium, et Sanvitalium cum aliis prope esse intellexisset, nullo operae pretio facto reuertitur. illi coenobium discessu Poncenati mox recipiunt, et contra deditionis leges Moniusium libertatem pactum retinent, et sub custodia, quod de caede Gondrinij insimularetur, Rigomum mittunt, vbi multa grauia ob eam caussam perpessus est. secundum haec missus Io. Mendoza Hispanus, qui iamdiu regibus nostris patria deserta operam addixerat, homo festiuus et rerum peritia praeditus ad Heluetios, apud quos olim orator fuerat, vt de auxiliis Lugdunum missis apud Bernates expostularet, quasi ita foedere, quod illis cum Gallis intercedit, violato. verum illi excusant, et suos sponte eo iuisse dicunt, quod cum impedire non possent, hanc legem addidisse, vt vrbis tantum custodiae inseruirent; qua in re amici potius quam alieni a regis commodis animi signum dedisse. nihilominus a Mendoza impetratum, vt suos reuocarent, missique Nicolaus Graferiendus, et Hieronymus Manuel ad Subizium, qui Mendozae legatione exposita peterent, vt cum bona ciuium et sua venia, quando id regi graue esset, inde suos deducere liceret. quod et factum est, acceptisque a Subizio stipendiis continuo domum remissi sunt; Nouocastrensibus et Valesianis remanentibus, et in VI signa distributis; qui condicionibus scriptis sub Petro Ambiello summo eorum praefecto deinceps Lugdunensibus militarunt. nihilominus aliorum discessu multi ex ciuibus territi vna et ipsi vrbe excesserunt, prose quente abeunteis summa humanitate Subizio, et melius secum agi dictitante, si ij, quibus animus deesset, vrbem desererent, relictis in ea pignoribus ac caritatibus. eiusque custodiam paucis sed bene animatis ciuibus permitterent. dum haec Lugduni et in Delfinatu agerentur, longe alia rerum facies in Prouincia erat, quas ab initio anni breuiter repetere pretium est: condito Ianuarij edicto missus in Prouinciam fuerat Antonius Crussolius comes, et cum eo Antonius Fumeus Parisiensis et Ioannes Ponatus Gratianopolitanus Senatores, qui illud in Aquensi curia promulgari et executioni demandari curarent. Prouinciae praeerat Claudius Sabaudus Tendae comes prorex hautquaquam alieno a Protestantibus animo, alioqui miti ingenio vir, et qui natura tranquillitati publicae studeret. cumque duos filios ex duabus vxoribus haberet Honoratum Sommariuium natu grandiorem, et Renatum Cipetram, in hunc propensiore animo inclinabat, vt magis sibi similem, alterum contra turbido ingenio hominem auersabatur. Iacobo item Cardeto ex illustri Salutiorum familia viro filiam elocauerat, qui et socero obsequens erat, et haut dubie Protestantium caussae fauebat. Pontevesiorum familia iis locis potens est, euius princeps Carsius, qui Flaceanum fratrem plane germanum Aquensis ciuitatis praefectum et tunc consulem

primarium, qui honos praecipuis ex nobilitate tribuitur habebat, is rebus nouis ad omneis occasiones intentus Sommariuium seducit, et oblata Guisianorum, qui in aula plurimum poterant, amicitia amplissimas condiciones proponit, si deserto parente, qui quod sectariorum caussam palam amplecteretur, apud populum male audiebat, ad Catholicorum partes declinaret, seque iis ducem praeberet. quod si faceret, summam praefecturam regionis ei a rege delatam iri spondebat. id facile persuasit feroci et ambitioso iuueni homo vafer, et ita eum a parente paullatim alienauit. Crussolius interim communicatis cum Prouinciae praeside consiliis Marinianam venit IIII ab Aquis Sextiis leucis. inde ambo Cadeneti vicecomitem ad vrbem mittunt, cui primo a Flaceano clausae portae, sed denuo re deunti patuere; missique ex curia et vrbis consulibus, qui factum excusarent, et culpam in Flaceanum reijcerent. oppidani a Ponteuesijs incitati multa crudeliter, multa auare ac contumeliose in Protestanteis admiserunt, ac postremo dispositis per plateas ac propugnacula tormentis, ac conducto milite etiam portas vrbis muro inducto sepierunt. igitur negotium datum vicecomiti, vt portas aperiret, tormenta reduceret, militem dimitteret. iussus et venire ad praesidem ac Crussolium Flaceanus, qui cum imperium nulla legitima caussa in medium adducta detrectaret, ob contumaciam consulari potestate abdicatus est, eaque Cadeneti vicecomiti attributa. tum praemissis, quas visum est, in vrbem copiis Crussolius Non. Febr. ingreditur, et delegatos a rege Senatores in curiam introducit, iisque a rege mandatum dicit, vt de concussionibus iudicum, de quibus pleraeque apud eum querellae delatae sint, cognoscerent. postea promulgato edicto assignatus extra vrbem sub Pinu Protestantibus locus, quo conuenirent, et ne quid iniuriae iis a plebe fieret, omnium arma in publicas aedeis comportata, abrogata consulibus et decurionibus vrbis, qui Flaceanis partibus addicti credebantur, potestate, et aliis minime suspectis a Crussolio inaliorum locum succenturiatis. Flaceanus inde cum suis Brinolium se contulit, signis explicatis, in quibus R. Sedis insignia, hoc est, duae claues decussatae impressae erant, praecunte Franciscano cum lignea Christi cruci affixi imagine, vt in supplicationibus et parentalibus fieri amat, et vno quoque milite coronam seu rosarium circa collum tanquam monile gestante; caesa ab eo in itinere cohors nuper regis nomine conscripta; tum assumptis IO circiter aliis vndique ad se spe praedae accurrentibus, cum milite vago et ad rapinas ac caedeis huc illuc discurrente multa damna vicinis locis dedisset, per montana Brunolio relicto Bessi arce in itinere tentata tandem Bariolium versus iter intendit, cum prius tribus edictis citatus, quod non pareret, S. C. perduellionis damnatus esset; eo mox a praeside et Crussolio praemissi Senas et Mouentius cum scloppetariorum cohottibus, qui ab oppidanis exclusi Varagam haut longe consedere. ibi a Flaceano veluti obsessi diuturna pugna, et cum pilae ac puluis defecissent, saxis etiam certauere, ac tandem Maximini fanum vt locum tutiorem concessere. Flaceanus vero Bariolium ab oppidanis inuitatus petit cum OIO IO circiter militibus, quo mox Praeses ac Crussolius cum XX signis ductore Santalbano accurrere, nec multo post per dispositos equos Adretius legionariorum praefectus eodem venit, Ventabreno interea passim equitatum Arelate et vicinis locis cogente, vt Flaceano suppetias ferret, et ad Remigij fanum, dum Auenione promissa auxilia aduentarent, subsistente: quod maturandae Bariolij obsidionis caussam ducibus praebuit. oppidum ad radices ardui montis loco depresso ac praecipiti situm est, a tergo asperis collibus, a fronte praeruptis fere cliuis cinctum veluti forma theatrali, de cetero moenia firma, quae riuo conuallem admodum angustam praeterlabente alluuntur, et arcem oppido imminentem habet, vt haut ita expugnatu facilis a multis crederetur, praesertim cum duces IIII tormenta tantum campestria in castris haberent. nihilominus cum ad suburbium, quod oppido hemicycli specie praetenditur, pro tempore a Flaceano munitum leuibus proeliis aliquandiu pugnatum esset, notato a Santalbano loco et contis ac sarissis aperto muro factus impetus prid. Non. Mart, quem hostes initio sustinuere, sed mox cedentes cum retro receptum ad arcem tantum haberent, primum cedendo; mox turpi fuga ruinam deseruere. in eo tumultu irrumpentibus militibus magna strages edita, interfectique ex hostibus amplius CCC et in iis miser ille Franciscanus, qui

tunc etiam ante oculos victoris militis cruce circumgestara se ab ictibus tutum putabat. mox Cardetus a praeside missus, vt caedibus modum faceret, qui Merindolianos et Lurmarinenses, ex quibus duae praecipuae cohortes praesidi militantes constabant, in angusta planicie oppido subiecta offendit de genibus ad Deum pro successu vota concipienteis, dum socij ad praedam discurrerent, quorum continentiam admiratus ille Praesidi socero auctor fuit, vt eo rum opera ad arcem, quae superabat, expugnandam vteretur, quae mox dedita est, eaque dedita seditiosi quidam laqueo suspensi; Guiremanus Entragus et Laedus Aquas Sextias ducti, ac delegatorum iudicum sententia damnati ac securi percussi sunt; Baudinansius Spinusae commen datione poenae exemptus est, qui minime parem gratiam postea Mouentio retulit. Flaceanus inde ad Stoechadas insulas se contulit; Ventabrenus vero Remigij fanum deseruit, et Auenionem confugit. mox dimissis copiis Praeses tantum equites C retinuit, eorum cura Mouentio attributa, qui si quid inopinati accideret, ad omneis casus praesto essent. sub id tempus mutatis in aula consiliis et praeualente IIIvirali potentia Aprili exeunte diploma, cuius spem fecerat Carsius, a rege venit, quo summa Prouinciae praefectura Sommariuio sub eius parente mandabatur. eo fretus ille ex Carsij consilio copias a patre dimissas reuocat, et Massiliae, Aquis Sextiis ac per alia inferioris Prouinciae oppida distribuit. Crussolius ipse a Regina per literas monetur, vt Prouincia relicta, in Septimaniam transeat, quo Michaelem Quelinum et Ioannem Gueslaeum ex curia Parisiensi Senatores ad res iis locis iuxta edictum constituendas delegauerat, et inde ad se quamprimum redeat. tum in Protestanteis vbique saeuiri ceptum mense Maio, qui statim collectis sarcinis Merindolium, Caprariam Cadenetum, Cistertionem, et Regium se contulere. eapropter Praeses rursus copiis coactis et Cipetra filio equitatui, Cardeto genero peditatui praepositis Manoscum venit, et omnia trans Druentiam oppida in potestatem redegit, Pertuso excepto, quod in ripa fluminis situm est, et ad transmittendum hincinde a Sommariuio tenebatur. ad quod promotis castris cum in eo res essent, vt cuneo incenso, nam machinae ad manum non erant, vis fieret, Praeses, qui a sanguine abhorrebat, neque eo proteruiae filium transcensurum putabat, vt ad se persequendum vlterius progrederetur, postquam XVIII dies ibi commoratus est, obsidionem solui imperat. quo facto audacior redditus Sommariuius Serbelloni, qui Caualione erat, fauore adiutus ad Orgonium pontemvix tandem Druentiam transmittit, hostilem contra parentem animum iam palam ostendens, qui Manosci relicto cum valido praesidio et copioso comeatu Colluxio ordixnum ductore Cistertionem versus praecipuum Prouinciae propugnaculum castra mouet, et inde Cipetram et Mouentium ad Adretium per Merindolium mittit, vt auxilia expedirent. is tunc ad recipiendam Gratianopolim a Maugirono per suam absentiam occupatam excurrerat. Sommariuius vero cum ad Caualionem Serbellono se coniunxisset, post leuia aliquot cum Merindolianis certamina ad Arausiensem obsidionem cum eo et Susae comite profectus est, cuius is successus fuit, quem supra explicauimus. inde Manoscum venit, quod a Coluxio praeter omnium opinionem ei deditum est. tum imperatis in singulas domos III armatis ac pecunia, ad L signa peditum, equitatum, quantum potuit, conscribit, ea mente, vt inde Cistertionem duceret, quo Tendae comes XI signa miserat, locoque Belliiocum sororis filium ex Burgundica nobilitate virum strenuum imposuerat. quo facto prid. Kal. Iul. Barcellonam versus cum suis tendens interiectam vallem, quae per X circiter leucas porrigitur, occupat, per quam et auxilia immittere et comeatum in vrbem comportare, et si opus esset, se tuto recipere posset. iam Sommariuius Lucium venerat, pagum colle edito situm, praesidio valido firmatum, cuius perfidia an ignaula, incertum, aditus illi patuit. inde ad Arnoldi castrum castra metatur IIII Non. Vtil. ibi de ratione obsidendi Cistertionis cum ducibus deliberatum, vrbs est accessu difficilis, quippe duobus amnibus circumdata, ab ortu quidem Druentia, a VIItrione Buedia, dorso colliculi adhaerens, cuiarx imposita est, et qui intra moenia vrbis clauditur, inter duos praecelsos montes Mollarium et Balmaeum vulgo dictos, quos Druentia oppidum praeterlabens medio amne diuidit, ita vt in colliculum illum moenibus inclusum diuersis partibus verberatio dirigi possit, ac praesertim ex planicie Druentiae vicina

quae Arnoldi castrum et Prouinciam inferam versus dimidiae leucae spatio porrigitur, verum ita verberatio inde institui potest, vt defensores non impediantur, nisi dispositis in duobus tumulis, qui ad Molarij montis pedem assurgunt a Ioannis et Branconis fanis nomina sortiti, machinis: nam inde ima moenia quassari commode possunt. trans Druentiam pagus est ad Balmae montis pedes ab ea quoque cognominatum, ad quem per pontem lapidum itur, ab oppidanis seruatum, Balmae vero vetus turris superstructa est ex qua in vrbem despicitur, et ad quam non nisi per planiciem amfractuoso ac longo difficilique et tormentis inaccesso itinere aditur. Sommariuius, ne in has difficultates se indueret, in planicie castra ponit, ratus obsessos verberationem non exspectaturos, quod si facerent, Balmae pagum transmissa copiarum parte insessurus. et vero multa eum bene sperare iubebant, debilitas oppidi exiguis tantum turribus nullis praeterea propugnaculis muniti, praeter quam turre quadrata, quae templo inseruiebat, in qua tormenta exigua collocari poterant. ad haec tormentorum paenuria; nam praeter exigua aliquot, nulla in vrbe erant, comeatûs item inopia tot exulibus feminis, pueris ac turbae imbelli, quae vndique eo tanquam in asylum confugerat, ad paucos dies vix suffecturi. sed multa contra obsessos ad extrema quaeque subeunda incitabant, desperatio gratiae ab infestis hominibus, et auxiliorum facta spes a Praeside, aduentu Rembaldi Furmeieri fortissimi ducis confirmata, qui sub id tempus cum CCC delectis in vrbem introductus est. Sommariuius igitur triduo post Buccanigrum militem strenuum sed vitiis ac flagitiis infamem, vt propius locum contemplaretur, mittit, qui dum rediret ad pagum, cui Castronouo nomen, a Pelissario ordinum ductore interceptus cum duobus Corsis ac famulo vno, cuius vxorem publico adulterio polluere dicebatur, et inde in vrbem ductus, vbi postea multorum maleficiorum conuictus Belliioci a feminis pudicitiam plerisque ereptam quiritantibus exorati iussu a famulo suo in publica platea strangulatus est. quod Costae in arce Arausiensi capto, quem Tarasconem abductum diximus, perniciem attulit. nam is mox Sommariuij vltionem de Buccanigri indigna morte sumere cupientis iussu laqueo suspensus est inde VI Eid. Vtil. Arnoldi castro digreditur Sommariuius, et propius vrbem castra ponit, purgatis et complanatis itineribus, quae ab obsessis obstructa fuerant, et sub meridiem ad rudera templi Franciscanorum considet, haut paullo amplius ab vrbe scloppeti iactu. ab ea parte mox directae II colubrinae et II mediocria tormenta, et in via, quae Molario monti subiacet, vnde in vrbem despectus erat, II alia mediocria statione in summo monte quasi in specula collocata. Belliiocus diuersa parte, attributa cuique ex ducibus regione post vota concepta duas exiguas machinas turri quadratae illi, quam dixi, imponi iubet, in quam mox instituta ab hostibus verberatio, qua ad noctem vsque continuata tandem turris deiecta est. postridie ab ea parte, qua Druentia influit, directa verberatio in murum vetustate corruptum iuxta portam Saluam, ac tum primum per tubicinem iussi praesidiarij deditionem facere, qui non aliud responsum a Belliioco tulit, quam selocum a Sommariuij parente tuendum accepisse, quem proinde ad vltimum vsque vitae spiritum defensurus sit. nec porro vsum esse, vt post pulsationem deditio imperetur. tum continuata verberatio, et C amplius passuum ruina edita factus impetus summa virtute ab obsessis repulsus in quo praecipue spectata fuit feminarum et puerorum constantia et alacritas. nihil non summa diligentia expedientium et continuas preces ad Deum fundentium, cum contraij, qui extra ad Molarium montem stabant, iurgiis et impudicis dicteriis eos lacesserent, exprobrantes maritis iniurias, quas ipsi vxoribus eorum violatis iam intulissent, et quasi cenaturi apud eos et cum vxoribus ipsorum eodem die concubituri lectos sibi sterni iubebant: iamque collectis sarcinulis non explorata ruina quasi de victoria certi impetum faciunt, bisque repulsi, tertio pugnam redintegrant, sed irrito successu, egregiam operam intus nauantibus Belliioco, Furmeiero, Burio, Milageo, Si quireno et aliis ducibus; nec segnius munia sua, qua poterant, sedulo exequentibus feminis et aliis, qui arma ferre non valebant. cum nox certamen diremisset, ruinae per eam sarciendae tanta diligentia feminae incubuere, vt mane plane obstructa Sommariuio eandem fortunam tentandi spem ademerit, qui astu obsessos frustra extra vrbem pertrahere conatus, cum Sorezium et Mouentium auxilio cum II OIO peditum venire intellexisset,

partem copiarum trans Buediam transmittit, vt e Delfinatu venienteis intercluderet. vbi cum ad XV Kal. VItil. vsque consedisset, rursus ad suos redit, libera omnia ab ea parte Sorezio relinquens. eadem nocte CCC eruptione facta ad tormenta vsque progressi et ea nequicquam clauis configere conati postremo stationem in Molario monte excubantem disturbant. postridie leuibus aliquot proeliis certatum fuit, ac XI Kal. eiusdem mensis Sorezius cum ad suburbium Balmae trans Druentiam subiectum venisset, Sommariuius tormenta transfert, pontem, quo inde ad oppidum itur, quassaturus, et transitum impediturus, sed frustra. facta tum certaminis a Sorezio copia, quod ille detrectauit, tantum leuibus proeliis pugnatum est, tantis vtrinque odiis, vt nulli vita capto seruaretur. dein V Kal. VItil. Sommariuius, cum vereretur, ne Adretius parta ad Vaureacum victoria, de qua mox dicemus, recta ad se contenderet, castra summo silentio mouet, et transimisso iuxta Volonam vicum Druentia Scalam occupat et praesidio firmat, et inde in planitie inter Scalam et Metas frequentem et populosum pagum cuia montibus metarum speciem referentibus qui eum ab meridie cingunt, nomen est, castra metatur, III a Cistertione leucis, ita vt inde a montibus, inde a Druentia ab alio latere amne, qui in Druentiam influit, clauderetur, ductis ab ea parte, qua in planiciem arboribus fructiferis ac rebus ad vitam necessariis abundantem ingressus fuerat, III profundis fossis, aperto item ac libero ad comeatum, qui ex Prouincia infera comportabatur, itinere. eo mox Cardetus cum omnibus copiis aduolat. eae XXX peditum signa et IIII equitum vexilla conficiebant, et Scala occupata ad fossas vsque a Sommariuio ductas progrediqur, cui et mox Ponatus se coniunxit, cum IX signis ab Adretio victore praemissus. is dum Lugduni et in Segusianis esset, partem copiarum Monbrunio attribuerat, cum quibus ille se Susio, si quid interea moliretur, opponeret. dumigitur Susius Serbelloni ope subnixus copias cogit, et cum iis ad Sorgae pontem hospitium habet VIII Eid. Vtil., Monbrunius Mornacum in Venascinensi limite locum munitum, cui Combus cum valido praesidio impositus fuerat, obsidet, et vi capit, inde ad arcem enixus admodum arduam, dum Combus fero nimis de deditionis condicionibus agit, a milite Arausiensem stragem inclamante et ad vltionem praesidiarios tanquam lanienae illius carnifices deposcente intercipitur, qui omneis in ea repertos aut occiderunt, aut de saxo praecipites dederunt, nequaquam prohibente Monbrunio: inde accedente ad crudelitatem ludibrio cadauera in fluuium subiectum deiecta, vt secundo Rhodano Auenionem deueherentur, cum elogio mortuis affixo, quibus monebantur viatores, vt libere transire eos sinerent, quoniam tributum Mornaci pependissent. inter eos qui praecipitati sunt, vnus fuit qui raro fortunae beneficio communem pestem euasit, nam ad caprificum rupi adnatam, dum labitur, haesit, vbi prensatis vepribus cum diu scloppetis a saeuiente milite ab inferiore parte frustra petitus esset, Monbrunius milite facessere iusso, homini misero, cui fortuna praesentis exitij gratiam fecerat, parcendum existimauit, et ita rupe detractum inter suos deinceps habuit. inde cum de Cistertione sollicitus esset, eo partem copiarum mittit, partem retinet, et cum iis Bolenam contendit, diffugirntibus passim ad eius aduentum oppidanis, et vicinis domibus relictis Carpentoractum, Auenionem et munita loca petentibus, quos Susius vt confirmaret, et ex fuga reduceret, XIIII Kal. VItil. cum suis ante Bolenam constitit, vbi a Monbrunio exceptus cum damno recessit, amisso Rossio praecipuo ex ducibus et Scaeuola Ventabreno grauiter vulnerato, dum innata iuuentuti Gallicae temeritate ad murum vsque progressus dominae nomen propria manu in pinna scribit. inde Vaureacum deflectit Susius, quod illi Andrea ab Adretio imposito deditionem faciente X Kal. VItil. mox patuit, et funditus ab eo direptum est, sed non vt loco ita praeda potitus est, superueniente Adretio biduo post, et cum delectis et Heluetiorum vexillo, quod illi a Subisio attributum fuerat, se Monbrunio, qui eodem, quo Susius Vaureacum venerat, die in colle vitibus consito iuxta oppidum consedit, coniungente; oppido collis incumbit lata in summo planitie, vbi Susius castra posuerat, ita vt oppidum a tergo haberet, et in imo tormenta collocauerat, in colliculum a VII trione obiectum directa; ad tormenti iactum assurgebat is collis, in quo Monbrunius consederat, interiacentibus fossis compluribus transversis, quae ex eo in aduersum enixuris

superandae erant. nihilominus milites summa alacritate contendunt, verum viribus animos non aequantibus plerique deficiebant, et in his Helueticae cohortis signifer aestu diei fessus et loricae pondere victus spiritu linquente exanimatus est; quo animaduerso Adretius veritus, ne is ardor suis exitiosus esset, militem reuocat, et per obliquum collem, collecto interea spiritu ducit, longiore sed expeditiore via, statimque vbi ad hostem ventum est, inclamata victoria Susianos Adretij vnius terrore perculsos post exiguum certamen, in quo Susius se strenue gessit, fudit, ac caecidit, pernicis equi cursu elapso Susio ipso, sed amisso omni fere peditatu, ac tormentis; multis praeterea ex nobilitate Gallica et Italica occisis vulneratis aut captis. postridie Adretius Tulotam duabus a Vaureaco leucis pergit, et Italis praesidiariis Cadirusio, Bedarrida, Curtasione, Arausione, Serria, Piolena, Castronouo eiectis Sorgae pontem et arcem ei impositam capit, tanto de se terrore iniecto, vt iam Auenionenses ad obsidionem sustinendam se pararent. verum inde Carpentoractum deflectit, quod astu intercipi posse spes erat, qua deiectus fessum militem et nimia celeritate ducis plerunque fame attenuatum Valentiam reducit IIII Non. VItil., amissis aliquot ex suis a rustica plebe, dum noctu se recipit interfectis. his actis restabat, vt Cistertione laborantibus succurreret, sicuti a Mouentio et Senate rogabatur, ad quem obsidendum iam Sommariuium rediisse fama erat; verum siue iniuria praelato sibi in Lugdunensi praefectura Subizio, quam hactenus dissimulauerat, iritatus, siue alias ob causas, quas deinceps dicemus, iam a Protestantium caussa alienior, rem, quam, temporum necessitas postulabat, distulit, vixque tandem pudore victus et anobilitate amica exoratus ad Spiritûs fanum exercitum restituit, tormentis Vaureaci captis et apparatu bellico per superiorem viam vti securiorem praemissis, duce Monbrunio, cui ad Nionium occurrere debebat. igitur Monbrunius Valentia XVIII Kal. VIIbr. profectus Auripetram vicum in Vapincensi agro venit. Adretius vero lustrato exercitu et numerato militi stipendio, vt eum in disciplina contineret, castra promouet, et Laurentij fanum, mox et Rupem-mauram loca munita in aduersa Rhodani ripa capit VII kal. VIIbr., et triduo post arcem ponti Sorgae impositam, quam nuper receptam Serbellonus praesidio Italorum firmauerat, arce et praesidiariis cum ea incendio absumptis; parumque abfuit. quin turrem Villanouae prope Auenionem et munitionem S. Andreae interceperit: cumque Serbellonus acceptis nuper V Italorum signis duce Luca Antonio Interemnate a Pontifice summissis cum delectis ac nobilitate regionis exiisset, vt Adretium inopinato aggrederetur, ipse a Mirabello interceptus vix se fuga periculo eripuit, amissis plerisque e suis. inde Druentiam versus iter institutum persequens Adretius obuia quaeque disturbat, et Kal. VIIbr. Caualionem venit, vbi cognito equitatum et pedestreis copias Arelato aduentare, iamque ad Orgonem esse, vadato fluuio, qui tum valde humilis erat, inopinatos aggreditur, et magnam partem caedit, ceteros in fugam vertit. postea cum Cistertionem petiturus crederetur, siue quod iam parum illi cum Protestantibus conueniret, siue quod in tantas angustias obsessorum res redactas nesciret, et satis superque temporis ad suppetias ferendas fore putaret, conuerso itinere per planitiem copias traduxit, et ita qui celeritate sibi familiari hactenus tot victorias pepererat, affectata mora res Protestantium paene euertit. nam cum Sommariuius post leuia aliquot certamina, in quibus Verderium praecipuum ex ducibus manu Mouentij occisum amiserat, frustra prouocatus Praesidem parentem, Cardetum, et socios castris munitis diu ludificasset, postremo dilabentibus sociis, ob iam artam in castris annonam, et principio discessionis a Ponato facto, rursus de obsidendo Cistertione consilium resumit, coactisque ex omni multitudine CII signis et numeroso equitatu, profundam fossam primis castris ad colleis geminos, quos dixi, ducit, qua tectus ab oppidanorum ictibus ex castris vltro citroque comeare posset. colleis eos initio tuebantur oppidani, sed cum de Monbrunij auxilia adducentis aduentu cognouissent, iis relictis pontem Buediae impositum occupant, vt Monbrunio aduenienti transitum expeditiorem facerent. is vero diu Adretium, qui ad Aptam Iuliam castra posuerat, vt Sommariuium a Cistertionis obsidione liberaret, frustra praestolatus, postremo cum cognito obsessorum periculo in viam se dedisset, a Susio et Labretio illuc a Sommariuio cum exercitûs flore ad Lagranum duabus ab Auripetra

leucis interceptus ac caesus est, amissis etiam tormentis Susio ad Vaureacum ereptis. id incidit in IIII Non. VIIbr. mox eo missus a praeside Senas et praeesse iussus. attributo ei Mouentio, qui ex vulnere in certamine accepto adhuc decumbebat. postridie tribus partibus vndique fere cincto oppido, duabus colubrinis e collibus illis ac murali tormento in aduersa moenia verberari ceptum, editaque CXL passuum ruina, quam feminae terra aggesta, lectorum culcitis, lignorum fascibus, fimo, et omni alia materia vtcunque sarcire satagebant, nihil metu mortis aut cadauerum et spirantium adhuc corporum, quae calcare cogebantur, horrore territae, cum impetus VII horarum spatio a XXXII signis, in fessorum et occisorum locum aliis per vices succedentibus: postremo deficiente vtrinque puluere cum res ensibus saxis ac manibus denique diu gesta esset, Senate et Mouentio vix adhuc ex vulnere bene recreato praesentia sua defensoribus animos facientibus tandem depulsi Sommariuiani, sed mox instituta alia verberatione, cum nulla spes auxiliorum esset, fesso atque ex vulneribus inutili reddito milite, tandem de deserendo oppido consilium in occulto duces iniere, explicatu admodum difficile, quod per iter, per se arduum, tum admodum angustum et impeditum, quod solum restabat, ceteris ab hoste infestis aditibus, incedendum esset; tum eos male habebant tot feminarum ac puerorum miserabiles greges, quos hosti obiicere impium, secum abducere laboriosum ac periculosum videbatur. id neutiquam tam in secreto decerni potuit, quin eius fama ad hostem emanaret, de quo minime tamen fides habita, Gabriele Bollerio Centalio id a vero abludere dictitante et ab obsessis artificioso astu confictum, vt milite illuc properante, ipsi interea irrumpentes ad tormenta impetum facerent. ita quieta omnia mane in castris hostilibus fuere, dum per totam noctem praesidiarij cum miserabili feminarum grauidarum, infantium lactentium ac matrum e collo pendentium ac longa puerorum serie vix per abrupta reptantium iam longe progressi essent; tandem missi qui abeunteis persequerentur, paucae feminae occisae, quaedam captae. ita Sommariuius Cistertione potitus non tamen a sanguine abstinuit, sed CC amplius, qui minime resistebant, occisis oppidum diripit, ex quo mox, Montacuto cum VII signis imposito, discedit; at miseri illi exules cum VII leucas emensi essent, continuato nocte ac die itinere postremo ad Barlam consistunt, vbi ad IIII OIO omnis generis ac sexûs tandem conuenerunt, vixque in iis OIO pugnae apti numerabantur. tum ita instructum agmen, vt scloppetarij in fronte et tergo statuerentur, imbellis turba inter eos media incederet. inde Salonetum itum, cumque Vapincum tenderent, Hubaicum vicum, vt illic Druentiam supra Talarium transmitterent, veniunt, vbi cognito insidias sibi ab hostibus in faucibus duorum montium, per quos necessario eis transeundum erat, structas ad Loseti angustias deflectunt, qui est Sabaudicae ditionis vicus, praemisso Viuano, qui cum scloppetariis fauces insideret, vbi accepta imbellis turba a vicanis pernoctauit. Lauseto Paulli fanum VII Eid. VIIbr. itum, Barcellona ad laeuam relicta; inde cum rursus Gratianopolim petere constituissent, de insidiis a Gulielmo Auansonio Ebredunensi archiepiscopo sibi structis certiores facti Pragellensem vallem versus iter intendunt, et Canalem vicum fere solitarium quintis castris veniunt, postridie superato Agni-monte Mollerias descendunt, vbi a Caseta, qui Brigantionem tenebat, homine fero vt pote lanij filio, sed qui sub Alpinis bellis pugnacitatis famam meruerat, petiti nullo accepto damno incolumes praetervecti sunt, ac inde rursus superato Argentario monte Sausaeum vicum veniunt comeatu abundantem, vbi IIII dies commorati sunt, postea Pratum-gelatum profecti, inibi rursus vtpote loco amico VIII dies consederunt. ibi de relinquenda imbelli turba deliberatum fuit, sed cum tanto numero alendo iis locis minime copia suppeteret, accepto ab Angruniensibus puluere rursus in viam se dant, et Sezanam ad montis crepidinem XVIII castris veniunt, et superato monte Genebra ripam Druentiae ad dextram legentes, cum ad pontem infra Brigantionem venissent, vt fluuium transmitterent, a Cazeta inde exclusi ad alterum infra pontem descendunt, quam per armatos homines in vlteriore ripa dispositos corrumpi curauerat Cazeta. ibi magna omnium desperatio, nam iam diem integrum cibum non sumpserant, et de via fessi, quo cederent, in incerto erat. verum Senas ac Mouentius minime praemisso trans fluuium equitatu, qui armatos recedere compelleret,

tabulis vndique conquisitis pontem sternunt, et trium horarum spatio in Brigantionis conspecta imbellem turbam sine damno traijciunt, atque eodem die Fraxineum vicum, vnde valli nomen, veniunt, de quo in Conuallensium bello plura diximus. inde rursus media nocte digressi Vrseriam locum fere desertum tendunt, vbi nulla panis, vini, aut alterius rei edulis copia reperta est, tantum vagae aliquot oues, quae diffugientibus per montes proximos vicanis deerrauerant, captae, et a famelicis qui Sezanna profecti fuerant, consumptae. inde fanum Boneti veniunt, quod III leucis tantum Vapinco distat, quodque interea hostes occupauerant, et quamvis tot dierum emensi iter tantum a Cistertione XII leucis aberant; ibi rursus summo periculo conflictati sunt; nam Vinaeus, qui Gratianopolim Ponati inscitia et socordia indiligenter custoditam sciret, de vrbe per Adretij absentiam intercipienda consilium ceperat, et Busseriam quidem a Cassario frustra antea monito Ponato desertam nullo negotio occupat; inde cum Italorum et Hispanorum in Sabaudia coactorum manu XVI Kal. VIIIbr. suburbia vrbis capit, ad Triclaustrensem vsque portam praegressus, et vrbe etiam potiturus nisi Cochij et Sanmauritij diligentia ac virtute irruentium impetus repulsus fuisset ibi falso rumore sparso, quasi Senas ac Mouentius Cistertione deserto in itinere Brigantionem obsedissent, ille protinus Gratianopoli omissa per Oscenos eo iter vertit, tuncque Coruij erat, cum Mouentius Boneti fanum venit; vbi de imbelli turba Valentiam amandanda cum cogitaret, ipse vero vt obsessis succurreret, Grationopolim proficisci statueret, in itinere prope Coruium vix periculo cognito tumultuarie aciem instruit, et interea imbellem turbam vltra Dracum per pontem traducit, quae per Treuiros Mogontiacum venit, et inde rursus transmisso ad Coneti pontem Draco per Muranum incolumes omnes Gratianopolim V Kal. VIIIbr. peruenere, sacris cantionibus per vicos, cum vrbem intrarent, Deo gratias agentes, cuius singulari beneficio tot periculis superatis in tutum subducti essent. inde cum vrbs tantae multitudini capiendae et alendae vix sufficeret, postquam Gierij haut longe ab vrbe triduum commorati fuere, relictis inibi aliquot aegris ac sauciis Lugdunum perrexere, quo, Senate et Mouentio a Subizio per Iacobum Rufum vrbis pastorem euocatis ab Adretio, qui eis in itinere praesto fuit, deducti IIII Non. V IIbr. peruenere, et a Subizio nullo non humanitatis genere accepti sunt, eorumque loco, qui cum Heluetiis vrbe plus nimio cauti aut timidi excesserant, vsque ad pacificationem proximam custodiae vrbis diligenter inseruierunt. Cistertione capto et Protestantibus tota Prouincia exclusis Sommariuius Carsio et Flasseani libidini obsecutus licenter admodum in suspectos ob religionem bacchatus est. nam abiis, qui res eas curiose perscripsere, numerantur amplius IO CCLXX viri, feminae CCCCLX, infantes XXIIII diuerso mortis genere crudeliter absumpti, et sub pinu illa, de qua diximus, extra Aquas Sextias, vbi ad conciones conueniebant, XIIII laqueo suspensi, aut diuersa peste extincti perierunt. interea de obsidendo Lugduno cum serio cogitaret Tauanius Ansam III ab vrbe leucis venit, ibi muralia tormenta opperiens, quae Cabilone aduehebantur, et III Italorum auxi liariorum millia ductore Anguisciolae comite, qui vnus ex quatuor P. Aloisi Farnesij percussoribus fuit, cum quibus Bellam-villam vsque obuiam processit, et inde eos in castra adduxit cum Sancaumontij et Lud. Lastici Aruernorum Prioris copiis, crebris velitationibus extracto mense integro nec propius promotis castris. dum haec agerentur Subizius sollicitatus reginae literis, vt vrbem dederet, Monchenusio ob id ad eum misso V Non. VIIbr. nullum aliud responsum dedit, quam se vrbem, quandiu ei praeesset, regis ipsiusque nomine fideliter seruaturum. quo intellecto Guisius auctor fuit, vt Nemorosius ad eam obsidionem proficisceretur cum delecto equitatu et Germanis Rochendolfi equitibus, ratus non aegre laturum Tauanium, si proximo a Nemorosio loco exercitui praeesset verum is, siue Nemorosij imperium grauatus, siue quod, vt erat cautus belli dux, de expeditionis exitu vereretut, inde capta occasione retro in Burgundiam concessit. eodem fere tempore Anguisciola militi stipendium minime persolui caussatus et ipse a castris discessit, remanentibus tantum VI Italorum signis, Brancato duce, quae praedandi licentia an detestanda libidine plus nocuerint, ambiguum reliquêre, stupratis passim pueris, ac ne capris quidem parcentes,

quas ob id tota fere regione rustici statim post eorum discessum, vtinam et cum eis crimen, passim aboleuere. cum iis ac reliquis copiis Nemorosius omisso ad praesens Lugduno Viennam recta ducit XVII kal. VIIIbr. vrbi praeerat Berninus ex Baiardi famosi illius ducis gente, multum ei dispar, qui quanquam a Subizio monitus, ne quidquam fortunae committeret, sed frequentes excubias in vrbe faceret, et auxiliareis ab Adretio copias propediem exspectaret, temere egressus, cum a Nemorosio praeter spem in oppidum cum damno compulsus esset, casu inopinato territus animum et consilium simul amisit, et quid ageret incertus, quod vnum restabat, deserta ciuitate in arcem confugit cum CC circiter praesidiatiis, qui exemplo ducis consternati, nusquam animum exillo pauore recolligere potuerunt, sed deficientem cisternarum aquam caussati eadem ignauia, qua vrbem deseruerant, arcem dedidere. ita amisso Cistertione, et eodem fere tempore Vienna, multum damni a Protestantibus in Prouincia ac Delfinatu acceptum est, ac Lugduni etiam, quod iam annonae angustia laborare ceperat. triduo post Adretius Latis in Septimania III a Monpelio leucis, quo interea excurrerat, intellecto Viennae periculo a Subizio euocatus aduenit, sub id fere tempus, quo Senas et Mouentius Gratianopoli profecti Lugdunum descendere. cum vero post se peditatu relicto cum expedito CCCC scloppetariorum equitatu se in viam dedisset, a Nemorosio prope Belloreparium interceptus ac fusus est; ac vix Lugdunum incolumis peruenit; cumque de peditatu suo actum putaret, commodum accidit, vt Rembaldus Furmeierus cum Vapincensibus exulibus CCC, quos Montelio Adaemari in Viuariensem pagum duxerat, obsessaque Capella et inibi occiso Bulazuo Montelium reduxerat, Romanium veniret, vbi Monbrunius iam erat, qui accepto Adretiano peditatu ac recensitis XIII vexillis, inde Belloreparium contendit, noctemque commoratus, postridie a Nemorosio cum omni equitatu, cum quo Adretiuni fuderat, oppugnatur, toto die certamine extracto, in quo Peiracus desideratus est: nec euadendi spes erat, peditatu Nemorosij adueniente, qui VII OIO hominum plus minus efficiebat, cum III machinis muralibus et vna colubrina. verum fortuna hoc periculum discussit; nam cognito eorum aduentu ex domestico quodam Nemorosij, qui per incogitantiam in Monbrunianos inciderat, subito nocte intem pesta sine strepitu disceditur, continuato itinere, donec albescente vix die Costam fani Andreae peruentum est, vbi sumpto properanter cibo rursus dies nocti continuata est a milite, per montana et siluis opaca loca incedente, tandemque cuncti incolumes Romanium rediere. diuersa parte Adretius ignaro Subizio vndique coactis ad IIII OIO peditum et CC equitibus rursus Belloreparium locum sibi infaustum tendit XIIII Kal. IXbr., vt cladem in eo acceptam sarciret. inibi ab eodem Nemorosio geminata clade sed grauiore longe cum damno profligatus est; nec dubium fuit belli peritis, quin omnino deleri potuerit, si Nemorosius victoria vsus fuisset. sed tantum CXX amissis, de cetero saluis impedimentis Burgonium se recepit, vbi obuios habuit II OIO Heluetios auxiliareis Lugduno a Subizio summissos ductore P. Ambielo, ac totidem Gallos ductore Senate, ac CCC equites, quos Poncenacus et Mouentius ducebant. cum iis Adretius nihil acceptis damnis infractus Viennam versus castra promouet, et inter Lugdunum et Viennam medius, peditatuique II ab ea leucis hospitio assignato Nemorosium modo victorem mutata rerum facie quasi obsidere visus est, data interim Subizio facultate vndique annonam ex vicinis agris excluso intra Viennae moenia hoste Lugdunum comportandi.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER XXXI.

