NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).
RERVM Africanarum longa nec satis vulgo nota narratione defuncti, tempus est vt in Europam redeamus. Caesar cepta anno superiore comitia Eid. Febr. huius anni dimisit, edicto prius facto, quo, quandoquidem relligionis dissidium nullo alio remedio commodius, quam oecumenicae synodi celebratione, componi posse in confesso sit, daturum se operam recipit, vt omnia quamprimum recte et ordine, semotis affectib., iuxta sacram scripturam, et SS. Patrum doctrinam in eo negotio peragantur; quod ad se, tanquam ecclesiae patronum, et conciliorum defensorem, hos enim titulos eo scripto vsurpat, proprie pertineat; eo nomine se omnibus, qui ad concilium venturi sint, idonee cautum velle, siue relligionem mutent, siue in Augustana confessione perseuerent: quibus liberum sit, quandiu velint, Tridenti commorari, ibique omnia, quae ad conscientiae suae tranquillitatem et instructionem facere existimabunt, in medium libere proponere: orare igitur tam ecclesiasticos, quam Augustanae confessionis socios, ne pontificium diploma negligant, sed eo apprime instructi veniant, ne se deincepsaut nimia festinatione exclusos, aut ad iustam suae caussae explicationem non fuisse admissos iure conquerantur. actum et de formula Augustana, quam quo minus reciperent, cum variae a multis afferrentur rationes, Caesar ampliorem eius rei cognitionem sibi sumit. Vsu receptum est in rep. Germaniae, vt mole negotiorum ingruente, quae inpublicis imperij comitijs explicari non potuere, indictis a Caesare et ordinibus imperij conuentibus rursus a delectis tractentur, qui pari cum comitijs potestate de rebus mandatis statuant; ita tamen, vt si quid grauius inciderit, quod Caesaris auctoritatem et praesentiam desideret, ad eum referant. decretum ergo, vt ad Kal. April. Norimbergae conueniant VII virorum et VI reliquorum principum legati, qui deliberent, quemadmodum pecunia illa, quae ex publico aerario in bellum Magdeburgicum prompta sit, suppleri debeat; et quoniam bellum illud ad reip. salutem et exemplum pertineat, magistratui permittitur, vt suae quisque ciuitati tributum hoc nomine imperet; Caesar ipse collationem pollicetur: et quia rumor sit, Albertum Mansfeldium et Hedecum superiori hieme constituisse Magdeburgicis opem ferre, edicitur, si postea contingat in aliqua Germaniae parte milites confluere, vt statim vicini principes ac ciuitates coniunctis viribus illos opprimant, et rebellionum igneis, priusquam in incendium euadant, ope sua restinguant. ad iurisdictionem, et bona sacra superioribus bellis licentiose vsurpata et direpta quod attinet, curaturum se Caesar recipit, vt appellatus ab ijs, qui iniuriam sibi factam queruntur, ipsis ius dicat, quo suum quisque recuperet,
et spoliati in possessionem restituantur. Ferdinandus rex de Turcarum iniurijs antea ad ordines retulerat, eos videlicet in Pannonia per inducias in armis esse, arcem in suis finibus extruere, Zalnocumque suae ditionis praecipuum propugnaculum conatos occupare; iam in Daciam hostiliter ingressos nullam ob iustam caussam, quae a culpa sua profecta sit, res nouas moliri. itaque ei quamuis grauate promissa superioribus comitijs auxilia decernuntur. nec multo post Caesar de comitatu seu Diecica ditione in Hessum, tanquam contumacem, sententiam tulit: quantumuis ille se excusaret, et sibi non integrum esse diceret, respondere, adempto libero cum suis consiliarijs colloquio, adhibitis etiam qui obseruarent et auscultarent custodibus. siquidem post patefacta fugae consilia tam arcte custodiebatur, vt nemini illum adire, aut sermonem conferre semotis arbitris liceret. huc vsque inter Caesarem et Ferdinandum de imperij successione actum fuerat, media Maria sorore Pannoniae regina; cum nihil profectum fuisset, Maximilianus, cuius consilio et contemplatione effectum credebatur, ne Ferdinandus Caesaris voluntati obtemperaret, soceri offensionem veritus, quamprimum in Hispaniam transmittere, et inde vxorem iam duorum liberorum matrem deducere constituit. itaque cum patre Augusta III Eid. Mart. discedit, et sub exitum Maij cum Philippo Caesaris F. per Italiam in Hispaniam redit, in itinere Genuae vsus hospitio iam sibi familiari Andreae Auriae sub id tempus et Bremensium legati Augustam a Caesare anno superiore euocati re infecta domum reuertuntur. dum adhuc Augustae esset Caesar, a Granuellano Atrebatensi, vti creditur, incitatus, concionatores seorsim per Hasium Seldium et Maluendam interrogatos acerbe reprehendit, quod stare per eos putaret, quo minus formula nuper perscripta ab omnibus reciperetur: cum igitur Argentinensis episcopus grauem de ea re paullo ante querimoniam habuisset, hac lege tandem vrbe summoti sunt, ne posthac intra imperij fineis, et quam late Caesaris iurisdictio patet, concionem apud populum habeant, aut quemquam ex amicis vel propinquis conueniant, neque sui discessus caussam vlli aperiant, aut postquam excesserint, ad quemquam scribant, aut quid cum ipsis actum sit, exponant. haec metu adacti sublatis digitis more sollemni pollicentur: dein Senatui mandatur, vt quibus in templis doctrina Lutherana docebatur, cessationem imperet, donec Caesar decreuerit. ludi-magistri quoque, qui ne Augustanum de relligione decretum seruaretur, vulgo auctores esse existimabantur, exacti. ad eundem modum actum et cum Memingensibus et alijs per Sueuiam ciuitatibus, quas iam in concordiam cum Saxonicis redijsse Caesar per indicem cognouerat; misso postea eo Henrico Hasio, qui passim reip. statum mutaret, nouis institutis Senatoribus, et concionatores, ac ludi-magistros, nisi decreto parerent, abrogaret. ita concionatoribus ac ludi-magistris, qui vocati Augustam venerant, docendi munere et ad suos reditu interdicitur; cumque ex ipsis vnus vxori tempus partûs instare caussaretur, ac propterea maiorem in modum oraret, vt sibi ad eam inuisere liceret, Atrebatensis ad suos conuersus, Vxorem, inquit, vocat quae scortum est. expeditissima ea visa Caesarianis ministris ratio, qua et concilij actio redderetur facilior, et Patres expulsis ex ciuitatibus, quos illae Tridentum mittere potuissent Theologis, pauciores aduersarios habituri essent. pulsi ergo illi et eiecti; pars in Heluetios, alij alio confugerunt: abeunteis plerique ciues, et inprimis Io. Fridericus, quamuis captiuus, per ministros suos pecunia, viatico, ac solatio perbenigne prosecutus est. tanta vero ex eo secuta in templis solitudo, vt occasionem haut occultis multorum querimonijs dederit, vim non bonis tantum et corporibus, sed etiam mentibus et conscientijs afferri quiritantium, donec a Senatu qui eo nomine magnam inuidiam sustinebat, post longam ac diligentem perquisitionem, inuentus est ex Augustanae confessionis ministris Gaspar Hubernius, qui publice recantata, quam hactenus sub Luthero professus fuerat, doctrina, formulam a Caesare praescriptam multis obstupescentibus populo insinuaret. Interea res ad Magdeburgum agebatur, et continuabatur magis obsidio, quam oppugnabatur vrbs, Mauritio absente, qui obuiam, vti superiore libro diximus, profectus erat, quo summissos a Vandalicis ciuitatibus auxiliares vi astuve interciperet; ac Mansfeldius
quidem, qui dissipato auxiliari exercitu in vrbem peruenerat, in Neostatuma a Mauritianis occupatum impetu frustra facto non sine damno se receperat. reduce in castra Mauritio VII Kalen. Febr. leuibus aliquot proelijs initio pugnatum est; sed quatriduo post tanta mole certatur, multis vtrinque desideratis, vt Mauritio ipso, qui intererat, a Magdeburgicis agnito et circumuento, paullum abfuerit, quin captiuus in vrbem abduceretur. cum cottidie vtrinque acriter certaretur, VIII Eid. Febr. caduceator Caesaris in vrbem mittitur: verum cum nullas litteras a Caesare ipsius manu subscriptas haberet, et Senatus huiusmodi colloquia reijcienda censeret, nihil actum est. Caesariani interim Neostati VII maiora tormenta instruunt, quibus in obsessos displosis, ac praecipue in B. Iacobi torrim, multum damni obsessis inferebant; inconcussa tamen turre, quamuis plus OIO IO CC bombardarum ictibus verberata. postea IIII Kal. Martias eruptione ab obsessis facta, acrius quam antea duobus locis dimicatur; plerique ex Caesarianis desiderati, ac tanto numero, vt plaustris Neostatum ad sepulturam deueherentur. dein intumescente solutis imbribus Albi, molatrinae nauibus impositae vi fluminis abreptae sunt; valla etiam disiecta magno obsessorum incommodo ac detrimento: quae damna vt sarcirentur, Senatus binas naueis confici, et bellico instrumento instrui iussit, quarum in excursionibus postea praecipuus vsus fuit, comportando item in vrbem comeatu, et hostium annona intercipienda. mox et Kal. Martijs seditio inter praesidiarios ob non soluta stipendia atrox exorta est, quae non nisi praesenti pecuniae numeratione et Alberti Mansfeldij auctoritate componi potuit; nec multo post parelij variegato colore in aere apparuere, et nocte insequenti tres lunae maiore horrore visae: vtrumque prodigiosum habitum, augentib. superstitionem vtriusque partis contrarijs votis ac studijs. tandem Caesariani armato nauigio, et vallo ad Albis ripas ducto, nauigationem Magdeburgicis interclusere, qui frustra expectato a maritimis ciuitatibus auxilio, quod a Volrado et Ioanne Alberti FF. sollicitabatur: cum interea ab obsessis continuae eruptiones fierent, et inuicto animo obsidionis incommoda ac diuturnitatem ferrent, tandem III Non. Maij scriba vrbis, accepta cautione, inuitante eum Mauritio, in castra Caesarianorum profectus, inde mox cum diplomate Mauritij annulo obsignato ad suos reuertitur, statimque Senatus III viros paci tractandae deligit, Emdenum I. C. procuratorem, Iacobum Bericum consulem, et Arnoldum Hoffenum vrbis aedilem, quib. scriba adiungitur. hinc factum cum Mauritio colloquij principium, Hedecio amanuensi vltro citroque in vrbem comeante; sed quia iniquiores condiciones videbantur, nihil tunc confici potuit. qui Norimbergae conuenerant mense Aprili in obsidionem vrbis conferendam pecuniam statuerant; sed quamuis id Caesar vrgeret, lente id negotium agebatur, quod obsidio in longum extraheretur, et quem finem habitura esset, non appareret. itaque et in castris Caesarianorum ob non soluta stipendia a milite tumultuatum est, qui per tabernacula ducum discurrens, ijs direptis castrensem iudicem vna cum carnifice, ne vindex esset sceleris, trucidauit. sed mox composito motu seditionis auctores in furcam acti sunt. ab eo tempore continuatis certaminibus, maiore semper oppugnantium iactura, cum de abigendis armentis ab hoste consilium initum esset, XVII Kal. Vtil. acriter certatum est, ac cedentibus Caesarianis Ioannis Golceri et Lazari Scuendij primariorum ducum superuentu proelium restituitur, peiore semper illorum condicione, ex quib. L occisi, XXXVII capti sunt. Mauritius interea, qui Pirnam in Misnia priuatorum negotiorum specie secesserat, cum legatis vrbis ipse collo qui cupere se per litteras significauit: quod Senatui pergratum accidit: missi igitur ad Mauritium legati, et ab Alberto Brandeburgico deducti. ibi eorum, quae deinceps a Mauritio pro libertate Germaniae gesta sunt, communicata secreto cum legatis consilia multi credunt, vt aequiores se pacis condicionibus praeberent. antequam ij redirent, a certaminibus minime cessatum fuit, Henrico Brunsuico et Carolo F. ob veteres, sed recenti casu recrudescenteis inimicitias, odia acuentibus. igitur Non. Vtil. cum infeliciter conflixissent, CCC amplius ex suis amisere, Brandeburgico induciarum fidem violatam frustra inclamante. iam redierant legati cum condicionibus a Mauritio propositis, quae huiusmodi erant: vt se