INTER odia mutuas caedeis ac ciuilis belli aestus, tamen aliqua reip. cura fuit. nam cum superiore anno delegati a rege P. Seguierius curiae Parisiensis praeses et Antonius Acciadonus Monferrandus; a Sabaudo Cassianus Puteanus consilij ipsius primarius praeses, et Ludouicus Odinetus de controuersis vtriusque ditionis finibus acturi Lugduni ad Iusti conuenissent post longas altercationes diuersas sententias protulerunt; et nostri quidem Nicaeam et adiacenteis terras cum fructibus ab anno OIO CCC LXXXVIII, oppida item V Montemregalem, Cunium, Fossanum, Sauilianum, et Clerium, Astam denique cum suo territorio sine fructuum tamen restitutione regi adiudicant: de successione item Philiberti fratris Aloisiae Francisci I parentis Sabaudum regi satisfacere debere pronunciant. de Augusta Taurinorum, quae a nostris petebatur, cum non liqueret spatium ad instrumenta et ampliores conquirendas probationes poscunt, de cetero a petitione hereditatis Philibertae eum absoluunt. aduersarij contra Sabaudum a petitionibus regis itidem omnino absoluunt. ita nullo alio operae pretio facto delegati discedunt. sed cum nihilominus instaret Sabaudus Margaritae vxoris precibus, quae apud Reginam plurimum poterat, adiutus, vt conuenienter paci nuper factae, oppida et ditionis suae arces sibi restituerentur, intercessit Imbertus Platerius Bordillonius E. T., qui in Subalpinam prouinciam decedente ex ea Brissaco missus fuerat, et totum hoc negotium ad regis consistorium remisit, vbi re agitata postremo ex Cardinalis Lotaringi, antequam ad concilium Tridentinum proficisceretur, sententia decretum est, vt rex a Sabaudo Pinarolum, Perosam et Sauillianum acciperet, quibus acceptis Augustam Turinorum, Chiuasium, Clerium, et Villamnouam in Astensi agro ei restitueret, deductis inde tormentis, puluere, pilis, ac cetero belli apparatu, missusque Florimundus Robertetus ab epistolis cum mandatis ad Bordillonium, Io. Moruillerium episcopum Aurelianensem, Renatum Biragum, vt eam permutationem executioni demandarent, et exortas de finibus controuersias cum Sabaudi delegatis dirimerent. verum rursus intercessit Bordillonius, et re cum praefectis regiis et aliis communicata, regis pupillarem aetatem ac graue praeiudicium caussantibus denuo ad Regem Reginam ac Nauarrum scribit, et magnitudine rei proposita amplius sibi ac ceteris regiis praefectis ac reliquis administris caueri petit, dilata interea mandatorum executione, et rationes quibus adductus in restitutionem consentire non possit, iam ante a regis delegatis Lugduni, cum de ea re cum Sabaudi

ministris ageretur, expositas repetit. eae autem erant, ante omnia Sabaudum teneri ad oppidorum, dominiorum, Nicaeae arcis, locorum ac vicariarum ad eam ditionem pertinentium restitutionem iuxta conductionis instrumentum a Grunialde anno OIO CCC XXCVIII factum, et Iolandae reginae transactionem XI post annis itidem factam, cum omnibus fructibus a tempore instrumenti illius putandis. item locorum omnium quae ex Astensi comitatu possidet. praeterea regi restituere debere oppida, loca et arces Cunij, Fossani Sauillani, Montis-regalis, et eius ditionum; insuper Clerium cum territorio suo; item satisfacere debere, de transactione inter Francum ac Sabaudum anno OIO CCC LIII facta, saluo eius contra alios quoslibet iure. item de iuribus ac portionibus hereditariis Aloisiae Francisci I parentis, quae ei in bonis ad Imperium minime pertinentibus, et in quibus lege municipali feminae a masculis non excluduntur tanquam soli et vnicae Philiberti Sabaudiae ducis sorori germanae et heredi competebat. praeterea Senatus Parisiensis placito anno OIO CCC XC inter Sabaudiae ducem et Saluciae marchionem dato satisfieri debere, quo Delfino Saluciensis marchionatûs supremum dominium abiudicatur, et Sabaudus ad omnium oppidorum Saluciae marchionibus ademptorum, aut quovis modo a Sabaudo occupatorum et vsurpatorum restitutionem damnatur. inter ea, quamvis senatusconsulto minime enumerata sint, recenset, Bargam, Cauortium, Pancalerium Epiniam, Villam-nouam Sollerii, Moruttam, Muretum, et oppida IIII aut V, quae a Solleriensi familia hodie tenentur, Carinianum, Monasteriolum, Cardeum, Vigonium, Villam-francam, Caualerium maius, Raconisium, Mollebrunium, Carralium, Sommariuam, Caramaniam, Caualerium Leonis, Valigieram, Cazalgiam, Forpassium, Faulam Mulassanam, Vilia-falletium Buscam; item Conium, Fossanum, Montem-regalem, Sauillianum, Centalium, Luscam, ac alia comprehensa in concessione ab Othone I Caesare Alaramo sororis filio, qui primus Saluciae marchio ab eo institutus est, anno IO CCCCLXVII facta: quae omnia fere Prouinciae comitibus a marchionibus oppignerata aut vendita sunt, qui iis postea, dum bello sacro extra ditionis suae fineis distinerentur, a Sabaudiae comitibus spoliati fuere. proinde iure duplici ea regem vindicare, in cuius persona Prouinciae comitum et Saluciae marchionum iura ac dominia hodie confusa sunt. et quamvis delegati ita sentirent, probationes ad ius, quod regi in Augusta Taurinorum competebat, firmandum non suppetere, tamen minime dubitabant, quin intra designatum tempus idoneum id probari posset; quod dum fiat, interea omittendum non esse, ciuitatis ordines a Carolo desertos omne ius ac dominium suum in Franciscum I transtulisse anno huius saeculi XXXVII, ac supplices petiisse, vt inter Francicae ditionis subditos in posterum accenserentur; id vero Franciscum acceptasse, confecto ea de re diplomate, quod in omnibus regni curiis tunc promulgatum postea Henricus II, Franciscus II, et Carolus etiam, qui nunc regnat, ratum habuere. his rationibus nixus Bordillonius mandatorum a Roberteto allatorum executionem vsque ad regis pubertatem suspendi postulabat. id actum Augustae Taurinorum XVII Kal. VIIIbr. vrgente tamen Regina nihil non in Margaritae gratiam facere parata, et preces ac querimonias miscente Hieronymo Roboreo Tolonensi episcopo qui Sabaudiae ducis apud regem oratoris munere fungebatur, tandem re rursus in consistorio agitata, quae tunc in aula occupauerat libido eorum animos, qui plus aliis sapere volebant videri, minuendae regiae maiestatis et spoliandi regni, Taurini et ceterorum locorum restitutio decreta est, ac postremo facta prid. Eid. Xbr. eiusdem anni, possessione vrbium in manus Amadei Valpergij Mazini comitis consignata; biduoque post Philibertus ipse inopinato Taurinum venit, et conuocatis decurionibus ac ciuitatis primariis eos in fidem iureiurando adegit, et ita anno exeunte Subalpina regione tota pacate potitus est; cum ei ineunte eodem anno prid. Eid. Ianuar. Carolus Emanuel ex Margarita iam prouecta aetate raro Dei beneficio natus fuisset. post consignationem Cariniano Senatus euocatus Taurinum venit, in eaque vrbe princeps deinceps domicilium habuit, vbi et arcem biennio post admiranda amplitudine et arte in B. Solutoris ruinis ad firmandum nouum principatum exstruxit, et veluti compedes suorum animis Gallicae libertatis auram adhuc respirantibus iniecit. sub id, Cosmus Florentinorum dux

post pacem inter reges factam cum rebus suis firmandis et Senarum vrbi superiorum temporum incuria ac belli recentis ruinis deformatae curam non segnem impendisset, eodem fere tempore, quo ordo Liuonicus extinctus est, vt felicis ad Marcianum proelij, quod eius fortunas veluti in Etruria fundauit, memoriam renouaret, et eadem opera litus Tyrrhenum a Turcorum et piratarum excursionibus tueretur, militiam S. Stephani Pontificis, quod pugna Marciana in III Non. VItil., qui dies ei sacer est, incidisset, statutis ac legibus conditis instituit, et vt a Pio IIII confirmaretur, impetrauit; qui et complura priuilegia militaris illius collegij sodalibus indulsit, diplomate ea de re Non. Vtil. condito, atque inter alia, vt milites coniugati ac etiam digami pensiones annuas vsque ad CC ducatorum summam ex sacerdotiis percipere, atque ad alias sacras personas transferre; item vt de bonis tam fundi quam mobisibus quomodo et vndecumque quaesitis libere testari, etiam inter spurios et illegitimos filios possent, quarta eorum ordini seruata. huius militiae sibi ac successoribus ducibus principatum sumpsit Cosmus cum potestate legibus a se conditis addendi detrahendi abrogandi et interpretandi, qua ipse ac filij eius postea vsi sunt. tunc vero ad maiora semper animum appellens de nuptiis Francisci grandioris natu filij cogitare cepit; cui de impetranda Ferdinandi Caesaris iuniore natu filia spem faciebat et Philippi et Pontificis fauor, quem vt omni ratione sibi conciliaret, filium hoc anno primum Romam, vbi honorifice exceptus est, inde in Hispaniam misit cum IIII triremibus. venienti obuiam Perpinianum vsque processit Garsias Toletanus auunculus, qui eum modicis itineribus ad Philippum deduxit, tunc ad septum voluptuarium iuxta Segouiam diuertentem. interea multa grauia ac molesta parenti eius accidere, dum per filij absentiam cum vxore ac domestico comitatu suae ditionis oram maritimam lustraret, Ioanne Cardinali et Garsia filiis eodem die amissis. nec multo post Helionora Toletana tot liberorum parens siue ex naturali stomachi infirmitate, qua iam a longo tempore laborabat, siue maerore ob domesticam iacturam contracto fatis concessit, et ita Cosmi domus tribus funeribus intra paucos dies afflicta, illius vnica virtute et constantia sustentabatur, qui tot cladibus nihil animo deiectus et negotia pro solatiis accipiens in eam curam incumbebat, ne spem de filij nuptiis conceptam euentus frustraretur, quod eas ad fortunarum suarum firmitatem maxime opportunas existimaret. sed accidit, vt dum filius eius in aula Philippi esset, cum Alexandro Farnesio Octauij Parmensis et Margaritae Philippi sororis filio de honoratiori loco in consessibus publicis altercatus sit. quod eo magis molestum ipsi fuit, quod superiori tempore, dum amice in speciem in ea aula viuerent, Farnesius Florentino principi semper cessisset, vt de voluntate Philippi erga ipsum in suspicionem adduceretur, quo instigante aut saltem conscio eam filio atque adeo sibi motam quaestionem credebat. et vero non alia caussa obtendebatur a Farnesio Iuliani Ardingelli equitis Hierosolimitani suasu ad id incitato, quam quod Margaritae Philippi sororis filius esset; quo nomine principem locum ante Florentinum sibi deberi contendebat. alioqui si principatuum ratio habeatur, multis partibus Farnesius Florentino inferior censebatur, quippe qui vltimus inter Italiae duces habeatur. eam tamen seu gratiae delibationem siue iniuriam prudentissimus princeps sibi dissimulandam existimauit, et ad filium scripsit, vt patienter ferret, quicquid ea in re Philippus decreuisset, neque committeret, vt Philippi beneuolentiam, cuius demerendae caussa profectionem eam suscepisset, ob eam vel aliam quamcunque caussam amitteret, et omni ratione eniteretur, vt nullam offensionis occasionem quandiu in Hispania esset Philippo praeberet, et cum ex ea aula discessurus esset, cum bona ipsius gratia discederet. tunc et agitata eadem quaestio in Italia et apud nos inter ipsum et Alfonsum Ferrariensem generum scriptis vtrinque editis. Atestini familiae antiquitatem, qua omnibus Italiae principibus procul dubio antestant, et principatus dignitatem ingerebant. his contra rationibus nitebatur Cosmus, quod reip. Florentinae loco esset, quae semper Ferrariae ducibus dignatione praeiuisset, et cum Borsus primus Ferrariae dux a Paullo II creatus esset, ab eoque tempore multoties ab iisdem Pontificibus is dignitatis titulus Atestinis principibus abrogatus esset, ac tunc praecipue, cum Cosmus dux Florentinorum a Carolo V constitutus fuerat, inde fieri, vt siue principatûs dignatio siue ditionis amplitudo

spectaretur, siue dignitatis titulus, quo Alfonsus Alfonsi auus tunc priuatus erat, cum ipse et ante eum Alexander eo insignitus est, merito princeps locus sibi deberetur. his rationibus siue speciosis siue veris apud nos fauore Reginae subleuatus tandem obtinuit. in Hispania vero post contractam cum Austriaca domo adfinitatem nullo negotio eandem gratiam a Philippo impetrauit, inde tractu temporis Romae postea, et denique apud remp. Venetam Franciscus post Cosmi mortem fortunae beneficio eundem locum tenuit, vti deinceps suo loco videbimus. molestiam et Cosmo attulit, quod Nicolai Vrsini Petiliani caussam aduersus Ioannem Franciscum atque adeo se ipsum, qui Nicolaum Petiliani possessione deiecerat rex defendendam susceperat, eamque ob caussam Io. Baptistam Alamanium episcopum Matisconensem ad Philippum miserat; verum regis pueri preces Hispanus elusit, et negotio, quod ad imperium pertinere dicebat, ad Caesarem ac Spirensem cameram remisso, vbi post longas litium ambages, tandem Nicolai spem ex regis commendatione et caussae aequitate conceptam frustratus est. in Germania, appetente comitiorum die Ferdinandus, Maximilianus eius F. Boemiae rex, VIIviri, ceterique Imperij principes et ordines Franco-furtum ad Moenum magna frequentia conuenere; quippe cum de rege Romanorum creando ageretur, quam dignitatem Caesar prensatis VIIvirorum suffragiis in filio continuari petebat; id autem magna pompa et his fere ceremoniis peractum est, ad VIII Kal. Xbr. curiam Romanam dictam ingressi VIIviri cum Maximiliano hora ante meridiem sexta ad nonam vsque ibi manserunt, inde coccinea talari tanquam trabea induti omnes, nisi quod Boemiae rex coronam in capite gestabat ad B. Bartholomaei in equis tendunt eo ordine, vt Moguntinum et Trevirum Rex et Coloniensis, hos Palatinus, Saxo, Brandeburgicus sequerentur. quibus singulis singuli in equis sedentes gladios districtos praeferebant. vbi in templi chorum, quem vocant, peruentum est, aulaeis magnifice ornatum et supariis aureis instratum, locum quisque sibi assignatum in eo sumpsit; Herbipolensis episcopus cultu ad sacrum peragendum parato indutus hymnum, quo gratia Spiritûs sancti imploratur, clara voce orditur, quem dein symphoniaci Caesarei regiique persequuntur, VIIviris interim in genua flexis, et pro felici consiliorum augurio preces ad Deum fundentibus. tum episcopus sacrum iuxta bullae aureae praescriptum peragit, quod dum perageretur, Palatinus, Saxo, et Brandeburgicus, quippe a recepta religione abhorrentes, ex choro in proximum conclaue diuertunt, insequentibus eos Vilelmo Landgrauio iuniore, Georgio Palatino VIIviri fratre, Francisco Saxone Lauenburgico, Anhaltino principe, aliisque pluribus cum suis consiliariis. peracto sacro cuncti denuo locum suum repetunt, et hymnus idem rursus canitur: inde VIIviri ad maius altare procedunt, et tactis S. S. euangeliis de eligendo eo in R. regem, quem idoneum, hoc est, reip. Christianae vtilem ex animi sententia existiment, fidem obstringunt, nullo neque pacto, largitione, mercede aut pollicitatione interueniente. dein tertio hymnus idem cantatur, quo facto VIIviri in conclaue, in quo electio antiquitus fieri assueuit; pergunt, ibique postquam sesquihorae spatium clausi fuere, Moguntini cancellarius accersitur et quidam ab epistolis, concepta VIIvirorum suffragia excepturi, vnaque e VIIvirorum consiliariis bini, quib. quasi testibus legitima suffragiorum pronuntiatio fiat. coram iis Moguntinus a collegis sententiam de eligendo R. rege rogatur: tum is singillatim ceteros rogat, atque ita vna omnium voce Maximilianus renuntiatur rex. inde Gulielmus Hessus, Georgius Palatinus Lauenburgicus, Megalopolensis, et Anhaltinus ab VIIviris e choro, vbi substiterant euocati ad Caesarem amandantur, ei in filij electione consensionem VIIvirorum denunciaturi, et vt ad ipsos in Bartholomaei aedem venire, et emissa suffragia audire dignetur, oraturi. interea renunciatio ab VIIviris describitur, et singulorum suffragia in literas relata propriis singulorum signis obsignantur. tum Caesare Ferdinando circa XII diei horam adueniente, ei VIIviri ex choro medium vsque templum obuiam prodeunt, quos Baioaro, Cliuensi, Virtembergico, Arausiensi ac permultis aliis principibus comitantibus comiter salutatos benigne ordine cunctos appellat, et cum iis in sacrarium progreditur, ibique pontificiis insignibus indutus et imperiali corona capiti imposita ad conclaue venit. heic Moguntinus suo ac collegarum nomine exponit, quomodo regem Boemiae

dilectissimum ipsius filium consentientibus votis in regem R. elegerint, quam electionem vt suo assensu Caesar dignetur approbare, nouumque magistratum pro Romano rege et a se secundum deinceps agnoscere minime grauetur, demisse orant. tum Caesar vicissim VIIviris agit gratias, quod et de rep. optime sentiant, et sui suorumque rationem in eius procuratione habuerint. inde simul progrediuntur, et Caesar ad dextram chori partem tendit, VIIviri vero electum a se nouum regem acceptum altari de veteri consuetudine imponunt, dum hymnus. B. B. Ambrosij et Augustini more recepto a symphoniacis decantaretur, quem secutus est organorum, tibicinum, lituorum, tympanorum aereorum promiscuus concentus et mox tintinnabulorum ac bombardarum vbique displosarum fragor in laetitiae significationem. quibus peractis rex nouus ab altari ex choro in editum quoddam tabulatum variis instratum aulaeis deducitur, et regali solio imponitur. tum recitato a Moguntino renunciationis publico decreto, oratione deinde a quodam habita nouus rex laudatur. post haec Caesar per ligneum stratum, quod Franco-furtensis senatus ob viarum luto corruptarum immundiciem parauerat, sollemni pompa domum deducitur. praeibant aulici nobiles, consiliarij comites frequenti numero sequebantur, Saxonis, Brandeburgici, Regis et Caesaris tubicines et tympanistae in vicem per vias clangentes: tum imperij duces atque principes; post eos IIII feciales Caesarianis aquilis et triumphalibus paludamentis conspicui, et rursus post eos Treuir solus, inde Palatinus aureum globum gestans totius orbis terrarum figuram referens; iuxta Palatinum Brandeburgicus cum sceptro regio; pone hos Saxo strictum praeferens Caesari gladium: Caesar aureo insignis pallio et imperiali diademate incinctus sub aureo vranisco quadrato, qui a IIII senatoriis viris gestabatur, incedebat, neque ita longo spatio et quasi iuxta Caesarem parentem nouus rex electus regio ornatu conspicuus. post eum Moguntinus et Coloniensis. vltimum agmen claudebant centuriones et tribuni hastati cum suis cohortibus ac reliquo comitatu: ab vtraque vero lignei strati parte ciues armati, qui latus incedentium tegebant, et turbam summouebant. ita domum deducto Caesare rex, ceterique principes ad hospitium suum reuertuntur. hoc facto superabat, vt rex sollemni more inauguraretur, quod more antiquo ita fieri consueuerat, vt Rex Romanorum Franco-furti creatus inde in lapideam sub dio regiam sedem amoenissima Rheni inter nuceta ripa supra confluentem ad Reetismi oppidulum deduceretur, in eaque sedens VIIviris omnia priuilegia ac quicquid ad ipsorum decus, dignitatem, libertatem, immunitates spectat, confirmaret; postea Aquisgrani in Belgio ex bullae aureae decreto coronam ferream sumeret. verum ob hiemis asperitatem, et vt sumptibus parceretur, tam Caesari et VIIviris, quam ipsis Aquisgranensibus placuit, vt Francofurti sine vlla longiore mora prid. Kal. Xbr. inauguratio fieret. igitur die dicta archiepiscopi VIIviri cum Herbipolensi et Spirensi episcopis ad B. Bartholomaei conueniunt, et in sacrario sumptis pontificiis insignibus, ibi collegas, Palatinum, Saxonem et Brandeburgicum opperiuntur, qui cum rege electo ad Caesareas aedeis profecti fuerant, ex quibus hora septima per stratum ligneum eodem ordine incedentes templum petunt. et VIIviri quidem trabeali, Caesar archiducali veste, Rex aureo amiculo indutus erat. templum ingressos archiepiscopi in chori limine excipiunt, et Moguntino quidem sacra facturo vnus ex collegij sodalibus crucem argenteam praeferebat, alius baculum pastoralem, alius, et is erat equestris ordinis, sigilla Imperij ex bacillo argenteo pendentia. Caesar in summo solio ad dextrum chori latus deductus VIIviros politicos infra sese loca assignata capere iubet, ceteris principibus; puta Teutonicae militiae magistro, Georgio et Volfango Palatinis, Baioaro, Cliuensi, Megalopolensi sedes in aduersa parte attributa. intermedia scamna Virtembergicus, duo iuniores Palatini, et Lantgrauij, Lauenburgicus, Anhaltinus, Arausiensis, Araschotius et Lotaringus occuparunt. Pontificio legato seorsim eodem in tabulato, in quo VIIviri sedebant, editior sedes data. in alterum tabulatum, cetera nobilitas confertim ac sine discrimine se contulerat. in chori limine rex in genua ante crucem prouoluitur, dum Moguntinus pro ipso preces ad Deum funderet. tum Treuir ac Coloniensis alleuatum in solium auratum ex aduerso altaris exstructum ducunt sessum, a dextra Treuiro cum Herbipolensi, Coloniensi cum Spirensi ad laeuam in

subselliis ad id paratis ei assidentibus. sacro a Moguntino cepto, Palatinus omnium primus, dein Saxo et Brandeburgicus in conclaue proximum secedunt. tum rex Treuiro et Coloniensi stipatus ad aram accedit, vbi a Moguntino baculum pastoralem tenente latine interrogatur, an fidem catholicam retinere, ecclesiam defendere iustitiam administrare, imperium augere ac protegere, aequabiliter ius dicere ac debitum R. P. velit exhibere. vbi ita velle respondit, rex ad solium regreditur. tum Moguntinus ad astanteis principes conuersus rogat, an vicissim iuxta Apostoli praeceptum huic regi fidem et obsequium deferre, eiusque regnum confirmare velint; quo pariter ab iis promisso, rex rursus ad aram redit, et in pectore, brachiorum manuumque flexibus a Moguntino inungitur, et post preces iuxta formulam factas vnctum regem Treuir et Coloniensis et Palatinus, qui ad hoc officium e conclaui prodit, vna in sacrarium regem ad detergendum oleum abducunt, inibique aureo amiculo exuto, Imperialibus D. Caroli ornamentis, a Norimbergico senatu, cui ea de veteri more asseruare ius est, transmissis Diaconi instar induunt, et ita indutum ad altare sistunt. ibi Moguntinus gladium strictum ei in manus tradit, quem post conceptas ab eo preces rex in vaginam recondit, et mox eum Saxo lateri regis accommodat. dein annulum Moguntinus regis digito inserit, in fidei Catholicae signaculum. post D. Caroli splendidissimum magnique pretij pallium humeris eius circumdat, dein sceptrum, et globum, porrigit. postremo tres simul archiepiscopi diadema regis capiti imponunt; quibus peractis rex denuo coram Moguntino iurat, functurum se boni principis officium, et imperium ac leges ipsius, vt Christianum principem decet, sartas et inuiolatas seruaturum. inde in locum aulaeis exquisitissimis ornatum ac constratum comitantibus archiepiscopis ascendit, et ibi saxeae D. Caroli sedi impositus hoc ritu Romani imperij possessionem init. tum orationem lingua populari Moguntinus habet, qua regi multam salutem ac fortunatum imperium precatus, ei se suosque collegas ac ceteros Imperij principes et ordines diligenter et officiose commendat. moxque hymnum B. B. Ambrosij et Augustini organis ac symphoniacis in vicem excipientibus decantatur. quo facto rex aliquot principes et ex nobilitate primaria stricto D. Caroli gladio humeros eorum leniter feriens in equitum ordinem adlegit. secundum haec duo ex sacro sodalium Aquisgranensium collegio ad eum accedunt, multamque salutem, quam demisse possunt, precati, in suum collegium more antiquitus recepto cooptant. inde celebratis in templo ceremoniis in curiam ad prandium Caesaris regisque ac ceterorum principum sumptuosissime instructum eadem pompa proceditur. pone tres stipatores sequebantur, qui missilia in vulgus iaciebant, nummos scilicet aureos et argenteos, quibus inaugurationis memoria signabatur, in curiam vbi venere, Caesar et rex ad mensam omnibus aliis septem gradibus editiorem consident, VIIviris ad munia sua iuxta bullae aureae praescriptum obeunda statim digressis. et Brandeburgicus quidem, qui pocillatoris munere fungitur, equum generosum ad id paratum ascendit, et ad mensam medio in foro stratam properans auream inde peluim et mappam accipit: easque in curiam rediens Caesari ac regi, vt manus lauent et abstergant, administrat, post id pelui et mappa et equo comiti Zollerano ex iure vetusto cedentibus. dein Saxo, qui Imperij ensiferum seu tribunum equitum agit, in equum itidem insiliens in aceruum auenaceum iuxta curiam effusum citissime fertur. atque inde modium argenteum implet, subinde modio et equo Friderico Papenhcimio Zollerani legato cedente, auena autem plebis direptioni concessa. vltimus Palatinus magnus dapifer ad coquinam extra curiam propter Franciscanorum aedem constructam in equo expeditus tendit, indeque assumptis ferculis in curiam citato gradu redit, ibique relicto equo fercula ad mensam Caesaris Saxone magnum bacillum praeferente defert. Palatini equus vnacum argenteis, quibus fercula gestabantur, patinis iure quodam peculiari Iac. Seldenekio Imperij archimagiro cedit. interea consecrata mensa ab archiepiscopis et Treuiro verbis praeeunte reliqui duo respondent. e consecration Moguntinus comitanrib. Treuiro ac Coloniensi codicillos ac sigilla Imperij ex oblongo argenteo bacillo plus minus XII pondo appendentia regi affert, qui illa mox Moguntini collo accommodat, recipiens sibi tum ipsos archicancellarios ita vocantur archiepiscopi, tum reliquos electores

ac principes et ordines Imperij quam commendatissimos fore; iura item ac priuilegia ipsorum non modo seruaturum, sed cum res feret, amplificaturum. quibus peractis VIIviri singuli mensis in eadem aula aureis stragulis splendidissime instructis a tergo aureis aulaeis propendentibus ad vtrumque Caesaris ac regis mensae latus separatim discumbunt; primam a dextro latere Moguntinus occupat, alteram Palatinus; ad sinistrum positarum primam tenet Coloniensis, secundam Saxo, tertiam Brandeburgicus. contra Caesarem ac regem mensae positae iuxta Carolinam legem Treuir accumbit. praeter eas aliae duae in eadem aula erant, in quibus reliqui principes, nobiles et ordines sedebant. singulis mensis abaci sui inseruiebant, pauculis aureis et argenteis egregie instructi. senis ferculis conuiuium celebratum, albo et rubenti mero, dum conuiuium celebratur, ante curiam duabus fistulis per bicipitem Aquilam editae columellae impositam subterraneis tubulis deriuato et in publicae laetitiae signum se effundente. bos etiam multis aliis animalibus fartus veteri consuetudine interea in foro veru ligneo torrebatur, ex quo particula ad regem delata, reliquum plebi inhianti ad direptionem cessit. mensis remotis et actis Deo gratiis Caesar ac rex insignibus ornati a VIIviris ac ceteris principibus domum magna pompa deducuntur, et inde quisque ad sua diuertit. pompam spectauit Ebraimus Stroschenius natione Polonus Solimani ad Ferdinandum legatus ad pangendum octennium induciarum foedus cum Augerio Gislenio Busbequio missus. de iis diu altercatus Constantinopoli Busbequius tandem et captiuos Hispanos pro quibus frustra Saluiatus regis nomine laborauerat, sicuti supra diximus, cum de infelici Gerbensi expeditione ageremus, a Solimano impetrauit; et quamvis ob defectionem quorumdam procerum Hungarorum a Ioanne Turcorum bcneficiario et Heidonum ac praesidiariorum Sigethi excursiones aliquid remorae allatum esset pacis negotio, Halis interuentu de eo conuenit, et missus Hebraimus cum Busbequio qui condiciones ad Ferdinandum perferrent, et fidem eius acciperent. igitur ex vrbe profectus Busbequius exeunti VXtili Viennam venit medio fere VIIIbri. inde ad Caesarem dat literas et aduentûs eum sui certiorem facit, placebat initio Ferdinando, vt Viennae, dum rediret, Turci subsisterent. nam videri ab re alienum, si gens tam infesta per tantum tractum, quantus est a Vienna Franco-furtum, per ipsius Germaniae penetralia duceretur. sed contra vrgebat Ebraimus, et diuturnior expectatio multas suspicionum ansas Turcis dare poterat. itaque rescribit ad Caesarem Busbequius, et nullum metum subesse demonstrat, si Ebraimus cum comitatu suo iter per florentissimam Imperij partem faceret; imo optabile esse, vt per ea vireis et Imperij magnitudinem aestimet, et videat Francofurti quanto omnium procerum consensu Imperatori parenti successor Maximilianus filius designetur. igitur iussu Caesaris ductus Franco-furtum Ebraimus, itinere per Pragam, Bambergam et Herbipolim instituto. pridie electionis cum in vrbem venisset, quatriduo post ad Caesarem admissus est, et ei lingua Sclauica admodum magnifica oratione salutem dicit, felicemque administrationem longamque ac firmam sanitatem a Solimano precatus amicitiam ipsius defert, petitque, vt quemadmodum captiuos in eius gratiam dimiserit vicissim Turci, qui captiui teneantur, ab ipso liberentur, foedere in octo annos inuiolabili percusso. tum porrectis Solimani literis, ad quas vt dignetur respondere rogat, munera obtulit; ea erant, duo ex natiuo crystallo crateres miro artificio elaborati et gemmis pretiosissimis ornati, equus Turcicus valde generosus aureis et gemmeis phaleris ac catenis ornatus, sed ex via admodum macilentus, IIII. praeterea cameli. summa literarum erat, missum Ebraimum cum Busbequio, vt foedus in VIII annos percuteretur, quibus singulis XXX OIO Hungaricorum pro tributo dependerentur. tum de limitibus condiciones appositae, quos neutri citra poenas foedere comprehensas cum maleficio egredi posset. quibus conuentis pace confirmata Caesar Ebraimum amplissimis auctum donis ad Solimanum remisit. in eo conuentu VIIviri Protestantes, alij principes et ordines Augustanae confessionis socij suam de concilio in Naoburgensi conuentu promissam sententiam scripto comprehensam exhibuerunt, in qua caussas exponebant, cur ad impium, sic loquebantur, concilium a Pio IIII indictum non accedant, addita condicionum commemoratione, quibus in comitiis Imperialibus aliisque conuentibus ad concilium

generale, pium, liberum ac legitimum in Germania antea prouocarant et nunc quoque prouocent. tandem sub exitum Xbris solutis comitiis Caesar inde discedit cum Maximiliano Rege Romanorum electo, qui per Palatini ditionem, et Virtembergicum agrum cum suis Viennam versus profectus est. ipse per vrbes Rhenanas Vormatiam, Spiram, Viseburgum, Argentinam, Selestadium, Basileam vbique eorum locorum honorificentissime exceptus, Friburgum Brisgoiae petit, ibique peractis conuentibus, quos Alsatis suae ditionis populis indixerat, per Constantiensem agrum Oeni-pontem mense Februario sequentis anni venit, vbi aliquandiu propter Concilium tridentinum substitit, quod se vicino celerius illud confectum iri speraret. In Liuonia hoc anno principium cruenti belli, quod inter Suecos, Danos et Lubecenseis aliquanto tempore durauit, initium factum est. is qui Erici Suecorum regis nomine Reualiae praeerat, Parnouiam maritimum oppidum portu commodum, quod Polono ab ordinis Liuonici magistro et tunc Curlandiae duci traditum erat, deditione capit. inde Vitensteinium praecipuam Iernuiae prouinciae arcem vi aliquandiu oppugnatam fame tandem expugnat, Padisa, quae Magno Holsatiae duci attributa erat, superiore anno occupata. quo facto Suecus Sigismundi et Friderici potentissimorum regum animos vehementius iritauit. eodem tempore Christophorus Megalopolensis, quem ad implorandam Caesaris opem in Germaniam profectum superiore anno diximus, cum nihil ab Imperio spei ac subsidij reliquum videret, noua consilia cum Erico Sueco Reualium et alia oppida iam tenente contulit, ob id Stocolmiam ad eum profectus et de coniugio minimae natu sororis Erici, quam decimo quarto anno post duxit, fide accepta cum eo transegit, et dioecesim Rigensem, in qua Vilelmo Brandeburgico succenturiatus fuerat, se Erici auspiciis et opibus occupare ac possidere velle ostendit; eoque consilio Stocolmia in Liuoniam exeunte anno traiecit, vbi cum Vilelmum ex morbo, ex quo paullo post decessit, decumbentem offendisset, minime tamen eum inuisit, sed statim post eius excessum dioecesis gubernationem aliquot Suecorum equitum ac peditum turmis fretus inuasit; verum mox temerarij conatûs poenas luit, in arce Dalema a Gotardo Curlandiae duce et Ernesto Veigero Sigismundi legatis captus et in Poloniam missus, vbi totos V annos sub custodia fuit. interea Lubecenses cum missis ad Ericum suo ac maritimarum ciuitatum nomine legatis priuilegia sua et immunitates cum ipsius maioribus Suetiae regibus vsurpatas confirmari peterent, ille, cui ex omni in se odio voluptas, ex alieno incoramodo lucrum, ex bello compendium redibat, formulam petitae gratiae transmittit, durissimis condicionibus appositis, vt domum regi propriam in singulis vrbibus concedant, militem contra quoscunque conscribendi potestatem tribuant, pecuniam quando et quantam velit mutuo dent, merces belli necessitatibus vsui futuras quocunque tempore in regnum importent, Suecis negotiatoribus eandem commercij libertatem, quam maritimae ciuitates in regno suis sumptibus ac sanguine pro regibus profuso sibi peperissent, in suis vrbibus permittant, et Russicam Naruae nauigationem ipsi prorsus intermittant. quas cum vt minime tolerandas et antea inauditas reiicerent Lubecenses, et memoriam Gustaui a se non mediocriter beneficiis affecti appellarent, ille nihilominus eorum naueis Narua redeunteis a suis interceptas Reualiam et Stocolmiam duci iubet, et merces captas sibi addicit. qua de re cum Lubecenses et socij legatos ad Carsarem in comitiis Francofurti questum misissent, Ericus et suos misit, qui iure factum id excusarent, eoque miseros Lubecenseis adegit, vt cum precibus ab inexorabili rege nihil impetrare potuissent, et in Imperio nihil praesidij viderent, ad arma pro iuris sui defensione icto cum vicinis foedere sumenda confugerent. cum igitur sub id tempus Ericus ad Fridericum Daniae regem legatos misisset, quorum princeps erat Steno regis auunculus, et ambo pacem amicitiam ac foedera inter vtriusque parentes inita sollemni foedere renouassent, vix iis digressis a Ioanne Moscorum principe legatio CC hominum venit, quam Sigismundi Poloni oratores mox secuti sunt, coniunctionem ac foedus contra Ericum communem hostem petentes: quod pacem a Dano modo cum eo factam turbauit, contrario mox icto contra Suecum inter Polonum et Danum foedere; et quasi principum vicinorum ac ciuitatum odia et inimicitiae parum essent, etiam Ericus suorum animos in se

iritauit. Ioannes frater Finlandiae dux, cui turbulenta regis fratris consilia parum placebant, ducta Vilnae Catharina Sigismundi Polomae regis sorore per Liuoniam mense Xbri itinere facto Reualia in Finnoniam redierat, CXX OIO Ioachimicorum Polono sororio creditis, pro quibus arces et praefecturas aliquot Liuoniae pignoris loco acceperat. quod a fratre factum Ericus, vt erat suspicaci ingenio, sinistre interpretatus, quasi conscio aut etiam foederis contra se a Polono cum Dano initi socio primum belli impetum in eum conuertit. belli tempestatem vltro in se accersitam, quam pro ludo ducebat Ericus, aliud incommodum secutum est, quod cum Stenonem et Gabrieiem auunculos ad Philippum Hessum misisset, vt negotium de matrimonio Christinae filiae conficerent, illi dum Hafniae in Dani ditione essent, iniuriose habiti et retenti sunt; nihilominus postea XIX nauium classem armatam duce Iacobo Baggio in portum Rostochiensem ad Varni aestuarium mittit, petens, vt Christina ad se in regnum adduceretur, vbi de foedere et aliis rebus cum Hessi consiliariis acturus esset, de quibus si conuenissent statim nuptias se facturum affirmabat; impudenti ac prorsus temerario consilio, quod Hessus vir generosus elusit, non filia, vt ille petebat, sed legatis ad litus Balticum missis, qui de voluntate regis, quem in belli apparatu, de quo tota Germania rumor increbruerat, occupatum nuptias in pacatiora tempora dilaturum rebatur, plenius cognoscerent, et nisi prius de nuptiis conuenisset, filiam mittere neque iustum aut sibi decorum esse ostenderent. Sueci interea Hapselem oppidum in Liuonia, vbi Osiliensis episcopi sedes est, totamque viciniam occupantac diripiunt; Lealem recipiunt; Lodae obsidionem Polonici exercitûs, qui aduentare dicebatur, metu deserunt, quam tamen anno sequenti ceperunt. Eodem tempore apud nos in Aquitania et Septimania res minime quieuerunt. nam superiore anno anno nouorum tumultuum in iis regionibus ab vtraque parte fundamenta iacta fuerant, syndicatu Burdigalae facto a Thoma Rano et Io. Angelo in speciem contra Protestanteis, re vera contra Carolum Cucium Buriam Nauarri Aquitaniae praesidis legatum, vt amoto eo Monlucius, Sansacus, aut Scarsius prouinciae praeficerentur; confectoque ea de re instrumento III OIO. amplius e ciuitate omnis generis ac condicionis homines nomina sua inscripserant, et in iis Christophorus Rofiniacus curiae illius praeses, et Antonius Noallius Fari castelli praefectus, qui quod admodum Buriae infesti essent, seditiosis animos facere dicebantur; quod Buria, licet cunctator, tamen proprio periculo admonitus cum ad Senatum detulisset, coitiones huiusmodi et nominum inscriptiones ad seditionem spectare dictitans, Angelo contra id per leges licere contendente, exortis inde contentionibus praeualente factiosorum in vrbe gratia, Buria cum aliud non posset, vt ad regem negotium remitteretur, impetrat, vbi et Angelus comparuit, et praefracta audacia in tam deplorata caussa aduersus Buriam perorauit; sed tandem sacri consistorij decreto coitiones illae prohibitae sunt, mandatumque Buriae, vt decretum per prouinciam publicari curaret, commentariis quibus nomina sua socij inscripsissent, suppressis. at Aginni Nitiobrigum, Godofridi Caumontij, Pardillani, Memij, Capellae, Tessonati, Castrosacrati, Cari, Lalanij, Calongij et aliorum fauore subleuati Protestantes libere conueniebant, sumpto etiam in eos vsus Phoebadij quondam ciuitatis episcopi, cuius et B. Hieronymus meminit, priuata auctoritate delubro. nec iniuriae in eo temperatum, reuulso sancti viri sepulcro, in quo cranium et maxilla inferior cum dentibus integra post tot secula reperta est. mox et crescente audacia occupatum Dominicanorum coenobium, et gliscente lasciuia imagines et altaria plerisque locis confracta: coenobium tamen postea satagentibus vicinis prouinciae proceribus G. Caumontio Lausunio, Monferrando, Monpesaco Loniaco, Fumelio, Cocone, Durfortio Bajaumontio, aliis, a Buria et Stephano Boetiano senatore Burdigalensi, qui cum Buria venerat, collegij illius sacri sodalibus restitutum est. Penna etiam et Villanoua in Aginnensi agro exacti Franciscani a Protestantibus, deiectis altaribus et imaginibus, et S. Geruasij feretro direpto. Neraco item discedens Ioanna Nauarri vxor, Franciscanorum coenobium a sodalibus desertum Ministro in vsum scholae in eo instituendae attribuit. Condomo denique expulsi eiusdem ordinis fratres; qua de re apud Buriam conquesti ab eo impetrant, vt Tilladetus Santaurentius eo proficisceretur,

ac de caussa cognosceret, qui re agitata mediam viam ingressus secundum vtrosque vt sibi videbatur, pronunciauit: et Protestantibus quidem ad conuentus habendos templi aream, sodalibus ad sacra peragenda chorum attribuit. Marmandae cum diu restitissent, tandem eiecti sunt Franciscani. Vesunae etiam Petrocoriorum libere Protestantes conueniebanta Memio adiuti Simone Bosserio apud eos concionante. at contra Pluma, quod erat Ioannae Nauarrae oppidum, nec non Libosio et Turnonio in Aginnensi agro ac vicinis locis a Fumelio et Loniaco exacti sunt; circa Regulam item oppidum Garumnae impositum varie infestati; Moissaco autem, quod est coenobium venerandae antiquitatis ad Tarnim oppidum, Bidonetus Lomanij Terridae sororis F. loci praefectus Cardinalis Guisij coenobij abbatis fauore fretus eosdem expulerat. in Auscorum ciuitate, quo minus conuenirent, ab Alfonso, Hippolyti Atestini Cardinalis ciuitatis archiepiscopi vicario semper prohibiti sunt. Granatae plerique cum inermes conuenirent ab oppidanis male multati sunt. ita iritatis vtrinque animis mense IXbri eiusdem anni diuersis locis ab vtraque parte pari crudelitate saeuitum est. nam Albiae Cadurcotum Protestantes, qui exiguo numero erant ope iuuentutis, quae iuris scientiae sub Francisco Roaldesio, I. C. morum probitate et reconditae antiquitatis cognitione excellenti operam dabat, adiuti iam Eid. VIIIbr. vocato Dominico Cesto ex Montalbano publice conciones habere ceperant, fremente magistratu ac consulibus; qui dum Cestus abesset, eos ad preces faciendas forte congregatos adorti interrogant, qua auctoritate coirent, ac postremo nomina sua edere iubent; quibus statim responsum, ex Buriae auctoritate, nec eo ignaro id fieri. nec vero recusare, quin libello nomina sua inscriberent. verum cum in iis nomina liberorum Io. Masencalli Senatus prouinciae principis, Io. a Paullo eiusdem curiae praesidis; item Tolosae Senescalli praeter spem ac votum agnouissent, querellam, quam de ea re ad Senatum deferre constituerant, distulerunt et interim parentes monuerunt, vt liberos sectarij veneni contagione non tam infectos, quam seculi licentia et exemplo illectos e schola Cadurcensi domum reuocarent. quo impetrato P. Bertrando vrbis episcopo cardinalis Senonensis quondam procancellarij fratre, et Manfredo Cardilliaco Biullo scholae, vti vocant, cancellario ex primaria prouinciae nobilitate et aliis collegij illius sodalibus facem plebi furenti admouentibus XVI Kal. Xbr., qui dies in Dominicam incidit, in locum, in quem conuenerant, ad tintinnabuli pulsum quasi classio insonante fit impetus, et ianuis refractis promiscua caede in confertos saeuitur; pars in aedium area trucidati, pars per vias cum diffugerent, huc illuc caesi, et in iis Guacherius negotiator diues, qui in domum suam a concitata plebe tractus ibique cum vxore ac liberis occisus est, direptis etiam eius aedibus. qui intus remanserant, aditu ad cochleam obstructo ad noctem vsque nauiter se defenderunt; cuius vmbra tuti, dum percussores in area inferiori sederent, exitum miserorum opperientes, per tectum huc illuc dilapsi sunt. in ea laniena periere circiter XLV, et ex iis cadauera XXV contumeliose prius per vicos habita tandem publice semivstulata sunt. diuersa parte haut multo post X Kal. Xbr. rustici dominum suum exosi indigna eius caede quasi occulta animorum in vltionem consensione nuper Albiae interfectorum manibus parentarunt. nam Fumelius, vir nobilitate praecipuus et Gonstantinopolitana legatione clarus, de cetero a Protestantium caussa alienus, quos plerunque verbis interdum facto insectabatur, cum sub vesperam a venatu rediens in turbam subditorum suorum e templo, quo ad preces conuenerant, venientium incidisset, diaconum inter eos contumeliose compellatum, superbe respondentem scloppeti manubrio in caput adacto percussit; qua iniuria exacerbati qui aderant, alias saeuitiam eius ac duritiem exosi, sublato clamore conuiciis lacessunt, subinde homicidam, tyrannum ac maleficum appellarites, moxque eum circumsistunt, et quamvis Asturcone admodum pernici veheretur, fugientem ranta celeritate insequuntur, vt vix in arcem suam recipiendi se tempus habuerit. sed neque heic accenso semel plebis furore tutas latebras reperit. nam in sua arce obsessus, dum ab amicis auxilia exspectat, obseruato a duobus iuuenibus, quorum parentem variis rnodis vexauerat, ipsum e specula aliquando despicere solitum, eo collimant, et scloppeti ictu forte despicientem transverberant: eodemque tempore impetu facto locum

fere desertum, heri casu consternatis defensoribus, capiunt, ipsumque Fumelium lecto detractum pauimento affligunt: tum exprobrata saeuitia, vnus ex iis iuuenibus, cuius ille patrem vt inter eos iactabatur, olim ad caudam equi alligatum per Oltam fluuium, cui Fumelium oppidum impositum est, aliquoties transmissum pedibus traxerat, iniuriose habitum, postremo lentis ictibus, vt se mori sentiret, iugulauit. vix temperatum a furente multitudine vxori ac liberis, qui nullo non contumeliae genere petiti tandem ope quorundam euasere. hoc factum per se saeuum et exemplo summe perniciosum plerique, vt par erat, indigne tulere; nec deerant, qui hoc agi dicerent, vt plebs religionis praetextu vindicata sibi aut a rege impetrara libertate ad nobilitatem internecione passim delendam abuteretur, et excusso dominorum iugo magistratui legitimo debitam obedientiam denegaret, mutataque administrationis publicae forma etiam regium nomen tandem eieraret, vulgata in eam rem vbique fama, cusum Montalbani numum cum hac inscriptione, MONETA NOVA REIP. MONTIS ALBANENSIS. qua re ad regem perlata, etsi a multis non credita, tamen varie affecti sunt animi, ac prouinciae nobilitas praecipue, quae se petirata Lomanio, Terrida, et Ossunio ducibus ad hunc casum vbique expergefacta fuerat; quanquam Protestantes, qui factum palam damnabant, non ob religionem aut in nobilitatem, atque adeo magistratus regij necem, sed ob heri in subditos saeuientis odium, neque consilio sed impetu et ex occasione id factum dicerent, et eius inuidiam a se deprecarentur. itaque fama de Cadurcensi strage et Fumelij caede in aulam perlata, statim delegati, qui de vtroque cognoscerent, Nicolaus Compinius in magno consilio consiliarius, et P. Girardus hospitij regij praefecti legatus, mandatum etiam B. Monlucio in Aquitaniam, vt Buriae praesto esset, misso, daret operam, vt de facto diligenter anquireretur, et in conuictos seuere animaduerteretur. is vbi XI Kal. Febr. ex aula in Aquitaniam venit, cum delegati iudices temporis et itineris ordinem secuti a Cadurcensibus principium facere vellent, diemque ad id Buriae ac Monlucio dixissent, Monlucius anteuertit, et adductis secum Aginno iudicibus, nec expectatis delegatis a Fumelij vxore exoratus ad eam proficiscitur; eiusque auctoritate factum, vt XL circiter ex defuncti subditis ac circumpositis locis, aut laqueo suspensi aut fractis membris rotae impositi sint. multatus et Pennae iudex, qui in Fumelij mores inquisiuerat, et impositum XXXV scloppetariorum ad vxoris defuncti custodiam praesidium, oppidanorum sumptibus. antea ad Mezardi fanum cum populares ad templa diripienda discurrentes impedirentur, contra Rulliacum loci dominum ob eandem fere caussam insurrexerant, vixque is Sanranianio ipsius fratre suppetias in tempore ferente mortis periculo exemptus est. idem facticatum a Stafortianis contra Cucum et Monioium, ac ne exemplo grassante in nobilitatem plebs incitata idem passim auderet, a plserisque metuebatur; quibus motibus vt obuiam iret Monlucius homo vehemens per Santaurentium, Tilladetum, et Fontenilbum generum quosdam ex iis statim comprehendi curat, et captos mox per carnifices, quos pedissequos suos vulgo vocabat, supplicio affecit. captus dein Moralletus cum III aliis ad Liberatae fanum qui iussu Monlucij de plano ac sinevlla caussae cognitione itidem capite luerunt. interea delegati iudices de Cadurcensium caussa cognoscebant. iam XIIII eorum sententia damnati et publice supplicio affecti fuerant maius negocium fuit, in Manfredi Cardilliaci Biuli proxima cognatione prouinciae proceribus coniuncti, iudicio, cuius caussa praecipui in ciuitatem confluxerant Godofredus Caumontius, Terrida, Ossunius, Nigrapellicius, et ad regem misetant, orantes, vt auctoritatem suam interponeret, ne in vnius nocentis morte tot proceres innocenter dedecore afficerentur. nihilominus in eum et aliquot ex nobilitate mortis sententia lata fuerat; qua praeterea ciuitas XL OIO aureorum multata est. sed quominus executioni demandaretur, obstitit Monlucius, qui delegatos recuperatores tanquam ob religionis caussam suspectos, cum in aedeis Buriae conuenissent, vt sententia coram eo publice recitaretur, interfatur, et contumeliose interrogatos ac multis probris oneratos postremo stricto gladio, et metu mortis intentato aedibus exturbauit, et ita eorum iudicium irrium reddidit. nam mox diploma a rege venit cognatorum precibus in aula extortum, quo iudicium suspendi iubebatur, totius rei cognitione ad principis consistorium

reuocata. cum vero Compinius et Girardus hac iniuria affecti, praeterea metu mortis vbique intentato iam de discessu cogitarent, accersiti Burdigala Ioannes Alemius et Arnoldus Ferronus consiliarij, auctore Monlucio, qui eorum vicem supplerent, aut si se illi adhuc negotiis immiscerent, illorum auctoritatem praesentia sua infringerent. inde itum Villam-francam in Rutenis, vbi seditiosi paullo ante vsitata passim insania bacchati imagines et altaria demoliti fuerant. comprehensi ex iis aliquot, instante Georgio Armeniaco cardinali Rutenorum episcopo, qui ipse illuc venerat; in quorum caussa cum variarent sententiae, Monlucius ab Alemio persuasus controuersum iudicium diremit, et reos carcere eductos in centurionis manus traditos per pedissequos suos strangulari et ad fenestras publicarum aedium spectante plebe suspensi iussit. et haec quidem acta paullo ante quam Condaeus Aurelianum occupasset, quo facto cum quasi classicum tota Gallia personasset, mox Montalbanum, Aginnum, vnde paullo ante Fr. Rafinus Poto Santralius vrbis praefectus et stipatorum regij corporis dux digressus fuerat, et Chanteracius iunior nobilis Petrocorius per eius absentiam res nouauerat, Mariae fanum, Lactoratum, et eius exemplo Neracum, Bergeracum, et Marmanda defecere. Penna item a Cuto, et Villanoua a Tessonato occupatae sunt. tum iter diuidunt Buria et Monlucius; ille cum IIII cataphractorum equitum alis Burdigalam proficiscitur, quo Noallius metu Protestantibus intentato iam cohortes introduxerat, Reuano et Monbadono ducibus. hic cum sua, Nauarri, quae Condomi remanserat, et Paulli Thermi E. T. alis transmisso Garumna in Vasconiam cogitabat, cum literis regis reuocatur, et iubetur, vt conscriptis VI peditum signis cum sua et Thermi ala quamprimum ad se veniat. cum igitur Baiomontium venisset, delectus agit, et Charrio II peditum signa ex iis, quae rex scribi mandauerat, Bazordanio totidem, I Clermontio, I Aormo spectaris belli ducibus attribuit. ibi nobilitatis vicinae rogatu ad Reginam scribit, et quo in periculo Aquitania versetur, ostendit, maiore in discrimine futura, si tam alieno tempore deseratur: nam interea Leracum rebellauerat, Vasatensis ditio, et omnis ille Garumnae ab vtraque ripa tractus, qui ad Tolosam vsque protenditur, Regula, Condomo exceptis, vbi Aornius cum Nauarri ala erat; et Caudecosta et Duno, vbi Santaurentius copias suas collocauerat. Monlucius Saluetato Gauri alam suam imposuerat; Terrida suam in agris suis circa se habebat. nam Bellomontium Lomaniae itidem defecerat. tum nobilitas vicina Sanpriuij ad Monlucium confluit; Coco Fumelij nuper occisi frater, Monferrandus, Masseus alae Thermi vexillifer, Gondrinius, Terrida et Fimarconus gentiles, sed ob veteres inimicitias infesti et tunc reconciliati. inde Foduam itum in Armeniaco principatu, vbi maiore numero nobilitas vndiquaque conuenit, et ad prouinciae defensionem in Monlucij verba iurauit. mox Pimirolium missus Charrius ab hostibus desertum, qui dum Moissaco Lauzertam comearet, et noui ab eo conscripti milites negligentius incederent, a Monflanquini et Pennae praesidiariis caesi sunt. dum Monlucius Foduae esset, de Tolosano tumultu iam prope adulto cognoscit, per Rupij cognati literas, qui ex Cadurcis rem ab homine peste adhuc profluente, quam Aureliani contraxerat, infecto intellexerat, vti ipse in commentariis scribit. in ea vrbe Decuriones et Vicarius edicto Ianuarij VIII Eid. Febr. publicato omnem operam dabant, vt Protestantibus concessa conueniendi libertas maneret, non occulta plebis murmurantis offensione. nam ex ea occasione supplicationes insolitas crebro celebrari, sodalitia noua institui, et coitiones in occulto fieri; res tamen vtcunque pacatae fuere vsque ad IIII Non. April., qua die in S. Michaelis suburbio dum de funere, quod efferebatur a Protestantibus, illud vindicantibus sacerdotibus, inter se rixantur, concursu plebis ad tintinnabulorum pulsum ex S. Stephani et S. Saluatoris suburbiis facto victoria penes eam mansit, occisis aliquot ac sauciatis pluribus. iam tum scissa erat factionibus ciuitas, et inde Senatus, inde Decurionum collegium, quod Protestantib. haut dubie fauebat, contrariis studiis distrahe bantur; accedente ad haec electa iuuentute, quae iuri in celeberrima illa schola operam nauabat, et rei nouitate inuitabatur. Decuriones, quos vulgo capitolinos vocant, iam se ad aedeis publicas contraxerant, et quosdam ex viliori plebe in carcerem coniecerant, cum postridie ex Senatu delecti Io. Masencallus, Io. a Paullo, Io. Daffrius, Ferrerius

curiae Praesides, cum P. Aserato, P. Cedro, Oliuario Pastoreo et Antonio Ganelone decurionibus conueniunt, et ex eorum sententia decernitur, vt iuxta edictum Protestantes conciones publice in suburbiis haberent, quibus Decuriones interessent, cum C instructis omni alio armorum genere, praeter quam scloppetis, de quorum fide Protestantes vrbi idonee cauerent. Catholici CC homines ad custodiam vrbis subministrarent sumptibus suis, de quorum fide ipsi vicissim fidem interponerent, ac Protestantibus cauerent; a tintinnabulorum pulsatione ecclesiastici abstinerent, externi omnes milites et homines incogniti vrbe intra XXIIII horarum spatium facesserent. Senescallus ac decuriones de seditiosis adempto appellationis beneficio cognoscerent, neque appellantes a Senatu audirentur; postremo ad maiorem securitatem ipsi ciues ad vrbis portas interdiu excubarent. hoc decretum perscriptum et per tubicinem in vrbe promulgatum fuit. tum in seditiosos cognitio instituta a Senescallo ac decurionibus, vocatisetiam templorum catholicis syndicis, ex quorum sententia cum quidam ad mortem damnati essent neque prouocationi locus esset, tamen interposita appellatione a Senatu sententia mitigata est, et multi ex iis flagris caesi, alij in exilium pulsi; quidam etiam patibulo affixi sunt. nec propterea vtrique quieuere; Protestantes quidem Cadurcensi caede, et tumultu ad Castrum Arrij nuper contra se excitato territi; Catholici vero paria veriti et exemplo audaciores redditi: et ita periculum, quod quisque metuit, dum alteri in alteros reiicere cupiunt, ipsi praecipitauerunt. paucos ante dies Petrus Hunaldus Lanta ex nobilitate vrbis primarius decurio cum ex aula rediret, cum Condaeo Aureliani egerat, et de vrbe tradenda fidem interposuerat. id perscriptum erat iis literis, quae a Rupio ad Monlucium, cum Foduae esset, missae sunt; quas ille statim ad Masencallum mittit; quibus in Senatu palam perlectis, quod imprudenter a Masencallo factum dicit Monlucius, statim Lanta comprehendi iubetur, cumque indicta ad diem Pentecostes coenae Dominicae celebratione Ioannem Cormerium antea Franciscanum et tunc Barrellas dictum, hominem vehementem et turbulento ingenio, multa, quae astanteis ad seditionem incitare videbantur, dixisse allatum esset, V Eid. Maij edicitur, tribus e decurionum collegio vocatis, quo securitati vrbis prospiceretur, vt IIII signa sub IIII ducibus, ij erant Bazordanes, Monmorius, Clermontius et Trebusius, in vrbem introducerentur, quibus aedium publicarum custodia committeretur, III viri vrbis primarij ad eam rem a decurionibus adiungerentur. quod in caussa fuit, vt consilium a Protestantibus initum de vrbe occupanda, cuius executioni dies XV Kal. Iunij edicta erat, praecipitatum sit, et sub vesperam eodem Barella homine feroci vrgente Salsius ordinum ductor cum delectis Vasconibus, quos penes se habebat, egregie armatis, cum ad aedeis publicas sine strepitu venisset, et pulsatis foribus a III decurionibus nihil tale cogitantibus admissus esset, statim per decurias dato consciis signo, iis vndique accurrentibus, locum occupauerit, decurionibus V retentis. occupata eodem tempore citra; sanguinem S. Martialis ac S. Catharinae vicina collegia. quadriuia item duo doliis crectis vallata et dispositis maioribus scloppetis firmata. postridie Senatus ad Furcouallium Narbonae praefectum Rogerium Bellagardium Thermi E. T. auunculi legatum, Monlucium et Terridam dat literas, et quo in discrimine vrbs versetur, ostendit, suppetiasque deposcit. additum erat, quo magis ad auxilia maturanda accenderentur, consilium coniuratorum esse, Condaeum regem creare, et omneis Catholicos ad internecionem delere. Monlucius iam ante de consilio Protestantium certus omnia in omnem euentum, cum Gondrinio, Fiemarcone parauerat, praemissis Bellogardio et Masseo, qui noctu vrbem ingressi sunt; quos paullo post secuti sunt Clermontius cum sua peditum cohorte, et post eum rursus Aornius Bazordanes, qui in S. Georgij platea in aciem instructi, mox vt quisque venerant, depugnabant contra Protestanteis, qui duas portas quae Montalbanum ducunt, tenebant; sub vesperam Salsius eruptione facta in conflictu Monmorium capit, frustraque tentatis molatrinis Bazacli toto orbe celeberrimis, quae iam a ciuibus occupatae fuerant, se recepit III. Eid. Maij a Senatu noui decuriones dicuntur, quod V capti attinerentur, et II tantum ex toto collegio superessent. mox Furcouallio superueniente, cum Odeto Foesio Carmanij comite et Angelo colloquium institutum, sed irrito successu, tincinnabulis

passim perstrepen tibus et edicto proposito ac per vicos in vrbe et per pagos extra vrbem promulgato, vt omnes contra seditiosos ac coniuratos arma caperent, eosque impune occiderent. tum discurrente plebe direptae ante omnia librariorum aedes et supellex omnis libraria promiscue discerpta. inde et in alias impetus factus; pulsati obuij quique, et vt suspectus aut odio infestus erat, occisus aut in flumen praecipitatus, eiulatu feminarum ac puerorum vicis passim resonantibus; dein confluentibus vndique ex agro auxiliaribus metus postremo incessit, ne vrbs ab ipsis diriperetur, ideoque edicto ex ea eiecti vt bello inutiles et qui remanserant sub ducibus nomen inscribere iussi, Lamesano videlicet, Sauiniaco et eius fratribus, Ricaldo, Garduchio, Montio, Trebosio, Masseo, Engaramaco, Rigaldo Villamanio, Petro Bodio, Grepiaco Masencalli F. et ipso Caramanij comite, qui, dum Protestantes munimentis per plateas exstructis se ad extrema cuncta compararent, impetu diuersis locis facto frustra fuerunt. Lamesanus a regione Naiacae turris, quo cum filio ac CC circiter arma intulerat repulsus est; eandem fortunam experti sunt et qui Pomi vicum, Perrolerium, et Mathebonam portam tentauerant successu. elati Protestantes vlterius progrediendi impetum ceperunt, non irrito fortasse euentu, nisi eos Salsius a quibusdam, vti creditur, corruptus, aut potius, quod res ad concordiam reducere cuperet, reuocasset. excursione tamen a quibusdam iniussu eius facta iam ciuitate tota sibi potiri videbantur, cum Carmanij comes assumptis secum Sauiniaco, et Penna eius fratre, Monmaurio, Garducio et Ricaldo se contra tulit; ibique certamen acre commissum, in quo Penna et Ricaldus desiderati; Caramanius et Monmaurius vulnerati; postremo sub vesperam repulsi sunt. mane cum auxiliares sed exiguo numero Protestantibus superuenissent, XL scilicet delecti duce Suppeto, totidem Rabastenio et Orfollio ducibus, Iuuinio et Codera Orfolliensi, item alij C Iordanis insula euocati, redintegratum certamen. nam quominus maiore numero auxiliares Montalbano, vnde expectabantur, aduenirent, Monlucius prospexerat, iusso Charrio loca illa insidere, et Terrida cum sua equitum ala inter vtramque vrbem medio. et ita Arpaionus, qui cum OIO IO scloppetariis ducibus Vernada, Sammichaelio, et Belfortio, quibus praeerat Marcastellus Petreij silius, et Mulederio equitum praefecto, accurrerat, exclusus fuit, quamvis eum a Salsio siue fiducia suarum virium, siue, ne veniret, mortitum alij scribant. interim res praecipue tormentis a Protestantibus gerebatur, quorum illis copia erat occupatis publicis aedibus, vnde per loca idonea dispositis machinis in omneis vrbis regiones eiaculabantur. cumque ab vrbanis IIII leuiores machinae pluteis tectae agerentur contra eorum munimenta, vnum ex iis captum non tamen citra conflictum, in quo Busquetus grauiter vulneratus et Iuuinius occisus est. dein cognito, Monlucium cum numeroso equitatu aduentare per Bazaclensem portam ingressurum, protinus illuc XXV delectos mittunt, qui munimentum ab vrbanis eo loco excitatum aggrediuntur, caesis plerisque ex nauiculariis, acceptisque in itinere, qui summittebantur, auxiliaribus ad Dominicanorum coenobium vim faciunt, incensa eius anteriori parte; dein Bechinorum et fani Torrentij coenobia occupant, abductis secum sodalibus; Franciscanorum item coenobium in potestatem redigunt. tum rursus ad Dominicanorum acriter pugnatum, et circa Petrocoriensem scholam, vbi Sepetus iunior ex Protestantibus interfectus est. in regione Sangeorgiana itidem Georgij, Antonij, et Augustini fana occupata sunt, et praesidio firmata, comeatu omni exillis locis et supellectile pretiosa in aedeis publicas comportata, et in Decurionum manus consignata. frustra interim ab vrbanis Villanouana porta tentata, terque ab ea parte a Protestantibus repulsi, amissa etiam altera ex iis, quas ante se agebant machinis. Eidib. Maij acriter pugnatum, in eoque certamine Colinus alter Sauiniaci frater desideratus est; cumque vrbani ex aedibus publicis mirum in modum infestarentur, igne immisso res agi cepta, et incensae CC fere proximae vndiquaque priuatorum domus, vt incendio serpente publica eo corriperentur. direptae etiam Iacobi Bernuisij praesidis viri opulentissimi aedes. Franciscus Caluetus consiliarius in iis deprehensus vix se granai exsoluta pecunia periculo subduxit. rursus die sequenti ad meridiem vsque pugnatum est, cum damno vtriusque partis, ac tandem Furcouallij interuentu condiciones propositae sunt, vt Protestantes relictis armis in publicis

aedibus ac bellico omni apparatu vrbe dimitterentur, incolumitate ac securitate promissa, induciaeque ad deliberandum factae in diem posterum qui in Pentecosten incidebat. quo die celebrata a Protestantibus cena, inter gemitus ac suspiquippe spe concepta lapsis et vltionem proximam metuentibus, publicus tubicen ex editiori aedium publicarum turre psalmos et cantica more inter eos recepto summae fiduciae argumento insonuit, ita vltimo vrbi adeo sibi infestae vale dicto. is autem tubicen erat Nicolaus Bochius, qui postridie patibulo affixus est. tum nocte insequenti dilapsi, vbicunque tutius visum, milites, ciues, iuuenes iuri ciuili operam nauantes; quorum melior condicio fuit, nam a sociis ac contubernalibus quamuis diuersa sentientibus recepti sunt. ciues autem siue liuore, suie religionis odio a conciuibus suis proditi ac capti et in carceres ad certum exitium coniecti. milites vrbe egressi per Villanouanam portam dum dispalati huc illuc vagantur, primum a Sauiniaco fratrum neces vlciscente occisi dein maiorem partem a rustica plebe interfecti sunt. qui euasere, Montalbanum, Podium Laurentij, Vaurium, et Castrum concessere. ad III OIO vtrimque in illo tumultu varia peste periisse prodidere qui res eas curiosius perscripserunt. mox in publicas aedeis impetus factus, in quibus Adaemarus Mandinellius decurio, qui innocentiae fiducia manere, quam poenam effugere maluit, captus, et alij in custodiam arctissimam trusi, concerptis aut incensis actis publicis et probationibus, quae a Decurionibus contra Senatum aut ad asserendam suam innocentiam factae in iis repertae sunt. postridie Monlucius in vrbem venit, qui Senatui iam iritato animos praesentia sua fecit, et quamuis vrbem calente pugna non ingressus extra longe vtiliorem operam nauasse gloriatus est, prohibitis auxiliis, qui duce Arpaiono Protestantibus aduentabant. tum curia moti XXII Senatores, vel ob religionem suspecti, vel quia tepidiores existimabantur. testes contra seditionis auctores et complices praemiis et impunitate proposita inuitati, aperta ad vltiones priuatas et calumnias porta. censurae etiam adhibitae, vt conscij seditionisaut qui ei operam nauassent, proderentur. vix periculum effugere Masencallus ipse Senatus princeps a Grepiaco filio, qui ciuibus militabat protectus, et Gabriel Burgus et Arnoldus Cauanius consiliarij et Masencalli generi. mox in conuictos seuere animaduersum, et ab eo ipso die vsque ad VI Kal. IXbr. numerati sunt fere CC, qui ob eam caussam Tolosae supplicio affecti sunt, et in iis, Adaemarus Mandinellius, Ioannes Portaldus vrbis vicarius, qui quietus domi manserat, et ille ipse Salsius factionis dux, in quattuor partes sectus; cuius nihilominus praeuaricatione factum scribunt Protestantes, vt conatus non successerit. CCCC fere qui aberant tribus edictis citati, et quia non comparebant, in eos tanquam contumaces lata mortis sententia. ad famam motus vndique ex vicinis prouinciis auxiliares aduolabant suppetias ferentes, sed direptionis metu coerciti et Sanpaullo ex Foensi regione montana cum manu hominum latrociniis assuetorum, et Lamezano ex Conuenis cum IO CCC venientibus gratiae actae, et eorum dimissae copiae. ipsi duces intra vrbem admissi. tum exactus externus miles et II tantum signa in vrbe retenta Grepiaco, et Masseo iuniore ductoribus. postea XIIII Kal. VIIbr. iam inflammato vbique bello Senatus Tolosanus cum de S. C. Parisiensi contra Protestanteis facto cognouisset, aemulatione siue odio S. C. seueritate pari siue maiore condidit, quo omnes, qui religionis caussa in ipsa vrbe, Montalbani, Castri, Biterris, Monpelij, Nemausi. Lactorati, Villafrancae in Rutenis, Milialdi, Villanouae, Apameae, Limosij et aliis locis arma ceperant, siue quoquo modo tumultum excitarant, perduelles declarantur, quique eos auxilio, consilio, pecunia, viatico et quavis ope iuuerint, aut qui templa expilauerint, et Catholicorum domos diripuerint, bonis eorum in fiscum redactis, ex iis prius portione quota videbitur, detracta, ad instauranda templa, donaria restituenda et priuatorum damna sarcienda. insuper prohibetur, ne ad vrbes a perduellibus occupatas arma, annona, pecunia comportarentur, qui secus fecerint, loco perduellium censeantur. item ne delectus sine expresso regis aut ipsius praesidum mandato habeantur; qui priuata auctoritate delectus habere comperietur, aut templa expilare, et per agros ad praedas discurrere, eos tanquam hosteis persequi, et ad internecionem delere iuxta edicta a Francisco I condita ac promulgata liceat. Pastores et Diaconi comprehendantur,

et in eos tanquam perduelleis ac publicae tranquillitatis hosteis legibus animaduertatur. in ecclesiasticos item de religione suspectos inquiratur, et eorum bona annotentur, in vsus pios ac publicos curiae arbitrio expendenda. eo S. C. freti cum plerique in Protestanteis odia priuata animose nimis explerent, Io. Corasij, et Arnoldi Cauanij curiae consiliariorum Senatu ob eam caussam motorum precibus exoratus Michael Hospitalius diploma regis nomine emittit Romiuillij VIIIbr. mense, quo Protestantium consilia, secreta, coitiones, arma ac postremo motus edicti Ianuarij beneficio, quo sibi id licere putabant, et credulitate ob rumorem de regis ac reginae captiuitate sparsum excusabatur, et eorum omnium, quae inde secuta sunt, ac tumultus Tolosani imprimis gratia fiebat, edicebaturque, ne eorum ratione cuiquam periculum crearetur, cuncti bonis, vnde eiecti erant, restituerentur, vincti soluerentur, iudicia, ac decreta contra eos lata reuocarentur ac rescinderentur, ea lege, vt deinceps maiorum religionem sequantur, neque arma deposita resumant, aut capientibus praesto sint. exclusi ab hoc beneficio seditionis ac tumultuum auctores ac templorum expilatores in quos legibus agi iubetur. Corasius item et Cauanius diploma a rege impetrauerunt, vt Senatui restituerentur; quod cum curiae obtulissent XI Kal. IXbr. in III Eid. eiusdem mensis reiecti sunt. diploma vero superius illud vxor cuiusam taetro carcere afflicti, cum lictores nulli aut apparitores quantumuis rogati id facere ausi essent, curiae obtulit IX Kal. IXbr. sed irrito successu, quippe a Senatu triduo post reiectum diploma, et eodem die N. Tabarius et Gaspar Gaiarcus magni nominis in curia patroni securi percussi sunt. itaque mox alterum diploma a rege emanauit, cum Rotomagi esset, V Eid. IXbr. quo eadem gratia superiore diplomate facta confirmabatur, mandabaturque curiae, vt rationes quibus adducti, diploma non promulgassent, et eius beneficio Protestantes exclusissent, scripto mandatas ad regem mitterent: interea iudicia in eos instituta intermittantur, cognitione eorum ac omni iurisdictione Senatoribus interdicta; si secus facerent, proprio nomine tenerentur, eorumque decreta irrita essent, et vt vitio facta reuocarentur. id a puero, cuius pater in taetro carcere contabescebat, curiae denunciatum, decretumque vt propediem ad regem scripto comprehensa rerum in vrbe gestarum series mitteretur. nec multo post cum Io. Masencallus Senatus princeps turbarum osor decessisset, eodemque tempore Georgius Cardinalis Armeniacus vrbem sollemni pompa tanquam archiepiscopus ingressus esset, renouatae in suspectos animaduersiones, quae occasionem dedere diplomati, non iam ad curiam sed praetorem vrbis directo, quo tumultûs Tolosani narratione facta, eius culpa a Protestantibus fidem publicam secutis in ipsorum aduersarios deriuatur, qui tanquam seditionis auctores, plebis incentores ac publicae quietis perturbatores notantur, mandaturque praetori ac legatis eius, quo de regis voluntate ac iusto dolore, quem ex ea re conceperit, cunctis innotescat, rescriptum hoc per suae iurisdictionis territorium publicari curent, poena addita, ni paruerint, vt nomine proprio teneantur, et tanquam eiusdem criminis complices habeantur. in reos, complices ac fautores eorum citra dissimulationem ac praeuaricationem, nulla personarum habita ratione diligenter inquirant, eaque de re probationes conficiant, quas ad sacrum consistorium mittant, vt iis inspectis a delegatis iudicibus, de tota re cognoscatur; in eos qui larem non habeant, animaduertendi sine mora et adempto appellationis beneficio facultate pedaneis iudicibus ac succinctis quaestoribus attributa. verum id extremo anno decretum, cum rex Rotomago in vrbem rediisset, atque adeo post Drocensem pugnam, de qua deinceps dicemus. digredientibus Tolosa ducibus Montalbanum duci placuit, non tam spe potiundi oppidi, quam vt vagus circa vrbem miles longius summoueretur, et a direptione prohiberetur. eodem tempore Furcovallius Narbonam reuertitur, vt ibi se cum Gul. Iousa Momorantij M. E. prouinciae praesidis legato coniungeret, et ad Biterras obsidendas se compararet, Io. Leuius Mirapicenus cum Engarrauaco et aliis Limusium profecti sunt, assumptis secum Vuerio et Rudella Senatoribus, qui de seditione in oppido a Protestantibus excitata cognoscerent. capta Villafranca et exactis Protestantibus Buria ac Monlucius tantum terrorem iniecerunt, vt Montalbanenses oppidum, paullum abfuit, deseruerint. nam ante alios Martinus Tascardinus, et post eum Petrus

Crescentius pastores, mox et Ioannes Constans et Petrus Pererius itidem pastores petita venia vrbe discesserunt, et consules vrbis Buriae et Monlucio obuiam XII Kal. Maij iam profecti claueis vltro detulerant. cum de Aginni rebellione nunciis geminatis vterque reuocatus retro pedem referre coactus est; et inde quidem diuersi Butia ac Noallius Burdigalam, Monlucius Aginnum petiere. mox fugitiui Montalbanum retracti, eique impositus Vernada, qui oppidanorum delectus haberet, penes Thoram Petreij F. alias Marcastellum dictum, summo prouinciae imperio remanente. cum vero Tolosae iam ad manus ventum esset, Arpaionus Protestantibus in vrbe laborantibus opem laturus eo venit, et XVI Kal. Iunij Pentecostes die Burniqueti vicecomes, et Sanleofarius inde egressi, a Terrida, qui medius inter vtramque vrbem suos ad omneis casus paratos habebat, intercepti sunt; quo eodem die magna Protestantium strages Galliaci, quod est oppidum ad Tarnium, edita est a Laurentio Strossio Cardinali Albiensium episcopo oppidanis, iam occupato ab illis Petri templo, et tumultus Tolosani fama iritatis praesentia sua faces subdente. nam cum Pentecostes die ad cenam celebrandam conuenissent, loci decuriones periculum veriti tormenta eodem deduci curauerant, quibus reductis incitata plebs arma corripit, et in inermeis immani saeuitia bacchata est, CL amplius vario mortis genere affectis, quorum alij per vicos tracti et post mortem per agros ad coruos pascendos abiecti, alij in flumen mersi, alij denique qui in S. Michaelis coenobium rupi editae impositum aufugerant, praecipitati: horum vnus impetu capto cum se saltu in subiectum Tarnium deiecisset, incolumitatem a percussoribus pactus, si lapsus periculum euasisset, nihilominus a nauiculariis vnco retractus atque vti ceteri variis ictibus confossus est. Ioannes Capreolus vnus ex decurionibus cum ad tumultum sedandum in plateam cum scipione prodiisset, et ad columnam ligneam inniteretur, teli in oculum sinistrum directi violento ictu quasi posti affixus, mox geminatis ictibus stans confossus est. ibi et Petrus Pererius pastor deprehensus ac caesus, et in puteum praecipitatus est. ita per quinque dies continuos eo loco saeuitum. quam saeuitiam Protestantes haut hinc longe Rabastenij itidem ad Tarnim, Arpaioni copiis auxilio Tolosatibus superuenientis freti pari crudelitate vlti sunt, cum dicerent, domos suas ab aduersariis ad necem creta designatas, et ni praeuenissent, se ad certum exitium proxima nocte destinatos fuisse. mox fanum Sulpitij a Sanmichaelio et Belfortio captum ac direptum, atque sacerdotes et alij vbique ex lanienae Galliaci patratae percussoribus reperti supplicio affecti sunt. cum autem Rapino et Suppeto Rapistagium appulsis de Tolosano casu cognitum esset, Montalbanenses Arpaionum et Marcastellum rogarunt, vt cum suis ciuitatis securitati prospiceret. ij igitur fano Radegundis in itinere capto et occisis aliquot sacerdotibus, nam in eos praecipue saeuiebatur, XI Kal. Iunij in vrbem veniunt, quam muris infirmam, nec apparatu bellico aut comeatu instructam aut denique milite satis munitam caussati, consulibus ac magistratu conuocatis auctores fuere, vt ea deserta secum ad Condaeum Aurelianum contenderent; ibi arcem belli esse, quo ex voto confecto mox patriam ac lares reperituros. contra oppidanis eorum fidem obtestantibus et ne desererentur, et hosti ad praedam ac vindictam cum liberis ac coniugibus exponerentur, deprecantibus superuenit nuntius miseris salutaris, homineis armatos IIII OIO numero in Aginnensi agro ad signa conuenisse et ducem petere, hoc nuncio mutatum a ducibus consilium, qui tamen veriti ne id arte confictum esset, verum necne id esset exploraturi condicionem defendendae vrbis accipiunt, sed ea lege, vt ad auxilia deducenda ante proficiscerentur. iis digressis Rapinus et Turrius, Vernada, ac Ricardus in vrbe relicti, qui cum Arpaionum et Marcastellum non redituros scirent, rursus consilium de deserenda vrbe sed in occulto repetunt, et re noctu tentata cum ad tumultum quasi hoste adueniente magnus in vrbe, vt fit puerorum et foeminarum seminudarum cum cunis et infantibus fugientium exortus esset, tandem clausis portis plerique ne egrederentur prohibiti sunt. iam praecipui duces excesserant, et Sanmichaelius et Belfortius, qui vltimi remanserant, in eo erant, vt tormenta, quae Antonij fano aduexerant, cum oppidanorum bona gratia reducerent, cum puluis e longinquo ab equis excitatus conspicitur, statimque per vrbem disseminato rumore, hostem aduentare, Petrus Constans, qui singulos prensando,

ducesque hortando, vt consilium, quod explicate non poterant, ex necessitate caperent, antea frustra laborauerat, tandem peruicit, vt in vrbem regrederentur; cum iam Monlucij equitatus ad portas propinquaret, et territo aeque milite et oppidanis fugientibus immistus perrumperet, Arnoldus Guibertus seu consilio seu metu ex pomerio magna voce tormentarios vocat, iubetque ignem machinis admoueri; sed nulli aderant. quo intellecto, equitatum qui pergebat vlterius reuocauit, et ad Monasterium hospitium eo die habuit, qui fuit IX Kal. Iunij. mox totus exercitus eodem aduolauit, in quo erant ad IO CCC equites et IIII OIO peditum ductoribus Charrio, Sansaluio Terridae fratre, Bazardano Thermi sororis filio, Caramanio, Monmaurio, Arnaeo, Villamanio, Crozillio, Trebonio, Tilladeto, Bastida, Columbario; quanquam Monlucius non amplius OIO fuisse scribat, maiorem partem tirones atque inermeis; omneis quippe veteranos fere Protestantibus tunc militasse. leuibus certaminibus initio pugnatum, in quibus Vernada, cui eruptiones fieri non placebat, dum Sanmichaelium vlterius prouectum reducit, vulnus in femore accepit. tum diuisae in vrbe regiones inter duces et portae custodiendae singulis sorte obuenere; Monasteriensis Mannae, qui Castro nuper Arpaioni iussu copias adduxerat, Sanmichaelio Franciscanorum, Bugieriae Carmelitarum, Griffoliana Belfortio: Monmuratam et pontis portas Vernada sibi sumpsit; Dominicanorum fani Io. Laboriae et oppidanis cura commissa. trium, nec amplius, dierum obsidio fuit; cuius tempore incensa ab oppidanis pleraque templa ac coenobia, quod incommodare crederentur, et maiore, quam quod suppeteret, praesidio egerent; cumque omnia intus trepida et suspicionum plena essent, idque spem successus Monlucio faceret, tamen ipse extra magnis incommoditatibus conflictabatur, quippe cum Tiscone amniculo equitatus a peditatu diuisus esset, et erumpentibus crebro praesidiariis, quominus suis succurreret, impediebatur; cumque ad Terridam comearet, equo suffoso periculum adierat. itaque quamuis ruina edita, cum obsessi peditatu potiores essent, impetum neutiquam faciendum censuit, sed mox vasis conclamatis discessit, Charrio Pinarolium praemisso, vt inde conscripto nouo milite Aginnum quod nuper rebellauerat, infestaret. Terrida Bellomontium versus abiit; ipse cum sua et Thermi alis ac Santaurentij equitum scloppetariorum turma Moissacum contendit, ad Castrum Saracenum impositis Garumnae tormentis, et inde Thermi alam Auscos versus, Arnaeum Condomum, Gondrinium cum nobilitate in Armeniacum comitatum ablegat, vt regiones vicinas in officio continerent. obsidione soluta Marcastellus Non. Iunij in vrbem venit, vbi cum licenter omnia agi videret, direpto etiam nuper a Sanmichaelio Monbetonio arce, cuius dominus etsi a Protestantibus alienus domi se quietus continebat, praesidiarios grauiter increpuit, atque ipsum Sanmichaelium praecipue, qui imperium eius perosus mox discedendi occasionem arripuit; cumque vt remaneret seu roganti siue iubenti Marcastello superbe responderet. ille id sibi licere existimans, eum tanquam transfugam domi suae scloppeto transverberat: quo ictu Sanmichaelius sauciatus, ne inultus moreretur Marcastellum gladio stricto ferit, mox ab circumfuso milite multis vulneribus cum fratre iuniore ac Pontio centurione confossus: interfectorum cadauera furcae affixa cum elogiis, quibus tanquam perduelles proditores transfugae et latrones notabantur. manifesta id Dei vltione factum non immerito multi existimauere, qui scirent Sanmichaelium et eius iuniorem fratrem olim Raimundum natu grandiorem fratrem cum de hereditate inter eos lis esset, ex insidiis occidisse. ipse Marcastellus ex vulnere diu decubuit, et Antonij fanum delatus Bosseranium hominem antiquae disciplinae et abstinentem, qui vicem suam fungeretur, in vrbe reliquit; digresso ob valetudinem aduersam Turrio, et Manna Castrum, et Bellofortio Millialdum in Rutenis repetente. iam ante Limusij, quo Mirapicensem profectum diximus, ante aliquot menseis seditio excitata fuerat et sub vesperam Kal. Mart. qui dies in Dominicum incidebat, Protestantes numero potiores primum duos ac V Kal. Maij, treis eadem audacia trucidant. eo confestim Pomasius Carcassonae praefectus a Catholicis euocatus ducit. vrbs medio fluuio bifariam secta est, et quia Protestantes maius oppidum occupauerant, ipse minus insedit, ex quo mox discessit ad maiores copias colligendas profectus, assumptisque

secum Peroto Lupiano Hispano, qui ex vicinis montibus collectos IO C ducebat homines latrociniis assuetos, siue quod ex Vandalorum reliquiis sunt, siue quia cateruatim incedunt, a bandis dictos, et Gallicis aliquot copiis V Eid. Maij eodem redit, nec prius ad vrbem castra posuit, quam vastato circum per XVIII continuos dies agro. interea intra vrbem accepti CC scloppetarij cum puluere tormentario e Foesia regione vicina auxilio summissi, et huc vsque Limusenses obsidioni sustinendae pares crediti; sed post tumultum Tolosanum cum Mirapicensis cum nouis copiis illuc venisset, et XVI tormentorum displosione moenia nequicquam pulsasset, muro, cui oppidani cuiusdam aedes contiguae erant, conscio domino a Mirapicensi perfosso ipse admissus loco potitur, contraria crudelitate occisorum prius morte vindicata. nam praeter eos, qui primo impetu caesi sunt, LX milites patibulo affixi fuere, effusa insuper in mulieres libidine, ac virginibus stupratis; quarum vna in conspectu matris, quae grandi pecunia eam iniuriam redemerat, ab eo ipso, qui pretium acceperat, compressa est. praeda ingens in oppido reperta lanificio ac pannorum textura nobili, portioque, quae summo duci cessit, ad C aureorum OIO aestimata est. expleta militis seu libidine siue auaritia, in eos qui euaserunt, iure agi ceptum, et inquiri in suspectos. Carcassona, Albio, Castro, Arrij exacti fere eo tempore ac male multati Protestantes. ceterum Castri, quo se Rapinus, Suppetus, Montederius, Varagius, et Honoratus Foxius omnes bello strenui receperant, Nemausi, Biterris, Mompelij, vbi antea IIII Kal. April. tres parelij visi sunt, dirum futurorum mox motuum augurium, Agathae et Marologij in Gabalis potencia vincebant. sub id Nemausenses Belloquadro metuentes eo Baueram, Bellouianium, Seruasium, et Bulliargium noctu mittunt IIII Non. Iunij cum II cohortibus, qui per posticum ingressi citra sanguinem loco potiti sunt. destructis mox altaribus et imaginibus per templa dei ectis atque relicto praesidio cui Hardoinus Porcellus praeesset, inde digrediuntur; quod aegre ferentes, qui oppido expulsi fuerant, ope Vicarij Tarasconis, quod est oppidum in aduersa Rhodani ripa positum octiduo post contracto clam milite numero fere OIO IO noctu induti interulis transmisso Rhodano portas ab ea parte apertas ingrediuntur, et ingenti clamore sublato obuiis quibusque occisis, et in iis Ladignano Porcelli signifero, ad praedam discurrunt; cui dum magis quam arci capiendae, in quam oppidani ac praesidiarij confugerant, intenti sunt, mittuntur interim Monfrenium, qui auxilia accersant; commodumque accidit, vt tunc forte Monfrenium Seruasius ac Bulliargius venissent, Aramontium nuper a Iousa occupatum recepturi, qui nauigio, quod Belloquadrum versus tendebat, conscenso, mane domum reuersuri erant. ij re intellecta mox illo cum suis aduolant, ita composito ordine, vt peditatus ad arcem duce Seruasio tenderet; equitatus inter oliueta exitum fugientium obseruaret. initio Seruasius repulsus; sed mox, quod praeter spem accidisset, confusus metu miles qui intus erat praeda relicta huc illuc dilabitur: maior pars nauigiis conscensis, dum aufugit, pondere nimio praegrauante, vt in tumultu, mersi sunt; etiam qui crati impositi enauerant, prope Valabrigam Rhodano hausti sunt. reliqui a Buliargij equitatu caesi. ita captum media nocte oppidum, meridie sequenti receptum est, occisis in eo OIO CC amplius; eodemque die, cum Ventabrenus copias Arelato collecta Tarascone transmisisset, et ante oppidum quasi illud denuo obsessurus staret, Sanueranus tribus a strage horis cum CCC delectis arcem ingressus est, et conatum Ventabreni irritum reddidit; qui ne sine aliquo precio inde abiret, cum III infra leucas cum suis descendisset, Furcas a Goarto desertas occupat, quo ex loco ad excursiones opportuno armatis nauigiis regionem vicinam diu postea infestauit, donec a Bulliargio repressus est, Duncampio occupato, et Sarignaco, qui locum Auenionensium nomine tenebat, caeso. interea Iacobus Crussolius Baudineus Septimaniae praeses a Protestantibus delectus, cum Biterris venisset, ante omnia Agatham praesidio fitmat, dein Magalae praesidiarios, qui iter inter Pezenacum ac Biterras excursionibus infestum reddebant. tormentis illuc deductis loco deiecit. inde Lespignanum itum, vbi XXC circiter praesidiarij ex Vandalica illa fece a Furcouallio loco impositi ad internecionem caesi sunt. quibus a Baudineo actis Gul. Iousa statim copias educit, et assumptis IIII muralibus machinis II colubrinis, II nothis, et IIII campestribus

tormentis castra ad Lignanum ponit vna a Biterris leuca. ea est arx Biterrensis episcopi, quam sibi Laurentius cardinalis Strozzius, cum eum episcopatum eieraret, ad delicias seposuerat, quae a Biterrensibus tunc XII praesidio tenebatur, quorum de exitio veritus Baudineus cum suis exit, et eo vsque hostem leui certamine distinuit, dum obsessi perfosso muro et amne, quo alluitur, vadato ad suos se reciperent. duobus signis loco impositis ductore Crusilio, Iousa ad Lesignanum castra ponit, quod tormentis pulsatum post vnum et alterum impetum, in quibus Pomasius desideratus est, postremo deditum est. dein Montagnacum ducit, quod a Paralupio et Porquere tenebatur, qui vitam et res saluas pacti se dedidere; IIII tamen ex iis a Ioüsa ad mortem damnati, et in iis Bomalius. interea Baudineus, confluentibus ad eum ex Cebenis, Viuariensi agro, Nemauso, Vtica, et Lunello copiis Agatham venerat, vt ibi se cum iis coniungeret. inde Pezenacum prid. Eid. Vtil. sub meridiem venit, caesa in itinere Venae Lodeuensis cohorte. intranti oppidum Baudineo cum se Ioüsa transmisso cum exercitu fluuio ostentasset, ille iam inclinato die, et equite adhuc impasto, non expectatis Bulliargio et Acromontano, qui postridie cum CC equitibus venturi erant, vltro egressus est, et conserto proelio cum se ante alios certamini miscuisset, atque in hostium manus fortiter pugnando deuenisset, inde se extricauit, et ad peditatum suum recepit; seruatis per collem ordinibus cum III campestribus tormentis ab hostili machinarum pulsatione tectus iter persequi institit, Seruasius et Antonius Duplexius Gremianus cum delectis ex omni numero IO scloppetariis, cum in eo essent, vt impressione facta, Iousae tormenta inuaderent, iam inclinata peditatus hostilis acie, Cordognacus castrorum praefectus suos reuocat, et in montem eniti iubet, et ita conuersa ad hostilia tormenta fronte, ac duobus primis ordinibus violenta pulsatione deiectis mox ceteri in fugam versi sunt; pars ad vineas proximas recepti, alij noctis obscuro defensi exitium euaserunt; amissa V signa, neque plus C ab vtraque parte desiderati vt maiore fama quam damno haec victoria constiterit. nam postridie rursus a Baudineo erecta signa, sed rarioribus ordinibus ad ea conuenientibus. itaque mox Claromontium, Gignacum, Andiani fanum, et Frontignanum defecere. nec multo post ex Daissij consilio Baudineus in colloquium cum Iousa consensit, delecto ab eo Sammartino, qui cum Castelnouio Iousae delegato ageret. tandem perscriptae condiciones, et conuentum, vt edictum Ianuarij seruaretur; Iousae tanquam Septimaniae legato ab omnibus debitum obsequium deferretur, eique Pezenacum et Biterrae traderentur. quae condiciones, quanquam ab omnibus non aeque probarentur, ex parte impletae sunt. nam inde Baudineus Agatham concessit, distributis in praesidia copiis; Iousa Pezenacum in fidem accepit X Kal. VItil. Biterrae, Columbario praemisso, vt iuxta condiciones deditionem fieri iuberet, minime patuere, Baudineo ac praesidiariis fidem ab ipso non seruatam caussantibus, et ob captum nuper Lignacum et incensum, minus placabilem Iousam existimantibus. at non Biterrensium exemplum secuti Bedarienses se Puiolij vltro ab ipsis inuitati fidei permisere. Baudineus vero Mompelium veniens obuios ibi habuit Grillum ab Adretio missum, et Bulliargium, Marcastellum, ac Monvalentem, quorum ope fretus Frontignanum, quod nuper defecerat, ante omnia sibi expugnandum existimauit, eoque IIII Eid. VItil. ducit, sed non cum omnibus copiis, ratus ad primam tormenti displosionem oppidanos deditionem facturos: sed contra spem gnauiter se illis defendentibus Castella et Costerius occisi, Valeta Bombasij legatus grauiter vulneratus est. moxque Ioüsa auxilio suis adfuturus Connam castrorum magistrum et Pezenaci praefectum praemittit cum IO CC circiter peditibus et C equitibus, qui ad Lupianum a Grillo et Bulliargio cum CC equitibus et IO peditibus necopinato circumventus et graui iactura affectus est. sed quantum damni ex eo conflictu Iousa accepit, tantum inde in obsessos vtilitatis redundauit, per incustoditam maris oram intromissis, dum Grillus et Bulliargius abessent, Prouincialium auxiliis. quod et in caussa fuit, vt Baudineus, cum nec machinae idoneo numero nec fossores ad opera facienda suppeterent, ab obsidione temere suscepta cum damno nec sine dedecore discedere coactus sit. Furcovallius et Connas qui auxilio venerant, cum Terralium vsque episcopi Monpeliensis arcem processissent, inde Lataram, hodie vocant Latas,

accedunt IIII Non. VIIbr. cum VI OIO peditum IO C equitibus, VI machinis muralibus et II colubrinis castra ad Eusimadae mansum Lossae fluuio in proximas maris restagnantis lacunas se exonerante vndique circundatum posituri, quod leucam Gallicam nec amplius ab vrbe abest. capta in itinere turris, et occisi in ea scloppetarij; triduo post ad eos Perotus Lupianus venit, cum Vandalicis reliquiis suis tam pedestribus quam equestribus. erat in vrbe Baudineus, qui cum summo imperio praeerat, et Grillus spectati nominis dux cum VIII equitum expeditorum scloppetariorum turmis, quas ducebant Baudineus ipse, Barius, Herbaldus, Bulliargus, Gremianus Grangaeus, et Pagius; XIIII item peditum signis, quibus praeerat Daissius, Serinianus, Rufus, Longus, Gremianus iunior, Rapinus, Sangla, Sanveranus, Argenterius, Rascalo, Thuras; praeterea Heluetiorum signum. et II oppidanorum. facta eruptione cum CC equitibus et IO scloppetariis vsque ad obsidentium castra, vt de rebus eorum cognoscerent. tribus tantum amissis ex suis, et exhostibus amplius LX occisis recesserunt. ab eo tempore totum quatriduum ab hostili omni impetu vacauit, quod destruendis suburbiis, ne iis hostis potitus vrbi incommodaret, impensum est, plerique lamentabilem necessitatem incusantibus, cui dum oppidani parent, tot ingentis ac stupendi operis aedificia non sine deplorabili ac nunquam sarcienda reip. ac priuatorum iactura demoliri coacti sunt. nam inter XXV fana tunc a fundamentis diruta numerantur Franciscanorum, Dominicanorum, Augustinianorum ac Carmelitarum coenobia, quorum duo priora totius aulae ac regij comitatus capacia erant. dein III Eid. VIIbr. Baudineus cum XVI militum signis et V equitum turmis ad pontem ruptum procedit, et vadato Lissa ad Saliecanum Crucigerorum equitum villam pabulatores interceptos caedit, vbi mortis periculum obiit, decusso grandioris scloppeti ictu galero e palea texto; de cetero hoste ita vndique intercluso, vt qui obsessurus venerat, ipse sibi obsessus videretur. est in illo mari palus restagnans longe lateque porrecta, in qua exsurgit insula trium fere milliarium spatio protensa: in ea arx antiqua ac munita, quae a Monpeliensibus tenebatur; inde ea arce, inde munimento, quod Pequensibus salinis imminet, oppugnatores cingebantur, et ita comeatu prohibebantur. Terralium mox a Combasio desertum, et ad Magalonam arcem conuersus omnium impetus, tormentisque contra directis, et XXVII displosis ictibus deditio facta est, proditione eius, vt creditum est, qui locum tenebat, cui tamen licet vitam pacto fides minime seruata est, occiso eo cum XX praesidiariis. secundum haec Adretius bidui itinere Spiritus fano, cum IO CCC scloppetariis equitibus in castra Eid. VIIbr. summa celeritate aduolat, praemisso, qui OIO IO interulas parari iuberet. postero die recreando militi concesso sub vesperam vrbe exit, et transmisso Lissa hostium castra inspecturus ad stagnum vsque Pequense procedit, oppressis inibi ouium custodibus armatis, quorum alij occisi, alij se in paludem vicinam abdidere ac voraginibus lutosis hausti sunt. CCCC ouibus in vrbem abductis inde molatrinam Latis subiectam occupat, vbi postquam aliquandiu pugnatum est, profunda iam nocte in vrbem redit. postridie de oppugnandis hostium castris deliberatur, et pontem in canali a Lissa deriuato, per quem nauigia e mari, Lallas appellant, et comeatus e Prouincia ac Narbonae eo importabatur, sterni placuit, cuius custodia Bulliargio cum campestri machina attribuitur; decretum insuper, vt inde ipse alterum Lissae brachium vadaret; Adretius vero in alteram Lissae ripam, quo pridie iuerat, transmitteret cum altero campestri tormento ac IIII falconibus, ita tripartito exercitu, a Baudineo in frontem a Bullargio et Adretio simul in castra hostilia noctu factus impetus tanta vi, vt equitatus post longum certamen de recessu cogitaret, peditatu relicto, sed dum in eo sunt, vt aggere ipso vi potirentur, Adretius nuncio de Vienna a Nemorosio intercepta, qua de re iam supra diximus, accepto statim suos reuocat, et receptui cani iubet, et ita pulcerrimam rei bene gerendae occasionem amisit. huius discessu Bulliargius pontem deserit, et in vrbem redit, inde mox acceptis V OIO aureorum Adretius et relictis III equitum turmis eadem celeritate, qua venerat, abducto secum Merula, ad suos rediit. Cistertione et Vienna captis consilium Summariuij ac Susaei erat, coniunctis omnibus copiis recta Monpelium ducere, quibus transmittendis infra Arelatum iuxta Furcas Rhodanum ponte sternere decreuerunt. expectabatur