nihil pacti de condicionib. dederent, ac Caesarem supplices deprecarentur; foedus nullum contra eum, Ferdinandum fratrem, Austriacam domum, aut Belgium facerent; imperij decreta seruarent, iuti se sisterent, ecclesiasticis de damno dato satisfacerent, munitiones atque propugnacula demolirentur: praesidium OIO IO admitterent: Caesarem, fratrem eius; atque vtriusque legatos, cum quantisuis copijs quocunque tempore reciperent: XII machinas instructas traderent: CC aureorum millia dependerent, hasque leges iureiurando firmarent. quae etsi duriores viderentur, quam vt in eas Senatus consentire posset, sustinuit tamen iudicium, neque se statim eas repudiare declarauit. pugnatum interea, magnaque a Brandeburgico, qui per Mauritij absentiam exercitui praeerat, accepta clades; qua iritatus VII Kalend. VItil. per caduceatorem reijcit ea, quae Magdeburgici ad pacis condiciones Pirnae a Mauritio propositas responderant: ita Vtilis et VIItilis leuibus certaminibus et irritis conatibus exacti, subortis etiam inter ciueis ob supposititias litteras et falsa proditionis crimina motibus: quibus factum est, vt milites concursu facto Henricum Alamannum Senatorem ad poenam deposcerent; qui cum iniuriam sibi fieri diceret, neque recusare extrema quaeque, si veris probationibus aut inducijs certis conuinceretur, fide a Senatu interposita, seditio sedata est, tandemque compertum, id ab hostibus confictum esse, vt quod palam et vi non possent, astu ac discordia inter obsessos excitata, exequerentur. itaque delecti e ciuium et militum numero, qui litteras, quae vltro citroque mitterentur, inspicerent, ne qua suspicionibus et calumnijs deinceps temere fides haberetur. tandem III Non. VIIbr. reuerso in vrbem Hedecio amanuensi pactae induciae, quibus durantibus Senatus legatos Vitembergam ad comitia, quae a Mauritio habebantur, vti conuenerat, mittit. dum in eo essent, ciues Franciscanorum coenobium demoliuntur, et ne spes eius instaurandi superesset, domicilia priuata in eius area aedificantur. legatis domum reuersis, et congressu extra vrbem iuxta lapidicinas habito cum Hedecio pax facta, et eius instrumenta vtrinque confecta sunt: condiciones Pirnae a Mauritio propositae aliquantum mitigatae; et LOIO aureorum tantum multa irrogata: additum, vt vltimo decreto parerent, et Megalopolensem ac reliquos captiuos sine pretio dimitterent. mox praesidiarij numerato VIII mensium stipendio abire iubentur, qui a Megalopolensi iam libero statim conducti sunt. Mauritius cum omni exercitu vrbem ingreditur XVI Kalend. Xbreis, et in Caesaris, Imperij, suamque fidem, quia dux belli fuisset, omneis adigit: tum in foro iuxta praetorium comitijs habitis perpetuum foedus ictum, saluis vrbis immunitatibus ac relligione quam ciues profitebantur; data etiam fide, non vrbem solum, sed etiam circumiacentem regionem ab omni iniuria tutam fore. haec summo cum applausu acta, et Mauritius omnium ordinum laetitia Margrauius Magdeburgensis salutatur; statimque exercitus educitur, relictis tantum in vrbe, vti conuenerat, V vexillis. quo facto, Mauritius per consiliarios Faccium, Carlebicium, Morisinum conuocatis concionatoribus, querimoniam de editis contra se libellis et picturis instituit, quasi a relligione desciuerit, aut ciuitati ob constantem piae doctrinae professionem bellum intulerit: quae licet merito vindicare in eos possit, tamen se libenter iniurias priuatas reip. condonare, et vicissim ab ijs petere, vt in posterum populos ad vitae emendationem et magistratûs ac principum obseruantiam hortentur: curent igitur, preces publice pro Caesaris salute, pro se ac ceteris magistratibus fieri; concilium iam Tridenti inchoatum esse, in quo piae doctrinae confessionem, tam suo quam aliorum principum et ordinum nomine, sit exhibiturus; Deum orent, vt tam praeclarum inceptum prosperet ac bene vertat, neque illud, sicut hactenus fecerint, conuicijs proscindant, et exagitent. ad haec concio natores re prius deliberata respondent, non quidem euulgasse se picturas; non tamen eas adeo reprehensione dignas iudicare; neque enim negari posse, quin plerique per ipsius ditionis fineis triennio ab hinc a puriore relligione defecerint, et si quidem ad belli auctores respiciatur, quin opprimendae relligionis caussa vrbs obsessa sit, itidem dubitari non posse, quod ad se attinet, nihil in admonendo populo praetermissum, neque se in posterum praetermissuros; ceterum de concilio, quod Tridenti indictum sit, longe aliter sentire; illud
enim se delendae veritatis ergo coactum existimare; quippe in quo R. P. principem locum teneat, qui se pro Christi aduersario gerat; itaque non aliter orare Deum sibi licere, quam vt tam perniciosos hostium veritatis conatus et consilia rescindat, frangat, dissipet, a quibus nihil nisi malum et Dei gloriae aeque ac reip. aduersum porro expectandum sit. hoc liberius et audacius responsum, quam quod deditos deceret, prudentiores facile in suspicionem adduxit, leges quidem in speciem aliquantum seueras a Mauritio Magdeburgicis dictas, ceterum illis clam de relligione et libertate ab eodem cautum esse, et maluisse Mauritium sibi, quam Caesari, per eas vrbem patêre. quod iam multis nec obscuris indicijs, quantumuis dissimulandi mirus artifex, manifestum fecerat. nam paullo ante Cattos Melibocos Hessiae populos, de quibus Lantgrauio cum Nassouijs controuersia erat, a Caesare Vilelmo Nassouio ante triennium adiudicatos in fidem per iusiurandum acceperat, consentientibus Hessi liberis, caussatus foedus hereditarium, quod Hessicae familiae cum Saxonica intercedit, vt si nulli mares extarent, altera alteri succederet; quod quamuis ad contumeliam Caesaris, qui sententiam tulerat, omnium iudicio pertineret, tamen et a Caesare dissimulatum est, et Mauritius non propterea se minorem Caesareae dignitatis rationem habere in ceteris rebus deinceps praese tulit. constat certe eum iam tum cum rege tacitam conuentionem fecisse, interuentu Io. Fraxinei Lapurdensium episcopi, viri diu in Germania versati et linguae periti, qui praetextu aliorum negotiorum apud ipsum erat. cum illo Mauritius tam suo, quam Georgij Friderici pupilli, et Io. Alberti marchionum Brandeburgicorum, ac Vilelmi Hessorum principis nomine transegerat in has condiciones, vt pro relligione, pro Germaniae libertate, pro Hessi iam integrum quinquennium contra fidem datam captiui liberatione ad bellum Caesari inferendum vireis coniungat, et ceteros imperij principes, ciuitates, et ordines, vt idem faciant, hortentur, pro hostibus, perduellibus, patriae proditoribus eos habituri, et ferro ac igne persecuturi, qui tam laudabileis conatus impedire, aut Caesarem quoquo modo contra ipsos iuuare ausi fuerint; nullas inducias aut pacem cum Caesare faciant, inscio aut non consentiente rege, rex vicissim cum Caesare aut eius heredibus et socijs nullum pacis foedus aut inducias faciat, nisi vocatis et consentientibus foederatis, qui omnes vnius personae vice erunt; vt nec alter sine altero pacisci, aut sibi priuatim consulere, vllumve omnino foedus facere possit, quo non ipsi tantum principes, sed etiam ipsorum subditi et omnes penitus, qui sub ipsis militent, et porro militaturi sunt, comprehendantur, donec bellum hoc ob tam iustam caussam susceptum omnino confectum sit, ipsi vireis, si opus sit, cum rege coniungant. ac primum eos, seu vicinos, siue alios, a quibus plus periculi immineat, in potestatem redigant: dein recta contra ipsum Caesarem, quocumque locorum sit, siue in Germania, siue in Belgio, vti regi visum fuerit, exercitum ducant. in primi trimestris stipendia rex CC XL OIO aureorum intra XXV Februarij proximi diem numerari curet: in singulos sequenteis menseis LX OIO dependat. foederati VIII OIO quitum conscribant extra territorium suum, quo Caesaris delectus impediant, et domi militem paratum habeant; ne sit eis opus, si impetus in ipsorum fineis fiat, ab exercitu discedere, et pugnandi occasionem, cum se offeret, diuisis copijs omittere. si Io. Fridericus liberive eius in foedus consentiant. cauere Mauritio teneantur, qui omnem operam pro eorum parentis liberatione pollicebitur; si nolint, pro hostibus habeantur. Vilelmus, antequam in armis sit, atque adeo ipsius parens, foederi cum Caesare inito renuntiet, et Mauritius scripto Caesari planum faciat, se ab eius amicitia et obsequio discedere. vt obuiam incommodis eatur, quae diuisa in plureis potentia in exercitu regendo accidere solent, cuius rei exemplum recens extiterit in foederatorum exercitu ante quinquennium ob eam caussam a Caesare deleto et dissipato, summa potentia penes Mauritium sit, qui treis belli consiliarios, quos velit, sibi ex omnibus deligat. foedera, tractatus, pactiones ex omnium consilio et sententia fiant; praedae item et collationes inter omneis socios aequaliter diuidantur. sacramentum a milite omnibus belli ducibus praestetur. in omnibus deliberationib. Mauritius, tanquam primarius belli dux, duas, ceteri principes singulas quisque sententias obtineant: obsides vtrinque
dentur; a foederatis quidem Christophorus siue Carolus Megalopolenses, et Ludouicus siue Philippus iuniores Hessiae principes; a rege Io. Marcianus Iametij regulus, et Phillippus Lenoncurius Nantolij comes. adiectum conuentionibus, viderie re omnium esse, vt rex quamprimum Cameracum, si possit, Diuodorum siue Metim, Tullum, et Virodunum Lotaringiae ciuitates occupet, et praesidio firmatas vicarij imperij nomine in posterum teneat: item vt bellum in Belgio excitet, quo Caesaris vireis pluribus locis oppugnati distrahat. postremo a foederatis promissum, se deinceps pro tanto beneficio regem amici et parentis loco habituros, eique vicissim in conseruandis et recuperandis prouincijs sibi aut maioribus suis ereptis praesto futuros, et omni ope enixuros, vt ipse in Caesarem eligatur, si velit; sin minus, vt is eligatur, qui ipsi videbitur, qui amicitiam cum eo colat, et pacta haec seruaturum iureiurando promittat. haec ita secreto inter Fraxineum et Mauritium acta VII Eid. VIIIbr. quae rex postea XVII Kal. Febr. Campoburgi rata habuit, et praesente Alberto Brandeburgico iureiurando firmauit. Magdeburgo dedito, cum adhuc in ciuitate esset Mauritius, haut obscure significabat, se in animo habere, vel capitis periculo, socerum in libertatem asserere. ea de caussa legatos ad Caesarem miserat, et Daniae regem, ac plerosque Germaniae principes, vt interuenirent, exorauerat. illi Caesarem O Eniponte nacti sunt, tridui itinere a Tridento distante, quo se Augusta initio IXbris contulerat, vt et concilij et belli Parmensis, de quo mox loquemur, iam cepti negotia tanto diligentius, quanto ipse abesset propius, administrarentur. ibi repetita a principio super Hessi captiuitate memoria, postquam legati, Mauritij et Ioachimi Brandeburgici nomine, multis rationibus demonstrarunt, quam nulla iusta de caussa Hessus tam diu captiuus detineatur, eiusque rei culpam et inuidiam in Caesaris ministros rejecerunt, quae in Germaniae principes, in se et suam existimationem recidat, orant obtestanturque Caesarem, vt sui rationem habeat, et in bonam partem accipiat, si quod hactenus precibus, internuntijs, ac litteris ipsi impetrare nequiuerunt, commendatione et gratia eorum principum, quorum adsint legati, consequi se posse sperauerint. continuo recitantur litterae Ferdinandi regis, Alberti Baioariae ducis, et Luneburgicorum fratrum pro Hesso scriptae. mox et audiuntur Friderici VIIviri Palatini, Volfangi Bipontini, Io. Brandeburgici, Henrici et Ioannis Megalopolensium ducem, Ernesti Marchionis Badensis, et Christophori Virtembergici ducis oratores. ad eorum postulata Caesar interiectis aliquot diebus respondet, rem magni momenti esse, et quae matura deliberatione et Mauritij inprimis, qui propediem venturus sit, praesentia indigeat, sine quo commode explicari non queat; itaque eo vsque velle differre: licere interim ipsis domum reuerti ad suos principes, eisque suo nomine renuntiare, ipsorum deprecationis se fore memorem, et facturum, vt intelligant ipsorum commendationem magnum pondus apud se habuisse. dum haec O Eniponte fiunt, Vilelmus Hessi F. ad Mauritium venit, cumque ex eo, quid cum Caesare actum erat, resciuisset, miseranda parentis, qui carceris taedio ac maerore animi contabescat, condicione deplorata, ei nulla se posse, si pius sit, ratione deesse demonstrat: petit igitur, vt intra certum ac breue tempus diserte et aperte respondeatur; quod ni fiat, non debere vel ipsum, vel Brandeburgicum moleste ferre, si citentur, et iuri sistere se iubeantur. ad haec Mauritius, cum Caesarem colloquium suum expetere diceret, in eamque rem ad se scripsisse, eo se quamprimum proficisci paratum ostendit, quamuis inuitus faciat, vt tam turbulento rerum statu finibus suis excedat: tamen tam vehementer ea caussa affici, cuius inuidia apud omneis bonos iampridem laborare se maximo cum dolore sentiat, vt omni incommodo et periculo posthabito, eius rei praecipuam rationem habere decreuerit. heic Vilelmus cum de profectione sua amplius debere eum cogitare replicasset, an ei consultum sit; ille, qui quid agere apud se statuisset, etiam apud Vilelmum dissimulandum censeret, adhibitis quibusdam ex suis consiliarijs instituti sui gnaris, in voluntate perseuerare prae se tulit, cum re vera mox accepto Caesaris responso ad gerendum cum eo bellum se compararet, eiusque conficiendi tempus expectaret idoneum. itaque et copiae omnes, tam quae ad Magdeburgum, quam quae pro ciuitate militauerant,
per Turingiam et vicina loca hiemabant Mauritij iussu, multumque damni dabant, praecipue ecclesiasticis, et in his Moguntino, in cuius fineis crebro excurrebant, adeo vt ille pertractis in suam sententiam Coloniensi et Treuirensi, quod periculum in se tandem recasurum prouiderent, scriptis ea de re ad Caesarem Tridento litteris, domum quamprimum reuerti statuerent: verum prolixis Caesaris litteris et enixis precib. reuocati propositum mutauere. ij mandatu Caesaris Tridentum profecti fuerant, vt concilio interessent, quod ad Kal. Maias indictum, propter Parmense bellum, sub id tempus exortum, in Kal. VIIbr. dilatum fuit. quo die cum Moguntinus et Treuirensis, nec multo post Coloniensis venissent, magna omnium laetitia et gratulatione accepti sunt, quod post legatos pontificios praecipuum dignitatis gradum obtinerent, ob idque magnam synodo auctoritatem conciliaturi crederentur. illi ergo, quod ibi diutius sibi manendum axistimarent, paucis in vsus cottidianos equis seruatis, ac reliquis venditis, in longum tempus rei domesticae necessaria prouidêre. venêre eo etiam Argentinensis, Viennensis, Constantiensis, Curiensis, Numburgicus, Germaniae episcopi; ceteri occupationes aut aetatem valetudinemve caussati venia impetrata vicarios misere. Pontificis nomine praeerat Marcellus cardinalis Crescentius, cui adiuncti archiepiscopus Sipontinus, et episcopus Veronensis. a Caesare legati missi, Franciscus Toletanus, Hugo comes Monfortius, et Gulielmus Pictauius. Ferdinandi Pannoniae regis loco et nonnulli aderant. Kal. VIIbr. more solemni peractis sacris, Galliae regis orator aduenit Iacobus Amiotus Bellozanus a cardinale Turnonio et Odetto Silua apud Venetos oratore regio missus cum litteris conuentui Tridentino inscriptis, quibus Crescentio redditis, et inscriptione lecta cum disceptaretur, cur conuentum potius, quam concilium dixisset, ideoque multi ac praecipue Hispani episcopi eas non esse recipiendas aut legendas contenderent, nisi mandatum habere se Bellozanus demonstraret, ille litteris mandatum comprehendi respondit, continuoque Crescentius consurgit, et in templi sacrarium Patres seuocat: cum re disputata inscriptionem in bonam partem accipi posse diceret Crescentius, aegre a collegis et circumstantib. impetrauit, vt Bellozanus audiretur. lectis igitur priuatim litteris, quib. rex dolorem iustum testabatur, et iniuriam sibi factam significabat, ac fidem legato suo haberi petebat, rursus consedere Patres, et palam recitatis litteris respondent: quod concilium conuentus nomine designet rex, in bonam partem se accipere, neque enim de tanto rege, qui Christianissimi nomen inter principes obtineat, quidquam inclementius suspicari; ceterum si alia mens, alius eius sit animus, litteras illas Patres habere pro non scriptis. interea placuit legatum audiri. ille orationem habuit huiusmodi: Quibus de caussis Christianissimus rex me ad hunc conuentum legauerit, Patres, neminem vestrum ignorare arbitror, qui praesentem rerum statum summotis affectibus considerauerit, quid quadriennio abhinc in Italia agatur, in memoriam reuocauerit, et inde regis modestiam ac potentiam, inde aliorum audaciam, qui nihil non sibi licere putant, diligenter apud se perpenderit: neque vero aequiores caussae suae iudices ille velit, si libertas, quam Romana S. Gallorum pietati et virtuti hactenus debet, vobis eadem maneret. nunc cum externo dominatu oppressa Italia gemat, cum domina olim gentium Roma pristinam libertatem recenti seruitio mutauerit, cum summus Pontifex, qui se pro Christi vicario et communi omnium parente gerere, et sublatis dissidijs pacem in orbe Christiano constituere debuit, siue fraude circumuentus, siue spe ac pollicitationibus inescatus, aut, quod vero similius fit, vi metuque adactus, abiecta pastorali cura, et deposita arbitri persona ipse in parteis transierit, rex qui principem locum inter Christianos reges obtinet, sui officij ac dignitatis esse duxit, omni cura, industria, et ope eniti, vt ius cuique suum seruetur, libertas illibata maneat, atque ante omnia ecclesiae dignitas, cuius Galliae reges se semper acerrimos propugnatores ostenderint, a vi, ambitione, corruptionibus asseratur. non vos latet, Patres, quid iam totos quinque annos publicae pacis hostes in Italia moliantur, ex quo nefaria fraude P. Aloisio trucidato, Placentia praecipuo Galliae togatae oppido potiti sunt, quod non contenti praeter ius ac fas occupatum retinere, et siue Farnesijs, siue ecclesiae R. ademptum
praesidio munire, etiam Parmae inhiare ceperunt; quam cum a Paullo III, qui eam ecclesiae reddere in animo semper habuit, extorquere nulla vi, nulla arte hactenus potuerint, nunc demum aperto marte inuadere conantur. atqui rex, qui pacem cum parente factam sibi relligiose colendam statueret, ea omnia, quamuis magno suarum in Italia rerum dispendio, modeste dissimulauit, et quibus rationibus potuit inimicorum conatus retundere nulloque motu excitato irritos reddere satis habuit, donec Paullo extincto, et Iulio III in eius locum suffecto, spes tranquillioris rerum status affulgere visa est: is enim statim initio pontificatus, Parmam, quam Camillus Vrsinus huc vsque R. S. nomine tenuerat, Octauio restituit, et gubernatoris ecclesiae titulo, nihil superiorum temporum deminuta dignitate, ornauit, summum in eo gratitudinis et pacis studium prae se ferens. sed cum Parmam, vicino tam formidoloso hoste, non nisi praesidio teneri posse censeret Iulius, in eamque rem initio pecuniam libenter contulisset, mox ex qua caussa, incertum, sententiam mutauit, alienoque se prorsus ab Octauio animo esse ostendit, collatione in posterum negata, et communicatis cum hoste consilijs. itaque Octauius, qui paternae necis auctores sub soceri vmbra triumphare, et a Pontifice, in cuius tutela erat, se deseri videret, desperato soceri fauore, in fraterna adfinitate perfugium quaerere coactus est. quod quamuis necessitate potius, quam consilio fecisse eum constet, tamen prudentis fuit, euersis rebus ad nos confugere; quippe cum aui prudentissimi senis monitis instructus sciret, adflictis Pontificibus, et aduersa fortuna iactatis principibus ab omni aeuo semper in Gallorum amicitia tutissimum et fidissimum perfugium fuisse. nam hoc Gallorum ingenijs insitum, vt miserorum calamitatibus maxime omnium commoueantur, et adflictos contra potentiorum oppressionem tuendos suscipiant. nec alia sana spe Octauius induci potuit, vt opem Christianiss. regis imploraret, cum nulla eius erga nos merita extarent, et ipse semper in hostium castris fuisset; nec alio consilio rex Octauij precibus aureis benignas praebuit, quam vt familiarem maioribus suis beneficentiam in supplicem exerceret, et Parmam, quam interregni tempore R. S. ab hostium molitionibus et insidijs tutam praestiterat, nunc ab iniusta eorumdem violentia defenderet, ac Farnesijs, qui eam recenti Pontificum beneficio obtinent, conseruaret. itaque priusquam res ad arma deueniret, per Cl. V. Paullum Thermum oratorem suum apud Pontificem egit, vt Farnesios, quos in clientelam susceperat, constanter tueretur, nec eos inimicorum insidijs et communis hostis iniuriae expositos destitueret. cumque Pontifex gratiae nuper factae poenitentia duci prae se ferret, et Parmam ecclesiae restitui debere contenderet, rex quanquam iniquum atque adeo indignum existimaret semel factam gratiam reuocari, et merito in suspicionem adduceretur, non id agi, quod palam testaretur Pontifex, sed vt Parma Farnesijs erepta hostibus traderetur, tamen vt quam pacis studiosus esset, omnibus planum faceret, Octauium hortatus fuerat, vt concordiae seruandae caussa in Pontificis gratiam de iure suo aliquid remitteret, legatosque ad Octauium missos, quid cum illo egissent, statim nulla mora interposita Iulio renuntiare iusserat. quibus officijs, et beneuoli animi significatione, tantum abest, vt Pontificis animus mitigari potuerit, vt contra prae cipiti ira incensus extemplo bellum Octauio indixerit; nec eo contentus; etiam Mirandulam Picorum, qui in nostra tutela iam tot annos sunt, oppidum per Io. Bapt. Montanum fratris F. oppugnauerit, et in oppidanos, qui in ipsius manus inciderunt, omnia crudelitatis exempla, a quibus vel alienia nostra relligione abhorreant, nullo sexûs respectu, exercuerit. quo quid indignius persona quam sustiner, quid ab hoc tempore alienius, quid denique iniustius? nam quid absurdius, quaeso, dici, vel excogitari potest, quam sacrorum principem omissa ouilis a Deo commissis cura, et pacis, quam praecipuo loco habere debuit, spretis condicionibus, ad belli consilia animum conuertere, dumque communis hostis terra marique orbem Christianum oppugnantis armis omnia circumsonant, inter Christianos, ne ad tuendos fineis coniunctis viribus accurrere queant, dissidia serere; dum prauis opinionibus relligio conflictatur, verbi dominici gladio deposito, quo surgentia zizaniorum plantaria resecari oportuit, ferrum stringere, et S. S. beneficiarios
indicta caussa, atque ipsum regem, cuius maioribus prisci aeui Pontifices tantum detulerint, bello intempestiuo persequi? quid, quod ad regem allatum est, Iulium palam dicere, non sibi, non ecclesiae opibus ad tuendam relligionem et in subleuandorum egenorum vsus comparatis parsurum, vt Octauium in ordinem cogat, et inperata facere adigat? an haec verba eum decent, qui se agni pacifici vicarium in terris, qui se seruorum Dei seruum honorifico elogio profitetur? quid si Turci haec intelligant; si, qui in Germania Protestantes appellantur, audiant? immane quam vtrique, hi quidem ad relligionem labefactandam, illi vero ad vniuersos Christianos oppugnandos expeditam viam patefactam existimabunt. at non ea mens, non animus Paulli III felicis memoriae fuit, qui quantumuis priuatis caritatibus, vt hostes iactant, indulgeret, consilia pacis semper amplexus est, nec iam effeta aetate senex dubiam valetudinem mari committere dubitauit, quo duos potentissimos principes inter se conciliaret, eaque de caussa postea Lucam et Buxetum ad Caesarem quamuis irrito successu venit. atenim relligionis negotium interea non intermittitur. hoc est, Patres, quod praecipue regis Christianiss. animum vrit. hoc est, quod maxime ad suam et vniuersae ecclesiae iniuriam pertinere arbitratur, quod eo tempore concilium coegerit Pontifex, quo coniunctis cum Caesare copijs ipsum bello oppugnat; ne videlicet Gallicae ecclesiae praesules eo conuenire postint, quorum salutaribus sententijs ac consilijs tam in caput quam in membra diligentissime anquiratur, quae corrupto vsu in ecclesiam irrepserunt, emendentur, et emendutis ijs, quae in doctrina ac moribus corrupta sunt, publica ecclesiae concordia sarciatur. hoc est, inquam, Patres, cuius caussa me rex ad vos misit, non vt de iniuria bello illato sibi facta conqueratur, non hoc per meae condicionis hominem, non apud vos deceret; neque enim ille aut potentiorem aut superiorem se agnoscit, cuius opem imploret, a quo ius petat: satis illi animi, satis virium et copiarum est, quibus non solum hostileis impetus propulsare, sed ipsi sibi ius dicere, et bello illato efficere possit, vt aggressores temeritatis et audaciae suae poeniteat. verum sacra profanis misceri, ambitioni relligionem, inexplebili alieni inuadendi cupiditati pietatem, ius rapinis, fas violentiae obtendi indignatur, et eo impudentiae inimicos suos postremo deuenisse, vt eum maxime fallunt, cum fucum hominibus faciunt, tunc doctrinae et morum in ecclesia emendationem constituere videri velint. itaque rex Christianiss. et natu maximus ecclesiae filius, his enim titulis a maioribus acceptis merito gloriatur, qui videat secum tam implacate et inique agi, cum dissimulationi amplius locus esse non possit, me suo nomine coram vobis, sicuti per suos legatos Romae iam fecisse scitis, denunciare iussit, ob excitatum tam iniquum tamque alieno tempore bellum non licere, nec integrum sibi esse ditionis suae episcopos Tridentum mittere, neque habere hunc confessum pro oecumenica et legitime congregata synodo, sed magis, quod litteram nuper traditarum inscriptio doceat, pro conuentu quodam priuato, qui non relligionis ac reip, caussa, verum in ambitiosorum quorundam, compendium ex his turbis captantium, gratiam sit constitutus; ac pro inde illius decretis nec se, nec regni sui ordines vllo modo obligari; contra, adhibiturum ea remedia, si opus fuerit, quibus maiores sui in consimili caussa vsi fuerint. non enim ignoratis, Patres, quid iuris Galliae reges iam a primis temporibus, cum nobilissimum regnum fundatum est, quantumque in rebus sacris sibi iure suo sumpserint: quamque potestate illa sua non licenter ad relligionem euertendam abusi, verum ad tuendam eam, et vindicandam a tyrannide libertatem Christianam hactenus pie semper sint vsi. nota sunt Clodouei et Childeberti temporibus habita concilia; nota sunt Caroli magni, cui, et eius parenti magnitudinem suam R. P. debent, nota Lud. pij de relligione decreta. cum vero temporis successu Pontifices potestate legitima abutentes auare in ecclesia grassarentur, Lu. IX, is qui ob pietatem et vitae sanctimoniam eximiam inter Diuos referri meruit, generose restitit, et anno salutis OIO CC LXVII legem tulit, quae et hodie pragmaticae nomine circumfertur, qua mos priscus in eligendis episcopis et ceteris praesulib. intermissus reuocatur, et vllum eo nomine P. R. tributum pendi prohibetur; sed rursus, peruincente eorum seu astu seu potentia, eadem, quae prius, mala inualuerunt, quae