et e Velaunis ac Gabalis Aruernorum prior cum IIII OIO peditum, quibus freti non solum Ioüsam angustiis, quibus conflictabatur, expedire, sed et Monpelium expugnare sperabant, id vbi in vrbe agnitum est, placuit Grillum, Barium, Bulliargium cum VI equitum turmis et III peditum signis Albenate et Rapino ducibus Nemausum proficisci, Baudineum cum reliquis copiis ad vrbem manere; qui mox eruptione facta ad aggerem vsque hostem velitari pugna distinuit. interea Grillus cognito, hostem transmisso Rhodano iuxta Furcas consedisse, et inde AEgidij fanum oppidum in citeriori ripa situm occupare statuisse, Bullargium praemittit, qui loco lustrato eum defensioni parem duxit, et relictis in eo L ex suis mox se auxilio adfuturum recepit. dum in oppido esset, Summariua tubicen iterum venit, qui deditionem imperaret. is quia Pontificis insignia gerebat, quippe Fabricio Serbellono inseruiens, in carcerem a Bulliargio coniectus est. V Kal. VIIIbr. Sommariuius cum XXII peditum signis, quae V OIO peditum efficiebant, et IO equitibus ac III machinis sub vesperam quasi scalas ad moenia admoturus, venit, sed repulsus a praesidiariis frustra fuit, qui misso Nemausum nuncio Grillum rei certiorem faciunt. is tota nocte cum suis incedit, praemisso Bulliargio, qui cum sua turma Stagelium IIII ab AEgidij fano lapide occupat. in ima planitie AEgidij fanum situm est, quae Nemauso venientibus assurgit, et inde in aliam planiciem expanditur IO passus latam vsque ad Rhodanum, quae rursus Furcas vsque ex aduerso Arelati III ab AEgidij fano leucis secundum Rhodani aggeres porrigitur, et ad alteram ripam insulam habet, omni rerum copia abundantem, cui Marij campo nomen, quod eo loco olim C. Marius castra muniuerit, et hiemem totam militem intra vallum continuerit. vbi Stagelium venit Bulliargius, cognito ex equitibus aliquot inibi captis haut procul hostem abesse, veritus ne si propius hostem accedere pateretur, paucitate sua animos ei faceret, monito interim Grillo, vt gradum acceleraret, suos in summo colle statuit, ne eorum numerus certo dignosci posset, dumque hostis in subiecta valle ceteras vireis latere coniectaretur, non continuo impetum faceret. nec falsus est animi Bulliargius. nam Summariuius, id quod ille prouiderat, ratus, suos continuit, donec adueniente Grillo cum IO C equitibus ac totidem peditibus ante hostium oculos acies instruitur, inibique ab hora matutina octaua, cum ad alteram pomeridianam vsque constitissent, nec hostis se loco moueret, Bulliargius consilium de introducendis CC auxiliaribus exssqui statuit. tum propius accedens cum oppidum praetervectus e longinquo Sommariuianos ad Rhodanum tendere animaduerteret, ipse substitit, monito Grillo et Bario, vt copias promouerent; nam hostes retrocedere; in manibus victoriam esse, quam nisi mora sua aut segnitia corrumperent, procul dubio gloriosam eo die de hoste gloriabundo reportaturi essent. tum citato gradu ad hostem vadit; a quo cum CCC passus abellet, rursus substitit: quo conspecto Sommariuius equitatum machinis, quas iam reducebat, ac peditibus circumdat, in quem impressionem mox facit Bulliargius. at illi Adretium adesse rati ordinibus solutis ac relictis in via machinis mox in fugam vertuntur, et per aggerem Furcas versus iter intendunt, relicto itidem peditatu, qui a Grillo insequente caesus est ad internecionem exceptis iis, qui fluuium tranauere, qui et ipsi maiorem partem rapiditate absorpti sunt. ad II OIO peditum eo conflictu periere; ex Grillianis tantum duo, qui a suis per imprudentiam interfecti dicuntur. Sommariuiani per pontem ad Furcas stratum euasere, quem et mox abrupere. captus Ledeno ex Summariuianis tantum, XXII praeterea signa, et praetorium vexillum, II machinae; nam colubrina in profluentem mersa nequaquam extrahi potuit. impedimenta etiam omnia ac preciosa supellex in manus victoris venit; inter quae repertae Furcovallij literae XII ante diebus ad Summariuium scriptae, quibus, quo in discrimine versaretur, ostendebat; quippe qui iam semel de receptu defossis tormentis cogitasset, ac proinde opem quam citissime rogabat. eam victoriam, quae in V Kal. VIIIbr. incidit, pridie accepta ad Monpelium clades aliquantum imminuit. nam cum Baudineus hoste iam liberius excurrenre insidias struxisset, sui numero inferiores cessere, desideratique in eo conflictu Gremanius iunior et Malliani Bellocariensis filius, Peroti Lupiani famosi illius latronis inibi scloppeti ictu occisi morte vindicati. nuncio victoriae a Baudineo accepto post actas Deo

gratias ignes in tectis domorum lapide fere constratis passim accensi laetitiae et Grilli aduentus testes, signoque eo hosti terror iniectus. eodem ipso AEgidianae cladis die Iousa cumVI peditum signis in castra venit, et postquam Furcovallium et Connam increpuit, quod loco tam incommodo castrametati essent, animum obstinat, ibique auxiliareis e Gabalis aduenturos opperiri statuit, neque tamen illi, quia in Floraci obsidione ab Apcherio Gabalorum regulo districti erant, in tempore adfuere. Floracum a Boissio strenuo milite tenebatur, quod octidui obsidione frustra tentatum fuit feminis in eo defendendo fortem operam nauantibus, et scalis admotis, suffosso item muro nihil effici potuit. Boissius vulnus inter pugnandum acceptum eadem animi magnitudine qua acceperat, dum dissimulat, ne oppidanorum animi eo casu infringerentur, postea ex eo in tempore minime curato obiit. tunc Philippus Leuius Mirapicensis ad Iousam venit cum VI tormentis II duplicibus, XXIII item minoribus machinis. eodemque tempore Grillo, dum victoria elatior Lunello Monpelium, non monito Baudineo, tendit, Iousa venienti insidias struit, et in Grammontana silua II OIO pedites et IO equites abdit, et iam praeteruectum prope Arenarias aggreditur, loco sabuloso; vbi primum Grillus acie instructa cum se cum equitatu animose defendisset, postremo cedere coactus, ipse peditatum suum cedendo soluit, qui praeda onustus, dum potius de fuga quam de pugna cogitat, ad internecionem caesus est; in iissque Merula dum fortiter pugnat, puluere oculos occaecante periit. desiderati vtrinque CLVI maximam partem ex Grillianis, quorum et maior numerus eo casu periisset, nisi superueniente auxilio Baudineo Iousiani Adretium adesse rati retrocessissent, grauiter sauciato Bizaneto, qui Narbonam delatus ex eo vulnere mox decessit postea VI Non. VIIIbr. Grillus cum episcopo Aletensi, qui cum Iousa in castra venerat, agit, et postridie, cum aegro milite foetorem loci, in quo erat, amplius ferre non posset, liberum exitum pactus vasa conclamat, et Florensacum Crusso lierum oppidum petit, quod tumultuanti ob non soluta stipendia et Monpelij praedam spe deuoratam et de faucibus sibi ereptam dolenti militi in praedam concessit; quo facto Villam-nouam crematam petit. inde ousa Pezenacum contendit. Baudineus relicto Monpelij Rapino, Pusanum, cui Iousa Crosam cum II peditum signis imposuerat, aggreditur, qui cum locum infirmiorem videret, quam vt defendi posset, eum deserere statuit, sed decreta ante oppidanorum, qui fere Protestantes erant, caede, quod illi subo dorati noctu ad Baudineum transfugiunt, cum quo in oppidum postridie regressi sunt. quo facto Baudineus Agatham, quam peti intellexerat, Sanglam mittit, et ipse Burgum Rhodano impositum locum tendit, quem mox deditione cepit. interim capta a Grillo Carbonaria turris in paludibus circumpositis sita, tormentis ad eam admotis; qua capta Bulliargius Aquasmortuas inde delatus nauigia omnia in potestatem redigit, inuitis praesidiariis, et cum iis ex stagnis Pequaensibus salem auexit quod ad belli sumptus sustinendos magno adiumento fuit. paullo post Biterrae tentacae consciis ex oppidanis Maroto, Casanoua, Fulcone, Vinta, Ant. Rocolla, et Petro Pagio Reuelensi, qui Protestantium doctrinam palam profitebantur; postea rem confessi capite luere. sed periculum tantum fortuna discussit. nam noctu admotis scalis XVII Kal. IXbr. cum miles iam in murum eniteretur, vino sepultus tympanistes nomine Candalerius ad strepitum excitatus quasi iam albescente die insonuit. quo audito, oppugnatores insidias detectas rati, relictis scalis abiere idem ab ipsis medio die tentatum octauo post die, sed irrito conatu, et cum damno etiam amisso Fendilla homine strenuo. inde Iousa quasi Monpelium repetens cum copias adduxisset, statim ad Agatham deflectit iam III Kal. IXbr. a Villanouano Iousae legato obsidione cinctam et omnibus rebus fere destitutam; quippe paullo ante Paralupio mortuo et eius legato Perreo absente: sed dum Villanouanus loco contemplando intentior vlterius prouehitur, scloppeto in pede ictus iuxta S. Iuliani portam, et inde Pezenacum delatus est. in eius locum successit Connas infelici Monpelij obsidione minus Iousae gratus. Kal. IXbr. pulsatione facta, cum IIII tormentis ac II colubrims et ruina tanta edita, vt in eam eques eniti posset, factus impetus, quem summa fortitudine obsessi sustinuere, feminis etiam operas vltro et intrepide commodantibus; inter quas vna reperta est, quae in omnium conspectu gladium rotans mirum

virtutis virilis specimem edidit; alia parte hostes scalas admouerunt, sed et inde post IIII horarum certamen iam aduesperascente die repulsi sunt. nox sequens ruinae sarciendae impensa est. missus interim Trincarius Biterras, vt auxilia posceret; is in itinere vado obseruato, C scloppetarios a Biterrensibus sine cunctatione cum puluere tormentario summissbs illac traduxit, qui per hortos vrbi vicinos ad Erubris vsque ripam vbi venere, Trincarius flumine natatu superato adesse auxiliares nunciat, moxque nauigiis ad id paratis eos accipit, et in vrbem incolumeis deducit, accenso statim in summa turre igne, ex quo Biterrenses, sic enim conuenerat, suos saluos esse cognoscerent. parte alia Baudineus, qui Burgo ad Rhodanum capto Pusanum redierat, copias vndique cogebat, iamque Mesam ac Lupianum plerique confluxerant, cum Ioüsa a quodam sacerdote monitus pulsationem mutat, et ad aliam partem multo debiliorem tormenta admouet, quorum displosione statim ingenti ruina edita fit impetus, sed non ea alacritate, qua se praesidiarij ad defensionem parauerant. itaque desideratis ad CCCC e suis, inter quos XXVIII erant magni nominis tribuni ac centuriones, prid. Non. IXbr. obsidionem soluit, confuso ordine, vt in nocte, ac tormentis Pezenacum praemissis. Bulliargius Combasij et Sanfelicij turmas, quae vltimum agmen claudebant, Gignacum versus tendentes, cum ad Paragonij fanum adsecutus esset, palanteis aggreditur, occisis CCLXXIIII ex iis, nulloque ex suis praeter rusticum viae indicem amisso: signa Monpelium relata. necmulto post idem Bullargius a Burgundione, qui Monfrenum tenebat monitus CCC praesidiarios Aramontio ab Auenionensibus impositos continuis praedationibus late regionem infestare, et Bagnolium vsque excurrere, insidias struit, in quas illi praecipitauere: maiotem partem caesi, amisso nauigio militari, quod ad piraticam faciendam instruxerant.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER. XXXII.

DVM haec in Septimania geruntur, Monlucius in Aquitania Aginnum, quo Memius delectas copias adduxerat, et Arpaionus, antequam ad Condaeum contenderet, et Marcastellus venerant, crebris suorum incursationibus fatigabat, inde minis rem gerens, inde beneuolentiam, si oppidani Buriam ac se admitterent, ostentans; tantumque peruicerat promissis et metu intentato, vt Caumontij interuentu Memius in colloquium consentiret, et delegatos ad Buriam mittendos censeret; sed eodem tempore accidit, vt Henricus Foxius Candala Allingonam ad Garumnam oppidum suae ditionis in potestatem redegerit, et Protestantes inde exegerit; quod magnopere suspectam Buriae fidem reddidit, nam cum is aduocato Antonio Preuotio vrbis archiepiscopo, Antonio Noallio, et Genulliaco Valliaco, arcium praefectis, cum Aginnensium delegatis Burdigalae ageret, et ante alia id peteret, vt illi positis armis praesidium acciperent, et sacerdotibus templa ac supellectilem omnem restituerent, irritum fuit colloquium. id actum XIII Kal. Vtil. interea Symphorianus Durfortius Duracius familiae suae princeps quantas poterat copias cogebat, Condaeo, vti receperat, praesto futurus, auditoque Nauarrae reginam ex aula domum redire, ei ipse obuiam, et Leuius Benearni praeses cum IO CCC equitibus processere; cumque per Caumontium iter haberet, Memius ad illam venit, et quae Protestantium in prouincia condicio sit, exponit: venturus et ad illam erat officij gratia Buria, sed ab vxore Belleuillae, qui cum Condaeo Aureliani erat, sorore reuocatus, misit, qui intermissum officium negotiorum ingruentium magnitudine excusaret, monuitque, vt in promouenda Protestantium caussa sibi temperaret, alioqui, si quid moliretur, fore vt Hispanos Benearnum introducat. sic enim in mandatis habere. tunc et consilium de Burdigala occupanda detectum et irritum fuit. Genulliaci Valliaci, qui maiori arci, cui Tubae nomen, praeerat, legatus Protestantium caussae fauens eadem secum sentienteis plerosque praesidiarios penes se habebat, qui re cum oppidanis communicata in eam sententiam venerant, vt nocte media inter VII et VI Kal. Vtil. Duracium admitterent, et signo tormenti displosione dato conscios, qui in vrbe erant, capiendorum armorum tempus instare admonerent; Pardillanus Puchius Valliaci sororius viam galeri rubri, quae latissima est, occupandam sumpserat, cui Aurosius occurrere debebat; et iam Salinacus vrbis decurio Carmelitarum viam insederat; cum Valliaci legatus, siue quod animo linqueretur, siue quod mutasset, Duracium cum suis aduenientem excludit, rem detectam et

arcis claueis penes praefectum esse respondens, statimque Buria et Noallius, qui de consilio resciuerant, arma expediunt, et ciuibus ipsi se duces praebent. nihilominus Puchius non expectato ex arce signo, neque adeo Duracij aduentu ad condictam horam prodiens Salignacum et Aurosium per Strigilem hominem strenuum monet, vt centurionibus ac decanis suis rei conficiendae tempus aduenisse denuntient. verum Aurosius ac Salignacus cum nullam spem viderent, periculum veriti, primi se receperunt, Puchius cum XII ex nobilitate, cum frustra portam, quae portum spectat, et turrem ei imminentem occupare tentasset, vt illac venientem Duracium exciperet, ipse se quoque cum suis recipere coactus est; tanto pauore ciuibus relicto, vt tota ea nocte ad mediam vsque diem insequentem rem potius dilatam, quam omnino omissam rati nihil moliri ausi sint; Buria ipse, qui res ad moderationem reducere cuperetj, aequum se vtrique parti pollicitus suos continuit: conscij interea et alij qui ob religionem suspecti erant, euadunt, seque ad suos recipiunt. Coderetum ad Girondam vsque processerat Duracius cum OIO CC delectis, vnde imposito in nauigia milite Cadillacum postridie venerat, nec vlterius progredi potuerat; cumque ibi de conatu irrito cognouisset, Candalae eomitem Buriae auxilio proficiscentem intercipit, eumque in reginae Nauarrae manus tradit, monito Buria, ne quo Protestanteis ob tumultum Burdegalensem maleficio afficeret; si faceret, pari se iure in Candalam vsurum minatus. interea Monlucius et Terrida V Kal. Vtil. Neraco frustra tentato, quod a IO C praesidiariis continuo excurrentibus tenebatur, circa Aginnum obequitabant. Duracius vero Candala capto. cum totam eam regionem, quae inter Duranij et Garumnae aestuaria posita est, veluti rebus suis maxime opportunam in potestatem redigere cuperet, Macarij fanum tendit, vnde ab oppidanis exclusus denegato etiam comeatu, vim parat, locoque non sine sanguine potitur, Rolandi Valentis Marmandae pastoris inibi occisi mortem vltus; Burdigalensi plebe interim haut mediocriter ob panis penuriam fremente, quam vt placaret Senatus, P. Nouocastrensem et N. Grenaeum pastores post seditionem captos supplicio affecit. verum imprudentia Dauazani, qui Neraco per praefecti absentiam praeerat, magnam iacturam oppidani accepere. is temere cum IO egressus Monlucium vna cum Thermi ac Saluij alis Masseo et Charrio a Bardachino Vandali carum reliquiarum duce prope Castrum vetus obuium habuit: ab iisque oppressus superato ad Galteriam colle post exiguum certamen in equo ante peditatum cum aliquot aliis vulneratur; dumque se recipit solutis ordinibus omnes sui in fugam vertuntur: pars in caeduam Siluam propinquam, pars in Balisam amnem, qui Neracum diuidit, praecipitata; sed longe maxima a milite interfecta est: nam CL, qui rem extenuant, in eo conflictu desideratos memorant. Monlucius IO occisos scribit. eo casu territi oppidani locum deserunt, et Benearnum cum liberis et vxoribus concedunt. Neraco a Monlucio impositus Carolus Bazo ex Nauarri nobilibus, sed a Protestantium caussa summe alienus. Castrogelosio, quod mox deditum est, itidem Santaralius praepositus est. Portum S. Mariae Salla tenere iussus. interim Monlucius Burdigalam venerat Regulae ad Garumnam, quae a Dimeto tenebatur, initinere obsidione soluta, qui propter penuriam laboranti vrbi non alia ratione succurri posse ratus, quam si Duracium intermarina regione deiiceret, eo mox profectus est, cum Caucone, Monferrando, Cuiraco et Duzae vicecomite, assumpto etiam Candalae comite, qui fidem Nauarrae reginae dederat, qua eum Monlucius propria auctoritate soluit, et cum ad Suauiense coenobium venisset, ibi Buriam cum peditatu ac tormentis venturum opperiri statuit, sed serius transmisso Garumna, nox tota et maior diei sequentis pars frustra exspectando exacta est; impatiens morae Monlucius Targonem vsque in Benaugiensi comitatu progreditur. inde praemittit Santaurentium et Fontenillium, qui primo impetu occisis circiter XIIII hostem ad certamen elicerent, mox explicato peditatu, in planicie secundum riuulum ita equitatum collocat, vt a silua ac vepretis interiectis tegeretur. tum inter duces consultatum, an non exspectato Buria pugna committeretur, et periculum subesse nemo non videbat, sed deficientibus seu metu seu factione passim oppidis aliquo operae pretio collapsam famam et existimationem erigi atque instaurari Monlucio

placebat, in eamque sententiam cum Signanus Monlaureus veteranus dux venisset, etiam non exspectata Thermi ala, quam Masseus ducebat, Monlucius in duo agmina equitatum diuidit, quorum vnum Monlucio filio ac Fontenillio attribuit cum Santaurentij scloppetariis equitibus, alterum sibi cum Clermontij scloppetariis seruauit, praemisso Charrio, qui per angustum iter vtrinque vinetis cinctum in hostem vaderet: quo pertransito vltimos assecuti Monluciani impetum inde in equitatum, inde in peditatum faciunt, qui in vicinam siluam fossa cinctam ad laeuam mox se recepit, diffugiente passim equitatu et Duracium turpiter deserente; Ioannes Memius armis in proximam fossam abiectis ignominiosa fuga periculo se eripuit; nec deinceps in castris conspectus est. diuersa fama pugnae fuit, cum vtrique se vicisse, ac loco, in quo proelium commissum est, potitos iactarent; et Duraciani quidem se numero inferiores dieunt, tamen vix defideratis XXX ex suis ex hostibus ad CCC occidisse: Monlucius vero non amplius CL CXX equites penes se habuisse, scribit, quorum equi tantum vulnerati sint, Vignatio in certamine, et tribus aliis postea ex vulneribus desideratis; et paucos quidem ex Duracianis interfectos; ceterum eam victoriam magnum ad confirmandos nobilitatis in ea prouincia animos momentum attulisse; vt vt sit, constat Duracium casu perculsum de recessu statim cogitasse, eoque consilio Fidij fanum in Petrocoriis venisse, et inde Bergeracum, ac mox Tonnesium, vbi acceptis Malouicini Moncrabelli duobus signis in Labretano agro recens scriptis Caumontium ad reginam Nauarrae contendit, vt quid spei, quid item sibi in posterum agendum esset, ex ea plenius intelligeret. mox inde reflexo itinere in Aginnenseis et Cadurcos proficiscitur, Puchio et Pardillano, fratribus, Lescurriis Sauiniacis item, qui tres erant fratribus Burgum ad Duranium missis, qui copias Marennensi insula ductore Iacobo Pontio Mirambello summissas adducerent. ij tentato Liburno et Blauia, vt Monlucium et Buriam ab insequendo auerterent, frustra fuere. ex iis grandior natu postea nequicquam tentata Villafranca in Rutenis cum Granum oppido vicinum castellum cum C delectis insedisset, statim in eo obsessus praecisis aut infectis fontium ductibus paenuria aquae deditionem facere compulsus est Eidib. Xbrib. his condicionibus, vt ipse cum aliquot ex nobilitate in armis exiret; miles vita salua sed armis relictis dimitteretur; sed cum rusticorum metu, an a quibusdam occasionem quaerentibus persuasus arma saccis inter impedimenta occultasset, re detecta, quasi primus pacta violasset, cum suis fere omnibus occisus est; ab eoque tempore Granensis fides illis locis, sicut olim Punica, in prouerbium abiit. interea Duracij discessu Marmanda mox Buriae deditur; cuius exemplum mox secutum Macarij fanum, Vasatum, Villanoua in Aginnensi agro. Girondam deinde oppidum fluuio cognominrm petunt, quo se reliquiae profligati exercitus receperant; LX circiter scloppetarij capti, et ad oppidi falas laqueo suspensi sunt, dictitante Monlucio, maiorem hosti terrorem vnius hominis supplicio affecti exemplo incuti, quam C in pugna interfectorum spectaculo. inde haut procul Monsegurium in Vasatensi agro ducunt, quod ab IO CC circiter prasidiariis tenebatur, loco arduo situm ac moenibus firmis cinctum, in quod ab ea parte, quae locum parandis coriis destinatum spectat, tormenta directa, quorum displosione cum murus debilis ante portam obiectam corruisset, per eam ruinam summissis singularibus militibus tandem a Vinoso Bardachini signifero occupata turris, ex qua rastrum demittebatur, et occupata turre impetus ad oppidum fit, inopinato casu perterrefactis defensoribus atque huc illuc diffugientibus, et per moenia etiam saltu euadentibus, quorum plerique a Buria, qui extra erat, caesi, maior pars intra oppidum, nemini fere gratia facta, interfecti sunt. id actum Kal. VItil. numerati amplius IO C, inter quos Heraldus strenuus admodum miles, qui loco praeerat, quique sub Monlucio olim in Subalpinis bellis meruerat, captus pro quo nequicquam plerique deprecabantur; alij praeterea XX inibi capti laqueo suspensi sunt. triduo post Duracium itum, quod praesidio vacuum mox Buriae deditum est, vxore Duracij nuper partu leuata loco relicto Benearnum cum regina Nauarrae profecta. in arce repertae CL loricae, et inter milites a Buria distributae, inde diuersi, Buria Burdigalam, Monlucius Aginnum versus tendit, impositis in nauigu III tormentis, quae aduerso flumine secum deuehebat. quo cognito Protestantes

Siluium Scaligerum Iulij Caesaris F. et nunquam satis laudati Iosephi fratrem ad Duracium legant, opem et consilium implorantes. ille missis, qui explorarent, an vrbs defendi posset, cum animos oppidanis fecisset, Trulla dux lembis deuectus cum delecta manu suburbium in aduersa fluminis ripa, vnde Monluciani eos continuo infestabant, a Burgo ductore in sacello quodam circumuenti, cum vix se expediissent, incendio in suburbium, quod statim restinctum est, immisso, retro cessere, relictis aliquot e suis, qui locum tuerentur. ij vino, cuius magna inibi copia erat, cum se per lasciuiam ingurgitassent de inimicis securi, et negligenter excubias haberent, Burgus, quem longe recessisse opinabantur, cognito, quod erat, statim necopinato redit, et vino ac somno sepultos opprimit, ex iisque LX amplius interficit, aliis in fluuium praecipitatis. postridie quasi alternante vices fortuna pari numero ex Monlucianis, qui Leracum occupaturi condicta hora a centurione decepti venerant, intercepti a Trulla, qui insidias struxerat, ac trucidati sunt. secundum haec Protestantes, qui Aginnum tenebant, Monsegurij exitio territi, cum se ad resistendum impares viderent, vrbem deserendam censuere, et IO C traditis decurionum collegio clauibus sub vesperam cum vxoribus ac liberis miserabili agmine egressi cum totam noctem iter fecissent, postridie Turnonum venere, Duracium praestolantes, qui Tonnentio veniens Penna praesidio firmata, eiusque custodia Liurano Burdigalensi commissa ad eos XIX Kal. VIIbr. accessit, et loco Sanuitum ordinum ductorem cum praesidio imposuit. Aginno deserto, iam ferociente contra Protestantium reliquias plebe, Buria cum Monlucio illico aduolat, et inde Monflanquino et Villanouae treis equitum alas, suam nimirum; Caroli Rupifulcaudij Randani, quam Argentius; et Ioannis Scarsij Valliguidonis, quam Carlus ducebat, imponit; qui mox cognito Bordetum ex Santonibus cum CCC equitibus ac III peditum signis aduentare, Buriam rei certiorem faciunt, et IO pedites suppeditari petunt, quibus firmati Bordetum aggredi se paratos ostendunt; sed serius summissa auxilia, culpa, vt innuit Monlucius, Buriae, qui ipse rei interesse cum vellet, ne alij rem conficerent, impedimento fuit. parte diuersa Duracius per Cadurcos itinere facto Lausertam cepit XVIII Kal. VIIbr. situ et moenibus firmum oppidum, quippe loco arduo et vndique, nisi ab ima parte, qua aditur, praerupto positum. in eo erat Brassacus ex primaria nobilitate, et cum eo aliquot alij nobiles, quorum praesentia inflati oppidani superbis ac contumeliosis verbis Duracianos transeunteis lacessiuerant; quibus iritati illi, et Malausuni proditione eorum interfecti memoria exacerbati, vim faciunt, et per fenestram clatris refractis intromisso milite loco potiuntur; occisis amplius IO, et in iis CLXX sacro ordini addictis, qui se illo contulerant. quo facto Antonij fanum in Rutenis, quo mox Marcastellus deserto Villemurio cum suis venit, petunt. nec multo post XIIII Kal. VIIbr. Blanacus Bludo et Sanuitus Turnonum deferunt, et ad Mirabellum II a Montalbano leucis cum Parisolio conflixere. in eo certamine Sanuitus occubuit, et grauiter sauciatus est Parisolius amissis XII ex suis, et ex vulnere intra paucos dies obiit. interea Buria Aginnum venit, et relicto in eo, qui praeesset, Lauda sacri collegij sodali, vt omnem regionem inter Oltam et Tarniam pacatam haberet, Pennam inter omnia aggredi statuit, qua capta Montalbanum et Antonini fanum superabant, et trans Garumnam Lactorate. sub id tempus venere in Buriae castra III Hispanorum signa, quibus Ludouicus Carbaiacus per Ioannis patrui absentiam, qui X alia posteaadduxit, praeerat. huic expeditioni destinatus fuerat a Philippo dux Io. Baptista Castaldus Neapolitanus bellis Germanicis et Pannonicis famosus, cuius supra a nobis facta crebra mentio; verum cum is ad Philippi mandatum necessaria sibi comparaturus Mediolanum profectus esset, vt inde in Hispaniam transiret, febre correptus tot adoreis mactam animam iam senex Deo reddidit, eo felicior existimandus, quod integra felicitatis, quae in duce summo maxime requiritur, fama, nec adueraa fortuna, quam in ciuilibus nostris bellis fortasse expertus fuisset, tentatus e vita demigrauit. oppidum praesidiarij mox adueniente Buria deserunt, et cum oppidanis in arcem se recipiunt, spatio angustam, sed situ et moenibus ac fossa firmam, et ad quam vndique saxo inciso impositam per frontem tantum aditus est, pomoerio lato et moenibus altioribus defensam, post quam intus fossam duxerunt. ad eam partem directa sunt

tormenta, et post CCC ictuum displosionem diruto muro scalae admotae. stabant pro fossa in aciem instructi praesidiarij irrum pentium impetum excepturi. eodem tempore quo impetus a Vasconibus et Hispanis simul factus est, Monlucius ad dextram loco notato per foramen obliqua verberatione apertum aliquot milites introducit, qui per gradus enixi in latus defensores infestarent. quo animaduerso illi fossam deserunt, et in interius munimentum se recipiunt, ex quo post trium amplius horarum certamen irruenteis repellunt, et per ruinam praecipitant; sed resumptis animis Charrius et Clermontius certamen restituunt, et munimentum postremo expugnant, quo capto praesidiarij amisso Liurano tormenti fragmine icto bipartiti descendunt, ad quos contendentibus nostris per gradus enitendum erat, media inter eos curte, cuius incensa porta Charrius per incendium cum suis irrumpit, inibique repertas cum pueris mulieres per gradus demittit, quae ab Hispanis eas Luteranos veste sexum mentitos dictitantibus immaniter occisae sunt. inde ad laeuam fit impetus et capto munimento omnes in eo reperti trucidati, iritato milite ob Charrium et Clermontium quamvis leuiter vulneratos. superabat ad dextram turris ingens expugnatu difficilis, sed quae viatici penuria, quod in altero munimento ad laeuam capto asseruabatur, mox dedita est, defensoribus vitam saluam pactis, qui tamen mox ab Hispanis eadem feritate interfecti sunt, tribus tantum ex CCC qui in arce omnis sexûs erant, elapsis. quam immanitatem mox contraria immanitate vltus est Duracius Cailo, quod est Leuiorum oppidum in Rutenis, vna cum arce capto, et occisis in eo CXX sacerdotibus, odio inter vtrosque ob religionem, supra modum inflammato. Puchius et Sauiniaci fratres, quos Burgum a Duracio missos diximus, cum in Santones ad Rupifulcaudium comitem venissent, retro mox ad Duracium rediere, adducto secum Bordeto Rupifulcaudij legato cum LX cataphractis equitibus, et CC scloppetariis equitibus, et II peditum vexillis, Duracio denuntiaturi, vt quamprimum in viam se daret, Condaeo ad Aurelianum praesto cum copiis suis futurus. igitur Bordetus Pontio in fidem accepto Satyri fanum venit vbi cum oppidani haesitarent, vis facta, et XII sacerdotum nece satiatum militis odium. Linda in Petrocoriis temere item resistere ausa eandem fortunam experta est. inde Sarlatum frustra tentat Bordetus, amissis duobus ex nobilitate, quod admodum grauiter tulit. expilata in itinere Mariae Rupimadaurensis, et Antonij Marcollensis templa, ad quae plebs frequens veneratione religiosa conueniebat. tandem Gordouium in Cadurcis peruenit IIII Non. VIIbr., ibique se Duracio et Marcastello coniunxit, inter quos conuentum, vt quamprimum in Santones descenderent, Aurelianum versus iter facturi. sed Bordetus damni seu iniuriae ad Sarlatum acceptae memor peruicit, vt Montalbano tormenta adueherentur, quod eo facilius impetrauit, quod vrbs ea non satis firma videretur, et in ea e prouincia decedentes tormenta relinquere deberent. igitur simul omnes VIII Eid. VIIbr. Caussadam veniunt, vbi aliquot supplicio affectis, et impositis Regali villae, quae suum ac Buriae exercitum interiacebat, IIII equitum scloppetariorum vexillis, ac II peditum Montalbanum petunt; exercitûs mox secuturi cura Rupifulcaudio, Caldomontano, Santerminio, et Pyrrolongo commissa. interea Buria Cadurcorum ciuitati metuens eo Santaurentium miserat, qui oppidanorum iam de deserenda arce cogitantium animos confirmaret. ipse Moissacum proficiscitur II colubrinas Burdegala aduectas et IIII campestria tormenta secum trahens; inde relictis Moissaci III maioribus machinis Caussadam versus tendens Corneti podium petit, Monlucio ad Mirabellum assignato hospitio, quod paullo ante Duracius deseruerat. tum inter duces consultatum, an Caussadam aggrederentur, et quia res periculi plena videbatur, non tentari placuit; quod cum non impetraret Monlucius pugnandi auctor, quod proximum erat, tenuit, vt cum exercitu instructo in planiciem descenderent, quo de hostium viribus certius cognoscerent, et sui, si fors ferret, ordinem quo pugnaturi essent inde addiscerent: sed veritus Buria, qui cognitum Monlucij ingenium haberet, ne dissimulatio illa in serium certamen desineret, mutauit, ac suos ne descenderent, prohibuit. Monlucius tamen cum aliquot amicis, quos contra Buriae imperium secum adduxerat, progressus, medio riuo interiecto consedit, leuibusque tantum excursionibus certatum est. scripsere Protestantes Monlucium,

cum Buria pugnare vellet, certamen detrectasse, sed vero proprius est, Monlucium hominem natura ferocem et Targonis successu, quo hostium animos periclitatus fuerat elatum, et alioqui priuato odio incensum pugnam maluisse; Buriam contra, iam senio effetum, et innata prudentia cunctabundum, cum totam prouinciae salutem vnius proelij aleae committi minime tutum existimaret, Monlucio assentiri noluisse. inde discedentes Duraciani in Liberonis amnis transitu magno periculo conflictati sunt, ac deinde ad Palumbanum lucum haut longe a Montalbano, quo eos Monlucius cum CC equitibus assecutus aliquot de extremo agmine interceptos occidit eodem tempore Columbarius ab episcopo Montalbanensi deductus cum XXC equitibus Nigrapellicium oppidum intercipit, ac diripit, frustra auxilio superuenientibus Montalbanensibus, et dum re infecta domum redeunt, in itinere male multatis. secundum haec aliquantum in vrbe tumultuatum est, cum Marcastellus et Duracius cum XXII signis peditum ac XVIII vexillis equitum venissent, quae VIII OIO armatorum efficiebant, et tormenta ac bellicum omnem apparatum inde deducere decreuissent. oppidani tamen licet viribus impares tenuerunt, vt duces ante discessum suum vicina castella Picecocum, Parisolium ac Monbetonum, quae latronum speluncas vocabant, in potestatem redigerent et Monbetonum quidem itum, quod Bazordanus tenebat, a quo Duraciani gnauiter repulsi sunt. postridie XVIII Kal. VIIIbr. ad Montalbanum rursus Buria castra ponit trans Tarnim in suburbio, cum IX cataphractorum equitum alis, XXIX peditum signis, ac III Hispanorum. V. item maioribus tormentis, III colubrinis, et V mediis, tumque acriter certatum pari damno. sequenti die item acriter pugnatum, ac XXC Hispani, qui molatrinas incenderant, ad vnum omnes eruptione a praesidiariis facta trucidati sunt. dein eductae in aciem a Pirolongo et Vernada copiae; sed nequaquam certatum: nam Monlucius se continuit, ac demum XV Kal. VIIIbr. obsidio soluta est, amissis ex Buriae exercitu circiter IO, ex oppidanis haut amplius XXX. tum repetitum consilium inter duces de deserenda vrbe; tandemque Bordetus II signa, et muraleis II machinas inde deducit, Laboria tantum in vrbe relicto, quod Buriae eandem obsidionem denuo tentandi occasionem praebuit. interea Duracius Marcuam in Cadurcis venit, episcopi arcem, in qua ipse captus, et lanienae Cadurcensis auctor creditus parum a periculo abfuit, quod exsolutis duobus aureorum millibus redemit, viri nobilis etiam gratia adiutus, qui eius filiam notham vxorem duxerat. Aginno in fidem accepto Lactoratum superabat, ex quo praesidiarij continuis excursionibus prouinciam infestabant, idque admodum Monlucio molestum erat, Stillaco et Sampoio arcibus vicinis suis metuenti. ij Saluatum Gaurae et Larromienum occisis in eo plerisque sacerdotibus ceperant, ac postremo Taraubam VI Eid. VIIbr. post acre certamen, in quo XL ex iis, qui locum tenebant, occisi, et arcis dominus captus fuerat. eo Monlucius ab Auscis, Condomensibus et Florentiae oppidanis rogatus Petrum filium mittit, et cum eo Candalae comitem, Cauconem, Monferrandum, Guitinerium et Parronem, secum Pordeaci cohortem ducentem, cui per absentiam ducis ex vulnere ante Lactoratum accepto decumbentis, Rupidordanus praeerat. vbi Petrus Florentiam venit, cognito Bugolium Ossunij sororis filium, qui Lactorato praeerat, cum CCC praesidiariis vrbe egressum esse, vt Ioannem Memium Benearno cum IO auxiliaribus venientem ad Aquam tinctam vicum exciperet, Baranouio negotium dat, vt cum sua peditum cohorte iter medium inter Lactoratum et Taraubam insideret; ipse mox eo proficiscitur; quod Bugolio, qui Monlucij cognito consilio iam se in viam dederat, vt quando se cum Memio coniungere non poterat, Lactoratum repeteret, aditum interelusit, et Taraubam propere redeundi necessitatem imposuit; vbi mox Petrus eum obsedit, monito patre, vt cum tormentis accurreret: nam omneis Lactorati praesidiarios loco debili et comeatu omni destituto inclusos esse, ipsosque Bugolios fratres, quos si in potestatem redigat, proculdubio Lactoratum milite vacuum mox sui iuris effecturum. dum copia a Buria impetrata cum Clermontio et Ortobia ac Fredeuilla, qui III tormenta secum trahebant, Monlucius ad filium properaret, iam XI Kal. VIIIbr. Bugolius victûs paenuria deditionem facere cogitur; vitam saluam suis pactus, qui ademptis armis et omni re spoliati in coenobium, confestim

tanquam in aceruum coniecti sunt, rusticorum metu egredi non ausi. quo intellecto Memius, qui ad Balisam vsque processerat, Bugolium praestolans Rupembrunam concessit, vbi a Goa et quibusdam ex nobilitate et rusticis obsessus, amissis aliquot ex suis Benearnum, vnde venerat, concessit. ij successus animos Monlucio fecere, vt Lactoratum sibi ducendum existimaret, cui capto Bugolo praeerat Brimontius ex vulnere ad Taraubam accepto adhuc debilis cum C armatis ex omni numero ac genere. in exercitu Monlucij erant VI signa peditum III Hispanorum, complures cataphractorum equitum alae, innumera item rusticorum vndique accurrentium multitudo IIII campestria tormenta et III murales machinae ab Ortobio nuper aduectae VI kal. VIIIbr. ex colle qui fontem religione antiqua sacrum spectat, directa tormenta, et muro post CCC ictuum displosionem deiecto a Monlucio filio cum Clermontio, Pordeaco, et Candala ipso et delecta nobilitate per ruinam fit impetus. eodemque tempore Monlucius parens ad propugnaculum, quod per latus in ruinam ictus dirigebat, scalas admouet, ne in ruinam enitentes a propugnaculi defensoribus infestarentur. superata ruina restabat fossa, quam post pomoerium praesidiarij duxerant, in eaque pulueris tormentarij decipulam substrauerant, in quam igne immisso irrumpentes flammis haurirentur. nec spe falsi sunt, nam ignem concipiente puluere pars hausti, ceteri periculum veriti retro in ruinam reuoluuntur, desideratis plerisque, et in iis Rupio duce strenuo, et cuius virtutem Monlucius supra modum extollit. postridie dum de transferenda verberatione deliberatur, Ortobius hesternam pulsationem persequens in femore vulnus ex falconis ictu accepit, ex quo biduo post decessit, quod secundum Rupij mortem Monlucium summopere conturbauit; ceptum nihilominus colloquium, et dum obsides vtrinque dantur, imprudentia seu perfidia praesidiariorum displosi in Monlucianos scloppetorum aliquot ictus; quod tamen excusauit Brimontius et vnum ex iis comprehensum statim ad muri pinnasin Monlucij conspectu laqueo suspendi iussit; quo facto cum obsides in eo essent, vt in vrbem ingrederentur, rursus displosi aliquot ictus, occisis aliquot ex Monlucianis, et in iis Castello homine nobili; qua re iritatus Monlucius, cum id eo consilio factum crederet, vt ipse quoque si accessisset peteretur, Verdussano alae suae signifero obsidi delecto, qui periculum mortis adierat, negotium dat, vt Taraubam profectus deditos, quibus fidem Petrus dederat, in tantae perfidiae vltionem ad vnum omneis interficeret; quod ille sedulo exsecutus est, tractique ex coenobio alij post alios fere quaterni ac simul alligati et ensium hastarum pugionum ictibus, incensis ad maius ludibrium ab efferato milite plerisque genitalibus, confossi sunt, et in puteum profundum aceruatim coniecti. numerati in illa laniena CCXXV. XL. seruati, ex quibus pretium miles sperabat, verum ex his rursus VI interfecti et II laqueo suspensi. Bugolij fratres in castra deducti cum aliis duobus, qui duo mox ad nucem proximam suspensi sunt, Bugolij ne eandem fortunam experirentur, in caussa fuit patrui reuerentia, cuius contemplatione Monlucius iis tandem pepercit: quod suspicionem auxit, Bugolios, quippe qui Protestantium doctrinae minime addicti essent, in occulto antea cum Monlucio conuenisse, eoque consilio praesidium omne oppido eduxisse, colore quaesito Memij excipiendi, cumque se recipere potuissent, Taraubae substitisse, et ita socios manifesto exitio obiecisse, iisque deletis Lactoratum defensoribus vacuum hosti prodidisse. id a suspicacibus hominibus et omnia peruerse interpretantibus perscriptum est; contra tradente Monlucio, se initio de iis pari supplicio et in Lactorati conspectu, vt terrorem obsessis iniiceret, afficiendis consilium cepisse, sed postea, eo, quem dixi, respectu reuocatum, mutasse. tandem Brimontius ab oppidanis exoratus et reginae Nauarrae de vrbis excidio veritae literis monitus, de cetero quid Taraubae gestum esset, ignarus colloquium repetit VI Non. VIIIbr. et in has condiciones cum Petro conuenit, vt ipse acsui explicatis signis et tympanis pulsantibus cum impedimentis exirent, et in columes ad Benearni vsque limitem deducerentur; praeteritorum obliuio sanciretur, neque oppidanis ob ea molestia aut periculum crearetur, in priuatis cuiusque aedibus preces facere more inter Protestantes recepto liceret. captiui omnes, qui Taraubae et Florentiae attinerentur (id ab ignaro quid Taraubae accidisset, additum) sine pretio incolumes dimitterentur. quae

omnia sincere ac religiose a Monlucio iam placato et expleto Taraubensi laniena odio obseruata sunt, plerisque condicionum aequitatem et eius fidem mirantibus; quod ita alij interpretabantur, quasi Monlucius vereretur, ne si diutius in obsidione haereret, Buria in castra adueniret, et ei expugnationis gloriam praesentia sua praeriperet. Monlucius scribit, Buriam monuisse ipsum, vt nisi intra biduum vrbe potiretur, obsidione soluta ad se quamprimum veniret, nam se Duracio viribus imparem, CCCC Hispanis nuper seditione excitata, quod illis vsitatum est, a signis dilapsis et in Hispaniam iter ingressis; ad eos paullo ante Monlucius Durfortium Baiaumontium cum literis miserat, quibus significabat in eo res esse, vt ad Lactoratum tota Aquitania munitissimam vrbem impetus quamprimum fieret; id nolle se sine ipsis aggredi, quippe quos velit decori tanto participare. id homineis, quos frustra antea precibus tentauerat, laudis auidos ab consilio priore reuocauit, qui tamen in tempore aduenire non potuerunt, vrbe iam dedita. postea interuentu Monlucij cum ducibus suis reconciliati sunt. secundum haec missus ab exercitu Santaurentius, qui Cadurcenseis Duracij aduentu territos confirmaret, et ciuitatem tueretur. captum interea seu viseu astu a Petro Monlucio Caumontium munitissimum castellum Garumnae impositum, quo plerique, ac feminae nobiles inprimis se receperant. direpta eorum bona: parcitum tamen Caumontij supellectili, quamvis non ita bene Caumontio cum Monlucio patre conueniret. id multo ante factum narrat Monlucius, atque adeo ante Taraubae et Lactorati expugnationem; memoria, vt puto, lapsus; cuiusmodi aliquot memoriae errata in eo deprehendas. Nunc ad regium exercitum longo ex interuallo tandem redeundum est, qui cum V Non. VIIbr. Auarico mouisset, misso Santandreano, qui Andelotum cum Germanis auxiliaribus venientem impediret, magnis itineribus in Neustriam tendit, vbi Villabonius Tancarvillam obsederat, quam tamen inde Franciscopoli, inde Rotomago summissis auxiliaribus soluere coactus est. triremis vero, quae auxiliareis Rotomagi portabat, cum ad Caudebecum confligens multum damni accepisset et intulisset inreditu Quillebouij quod est in Sequanae aestuario cubiti instar curuatum receptaculum, ad quod nauigia appellere necesse habent, magnam stragem edidit, occisis plerisque ex hostibus et captis XLV omnis generis tormentis, maiorem partem ferreis, duobus insuper armatis nauigiis abductis, ac bireme, et vna incensa; quo in conflictu praecipua Confolantij virtus fuit. secundum haec Rotomagenses post Moruillerij discessum Villariam arcem iuxta Barentinum capiunt, et scriptum, quo innocentiam suam contra Senatûs, qui tunc Luparij erat, decretum, de quo supra diximus, tuebantur, publicant, vna cum appellationis libello, et XV dierum inducias cum Aumalio pacti, CXX auxiliareis Dieppa et Franciscopoli XII tormenta cum puluere et pilis accipiunt. Bricomontius iam ante in vrbem venerat, et vrbanas copias publica pompa lustrauerat, in eo iam partes praefecti sibi sumens; quod Mongomerius ad ida Condaeo destinatus initio indigne tulit, parumque res ab exitiosa inter ipsos contentione abfuit. sed tandem Bricomotius, qui ad maturanda Anglorum auxilia missus fuerat, vrbe discessit, et Mongomerius eam XIIII Kal. VIIIbr. ingressus est, cum CCC equitibus; qui vbi venit, S. Catharinae munimentum nouis operibus firmat, constructo infra illud ad Michaelis fanum altero munimento, quod Mongomerianum dictum est. inde excursionibus vicina loca direpta, et in iis odio domini Clerium, et Limezij coenobium; corruptae Darnetalij molatrinae, et Blanvilla ac Menilium Leonardi incensa, comeatu, qui in iis erat, prius in vrbem comportato. interea foedus cum Angla initum est Hamptocuriae his condicionibus, vt ipsa VI OIO militum in Franciam transportaret, quorum III OIO ad Franciscopolim custodiendam sub regis nomine, quo sidis regis subditis ob religionem expulsis tutus ad eam receptus esset; III OIO ad Rotomagi et Dieppae defensionem mitterentur, salua praefectorum magistratuum et aliorum regis ministrorum, quandiu Angli in iis essent, auctoritate et dignitate. conuentum item, vt Regina CXL OIO aureorum inbelli sumptus Condaeo commodaret, qui vicissim Franciscopolim in eius se manus traditurum recepit, vt militibus ex Anglia in terram Franciam exscensionem facientibus receptus esset, qui et Rotomagi ac Dieppae tanquam amici exciperentur. addita foederi sollemnis clausula, vt nullum his