post modo Basileensis synodi decreto omnino sublata sunt, et annalia vectigalia ex beneficijs, quae vocant, exigi vetita. quam synodum, quod Pontificum nimiam potentiam coercere videretur, ab ipsis pro falsa habitam, Carolus VII postea in regni comitijs Augustoriti Pictonum confirmauit edicto, quod vulgo Pragmaticam sanctionem nuncupant. Eugenius quidem IIII, qui ad concilium Basileense saepius a Patribus vocatus eo venire detrectauerat, in sua caussa iudex irritum illud et vt schismaticum pronuntiauit; et AEneas Siluius Picolomineus, qui praecipui scribae munere in concilio Basileensi functus est, cum postea summus Pontifex creatus esset, sumpto Pij II nomine, illud omnium maxime improbauit, missoque ad Ludouicum XI Caroli VII F. legato, quamuis primaria Parisiensis curia et theologorum schola reclamaret, et contra contestaretur, tandem impetrauit, vt sanctio illa aboleretur, consultore Ioanne Balua cardinali: verum huius facti vtrumque postea poenituit; regem quidem, qui ea re magnum se in regno detrimentum accepisse sensit; cardinalem vero, ob molesti carceris diuturnitatem, in quem propterea a sagacissimo rege coniectus creditur. quas autem inimicitias eam ob rem cum Ludouico XII optimo principe Iulius II exercuerit, vos scitis, et vtinam non adeo recens esset memoria; nam nomen illud tunc Galliae inuisum, vereor ne nunc etiam fatale sit. postea Leo X cum Francisco transegit, et quamuis instrumenta ea de re confecta fuerint, sanctio tamen illa adeo apud nos in omnibus regni curij et theologorum nostrorum collegijs relligiose etiam hodie colitur, vt eam seruaturos se iureiurando interposito promittant. viderint ergo, qui paci ecclesiae consultum volunt et pro sua prudentia Pontifex eiusve melius consulti successores prouideant, vt occultam hanc et latentem scissuram aliquando resarciant. cum haec vobis Christianiss. rex per me dicitac denunciat, hoc etiam dictum intelligit, se semper erga relligionem, quam a patribus hausit, et sedem R., quam maiores sui coluerunt, defenderunt, auxerunt, sincero et parato animo futurum, neque commissurum, vt eius fidem, cultum et amicitiam praesens vel ventura aetas desiderare possit; sed in has angustias publice tranquillitatis hostium vi fraudulenta adductum, vt nisi sibi et reip. deesse velit, aliud praestare non possit. itaque nec inaneis iniusta caussa minas ac censuras extimescere, quas alioqui, si iniquam caussam foueret, pius princeps merito exhorresceret; multo minus proscriptiones reformidare, qui sciat, quid olim vniuersi regni ordines Lutetiae sub Philippo Pulcro, et Parisiensis theologorum schola contra Bonifacium VIII decreuerit, qui sub Carolo VI contra Benedictum, et postea contra Iulium II sub eo, de quo modo diximus, et cuius adeo iucunda ac venerabilis inter Gallos etiam hodie memoria viget, Ludouico XII. igitur cum tam iusta arma induerit, tam iustas huius actionis caussas habeat Christianiss. rex, postremo a vobis petit, vt quicquid a me ipsius iussu dictum est, aequi bonique consulatis, et contestationem hanc, quam scripto exhibiturus sum, in acta referri iubeatis, huiusque actionis documentum mihi cius nomine impertiamini, quo ceteros orbis Christiani principes ac ciuitates de re tota certiores faciat. Audito legato Patres fore dicunt, vt in proximo consessu respondeatur, dum modo rex concilium legitime Tridenti conuocatum fuisse agnoscat; quae vero nunc acta sint, non admittere se, nisi quantum iure liceat, ideoque eius actionis documentum communicari non posse. interea in Gallia rex edictum promulgat, auctore, aut certe consultore Io. Tilio curiae Parisiensis protonotario, moris nostri et iuris Gallici homine peritissimo, quo, commemoratis regum Galliae erga Pontifices R. meritis, et recenti Iulij III iniuria, qui ad hostium regni libidinem potestate sua abutatur, poena capitis et publicationis bonorum constituta prohibetur, ne qua pecunia ob vllam caussam deinceps Romam aut alium quemuis in locum, vbi R. P. potestatem obtineat, deferatur; cum enim rerum omnium ac praecipue belli gerendi neruus in pecunia consistat, immanis futurum hoc dementiae, si suis suorumque opibus aduersarij vireis aleret, et iniustam potentiam confirmaret. fuit hoc edictum in Senatu Lutetiae recitatum VII. Eid. VIIbreis, ac deinde publice locis vrbis frequentioribus per praeconem perlectum, cum paullo ante IIII Non. eiusdem mensis grauissimum ac seuerissimum edictum, Castrobriandaeum, a loco in Armorica, in
quo factum est, vulgo dictum, contra haeresim et de ea suspectos promulgatum fuisset, laudante et approbante Petro Seguierio, qui regium patronum agebat; et antea XIX Kal. Febr. lex regia, de Matthaei Orrij prauitatis haereticae quaesitoris potestate ac munere, in Senatu recitata. Bellozani legati, vt par est, oratione, ac mox edicto regio vltra modum offensi Patres, responsum in III Eid. VIIIbr. distulerunt, quo interea de re tota ad Pontificem perscriberent, et eius voluntatem exquirerent; qua die cum non compareret Bellozanus, Patres scriptum evulgant, quo indictum legitime concilium, et iustas eius indicendi caussas esse demonstrant, neque priuatae quorumdam vtilitatis gratia factum, verum vt pullulantib. non solum per Germaniam, sed per omnem fere Europam prauis de relligione opinionibus tempestiuum afferretur remedium, petere igitur a Christianiss. rege, vt suae ditionis episcopis ac theologis per eum liceat Tridentum venire, vt communibus operis et coniunctis studijs tam sanctum opus, quod ad Dei gloriam pertineat, adiuuent, et promoueant: quod si per eum minime liceat, non iccirco minus constituram concilio suam dignitatem et auctoritatem; quod vero vsurum se remedijs significarit, quae maiores sui in consimilibus caussis vsurpauerint, non existimare ipsos eo regem progressurum, vt quae magno suo ac totius regni compendio et ornamento semel sublata et abrogata sint, tanto ecclesiae detrimento ac dedecore velit reuocata, orare igitur, vt parentis Francisci vestigijs insistat, qui superiori synodo grauissimos viros tam episcopos et theologos, quam legatos suos interesse voluerit; et priuatas potius reibub. offensiones condonet, quam committat, vt dum priuatis affectibus indulgere aequum ducit, regni sui statum et ecclesiae tranquillitatem in periculum vocare videatur. iam antea Pontifex X Kal. Iunij litteras peramanter scriptas ad Heluetios dederat, quibus reuocata Iulij II, cuius nomen ipse renouauerit, memoria, qui eos summa caritate sit amplexus, eodem se animo erga ipsos esse ostendit, cuius rei iam specimen dederit, ascito ex ipsorum numero ad sui corporis custodiam satellitio, et Bononiae nuper exipsis imposito praesidio: nunc hortari ipsos, quoniam ad concilij celebrationem coniunctio magni momenti futura sit, vt eo legatos ad Kalen. VIIbr. mittant, cetera plenius intellecturi ex Hieronymo Francho legato suo, cuius fidem et diligentiam iam a multis annis exploratam habeant, et quem breui aliquis ex intimis suis episcopis subsecuturus sit, qui de concilio cum ipsis agat prolixius. verum rex Morleo Musaeo suo apud Heluetios legato negotium dederat, vt quoquomodo posset, ne legati ab ijs Tridentum mitterentur, impediret. is, quod rem difficultatibus implicatam cerneret, Paullum Vergerium episcopum olim Iustinopolitanum, ex Raetis, quo, Patauio nuper se contulerat, accersit, eiusque opera vsus, et monitis instructus, ad Badensem conuentum proficiscitur; vbi rationibus suis et argumentis perfecit, vt non solum ijs, qui a Pontifice defecerant, sed etiam ceteris Heluetiorum pagis, quod vellet, persuaderet; continuoque Raeti Thomam Platum Curiensem episcopum eo profectum reuocant, quod a Vergerio admoniti intellexissent, id agere Pontificem, vt auctoritatem suam per illum apud ipsos recuperaret. In Germania segnius agebatur; confessionis Augustanae socijs, quibus idonee a Caesare cautum fuerat, siue quod de negotio desperarent, siue quod Caesaris offensionem metuerent, et animi eorum in aditu periculi remollescerent, minime inter se consilia communicantibus. Argentinenses, quod viciniores essent, a longinquioribus ciuitatibus, quid facere decreuissent, per internuncios exquirunt. et Mauritius quidem per Philippum Melanchthonem, Virtembergicus vero per Io. Brentium doctrinae capita conscribi iusserant; confectique libelli prorsus inter consentientes, sed separatim quod vereretur Mauritius, qui huc vsque in dissimulatione perseuerabat, ne si simul eandem omnes socij confessionem exhiberent, Caesariani in suspicionem factae foederationis adducerentur. Argentinenses postea consentaneum illis scriptum ediderunt. inde Mauritius VII Kal. VItil. ad Caesarem dat litteras, quibus fide ab ipso data sibi abunde cautum significat; sed, quod plerique inaudiuerint, a Constantiensi concilio decretum esse, vt in haereticos, qui ad concilium venerant, animaduerteretur, etiam si ipsis a Sigismundo Caesare cautum esset, idque Io. Hussi Boemi periculo comprobatum
fuisse, propterea petere, vt ijs, quos missurus sit, etiam Patres caueant. sicuti concilio Basileensi, quod proxime Constantiense secutum est, factum fuerit, quod aliter Boemi eo venire detrectarent qua de re cum Caesar ad Patres per legatos retulisset, illi IIII Eid. VIIIbr. sumpta occasione ex disputatione de Eucharistiae sub vtraque specie perceptione, quia de his quaestionibus Protestantes cupiant, antequam quidquam decernatur, audiri, et publica side sibi caueri, in VI ante Kalen. Feb. diem earum definitionem reiecerunt, edita interea publicae cautionis formula, negligenter et frigide, vti Protestantes aiebant, concepta, nullo adhibito signo vel testimonio publico, nec ea denique forma, qua Boemis Basileensi concilio cautum fuerat, quaque suis caueri Mauritius postulauerat, siquidem in ea tantum appositum erat, licere omnibus in genere Germanis ad concilium accedere, deque rebus in eo tractandis in pleno conuentu vel cum delectis, libere, quae videbuntur, oratione vel scripto absque contentione et conuicijs proponere, conferre, agere, ac denique cum volent discedere et domum reuerti, hoc nomine synodum, quantum ad ipsam pertineat, publica fide cauere: licere denique vt pro admissis et admittendis delictis, etiam si grauissima sint et haeresim sapiant, pro suo arbitratu ipsi sibi, iudices sumant ad X deinde Kal. Xbr. Christophorus Strasius I. C. Ioachimi Brandeburgici VIIviri legatus magna circumstantium Patrum voluptate auditus est, quod praeclara omnia de egregia heri sui in caussa relligionis voluntate prolixe commemoraret, et officium suum atque obsequium synodo, cuius se decretis summittebat, deferret. id tam prompto animo ab eo factum Protestantes scripsere, quod praeterquam quod natura sua ad concordiam ferebatur, in adeptione archiepiscopatûs Magdeburgensis, qui mortuo Io. Alberto Friderico filio a collegio deferebatur, Pontificis gratia egeret, qui hucvsque in eo negotio tergiuersatus fuerat, quod Ioachimus VII vir Saxonicae confessionis ipsi suspectus esset. interim Virtembergici legati Tridentum veniunt sub exitum VIIIbris Theodoricus Pleningerus et Ioan. Heclinus, quib. mandatum erar, vt confessionem scripto comprehensam publice exhiberent, et venturos theologos dicerent, modo ipsis iuxta Basileensis concilij formulam idonee caueretur. cum Monfortium comitem Caesaris legatum conuenissent, et exhibito diplomate, quid in mandatis haberent. exposuissent, ille ante omnia legatum Pontificium ipsis adeundum persuadere conatur. verum ij veriti, si cum legato Pontificio rem communicassent, ne eo ipso ius illi ac praecipuam cognoscendi auctoritatem tribuere viderentur, magno fortasse caussae suae praeiudicio ac dispendio, sustinuere iudicium, dum datis ad Virtem bergicum litteris, quid fieri in eo vellet, ex ipso intelligerent; paullo post X Kal. Xbr. Io. Sleidanus Argentinensium legatus, harum rerum diligens scriptor, venit, vt cum Mauritianis ac Virtembergicis communem caussam ageret. huic ciuitati adiunxerant se Eselinga, Rauespurgum, Rotelinga, Biberacum, Lindauia, et Sleidano, vt simul suo nomine ageret, potestatem fecerant. Norimbergici, sicut nuper in bello Germanico, Caesaris offensionem veriti, medios se gerebant: eorum exemplo Francofurtenses sapientiores post periculum effecti, quamuis eandem quam alij doctrinam amplecterentur, nullos legatos eo miserunt. Augustani nullos habebant, quos mitterent, expulsis iam ante, vt diximus, doctoribus; Vlmenses vero iuxta praescriptam a Caesare formulam viuebant. interim a Virtembergico litterae venerunt, sed serius, quam vt ad VI Kal. Xbreis, vti iubebantur, in consessu publico confessio exhiberi posset. igitur legati cardinalem Tridentinum adeunt, quod Monfortius abesset, et pro communis patriae caritate et amicitia, quae ipsi cum principe suo intercedebat, vt publice audiantur, postulant; ille re cum legato Pontificio communicata, litteris etiam mandati, vt maiorem fidem faceret, exhibitis renuntiat, indignari ipsum, quod qui doctrinae regulam et modum accipere humiliter, atque obtemperare deberent, scriptum vllum offerre, et maioribus se quasi praescribere quidquam auderent. ita legatos ad Franciscum Toletanum remittit, a quo varijs ludificationibus extracto tempore, dum interea etiam Argentinenses a Gul. Pictauio pari arte eluduntur, nihil eo anno ab ijs impetrari potuit. Pontifex sub id tempus XIII cardinaleis omneis Italos creat, tutum potentiae suae munimentum, quod a
Germanis et Hispanis episcopis ac theologis sibi metueret, ne cum de morum emendatione ageretur, auctoritati pontificiae detrahi paterentur. Belli autem Parimensis saepius antea a nobis commemorati, quod secum mox Subalpinum, ac Belgicum, et insequenti anno Germanicum traxit, effecitque, vt occultae inter aemulos principes iam a multo tempore simultates in apertas prorumperent inimicitias, haec origo fuit. Post P. Aloisij caedem cum Paulli III animus in diuersas partes raperetur, et inde vindicta aestuaret, hinc suorum saluti ac fortunis metueret, post longas et contumeliosas Caesaris ministrorumque eius ludificationes postremo in cogitatione de Parma ecclesiae restituenda et compensatione accipienda acquieuerat, ideoque Parmae praefectis mandauerat, ne Octauium in vrbem aut in arcem reciperent; quod prouideret fore, vt is iam Caesari adfinitate coniunctus facile cum illo reconciliaretur, et tandem vti iam Placentina, sic mox Parmensi ditione spoliaretur. nam Ferdinandus Gonzaga, qui caedis auctor, saltem conscius fuerat, cum Placentiam occupasset, eamque Caesari retinendam esse omnino persuasisset, hoc etiam persuaserat, si Medio lanense imperium et res suas saluas in Italia vellet, Parimam Farnesijs quoquo modo eripi oportere, siue priuati periculi ratione commotus, siue quod iritatis et offensis Farnesijs Caesarem minime fidere debere arbitraretur. vtque Caesaris animum per se ad ea consilia pronum magis incenderet, Pontificem cum Gallis moliri etiam alia, et de Parma Horatio alteri ex nepotib. iam adfinitate nobiscum iuncto tradenda cogitare per Granuellanum consilij de tollendo P. Aloisio participem, eidem persuaserat: qua fama sparsa id etiam adsequutus fuerat, vt non tantum Caesarem restitantem incitaret, sed et Octauium ob eam suspicionem cum Horatio fratre committeret, sicque Pontificis consilia disturbaret atque irrita redderet. cumque sub id tempus Paullus decessisset, et nouus Pontifex Parmam Octauio restituisset, Gonzaga, qui hominis inimici adeo vicini potentiam suspectam haberet, eo diligentius apud Caesarem agere, vt Italiae securitati consuleret, Pontificem prensare, et Io. Baptistam Montanum Balduini fratris F. spe amplissimorum munerum implere: ad haec diditis rumoribus nutantem Caesaris animum impellere, et vi adacta ad bellum praecipitare. violenter admodum in Italia et Germania passim omnia a Caesaris ministris agebantur. nam Gonzaga sub nomine Caesaris capitaleis inimicitias palam cum Farnesijs exercebat, et ne cum eo reconciliari possent, impediebat: nec minus iniuriose Didacus Hurtadus Mendoza cum Cosmo Florentinorum duce se gerebat, qui non contentus datam fidem de tradenda Plombinensi ditione minime praestare, eo amplius passim et palam iactabat, arcem Senis nuper a se aedificatam, non tam ciuium ceruicibus, quam toti Etruriae impositam esse, vt Cosmum in officio contineret. in Germania vero post mortem Granuellani patris summa rerum ab vnius Atrebatensis eius filij arbitrio pendebat: is fraudis in detinendo Hesso artifex et auctor, ne quantumuis instantibus Mauritio et Brandeburgico VIIviris et principibus ac totius Germaniae ordinibus deprecantibus eum liberaret, ijsdem artibus effecerat, peruiceratque, vt Caesar potentissimorum ac de se optime meritorum principum iustam in se offensionem concitare mallet, quam committere, vt consilij de retinendo Hesso poenitere videretur: quod quam initio probrosum, tam postremo eius in Germania rebus exitio sum fuit. penes eos treis animus Caesaris et consilia erant, mutuisque operis et officijs inter se colligati non sine manifesta multorum offensione rem publicam administrabant. Cosmus, qui rebus suis bella in Italia summe officere iudicaret, dissimulato dolore et iniuria medium se interponebat, et cum Farnesijs omnia amicitiae officia exercebat; suamque operam enixe pollicebatur, ne desperatione adacti ad externa consilia reuoluerentur. itaque cum Pontifice sedulo agebat, ne Farnesios desereret, qui siue a Io. Bapt. persuasus, siue quod crederet Octauium in speciem consilia cum Gallis agitare, vt Caesari suspicione ex eo iniecta, meliore condicione cum illo decideret, Cosmi monita negligebat, et Caesaria norum consilijs, spreta amicitia nostra, aureis praebebat. sub id tempus Diana regis F. iam diu ante contractis sponsalitijs Horatio Castrensium duci nupsit; missusque Flaminius Stabia, qui cum Octauio, et Alexandro ac Ranutio cardinalibus eius fratrib.
ageret, et amplissimas vtrique nomine regis condiciones offerret. interea Gonzaga, qui inopia comeatûs Parmam ad deditionem compellere apud se statuerat, vicina loca praesidijs impositis et festinato opere muniebat, et quominus ad victum necessaria in vrbem comportarentur, omnem trans Tarrum regionem infesto milite occupabat. parte alia Pontifex sumptûs pertaesus amplius pecuniam in Parmae praesidium conferre recusabat: quibus difficultatibus cum conflictaretur Octauius, postremo Romam M. Antonium Venturium mittit, qui per Cosmi legatum ad Pontificem introductus, cum miserum Octauij rerum statum, quasque in angustias inimicorum calumnijs apud Caesarem cottidie eum traducentium coniectus sit, coram multis verbis exposuisset, se eo missum ostendit, vt ad pedes ipsius prouolutus opem contra vim iniustam imploret, quando contra tam infestos hosteis suis se viribus et copijs tueri non possit, sed alienis opibus ac potentioris alicuius clientela egeat. cum ad haec Pontifex respondisset, suas res non ferre, vt diutius subleuandae supplicis fortunae commodare possit, ac licere per se, vt quod ipsi expedire videatur, id faciat; hoc accepto responso Octauius liberum sibi existimans cum bona Pontificis gratia in clientelam cuius velit principis fortunas suas committere, protinus cum rege paciscitur in has condiciones: primo vt OIO IO pedites, quorum Paullus Vitellius praefectus esset, CC leuis armaturae equites praesidio vrbis aleret, VIII OIO aureorum pensionis loco quotannis penderet; damna, quae Alexander et Ranutius cardin. huius foederis caussa in bonis suis acciperent, alijs in regno atitributis possessionibus ac pensionibus sarciret; deinde vt neque rex cum Caesare conuenire, nisi Octauius comprehenderetur, neque Octauius Caesari reconciliari, nisi de regis consensu posset. postremo addita solemnis clausula, vt nullum Pontifici Sedive R. praeiudicium hoc foedere ab vtraque parte factum intelligatur. haec ita inter eos secreto Ambosiae in Turonibus per Carolum cardinalem Lotaringum et Franciscum Guisium fratres, Annam Momorantium M. E. et Santandreanum regis procuratores, et Horatium Octauij fratris nomine acta V Kalen. Iunij. huius foederis quamuis secreti obscura primum fama. cum ad Pontificis aureis peruenisset, ille ab Alex. cardinale quaerebat, ecquid Octauio fratri cum rege conuenisset: cumque Alexander responderet, ea de re quidem inter parteis actum esse, sed an adhuc confectum omnino negotium sit, nescire, Petrum Camoianum ad Octauium, et eodem tempore episcopum Fanensem ad Caesarem mitti placuit. Camoiano datum negotium erat, si res adhuc integrae essent, ab Octauio impetraret, vt fidem scripto obstringeret, cum rege se non transacturum, donec Pontifex a Caesare responsum accepisset. ea spe Fanensis cum componendae rei rationem initurus ad Caesarem adijsset, Caesar per Atrebatensem, qui cuperet ex hac occasione bellum nasci, quo alienato a regis partibus Pontificis animo Octauius Parma spoliaretur, et Gonzagae ac Mendozae desiderio satisfieret, ampla et magnifica omnia pollicetur, et si bellum Pontifex, quod iure posset, aduersus Octauium susciperet, copias a regno Neapolitano et Insubribus optime instructas offert. serius Fanensis in aula Caesaris ali quanto tempore retentus ad Pontificem redijt, iam Comoiano, qui Parmam missus fuerat, reuerso, qui ab Octauio responsum retulerat, sibi non integrum esse, Pontificis voluntati satisfacere, iam enim cum rege transegisse; quod vt in bonam partem accipiat, rogare: nihil enim contra eum sedisve R. auctoritatem actum esse; quippe cum id sibi cum bona eius gratia et venia licuisse existimauerit. quo responso cum exasperatum Pontificis animum et longe aliter affectum, quam cum ad Caesarem profectus fuerat, offendisset Fanensis, et prolixe omnia Caesaris nomine promitteret, Gonzaga et Mendoza vltro etiam, vt iussi erant, maiora vero omnia fingentibus, accedente ad haec Ioan. Bapt. Montano belli impulsore praecipuo, Pontifex ilicet ad belli consilia animum intendit, continuo que Hier. Dandinum Fori-Cornelij episcopum familiarem suum ad Caesarem mittit, qui de belli gerendi ratione cum eo ageret, et de auxilijs promissis certiorem fidem exigeret. Caesar, qui suorum potius libidini indulgens, quam quod in rem suam esse iudicaret, in bellum adeo intempestiuum consenserat, vbi videt Pontificem toto animo per se in id ferri, facti poenitentia duci