conuentionibus praeiudicium iuri, quod Anglae in Caletum competit, factum intelligatur. his actis Portesmuthia statim partem auxiliorum duce Ponino soluere iubet Elisabetha, qui Franciscopoli a Bellouario perhumane accepti sunt; pars duce Dormesaeo cum diu ad Riae portum substitissent ventum commodum expectantes serius Dieppam appulere, a Fortio et Bricomotio itidem honorifice accepti, quos aliquanto post et serius cum caeteris Beruici comes subsecutus est. eodem, quo foedus ictum est, die, hoc est XII Kal. VIIIbr. Elisabetha diploma emisit, Anglis coniunctim et Francis inscriptum, quo consilij sui in summittendis auxiliis, ne secus illud maleuoli interpretarentur, rationem exponebat; id factum dictitans, vt prouinciam vicinam ab oppressione vindicaret, rege pupillo et in ea aetate constituto, in qua rebus suis superesse non posset, adhaec regina parente Guisianorum factione oppressa, et vti nuper Scotorum regnum, sic Francorum ac regis dignitatem ac libertatem tuendam susciperet, cuius amicitiam colere, et omni ope fideleis eius subditos piam doctrinam professos ab iniuria asserere in animo habeat. id mox fusiore scripto, quo eaedem rationes copiosus explicantur, sed non suo nomine edito, praestitit, repetita praeteritorum memoria. cumque Paulus Foxius vir amplissimus, nec minus ingenio probitate ac doctrina quam natalium splendore illustris, qui tunc oratorem apud Elisabetham agebat, ab ea regis nomine contenderet, vt Carnutum vicedominus, Robertus Haius, et alij quos foederi subscripsisse resciuerat, tanquam perduelleis ac patriae proditores iuxta pacis inter reges nuper factae leges sibi dederentur; illa non solum recusauit, sed datis ad regem literis factum excusauit, culpa motuum in turbulenta Guisianorum ingenia reiecta, qui parentem eius ac nuper fratrem ambitione sua in ciuileis discordias praecipitassent. tandem cum omnes regiae copiae conuenissent, quae XVI OIO peditum, OIO OIO equitum efficiebant, in eo numero non comprehensis Germanis, cum Mongomerius praeter Anglos et oppidanos IO CCC veteranos haberet, positis ad Rotomagum castris IIII Kal. VIIIbr. foecialis in vrbem mittitur qui deditionem regis nomine, qui cum regina aderat, imperaret. postridie ad S. Catharinae pugnatum fuit, sed cum regiorum damno. pridie kal. VIIIbr. rursus ad S. Hilarij suburbium certatum est, eoque post acrem pugnam deiecti Germani. postridie a S. Catharinae praesidiariis eruptione facta multum damni regij accepere, amisso peditatûs regij legato; eodemque die Roboreus et Renatus Prouana Valfenerius ob suspicionem, vti diximus, in carcerem coniecti, et postea innocentes pronunciati Dieppa Rotomagum cum L equitibus ingressi sunt. inualidi et qui non habebant vnde se alerent vrbe exacti, reliqui quamvis suspecti ad opera facienda seruati. inde toto triduo displosi tormentorum ictus ad Mongomerianum munimentum amplius IO C; ad Caudebecum item depressis in flumen nauigiis saxis et arena saburratis, quae funibus ac catenis inuicem se colligantibus haerebant, transitus obsessis, et ad eos Franciscopoli comeantibus interclusus videbatur: nihilominus reciprocante aestu adiuta triremis, quae Mongomerij vxorem et eius liberos ingentem praeterea comeatum, et XII tormenta maiora et alia arma portabat, conserto iuxta Bouillam certamine, pertransiit, et incolumis in vrbem vsque delata est, IO C amplius displosis ictibus a nostris exiguo obsessorum damno; intercepti deinde qui nunciabant Anglos Franciscopolim peruenisse, iamque in itinere cum auxiliaribus Germanis Andelotum esse, cum quo coniunctus Condaeus statim ad obsidionem soluendam aduolaturus esset, ex iis nobilis quidam Vasco a Condaeo missus securi percussus est. de Anglorum aduentu per XXC Anglos ac Scotos superuenienteis obsessi cognouere; eoque magis accelerandum rati Momorantius ac Guisius ad S. Catharinae prid. Non. VIIIbr. impetum omnibus viribus faciunt, cum praesidiarij continuis eruptionibus fatigati maiorem partem ad reficiendas vireis in vrbem concessissent; signoque a Ludouico quodam ductore, qui in munimento erat, et in ipso impetu ab vno ex suis occisus est, dato, captum superius munimentum ac mox inferius, et occisi in iis Confolantius, Buuerius, et Reuella strenui duces. ex oppidanis CCC cum auxilio accurrerent, intercepti, partim caesi partim in vrbem magna cum strage compulsi sunt, immistis regiis, qui spe capiendae vrbis imprudentius inuecti postea in ea periere. ita captis munimentis, infra ea in montis dorso II locis tormenta

disposita sunt, ad montem vulgo Hiericontem dictum, in S. Hilarij suburbio, et in vertice collis, qui furcis Birhorelianis subest, vnde regij in frontem ac latera pomeriis ad ictus apertis protecti eiaculabantur; his Martinvillana porta fere conquassata, sed mox subitis operibus refecta, VII Eid. VIIIbr. IO Angli ductore Graio superatis Caudebeci obicibus in vrbem introducti sunt, amisso nauigio comeatu onusto, quod depressum est. II alia nauigia Tancarvillam retro cedere coacta. inde perforata columbaria turris, moxque nocte insequenti refecta demum III Eid. VIIIb. impetus ab hora X matutina ad VI vsque vespertinam repetitis vicibus continuatus est, in quo sustinendo Scoti et Angli strenuam admodum operam nauauerunt, feminis etiam ad animandos viros contemptum mortis prae se ferentibus, et inter ferrum et ignem omni ope, quam sexus potest, ac rebus necessariis suos adiuuantibus. postridie cum mane Velius in vrbem missus esset ac deditionem regis nomine vrgeret, responsum in vesperam dilatum est, interimque quamvis nondum idonea edita ruina impetus rursus maiore vi factus per VI horarum spatium, et pro muri pinnis iam erecta III regia signa conspiciebantur, cum rursus regij repulsi sunt, occupata tamen superiore Hilarianae portae parte, ex qua liber in subiectos Caelestinorum et S. Clarae vicos despectus erat, amissis ex regiis, vti creditur, plus IO C: nec minor numerus seu occisorum seu vulneratorum in vrbe fuit, inter quos pleraeque feminae numeratae sunt. eo in conflictu res memoratu digna accidit. Ludouicus Ciuilis e vicina nobilitate iuuenis strenuus ac robusta valetudine cum sua conorte inter propugnatores stabatinter Hilarianam portam et Brihorelianas furcas; is glande plumbea per maxillam dextram ad ceruicem penetrante ictus cum e pomerio concidisset, statim fossores, qui paullo infra fossam ducebant et mortuum putabant, prius spoliatum cum altero itidem seminece compositum terra obruunt sub meridiem. finito dein sub vesperam certamine cum quisque ad sua se reciperet, percontante lixa, qui cum equo militari herum in platea proxima exspectabat, an fama de interfecto Ciuili vera esset, a Mongomerio responsum est, et illum interfectum et iussu suo terrae mandatum. quo intellecto lixa pro summo beneficio petiit, vt locus indicaretur, quo heri cadauer ihde erutum ad suos referret. index ei datus a Mongomerio Ioannes Clerius ipsius stipatorum legatus, cum quo lixa ad locum profectus cum terra eruta cadauera tabo deformata confusis oris lineamentis reperisset, et in prato nequicquam exposita minime agnouisset, rursus re desperata in foueam recondit manu alterius terra extante, quod cum aliquantulum progressi a tergo respicientes animaduertissent, veriti ne manus indicio canes ad cadauer eruendum ac deuorandum inuitarentur, humanitate adacti eo dem redeunt, acci ditque vt dum manum terra tegunt, adamas triangularis digito inclusus quem Ciuilis gestare consueuerat, ad Lunam refulserit, ex quo lixa herum suum, quod ex facie non potuerat, agnouit, et cum os ori admouisset, spirare adhuc et caloris fomitem in eo nondum omnino extinctum comperit, protinusque corpus in equum, quo vectus venerat, imponit, et ad Clarae fanum, in quo vulnerati publice curabantur, defert. sed cum chirurgi in homine dubiae vitae curando operam acmedicamenta inutiliter consumi caussarentur, praesertim in tanta sauciatorum multitudine, lixa semianimem in hospitium infert, in quo per quatriduum sine cibo ac potuvitam incertam tolerauit, tandemque aduocatis Gulielmo Guerenta et Crasso medicis, ex eorum consilio diducuntur conuulsione contracti dentes, et iuscula in os adhuc spirantis immittuntur, vulnereque deterso medicamenta idonea adhibentur. ex eo sensim refici vires, aperiri oculi, aures ad circum stantium strepitum excitari ceperunt, tandemque vox paene mortuo rediit. sed mox capta vrbe, ob antiquas cum fratre simultates cum inimici homines in illius hospitium infestis animis venissent, non reperto eo, in seminecem fratrem saeuierunt, ipsumque e conclaui, in quo iacebat, per fenestras in subiectam aream per lixas praecipitarunt. sed Deus rursus misero praesto fuit. nam accidit, vt in ea ingens fimi cumulus esset, qui cadentem subleuauit; atque ita ab omnibus relictus per triduum rursus sine potu et cibo vixit; donec Crossetus cognatione coniunctus eum per milites clam ac noctu extra vrbem in rusticum praedium tranferendum curauit, in quo per otium plene curatus est, pristinamque valetudinem post tot veluti mortes ita recuperauit, vt quadraginta annis deinceps in viuis

fuerit. die sequenti Nauarrus cum vices more aliorum infra dignitatem, vti a suis monebatur, obiret, dum aquam in aggere sumit, in laeuo humero vulnus ex scloppeti ictu accipit, moxque accurrente Guisio, qui in propinquo erat, et officium praebente a domesticis nobilibus vili tabulae, qua fossores interfecti aut sauciati exportabantur, impositus, et interquiescentibus propter doloris impatientiam baiulis vix tandem ad Ringrauij aedeis delatus est, quo mox Regina, Rupisurionius, ac Momorantius ad eum visendum officiose venere. ibi inciso vulnere cum pila etiam admota spatula non reperiretur, lecticae impositus in hospitium suum Dernetalij illatus est. postridie rursus iussi per foecialem oppidani deditionem facere, reque in Caelestinorum coenobio iuxta ruinam conuocato vrbis concilio deliberata vno ore pronunciatum est, non posse Guisianis regis ac reginae coacta voluntate ad libidinem abutentibus se summittere, decretumque, vt duo ex suo numero mitterentur, qui de regis obsequio protestati imperata facere et regi portas aperire paratos se osten derent, modo exercitus tribus ab vrbe leucis secederet; quibus postridie auditis benigne a rege responsum est, subiecitque Regina, regem velle omnino sine condicionibus vrbem ingredi cum omni comitatu aulico, ac proceribus, quos semper fidos mandatorum ministros et executores expertus sit; sibi curae fore, ne vis eorum conscientiis fiat, sed libere et pacate in priuatis aedibus degant, verum velle ac iubere regem, vt pastores, qui harum turbarum auctores existimentur, vrbe quamprimum facessant, quovsque rex aliter decreuerit. heic altercatum aliquandiu, tandemque re ad concilium vrbis relata et vocatis etiam militibus communi consensu elegere omnes, extrema omnia perpeti potius, quam vt libertati regiis edictis concessae renunciarent, aut se Guisianorum arbitrio summitterent. minaciter et contumeliose habiti qui hoc regi oppidanorum nomine renuntiarunt, dilato tamen in sequentem diem impetu, qui cum damno regiorum repulsus est, moxque inuitati obsessi ad colloquium, et Ioannes Boscus Mantrevilla curiae vectigalium praeses magnae inter eos auctoritatis ad regem reginamque semel atque iterum eodem die missus; sed cum condiciones non mitigarentur, oppidani ad defensionem denuo se comparant, prohibito deinceps omni colloquio; sed non diu hoc decretum tenuit; nam sequenti die cum CCCC scloppetarij Corilano et Mulandrino ductoribus auxilio Dieppa summissi iuxta Pauillianam siluam a Danvilla intercepti ac caesi essent, Ioannis Ferei Durescutij interuentu in vrbem a regina missi rursus delegati Mantrevilla et Michael Baucamarius, qui a regina cum condicionibus conuentis ac subscriptis excepto religionis capite remissi, sed interim conserta pugna per duarum horarum spatium vixque copioso superueniente imbre dirempta, res disturbatae sunt, corrupto machinae muralis intus displosaecuneo; auersa item a regiis aqua, vt molatrinae in vrbe inutiles redderentur, et paludes eadem opera desiccarentur. auditi postridie in concilio Mantrevilla et Baucamarius et remissi ad reginam cum supplici libello, cuius haec summa erat; Condaeus a regearcesseretur, eiusque securitati hoc nomine caueretur, cum quo non de deditione solum vrbis, quam facere parati essent, sed de pace per vniuersum regnum statuenda ageretur. verum acerbis admodum verbis a Momorantio increpiti et sine alio operae pretio domum reuersi sunt: et toto quatriduo insequenti hinc inde acriter pugnatum fuit, fossa ab obsessis oppleta, quam vt aquas deriuarent regij ad aggerem Martinvillanum duxerant. refecta item Columbariae turris ruina, contra quam OIO OIO amplius tormentorum ictus displosi fuerant. VIII Kal. IXbr. acrius quam antea ad Hilaria nam portam certatum, igne etiam in treis cuneos, sed exiguo profectu immisso; demum postridie, quo totis viribus impetus fieri debebat, obsessi seu laboribus iam exantlatis ftacti, siue spe destituti, non iisdem animis, quibus antea, restitere, sed tandem post non exiguum certamen sub meridiem Sancolumbanus ex Benearni pago nobilis ordinum ductor per Hilarianam ruinam primus in vrbem irrupit, accepto incapite vulnere, ex quo aliquanto post decessit. mox alij vndique citra certamen ingressi ad praedam discurrere. heic quae facies rerum fuerit, fingere animo potest, qui capta vrbe nullum crudelius spectaculum fingi posse sibi persuaserit, quae quo opulentior et populosior, eo ad saeuitiem et auaritiam militis simul pascendam opportunior, quantoque beatiorem sortem secundis rebus, tanto infeliciorem aduersis experta est. casus

hic tamen cum non omnino imprudentibus accidisset, sed qui mortem et extrema quaeque, quam indignam et intolerandam, vt ipsi rebantur, seruitutem mallent, Mongomerius iam ante triremem in omnem euentum paratam habebat, qua cum suis et acceptis secum Anglis et Scotis conscensa, insuper promissa vinctis remigibus libertate, tanto nisu fugam accelerauit, vt superata ad Caudebecum transuersa catena inde incolumis Franciscopolim peruenerit. qui in vrbe praecipui remansere ad vetus palatium receptum habuere, quod mox Sanstephano deditum est; cum compluribus pastoribus, qui in eo reperti sunt; qui tamen nocte insequenti, dum discurrente ad praedam milite indiligentius custodiuntur, maiorem partem elapsi sunt. captus et inibi Mantrevilla, qui promissis OIO OIO aureorum cum suam vitam et Augustini Marlorati primarij vrbis pastoris sibi redemisse videretur, nihilominus ambo mane ante Momorantium producti et grauiter obiurgati, quasi Condaeum regem, Colinium Normaniae et Andelotum Armoricae duces creare in animo habuissent, in arctiorem custodiam coniecti sunt. plebs, quae primum militis furorem verita per vtramque ripam effusa vagabatur, aut caesa aut spoliata aut in miseram captiuitatem cum pueris et vxoribus abducta est. IIII OIO hominum in ea obsidione vtrinque occisa memorat Fr. Lanouius in commentariis; ex regiis Carolus Randanus Rupifulcaudij frater Gallici peditatûs praefectus ex vulnere male curato in Auarici obsidione accepto periit, cui Sebastianus Lucemburgus Martigius in eo munere suffectus est. praeda per XXIIII horarum spatium militi permissa et quamvis duces omnem curam darent, vt iis transactis abstineretur, in plusculos dies continuata. Nauarrus, cuius vulnus, altius, quam vt pila inde extrahi potuerit, carne succrescente potius obductum quam omnino curatum fuerat, cum inter ludos et puellareis choreas totum illud tempus triuisset, et inani spe Sardoi regni ab Hispano promissi diuagantem animum pascens citrionum siluas atque adeo aurea Hesperidum mala, torrenteis auro fluuios Sequanae Ligeri ac Garumnae pares imaginaretur, his importunis sermonibus identidem ad fastidium repetitis inuisentium aureis onerans, vbi de capta vrbe intellexit, murum conclauis, in quo decumbebat, dirui iussit, et inde in lecto, in quo erat, nam citra periculum lecto moueri non poterat, ab Heluetiis succollatus per ruinam quasi triumphans praecedentibus more Germanorum aeneis tympanis vrbem ingressus, et rursus per ruinam in aedeis sibi destinatas illatus est, vbi inter eadem oblectamenta assidente ad puluinar assidue nobili ex Reginae comitatu puella, quam ille impotenti amore deperibat, a Regina, vt creditur, ad indagandos eius penitiores sensus ante aliquot menseis submissam, fatalem horam exspectabat, vulnere in dies inflammationem maiorem concipiente. triduo post captum Rotomagum senatus, qui Luparium secesserat, in vrbem redit. paullo ante, Michaele Hospitalio auctore, qui Gallos contra Gallos asperius saeuire non ad regis pueri auctoritatem stabiliendam, quippe vtraque parte nomen eius obtendente, prodesse, sed ad rerum euersionem potius pertinere existimabat, diploma emissum fuerat; quo praeteritorum gratia fiebat: regina insuper expectare senatores iusserat, dum nomina eorum ederentur, quos rex a venia vniuersis concessa excipi debere intelligeret: nihilominus illi seu potentia sua freti, siue a Momorantio et Guisio, vti iactabatur, incitati, in vinctos animaduertere cepere; producti Mantrevilla, Vincentius Gruchetus, Soquentia, et Natalis Cotoneus Bertonvilla vrbis consiliarij, ac postremo Augustinus Marloratus Pascasius olim eremita Augustinianus, et super foedere cum Anglis icto interrogati sunt; cur item regiis imperiis ac praefectis obedire detrectauerint, et arma sumpserint: ad quae illi arma se pro libertate contra regiorum edictorum violatores sumpsisse respondent, Condaei iussu, quem a Regina secreta mandata habere persuasum habuerint; de foedere vero cum Anglis icto, nihil aliud se scire, quam Condaeum cum Elisabetha vt foederata egisse, vt regi captiuo et fidis eius subditis, quorum conscientiae ab ambitiosis hominibus vis afferretur, pro beneuolentia et humanitate, qua regem et eius subditos puram doctrinam profitenteis complectitur, subuenitur; ij mox ad mortem tanquam perduelles et publicae tranquillitatis perturbatores damnantur; et Mantrevilla quidem securi percussus, ceteri laqueo suspensi; omnes vero per vicos cratibus tracti ad supplicium deducti sunt. postridie Ioannes

Crosa, Renatus Prouana Valfenerius peditum duces, Ioannes Balerus iuridicus praefectus castrorum, Blanchetus Nudus, Ricardus Mangerus, Claudius Saccus ordinum ductores ad mortem item damnantur. et Crosa quidem securi percussus, Valfenerius vero ad idem supplicium destinatus a Ioanne Doo stipatorum regiorum praefecto, commendatione, vti dicitur, Brissaci, misso exemptus est periculo, qui et reginam imperare renunciauit, ne gratia a rege facta vilesceret, ne sine expresso ipsius mandato vlterius in animaduertendis captiuis progrederentur. nihilominus Ioannes Bigotus de presbyterio, et compresbyterorum nominibus, item consistorio et instituta inter eos disciplina interrogatus, cum eorum nomina, ne inde innocentibus hominibus, vt aiebat, periculum crearetur, edere recusasset, ad mortem damnatus est, et mox Ioannes Quidetus; qua seueritate iritati qui Aureliani erant, quamvis non pari iure, Baptistam Sapinum senatorem Parisiensem, et Ioannem Troium Gastinae abbatem, ante proximum mensem in Vindocino agro captos, cum commoditate Odeti Siluae in Hispaniam, vt legati munere fungeretur, proficiscentis, vsi Caesarodunum cum eo tenderent, ex consilij inibi instituti sententia, cui Condaei nomen praefixum erat, ad mortem damnauerunt III Eid. IXbr. Siluam, ne cum ipso eadem inclementia ageretur, non tam muneris religio, quam Claudij fratris, qui Condaeo inseruiebat, commendatio protexit; qui tamen ex pauore vehementi inde concepto non diu postea superuixit. interea Nauarrus, qui melius huc vsque habere visus erat, febre ardente correptus cum incisa carne, quae succreuerat, materiam purulentam, cuius graueolentiam vix chirurgi ferre poterant, emisisset, minime propterea mitigata febre nouissimam horam instare sentiens, aulica illa oblectamenta, quae illi aciem animi egregiis alioqui dotibus instructi praestringebant, prorsus abiecit; et cum Thomas Perrenotus Chantonetus Granuellani cardinalis frater Hispaniarum regis apud regem legatus ad eum visendum venisset, se delusum sero agnoscens credulitatem suam magna vehementia increpuit, qui Hispanorum verbis fidem habuisset: tum reginam vxorem per literas monuit, vt Benearni securitati prospiceret. quibus actis iam se propius respicere cepit, et qui hactenus in religionis causa propter regni periculum nutauerat, instanre morte iam plus de salute propria quam de regno sollicitus, in diuersa tamen trahebatur a duobus medicis, qui semper apud principes valetudinarios aut morti vicinos nimis multum possunt. ij erant Io. Vincentius Laureus Calaber, olim cardinalis Turnonij domesticus, vir eleganti doctrina et moribus, ad haec grauitate et modestia insignis, qui postea Montis-regalis in Subalpina prouincia episcopus et tandem in cardinalium collegium cooptatus parum a supremo sacri ordinis magistratu abfuit; alter Raphael Mezerius Protestantium doctrinae addictus. et ille quidem praeuertit, hic postrema occupauit. nam Laurei suasu V Eid. IXbr. fidele colloquium cum officiali Rotomagensi Nauarrus habuit, et sacrosanctum viaticum more maiorum sumpsit, coram Rupisurionio et Mimatensi episcopo; mox a Regina eum inuisente monitus, vt sibi ex sacris libris aliquid praelegi iuberet, Iobi historiam, Raphaele recitante, summa attentione audiuit, dein ab eo captata occasione increpitus, quod in religionis negotio tepidum se ac medium hactenus praebuisset, tandem declarauit, si conualesceret, se confessionem Augustanam palam amplexurum, in eaque victurum ac moriturum. dein condito testamento refragantib. medicis locum mutare, et per flumen Fossatense castrum altero a Lutetia lapide, vbi aer salubrior, deuehi constituit: sed postquam nauigio impositus est, statim rigore insolito correptus, moxque superueniente ingenti sudore debilitatus Andelij subsistere coactus est, fundente inter haec preces more apud Protestanteis recepto Raphaele, et Rupisurionio in genua procumbente, coram Cardinali fratre, Ludouico Gonzaga principe Mantuano, et Lossio regij stipatus praefecto, qui capite aperto ad nauigij angulum recesserant. tandem ad eum iam deficientem Dominicanus dissimulato amictu a Cardinali fratre introductus est; quo audito quasi ad se rediens Italum quendam cubicularium, qui prope erat, inter mortis conuulsiones barba prensum, vt filio fidus esset, imperauit, vicissimque filium suo nomine moneret, vt regi fidele obsequium seruaret. quae illi nouissima verba fuere; ac paullo post animam Deo reddidit XV Kal. Xbr., XXXV a vulnere accepto die, cum aetatis annum XLII attigisset.

fuit vir egregia corporis forma, sed liberali inprimis ac generoso ingenio praeditus, adhaec virtute militari praestans, qua cum summis seculi sui ducibus certabat, amore recti et rerum agendarum sollertia insignis, quatenus eum voluptates, a quibus impotenti procliuitate raptabatur, eum minime transuersum agebant; egregio principibus viris exemplo, vt ab iis, quae solae eos corrum pere solent, si recta et integra fama regnare cupiunt, diligenter caueant, eamque gratiam a Deo omnium bonorum datore fusis indesinenter precibus exposcant. ante captum Rotomagum Regina cum Dieppensibus egerat, et Bricomotio in Angliam, vt auxilia acceleraret, atque adeo Beruici comitem vrgeret, profecto, Boscanneburgensem ad oppidanos cum literis fiduciariis miserat XI Kal. IXbr., qui homines viribus tot acceptis damnis exhaustos et iam propiore Rotomagensium periculo consternatos, ad haec Ringrauij Germanico equitatu et assiduis Annebaldi excursionibus fatigatos ad condiciones accipiendas, et easdem fere, quae Biturigibus datae fuerant hortaretur; re ad concilium a Fortio relata cum Dormezaeus Anglorum dux ad id vocatus non impedire se declararet, quo minus ipsi suae securitati consulerent, modo Anglis domum repetituris, quos penes se haberet, idonec caueretur, decretum fuit, vt Boscanneburgensis ad Reginam rediret cum oppidi syndico, qui licentia accepta Rotomagenseis adiret, ex iisque disceret, an condiciones oblatas accipere parati essent, quod si facerent, eas quoque ipsi acciperent. quod a Regina denegatum, exemplo condicionum Biturigibus a rege concessarum tradito, ad quod Dieppenses biduo post respondere, et de fideli erga regiam maiestatem obsequio protestati, et rebellionis crimen a se amoliti in hoc sumpta arma dicunt, vt conscientiarum libertatem iuxta regia edicta, vitam, et bona aduersus publicae quietis perturbatores tuerentur. inter itus reditusque capto Rotomago non diu deliberatum fuit, sed misso supplici libello, quo oppidani petebant, vt ipsi, nobiles, et quicunque ipsis adhaesissent pro fidis regiae maiestatis subditis haberentur, praeteritorum memoria induceretur, eorum, quae in templorum imaginibus et altaribus diruendis admissa essent, obliuio sanciretur, curiae decreta contra eos facta reuocentur, et irrita declarentur, libertas ad cultum diuinum publice conueniendi permittatur, Anglis in patriam redituris tempore idoneo concesso caueatur, populationes prohibeantur. subscripsit libello rex, eo capite excepto, quo libertatem publice conueniendi petebant, nam pastores ferri non posse; per regis benignitatem licere eis, vt in priuatis aedibus pacate viuant, ita vt nullum periculum illis ob religionem creetur. acceptis condicionibus dimissi Angli, cum quibus Fortius, Ioannes Ribaldus rei naualis postea famosus dux, alij in Britanniam traiecere; quorum pars inde Antuerpiam petiere. Momorantius Annae F. altero IXbr. die cum sua equitum ala et II Gallorum, totidem Germanorum signis Dieppam venit, et arci Ricarvillam cum CCC peditibus regis sumptibus imposuit; vrbi praefecto Martello Bacavilla cum C peditibus, oppidanorum sumptibus, et Ringrauio ac Annebaldo, Caletesensi pago, a quibus tot damna populares acceperant, facessere iussis; ipse ad regem redit, impetrata oppidanis a Regina clam conueniendi in priuatis aedibus et conciones audiendi libertate, addita condicione, vt id dispersim fieret, nec simul omnes conuenirent, ne tumultuandi occasio praeberetur. eadem lex dicta Cadomensibus qui ex consilio Bullionij misso ex suo numero Stephano Valla ditissimo homine et in aula noto, vt qui pluries criminis postulatus opes suas a vulturiis aulicis grandi pecunia redemerat, loco summi beneficij accepere, vt pastoribus vrbe facessere iussis libertas vnicuique domi viuendi integra maneret, nec vllius conscientiae vis fieret. ea de re diploma a rege impetratum III Non. IXbr. summo Protestantium applausu Cadomi publicatum est, statimque Bullionius relicto in arce Nic. Stampensi Closio, cum mandatis, vt neminem admitteret, ne ipsum quidem Matignonum, in aulam proficiscitur, vnde reuersus delectas a se fere ex Protestantibus peditum cohortes dimittit, et loco earum II Picardorum signa in arcem introducit, cura eius Balleolio Renuartio commissa. interea Bricomotius profectionem Beruicensis vrgebat, qui non nisi biduo post a capto Rotomago Franciscopolim appulit, quo iam Mongomerius venetat, vbi de astu intercipienda Dieppa actum. expeditionis duces fuere Vasco nomine ordinum ductor et Catauilla ex prouincia vir nobilis. ij XIII

Kal. Ianu. corrupta maiore praesidiariorum parte oppidanis insciis, iis exceptis, in quorum aedeis militem clam introduxerant, obseruato Ricarvillam solum fere ad equos visendos mane arce exire, treis deligunt, qui cum puero progressum extra arcem obtruncant, statimque displosione tormenti a consciis arcis praesidiariis dato signo, qui latebant in proximo hospitio cum armis erumpunt, et nomine regis ac Condaei inclamato discurrunt, atque oppido fere citra sanguinem potiuntur, capto Bacavilla, qui postea Franciscopolim post Mongomerij appulsum abductus est. id quia altero post Drocensem pugnam atque adeo captum Condaeum die acciderat, oppidanos quamvis maiorem partem Protestantium doctrinae addictos male habebat veritos, ne profligatis principis rebus ipsi eandem, quam Rotomagenses, fortunam experirentur. itaque misere, qui apud Reginam id tanquam se ignaris factum excusarent; quidam etiam sponte larem deseruere, et in Belgium abiere, ne mora in oppido ipsis olim fraudi esset, proptereaque a Mongomerio duriter et inclementer habiti sunt. nuncius tam opulentae vrbis amissae Condaeum de Andeloto sollicitum oppressit, qui mox alio Duracianae cladis nuncio cumulatus est. capta Marcua Cadurcensis episcopi arce, Duracius Sarlatum in Petrocoriis ineunte VIIIbri diuertit, quod et aduectis Montalbano tormentis verberatum in eo erat, vt vi aggrederetur, cum de Buriae aduentu cognoscit, qui cum iis, quas habebat, copiis ad Monpenserium, qui Bergeraei erat, CCCC cataphractos equites Henrico Foxio Candalla, Io. Scarsio Valliguidonio, Ludouico Stissaco, Gabriele Caumontio Lauzunio, et Fr. Regio Chauignio ductoribus secum trahentem, tendebat, ad quem mox Monlucius capto Lactorato ouans accurrit, praemissis V signis et Hispanis, quos ob seditionem fugitiuos reduxerat ad Cypriani fanum, iuxta Fagum, vbi iam Buriae Valliguidonij, et Randani turmae equitum venerant; ipse Duranium postridie transvadauit, cum XL equitibus, et datis ad Buriam literis cum eum ad transmittendum fluuium et pugnam capessendam hortaretur, ille cui fere cum Monlucio disconueniebat, aduentum eius re bene gesta gratulari, sed pugnam deprecari, non monito prius Monpenserio, aut vllo ipsius mandato accepto. tum Monlucius Charrium, Masseum, Aornum prensare, notam ipsis Buriae tarditatem, quam praeposterae cunctationis nomine vt honestiore quidem excuset; ea factum, vt pulcerrima occasio ipsis erepta sit nuper ad Mirabellum; et eam, quae nunc se in manus det, procul dubio ereptum iri, nisi eorum virtute ac diligentia subueniatur; cum hominibus rem esse, qui nullos ordines, nullam disciplinam, nullum ducibus suis obsequium seruent, qui vbi regia signa viderint, protinus fugituri sint, maiusque in debellanda Buriae pertinacia, quam in iis vincendis negotium fore. his vocibus animatos duces ad Duranium traiiciendum incitabat. ipse Argentium et Curreum secum ducit, mandatque Clermontio et Durfortio, vt postquam Hispani cibum sumpserint, se ad Vezerae transitum sequantur, monito ante de re omni Buria. Argentius nocte praecedenti metatorem alae Randani miserat, et Monlucius Fontenillium generum diuersis itineribus, vt de hostibus cognoscerent, qui sibi tandem in biuio occurrere, cognitoque hosteis in eo esse, vt vasa conclamarent, eo magis a Monlucio acceleratum. verum illi palantes et licentiae assueti cum Monpenserium Bergeraci longe tunc abesse scirent, et Buriam ad Castellum Mirandae adhuc haerere crederent, rati Monlucium nondum aduenisse, negligentius agebant, et cum eo die Insulam amnem transmittere potuissent, qui non plus duabus leucis inde aberat, commoditate hospitiorum illecti in iis magno suo damno ac dedecore pernoctauere. Buria inter haec aduenit, qui cum rursus Monpenserium monendum et expectandum duceret, Monlucius peruicit, vt sine mora ad hostem duceretur, euentusque periculum in se suscepit; cui postremo Buria de salute prouinciae primum protestatus, quam proelij aleae committere minus tutum existimabat, assensit, et omnibus copiis pedestribus, quae iam Vezeram transvadauerant, vt sequerentur, imperauit. nusquam maior militis quasi iam victoris alacritas. ipse etiam Buria, quamvis initio cunctaretur, solito alacrior visus, qui cum sua Nauarri, Thermi, Valliguidonij, Randani equitum alis progreditur, et Monlucio praemisso cum L equitibus incedens sub vesperam ad Aluerae fanum hospitium habuit locum frequentem, quo Vesuna Petrocoriorum Bergeracum venientibus iter est. eo cum venisset Monlucius, cognito

per exploratorem castra hostium et tormenta ad Veram vicum populosum posita esse, et Duracium ad Andreae fanum iuxta consedisse, nec vtrumque longius media leuca abesse; in domibus vero ante vicum sparsis Salignacum, ac Langoranum Monferrandi fratrem hospitium habere; ad haec Puchium Pardillanum, tanquam omnia circum pacata essent, venationi operam dare; eo ducit; ac Monferrandus quidem primus vim facit, et Salignacum ac Moncaudum in hospitio, dum coenam Langorano pararent, oppressos capit, occisis aliquot, qui in conclaue vicinum confugerant; quo facto Monlucius impetum inhibet, et inde confestim ducto secum Salignaco ad Buriam tendit, ac de hostium rebus eum certiorem facit, ne eo quidem casu commoris Duracianis, qui Buriam ac Monlucium longius abesse rati Salignacum ac Moncaudum a Petrocoriorum praefecto excurrere illac solito captos putabant. ita cum totam noctem fere insomnem duxissent Buriani, summo mane ad pugnam se comparant; Duracius vero securitate fatali nemine praemisso, qui de hostium rebus cognosceret, Bordetum cum LX delectis equitibus in luco propinquo locat, eique C scloppetarios equites attribuit, vt Petrocorianos vaganteis interciperent; ipse cum suis in campum exit. Monlucius cum suis incedebat: Buriae autem, Valliguidonij, et Randani alae, dum ad Monlucium tendunt, a via deerrantes insidias transgrediuntur, ex quibus erumpente a tergo Bordeto Buriani initio inclinati; mox superueniente Fontenillio hostem repellunt, et leui flexu ad Monlucium se recipiunt. tum vero Duracius errorem agnouit, et non iam cum Petrocoriis, verum cum vniuerso Buriae exercitu sibi rem esse, sed serius sensit, saepius a Puchio monitus et tunc grauiter increpitus; moxque consultantibus ducibus, quid facto opus esset, Puchius, quando, inquit, eo res deuenit, vt non tam in exagitando errore tempus terendum sit, quam periculo ac praesenti exitio mature praeuertendum; ita censeo, hodie pugnandum esse. neque nos impares quisquam caussetur. nam non numerus, sed virtus vincit; et loco oportuno sedemus, in quo propter siluas et angustias exiguae copiae contra maiores bellare possunt; tantum animus ne desit, et non terga recedendo, sed ora pugnando in hostem feramus. scitum est inter militiae peritos, quoties duae acies in conspectum venere, quaecumque prior recedit, victoriam a se abdicare, et in aliam, quae in vestigio stetit, transferre. id recenti Sanquintinianae pugnae exemplo nisi constaret, fortasse pluribus edissererem. reliquum est igitur, vt nisi ex virtute, quam his signis stantibus nunquam in animis nostris extinctam fatebor, saltem ex necessitate consilium capiamus. verum non auditus Puchius, Duracio contra et Bordeto obii cientibus, iam metatores ad insulae transitum cum turma equitum progressos, et ante Montauseum copias peruenturas, quam ad pugnam cogi possent. ita signo dato iussi incedere pedites, et Santerminio negotium datum, vt tormenta, quibus praeerat, in media acie collocata, quam festinanter posset, acceleraret. Duracius extremum agmen cum exporrecta cataphractorum equitum ala et scloppetariorum itidem equitum turma ducendum suscepit; quo animaduerso Buria, qui IIII tormenta secum trahebat, ea in tumulo constituit, Massaeo ad dextram, Nauarri et Monlucij turmis ad laeuam incedere iussis, quibus additae Buriae ipsius, Randani et Valliguidonij alae. post eos pedites Galli incedebant, et post Gallos Hispani. tum Monlucius partes alloquendi milites sibi sumit, et Hispanos quibus Lud. Carbaiacus praeerat per maiorem gloriam et nominis eorum late sparsam famam, Turcorum, Maurorum, Barbarorum atque etiam Gallorum plerumque cladibus perspectam ad pugnam cum strenuis Gallis aduersus sectarios ac perduelleis fortiter capessendam hortatur. tum ad Vascones conuersus, Hodie venit tempus, commilitones, vt indecisum hactenus certamen hoc certamine dirimatur, Vascones Hispanis, an Hispani Vasconibus virtute praestent. nam cum in eadem acie sub iisdem signis stemus, aequum est, vt periculum faciamus; et ego quidem Vasco in partem gloriae veniam, pro qua cum illi tantum certent, nos qui praeterea pro rege, pro aris focis pugnamus, eo magis eniti debemus vt non solum dedecus, sed patriae excidium, quod necessario sequetur, si vincamur, euitemus. inde per equitum turmas discurrens et singulos appellans, mox cum Monterrando et Caiella progreditur, dum adhuc consultarent hostes sub arbore; moxque pedites eorum incedere cernens, Argentium exultabundus adit, et, Vicimus, ait, trepidanteis

hosteis nunc recedere vides, qui mox vbi nos insequenteis conspicient, in fugam vertentur. sed rursus hic incidit disputatio, cum quidam peditem exspectandum dicerent, vt totis viribus cum hoste confligeretur; Monlucius vero, qui vereretur, ne hostis interea collem occuparet, ad eumque ab imo in summum haut citra periculum enitendum esset, vti nuper ad Targonem euenerat, in eos animo in speciem turbatos nulla mora interposita, antequam ex pauore se colligerent, cum equitatu impetum fieri debere contendebat; atque is in suam sententiam ceteros pertraxit felici euentu. nam post displosa Buriae iussu tormenta, cum impetus a Monlucio factus esset, dissipato equitatu mox pedites fusi sunt; Masseus vero qui cerneret in collem oppositum, turmam adhuc integram contendere, eo statim cum Fontenillio ducit; atque illi sociorum periculo iam consternati sine negotio caesi sunt, captis tormentis; moxque Buria, qui aciem ducebat, aduolauit. praecipua in eo conflictu Argentij virtus. exstitit. capta XIX signa peditum, et V equitum vexilla, et ad Monpenserium missa. caesa ex hostibus II OIO, quamvis minorem numerum edant Protestantes, qui culpam rei male gestae in Petralongum castrorum praefectum reiiciunt, qui agmen quadratum eo modo et loco, quo inter duces conuenerat, non constituerit; quasi vero non aliae iustiores caussae subsint, siue licentiam militis passim palantis et dicto nusquam obedientis spectes, siue securitatem ac negligentiam ducis, qui de hoste iam vicino per exploratores non cognouerat; siue denique imprudentiam, qui de recessu in hostis conspectu contra Puchij sententiam cogitauerat. captus is Petralongus, et duriter habitus; vulnerati grauiter Caumontius, Rupifulcaudius Montandreus, ac iunior Duracij frater. ita debellatum altera post meridiem hora VII Eid. VIIIbr. ex iis qui euasere, quique Duracium medio hoste adsequi non potuere, cum transmisso Duranio Montalbanum versus tenderent, a rusticis caesi aut capti sunt; moxque Aginnum abducti, vbi ad patibulum, cui consistorij ad ludibrium nomen fecerunt, affixi sunt. Duracius Marcastellus ac Bordetus continuato noctem proximam cum die itinere sub vesperam Barbezeriam in Santonibus peruenere, atque inde Mediolanum Santonum petiere; cum in itinere Laumosnerium obuium factum cum CCC ad internecionem cecidissent, exiguo certe post tantam cladem profectu, sed rariore exemplo virtutis post fugam turbatis militum animis restitutae. eodem tempore Memius, qui post res male Aginni administratas Benearnum se contulerat, a Gondrinio interceptus et Laumontium atque inde Aginnum deductus, postremo Burdigalae Senatus decreto securi percussus est. tunc Rupifulcaudius comes ad Ioannis fanum sedebat, qui vbi de Verensi clade intellexit, subito obsidionem soluit, et cum XXC equitib. ex nobilitate, nam reliqui huc illuc in dies dilabebantur, CCC equitibus scloppetariis et II peditum delectorum et egregia instructorum signis ad Montem-morillonium Duracianos reliquos accepit, et Aurelianum ad Condaeum contendit; Protestantium factione passim profligata et exagitata; quib. in Benearni pago ad Nauarrae reginam, in Cadurcis apud Ioannam Genulliacam Iacobi Galeoti magni tormentorum praefecti F. et Crussolij matrem; denique in Aginnensi agro apud Annam Bonvalliam Armani Bironi famosi illius ducis matrem toto eo tempote tutus receptus fuit. Monpenserius secundum haec a Sansaco monitus Bergeraco Barbezeriam, vbi Duracium adhuc haerere credebat, abducto secum Buria venit, quem paullo post X alia Hispanorum signa secuta sunt, duce Ioanne Carbaiaco Ludouici patruo. inde pacata superiore Aquitania in Santones descendit, et Mediolanum a Protestantibus relictum occupat, nouae religionis vsum abolet, antiquam instaurat; et tandem Rupellam, non sine ciuium altercatione peditum equitumque copias aliquot introducit imagines et altaria restituit, Protestantibus conueniendi libertatem interdicit, etiam praesidiis per loca vicina dispositis. Marennenses initio ad defensionem se comparabant; sed cum viderent fossam ad coniungendos duos maris sinus seu canaleis institutam, Broagium videlicet, et Sendram, nondum consummatam, et Vasconum et Hispanorum copias iam in propinquo esse, Antonij Pontij illarum regionum reguli interuentu certis legibus couuenerunt, quae a Lescurio cognitore regio in senatu Burdigalensi perlatae sunt. quorum hoc praecipuum caput erat, vt positis armis iuxta edicta regia viuerent. cum vero controuerreretur, de quibus edictis

id intelligendum esset, et Aluertenses Ianuarij edictum vrgerent, re infecta discessum est. verum mox Olerona a Guibauderio intercepta, vixque elapsis pastoribus, qui nauigium forte nacti in Britanniam vela fecere, Marennenses tandem condiciones accepere, et Pontius eo cum suis venit, nec quidquam inclementius, qua erat animi moderatione, cum insulanis egit. inde Monpenserius Sansacum cum Vasconibus et: Hispanis dimisit, qui in tempore in castra regia venere, magnumque momentum postea ad res prospere gerendas attulere. eodem die, quo ad Veram debellatum est, Terrida per Bazordanem castrorum magistrum Montalbanum astu nocturno tentat; is siquidem cum ex Fongrauio, qui intus erat post praesidiariorum discessum cognouisset oppidanos, vbicumque impetus hostilis metus esset, eo desertis ceteris vrbis locis confusos in armis accurrere, cum Dominicanorum coenobium, quod illi metuebant, occupare vellet, scalis admotis ad Carmelitarum et inde ad Franciscanorum et flumentanam portam vim sed simulatam facit. interea CC scalis ad murum, qui Dominicanorum coenobio subest, appositis enituntur, admoto etiam ariete, cum magno tubicinum et tympanorum strepitu. verum praeterspem accidit, nam oppidani, a Laboria, vt eam partem diligenter seruarent moniti, eo conferti properant, et enitenteis summa alacritate excipiunt, ac tandem deturbant, occisis fere CC et captis scalis eo apportatis et ariete ipso. ea spe falsus Terrida S. Antonij suburbium capit. postridie IX tormenta maiora Tolosa summissa, et IIII notha, III colubrinae cum omni bellico apparatu, IIII item signa in vrbe conscripta; et mox Garda, Mon-morius, Villa-magnus et Tilladetus cum VII signis secuti sunt. incisi dein fontis copiosissimi canales, non signe magno obsessorum incommodo. maiore animorum obstinatione defensum, an obsessum oppidum fuerit, haut facile est dicere, cum pastores, qui permulti in eo erant, oppidanos ad extrema quaeque subeunda hortarentur, et assiduis concionibus confirmarent, et omni humanae opis adempta spe eo maiorem diuini auxilij fiduciam in animis illorum accenderent: Terrida contra, qui re toties tentata ad dedecus suum pertinere existimaret, si ea non confecta inde discederet, in proposito magis ac magis animum obfirmaret. itaque continuata obsidio per anni reliquum vsque ad Aprilem inse quentem, quo pacificatio in eo tractu sancita est; quod omne tempus leuibus proeliis, pulsationibus crebro translatis, eruptionibus ac colloquiis transactum est. ac XI Kal. IXbr. cum IIII tormenta edito loco in munimentum ad Dominicanorum directa essent, et verberatione magno impetu continuata Bazordanus vir strenuus ac sagax processisset, vt ruinam factam exploraret, paullum dimoto vmbone, quo tegebatur, infra laeuam mamillam letale vulnus accepit, ex quo statim concidit; cuius morte cognita pastores iam sibi liberi videbantut, cum Terrida postridie Sansaluio fratri, et Garducio, qui Bazordano in munus successerat, impetum cum delectis faciendum imperat; sed superata ruina, cum retro alium murum et aggerem superesse animaduerterent, et interea in latus vtrumque densa scloppetariorum grandine peterentur, eadem celeritate, qua insiluerant, resiliere, amissis aliquot ex suis, et in iis Altaripa Sansaluij legato. inde colloquium repetitum, Laboria satagente, vt condiciones acciperentur, et Terrida regij praefecti titulo in vrbem admitteretur, salua in religionis caussa regiis edictis concessa libertate; sed nunquam pastores et alij ab iis persuasi, vt assentiretur, adduci potuere; quod postea obstinatis hominibus Laboriam suspectum reddidit, cui primo ademta non citra iniuriam munimenti ad Dominicanorum custodia, mox et publica, quam in vrbe obtinebat, administratio; suspicionem augebat, quod Petrolongus, quem in Verensi pugna captum diximus, et quem fama erat a Protestantibus defecisse, aliquoties colloquium eius expetiisse dicebatur; quas iniurias ille aliquandiu dissimulauit, donec ab arctiore obsidione discedente Terrida excitatis ad omneis aditus propugnaculis, quibus Espenanus Massei frater praerat, vrbs latiore custodia cincta est. tum vero ille IIII Non. Xbr., qui pastorum pertinaciam et insolentiam videret, compositis nunciis oppidanorum animos ludentium et falsa spe implentium, vrbem reliquit reditum pollicitus missi rursus ad obsessos Verlaeus, qui a Terrida, cum auxiliares Montalbano Tolosatibus nuper laborantibus summitterentur, captus fuerat, cum aequissimis condicionibus, et post eum a Monlucio Io. Treius Dariatus, qui ab