cepit; quia tamen datam fidem honeste retractare non poterat, sibi videri ait aequius, vt Pontifex prior Octauio tanquam perduelli bellum indiceret; tum se vt sedis R. defensorem de auxilijs appellaret, de quibus summittendis, ac praeterea de Parma, si quo casu in suas manus veniret, finito bello Pontifici restituenda, priuato scripto fidem obligat: quod eo faciebat, ne pacis, quam se colere adhuc dicebat rex, ipse violator extitisse videretur, et omnem de Parma retinenda suspicionem amoueret. itaque Pontifex, impellente super Ioan. Baptista, sibi abunde cautum ratus legatum suum eundem Ioann. Baptistam constituit et Bononiam mittit, attributa peditatûs cura Alexandro Vitellio; ac Vicentio Nobili sororis F. negotium dat, vt in Piceno CC leuis armaturae equites conscriberet, eique equitatûs Pontificij praefecturam attribuit. quod vbi rex intellexit, protinus e Gallia Horatium generum cum P. Strozzio mittit, cum mandatis, vt Mirandulae; quam Galeoto Pico nuper defuncto Ludouicus eius F. sub Gallorum tutela tenebat, copias cogerent, quod inde, vt pote epropinquo, immitti auxilia, et comeatus commodissime Parmam importari posset. Ferd. Gonzaga, cui eius rei cura praecipua et Io. Iacobo Medicino Meleniani marchioni a Caesare mandata fuerat, auide in negotium incumbit, deductisque ex Insubribus et Subalpina regione Hispanorum praesidijs, Placentiam aduolat, et vrbe ac Sandonini pago nouis militibus firmato, omnia circa Parmam infecta reddebat. ita impellentibus hinc III illis viris Caesarem, hinc Io. Baptista Pontificem patruum, in speciem contra Farnesios bellum susceptum est, re vera inter duos potentissimos principes ceptum, quod magno deinceps Christiani orbis detrimento vsque ad Henrici II excessum continxuatum est. nec caussae aliae vtrinque deerant, quibus alter in altetum culpam reijciebat. nam Caesariani vltro nos Octauij tutelam suscepisse criminabantur, non tam supplicis defendendi, quam belli in Italia, atque adeo inter Christianos excitandi caussa, ob idipsum sollicitasse Imperij ordines et principes, vt a Caesare deficerent; neque in concilium, quod ipsorum rogatu Caesar ad sarciendam ecclesiae concordiam coegisset, consentirent, missis legatis, qui contestarentur, et illud pro irrito Gallos habituros denuntiarent. addebant et nuper Brissacum, vt belli occasionem quaereret, in Subalpina regione coenobium, quod Bargae pagi a Caesarianis custoditi ditionis est, occupasse, et festinato opere nunc munire; et quod nos summa inuidia onerabat, nuper etiam cum Turco in Christiani nominis perniciem foedus icisse. sed nostri antiquiores et iustiores multo caussas adducebant; Caesarem videlicet, cum Aquitania seditionibus arderet, misso Burano cum Anglis egisse, vt Burdigalensium tumultuantium tutelam susciperent, et ius, quod in Aquitania armis amiserant, iure recuperarent: pace ante biennium cum Anglis facta Santandreano e Britannia redeunti insidias tetendisse, et quasdam e nostris naueis per Belgas intercepisse: Heluetios, quo minus cum rege foedus renouarent, sollicitasse: Sebastianum Vogelspergum, quod regi militasset, prius tormentis cruciatum Augustae in Imperij comitijs non sine regis ignominia securi percussisse; cum de interceptis in Belgio quorundam negotiatorum nauibus apud Mariam Pannoniae reginam querimonia institueretur, legatum eo regis nomine missum iure gentium violato in carcerem coniectum, et peruerso ordine bona nostrorum Antuerpiae fisco adiudicata esse; postremo Caesarem Carolo Marillaco Venetorum episcopo apud ipsum oratori iniuriose interminatum, fore, si res ad arma deuenirent, vt regem ad minimi ex suis condicionem redigeret. antequam tamen extrema tentarentur, Alexander cardinalis a Pontifice ad Octauium fratrem mittitur, qui eum, vt foederi cum Gallis inito renun ciaret, hortaretur, et Parma ecclesiae restituta Camertium ditionem compensationis loco cum honorifica pensione acciperet. is quod inuitus faceret, vt Romae inter infestos homines versaretur, libenter paruit. non tam quod reb. non amplius integris, quidquam se ab Octauio impetraturum speraret, quam vt honestam discessionis caussam haberet. erat illi animus in Galliam proficisci, et Auenionem, cuius legarionem obtinebat, secedere; sed ne videretur omnino ad Gallorum parteis transijsse, ex Cosmi consilio, quem in itinere Florentiae conuenit, postquam apud Octauium nihil Pontificis minas et Cosmi ac sua monita valere intellexit, ad
Vrbini ducem, qui Victoriam sororem in matrimonio habebat, diuertit, comitibus Bacio Caualcantio et Hieronymo Pisano Florentinis, quorum praecipue consilio vtebatur. missus et Ioan. Angelus Medicinus cardinalis Meleniani frater, et mox cum Ranutio Octauij fratre Sfortia Sanflorianus cardinalis, qui Regij Lepidi, quo Hercules Ferrariensium dux cum Octauio et Dandino venerat, collocuti sunt. cum Octauius paratum se aequis condicionib. transigere diceret, et Ascanius Cornaeus a Pontifice ad regem missus eadem ab eo reportaret, neque propterea quidquam subinde nascentib. difficultatib. efficeretur, Caesariani et Pontificij ita interpretabantur omnia, quasi id ageretur, vt dum per collo quia ab armis cessatio fit, tempore extracto messis colligendae spatium obsessis concederetur. itaque de mese, antequam maturesceret, corrumpenda consilium a Gonzaga initum executioni demandari placuit. Interea cardinalis Turnonius, qui regis negotia in Italia procurabat, et Paullus Thermus orator regius, cum nihil a Pontifice impetrare potuissent, Roma discedunt, et itineribus diuersis ille Venetias, hic Mirandulam, vbi copiae regiae conueniebant, proficiscitur. medium se eo in bello, vti diximus, gerebat Cosmus, qui quamuis a Caesarianis indignum in modum habitus, pacis consilia, ceu nouo principatui firmando necessaria, et Caesarem colebat, nihilo tamen minus rebus nostris fauere creditus ob iniurias a Mendoza acceptas, ex eoque praecipue, quod Horatium et Aurelium Fulgosium, qui vt citius in Galliam Cisalpinam peruenirent, conscensis Sfortiae Sanfloriani triremibus Massilia soluerant, et cum tempestate iactati cursum non tenuissent, in Etruriam naufragi disiecti fuerant, a Bartholomaeo Poggio captos, quamuis Pontificis hosteis, cum triremib. armis, et omni suorum supellectile libertati restitui, et honorifice Castellum-nouum vsque in Carfinianam vallem deduci incolumeis curauerat. ea humanitate mutatam Cosmi voluntatem et ad amicitiam nostram inclinare cum plerisque persuasum fuit; gratiaeque ipsi a rege reginaque eo nomine habitae. Gonzaga igitur, qui videret Caesarem iam consilij poenitere, et Pontificem per cardinaleis intermedios, ac Cosmum inprimis, concordiae viam tentare, atque interea messis paene maturae tempus instare, praeuertendum duxit, et bello illato loca comeatui intercipiendo et messi corrumpendae idonea occupare. primus impetus in Brixellum factus, castellum Regiensis, atque adeo Ferrariensis ditionis, quodinter Casalium maius, et agrum Mantuanum, vnde copiosus comeatus Parmam importabatur, iacebat: id Kalend. Maij ab Aluaro Luna Cremonensis arcis praefecto noctu cum IO C profecto interceptum est, oppidanis se defendere non ausis; cum de eo quereretur Ferrariensis, Gonzaga Regiensem seditionem ad Imperium pertinere respondebat. ideoque teneri praesidium Caesareum accipere. iamque omnia in armis erant, et Io. Baptista V OIO peditum, maiorem partem ex Etruscae militiae flore, conscripserat; ad CC leuis armaturae equites, quibus Vincentius Nobilis praeerat, alij C se adiunxerant duce Troilo comite Rossio. cum ijs copijs Io. Baptista Bononia profectus fuerat, vt se, transmisso Anitia, cum Gonzaga coniungeret, qui iam Placentiam venerat cum Meleniano Caesarei exercitus legato, eoque tormenta. falces, marras, et cetera ad corrumpendam messem necessaria instrumenta comportari iusserat. in exercitu erant X Hispanorum vexilla, ac totidem Italorum, quos Gonzaga, quasi de Brissaco securus, ex Insubribus alieno maxime tempore deduxerat, et CCC leuis armaturae equites cum III cataphracto rum alis optime instructis in itinere, Nocetum in agro Parmensi, quod ab Octauio tenebatur, eius qui praeerat, ignauia, cuius postmodo poenas luit, Gonzagae deditur. hoc facto, de pace tractatus, hactenus a Ferrariensi, cui ob viciniam bellum illud maxime detrimentosum erat, et a Sanfloriano cardinali habiti turbantur. iam P. Strozzius cum Corn. Bentiuolio alia via per Heluetios et Raetos Mirandulam peruenerat; atque inde Aurelius Fulgosius Pisaurum ad Vrbini ducem Octauij sororium missus, vt OIO OIO peditum in Vmbria conscriberet, in itinere a Rauennae legato captus, et postea e Caesaris Rasponij, cui in custodiam datus fuerat, manibus elapsus copias adduxerat; quae cum per agrum Bononiensem licentiose se effunderent, Pontifex, qui Bononiae metuebat, Camillum Vrsinum vrbi imposuerat, sed cum minore praesidio, quam quo nostrorum populationes
impedire posset. dum in eo essent exercitus foederati, vt coniungerentur, Octauius II vexilla in vrbe conscribit, ducibus Taliaferreae, Baiardae, et Carissimae praecipuarum populi familiarum principibus, qui Mirandulam ad Strozzium proficiscerentur, honesto praetextu, vt quos suspectos haberet, vrbe emitteret. illi cum Pontificio veniente exercitu, et Sabelli, qui nunc Secchia dicitur, oram legente, in Io. Baptistam, qui primam aciem ducebat, incidissent, acriter vtrinque pugnatur, peiore tamen vrbanorum condicione, desiderato Baiardo, et Mercurio Taliaferreo grauiter vulnerato, et equitibus fere omnibus captis. nec ineruenta Pontificijs victoria fuit, Orlando Pistoriensi strenuo milite occiso, et principe Macedoniae sauciato, atque ab ipso Io. Baptista sarissae vulnere in femore accepto. captiui mox dimittuntur, ea spe, vt periculi memores, cui ab Octauio expositi fuerant, tumultum in ciuitate excitarent; sed externi militis praeualente in ea robore, et nuper introducto Fr. Claromontio cum Gallico peditatu, ciuiumque debilitata potentia, ea spes Pontificijs frustra fuit. non inanis fuerat Octauij suspicio: nam mox detectum fuit, Michaelem Taliaferreum et Io. Galeotum Sanuitalem ex comitum Salae familia cum hostib. egisse, et portam vrbis ipsis prodituros promisisse, cuius rei conuicti capite luerunt. coniunctis exercitibus ad pontem Anitiae impositum, et Io. Angelo Medicino cardinali a Pontifice in castra veniente cum diplomate, quo Pontifex Gonzagae summum imperium in ea expeditione attribuebat, vexillo etiam ecclesiae de more ei consignato, placuit Colornium adoriri, quod ab Americo Antinoreo Octauij nomine tenebatur, Ioann. Francisco Sanseuerino illius loci domino, quod Octauio suspectus esset, Parmae sub custodia retento. missus eo Aluarus Sandeus castrorum praefectus cum Hispano milite, qui aqua ex fossa oppidi deriuata et aggere ducto, muro successit; moxque eum cum delecto equitatu secutus Gonzaga, relicto in castris Meleniano, qui fossorum opera circumiacentis regionis messem vastaret, ex Sandonino castello XIIII tormenta secum ducit, et frustra iusso Antenoreo deditionem facere, continuato impetu pulsatis muris et magna ruina deiectis, cum defensores non amplius tuto possent consistere, et ex CCC praesidiarijs solummodo CXXX superessent, fit deditio; acmilites quidem iussi se in arcem recipere, in quos ius esset Gonzagae pro arbitrio statuere, oppidanis vita et re saluis statim intro accepti Hispani cantra fidem datam oppidum diripiunt, multosque ex ciuibus capiunt; milites sine multa dimittuntur. Antenoreus, quod valde locuples existimaretur, seuerea Gonzaga habitus, nec nisi XII OIO aureorum pretio exsoluto liberatus est. cladem in Colornij amissione acceptam, altera non minoris momenti haut multo post cumulauit. nam dum Colornium oppugnatur, cum Gonzagae et Gaiacij comitis alae equitum prope Fontanellam in insidijs laterent, emissi aliquot scloppetarij Fano-Secundi, qui praesidiarios ad pugnam prolectarent. igitur Hadrianus Baleonus et Iulius Asculanus egressi, qui pridie illuc ab Octauio Parma missi fuerant, cum recedenteis scloppetarios ardentius insequerentur, in insidias praecipitant, et amissis aliquot e suis capiuntur. sed geminatam iactutam Strozzius inuicti animi dux mira ac sollerti diligentia sarciuit, qui ex equitatu et peditatu omni delectu facto, statim Concordiam Picorum oppidum aduolat, nulla que mora interiecta peditibus pari celeritate cum equitatu incedentibus in Regiensem agrum descendit, et XI OIO passuum emensus, Parman improuisus ingreditur; turbatosqae Parmenseis aliquantum aduentu suo confirmauit: Octauium inprimis, qui quod praeter opinionem haee sibi accidissent, peiora in posterum metuebat. hoc facto, quod spem omnem fidem que superaret, summam laudem adeptus est Strozzius. siquidem Gonzaga, cum de consilio eius cognouisset, ad Anitiae pontem Melenianum praemiserat, qui nostros transitu intercluderet; sed tanta diligentia vsus est Strozzius. vt licet numerosas copias semper ordinate incedenteis secum traheret, tamen hostem adeo vicinum anteuerterit, et paucis ex siti et fame seminerib. relicti, incolumeis suos Parmam introduxerit. Melenianum hominem morib. vafrum, siue quod Farnesijs proximitate sibi coniunctis faueret, siue quo bellum more suo duceret, moram nimiam interposuisse suspicio fuit; quod vta Gonzaga, postea iacta tum, ita tunc prudenter dissimulatum, ne cardinalem Medicinum Meleniani fratrem,