occaecatis superstitiosa fiducia animis nihil impetrare potuerint. paullo ante Antonius Crussolius post reditum suum ex aula, vbi per eius absentiam mirum in modum res mutauerant, per Heluetios in Allobroges descenderat, et inde per Charmiam in Viuariensi agro, postremo Vticam venerat, vbi ab Septimaniae ordinibus rogatus summam prouinciae praefecturam regis nomine sumere primo recusauit, donec delegatorum Monpelij, Nemausi, Biterrarum, Agathae tunc obsessae, Vticae, Viuarij, Castri, Mimati, ac Vauri, qui Nemausi IIII Non. IXbr. conuenerant, decreto ac precibus exoratus prouinciam suscepit III Eid. IXbr. et iureiurandum ab iis accepit, pro vniuersis fidem adstringente Carolo Barga rerum capitalium Monpelij quaesitore. tum leges scriptae super quaestura et pecuniae regiae rationibus, vectigalibus, tributis, bonis sacris, annonae et rerum venalium pretio. decretum insuper, ne Crussolius in suo comitatu vllos haberet, qui Pontificiam religionem profiterentur, aut medij et cunctabundi essent: neque vlli munus aut praefecturam demandaret, nisi prius de eius religione vita ac moribus diligenti inquisitione facta constaret. tum ex praefecturis seu dioecesibus delecti, ex quorum consilio res administraret, dein Eid. Xbr. Nemausum tanquam Septimaniae regis nomine praefectus sollemni pompa ingressus est. eodem fere tempore Bulliargius cum diu Ludonij haesisset, cognito XXX Italos cataphractos et LX scloppetarios equites Laurentij fanum in Venascinensi principatu tenere, atque inde vicinam regionem excursionibus vastare statuisse, transmisso Rhodano locum suffodere aggreditur, et Rupemaura machinas aduehi curat, erumpenteisque praesidiarios intra munimentum cum damno compulit, qui nocte insequenti locum deseruere. dum haec vbique geruntur, Gratianopolitani summis angustiis conflictabantur, Ponati initio socordia, qua vtcumque diligenti Cochij sollertia sarta, tamen nouae in dies difficultates occurrebant, quae non nisi summa constantia superari poterant, ad quam eos assiduis concionibus pastores hortabantur, et in iis Stephanus Natalis iam grauis annis, qui apud Angrunienses diu hoc munere functus fuerat. ad haec eos terrebant Viennae, Busseriae et Cassenatici praesidia, a quibus infestabantur, et literae Monbrunij, qui ab Adretio ad Viennam sedente euocatus vrbem deserendam et moenibus nudandam esse censebat. sed his omnibus incommodis ac difficultatibus se maiorem praebuit Cochius, qui porta ponti opposita et triclaustrensi rastro obserata, et ea parte, quae Isaram spectat, doliis terra et fimo oppletis munita; qua vero montes imminent, seruatis et obstructis a delecto milite aditibus, quod plebs in ea regione ob religionem Pontificiam suspecta esset, in turre item Rabotia, quae in monte sita est, speculatoribus constitutis, regiones inter duces distribuit, et stationes diligenter obit. IX Kal. IXbr. factus noctu impetus ad illam regionem, quae montes respicit, obsessis vti dixi suspectam. inde tamen hostes eiecti, sed postridie ad triclaustrensem portam, S. Iacobi suburbium, et Dominicanorum coenobium castra circumposita, cum in vrbe tantum CC armati essent, et exigua admodum annona, quam parce ac religiose distribuendam curabat Cochius. in castris hostium erant ad VI OIO numeratis Italis et Hispanis, et plebe rustica, quae tanquam ad certam praedam conuolauerat, sed per absentiam Maugironi omnia admodum confusa erant, quippe Cassenatico Maugironi legato, quod parum rei militaris sciens haberetur, duces aegre parebant, et sublato obsequio dum alter alterius sententiam improbat, nihil agebatur; quod obsessis, secundum Cochij constantiam ac vigilantiam, summopere salutare exstitit. noctu fere tantum ad arma clamabatur, vt continuis vigiliis fatigati praesidiarij tandem ad deditionem compellerentur. ita tempore ad XVI Kal. Xbr. extracto, iam annona deficiente, cum frustra ab Adretio auxilia expectarentur, Cochius, vt suam hosti alacritatem et animi praesentiam ostentaret, vltro eum ad certamen prouocat, et copiam pugnae cum C XX, aut etiam cum minore numero fieri exposcit, seque acceptis obsidibus cum suis proditurum confirmat, ea lege, vt si vincerentur, vrbem ipse traderet; si contra sui superiores essent, Cassenaticus obsidionem soluere teneretur. sed nequaquam condiciones acceptae, responsumque a Cassenatico, vt cum ventre certarent; nam cum eo deinceps, quam secum, crudelius bellum fore. itaque tandem fame coacti colloquium exposcunt, et iam datis vtrimque obsidibus de deditionis condicionibus agebatur, cum necopinato ac praeter spem praesenti

periculo ereptisunt. Rembaldus Furmeierus a quibusdam Valentiae et Romanij oppidanis vicem obsessorum miserantibus arcessitus cum CCC Vapincensibus eo venit, ibique circiter CCCC scloppetarios et XXC equites, quibus Terrendolius prouincialis praeerat accepit; quibus se Changius, Baronius, Berengarius Pipetus, alij ex nobilitate adiunxere egregie animati, qui vrbem obsidione liberandam vel vitae periculo recipiunt. prima ad Noiaram difficultas occurrit locum angustum, vulgo Scalas dictum, inter montem et Isaram transuerso muro lapidibus sine calce constrato clausum, qua transeuntes ingentibus saxis ex alto a rustica plebe, quae angustias insidebat, prouolutis obruebantur: quas tamen Furmeierus cum suis fere citra damnum pertransiuit, occisis aliquot ex rusticis, et Cassenaticum tertio ab vrbe lapide XVII Kal. Xbr., vbi Dracus ad vrbem euntibus transmittendus occurrebat, incolumis peruenit; quo cognito a Cassenatico CCCC equites cum flore peditatus mittuntur, qui transitum auxiliaribus intercluderent, quorum paucitatem contemnentes vbi ad Draci ripam venere, copias diuidunt, et partem in vlteriorem ripam duce Rupello ex Cassenatica familia notho, praemittunt, qui ad lucum amni impositum in insidias sine strepitu laterent, Furmeieranos iam progressos adorituri, et vndique a tergo ac fronte cinctos caederent, quod non imprudenter fortasse excogitatum Furmeieri virtute auctoribus in exitium vertit. nam is summo mane in aduersa ripa conspecto hoste tamen se ad transitum parat; sed cum in amne esset, citius prodentibus se insidiatoribus, ille nihil turbatus, et qua erat animi praesentia id se consilio facere fingens, quod necessitate faciebat, pedem retro fert, et eos aggressus ante oculos suorum caedit, atque in fugam vertit. tum eadem alacritate transitum Draci repetit, vt cum aliis confligeret, qui suorum casu territi, quamvis numero superiores non iam de pugna sed de salute solliciti huc illuc diffugiunt, continuoque soluta obsidione, Mura ac Moguntiacum in Treuiris, alia insuper loca ab hoste deserta sunt, admisso interim pernicioso ab obsessis errore, qui Busseriam non continuo duxerint, quo se statim Itali concluserunt, et inde magna damna vrbi deinceps intulere, nequicquam ab oppidanis postea tentati, iam resumptis animis, ita vt cum damno illi repulsi sint. interea Adretium ad Viennam haerentem multa male habebant, memoria iniuriae adempta Lugduni praefectura et in Subizam translata acceptae, indigni inter suspicaces homines de se sparsi sermones; ac postremo in iniuriae parte numerabat, quod cum Nonnaei Io. Monlucius Valentiae episcopus attineretur, et eum sibi dedi posceret, opidani praepostera cunctatione seu tergiuersatione Valentino euadendi commoditatem dedissent; quam indignam gratiam suis meritis rependi indignatus, refrigescente paullum pristino ardore, quo se terribilem simul ac admirabilem hosti eo anno reddiderat, paullatim ad componendas res animum adiicere cepit; et literas quidem fano Symphoriani XVII Kal. Xbr. ad Nemorosium dat, quibus petebat Italos duos in bello captos sibi reddi, et inde occasione captata Gondrinij caedem excusabat, et Susaei ac Fabricij Serbelloni immanitate, qua erga Arausienses vsi fuerant, factum dicebat, vt Vaureaci, Bolenae, Petrae-latae contraria seueritate vsus fuisset, quo suorum despectum ac prope iacens nomen erigeret; de cetero fidem ac iura belli religiose seruasse, nullum humanitatis et officij genus erga nobilitatem et vxores aduersae factionis procerum praetermisisse: nec vero ambitione aut alio prauo affectu arma sumpsisse, sed Condaei iussu, qui secreta a Regina mandata haberet, belluni pro regis ac Protestantium libertate contra regiorum edictorum violatores suscepisse, quibus si idonee prospiciatur, non recusare, quin abiecta omni in Delfinatu praefecturae dignitate ipsi omne debitum obsequium deferat. ex quibus postremis verbis cum hominis occultam animi aegritudinem sentiret Nemorosius homo sagax fortuna vsus est, et misso ad eum Gastio paullo ante capto, atque vno ex domesticis, Duchio nomine, fidem eius ac voluntatem periclitatur. Protestantes genus hominum suspicax, aliquot ante diebus Crussolium et Odetum Colinium Cardinalem Gasparis fratrem qui in Septimania cum Crussolio erat, per literas monuerant, multis sibi indiciis constare, Adretium ad defectionem spectare, rogauerantque, vt eius rei Condaeum et Colinium maris praefectum certiores facerent. quod et illi fecere, misso nuncio, qui accepto a Colinio responso inde Lugdunum reuersus est, sed prius toto literarum fasciculo

ad Brissacum, sub quo bellis Subalpinis militauerat, delato, qui cum iniuriae ac contemptus animum Adretij impatientem nosset, Sansornium cum fasciculo ad Nemorosium legat, additis ad Adretium literis, quibus eum pro vetere amicitia monebat, vt se respiceret, et quo in pretio apud eos, pro quibus vitam, opes fortunas tam libenter profunderet, esset, ex Colinij literis ad Cardinalem fratrem cognosceret. additae etiam amplissimae condiciones siue regi militare, relicta Protestantium caussa, siue extra regnum migrare vellet; quo casu ei C aureorum OIO Argentinae numeranda suo ipsius nomine pollicebatur. his autem Colinij literis, quibus ad querellas de Adretio respondebat, perscriptum erat, nosse se Adretij ingenium, sed quando tam strenuam hoc bello operam nauauerit, insolentiam eius, qualis qualis sit, ferendam esse, ne ex insolenti, si aliter fiat, prorsus furiosus euadat, atque potius esse, vt is quaqua ratione placetur, nihilque inpraesentiarum intempestiuum contra ipsum moueatur. his ergo per Duchium Adretio expositis et literis Colinij communicatis non tamen ille, quamvis iusta indignatione commoueretur, se statim transversum agi sinit, sed consilium de rebus ad concordiam reducendis prosequitur, vocatisque in concilium Senate, Poncenaco, Blacone, Sauzeto, Mouentio, Mirabello, Pega, Cugio, et Batallio, quid Nemoro sius per delegatos petat, aperit, nimirum vt pacis in Delfinatu constituendae ratio ineatur, eamque ob rem ad colloquium deueniatur: quod vt tunc proceribus displicuit, ita vt Subizae sententia exquireretur, ante omnia placuit; qui rem periculi plenam esse respondit, et de qua nulli praeterquam Adretio satis fideret, ac proinde, vt pro sua prudentia et in remp. amore de ea decerneret, eius arbitrio relinquere. cum responsum hoc ambigum allatum est, fessis bello plerisque et ad quietem inclinantibus iam obsides vtrimque dati fuerant, a Nemorosio quidem Monreuellij comes et Mandelotus; ab Adretio autem Poncenacus et Blaco. dum colloquuntur in secreto procul ab aliis haut longe a Vienna, Ioannes Mereus Poltrotus Subizae domesticus, qui cum Adretio venerat, iniecto de Nauarri morte sermone graue ab imo pectore suspirium ducens, nondum abunde calamitatibus publicis hac caede parentatum est, inquit maior victima mactanda superat; cumque a circumstantibus interrogaretur, de qua victima intelligeret, magnum Guisiadem nominauit porrectoque brachio dextro ac sublata voce, hoc est illud, quod patrato tanto facinore malis nostris finem imponet; quod idem saepius postea dicere auditus est, coram etiam Subiza, qui furore potius, quam certo consilio cum id dici existimaret, pro tempore neglexit. cum vero de colloquio cum Nemorosio habito cum suis ageret Adretius, primum se praeteritorum memoriam apud eum purgasse dicebat, tum in medium propositas pacandae prouinciae rationes; quae fere erant, vt ipse cum summo imperio in ea admitteretur; pastores, qui turbis caussam dare crederentur, ad tempus dimitterentur, salua cuique domi priuatim in religionis sensu libertate: dein porrectas Colinij literas, quas Nemorosius vltra modum exaggerauerat; postremo petitas aliquot dierum inducias. ad quae Adretius responderit, de re omni statim ad procere et prouinciae ordines relaturum, et quid ipsis placuisset, ei significaturum. haec ita ingenue fatebatur Adretius, quae alij aliter interpretati, cum dicta factaque eius in malam partem acciperent, hominem generosum nihil tale fortasse initio cogitantem, postremo iritatum, ad extrema consilia praecipitauerunt. his actis, de copiis remouendis agi ceptum, quae Lugduno iam annonae penuria laboranti summopere incommodabant et Adretius quidem ipse ad Subizam vltro proficiscitur. eum consulturus, an induciis comprehendi vellet; quod cum recusaret, ille rursus ad colloquium cum Nemorosio redit, et inducias in VIII Eid. Xbr. paciscitur, quo facto copias dimittit, et induciarum beneficio vsus, postridie cum aliquot tormentis Viennam deuehitur, ibique tertio cum Nemorosio collocutus secundo flumine Spiritus fanum tendit; fama crebrescente de Susaei expeditionibus, qui Auenione cum viribus Pontificiis egressus Vaureacum et vicina loca occupauerat; quo mox ille ducit, et loca illa omnia sine certamine fere in fidem recipit. inde Montelium Adaemari, quo prouinciae ordines conuenerant, exeuntibus induciis redit. ibi frequenti consessu Adretius exposito rerum statu, et quibus angustiis premeretur, a milite, annona, et, quae praecipuus belli neruus esset, pecunia, multis verbis edisserit; tum quid cum Nemorisio

tribus colloquiis egerit, refert; cui se responsum cum de re omni ab iis decrerum fuerit, daturum pollicitus sit; interim hortatur, vt in commune consulant, et matura ac prudenti deliberatione periculo imminenti praeuertant ibi iam inclinantibus ad pacem animis condiciones a Remigio senatore Gratianopolitano perscriptae sunt aequissimae, et vel Protestantium confessione ipsis vtilissimae, quas tamen pastores praepostero religionis calore inflammati, et quidam ex vulgo haud paullo prudentiores cauillati sunt, ea maxime ratione, quod quae Nemorosius promitteret, seruare non posset. etenim quam spem esse, vt qui fidem ante biennium Castronouio et sociis datam a Guisio coactus non seruauerit, eam nunc illo ipso Guisio rerum potente, atque adeo IIIviratu, Protestantibus seruare possit? ita renouata tumultûs Ambosiani inuidia eum onerant, et Changium ac quosdam ex nobilitate suscitant, qui vt rem paene confectam turbarent, Adretium in hospitio, in quo erat, adeunt, et a iustis armis inconsulto Condaeo se non discessuros protestantur; quod adeo generosi hominis ad iniuriam suam priuatam id pertinere existimantis animum pupugit, vt e vestigio chartam, in qua perscriptae condiciones erant coram omnibus concerpere et igni mandare impetum ceperit, sed prohibitus a pacis studiosis eas paucis mutatis rursus in mundum redigi iussit, sed cum denuo in eorum consessu perlegerentur, Clausonus intercessit, ne iis subscriberetur, donec diploma regium, quo Nemorosio prouinciae praefectura demandabatur, corrigeretur; quod in eo de rebellibus ac seditiosis mentio facta ad ipsorum dedecus et iniuriam pertinere videretur. de eo ordinum decreto, postquam Spiritus fanum venit, quod per Bulliargium et Spondillanum tentasse Crussolium et cardinalem Castellionaeum inaudiuerat, per Duchium ad se missum Nemorosium certiorem fecit; cumque Bolenam vsque processisset, vt cum Crussolio et cardinali ageret, ab amicis monitus, ex suspicione coniectans sibi paratas insidias continuo Spiritus fanum reuertitur, et inde Valentiam, vbi Duchius ei occurrit, cum mandatis ac literis a Nemorosio, quae illum hactenus nutantem et viam mediam honeste a suis discedendi quaerentem per praerupta ad Nemorosium inclinarunt. Santalbanus siue insita ambitione, siue a turbidis illis ingeniis persuasus, inter has altercationes ad Condaeum, cum ad Lucetiam haereret, excurrerat, et suspectam maxime Adretij fidem indiciis vndique artificiose collectis reddiderat, peruiceratque, quo prouinciae securitati consuleretur, vt Condaeus eum ad se euocaret, colore quaesito, vt eius opera in grauissimis negotiis vteretur, summa praefectura sibi demandata, in eamque rem literas ad Adretium et prouinciae nobilitatem ac mandata habebat; quae capto eo et ipsius filio ad Taratrum montem, hodie Tararam vocant, vna inter ceptae et ad Nemorosium perlatae fuerunt. iis per Duchium intellectis coram nobilitate, quae Valentiae conuenerat, de iniuria a seditiosis quibusdam, qui praefectura ipsum exuere per calumnias molirentur, sibi facta palam et aperte conqueritur; tum concordiae rationes propositas vrget. decretum ibi a nobilitate, vt, si posset, quattuor mensium inducias a Nemorosio impetraret; sin minus, munere suo, vt antea, defungeretur, et cuncta ad bellum necessaria compararent. secundum haec duo maiora tormenta educit, quasi Busseriam petiturus. moxque aliis ex nobilitate, prout infensos aut obnoxios sibi nosset, imperium abrogat, aliis auget, captiuos dimittit atque in iis Marsilium Guisij amanuensem hero percarum, ea tamen lege, vt Monioium Blaconis fratrem, qui Gondrinium interfecisse credebatur, antea captum periculo eximeret: quae omnia a maleuolis secus accepta eum inde apud suos traducebant, inde magis ac magis ad vltionem accendebant. itaque cum Romanium venisset, et rursus perscriptas a Remigio condiciones in nobilium consessu recitari iussisset, clausulam in iis appositam, qua Condaei consensus exigebatur, induci iubet, quod tunc iam de capto Condaeo in Drocensi pugna nuncium accepisset, eoque magis concordiam vrgebat, et vt rem exequeretur, vim adhibere statuit, et per Bononiam ordinum ductorem CCC peditum delectum cohortes a Nemorosio impetrat, quas per metatorem suum ad Serram vsque deducendas curat, Baronio, Portae ac Villeo fidis atque eadem secum sentientibus negotio dato, vt cum delectis profecti eodem tempore, quo ipse a Nemorosio missos Romanium non omnino ignaris oppidanis introduceret, Valentiae portas occuparent, et ita volenteis nolenteis prouinciae ordines

ad pacis condiciones cogeret; verum superuenientibus Monbrunio, Mouentio et Clerio a Subiza ad id summissis, et oppidanos periculi sui, si Nemorosianos admitterent, admonentibus, Valentinis etiam, vt sibi cauerent, praemonitis, consilium Adretij frustra fuit, et ipse mox contrariae factionis, quae re detecta praeualebat, decreto captus Valentiam primo deducitur. postea iussu Crussolij, cui Delfinatus praefecturam etiam ordines detulerant, Nemausum a Bulliargio perductus, et a delegatis iudicibus interrogatus vsque ad pacificationem proximam sub custodia habitus est. Interea Andelotus in Germaniam ad maturanda auxilia profectus multis difficultatibus conflictabatur; nam misso ab aula primum Curtelario Germanicae linguae interprete prid. Kal. April. dein Henr. Clutinio Oisellio, et post eum Iac. Angeneo Rambulieto nihil non actum fuerat, vt Principes atque ordines Imperij delectus recusarent et per ditiones suas impedirent. cum vero a Ferdinando comitia in IXbr. proximum ad inaugurationem filij Maximiliani in regem Romanorum indicta essent, Condaeus eo legauerat Iac. Spifamum quondam Niuernorum episcopum, hominem facundum ac vehementem, qui confessionem fidei, qualis edita est, in comitiis publice exhibuit, vt eam a monstrosarum opinionum calumniis vindicaret, et insuper treis orationes habuit, primam apud Ferdinandum Caesarem exhibitis etiam Reginae literis, quibus fides fiebat, Condaeum Reginae mandatu bellum hoc pro regni ac Protestantium caussa contra regiorum edictorum violatores suscepisse, quarum exempla vt in acta Camerae Imperialis referrentur, vt posteris de rei veritate constaret petiit et obtinuit. alteram apud regem Boemiae in priuato conclaui; ac tertiam denique apud Imperij principes, quibus postremo rogabat, vti regis pupilli defensionem susciperent, Condaeo pro eo militanti fauerent, delectus Rochendolfij et Ringrauij auspiciis factos reuocarent. sed incidit aliud graue incommodum, quod summopere res Andeloti in Germania conturbauit. nam cum initio Condaeus Aureliani cum Io Ratzembergo et Henr. Schatinio de delectis conuenisset, eaque spe diu tempus exactum esset, illi a regiis ministris siue persuasi, siue, vt creditur, corrupti se postremo excusauere, appetente hieme incommodam profectionem caussati, et in ver proximum differendam dictitantes. verum Lantgrauius propensa, qua Condaei caussam prosequebatur, voluntate hanc difficultatem superauit, Ratzembergo et Schatinio quos composito ad despectum dicterio aestiuos duces appellabat, cum ignauiae exprobratione valere iussis, et ne dux iam conscriptis copiis deesset, Fridericum Roltshausenum Hessiae atque adeo equitatûs sui tribunum obtulit; quo ductore Andelotus tandem VI Eid. VIIIbr. Bacarae exercitum auxiliarem recensuit, quamvis lustratio in Kal. eiusdem mensis indicta esset. in eo erant equitum III OIO tantum sub IX vexillis, et peditum XII signa, hoc est IIII OIO, cui se Porcianus princeps cum C equitibus ex nobilitate Gallica adiunxit, et Argentinam vsque ad ipsum venit. paullo ante Andelotus febre quartana correptus fuerat, qua tamen ille nihil retardatus est, quominus lectica vectus se in viam daret, per Lotaringiam et inde per Burgundiam supra Sequanae fontes itinere facto, et ad Creuantium superato Itumna, vt Niuernium Campaniae praesidem cum numerosis copiis praefecturae suae aditus seruantem, et Santandreanum, Tricasseis iam ante, cum Nauarrus Rotomagum tenderet, cum equitum cataphractorum turmis XIII leucis armaturae vexillis ac Picardiae legione eo missum deuitaret. direptum tamen in itinere Cyri fanum, et Issium, quod portas aperire noluissent, et annonam petentibus superbe respondissent. Castrumvilanum item captum, vbi Franciscani aliquot male multati sunt. tandem Andelotus per Montargirium cum ala equitum, Aurelianum, nam ceteras copias locis idoneis dispositas reliquerat, VIII Eid. IXbr. peruenit, cum Kal. eiusdem mensis Rupifulcaudius et Duracius cum CCC equitibus et OIO IO peditibus ex reliquiis Verensis pugnae eodem appulissent. magnis gratulationibus ac plausu a Condaeo, qui obuiam ei Iacobum Bucardum miserat, et Colinio maris praefecto fratre exceptus Andelotus, vt in cuius aduentu post Rotomagum captum et Verensem stragem spes omnes repositae essent. iamque omnia ante eius aduentum ad profectionem comparauerat Condaeus, qui a re numaria maxime laborabat, in cuius administratione parum caste Ant. Fumeus versatus dicebatur, quamvis alioqui tota

vita inculpatus habitus fuisset. vbi Germani venere literas ad Germanos, qui in Guisij exercitu erant, sic illi loquebantur, mittunt, et eos a militia illa dehortantur, quae ad illos, qui puriorem doctrinam profitentur, exstirpandos suscepta sit; verum exiguo profectu. pauci tantum Valdeci comitis ductu deserta Guisij militia in Condaei castra transiere. biduo post captum Rotomagum formula literarum edita, qua cunctis, qui arma tulissent, aut pecuniam iis, qui in hoc regno aduersus regiam maiestatem arma sumpsissent, auxiliave religionis caussa suppeditarint, aut aliter seditiosos consilio operave iuuerint, vrbes praeter contraque regis voluntatem occupatas adierint, gratia praeteritorum fiebat, domum suam libere redeundi et bonis suis pacate vtendi fruendi libertate concessa; ea lege, vt Catholice deinceps viuant, nec Protestantium concionibus intersint, et ab armis in posterum nisi regio iussu sumendis abstineant. excepti ab hac gratia seditionum per vrbes ac rapinarum duces et auctores, templorum expilatores, qui pecuniae publicae administrationem procurarint, aut armorum mercaturam agitarint. earum literarum benesicio vsi plerique, et in iis, Carolus Haluinius Pienna, et Bellavilla Reginae iussu Condaei partes initio secuti, et tunc ab eadem reuocati, hic Santonum, ille Belgij regulus, quivulgari dicterio e lingua Santonica detorto Quillebedoini, quasi proditores et ignaui a Protestantibus indigetabantur. Condaeus contra ante profectionem Kal. IXbr. scriptum prolixum euulgat, quo repetita praeteritorum tumultuum memoria eorum culpam in Guisium, Momorantium, et Santandreanum reiicit, quorum ambitione factum sit, vt aequae pacis sarciendae rationes iniri non potuerint, edicta regia violata, vrbes direptae, externi in regnum adducti, omnia diuina humanaque iura confusa sint. tum quibus condicionibus transigere semper paratus fuerit, et nunc etiam sit, demonstrat, caussam innocentiae suae ordinum legitime conuocatorum iudicio summittens, omniumque adeo principum ac nationum, modo nulla praeiudicata opinione imbutarum, simplici item et innocenti regis voluntati et arbitrio, modo ne captiuitate aut vi prohibeatur, quominus de caussa omni semoto affectu diiudicare possit. abeuntem prosecuti sunt omni officio pastores numero L, suisque precibus ab eo contenderunt, vt exercitum scortis, rapinis, ac foeditate omni purgaret, singulis legionibus pastores suos assignaret, qui conciones apud milites haberent, et preces matutinas ac vespertinas publice facerent, perscripta etiam et publicata earum formula. tum Pithiuerium in Aurelianensi silua cum peditatu Gallico et VIII tormentis omnis generis progreditur, municipium diues, quod IIII peditum signis tenebatur, qui incensis suburbiis in pomoerio firmando laborabant. cum praesidiarij portas aperire recusarent, admota tormenta, moxque eius arbitrio deditio facta est III Eid. IXbr. sacerdotes inibi reperti crudeliter occisi, Mathurinus Garnerius et Franciscus ordinum duces laqueo suspensi, milites armis et omni re exuti, et sacramento adacti, ne deinceps contra Condaeum militarent. copiosissimus comeatus inde in castra et Aurelianum asportatus. cuius rei fama territi, qui Baugentiacum tenebant, locum deserunt, Magdunensibus praesidiariis in vacuum venientibus, et Castellodunum retro se recipiunt. Momorantius interea et Guisius iam Lutetiam redierant, relicto in Caletis Ringrauio, cui alioqui haut satis fidebant, cum Germanicis equitibus, qui in hostico circa Franciscopolim et loca a Protestantibus occupata excurreret. Santandreanus vero, qui frustra Andeloti ingressum intercludere conatus Senonensium ciuitatem, cui metuebat, venerat, cum inde Stampas tenderet, locum alendo exercitui commodissimum, cognito Condaeum inpropinquo esse, nulla interposita mora praetervectus est, relictis in oppido II peditum signis, qui postridie leui armatura adueniente in arcem confugiunt, et tandem cum ense ac pugione dimissi sunt. non temperatum direptioni, errore eorum, qui nondum assignatis hospitiis citius portas aperuere. sed mox licentia compressa, et annona, cuius in eo oppido semper magna copia est, in exercitûs vsum per delegatos distributa. heic deliberatum inter duces, Lutetiam recta ducendum esset, an vicina loca prius occupanda; et si quidem Lutetiam duceretur, suburbia capi ac diripi e re videretur: qua re magnum terrorem imbelli vulgo, quod tumultibus caussam dedisset, iniici apparebat, sed quo tandem operae pretio? nam non propterea vrbem capi posse constabat, in qua rex regina et numerosus exercitus esset, nec aliud ad

Condaeum redibat, quam vt militem praeda, suos odio immortali oneraret, se vero sublata concordiae spe direptis tot innocentum bonis inextricabili ac tandem damnoso Protestantibus bello inuolueret; addit Franciscus Lanouius manifestum periculum fuisse captis suburbiis, dum miles ad praedam vagus ac solutus discurreret, ne eruptione a praesidiariis facta nullo negotio caederetur. itaque Firmitate ad Matronam, Dordinga, et Monte-Lerici in potestatem redactis, Corbolium, quod a Pauanio cum legionis Picardiae et Campaniae aliquot cohortibus tenebatur, duci placuit, oppidum Sequanae impositum, quo capto et annona firmato multum vrbi incommodabatur. XV Kal. Xbr. iussi praesidiarij deditionem facere, qui cum recusassent, post leue certamen, auxiliaribus Lutetia summissis ac mox Santandreani superuentu firmati sunt. cumque sub id tempus Nauarri mortis nuncius allatus esset, iniecta per emissarios spe, fore vt Condaeus tanquam proximus in fratris defuncti locum ac dignitatem succederet, regina eum ad colloquium per Hospitalium Sanmemium vocat, quod frustra fuit. displosis postridie tormentis et scloppetorum in Condaeanos ictibus, longe dispari euentu vulnerati sunt, hinc Robertus Stuartus, in femore interiore colubrinae accepto vulnere, ex quo rara felicitate mox prorsus conualuit, ita vt ex eo non claudicauerit; inde Antonius Alegrius Milialdus, qui in crure scloppeto ictus vix decennio toto omnino sanari potuit. dein X kal. Xbr. Arturus Cossaeus Gonnorius ad Condaeum cum reginae mandatis missus, quibus colloquium eius exposcebat. inde a Corbolij obsidione, ad quod impetum fieri iam non nisi periculose poterat, discedendi occasione sumpta Condaeus Lutetiam versus tendit, medio Sequana inter vtrumque exercitum, qui se in alterutrius conspectu incedendo mutuis scloppetorum ictibus indesinenter petebant; tandem ad Iudaeorum-villam biduo post Condaeus venit, ac postridie Salicetum, quod est feminarum coenobium, ab illis tunc desertum. ibi colloquij repetita mentio, et cum ad portum Anglorum ventura esset regina, Condaeus siue ob valetudinem, siue insidias metuens se excusauit, et Colinium misit, qui cum Momorantio auunculo diu collocutus est; Momorantius vero, vt suspicionem purgaret, vltro Sequanam transmisit, et ad Condaeum venit, adducto secum Niuernio sororis Condaei filio, quem Condaeus grauiter increpuit, fidem datam identidem reposcens. inde progressus exercitus, et prima acies, quam Colinius ducebat, et in qua Porrianus ac Moius erant, triduo post ad S. Victoris suburbium vim facit, tanta Parisiensium consternatione, vt si nullo praesidio suburbia firmata fuissent, vrbem deserturi et portas aperturi fuisse credantur. tunc AEgidius Magister Senatus princeps iam aeuo grauis ex morbo decumbebat, qui audito per vrbem discurrentium fragore tantum pauorem concepit, cum se a Protestantibus peti crederet, vt ex eo mox decesserit, in cuius locum suffectus est Christophorus Thuanus propter animi moderationem et incorruptum reip. amorem, quem vir ab omni factione alienus et nulli parti addictus ad extremum vsque vitae spiritum re domestica neglecta seruauit, a Regina ad id munus delectus, in quo se ita gessit, vt cum magnam de se spem apud bonos ante adeptam dignitatem excitasset, eam in magistratu auxerit, et eodem vitae tenore perpetuo vsus, turbulentissimis regni temporibus rectum clauum semper tenuerit, reginae ac regibus acceptus, ciuibus suis carus, et Senatui, incertum, ob summam iunocentiam ac beneficentiam amabilis magis, an ob raram et exquisitam in summo munere obeundo peritiam ac diligentiam venerabilis. secundum haec distributa hospitia, et peditatui quidem in vallibus Montis-rubri et Vallis-Girardi vicis subiectis, Porciano ad Gentiliacum, Genlio ad Montem-rubrum assignatus locus. Condaeus cum Colinio Arcolij, Germani equites Cassani hospitium habuere. in exercitu erant circiter VIII OIO peditum, et V OIO equitum, II murales machinae, I colubrina et IIII campestria tormenta. regij circa fossam et aggerem, quo suburbia ab ea parte muniuerant, se continebant. postridie acies instructa, tantumque tormentis certatum, quorum displosione aliquot Germani equites discerpti sunt. die sequenti rursus in aciem prodit Condaeus, cum eoque in sequentem diem rursus colloquium condicitur. itaque IIII Non. Xbr. regina cum Carolo Cardinali Borbonio fratre, Rupisurionio, A. Momorantio et eius filio equitum tribuno, ac Gonnorio ad molatrinam haut longe a Sammarcelliano suburbio

venit, et Condaeus cum Colinio, Genlio, Grammontano, et Io. Raguierio Sternaeo; ibi a Cl. Albaspinaeo postulata Condaei scriptis mandata sunt; quae haec fere erant, vt Protestantibus, vbicumque peterent, libere conueniendi facultas esset; vbi non peterent, non esset, quo concesso Angli et peregrinae omnes copiae confestim regno excedant, et vrbes in statum pristinum restituantur, nullum villis in vita, bonis, ac conscientiae libertate periculum creetur, liberum concilium ad sarciendam concordiam habeatur intra VI menseis, quod si intra illud spatium non possit, nationale in Gallia celebretur, et cunctis interesse liberum sit, de quibus omnibus idonee caueatur. haec secum cum asportasset Regina, re communicata respondet, quod ad primum caput, regem velle, vt Lutetia cum eius territorio, Lugdunum et vrbes in limite positae, eae item in quibus supremae regni curiae sederent, numero eximerentur, et ea loca denique, in quibus post edicti Ianuarij promulgationem Protestantes hactenus non conuenerint; additum, vt ecclesiastici templis ac bonis restituantur, sacra in iis more maiorum peragantur. mox replicatum a Condaeo, vt si in vrbibus in limite positis conuenire non liceret, in suburbiis saltem earum, aut aliis locis, si suburbia deessent, vicinis locus assignaretur; nobilibus, baronibus, castellanis, et merum imperium in ditione sua habentibus, nec aliis publice conciones habendi ius esset. postridie, qui in prid. Non. Xbr. incidebat, ad eundem locum conuentum, et quia de cautionibus nondum actum fuerat, noua postulata a Condaeo proponuntur, ad quae responsum est; cumque responsa turbulentis minime satisfacerent, explorato regiorum aggere ac stationibus per Nic. Passum Feguierium, de inuadendis iis astu nocturno consilium captum est: verum dum alij alios exspectant superueniente aurora frustra fuerunt. biduo post repetitum idem consilium, iam suspecta Genlij fide, quod honorificentius de Guisio, sub quo militauerat, loqueretur, pacis condiciones a regina propositas aequas diceret, pacemque vel iniquis condicionibus iustissimo bello ciuili anteponendam familiari sermone vsurparet, et cum Danvilla nuper diu collocutus esset. itaque clam illo initum, quamvis ipsius opera ad id egerent duces; sed conuenerat, vt quando per Montem-rubrum iter faciendum esset, quod erat Genlio assignatum hospitium, cum hora rei exequendae aduenisset, illum non ante monitum assumerent, ne tempus rei euulgandae daretur. verum accidit, vt dum deliberatur, ipse superuenerit, reque cognita alacritatem vultu praeferens, tanquam se ac suos ad expeditionem paraturus in hospitium suum concesserit, inde mox profunda nocte post cenam supellectile argentea et sarcinis collectis cum Auareto equum conscendit, et stationem regiam praetervectus, quid sibi consilij esset, Auareto aperit, nimirum decreuisse domum concedere, quando pacis condiciones repudiarentur, neque propterea a religione vel a Protestantium societate discedere, idemque vt faceret, hortatus, cum recusaret Auaretus, ipse Lutetiam se recepit. ille vero, cui praeter spem et opinionem accidisset, continuo ad Condaeum redit, qui discessu Genlij cognito, veritus ne ille rem apud hosteis euulgasset, et tesserae beneficio contrarium astum redordiretur, mox hospitia circuit, mutataque tessera, vt diligenter excubias agerent, imperat. biduo sequenti resumptae pacis condiciones et nouae a Condaeo additae, de quibus rursus cum non conueniret, obfirmatis ad bellum Protestantium animis sine spe concordiae a colloquio discessum est, cum biduo ante Vasconicae et Hispanicae copiae, quas post Verensem pugnam Monpenserius ad regem ducendas L. Preuotio Sansaco commiserat, per Vindocinos ac Perticensem agrum itinere facto et ad Medontam Sequana transmisso ad exercitum venissent. itaque errore tandem, sed sero, agnito Condaeus, cum nihil castris ad vrbem positis promoueret, IIII Eid. Xbr. summo mane vasa conclamat, incensis fere hospitiis, quamvis id veritus etiam capitis poena proposita vetuisset. ita Mons-ruber a Germanis, Arcolium a Ioanne Roano Frontenaeo, et Cassanum momento inflammata, et mox Antonij pons. ipse primis castris Palatiolum, alteris Limosium venit, Valentinae voluptuariam arcem, quam tamen amilitari iniuria integram seruauit. ad Arnoldi fanum cum tertiis castris venisset, oppidani ab imprudentibus sacerdotibus, qui sibi a milite infesto metuebant, persuasi portas claufere, sed mox facta vi captum et direptum municipium est, sacerdotibus male multatis. biduum ibi ad reficiendum tormentorum apparatum ac militem insumptum

est. cum vero regij mox abeunteis insecuti Stampas vsque venissent, quas cum II signis Duracius tenebat, et flexo itinere eas praetervecti essent, oppidum capi alioqui facile, consultatum inter duces fuit, et quibusdam Autricum Carnutum ducendum placebat, locum situ firmum et copiosissimo comeatu tota Belsia maxime abundantem, sed cognito amplum praesidium in oppidum introductum, Condaeus, qui colloquiis et induciarum protelationibus se delusum indignabatur, repetendam Lutetiam censebat, quod si fieret, primo impetu aggerem et suburbia milite vacua occupari posse, eoque successu IIIviris ingressum in vrbem intercludi, et cum magno circuitu ad transmittendum fluuium iis opus sit, interim terrore vrbi iniecto ad aequiores fortasse condiciones obsessos cogi posse. verum intercessit Colinius, qui captis suburbiis medios inter vrbem et hostilem exercitum Condaeanos relinqui demonstrabat, quo futurum esset, vt annonae paenuria statim premerentur, ex eoque exercitus dissolutio statim sequeretur, audiri iam passim non occulta murmura Germanorum, qui maiorem exercitus partem efficiant, promissa stipendia non repraesentari querentium; quas ad querellas si comeatûs angustia accedat, in apertam seditionem ac defectionem eos proculdubio erupturos. itaque potius esse affitmabat, vt flexo in Neustriam itinere tenderent, et ad Franciscopolim acceptis Anglis, peditatu, quo hostes abundent, et ipsi egeant, se firmare, et pecunia, quae ex Britannia expectatur, Germanos vtcumque placare possint. quae sententia obtinuit, facta spe a Perdrierio Baubinio, qui in exercitu erat, Droci oppidi capiendi, loci ad exercitum excipiendum percommodi quod ex Mazeria sua arce loco vicina sibi facile factu dicebat; sed re nihilominus tunc tentata frustra fuit. Colinij consilium etsi audax ac periculi plenum plerisque videbatur, quod regiis vtramque Sequanae ripam tenentibus Condaeus, cui transfretare fluuium necesse esset, vix citra certum exitium Franciscopolim petere posset, tamen ob Germanorum ad tumultum spectantium metum a cunctis approbatum est. itaque Albium XVIII Kal. Ianuar. ac postridie Galardonium itum, vbi oppidani, quod portas aperire recusassent, vi capto oppido male multati sunt, seditionis auctoribus etiam supplicio affectis. postridie cum ad Mintenonium, quod est Rambulietorum castellum, copias transvadaret Condaeus, obuiam vetulam habuit, quo spiritu incitatam, incertum, quae concurrente ad spectaculum rustica plebe se in riuum coniecit, ita vt mammis tenus extaret, prensisque Condaei ocreis ipsum sistit, et horrido ad eum conuerso vultu, perge, inquit, o Heros; multa aduersa patieris, sed Deus praesto est, qui te imminentibus periculis expediet; ad quam vocem nihil aliud respondit ille, quam vt se precibus apud Deum commendatum haberet. inde Alnetum tendit. nocte vero, quae eum diem praecessit, sibi per somnum visus est Condaeus, vt ipse tunc sub vesperam suis narrauit, tria proelia conferere, in quibus IIIviri ceciderint, quarto demum se letali vulnere confectum, ac mortuorum accumulatis cadaueribus impositum animam exspirasse, quod ille Theodoro Bezae cum narraret, ex eo postridie, contra quam Colinius sentiebat, se pugna cum hostibus congressurum, coniectabat. nec augurio fides defuit, nam cum metatorum incogitantia, Condaeus aciem ducens, Colinium, qui dextrum cornu regebat, leucam amplius praetergressus esset, errore agnito Colinius auctor fuit, vt diem integrum subsisteretur, dum restituto ordine ipse cum dextro cornu aciem antecederet, quod conserendi proelij necessitatem imposuit. nam si relicto ad dextram Droco ad laeuam Castrum-nouum versus flexisset, regios anteuertere et institutum iter citra certaminis necessitatem persequi potuisset. verum ea mora effectum, vt nocte insequenti duobus locis regij sine tubarum ac tympanorum strepitu Momorantij mandatu amnem vado transmiserint, traductis etiam tormentis, tanta celeritate, vt Condaeus toto eo tempore vix se hospitio mouerit, neminem, qui de hostium rebus cognosceret, praemiserit, nec pagos, qui Durae fluuio vicini erant, ceperit: quos regij mox tranato fluuio occupauere, colle etiam vitibus consito haut longe ab oppido, cui planicies spatiosa subest, insesso. interea Neronio Colinius summo mane, vti conuenerat, discedit, et Condaeus per planiciem suo ordine iter capessit; quo ex tympanorum pulsu cognito Armanus Guntaldus Bironus castrorum praefectus vir impiger mittitur, qui mox Momorantium monet, Condaeum cum toto exercitu incedere, et nisi in vestigio castra metetur, fore, vt intra

horae spatium ad manus vtrimque deueniendum sit. in regio exercitu erant XVI OIO peditum OIO OIO equitum, qui inter Spinam et Blanvillam pagos incedentes ita instructi erant, vt primum cornu in hostem aequata vbique fronte exporrigeretur, equitatu, quo minus valebant, inter quadrata peditum agmina turmatim disposito, qui pagis illis vtrimque ad dextram ac laeuam tegebantur, et ad dextram quidem Hispani, nam equites nulli ad eam partem erant, muris pagi, conuectis praeterea carris, protecti stabant; eorum laeuam tegebant Guisius et Brossius cum suo equitatu; quos ordine interiacebant Vasconicae copiae, quarum rursus latus tegebat Santandreanus; deinde collocati erant Germani pedites; post eos Aumalius et Damvilla primum cornu claudebant, in quo omnino erant XIX loricatorum equitum alae, XIIII Hispanorum, XXII veteranorum Gallorum, XI Germanorum peditum signa, XIIII praeterea tormenta. proxime stabant Heluetij et post eos Momorantius, et N. Brichanteus Bellouasius. tum interposito Armoricanorum agmine quadrato Sansacus cum equestri turma vltimum aciei latus claudebat, et ad pagum vsque ad laeuam positum pertingebat. in acie omnino erant XVII cataphractorum equitum vexilla, leuis armatura omnis, XXII Heluetiorum, XVII Gallorum peditum signa, cum VIII tormentis. sic autem incedebat Condaeanus exercitus, vt in primo cornu, quod Colinius ducebat, CCC L cataphracti equites essent, IIII Germanorum equitum vexilla, VI Germanorum, et II Gallorum peditum signa; in acie CCCC L equites cataphracti, VI equitum Germanorum vexilla, VI Germanorum, XII Gallorum peditum signa; quibus accesserant equitum scloppetariorum VI vexilla, pro leui armatura, quibus G. Cureus praeerat. cum iam propinquaret Condaeus, Andelotus, qui quartana laborans eo forte die accessione recurrente vexabatur, e lectica, qua vehebatur, in equum gradacium cum veste pellibus farta se subiecit, regiorum aciem tutum nec ne esset eam aggredi contemplaturus, et cum rem periculi plenam iudicaret, auctor fuit, vt si possent, certamen deuitarent, et Treonum eo die peterent; mox illo missi metatores, et Condaeus iam latus dextrum pandens Treonum versus tendebat, cum Momorantius tormenta displodi iubet, quorum pulsatione disiecti scloppetarij equites in fugam effunduntur, et Germani equites accelerato gradu in proximam vallem seruatis ordinibus se abdidere. tum vero Condaeus ex necessitate consilium capit, et pugnandi calore primum cornu praetervehitur, mediam aciem, atque adeo Heluetios petens, magno errore, quippe integro primo cornu relicto, et peditatu suo post terga ad primae aciei impetus exposito; sed nulla in re magis peccauit peritiorum iudicio, quam quod cum equitatu valeret, peditatum, qui profligato equitatu aut solutus fuisset, aut deditionem fecisset, non autem equitatum aggressus est. Vaudraeus Moius et Auaretus, qui Genlio successerat, primi Heluetios in latus petiere, tanto impetu, vt solutis ordinibus medios transgressi fuerint: Condaeus vero, qui pone sequebatur, Heluetici agminis ima terga profligauerit. tum Germani equites in solutos effusi magnam eorum stragem edidere. cumque Damvilla, qui inter Heluetiorum et Germanorum, agmen stabat, vt laborantibus opem ferret, Cum III equitum alis ac leui armatura progressus esset, superuenientibus II equitum Germanorum vexillis circumfusus, et in dextrum cornu, quod paullo longius integrum superabat, vi reuolutus est, in eoque conflictu Gabriel Momorantius Monbrunius Damvillae frater occisus est. Rupifulcaudius, qui C cataphractos equites penes se habebat, quamvis peditatum minime deserendum censeret, tamen quasi torrente raptus et ipse in Heluetios inuehitur, per frontem, quae integra restabat, et sarissophoris egregie armatis firmata erat, impetu facto, a quibus cum damno repulsus est. eodem tempore Colinius cum suo agmine, et II Germanorum equitum vexillis, qui ipsius dextrum latus tegebant, ac Porciani turma in A. Momorantium et VIII equitum vexilla, quae extremam aciem claudebant, signa infert, et post tormentorum aliquot displosionem, quam aut deuitauit, aut leui cum damno sustinuit, obuios quosque sternit, plerisque vitae quam decoris magis cupidis in fugam turpiter conuersis, qui eodem die Lutetiam petiere, et tristem de clade accepta nuncium in vrbem pertulere. Momorantius suffosso equo cum alium ab Orasono legato suppeditatum ascendisset, rursus in maxilla inferiori grauiter scloppeti ictu vulneratus

vndique circumfunditur, ac postremo a R. Stuarto Vezinio captus mox Germanis superuenientibus eorum se fidei ex Vezinij consilio credere coactus est. Portianus etiam superuenit, quem Momorantius vltorem iniuriae parenti ipsius a suis ob Arascotij fugam illatae verebatur, qui tamen captum omni humanitatis et officij genere prosecutus est. Bellovasius item captus, qui ex vulnere in proelio accepto postea decessit. interfectus Renatus Anglurius Giurius, Aumalius humi stratus et equorum crebra conculcatione protritus ac luxatus. fusi mox ac caesi nullo negotio Armoricani, tota prorsus acie profligata praeter Heluetios, qui restituto certamine Germanos pedites in eos tanquam inclinatos impetum facienteis summa virtute excepere, atque in fugam coniecere, toties fracti ac nunquam victi. eadem fortitudine et mox Germanos et aliquot Gallos equites sustinuere fronte integra adhuc, quam ad amissa tormenta quasi ea recuperaturi semper obuertebant. quod veritus Moius, qui medios initio deduxerat, et ad impedimenta hostium vsque peruaserat, atque adeo Guisij hospitium, in quo argentea eius omnis supellex direpra fuit, inde rediens eos a tergo adoriri conatus est. verum a Birono, qui cum III equitum vexillis ad omneis euentus stabat, prohibitus, rursus in latus illos adoritur ac disturbat, sed amisso equo cum aliquanto tempore in luco vicino deerrasset, postremo captus est. primum cornu adhuc immotum steterat, in quo erat Guisius cum sua equitum ala sine vllo praeterea imperio, nisi quod viro dignitate praecellenti suum nomen et fauor hominum conciliabat, quippe qui priuatus in exercitu esse, quam secundas a Momorantio obtinere mallet; ceterum qua erat apud omneis existimatione toti exercitui praeesse dicebatur, et certe ea die summam rerum confecit. Santandreanus ergo, qui primam aciem ducebat, ex Guisij consilio tunc demum cum Condaeanos variis ac repetitis certaminibus solutos ac palanteis videret, se loco mouit, et vt Germanos pedites, quos penes se habebat, tegeret, Vascones praecedere iubet, qui totis viribus in Gallicum peditatum hostilem et Germanos ex fuga collectos impetum faciunt, eosque fundunt, ab Hispanis, qui sequebantur, magna ac cruenta strage edita. inde in equitatum hostilem et qui iam conflixerat, et qui adhuc immotus steterat, a Santandreano, Guisio, et Damvilla, qui se ad illos applicuerat, tota conuersa vis; sed et illi post IIII campestrium machinarum displosionem et exiguum certamen, quippe in quo tres primi ordines tantum ad manus venerant, mox fusi ac disturbati; Andeloto licet ex violento febris accessu debili omnem operam dante, vt Germanis e fuga reuocatis certamen restitueret: qui cum homineis pauidos retinere non posset, Treonum petit, ibique quiete aliquot horarum refectus, inde se ad suos non sine discrimine contulit. nec cessabant Condaeus et Colinius, qui vix ex conflictu ad signa reuocatis CC equitibus, Germanos equites, vt denuo secum certaminis aleam tentarent, hortabantur; verum illi scloppetos amissos caussati cum cunctarentur, ac postremo accelerato gradu recederent, secumque Gallos attonitos traherent, Condaeus eos sequi coactus est, accepto iam in manu vulnere, vixque exiguum spatium progressus, equo, qui in crure scloppeto ictus fuerat, deficiente, dum equum mutaret, a Damvilla superueniente captus est. Germani et Galli caedua silua et valle subiecta pertransita in cliuum enituntur, ibique subsistunt, Guisio in Germanis peditibus, qui se ad laeuam maceriis vicinis bis mille numero incluserant, expugnandis occupato, et interea concesso tempore fugienti equitatui, dum se ex pauore colligeret, et ordines restitueret, ad quem insequendum, sed serius, profectus est Santandreanus, qui eos dissipatos antequam rursus coirent aggrederetur, et iis caesis alios, qui Momorantium captum abducebant, adsecutus summum ducem ex ipsorum manibus reciperet. verum consilium illud in speciem prudens aduersa fortuna discussit. nam Colinius interea cum Porciano et Rupifulcaudio reuocatis ad vexilla circiter CCC cataphractis equitibus Gallis, quibus scloppeti tantum et gladij supererant, hastis confractis aut turbatis ordinibus in terram sparsis, et assumptis OIO Germanis, inter quos ad dextram ac laeuam collocatos medius incedebat, vt erat inuicto animo et ad pericula et aduersa imperterrito, cum Santandreano, cui se etiam Guisius coniunxerat obstinato magis quam antea certamine conflixit, in eoque Santandreanus captus, et mox a Bobinio atroci olim iniuria dum, in comitatu suo esset,

exacerbato, occisus. id autem accidit ob caussam, quam etsi ad maiora ac seria magis properante narratione inseri et altius repeti pretium duxi. Perdrielius Bobinius homo diues delatis hereditatibus et bonis industria partis Lutetiae fuit, nec propterea scribae vrbis dignitatem supergressus, quo in munere vitam exegit, qui vt opimae fortunae patrocinium quaereret, cum complures liberos haberet, Meserium natu grandiorem in Santandreani familiam miserat, et vt virum gratia apud Henricum florentem magis deuinciret, creditoribus eius recautione accepta saepius fidem obligauerat. verum cum nullum sumptibus modum, nullum aeri alieno finem fieri cerneret, noxam veritus tandem a sponsionibus se in posterum excusauit. ac Santandreanus, qui nullum iam ex amicitia senis fructum speraret, et appellantibus Bobinium creditoribus vicissim ab ipso reconueniretur, non aliam hac se molestia liberandi commodiorem rationem excogitare potuit, quam si beneficium maleficio compensaret, et eius filium, quem importunum flagitatorem penes se habebat, vel cum iniuria a se dimitteret. itaque rixa ex compacto excitata Meserius a Sansornino Santandreani necessario atroci iniuria afficitur; de qua cum apud Santandreanum expostulasset, et sibi satisfieri peteret, non aliud ab eo responsum tulit, quam factum dolere sibi, ceterum disparem Sansornini et ipsius condicionem minime pati, vt ratione inter nobileis recepta ei satisfaceret. quo responso iritatior homo contumeliae vel leuissimae impatiens e Santandreani familia discedit, et occasione captata Sansorninum aggressus interficit. casum etsi impatienter ferret Santandreanus, tamen vt emolumentum ex eo caperet, Meserium apud aulicos iudices postulat, et cum ille tribus edictis citatus non compareret, tanquam contumax ad mortem damnatur, bonis eius fisco adiudicatis, quae mox Santandreanus dono a rege accepit. Meserio duplici iniuria affecto ac bonis spoliato, tamen animus superabat, quo se, si tempus incideret, vlcisceretur. nec diu occasionem fortuna distulit. nam captus tunc Santandreanus et equo impositus cum in eo esset, vt e pugna subduceretur, a Meserio superueniente in conspectu militis, qui illum ceperat, scloppeti ictu in caput adacto interficitur. hic exitus fuit hominis quam naturae dotibus ornati, tam vitiis ac flagitiis cooperti, qui ante florentem sub Henrico II fortunam bello strenuus dux, cum sub eo vitam luxu ac superbia difluentem et cum reip. ac priuatorum iniuria coniunctam egisset, etiam vltimis temporibus negotiis per creditus, diuinam tandem indignationem tot maleficiorum vltricem expertus est, ab homine, a quo minime gentium sibi metuebat, occisus; egregio magnatibus exemplo, vt fortunam reuerenter habeant, et ab omni iniuria et iniquitate etiam erga inferiores se abstineant. in Santandreani locum Imbertus Platerius Bordillonius spectatus bello ac prudentia dux equitum tribunus creatus est. iam inclinabat regia acies, desideratis in eo conflictu Brossio et eius filio, et Ioanne Turnaminio Annebaldo, cum veteranis peditibus Gallis, quos Sebastianus Lucemburgicus ducebat, ad id a Guisio seruatis, in latus violenta scloppetorum grandine eiaculantibus, Colinius numero impar receptui cani iubet, eodemque ordine, quo ad certamen venerat, Buchauanio Condaeanae alae legato cum L equitibus vltimum agmen daudere iusso, et abductis secum II maioribus tormentis composito gradu se ex proelio recepit. quem insecutus est aliquanto tempore Guisius, sed mox nocte conspectum vtrisque adimente Colinius Neovillam, Guisius in castra contendit. quattuor horarum spatio et amplius pugnatum obfirmatis ad certamen toties repetitum animis; in quo praeter solitum haec fere obseruata sunt, quod nulla prolusoria pugna initio certatum, quamvis ambo exercitus horam et amplius in conspectu fuerint; sed statim totis viribus concursum sit; quod amborum exercituum duces capti sint, et ludente fortuna diu victoria huc illuc nutans, postremo ambiguam palmam reliquerit, reliquiis victi exercitûs sine fuga seruatis ordinibus ac saluis tormentis ex pugna in tutum receptis. verum Guisio loco, in quo certatum est, potito, tormentis item IIII campestribus ac signis captis, quin victoria penes regios fuerit, dubitari non potuit. certe constat Colinium eodem die post coenam, vt ambiguam magis victoriam redderet, Germanos hortatum esse, vt postridie summo mane rursus pugnam capesserent, quod si facerent, certam procul dubio victoriam reportaturos esse, quippe amissis duobus praecipuis ducibus, et hostili equitatu

omni fere dissipato, Heluetiis vero, quod erat praecipuum III virorum robur, plane profligatis. verum illis equos vulneratos magnam partem et exsoleatos, ad haec labore fatigatos, carros insuper huc illuc dispersos, quos colligere necesse haberent, ac pulueris et pilarum penuriam, amissos item scloppetos caussantibus honorificum hoc iuxta ac salutare consilium, quod et ipsi agnoscebant, frustra fuit. praeter eos, quos memoraui, eo proelio letaliter vulneratus est Niuernius imprudentia Debordij cuiusdam domestici, qui facti desperatione in medios ruens cum aliis occubuit. capti cum Momorantio Orasonus, Rupifortius, Sclauolius, Santeranus, et Piena, sed mox delusis custodibus euasere. P. Ossunius, cuius virtus bellis subalpinis perspecta in prouerbium abierat, cum nescio quo panico terrore correptus animo defecisset, et res profligatas credens pugna abscessisset, ex pudore tantum aegritudinem cepit, vt cum se vita indignum identidem clamitaret, nihil ducum et amicorum factum excusantium voces moratus, ac Guisij inprimis, qui eum frequens inuisebat, eam postremo inedia finiuerit. ex Condaeanis, qui periere, praecipui fuere Arpaionus, Liencurius, Chandeus, Lignerius, Rugnacus, Fredonerius, Masella, Carlerius, Sangermerius, qui omnes fere sub Moij vexillo certauerunt. Trocmartonus Anglorum Reginae orator, et Franciscus Perucelius, qui postea Condaeo pastoris munere inseruiit, Nogentium concessere, vbi postridie capti sunt. eo proelio occisa VIII OIO hominum constat. et ita Guisius, qui campo potitus est, ipse scriptis mandauit. Protestantes autem tantum III OIO ex suis desiderata memorant, non comprehensis OIO IO Germanis peditibus, qui a Guisio expugnati et armis ademptis in patriam remissi sunt; quod si verum est, plures ex regiis interfecti sunt. Momorantius, ne reciperetur, totam noctem ac sequentem diem continuato itinere Aurelianum perductus est. Condaeus a Damvilla captus, a Guisio iam raro fortunae beneficio totius regij exercitûs supremo duce humanitatis omni genere ac cultu exceptus, apud eum in eadem mensa coenauit; et post coenam, cum lecti copia non esset, impedimentis huc illuc sparsis aut amissis cum ipso in eodem lecto pernoctauit. nam cum Guisius suum honorifice detulisset, et Condaeus vereretur, si condicionem acciperet, ne Guisio familiarius vteretur; si omnino recusaret, rusticus plerisque videretur, lectum cum illo partitus est; et ita summos duces, quos florentibus vtriusque rebus inimicitiae capitales diuulserant, aduersa alterius fortuna coniunxit, et in ambiguo reliquit, vtrius maiore laude digna virtus, Guisij, qui tanta moderatione vsus sit, an Condaei, qui se vltro hostis antea iurati fidei tanta fiducia et animi aequitate crediderit. postridie Lossius a Guisio missus Lutetiam venit, et de successu Reginam certiorem fecit, quae etsi Condaeo non omnino bene vellet, tamen multo magis suspectam Guisij prosperitatem habebat, quod inpraesentiarum laetitiam vultu fingens egregie dissimulauit, et ignauia eorum probrose incusata, qui pridie fugientes falsum de clade accepta nuncium attulerant, publice gratias Deo agi, et per vicos igneis accendi iussit, misso ad Guisium confestim diplomate, quo ei summa armorum praefectura a Rege attribuebatur. eodem die Colinius exercitum in aciem instruit, et itinere paullum quasi versus hostem facto, vt cladis famam obscuraret, et suos huc illuc sparsos colligeret, Gallardonium profectus est alteris castris, relicta colubrina, et in terram defossa, quae postea in Guisij potestatem deuenit. inde Alnetum contendit, vbi ei per Condaei absentiam ab omnibus vno consensu summa armorum praefectura delata est. tertiis castris Puteolum in Belsia haut longe a Ianuilla, ac postridie Pataeum venit; vbi biduo commoratus, mox aliquantum deflexit, copias, quas Bloesas contendere inaudiuerat, intercepturus; easque Fretevallium vsque in Vindocino agro persecutus, postremo Baugentiacum exeunte anno venit; eo consilio vt refecto ponte copias in Soloniacum agrum et Biturigas ad hiberna dimitteret, quo et suas missurum Guisium intellexerat, vt ad Aureliani obsidionem, quam iam ille animo agitabat, promptiores ac paratiores essent. Hoc anno ineunte Franciscus Iustus Turnonius, hoc familiare nomen habuit, S. R. E. cardinalis, Lutetiae in suis aedibus mortalitatem exuit, cum fere octuagesimum aetatis annum attigisset, vir profunda prudentia, rerum agendarum peritia, et singulari erga patriam pietate cum paucis comparandus, a Francisco I summae negotiorum praepositus, dein post eius mortem inuidia ex aula

pulsus, sed semper maximo in honore etiam ab aemulis habitus: in caussa religionis eo visus Protestantibus iniquior, quod in ea quidquam immutari aut innouari posse citra publicae tranquillitatis perniciem negaret, alioqui a factionibus, quae misere hoc regnum postea lacerarunt, alienus, ideoque regibus merito carus, vt qui in publica regni administratione, in qua XXX amplius annos summa cum laude versatus est, ad vnum regis obsequium et publicam vtilitatem semper collimauerit. ad haec literarum et literatorum fautor eximius exstitit, quas vt magis promoueret, Ignacij Loiolae sequaces, quos in iuuentute ad pietatem et studia instituenda maiorem curam ac sollertiam adhibere intellexerat insueto fauore prosecutus est, auctorque fuit, vt eorum ordo tanquam reip. literatiae vtilis in Gallia certis condicionibus reciperetur, instituta in Viuariensi pagoTurnonij, vnde nobilissimae familiae gentile cognomen. famosissima schola, et amplissimis reditibus. ab eo dotata, cuius curam illius ordinis Patribus attribuit. eum mox secutus est Paullus Thermus, qui prid. Non. Maij itidem Lutetiae decessit, ad Caelestinorum vilibus exequiis funeratus. is loco nobili, sed in tenuire, in Conseranis natus, per omneis militiae gradus summa cum laude decursos post Petri Strossij mortem ad tribunatum equitum peruenerat, etiam pace clarus et ob prudentiam magnopere commendatus, adeo vt Thermi prudentia et Ossunij pugnacitas in prouerbium apud nos abierint. ipse clade ad Grauelingam accepta, quamvis Galliae fato et aliena potius quam sua culpa acciderit, minus felix dux existimatus, in summa tamen dignatione ad mortem vsque apud regem fuit, exiguis admodum opibus partis, insigni ac certissimo vitae innocenter actae argumento; quarum, cum nullos filios haberet, heredem reliquit Rogerium Sanlarium Bellagardium, et ipsum postea eadem militari dignitate ornatum. hoc eodem anno prid. Eid. IXbr. Tiguri Petrus Martyr Vermilius Florentinus ingenio et eruditione inter suos praestans, varia fortuna ac diuersis peregrina tionibus tota vita iactatus, sicuti superius a nobis pluribus locis dictum est, qui nuper e Gallia vbi colloquio Possiaceno interfuit, domum redierat, anno climacterico suo in viuis esse desiit, relicta vnica filia, quae ad extremam inopiam ac prope mendicitatem ob flagitiosam mariti vitam redacta, Senatûs Tigurini memoriae patris eam gratiam rependentis benignitate subleuata est. nec multo post fatis concessit Iacobus Hollerius in Stampensi agro haut procul a Lutetia ortus philosophiae et medicinae studiis comprimis clarus, ad quam homo diues, et quaestui, qui vberrimus ex ea professione in populosa vrbe colligitur, minus intentus assidua meditatione acerrimum iudicium attulit, vt deploratos morbos, et ob festinationem ab aliis per vicos vaga mulos cursitatione fatigantibus minus cognitos summa felicitate curauerit. scribendo etiam magnam temporis partem impendit, sed in morbum ex maerore publico contractum incidens, extremam manum illis immortalitate dignissimis scriptis imponere non potuit, quae aut a plagiariiis suppressa, aut postea, sed incuriose edita sunt, magno famae tanti viri, sed maiore reip. dispendio; quod filium cognominem eius aliquoties postea conquerentem audiui, qui vnus, quo erat admirabili ingenio, et omni litteraturae ac scientiarum genere egregie instructo praeditus eam iacturam sarcire potuit, quamvis in dispari professione versatus: et procul dubio est, si otium ei a publico munere et peregrinationibus longinquis, quibus bonam aeui breuis ipsi a Deo concessi partem contriuit, quin scripta paterna multo meliora, et ad auctoris mentem castigatiora publico daturus fuerit. ante Hollerium Gabriel Fallopius Mutinensis Pasauij, vbi publice profitebatur, obiit VII Eid. VIIIbr. immatura morte, quippe cum tantum XXXIX annum exegisset, cum philosophiae ac ceterarum doctrinarum, tum rei anatomicae inprimis, variis obseruationibus locupletatae, atque adeo vtriusque medicinae laude ornatissimus, quam et doctissimis scriptis illustrauit. annum clausit mors Bartholomaei Caualcantij antiqua patritia familia Florentiae anno OIO IO III nati, ex ea gente quae olim Vidum Francisco Petrarcae sui seculi excellentissimo poetae ac philosopho viro optimo coaetaneum dedit. nam huius ad illum carmina etiamnum exstant. Bartholomaeus autem ob libertatem patria profugus a puero egregia optimarum scientiarum cognitione instructus consilio et eloquentia praeclaram rnaximis in rebus Paullo III et Octauio Farnesio eius nepoti, sed maxime Henrico II in Senensium causa, dum

Francorum armis pristinam libertatem tueri adflictae reip. licuit operam nauauit, ac magna negotia vbique summa cum prudentiae et integritatis laude gessit: demum secuta inter Gallos et Hispanos pace otij litterarij cupidus Patauium secessit, vbi studiis et vitae finem fecit V Eid. Xbreis ad Franciscia Ioanne filio sepultus. praecipua ingenij sui reliquit monumenta de Rhetorica libros VII, et de optimo reip. statu commentarium quem Fr. Sansouinus auctori postumum publicauit.

IACOBI AVGVSTI THVANI HISTORIARVM LIBER XXXIII.

CVISIVS interea Fridericum Roltshausenum Hessiae tribunum hinc minis hinc pollicitis sollicitandum curat; cumque ille se a Lantgrauio missum excusaret, antiquo regis ac regni amico ac foederato principe, vt eum ex captiuitate, in quam a publicae pacis hostibus coniectus fuerat, eximeret, et fidis regis ac Francici nominis defensoribus praesto esset, Regina paullo post, cum Bloesas IX Kal. Febr. venisset, regis ac suo nomine diploma euulgat, quo Hessio fidem faciebat, se nunquam in captiuitatem coniectos, nec vlla in re contra voluntatem coactos, et falsa esse, quae seditionum nuper in regno nuper excitatarum auctores sparserint, nec Protestantibus, vt arma sumerent, edixisse, aut delectus per Germauiam imperasse, aut Germaniae principes de auxiliis sollicitasse; quod cum ita sit, et ita habere affirment, fore confidere, vt Germani rei veritate perspecta religiose, sicuti hactenus fecerint, iuratam a maioribus amicitiam cum rege colant, nec rebellantibus contra principem subditis opem porro laturi sint. cui diplomati vt maior fides astrueretur, rem ita habere Alexander Aureliani dux regis frater, Henricus Nauarrae princeps; Carolus Borbonius cardinilis, Lud. Borbonius Monpenserius, et Carolus Borbonius Rupisurionius alio scripto manu propria ac sigillo firmato testati sunt; emissum. etiam statim post Drocensem pugnam rescriptum eodem ferse exemplo, cum illo, quod post Rotomagum captum euulgatum diximus, quo gratia praeteritorum iis fiebat, qui ad obsequium regi debitum rediissent. nuncio de hac pugna accepto Pontifex praecipuo gaudio perfusus fuit, vi et armis, quod a concilio legati nostri exspectabant, raro fortunae beneficio confectum ratus, quasi illo vnico proelio de Protestantibus prorsus debellatum esset. itaque magna se cura leuatum sentiebat, et id vnum agebat, vt quamprimum finis concilio imponeretur, parum de Germanis sollicitus, quos contra concilium protestatos sciebat; de cetero regi abunde satisfactum existimans, cui fortuna tantam victoriam de regni arque adeo S. Sedis hostibus annuisset. Tridenti vero magna, vt parfuit, omnes laetitia exultauere, et Lotaringus cardinalis inprimis; quippe qui res ad priuatam Guisij fratris laudem spectare intelligeret. itaque IIII Eid. Ianuar. Franciscus Belcarius Peguillio Metensis episcopatûs administrator, orationem ad patres habuit, de victoria, qua Carolus IX Francisci Lotaringi Guisae Ducis, necnon Annae Momorantij M. E. auspiciis rebelleis causam religionis praetexenteis ingenti clade superasset: sed Momorantium honorifice nominasse

contentus, totum rei bene gestae decus in Guisium conferebat. ac in Aquitania cum post Duracij discessum atque adeoVerensem pugnam res Protestantium in arcto essent, Armanus Claromontius Pilius nobilis Petracorius, sed in tenui re animos fortuna maiores sumpsit, et aliis exemplo suo fecit, quibus exiguo numero secum asaumptis, bellum in illis regionibus renouauit, initio ab audaci facinore ducto. Bergeracum tenebat Caumontius Lauzunius a Monpenserio, cum inde discederet, impositus, in quo plerique Protestantes supplicio destinati carcere attinebantur: eos vt periculo eximeret Pilius, cum XXX delectis oppidum inopinato ingreditur, in eoque aperta luce discurrens tantum terrorem praesidiariis iniecit, vt captiuis redditis abeuntem etiam comeatu prosecuti fuerint, mox Riuerij cuiusdam iuuenis strenui opera vsus Fidij fanum cum exiguo rusticorum numero noctu intercipit, caesis amplius XXC praesidiariis, et eorum duce Rezato, qui a plebe discerptus est; et libertate reddita iis, qui carcere constringebantur, idem Riuerius CXX circiter expeditis rusticis ac XII rei militaris peritis secum assumptis Salam, qui CCC pedites ducebat, ad Castanium aggreditur, et CXX exiis occisis ad Magdalenae suburbium iuxta Bergeracum se recipit; vnde vix tandem, adito vitae discrimine, se cum Pilio coniunxit, qui mox ad Montaniacum cum XV equitibus Moncassino, qui CXX equites ducebat, congressus, eos noctis beneficio diu distinuit, occiso ipso Moncassino, et captis plerisque equis, qui ei omni re ad bellum necessaria destituto magno adiumento fuere. tum maiora ausus Mucidanum in Petracoriis ab oppidanis inuitatus scalis admotis noctu capit XVIII Kal. Februar., continuoque ad arcem conduplicatis scalis in arduum enititur, vique facta praesidiarios vino ac somno sepultos inuadit, ac loco potitur. inde concursu ad eum facto auctis copiis Petracoriorum praefectum cum CXX equitibus auxilio suis aduenientem caedit, et Bergeracum, quod tunc a CCC praesidiariis tenebatur, tentat, primum irrito conatu, clauibus in sera confractis, sed repetito consilio, et introducto milite per cuiusdam oppidani domum muris adhaerentem, tubis personantibus, quasi numerosus equitatus adesset, vim facit, et obuiam starionem caedit, moxque secundam ac tertiam disturbat, Puchio, qui loco praeerat, cum LXX circiter in arcem confugiente, et oppidi curione ad turrem cum suis se recipiente; ceteri, qui eos assequi non potuere trucidari sunt. tum illucescente die ac cibo sumpto Pilius vtrumque deditionem facere recusantem aggreditur, et turre suffossa obrutisque, iis qui in ea erant, praeter curionem, qui captus mox patibulo affixus est, ad arcem vim facit, ac curte inferiore occupata ducem comeatûs paenuria ad deditionem sine condicione adigit, eumque cum omnibus suis interfici iubet. inde Mucidanum, quod festinatis operibus muniebat, reuertitur. Monlucius interea Burdigalam excurrerat, mortuo sub id tempus Noallio, qui cum Iacobo Benedicto Largobastono curiae primario praeside dissidens paene seditioni occasionem dederat; et Pilij successibus iritatus, cum noui hominis audaciam refrenandam existimaret, statim Petro filio negotium dat, vt cum III tormentis Burdigala summittendis Mucidanum ducat. verum cum id in tempus incidisset quo iam pacificatum fuerat, Petrus ab incepto destitit, et Pilius domum retro concessit. Interea ab initio huius anni Montalbani obsidio a Terrida continuata est, maiore obsessorum pertinacia, an aliorum ignauia, incertum; et Kalend. quidem Ianuariis oppidani, vt se sollemni more muneribus mutuis honestarent, a Terrida petiere, vt C cum totidem depugnare possent. inde leuibus proeliis maiore semper Terridensium damno certatum vsque ad III Eid. Febr., quo ad munimentum Dominicanorum prima vigilia magno molimine impetus factus est, consilio, vt obsessi aiebant, Laboriae transfugae; CC amplius aut occisi aut vulnerati; ex oppidanis fere nullus. nec vero interea aut nuntio de pugna Drocensi et Condaei captiuitate, aut vllis condicionibus per Dariatum a Monlucio summissum repetitis, aut propinquanris Monlucij metu mitigari obsessorum animi potuere, incendente eos pastorum turba; quibus rebus non tam territi, quam morte Guisij audita vltra modum laetati, et acceptis auxiliaribus CC castris et Podio Laurenrij Rapino ductore summissis inflati ad extremum perdurauere, donec XVII Kal. Maij post pacificationem Antonius Rupifulcaudius Caldomontius a regina

missus iu vrbem venit, et ab armis vtrimque vt cessaretur imperauit. gratiae mox Deo actae et publicae laetitiae testes accensi per vrbem ignes: complures ex oppidanis duces cum Sansaluio firmandae amicitiae gratia eo die conuenere. mox et missus etiam Sancolombius a Regina, qui cum oppidanis ageret, vt Terrida ab iis praefectus admitteretur; quod impetrari non potuit. plus II OIO militum in ea obsidione periisse scripsere Protestantes, et in iis praecipuos duces Bazordanum, Monmorium, Espenanum et eius signiferum Altariuum, Entragium, Nafredum, San-Iamium, Columbarium saeuitia insignem, qui feminas, pueros ac senes incensis aedibus vna incendere pro ludibrio ducebat, Pellafigam, Garduchium, legatum ac fratrem ipsius, alios; ex oppidanis tantum LX, quod propius miraculo fit, vt rei fides penes auctores esse debeat. sub initium quoque huius anni Nonnaeum inViuariensi agro oppidum miserabili clade ex ea occasione vastatum est. oppidani maiorem partem Prorestantes iam anno superiore ad primos motus eadem, qua ceteri, vaesania templa expilauerant, altaria ac imagines deiiecerant, qua re iritati Aniciensis episcopus et Sanvidalius prouinciae regulus sumptis armis insolentem plebis lasciuiam coercituri eo ducunt, frustra oblatis antea opimis condicionib. a Iarniello loci praefecto Nemorosij nomine, qui nuper Viennam ceperat, et terrorem sui late iis locis sparserat. verum Sarra ab Adretio superueniens hunc metum discussit, qui cum ab armorum, quib. militem instrueret, paenuria laboraret, fanum Stephani in Segusianis oppidum fabricatione armorum nobile, dum porta primo diluculo paucis custodibus incautius aperiretur, astu aggreditur, et capit ex praeda ad defensionem subsidia paraturus. verum dum longiore receptu, consarcinandis armis aliquantum immoratus ad suos redit, a Nemorosianis, ad casum rei accurrentibus ipse captus est, et frater ipsius grauiter vulneratus, armis amissis et C circiter ex Nonnaeensibus occisis. ea clade consternatis Nonnaei oppidanis superueniens cum copiis Sancaumontius prid. Kal. IXbr. primo repellitur, sed mox vi facta loco potitur, quo crudeliter et auare per biduum direpto, igne etiam in aedeis immisso, qui vix a Iamiello restinctus est, Nemorosiani sparsa de Adretij aduentu fama territi fugientibus prrsimiles discedunt, et Iarniellum cum praesidio in arce Caelestinorum haut longe ab oppido relinquunt. nec tamen desponderunt animum oppidani huc illuc dispersi; sed Crussolij, qui Septimaniae summam praefecturam a Protestantibus delatam sumpserat, auspiciis rursus conueniunt, et ruinas publicas ac priuatas sarciunt, a Sammartino ad id confirmati, qui Viuariensi agro a Crussolio praepositus cum CCCC armatis sub exitum anni illuc venit, et moenibus instaurandis diligentem operam nauauit. sed mox Sancaumontius cum suis ac rusticorum plebe vndique collecta, quae IIII OIO hominum efficiebat, ac II tormentis illuc aduolat IIII Eid. Ianuarij, dum Sammartinus ad Turnonium abesset; capta mox suburbia, et statim ad Clarae fanum directa tormenta in Deomensi suburbio; displosisque L circiter ictibus cum ruina edita tamen difficilis esset ad eam ascensus, Mongrossius, qui loco praeerat, interuentu Iarniellll in has condiciones cum Sancaumontio conuenit, vt externus miles liber et incolumis cum armis et equis dimitteretur relictis signis; pedites oppidum non ingrederentur, equites admitterentur, et ad reficiendas vireis vnius diei moram in eo facerent; nihil damni aut molestiae oppidanis fieret; qui si vellent, in arcem concederent; mulieribus vero ac pueris ad Iarnielli aut Pelusij arces receptus esset. dedito oppido, panduntur portae, introductoque milite nulla pactorum habita ratione protinus ad caedeis ac praedam discurritur; viri, mulieres promiscue obtruncantur, lamentis flebilique vlulatu personantibus vicis, et exundante per vias sanguine, atque inter flammas a lasciuiente milite in domos immissas relucentibus gladiis: per praecipitia in complures saeuitum. inter cetera insigne effrenatae libidinis ac immanitatis exemplum memoratur. muliere latebris, in quas. vt primum militis furorem euitaret, cum viro confugerat, educta, in conspectu eius summa contumelia vitiatur; tum gladium iussa stringere, in quem vsum ignara, cum aliena manu regeretur, et ab aliis a tergo impelleretur, in virum incumbit et letali ictu conficit; non contento milite innocentis feminae pudicitiam violasse, nisi etiam vxorias manus caede mariti contaminasset. ita paene desolato oppido, tamen post pacificationem reliquiis oppidanorum lares repetentibus

concessa in eo conueniendi libertas Protestantibus a Francisco Scepeo equitum tribuno, quae mox illis a Danvilla prouinciae praeside adempta; et altero postanno, cum rex illac iter haberet, interuentu Io. Monlucij Valentiae episcopi restituta est. dum haec agerentur, et ante pacificationem Tolosae tumultuatum est, cum Senatores curiam, in qua conueniebant, muro sepire instituissent, redemptore operis Dominico Bertino architecto, et plebs operas impediret, paullumque res a seditione abfuit, Bertino ipso vix a mortis periculo a Decurionibus asserto, et quamvis curia minacibus edictis in tumultuanteis detonaret, coitionibus quacumque de caussa prohibitis, tamen plebs semel licentiae ex auctoritate Senatûs assueta nullis eiusdem iussionibus ad obsequium cogi potuit. cumque sub id tempus fama percrebruisset, Michaelem Nostradamum famosum seu magum seu astrologum literas ad Decuriones dedisse, quibus eos instantis periculi admonebat, a furente plebe redintegrata seditio est. vixque repetitis edictis impotens et indomiti oris bellua refrenari potuit, cui malo peius ipso remedium quaesitum a foedere, quod pernicioso maxime exemplo sancitum est VI Non. Mart. ab Armeniaco et Strossio cardinalibus, Monlucio, Terrida, Nigrapellicio et Furcovallio, re postea cum Gulielmo Iousa communicata, in quo de fideli erga regem, curiam, eius magistratus obsequio protestati illi, vt Septimaniae et Aquitaniae rebus subuenirent, arma se pro maiorum religione contra perduelleis, sectarios, publicae pacis perturbatores, eorum fautores ac receptatores sumpsisse profitebantur, in eamque rem, vt immodicis sumptibus parcerent, per praeturas ac dioeceses delectus haberi, arma recenseri, nomina nobilium et aliorum, qui arma ferre possint, describi imperauerant. postea perscriptae etiam condiciones, quas Senatus cognitore regio consentiente, addita tamen clausula, vt ratum id rex haberet, conuocatis vniuersis classibus, in acta referri decreuit XIII Kal. April. eodem tempore rumor, sed incertus, percrebuit, quasi clam ad Hispaniae regem misissent, vt dum rex aetate maturior adolesceret, pro amore fraterno religionis patrocinium in regno Franciae suscipere dignaretur. etiam proiecti ad Vasconicae Pyrenes tesqua populi ab his turbis minime quieuerunt. nam cum superiore anno in Foxensi comitatu Palearius vicecomes prouinciae praeses, Apameae, foxij et Tarascone tumultuanteis summa moderatione compressisset, et paucorum poena, qui contra Ianuarij edictum, quod illi maxime vrgebant, templa confractis ac disiectis statuis et altaribus expilauerant, publicae tranquillitati consuluisset, extitere quidam, qui locorum latrociniis infestorum, vt in limitib. regnorum fieri amat, opportunitate freti motus per vrbes et oppida compositos vagis huc illuc excursionibus aluere: et in iis Honoratus quidam nomine manu promptus, et Lombati fratres Tarascone nati homines facinorosi, qui propter homicidia in Mercerorum familiam patrata patria exulantes initio Monlucium secutifuerant, et cum nullum aliud criminibus suis tutum receptaculum viderent, ad Protestanrium, qui in patria pollebant, partes postremo transiere, et Februario mense consilio de Tarascone capiendo cum XXX coniuratis inito, cum Serius vicecomes et eius frater cum CCC armatis re cognita eos in montes vsque vicinos persecutus esset, a gnaris locorum interclusus et in angustiis caesus est, et propria Honorati manu, recusato redemptionis pretio, crudeliter cum fratre mactatus; quo facto Honoratus quasi re bene gesta Apameam redit. Lombati sibi ob alia crimina male conscij ad turrem iuxta Tabernasa se munitam concessere, occasionem opperientes; quae haut diu posthominibus sanguinis ac praedae auidis se in manus dedit: nam artificiose confictis literis, quibus de ecclesiasticorum Apameensium cum Petro Monlucij filio consiliis occultis suspicio iniiciebatur, exasperata ab Honorato et a Lombatis plebe, quamvis Brimontius, qui illuc post amissum Lactoratum venerat, omnem operam daret, vt furori temperaretur, tanta rabie concursum est, vtmomento quatuor mendicantium coenobia, maius vrbis templum, et sacri collegij sodalium aedes direptae sint, monachis passim maiorem partem occisis aut spoliatis, tanta saeuitia simul et rapacitate vt ipsimet Protestantes factum non damnare nequiuerint. eam immanitatem insolita grandine ter caelo missa vltus est Deus, quae non solum fruges et arbores, sed omnem agrorum virorem omnino depasta est. Lombati vero cum in turre sua obsessi postremo eam relinquere coacti essent, ad latrocinia consueta reuoluti, qua peste

incertum, tandem periere; nam ab eo tempore amplius conspecti non sunt. In Allobrogibus Nemorosius cum capto a suis Adretio consilia non procedere doleret, Lugdunum tenundum suscipit, et ad Germani fanum castra ponit, dum Subiza missis III peditum OIO et CCCC equitibus in Dumbares comeatum, a quo laborabat, vndique corraderet. Treuolium vi a Morello ordinum ductore captum, et turris, puluere subiecto, cum praesidiarij dedere se recusarent, subuersa: ibique V OIO modiorum frumenti capta et in publica vrbis horrea allata. quam occasionem captans Nemorosius Sancaumontio, qui Aniciensis episcopi opera vsus in Velaunis nouos delectus habuerat, negotium dat, vt scalis admotis vrbem milite vacuam aggrediatur; sed cum conatus non successisset, ipse rem per Brancatium Italorum ductorem tentat, et ad Iusti fanum vim facit, et sine sanguine suburbia fere deserta ab ea parte occupat, quae mox eruptione a Subiza facta miles deserere coactus est. eadem nocte impetus ad aggerem factus, cui et Nemorosius ipse, qui in pedes descenderat, interfuit: verum inde cum damno repulsus Matisconem versus tendit, vt Subizae copias eo missas interciperet; quo cognito Subiza suos in tempore reuocauit; ac pro sale, cuius paenuria Sabaudi laborabant, II OIO modiorum frumenti ab iis accepit, et ex Segusianis secundo Arari in vrbem conuehenda curauit. nec propterea Nemorosius a priore consilio destitit; sed aduerso Rhodano portatum militem ad confluentem vtriusque fluminis exscensionem facere iubet, et ipse eodem tempore ad Iusti fanum scalis admotis impetum facit. verum cum exscensio frustra fuisset, detecto forte Lessenio Maugironi fratre, qui cum turma equitum in fruminis ripa nauigia milite onusta pone sequebatur, et Subiza per vrbem discurrente, oppidani conscij, quos ex compacto arma sumpturos sperabat, nihil mouerent, Nemorosij conatus omnino euanuit. iam literas de pugnae Drocensis euentu a Regina acceperat Nemorosius, quibus cum fidem non haberet Subiza, ad Reginam et Colinium miserat vt de rei veritate certior fieret. sub id tempus Marcus Herlinus coactor regius, qui toto eo tempore conscriptam suis sumptibus cohortem duxerat, et acre bellum cum regiis gesserat, in horum manus cum deuenisset, Lignerolij, cui notus erat, commendatione vitam hac condicione redemit, vt portam vrbis Nemoresio [reading uncertain: print faded] proderet: ita Lugdunum, quasi euasisset, remittitur; vbi re cum Subiza communicata, diem regiis condicit ad Non. Mart. quo plena iam luce, nam tunc infrequentiores excubias agi a praesidiariis affirmabat, ad S. Iusti portam signo dato accederent. cum igitur Timoleon Cossaeus Brissaci F. cum veteranis ad suburbium venisset, nec solitudinem suspectam haberet, quippe ab Herlino antea monitus negligenter stationes haberi, ad portam vsque progreditur, viae duce Herlino, qui mox vbi per ostiolum ingressus est, pessulum obdi iubet, statimque totis moenibus maiora ac minora tormenta, scloppeti insuper in regios disploduntur: quo facto IO C delecti scloppetarij erumpunt, ductore Blacone, Poeto, Andefredo, et Entragio, qui acriter cum Cosseanis gnauiter se defendentibus, ac recedendo semper pugnantibus conflixere, et alios occidere, alios in fugam vertere. vulnerati aut interfecti amplius CCC in Nemorosij oculise cliuo proximo suorum stragem cum summa impatientia et animi aegritudine spectantis, quae illum lecto duos menseis amplius afflixit. medio tempore pacificatione facta, missus Bertrandus Simiena Gordius cum mandatis, qui vrbem regis nomine reciperet. verum obortis difficultatibus Franciscus Vetusvilla E. T. vir ob summam animi moderationem vtrique parti acceptus, qui ad Delfinatum et Septimaniae res componendas destinatus fuerat, cum Lugdunum venisset, et vrbem recepit, Subiza tradente, et loca Protestantibus ad conueniendum idonea assignauit; qui vt rebellionis inuidiam a se amolirentur, euulgato tunc forre libello non expresso auctoris nomine, quem nonnulli, sed falso, Carolo Molinaeo I. C., alij Hugoni Sorello Roserio tribuebant, quo principis et magistratus ab eo instituti auctoritas detortis ex sacra scriptura argumentis cauillatorie in dubium reuocabatur, rem ad presbyterium referunt, et libellum pastorum consensu damnandum et abolendum censent; quam sententiam Subiza auctoritate sua confirmauit, et libri exemplaria publice comburi iussit prid. Eid. Iun. Interea in Delfinatu bellum ardebat, et inferior quidem prouincia pacatior erat, postquam Crussolius vi Serignanum et