qui Pontificis nomine ad exercitum venerat, offenderet: nec vero aegre admodum ferebat Gonzaga, Strozzium cum omnibus suis Parmam ingressum esse; sic enim fore sperabat, vt tanto citius ciuitas, cuius iam annona in arcto esset, comeatu exhauriretur. dum hostes ad Colornium essent, nostri, qui Mirandulae conuenerant, capta occasione in Bononiensem agrum excurrunt per Io. Baptistae absentiam, et crebris populationibus vicina loca infestant; eoque maioris motus metu Pontificem adigunt, vt Cosmi Florentinorum ducis opem imploraret, qui subito Othonem Montacutum cum OIO peditibus suo sumptu Bononiam misit, eiusque aduentu effecit, vt a populationibus ac direptionibus aliquanto tempore cessaretur, frustra a nostris tentato Crepacordio, et Ioannis atque Agathae Fanis; vnde magnis praedis abactis ad Antonij Fanum, quod OIO OIO passuum a Mirandula abest, locum a se fossa munitum recesserunt. inde cum crebris cottidie excursionibus in Bononiense territorium effunderentur, Pontifex postremo, qui popularium querellas amplius ferre non posset, Io. Baptistam, et Alexandrum Vitellium reuocat, ijque mox separatis virib. relicto Caesariano exercitu per Regiensem agrum in Bononiensem descendunt, multum renitente Gonzaga; qui rem publicam prodi, et summum praeiudicium Pontificis rebus fieri frustra inclamabat. interea Melenianus Montechium et Castrum-nouum in Regiensi agro Caesaris nomine occupat et praesidio firmat. Pontifex vero, qui recenti periculo edoctus idem a Castro et alijs Farnesiorum oppidis Romae vicinis metueret, Horatium Romam ad caussam dicendam citat, colore quaesito, quod coniunctis cum rege consilijs in Bononiensem agrum populabundus excurrisset: citatur et Alexander cardinalis, qui Vrbinum secesserat, et Ranutius, cui Viterbij legatio adempta, et Rodolfo Pio Carpensi attributa est. missi continuo custodiae corporis destinati equites cum aliquo militum Senis a Mendoza summissorum numero, duce Rodolfo Baleono, qui castella et oppida Farnesiorum in Latio Pontificis nomine occuparet. nec rnagni negotij res fuit, vltro Farnesiorum fratrum matre loca tradente, et fide de ijs restituendis confecto bello a Pontifice accepta. ita vicinis vrbi oppidis in potestatem redactis iam securior, et acceptis a Mendoza C aureorum milibus ad bellum paratior Pontifex de Mirandula oppugnanda serio cogitare cepit, captis prius nostrorum ad Fanum Antonij castris, virtute praecipue Petri Paulli Tosingi, qui cum suis, quantumuis diuturna dimicatione fatigatis, primus in aggerem insiluit, re eo audentius a Camillo Vrsino tentata, quod castra nostra praesidio nudata Strozzio discedente intellexerat. captis castris cum nostri propius oppidum accessissent, rusticorum manus noctu ad fossam vsque progreditur, vt annonam inferret; quo animaduerso Vitellius cum suis eos inuectus, quantumuis renitentibus nostris, igne iniecto annonam consumpsit; nec multo post Hispani molatrinas Pado impositas iuxta Turricellam incenderunt, cum pridie inibi multos ex suis amisissent. addidit et animos hoitibus ad maiora audenda, quod dum Franciscus Colinius Andelotus nuper a rege missus et Philibertus Marsilius Sipetra, qui mox post foedus ictum cum Octauio Parmam venerat, cum Paullo Vitellio vrbe egressi in Soragniam descendissent, magnisque inde praedis abactis reuerterentur, in itinere a Gaiacio comite et Francisco Bimontio Hispano duce insidijs excepti, et post acre certamen capti sunt, Placentiam que deducti, et inde in Mediolanensi arce diu asseruati fuerunt. eo in certamine Clucara eques Epirota diu cum Ioan. Baptista luctatus, vix tandem se periculo eripuit, et Parmam incolumis peruenit. ita retuso vtrinque nostrorum impetu, qui incommode admodum sub muris atque adeo sub dio extra vrbem diuersabantur, Paullo Thermo et Ludouico Pico Galeoti F. vrbem cum IO C pedibus et CL equitib. praesidio tenentibus, Gonzaga de ea arctius obsidenda consilium inijt, quod speraret fore, vt Pontifex eo magis cum rege committeretur, et ipsius viribus in illa obsidione occupatis, penes se vnum belli Parmensis summa esset. verum cum omnia confuse et cumultuarie agerentur in hostium castris, nortri resumptis viribus cottidie excurrebant, et nouis subinde damnis hosteis afficiebant. nam Camillus Castellionaeus cum XX cataphractis Romam ad Pontificem missus, vt eum de suarum rerum statu certiorem faceret, a nostris capitur; cum vero hostes iam
propius tormenta ad Mirandulam admoturi essent, Horatius et Thermus egressi, vt hostileis conatus interturbarent, pugnandi desiderio vltra caeduam siluam, quae in propinquo erat, ardentius prouecti in insidias praecipitant: periculum tantum iuxta praeceps et audax consilium superauit: nam per medios hosteis nostrorum virtute fit via, qui relicta a tergo Mirandula, quo regressuros eos latens hostis expectabat, Parmam contendunt, sicque Io. Baptistae Montani insidias fefellerunt. capti a nostris Tienae et Collalti comites, et Taleanus nec multo post haut longe ab vrbe Alfonsum Vlloam cum Hispanorum equitum turma consedisse ab exploratoribus renuntiatur. eo cum Horatius cum delectis equitibus proficisci statuisset, statim clauduntur portae, ne profectio interea enuntiaretur, huicque Iuo Alegrius, Dampetra, Vidus Bentiuolius, et Bartholomaeus Montanus se socios adiungunt, qui hosteis nec opinato aggressi partem caedunt, reliquos in fugam vertunt. dum res ad Mirandulam geritur, Thermus comperto aliquot equitum Caesarianorum alas in exercitu Pontificio esse, litteras ad Gonzagam dat, quibus, cum regis animum semper beneuolum hactenus Caesar expertus sit: audire se aegre testatur, Caesaris copias hostibus militare, et vt animum super ea re suum aperiat, rogat. ad haec Gonzaga respondet, nihil agere Caesarem, quod non ipsi saluo foedere, quod cum rege icerit, liceat; eo enim Pontificem comprehendi, quem et Sedem R. ab iniuria tueri teneatur; non mirari ergo eum debere, si dum Pontificem Caesar tuetur, Gallos, quae Pontigiciae dicionis sunt, inuadenteis aggrediatur; neque vero ignorare se, Mirandulam Sedis R. beneficiarum vrbem esse, in quam nullum ius regi sit, nisi quod armis et vi vsurpet; vltimo enim foedere, cui ipse cum Granuellano interfuerit, cum de ea a legato regio mentio esset iniecta, vtque eo comprehenderetur, vrgeret, Caesarianos semper recusasse, itaque tandem conuenisse, vt eius mentio prorsus omitteretur, saluo iure, quod Caesari, regi ac Pontifici in ea esset. hic locus postulat, vt de Picorum gente, quae nunc Mirandula et Concordia potitur, et eius rebus, quantum ad rem facit, breuiter citra vanitatem et odium aliquid edisseram. omissis igitur fabulosis initij, quae genti huic ab ijs affinguntur, qui eius originem ad Constantium Constantini magni F. referunt, constat Picos primarios Mutinae ciueis in ea ciuitate multis egregie factis ab anno Christi OIO CX floruisse, ac demum CC circiter annis postea Franciscum Picum a Ludouico IIII Caesare vicarium imperij in ea constitutum; sed mox Passarinum Bonacolsium inter Mutinenseis ciueis allectum, cum a Pico sibi timeret, eo de medio sublato, et Prendiparte ac Tomassino ipsius F. F. occisis, Mitandulam, quae illis perfugium fuerat, solo aequari iussisse, anno Christi OIO CCCXXXI. Bonacolsio deinde a Gonzagis, qui tunc Mantua potiebantur, in ordinem redacto, rursus Mirandula instaurari, et Picorum gentis relliquiae colligi cepere. ex Francisco Nicolaus superabat, qui Curiae Quadragenariae municipum fauore adiutus, rursus Mirandulam Gonzagarum beneficio recepit. Nicolao Prendipartes, et Prendiparti Paullus successit. huius filius Franciscus Ioannem et Franciscum sibi cognominem sustulit, qui Concordiae comites a Friderico III creati sunt. Francisco Ioannes Franciscus, et huic Nicolaus, et Nicolao rursus Ioannes, ac Ioanni Ioannes Franciscus successit, is, qui arcem a nullo antea septam maxima impensa sua cingendam curauit, anno Christi OIO CCCCLX, et moriens Galeotum, Antonium Mariam, et Ioann. filios reliquit, Ioannem, inquam, illum, qui ob admirabilem linguarum ac scientiarum omnium accuratissimam scientiam, cum rara morum probitate et summa pietate coniunctam, iam in iuuenili aetate seculi sui Phoenix appellari meruit. huius tam excellens et omni litterarum genere ornata pietas certe merebat, vt gens Pica exemplo domestico admonita pietatem inter suos religiesius coleret. sed cum Galeotus Ioannem Franciscum, Ludouicum, et Fridericum reliquisset, Ludouicus natu minor iure gentium violato in Ioan. Franciscum insurgens ope Herculis I Ferrariensium ducis fratrem Mirandula eiecit. is Franciscam Io. Iacobi Triuultij notham F. in vxorem duxerat, ex qua Galeotum sustulit. Ludouico mortuo Ioannes Franciscus et ipse in litteris ac philosophiae theologiaeque studijs patrui aemulatione versatissimus, a Iulio II in auitam possessionem restituitur, ex
qua rursus post Rauennatem pugnam a Ludouico XII deiectus, postremo a Matthaeo Lango cardinali Gurgensi Maximiliani I legato restitutus, Mirandulam vsque ad annum huius seculi XXXIII tenuit; quo Galeothus Ludouici F. noctu oppidum cum XL armatis ingressus, patruum summa pietate virum ante Christi in cruce pendentis imaginem suppliciter prostratum et Dei opem implorantem immani paricidio obtruncauit, vnaque Albertum filium, Ioanna Carrafa Alberti vxore cum Paullo filio in carcerem coniecta, et Carlota Vrsina Ioannis Thomae alterius ex filijs itidem vxore. ita per summum scelus Mirandula potitus, cum sibi merito a patruelibus timeret, ante triennium Mirandulam in Henrici manus tradiderat, accepta in Gallia ex regio patrimonio compensatione. cum Crepiaco tractatu ac postea initio regni Henrici de ea inter Caesarianos ac regios ageretur, postquam conuenire non potuit, placuit, vt illius mentio induceretur: quo respexit Gonzagae responsum, quod ad Thermi litteras dedit. verum a nostris contra iacta batur; Niceae cum de ea Galeotus et Io. Thomas Io. Francisci F. contenderent ante XV annos, de vtriusque consensu Paullum III fidei Francisci regis ad litis vsque finem oppidum commisisse: commissum Gallos ab eo tempore semper protexisse. dum in eo essent, a Ferrariensi de pacis condicionibus actum est, quem belli ob viciniam taedebat, et cardinalis Farnesius, qui Vrbino Florentiam Pontificis iussu migrauerat, omnem operam dabat, vt res componerentur, sed irrito successu. interea Gonzaga, cum aliud non posset, contra castella et oppida montibus Parmae vicinis imposita viribus conuersis ducit, et Calistranum deditione recipit, mox et arcem. dein et Tizanum, quod ita vndique cinctum putabatur; vt praesidiarijs non pateret exitus: cum deficiente comeatu amplius defendi non posset, deseritur, Marcone Castellano, qui eo nuper Fontanella venerat, in media luce cum CCC militib. inde clam hostib. per auiam et confragosam vallem magna cum sua laude elapso. nec multo post Torciaram et Felinum Sanfloriani comitis castella in fidem accipit Gonzaga ex domini consensu, quae nihilo minus ab Hispano milite crudeliter et auare habita, ac si hostilem aggressionem passa essent. attrito in obsidione peditatu Gonzaga II vexilla, quae Clerij reliquerat, ex Subalpina regione euocauerat, et Montechio imposuerat: sed cum ij quamuis a loci praefecto saepius moniti, extra vrbem, quo liberius excurrerent, stationem haberent, hoc comperto Strozzius dux impiger agmen citatum rapit, et lineis interulis superindutis de nocte per porticus iacenteis, et ad praedam quam ad pugnandum paratiores opprimit. itaque subsidio a Caesare summissa Germanorum IIII OIO duce Seisneco regulo, quae stipendij defectu, quamuis diu ante conscripta, nondum in castra venerant. parte alia rex misso Genuam Ludouico Alamannio cum repub. egerat, vt in eorum oppidis ac portib. securus suis receptus esset, et illac auxilia Parmam deducenda tuto transire possent. dissidente ob factiones rep. in spem rei obtinendae rex venerat; sed praeualente Caesarianorum potentia, atque Auriae inprimis auctoritate, nihil impetrari potuit. Turnonius rardinalis a Venetorum repub., quorum veluti in sinum ab aula remotus confugerat, Heluetijs nuper a rege conscriptis transitum per Brixianum agrum impetrauerat, comeatu tamen denegato, quod vix suae ditionis populis illius anni frugeis suffecturas dicerent. huc vsque pro Parmae defensione bellum gestum inter regem et Pontificem; deinceps inter ipsum Caesarem et regem exarsit. principium a Polinio in mari Oceano factum, interceptis Belgarum negotiatorum nauib., et magna ac locuplete praeda facta. cum vero Andreas Auria iam transportatis in Hispaniam Philippo et Maximiliano, in eo esset, vt rursus, ad reportandum cum vxore et familia in Italiam Maximilianum, in Hisp. nauigaret, ob idque in dies Barcinone cum classe expectaretur, Leo Strozzius classis Gallicae praefectus cum XX VII triremib. et II biremib. ad aduersam Circelli promontorij, in quo Andreas consederat, partem dorso montis tectus latenter irrepsit, eo eonfilio, vt Gaesarianam classem, interciperet; quod vbi Andreas per exploratores cognouit, praefectos triremium aduocat, et quae de nostrorum consilijs et apparatu explorata habeat, exponit, hortaturque, vt virtutis pristinae memores fidelem operam Caesari nauarent; inde post horam diei XXII incitato remigio aduersus ventum et nostram classem.