Arausionem recepisset, et exules patriae restituisset: quam quietem deploranda ftatris dilecti morte inibi occisi redemit. in montanis Laborellus Vapinci et Caseta Brigantionis praefecti, et ille quidem tam humanus bello dux, quam hic immitis praedo Muram in Oscenis in potestatem redegere, captis aliquot ex nobilitate, atque in iis Berengario Pipeto, qui vitam ab auaro Italo ingenti pretio redemit. diuersa parte Cochius, qui Gratiaopolim tenebat, Lentiam turrem et in ea Cassenaticum capit VII Eid. Ianuar., quem humaniter acceptum Valentiam sub custodia misit. detecta tunc forte occulta consilia de prodenda Maugirono vrbe a Gentonio Bardonnancij signifero, cui Triclaustrensis portae custodia commissa erat. is ab vxore vidua Io. Auansonij, cognationis vinculo sibi coniuncti, quae ab vtraque parte protegebatur, persuasus de proditione fidem obstrinxerat, a Caillato centurione quodam corruptus, ac locum Maugirono condixerat, qui Gieram altero ab vrbe lapide venerat. verum Cochius homo diligens ac suspicax ex frequenti Gentonij ad cognatam itatione fraudem subodoratus, cum crebriores per noctem excubias ageret, Caillatus de successu desperans, vt praeuerteret, rem Busseriae et inde Cochio aperit, qui impunitatem homini, si Maugironum ad insidias eliceret, pollicetur. verum Maugironus, qui centurioni fidem non haberet, cum nullum a Gentonio nuncium acciperet, retro cessit; tuncque comprehensus Gentonius; qui factum confessus ac palam detestans poena militari ad palum alligatus est, et a commilitonibus scloppetis confossus. Marescalius item Gregorius miles, qui cum literis ad Laborellum deprehensus est, et alij conscij laqueo suspensi ab hortulano, ac quodam complice, qui, carnifice forte fugitiuo cum ad mortem ipse damnatus esset, vitam abominabili ministerio redemit. nihilominus Maugironus, qui semper in armis erat, Gratianopolitanos ad quietem, et vt regis mandatorum, quibus ipsi prouinciae praefectura deferebatur, rationem haberent, amicis verbis hortabatur. cum nihil proficeret, Varcam, Verdeierum, et Vlmeum ex nobilitate tanquam obsides Moguntiacum mittit, qui cum oppidanis de pace agerent; interimque pontem Draco impositum negligentius custoditum occupat; quod pene perniciem obsidibus attulit; tamen ob perspectam eorum fidem reuerenter habiti ac domum illaesi remissi sunt. inde aperta ad excursiones per Treuiros porta, et sparsa de Maugironi nouis Susaei copiis adaucti aduentu fama Moguntinenses oppidum deserunt. ad praedas iniurias ac incendia regione exposita, in qua Persa, Villarium, Pancratij fanum, Serra, Ripae et Betonium et Moguntiaci ipsius suburbia flammis vastata sunt. cum ita se vndique circumsessum videret Cochius, omnem operam dabat, vt vrbem firmaret, incensis extra domibus, quibus hostes tegi et propius muro succedere potuissent, ac praecipue Auansonij aedibus, ducta etiam intra vrbem fossa a Franciscanorum coenobio ad portam vsque Triclaustrensem, et pomoerio ab ea parte excitato. dum in opete assiduus esset Cochius, et IO C tantum praesidiarios circa se haberet, ad haec IX ordinum ductores et ex nobilitate paucos, hostes extremo Februario adueniunt, et non ad eam partem, quam ille muniebat, sed ad Dominicanorum coenobium iuxta Traianam portam castra metantur; in quibus erant VIII OIO peditum et equitum, II maiora tormenta, et IIII campestres machinae. ea parte murum debiliorem esse intellexerat Maugironus, vt pote ad dilatandam cuiusdam oppidani cellam vinariam excauatum. itaque Kal. Mart. cepta pulsatio et triduum continuata, sarciendae ruinae intentis oppidanis, quod tanta alacritate ac diligentia fecere, vt nisi scalis admotis superari non posset. ter facto impetu, ter repulsi cum damno Maugironiani, desiderato ex obsessis Sanmauritio, cuius mors summe luctuosa fuit. tandem cum Crussolius, qui Valentiae copias cogebat, auxilio aduenire, iamque ad Quintini fanum IIII ab vrbe leucis consedisse nunciaretur, Maugironus siue a Nemorosio euocatus, qui de Lugduno intercipiendo spem irritam conceperat, siue vt periculo praeuerteret, trans Isaram tormenta amandat, et ipse Lugdunum versus ad Nemorosium contendit. Crussolius soluta tertia obsidione vrbem intrat magno gratantium oppidanorum plausu exceptus, et rebus in ea ordinatis in Septimaniam continuo reuertitur. mox Vesilina arx, quae ab Italo quodam tenebatur, sub Malagarnio praefecto continuis excursionibus viciniam infestante a Santangelo Varcae

fratre recipitur. Secundum haec Furmeierus Vapincenseis, quos penes se habebat, patriae repetendae cupidos Campoforium ducit, et inde praemisso Busserio fratre Rometam tertio a Vapinco lapide exiguum oppidum astu tentat. nam se a Caudano, qui Vapinco praeerat, missum simulans vt oppidanos moneret aduentare hostem, propius accedit, et inter colloquendum correptis per suos stationis ad portae custodiam dispositae armis, quosdam ex praesidiariis occidit, alios in fugam vertit, Mongino, qui loco praeerat, cum paucis in turrem templi euadente. tum pulsatis magna vi tintinabulis signo Vapincensibus, vt quamprimum suppetias ferrent dato, illi sine cunctatione magno numero exeunt, dum Furmeierus suos per angustum collem traduceret, et Rometae immitteret; qui vbi se tanta multitudine prope circumfusum vidit, animos ex necessitate sumpsit, et medium se cum XV delectis inter Rometam et auxiliareis Vapinco aduentanteis interposuit, non tam vincendi spe, quam vt praesens exitium cumcerta pernicie sua a sociis auerteret. in iis erant Sangermanus, Albertus Martinus Campoleonus cum duobus fratribus, Fr. Bona Diguierius, de quo plura deinceps dicenda erunt, duo Capani fratres, Guidus et Dauid strenui ex agro milites, Io. Coruiensis, Cl. Vallogius et duo Vapincenses, vulgo Parisij appellati, quorum nomina propter raram fortitudinem heic exprimi meruere; horum virtute fretus Furmeierus in medios ruit, et vix sperato successu caedit ac profligat, et caedendo fessus reliquias fugientium intra Vapinci portas compulit. ita Rometa potitus est, eamque vsque ad pacificationem tenuit, qua statim in Treuiris per Maugironum publicata, missus deinceps Bressius ex primaria nobilitate regulus Gratianopolim venit, et edictum, interim dum Vetusvilla, cui illius exequendi cura demandata fuerat, adueniret, promulgari iussit, editis publicae laetitiae signis, et restituto Senatu. postea prouinciae impositus Rupisurionius, eique Maugironusa rege legatus attributus. His explicatis tempus est, vt quae ab initio huius anni in castris regis et a Colinio gesta sunt ad pacificationem vsque continuato sermone, quem toties multitudine rerum in diuersis partibus hoc bello gestarum in oculos incurrente interrumpere coacti sumus, nunc exequamur. Colinius transmissis ad Baugentiacum IIII Non. Ianuar. in vlteriorem ripam copiis Cellas in Biturigibus ducit, quo se sacerdotes plerique comportata sacra supellectile tanquam in tutum receperant, a quibus persuasi oppidani magno cum suo damno ad defensionem se parant. interim Aniani fanum a Rupifulcaudio occupatum, et Mons-Richardi tandem post aliquot dierum altercationes Porciano deditionem fecit, qui Germanorum equitum vexillo immisso oppidanos male multauit. Bleraeum frustra tentatum, in quod CC equites nuper introducti fuerant. postridie Cellae deditae elapsis fere sacerdotibus, et supellex omnis sacra conflata, et inde Germanis persolutum stipendium, quorum IIII vexilla introducta oppidanos variis damnis adfecerunt, cum priusij, qui resistendi auctores fuerant, laqueo suspensi essent. diuersa parte Guisius Stampas capit, Duracio, qui locum cum III signis tenebant, Pithiuerium se recipiente. inde rursus ille ab IO CCC equitibus circumsessus, qui oppidi suburbia occupauerant, facta eruptione, quasi ad defensionem se pararet, dum tormenta aduehuntur, relictis impedimentis noctu cum suis Aurelianum se contulit. ad cuius obsidionem dum cuncta necessaria a Guisio parantur, Andelotus, qui defendendam vrbem susceperat, cum Passo Fequerio muniendorum locorum perito, omnem operam dabat, ne ab vlla re imparatus esset. lustratis copiis numerata XIIII signa Germanorum et Gallorum, et IIII ex oppidanis, plerique insuper ex nobilitate egregie animati. Regina cum Autrici Carnutum cum rege paululum substitisset Condaeum captiuum secum trahens Bloesas profecta est, Condaeo Onzinium Rupifulcaudiorum arcem sub valida custodia amandato. intereaColinius in tractandis Germanorum animis totus occupabatur, quorum seditionem ob non persoluta stipendia veritus eos spe pecuniae propediem ex Britannia a Regina summittendae pascebat, tantumque apud eosrationibus, precibus etiam iniecta de proelio proximo mentione valuit, vt homineis decoris auidos denuo ad patientiam obstrinxerit, fide accepta, pro desertoribus ac perfidis habendos, qui militiam recusarent. inde per Richardi montem ac Romorantinum Gergolium venit, quod iam Rupifulcaudius occupauerat. Guisius Belsia pacata post se relicta Baugentiacum itidem venerat, vbi

tam vicinis praesidiis aliquoties pugnatum, sed leui vtrinque iactura. insolitae eo mense coruscationes et tonitrua nouos motus apud pauidos metu praesentium et futuri anxios portendere credita: et ante aliquot dies in Belsia statim nube densa obscuratum caelum, qua scissa igneis accensos in aere visos et acies concurrentes plerique natrabant. iniecta tum de pace mentio, cuius cum non aliam expeditiorem rationem videre se responderet Condaei vxor, quae Aureliani erat, quam si vir ipsius et Momorantius liberi dimitterentur, nihil vlterius actum est. inde SulliumTremolliorum oppidum ad Ligerim supra Gergolium, quod a Potino tenebatur, a Bucardo dedi iussum. cum oppidani recusarent, vi captum et crudeliter direptum, obuiis quibusque occisis, et in iis XXXVI sacerdotibus, aliis praeterea in flumen, dum enare conantur, submersis. arx mox dedita, in quam Potinus confugerat. quo facto et CC praesidiariis ductore Vza loco impositis, Dampetra, qui cum Bucardo venerat, Genabum vsque progreditur, vbi cum offendisset III Hispanorum signa et alam equitum a Guisio, vt Aurelianum arctius obsideret missam, frustra fuit. Colinius cum omnibus copiis Gergolio in vrbem redit, et cum ducibus, quid facto opus esset, consultat; tandemque quoniam de pecunia Britannica Germanis spes facta esset, ne quod illis sollemne est, tumultuarentur, placuit eos in Neustriam duci, et si quidem Guisius ad eos insequendos mitteret, futurum vt tantumdem eius vires imminuerentur, et diuisis regiis copiis minor belli moles Aureliani et in Neustria sustinenda esset. Hessiae tribunus erga Condaeum optime affectus statim condicionem accipit, et suis auctor fuit, quo expeditius incederent, vt carros Aureliani relinquerent, equis carrucariis impedimenta necessaria ac lixas imponerent. ita Gergolio per pontem transmissis copiis profectus Colinius, nam alteram ripam Guisius insederat, in viam se dat, relicto in vrbe Andeloto fratre, Duracio, Bucauanio, Georgio Claromonrio Ambosio, Pigrefferio, Sancyrio, Auareto, aliis, et abducto secum Grammontano, qui, cum Andelotus se ob aduersam valetudinem excusaret, sustinendae obsidionis onus in se suscipere praesumpserat. vbi vero a regiis de eius consilio cognitum est, statim Brissacus, qui Lutetiae cum summo imperio relictus fuerat, in Neustriam redire iussus, eique Vetusvilla et Ringrauius attributi. mandatum insuper, vt rustici iumentis comeatu in vrbes comportato pagos vacuos desererent. distributus item equitatus per arces in Perticensi agro, et Firmitas Vicedomini, Bresolium, Castrum-nouum, Mezeriae, atque aliae arces milite firmatae, vt transitus Colinio intercluderetur, semper interim iniecta de pace a Regina mentione, vt eius profectionem moraretur. cum vero rursus de dimittendis Condaeo ac Momorantio condicio proposita esset ab Helionora Roia Condaei vxore et Momorantij sororis nepte, et qui circa Reginam erant, antequam conueniretur, captiuos eos quam liberos malle viderentur; illa, vt erat sollerti ingenio, auunculum compellans, suos ac regni hosteis, qui vtriusque arctiorem coniunctionem impedirent, perinde facere dixit, atque ij, qui S. S. Genouefae ac Marcelli capsas, quorum memoria apud Parisienseis in summa veneratione est, festa pompa circumgestant, quibus enixe cauetur, ne propius inter incedendum iungantur, inueterata inter credulam plebem opinione, si semel committerentur, futurum vt nun quam postea diuelli possent. quo dicterio prudentem senem monebat, vt deinceps arctiorem cum Condaeo amicitiam coleret, neque ab ea se vllis rationibus diuelli pateretur. dum haec agerentur, Condaeus a Damvilla, quod euadere tentasset, arctiore custodia constringitur, vnusque e custodibus, quem ille corruperat, ante oculos eius patibulo affixus est. Colinius vero Kal. Febr. cum Gergolio in Belsiam descendisset cum IIII OIO equitum egregie instructis per Treonum iter habuit, lustratoque attentius loco, in quo pugnatum fuerat, cum ex regionis natura conuallibus fere intercisae et sepibus atque arboribus impeditae cognouisset, quam iniqua equitatûs illis locis cum peditatu, quo hostes abundabant, certantis condicio esset, sero errorem eorum agnouit, qui sine mora iter perse quendum monebant, quod si fecissent, inter angustias et impedita loca superueniente regio peditatu omnino sine certamine deleti essent. inde quartis castris Ebroicum ac sexto post die Bernaeum venit, ad quod rustici aduentu primo Aumalij arma sumere coacti et tunc etiam iniussi licentiosa assuetudine ea retinentes magno numero confluxerunt, qui Colinium veriti se continuere. ille vero

inde ad Petri Diuani fanum castra metatur, vbi templa quae ab hominib. rei nauali addictis cultu praeter solitum officioso coluntur, expilata, et votorum monumenta ac imagines, quas pericula adire soliti et iis erepti maxime venerantur, magna prouincialium offensione passim deiectae. ibi et Germanis promissa repraesentari poscentibus, non aliud Colinio responsum occurrebat, quam in fluctus vicinos respicerent, quos cum ventis aduersis agitatos cernerent, id vt excusationis loco acciperent, orabat. interea ne nihil ageret, Episcopi pontem, id oppido nomen est, per Porcianum in potestatem redigit, et cum Honflorianis accepto comeatu transigit. Cadomi plerique erant Protestantes, qui libere per domos priuatas conueniebant; cuius rei metu Balleolius Renuartius arci impositus fuerat, et mox eo missus Ellebouij marchio Guisij frater, vt praesentia sua oppidanos in metu contineret, qui Colinij proximitate audaciores cum praesidiariis aliquoties congressi, cum etiam erumpenteis sed non sine damno repulissent, Colinium ipsum adeunt, et auxilium aduersus homicidas ac latrones, sic praesidiarios vocabant, enixis precibus deposcunt. is primo excusare, ac dicere, sibi necessitatem impositam, accepta ex Anglia pecunia quamprimum Aurelianum repetendi, quod si tum arcem obsessam tenerte, fore, vt condicionem eorum peiorem redderet, quippe iritatis praesidiariis, nec arce capta. cum tamen illi instarent, et vt vicem suam miseraretur, rogarent, Valdraeum Moium nuper dimissum cum ala sua et aliquot scloppetariis equitibus Cadomum proficisci iubet, vt oppidanis contra praesidiarios praesto essent, qui mox Petri fani turrem arci imminentem tormentorum pulsatione deiiciunt, et domos circa arcem incendunt. tandem reflantibus ventis classis ex Anglia soluens Franciscopolim appulit. in ea erant VIII nauigia Belgica egregie instructa, quibus V Anglorum signa, VIII murales machinae cum omni bellico apparatu portabantur, item pecunia, quae vbi numerata est, Bellovarius, Bricomotius, et Nic. Trocmartonus nuper dimissus assumptis II Gallorum signis Cadomum ad Colinium contendere. his auxiliis fretus ille de expugnanda arce cogitabat, quam et bono milite ac ducibus imprimis destitutam sciebat: itaque Kal. Mart. admota tormenta VI, reliquis duobus in latera prominentia eiaculantibus; et exigua admodum facta ruina, quam Regina postea inspiciens, cum in arce cum rege esset, vel a domesticis mulierib. colos gestantibus defendi potuisse aiebat, cum vix duplicatis scalis singulares milites collecto per vices spiritu ad eam eniti possent. tamen Ellebouius, qui tunc ex quartana aegrotabat, et Renuartius siue inopinato casu territi, siue suis diffidentes, statim se ad interius propugnaculum receperunt, et cum postridie redintegrata esset verberatio, de condicionibus agunt, quas quidem recusare potuisse Colinium omnes iudicabant, quippe eo redactis obsessorum rebus, vt eos deditionem sine condicione facere necesse esset, et sua maxime ac Condaei salutis interesset, vt Ellebouium Guisij fratrem in potestate haberet. sed cum de vulnerato eo ac mortuo fama, quamvis incerta adhuc, iam percrebruisset, Colinius qui sibi quamprimum Aurelianum redeundum proposuerat, veritus, ne res in vrbe, siue ad bellum siue ad pacem spectarent, per ipsius absentiam miscerentur, in has condiciones conuenit, vt Ellebouius et Renuartius liberi honorifice dimitterentur, praesidiarij cum armis, saluis impedimentis exirent, pecunia omnis regia repraesentaretur; oppidani quorum quidam homicidiis et seditionibus caussam dedisse arguebantur, Colinij arbitrio relinqueretur. ex iis postea IIII patibulo affixi, alij pecunia multati. Stephanus Valla Mostus, captus et per exercitum etiam post pacificationem diu traductus. Ellebouius cum aliquanto tempore cum Colinio collocutus esset, Honflorium, Renuartius alio se recepit. dum adhuc Cadomi esset Colinius, crebrae Dieppensium ad eum perlatae querellae, quod a Mongomerio, rapinis ac licentia militari vexarentur, impositis praeterea tributis et commercio omni aut impedito aut omnino interdicto ad extremam inopiam ac miseriam redigerentur, ab eoque impetrant, vt Gaussevillam, qui Fiscanum tenebat, amoto Prelaeo oppido praeficeret, et Mongomerium, quasi eius opera ad maiora negotia vsurus, penes se retineret, detecto tunc forte occulto de occupanda Dieppa a Brissaco, qui Rotomagum venerat, inito consilio, quod euentu caruit. Gaussevillae postea suffectus est Cureus, qui post pacificationem Dieppae praefecturam retinuit. Interea Guisius ad Oliuetum castra promouet

Non. Febr. Oliueti et Sanmaximini pontibus, et aggere S. Samsonis summa diligentia refectis ac munitis. consilium eius erat Flumentanum suburbium aggredi, fossa a Fuquerio vallatum, quod a Gallis, qua parte Oliuetum et Gergolium versus porrigitur; a Germanis, qua Clerium tendit, tenebatur. illud vero non tam obstinate defendere decreuerat Andelotus, quam regios aliquanto tempore distinere, dum impedimenta et priuatorum res in vrbem recipi ac comportari possent, et postea igne iniecto locum vastare. sed accidit praeter spem, Germanorum ignauia, vt cum postridie Guisius eo Sipetram cum XII signis peditum CCCC equitibus et II colubrinis misisset, et Galli initio summa vi impetum sustinuissent, cognito a regiis, Germanos regionem sibi commissam deseruisse, illac copiarum partem introducerent. iamque a tergo Vascones strenue pugnantes petebant, cum illi se vndique cinctos videntes, de receptu, sed sero cogitare, ceperun; dumque ad Turriculas, quae pontem a suburbij parte claudebant, confugiunt, iam impedimentis et Germanis ad eas conglobatis et conceruatis, tanta multitudo mutuo se concursu impedientium incubuit, vt plerique in turba exanimati, alij ferro et igne perierint, plerique se influmen subiectum praecipitauerint, et nisi Andelotus quamvis ex quartana debilis vir imperterritus cum delecta nobilitate accurrisset, eodem impetu, Turriculae, et insulae subiectae et fortasse etiam vrbs consternato metu milite in potestatem victoris deuenisset. praesentia tamen Andeloti effectum, vt cum semihoram et amplius Turricularum porta patuisset, hostes per eam in pontem impressionem non fecerint, siue praedae intenti, siue quod successu praeter spem secundo stupefacti et vix sibi credentes fortuna vti nesciuerint. in ea turba IO CCC amplius ex obsessis periisse scribit C. Nouius, qui interfuit, quamvis alij duplo minorem numerum edant. capto suburbio ex domibus vicinis, cum in Turriculas et insulas despectus esset, defensores admodum infestabantur, donec doliario septo tumultuaria opera erecto protecti sunt. biduo post Sullium misso Birono et cum eo Richelio deditione receptum est, ne quid supra infraque vrbem in obsessorum potestate remaneret. Interea assidue ad Turriculas pugnabatur, quae tandem defensorum socordia ac securitate captae sunt, duobus militibus, nam non plures initio erant, per scalam, cum nullas vigilias animaduerterent, in altum euadentibus et inopinato suo ingressu praesidiarios terrentibus, qui relicta scala per quam praecipitanter descenderant, aditum ad pontem et insulas occupandas facilem insequentibus fecere, tanta consternatione omnium, vt nisi Andelotus rursus accurrisset, eo die de rerum summa actum fuisse credatur. verum impetum sustinentibus regiis, et ob tam subitam hostium seu fugam seu discessum fraudem subesse suspicantibus, obsessi geminata clade territi animos colligere et Feguierij diligentia excitato ac porrecto in ponte aggere, quo portae et insularum defensores protegebantur, ac dispositis in eo tormentis damno accepto vtcumque prospectum est. vrbs in quatuor regiones diuisa, et singulae singulis perspecta virtute ducibus attributae: disposita item in turre S. Aniani IIII tormenta, quae continua in Turriculas eiaculatione infestum pontis ingressum irrumpentibus efficiebant, et insulas subiectas defendebant. parte alia Guisius omnia ad impetum faciendum et inuadendas insulas parabat, et XII Kal. Mart. cum Philippo Strossio praetorianorum duce ea de re egerat, datis ad reginam literis, quibus prospera omnia et breui laetum de capta vrbe nuncium se missurum spondebat; quo eodem die cum inclinato iam sole longius a suis, qui praecedebant, in equo cum Tristano Rostinio a Regina misso, et qui curto mulo vehebatur, colloqueretur, a Ioanne Poltroto Meraeo scloppeti ictu comminus per latus displosi iuxta axillam feritur. is nobili loco in Engolismensi agro natus et in Bucardi Albaterrae reguli familia inter nobiles pueros nutritus primam aetatem in Hispania egerat. vbi ex consuetudine vultum, vocem, et reliquum corporis motum ita ad gentis illius mores composuerat, vt accedente oris fuscedine et staturae breuitate vulgo Hispaniensis appellaretur: postea cum in patriam rediisset, Protestantium doctrinam ardenter amplexus, Subizae illius prouinciae regulo operam suam addixerat, sub quo et hoc bello militauit, et prosperos Guisij successus perosus de eo occidendo impetum cepit: idque saepius coram sociis et Subiza ipso se facturum minaciter iactauit, eo minus creditus, quod homo alioqui tecto ingenio, rem quae silentio indigeret, praefracta audacia

toties propalaret. post Drocensem pugnam, de qua varij sermones iactabantur, vt de rei veritate cognosceret, ad Colinium, cum in Cellarum obsidione esset, a Subiza missus nec remissus, et pecunia, vnde equum pernicem emeret a Colinio donatus suspicionem auxit, quasi ad facinus exequendum destinatus venisset. inde in castra regia ad Corneam arcem, in qua Guisius hospitium habebat, venit, et aliquot dierum consuetudine familiaritatem cum domesticis contraxit, ac demum eo, quo dixi, die, cum in vicina caedua silua ex equo descendisset, in genua procumbens Deum ardentibus votis, vt ipse postea confessus est, orauit, vt si quidem is animi motus, quo ad tyrannum, sic Guisium vocabat, occidendum se incitari sentiebat, ex Deo esset, ipsum in se accenderet, sin a prauo spiritu immissus, eum ex mente sua exturbaret: quo facto rursus equum conscendit, et se in proposito confirmatiorem sentiens in insidiis latuit, loco commodo, quâ Guisium ad hospitium tendentem sciebat transiturum, eamque occasionem nactus scloppetum in partes nudas direxit, veritus, ne si lorica tectus fuisset, ictus pila retusa euanesceret. Guisius mox a suis Rostinio in clamante reuocatis in hospitium vicinum infertur; Meraeus in vicinas siluas statim confugit, frustra insequentibus quibusdam, patratoque facinore attonitus, cum tota nocte per auia deerrasset, sibique longum iter emensus videretur, postremo mane equo paene deficiente ad Oliueti pontem venit, et cum inde ad locum ignotum et quem longius dissitum putabat, obdormisset, a discurrentibus ob suspicionem comprehensus mox agnitus est, ac biduo post coram Regina in castris ad Hilarij fanum adductus, et coram Cardinali Borbonio, Stamparum duce, Martigio, Sebastiano Albaspineo Lemouicum episcopo, Lossio, aliis, de facto et qua ratione et a quibus iussus ac sollicitatus id suscepisset, interrogatus, respondit, Iulio mense cum Subiza Aureliae cum Condaeo esset, vna quoque venisse, et a Feuquierio ac Briono, is post captum Auaricum regi in Rotomagensi obsidione militauit, ad Colinium introductum, qui eum de Guisij caede sollicitauerit, idque tunc recusasse; et cum Subiza Lugdunum profectum eo vsque mansisse, donec post Drocensem pugnam Colinij rogatu a Subiza ad eum remissus est, in obsidione Cellarum tunc occupatum, cum quo Aurelianum reuerso eadem de re egerit, et a Theodoro Beza et altero pastore, cuius nomen non expressit, persuasum tandem consensisse, acceptaque pecunia ad Guisium in castra venisse, quasi sub eo desertis Condaei castris regi militaturum: sed postea poenitentia ductum Aurelianum ad Colinium profectum, vt se excusaret, sed iterum a Beza persuasum, postremo facinus, ea, qua dictum est, ratione executum, ac post modo captum esse. addidit praeterea coniectare consilium de caede Guisij conscio Rupifulcaudio initum esse, Condaeum, Andelotum et Subizam facti ignaros fuisse affirmans. insuper Reginam monuit, vt deinceps sibi caueret, nam Protestanteis tanquam ab ea proditos post Drocensem pugnam male erga ipsam animatos esse; plerosque in regiis castris a Colinio missos ac sibi visos percussores, et Mompenserium ac Sansacum praecipue ab illis peti. eadem postridie confessus est, sacramento prius adhibito, iisque scripto mandatis et coram ipso perlectis subscripsit, quae a Germano nobili in pugna Drocensi capto, et ea condicione ab Ioanne Nogaretio Valeta dimisso accepta Colinius, qui adhuc Cadomi erat, coram Hessiae tribuno, proceribus ac nobilitate perlegi voluit, et ad ea IIII Eid. Martij scripto respondit, quo Deum et homines contestatus, mense Ianuario proximo primum sibi visum Meraeum, nec ante cognitum dicebat, quo eum a Subiza missum et Feuquerio, qui eum nouerat, ob militarem sollertiam commendatum ad res hostium explorandas adnumerata pecunia in Guisij castra amandauerit, et cum in Neustriam proficisceretur, rursus ad se redeuntem C aureis donauerit, vt in explorandis hostium rebus porro Andeloto per suam absentiam inseruiret; cetera ab eo dicta mera esse commenta ac calumnias: nam de occidendo Guisio, cuius morte nihilominus non multum doleat, vt regno ac purioris doctrinae professoribus summopere salutari, numquam cum Meraeo nec per se nec per alium sermones miscuisse, ab eaque re semper abhorruisse, quamvis similia in Condaei, Andeloti ac suam perniciem ab inimicis consilia inita detexerit, idque Reginae ac Momorantio manifestis indiciis probauerit. Beza eodem scripto pro innocentia sua protestatus est, et nunquam sibi Meraeum cognitum, aut sermones cum eo habitos affirmauit.

Rupifulcaudius item nunquam de ea re sibi quidquam compertum dixit. tres coniunctim responsioni subscripsere. Colinius insuper eodem die ad reginam literas per tubicinem cum responsione misit, quibus eam enixe ac demisse rogabat, vt Meraeum asseruari iuberet, vt antequam de eo supplicium sumeretur, ex illius ore de caussa tota et sui ipsius innocentia plenius ac certius cognoscatur. dum haec agerentur, Guisius post sextum a vulnere accepto diem frustra tentatis remediis cum nulla vitae spes superesset, primum vxorem compellans veniam domesticarum offensionum petit: tum communia pignora, et Henricum inprimis natu grandiorem, qui aderat, ei commendat; literis instrui, et bonis moribus imbui curet, potestatem summam in liberos illi attribuens, et si quidem in eorum cura minus amanter aut negligentius se gereret, Deum vltorem precatur: tum ad filium conuersus eum ad metum numinis, regis obsequium, et matris reuerentiam hortatur, monetque, ne a pugnacitatis, vt in aula fit, fucata opinione, a vitiorum aut turpium secretorum participatione, a feminarum denique amoribus fortunae amplificationem petat: nam haec infirma praesidia esse; munera publica vt inuidiae ac periculi plena non ambiat, ceterum sibi mandata summa fide ac diligentia exequatur: tum Guisio Cardinali fratri filios commendat, et absentem Carolum, vt eorum curam suscipiat, enixe rogat: postea de se ac vita sua pauca prolocutus praecipue Vassiacenae stragis adeo exagitatae inuidiam a se amolitur, et magno suo dolore factum dicit, vt dum ad tumultum sedandum accurreret, accepto leui, ex quo sanguis manabat, in turba vulnere, iritati sui ferro non temperauerint: denique commendatis Regi ac Reginae liberis, Reginam, vt pacem faceret, hortatus est, regno eam vtilem ac necessariam affirmans, et eum impium ac regni hostem, qui pacem nollet, pronuncians: postremo ad Deum tota mente reuolutus, et vere pijs ad eum effusis precibus habito cum sacerdote secreto colloquio, et accepto viatico se ad mortem summa constantia composuit, et tandem VI Kal. Mart. animam Deo reddidit, vir vtique nostra aetate vel fatente inuidia maximus, et quauis laude dignus, seu rei militaris scientiam cum summa felicitate coniunctam, siue maturam in rebus agendis prudentiam spectes, et profecto Galliae bono atque ornamento natus, si in pacatiora tempora et rectius administratam rempublicam incidisset: sed factionibus scisso regno vir generosus et natalium praerogatiua ac virtute insita priuatum modum supergressus a Carolo Cardinali fratre turbidi ac violenti ingenij homine persuasus, cuius consilia interdum auersabatur, et ipse in partes transiit: cumque per regni leges nullum primarium in exercitu imperium haberet, tamen personae dignitate et virtutum splendore summam in omnium opinione auctoritatem illi conciliantibus cuncta moderari credebatur, donec capto Momorantio et occiso Santandreano, penes quos summa armorum erat, proelio, cui tanquam priuatus belli dux intererat, restituto, inclinantem ad hosteis victoriam sua virtute reuocauit; eaque parta summam potentiam quasi fortuna deferente adeptus est, ad extremum sibi exitiosam, cum Protestantes formidolosum ante ducem, cum priuatus esset, nunc vero cum solus cuncta posset, terribilem quauis sibi peste extinguendum arbitrarentur. enimuero percussor ille siue falsa libertatis aduersus tyrannum tuendae gloria, quod iactabatur, alioue quouis vaesano spiritu incitatus, siue ab inimicis subornatus, occiso Guisio, qui a pacis consilijs alienus putabatur, pacificandis rebus viam strauisse pro tempore visus est: ceterum, si rem vere aestimes, factiones non tam extinxit, quam taeterrima vltionum semina sparsit, quae adultis inter bella ciuilia Guisij liberis vna coaluêre: illi vero virtutis ac beneuolentiae paternae heredes plausibili religionis caussa et plebis fauore subnixi, ad haec principum socordiam, eorumque, qui summae rerum apud nos praefuerunt, peruersitatem, et seculi vitia, vberem virtutis ostentandae et nouarum rerum segetem nacti, suos inimicos reip. hosteis fecere, et regum auspicijs sumpta contra illos arma, postremo contra patriam ac reges ipsos cum certa regni ac sua pernicie vertere, vt ex ijs, quae postea euenere, clarius apparebit. ante Guisij mortem ac statim vulnerato eo Henricus Clutinius Oisellus et Lemouicum episcopus a Regina ad Condaei vxorem et Andelotum semel atque iterum missi sunt, de pacis condicionibus acturi: mortuo vero, cum Regina pacem cuperet, et Condaei ac Momorantij partium ducum potentiam

vereretur, de externo principe in Galliam accersendo, qui res pace et bello suo arbitrio moderaretur, absurdum et dignum vasto fluctuantis feminae ingenio consilium inijt, in eaque cogitatione haerenti occurrit Christophorus Virtembergicus, quem nec Lotaringis inuisum sciebat, quippe cum quo ante annum consilia Tabernis communicassent Guisius et Carolus Cardinalis frater, nec Protestantibus suspectum, vt qui in auxilia Condaeo summissa consensisset, et pecuniam in eam rem contulisset; ad haec moderationem ingenij ipsius perspectam habebat. itaque ad eum mox eundem Rascalonem a Guisio saepius eodem missum legat cum literis fiduciarijs: is Stucardiam vbi venit, III Eid. Martij mandata aperit, quorum haec summa erat: regem Reginamque gratias agere Palatino VIIviro et ipsi; nec vnquam beneficiorum in hoc regnum collatorum Francisco I et Henrico II regibus immemorem fore; nunc vero bellis ciuilibus lacerata Francia rogare, vt dignetut ad eos venire coram intellecturus veras tantorum motuum caussas, apud Germaniae principes colore quaesito aut dissimulatas, aut aliter quam oportuit, veritate labefactata expositas: quod si in Franciam venire non possit, saltem ad limitem vsque Campaniae accedat, quo ipsa regina quamprimum profectura sit. tum caussas mandatorum contra omnem expectationem quaerente Virtembergico subiecit Rascalo, morte Nauarri et paullo post Guisij omne imperium ad Reginam deuolutum, nec ipsam in regno videre quemquam dignitate et auctoritate patem, cui regis subditi licentiae assueti parituri essent, quippe qui et iura dominis et regi tributa persoluere detrectarent. itaque rogatum eum velle, vt in Galliam cum III OIO equitum ac peditum Germanorum veniat, qui regis sumptibus militent, summamque praefecturam accipiat; ipsam enim operam daturam, vt regis subditi ei pareant. cum replicaret Virtembergicus, se intellexisse belli caussas ex eo natas, quod edictum Ianuario mense factum minime seruaretur, et mortuis ijs, qui illud violauerant, spem esse, motus ob id exortos componi posse: ac porro consultum videri, vt Caesar rogatus partes suas interponat, qua de re iam ipse vltimis comitijs verba fecerit. ad haec Rascalo alias belli caussas subesse respondit, idque ex eo liquere, quod quanquam edicto denuo confirmato et nouis capitibus aucto, Condaeani tamen minime arma deponant; ceterum summopere regem Reginamque eius aduentum expetere, atque in mandatis habere, vt si quidem ad profectionem se parare velit, pecuniam Diuioduri Mediomatricum ad Grumbachij delectus depositam in ipsius viaticum expendat, et mox cum mandatis regis ac Reginae manu ex consilij sententia subscriptis ad eum veniat; sin minus, saltem Diuiodurum aut Barrumducis vsque progrederetur; et Fridericum Palatinum VIIvirum, Volfangum ducem Bipontinum, Vilelmum Lantgrauium et Carolum marchionem Badensem secum adducat; eo Reginam cum praecipuis consilij proceribus mox venturam. his vltro citroque agitatis quatriduum ad deliberandum poposcit Virtembergicus; quo exacto, pro responso gratias regi Reginaeque agit, vicem regni dolere se dicens, pro cuius incolumitate et ipse assiduas preces ad Deum fundat, et publicas fieri curet. tum prouinciam sibi delatam deprecatur, vt tanto oneri impar, et de profectione in Galliam, aut ad regni limitem se excusat; ceterum se ita existimare, Condaeanos contra edictorum regiorum violatores arma, nec aliam ob caussam, sumpsisse: itaque consultius facturam eam ad auertendam Dei iram, si prouideat, vt diuinus cultus ab omni errore ac superstitione purus in regno constituatur, sublatis offensionum caussis, et confessione fidei edita ad exemplum Augustanae anno XXX huius saeculi in Imperij comitijs propositae, iuxta quam anno XXV post pax ecclesiae in Germania sancita est. hic fuit consilij muliebri leuitate clam suscepti exitus. Sub id tempus de Charitaeo oppido, quod a III peditum signis a Guisio post captum Auaricum summissis tenebatur, capiendo consilium quanta fiducia susceptum, tanta felicitate confectum est. Blossetus siquidem, qui Antranij haut longe hinc praesidium habebat, Blanaeus et Bosius ab oppidanis exulibus sollicitati scalis admotis V Non. Mart. eiectis praesidiaris oppido potiuntur; et cum Castellionaeus Vasatensis cum III illis Guisij signis et Niuernij, Conadae, Autisiodori, Genabi et Auarici praesidijs statim accurrentibus illud recipere tentasset, Bosius, qui cum LXX tantum delectis in oppido remanserat,

frustra expectatis Aureliano et Antranio auxilijs octo dierum obsidionem fortiter sustinuit, occisis ex Castellionaeis plerisque, donec commodum pace facta Castellionaeus obsidionem soluere iubetur; ipse vero proximae expugnationis periculo exemptus est; et ita oppidum in Protestantium potestate cum plena conueniendi libertate mansit. dum haec agerentur, Columbarius post captum Rotomagum, vbi fortem operam nauauerat, domum ad vireis reficiendas versus a Colinio cum Petropontio in Baiocasseis missus fuerat, vt eos in potestatem redigeret, qui primum vi facta XVIII Kalend. Mart. a Iulio Rauilio Rufo, qui ciuitatem Ferrariensis nomine tenebat, et aliquot militum praesidium a Renuartio impetrauerat, repulsus est: sed Cadomo aduectis IIII tormentis et pulsatis moenibus oppidani ad resistendum impares de deditione per delegatos cum Colinio agunt. dum altercatur, Rauilius seu conscientia territus, siue quod homo externus nullum effugium videret, latebram iam ante excogitatam et paratam subit; quo cognito praesidiarij ad praedam participandam portas Columbario aperiunt. oppidum diripitur, plerisque occisis et quibusdam supplicio affectis. sacer ordo praecipue, qui in ea ciuitate numerosus est, et multum potest, quoniam oppidanos ad resistendum obfirmasse credebatur, male multatus fuit; Rauilio interim latente; qui murum ingenti crassitudine in sacri collegij sodalis sibi amici aedibus excauari iusserat, idoneo spatio relicto, in quod per tubulos lumen e longinquo penetrabat: id autem tanto silentio et arte factum, vt obstructo aditu murus vndique solidus crederetur, nec vlla latebrae suspicio exstrinsecus appareret. eo se Rauilius comportatis ante carnibus salitis, aliquot conditurarum capsis ac generosi vini amphoris ad complusculos dies idoneo viatico, dum victoris furor desaeuiret, se abdiderat, ac ne sibi interea tempus periret, homo probrosus vna puellam egregia forma in vrbe vi raptam secum incluserat; cum qua dum in medio periculo securus delitiatur, a suis, quos fidos putabat, proditus e cauea summo ludibrio extrahitur, et Cadomum perducitur, vbi multa auare, multa libidinose fecisse conuictus, expostulante de iniuria puellae raptae parente, ad mortem damnatus vitam laqueo finiuit. postridie a capta Baiocassium ciuitate, hoc est III Non. Mart. Britonerius et Lormaeus, qui Matignoni iussu per Bullionij absentiam se pro summo prouinciae praefecto gerentis Laudi fanum tenebant, locum deserunt, et Chereburgum, quo Matignonus concesserat, tendunt, ab eo male accepti, quod non viso hoste statim se recepissent, et tormenta ac bellicum omnem apparatum eius potestate reliquissent. eo mox a Colinio missus Mongomerius, qui relicto in oppido Sammariano Agnello, Aurincas tendit, quas et ab oppidanis recepit, et vnius signi praesidio firmauit. ad Viriam maius negotium fuit, cui Neouillum Matignonus imposuerat, qui suspectis ob religionem oppido expulsis ad defensionem se comparauerat. Anglorum primarius dux in obsidione occisus est; sed vi facta ad extremum sub noctem vrbs capta, intentis ad eam partem, in qua murus suffo diebatur, praesidiarijs. nox caedibus stupris et violentiae tegendae opportunitatem dabat, quae tamen vt cumque Mongomerius compescuit, supplicio paucorum sedato militis furore: et imposito C hominum praesidio Cadomum reuocante Colinio reuertitur. eodem tempore Moius Honflorium recepit, Audemari pontem inde petiturus; Mongomerius vero Orsonis pontem irrito conatu tentat, et mox leui certamine ad Michaelis fanum, quod a Nicolao Girmouillio Larchantio tenebatur, conserto Chereburgum versus tendit, summo prouinciae imperio in ipsum a Colinio translato, qui prid. Eid. Mart. persoluto equitibus Germanis stipendio, cum delectis Anglis et Gallis peditibus et equitatu Gallico egregie instructo Cadomo egressus est, Porciano principe primam aciem ducente, cum IIII Germanorum equitum vexillis Lexouium versus iter habuit, cuius ingressu a praesidiaris exclusus est. inde Bernaeum progreditur, vbi rursus cum oppidani resistere ausi essent, vi facta locus captus ac direptus est, plerisque occisis et supplicio affectis; inprimis sacerdotes male multati, et deiecta passim altaria ac statuae eodem die Aquila alijs Lesga a vicecomite Drocensi vi capta ac direpta est per Falezias, deinde et Argentanum in Oximis Colinius iter habuit, quod X OIO librarum multauit, et praesidio firmauit, Lorgeo Mongomerij fratre loco praeposito. postea Sagium venit, et Mortanienseis

in Perticensi agro eadem vaesania resistere ausos per Motam vi facta capit, municipiumque saeue di ripit, affectis supplicio plerisque sacerdotibus, et eo inprimis, qui loco praeerat, suspenso; qui tamen fune inciso, cum iam mortuus crederetur, praeter spem periculo ereptus est. erat in Colinij castris Ioachimus Vassorius Cognerius, qui a fani Carilefi monachis iniuriam acceptam denuo vlturus eo rapto agmine delecto contendit, et plerosque ex monachis, sacerdotibus et alijs in eo repertis occidit. Ceruaeus item Baubignij, qui Santandreanum interfecerat, frater, cum Mezeriam arcem pertransiret, eam astu intercepit, occisis XII praesidiarijs. eodem die, hoc est, XV Kal. April. Ioannes Poltrotus, qui Lutetiam ductus fuerat, ob Guisij caedem ad mortem perduellibus irrogari solitam damnatus est, nimirum forcipibus ardentibus primum concerptus, et a quatuor equis in diuersa tendentibus membratim diuulsus. sententia decretum fuerat, vt antequam ad supplicium duceretur, quaestioni subiiceretur; is ergo interrogatus priorem confessionem reuocauit, et cum Subiza, Feuquerio, Briono, Colinio, Beza de caede Guisij contulisse pernegauit. mox de Colinio confessus est; de Subiza; Feuquerio, Briono, et Beza constanter pernegauit. dein cum Christophoro Thuano Senatus principe colloquium petiit, moram exiguam quaerens, et eadem fere sed fusius repetiit. ceteros omneis fere praeter Colinium facti ignaros pronuncians, attonita mente et metu proximi supplicij parum sibi constans: mox et Colinium ipsum crimine liberauit ac rursus in ipso supplicio ad extremum et eius fratrem Andelotum onerauit, atque inter interrogationes et cruciatus diu versatus tandem vitam finiuit. eodem ipso die corpus Guisij aduectum et in Carthusianorum coenobium illatum est. inde postridie magna ac prope regia pompa cunctis ordinibus ac plebe praecipue veris lacrimis funus prosequente per vrbem traductum et in maiore templo depositum est, vbi et ipse XIII Kal. April. oratione publice habita laudatus est a Iacobo Hungaro magni nominis theologo. Ionuillam postremo corpus asportatum, vbi in maiorum monumento tumulatum fuit, Antonia Borbonia parente antiqui moris femina, quamuis turbato naturae ordine, filij mortem summa constantia ferente, quae mox alterius ex filiis Francisci Franciae Prioris repetito funere cumulata est. ad matrem Carolus Cardinalis frater, qui Tridenti erat, re intellecta et ad ostentationem, quantum potuit, iustissimo dolore dissimulato, mox dedit literas consolationis plenas, quae ab emissarijs eius publicatae sunt. ijs perscriptum erat, non debere ipsam lugere, quae filium Dei fidum testem inter beatos receptum haberet, continuas in ccelis pro ipsa preces fundentem: porro apud se statuisse, in ecclesiam Remorum sibi creditam concedere, et vitae quod superest, verbo Dei praedicando et piae liberorum a fratre relictorum institutioni impendere, nisi respublica operam suam in alia re desideraret. mox et Guisio tanquam gentili suo iusta persoluit Carolus Lotaringiae dux Nancaei, vbi a Bernardo Dominico laudatus est. postea Romae magna pompa eidem parentatum est in sacello Pontificio, habita a Iulio Pogiano in eius laudem coram Pontifice oratione. verum haec pacem iam factam consecuta sunt, quam Regina et ante vulneratum Guisium vrgebat, et post mortem eius, quam inter prospera ducebat, omni ope enixa est, vt faceret. itaque cum Helionora Roia Condaei vxore ad Maximini fanum amice collocuta post arctissimos complexus et exquisitam beneuoli animi significationem etiam spem fecisse creditur, de marito eius eodem apud regem, atque adeo in regno loco habendo quem Nauarrus frater ante eum tenuisset. secundum haec ad insulam boariam haut longe ab Aureliano conuenitur Non. Mart. eoque adducti vterque sub custodia Condaeus et Momorantius. ibi de concordiae ineundae rationibus agi ceptum, cumque Momorantius magna fiducia nunquam se in Ianuarij edictum consensurum diceret, nouae condiciones propositae, frementibus plerisque ex Protestantibus, qui ius sibi eo edicto quaesitum non mediocriter labefactari, et innocentiam suam in suscepto nuper bello in dubium reuocari conquerebantur: quoque res commodius ac promptius conficeretur, permissum Condaeo, vt fide data Aurelianum ingredi et cum suis capita conferre posset; Momorantius vicissim apud regem maneret. Condaeus ergo vbi Aurelianum venit, cumtribus Pastoribus agit, et haec duo ab ijs disceptanda proponit, an recte facturus

esset, si coram Regina contestaretur, se, quoniam pro edicto Ianuarij arma sumpsisset, non prius ab ijs discessurum, quam illud restitutum esset, quod si impetrare non posset, subsidiarie a regina peteret, vt quod e rep. esse existimaret, ad tumultus sedandos et pacandum regnum proponeret. ad haec Pastores, qui Condaeum iam nutare cernerent, et ad pacem quauis conditione amplexandam inclinare, cum nulla ratione a iure per edictum quaesito sine manifesta religionis pernicie discedi posse responderent, Condaeus ita se facturum recepit; interim vt ea de re mature deliberarent, imperauit. igitur cum LXXII numero pastores, qui quoniam religionis caussa agebatar, multum poterant, postridie de toto hoc negotio inter se contulissent, sententiam suam scripto comprehensam ad Condaeum afferunt, cuius scripti haec summa erat: vt edictum ex consensu delegatorum ex omnibus Franciae prouincijs iuxta regni ordinum decretum conditum, et in regni curijs promulgatum restitueretur, sine exceptione, aut condicione vlla a curijs, vt fit, apposita; vt obuiam sectis ac monstrosis opinionibus per licentiam grassantibus eatur, rex confessionem fidei ante biennium mense Iunio propositam admittat, eiusque patrocinio suscepto Atheos; Libertinos Anabaptistas ac Seruetistas seuere castigari curet; Protestantibus liberum sit conuenire, et consistoria ac synodos ad disciplinam ecclesiasticam constituendam celebrare. baptismata a Protestantibus facta non iterentur. matrimonia inter eos celebrata rata habeantur, liberique ex ijs suscepti legitimi censeantur. noua, quam illi profiteantur, religio in posterum non appelletur. bonis, dignitatibus, honoribus, vnde ob religionis odium deiecti sunt, restituantur. iudicia contra eos data reuocentur, ac denuo de eorum caussa a non suspectis iudicibus cognoscatur. in Vassiacenae lanienae, seditionis apud Senonas, et alijs locis patratorum facinorum auctores inquiratur, et in facti reos conuictos pro criminis grauitate animaduertatur. haec capita a Pastoribus proposita. verum nobilitate belli ciuilis pertaesa, et ad otium inclinante, ad haec Condaeo ob easdem caussas an promissorum spe decepto, ab armis alieno, quis condiciones belli necessitatem imponenteis admitteret? itaque Condaeus non aliorum quam nobilitatis sententias rogaturum se ac secuturum cum palam declarasset, Pastoribus ab ea die inauditis nec aduocatis IIII Eid. Mart. cum Regina conuenit, quo die Duracius, dum pontem tueretur, saxifragmento ictus ex eo vulnere decessit, cum Auaretus ex febre violenta paullo ante mortuus fuisset, vterque magno apud suos desiderio relicto. Secundum haec edictum conditur, quod a rege cum Ambosiae esset, XIIII Kal. April. subscriptum est, ac sigillo firmatum. eo nobilibus in iurisdictionibus suis merum imperium habentibus libera ac publica religionis professio permittitur; nobilibus item qualemcunque iurisdictionem habentibus, in domus tantum ac familiae, vsum, modo ne in pagis aut municipijs habitent, quae maiori iurisdictioni, regia excepta, subsunt. in singulis praefecturis, a quibus nullo medio ad supremas Curias prouocatio est, ad publicum religionis vsum vrbs aliqua assignetur; nec vt superiore edicto in singularum vrbium et oppidorum suburbijs libere conuenire liceat: in vrbibus praeterea, in quibus vsque ad Non. Mart. Protestantes libere religionis caussa conuenerint, vt porro conuenire possint, decernitur: tum praeteritorum obliuio sancitur, pecuniae regiae in vsus belli consumptae rationibus Condaeus liberatur, et ipse fidus regis cognatus ac regni studiosus declaratur; optimates item nobiles ac militiae duces, et quicunque alij religionis caussa eius partes secuti sunt. quaecunque illi, cum in bello tum in iudiciorum moderatione egerunt, ea bono animo ad regis obsequium fecisse pronunciantur.