ita cursum instituit, vt se sensim in altum educeret, quo vel ad iter faciendum, vel ad pugnam conserendam expeditior esset. sed vento crebrescente et imminente nocte Villam-francam deflexit. cum videret Strozzius conatum contra Auriam non successisse, consilium mutat, et loco deuectus, primum dolonibus expansis litus legere cepit, dein cursum Hispaniam versus intendit, Auriam se esse, qui cum classe ad Maximilianum transportandum venisset, simulans; eaque simulatione tantum effecit, vt triremem vnam recens instructam, quae eius salutandi gratia obuiam Barcinone missa fuerat, ceperit, continuoque promota classe et displosis tormentis, tantum terrorem effuso circa portum ad spectaculum populo iniecit, vt si statim militem in terram exposuisset, vrbem proculdubio occupare potuerit. verum hoc facinore contentus, captis praeterea VII mercatorum onerarijs et minoribus aliquot nauibus, Massiliam multa praeda onustus retro se contulit. tanti successus laetitiam tristitia insperata mox cumulauit, de Francisci Momorantij Annae M. E. filij et Villarij comitis aduentu fama sparsa. nam Leo Strozzius, qui sciret se ac fratrem summe inuisos esse Annae M. E. et Claudio Sabaudo Tendae comiti eius sororio Prouinciae praefecto, eoque consilio illos missos, vt ipsum nulla meritorum habita ratione, omni imperio et dignitate ignominiose exuerent, vir generosus, vt iniuriae praeuerteret, conscensa triremi illa, quam nuper Barcinone ceperat, et altera, quae ipsius fratris erat, vi remigij superata catena, quae portum claudit, in altum vela dedit, et recta Melitam cursum tenuit. profectionem accelerauit suspicio de summissis in suam perniciem sicarijs, ob quam Ioan. Baptistam Corsum familiarem suum paullo ante captum tormentis subiecerat, et suspicioni consentaneam confessionem ipsius manu scriptam extorserat. ne tamen videretur omnino sine comeatu regem deseruisse, epistulam in haec verba scriptam abiens reliquit et cum praetorio vexillo studiose complicato ad ipsum perferendam curauit. Quam honoris ac gloriae cupidus in tuam familiam adscribi volui, Christianiss. princeps, tam de salute et dignitate mea anxius ex ea profugi; quippe cum viderem, non aliam fidelis operae et tot exantlatorum laborum mercedem pro positam esse, quam aut turpem missionem, id enim inimici homines apud te calumnijs peruicerant; aut indignam necem; quod ex coniuratorum confessionibus constat. ignosces igitur pro ingenita clementia, si non petita venia e regno tuo discessi; non enim per inuidos et maleuolos aliter licuit, qui aut deprecantem iniuriose repulissent, aut cunctantem perfidiose oppressissent: sed quamuis inopinata profectio mea tibi iustam fortasse indignationem mouerit, non despero tamen, si perpenderis, quam diuersa aduentus et abitus nostri condicio fuerit, quin caussa mea, si non gratiae, saltem commiserationi apud te locum inueniat. nam diues veni, inops discedo; quod sine inuidia et exprobratione dictum intelligo. vt ergo laborem et industriam meam, quam hactenus sedula et summa fide tibi nauaui, boni consulas, humiliter, quantum possum, rogo; abunde autem erit, si, quamuis te mei nunc taedeat, praeteritorum non pigebit; nam in posterum quin absentia nostra, ex aliorum, qui me tibi inuisum reddiderunt, compararione fiat, vt mei desiderio tangaris, minime dubito. Leonis discessu mutata classis praefectura et administratione, Auria satis temporis habuit, vt conscripto nouo milite, et summissis a Cosmo III triremib. probe instructis sine vllo nostrorum impedimento in Hispaniam transmitteret, Albano duce secum deuecto, vbi propter aduersam tempestatem aliquandiu commoratus, tandem inde Maximilianum et vxorem cum omni familia incolumeis Genuam aduexit. ita geminato itu et reditu ex Italia in Hispaniam eo anno occupata classe factum est, vt Auria Melitae et Tripolitanae arci suppetias ferre minime potuerit, multumque damni ex ea occasione a Turcica classe in mari Thyrreno acceptum sit. dum haec mari geruntur, Brissacus in Subalpina regione, paratis, quae necessaria erant; inopinato bellum mouet. Clarascum P. Ossunius cum Cipio et Centalij regulo occupandum susceperat, III ei a Brissaco Gallorum vexillis attributis. scalis admotis impetus a nostris animose factus, a praesidiarijs generose repelli tur, desiderato Charrij fratre, qui de scala deturbatus et occisus est. felicior Ioann. Grongnetij Vassaei conatus fuit, qui ad Damiani fanum capiendum destinatus sub auroram
vno ab oppido milliari consedit; cumque moris esset, vt summo mane oppidani ad opus rusticum emitterentur, tum custodiae per muros disponerentur, commodum accidit, vt egressis oppidanis, statim nostri in fossam exscensione facta muro succederent, et scalas admouerent, antequam stationarij accesissent. ita capta vrbe, arx nullo comeatu firmata, ab hoste mox deditur. maius in Clerio occupando negotium fuit, quod eadem nocte tentari placuerat, duxque expeditionis ipse Brissacus esse voluit. primo decretum inter belli consiliarios, vt ea parte, qua Agnatia Clerium itur, vitiferos colleis versus scalae admouerentur: sed Blasio Monlucio iam tum magnae auctoritatis duce Brissacum admonente, vt quando ipse negotiointeresse statuerat, primis commissae prouinciae initijs existimationi consuleret, et ita rem aggrederetur, vt si astu non succederet, vi oppido potiretur; post acrem disputationem, multis, si longior mora interponeretur, consilium euulgatum iri dictitantibus, tandem machinas Augusta Taurinorum aduehi placuit, Monlucioque et Calliaco mandatur, vt rem summa diligentia ac silentio procurarent; eodemque tempore, quo Brissacus cum Boniueto et Francisco Bernardino aduenit, ipse cum Antonio Dallio Piquinio ac tormentis oppido successere: nec frustra fuit Monlucij consilium; nam fossa profundiore et muro altiore, quam vt miles scalis in summum eniti posset, ad violentam oppugnationem Brissacus vireis vertit, diuersaque parte, ad portam, quae vulgo crocea indigetatur, directis machinis, ac breui tempore magna ruina edita, cum praesidiarij Itali, qui ad IO erant, et L equites, quos Gonzaga, inde nuper ad bellum Parmense abductis Hispanis, imposuerat, recenti Hispanorum odio oppidanos a defensione alieno prorsus animo esse cernerent, Georgius Lamponianus Mediolanensis, qui summo cum imperio praeerat, deditionem facit; traditaque arce, summo mane complicatis signis, absque tympanorum pulsu incolumes omnes Astam deducuntur. oppidanis a Brissaco parcitum, hoc humanitatis exemplo vicinorum animos ad consilia secum coniungenda inuitante. his intellectis Gonzaga cum IIII OIO peditum Italorum, OIO OIO Germanorum, et CCC equitibus Astam continuo aduolat. rex vicissim in Subalpinam regionem VI vexilla ex veteranis cohortibus duce Inardo misit: mox et eo Claudius Lotaringus Aumalins equitatûs praefectus venit: nec multo post Ioannes Borbonius Angianus, et Lud. Borbonius Condaeus fratres, Iacobus Sabaudus Nemorosij dux, Franciscus Momorantius Annae M. E. filius, Helionorus Cabotius Carnij comes, et Franciscus Rupifulcaudius cum delecta nobilitate eodem profecti; quibus vt hospitium laxius pateret, Brissacus III militum signa Clerio deduxerat. ibi de Lentio castello ad radices Alpium, vnde qui Susa Augustam Taurinorum tenderent, multum cottidie accipiebant incommodi, capiendo actum est. eo Brissacus cum omni exercitu proficiscitur, tormentorum deducendorum cura Monlucio attributa, qui Clerio, vbi ex ruina muri luxata coxa hactenus decubuerat, Moncalerium deductus, ad exercitum nuper a Brissaco euocatus fuerat. is ergo cum Calliaco ac V signis Lentium postridie sub vesperam venit, cum Brissacus eodem die ante meridiem venisset. arx Lentij, (nam oppidum admodum debili muro cinctum mox venientibus nostris patuit,) qua oppidum spectat, in plano site, sed duobus propugnaculis egregie firmata, vt ea parte a repentina oppugnatione nihil metui debuerit; de cetero vndique locis praeruptis inaccessa, ideoque arte minus munita. postquam Brissacus locum lustrauit, summa difficultate in altum ardua admodum et longa CCC amplius passuum ascensione enixus, desperata re, de reducendo exercitu in consilio egerat. verum Monlucius vixdum a coxae luxatione bene firmus, a Piquinio, Toccapedio et Roboreo Vinusio persuasus, locum adit, et mulo impositus cum inter enitendum animaduertisset, per inetrualla aliquid plani subesse, in quo tormenta subuecta deponi, et fossores inter quiescere possent, donec ad summum perueniretur, subito, ad Brissacum redit, et vibi de deliberatione intellexit, ipsum rogat, vt paullisper sententiam substineat, expositisque, quae obseruauerat, assentientibus, Borbonijs, Nemorosio, Momorantio, ac reliquis belli consiliarijs peruicit, vt tormentorum in altum subuehendorum sibi negotium committeretur. tum quo alacritas militum magis excitaretur, Borbonij ipsi, Nemorosius, ac
Momorantius cum suis operi manus admouent, ac XX, nec amplius, horarum spatio effectum est, vt ope fabrorum complanatis itineribus tormenta in summum deducta, moxque verberatio subsecuta sit; quae tantum terrorem obsessis incussit, quia praeter opinionem accidisset, vt statim deditionem fecerint. aberat tunc Gonzaga, Maximiliano Boemiae rege vxore ac liberis Mediolani excipiendis ac per Italiam in Germaniam deducendis cum Fabritio Columna genero occupatus; qui quod omnia non solum belli, sed etiam ciuilia munia atque inprimis rei pecuniariae per se et ministros homines rapacissimos administraret, semper confusis rebus in summa omnium inopia versabatur, eoque fiebat, vt soluta disciplina, et grassante ob non numerata stipendia militum licentia, non popularium solum in Mediolanensi imperio, sed etiam vicinorum principum, atque inprimis Sabaudiae ducis frequenteis de se querimonias commoueret: dum interea ingeniosis iuxta ac sollertib. sed plerunque perplexis consilijs Caesaris animum impleret, de quorum felici successu spem certam apud Caesarem excitatam, ob rei numariae penuriam, contrarius fere semper exitus frustrabatur. eius tamen iussu VI Italorum vexilla duce Caesare Magio auxilio missa; quem postmodo Franciscus Atestinus, qui per Gonzagae absentiam summae rerum praeerat, cum VI Hispanorum signis, ac III Germanorum subsecutus est: mox et Aluarus Sandaeus cum totidem Germanorum et Hispanorum signis missus, qui vt auxiliaribus praesto esset, vicina Lentio loca insederat: sed haec serius, iam facta deditione. huius rei cum incusaretur loci dominus praesidio a duce Sabaudiae praepositus, culpam in militem reijciebat, ob non soluta stipendia tumultuantem, nec dicto ducis audientem: idque prodidit Iulianus Gosselinus, qui Gonzagae vitam ex eius commentarijs descripsit: sed praeter eam caussam etiam contra omnium opinionem subuecta et admota repente ad partem minus firmam tormenta maximum momentum attulisse vero simile fit. haut multo post Ludouicus Biragus et Franc. Bernadinus Pontium, Casteltellum, et Valpergum, loca Eporediae vicina, quae in Poeninarum Alpium radicibus sita sunt, iussu Brissaci occupant, et Martini Fanum festinatis operibus munire aggrediuntur. id a Parmensi obsidione, quamuis aegre, Gonzagam domum reuocauerat: qui quod belli Parmensis auctor et suasor Caesari fuisset, et ipse illud vltro Pontificis nomine gereret, amissis in Subalpina regione ijs oppidis et castellis, dubio adhuc de suscepta expeditione euentu, multorum se reprehensio nibus obiectum sentiebat, ambitionem, et peruicacem priuatae simultatis vltionem, ac denique rapacem auaritiam in eo accusantium. interea Atestinus ex Magij consilio, cui plurimum tribuebat, Villadium castellumversus in agro Monferratensi cum Magij et Sandei Hispanorum copijs ducit. saxo illud vndique praerupto insidet: loci situ conspecto cum Atestinum consilij poeniteret, accedente ad haec caeli pluuiosa tempestate etcorruptis luto itineribus, ita vt miles neque salubriter neque commode in obsidione diu remanere posset, peruicit tamen Magij auctoritas, qui obstinata virtute cum Antonio Pola Triuisano muro successit, et locum cauum sub moenibus, in quo tecti milites quiescere possent, occupauit: quo animaduerso tantus terror obssis iniectus est, vt Io. Antonius Nouuellus, qui arci regis nomine praeerat, sine mora deditionem fecerit. eo dem tempore Salugia, quam Lud. Biragus nuper transmisso Duria captam summa celeritate muniebat, superueniente Magio, qui Crescentio et Liburno copias duce Nicolao Secco accersiuerat, non admotis tormentis recepta est, et iussu Gonzagae arx solo aequata. Clusium etiam mox a Caesarianis in fidem accipitur. dum haec in Subalpina regione geruntur, Gonzaga, qui metueret, ne Galli auxiliareis copias Parmam mitterent, aditus omni arte sibi obseruandos duxit. duae omnino viae erant, quibus Gallis eo ire licebat; altera Dertonem versus, per viam AEmiliam; sed de ea, quod impeditior esset, et crebris vndique Caesarianorum praesidijs obsideretur, minus sollicitus erat; altera per Ticinensem vallem trans Padum, in qua peditatûs cumquitatu non nisi iniquuun certamen esse poterat, multo illi suspectior fuit: itaque Vercellas inter et Cassium, VI Germanorum, XII Hispanorum, et IIII Italorum vexilla, omnem denique equitatum collocat, et Cassium iuxta Padum ponte sternit: Ticini vero vada praesidio munita, et a
Bufalora Vigeuanum versus, Papiam vsque, arboribus caesis ac transuersis trabibus viae impeditae; Abduae item vada stationibus firmata, paratis vbique nauigijs, quibus, si nostri forte elaberentur, eos Caesariani facile consequi possent, Ioanni Lunae Mediolanensis arcis praefecto Ticinensium vadorum, Ludouico Vistarino Abduensium seruandorum cura commissa. pridem Gonzagae consilium fuerat, messe corrupta Gallos Subalpina regione summouere, quibus non nisi e longinquo ad victum necessaria peterentur; cumque consilium initio Caesari arrisisset, postea mutauit; quod grauiter admodum Gonzagae accidit, qui omnia pecunia destitutus, qua alere militem, et rebus prospicere posset, crescente in dies Gallorum potentia, et longiorem spe moram trahente Parmensi obsidione, mire afflictabatur. Caesar, vt fessis suis diuturna oppugnatione subueniret, nouas copiassummiserat, et e Germania omnia fere Hispanorum praesidia euocauerat, ac praecipue ex agro Virtembergico, durae seruitutis, quam populares quinquennium iam integrum pertulerant, iugo exempto; tantum Aspergum arcem Germanorum praesidio sibi seruauit. nobis viribus subnixus Melenianus, cum Parmam arctius cingendam statuisset, ad Carthusianum coenobium, quod ab vrbe circiter milliari abest, castra transfert, in eoque muniendo XX dies consumpti, dum interea displosis continua verberatione ab vrbe maioribus machinis infestaretur, et Strozzius Parma egressus Brixellum, Montecium, Fontanellam, ceteraque agri Parmensis castella, quae commodum visum est, muniret et praesidio firmaret. vnde in Placentinum agrum excurrens magnas praedas egit; Ragazolaque egressis praesidiarijs, vt suis ac municipum fortunis vitaeque consulerent, partem caedit, reliquos Parmam captiuos secum abducit, ac postremo cum bellum iam confectum existimaret, in Galliam ad regem pergit, grande laborum et operae bene nauatae pretium laturus, collapsisque fratris rebus opem aliquam praesentia sua praebiturus. discessu Strozzij vireis resumpsisse hosteis visi, vastato circum agro, et arctius obsessos premere in dies magis ac magis annonae penuria laboranteis. itaque Horatius copias vrbe educit, et quo abundantius comeatus comportari posset, castella ad Apenninum sita expugnare statuit. Torciarae oppido, quod X ab vrbe milliaribus abest, Macedoniae princeps cum praesidio praeerat. eo, quod excubias negligentius agi intellexisset, Horatius XVI Kal. Xbreis, de secunda vigilia ducit, et paullo ante auroram murum subit. scalis admotis, strepitu et fragore annitentium militum aegre oppidani excitantur, ipse Macedo lecto prosiliens cum Antinoo Anconitano et Fabritio Ferrario militum praefectis, vt negligentiae culpam praesentia animi sarciret, seminudus arma rapit, et ad murum accurrit, nullumque cohortando milites et exemplo suo ad fortiter resistendum strenui ducis officium intermittit. sed postquam Horatium, Nic. Vrsinum Petilianum, Lucam Antonium Interamnatem, Fabium Romanum, Andream Magium, ac Bentiuolium iam intra moenia esse animaduertit, damno accepto superesse non sustinens, in medios hosteis irruit, ictuque scloppeti confossus cadit. mortuo duce exanimati oppidani muro abscedunt, continuoque ingressi nostri, multitudine caesa, oppidum diripiunt, ac ne illud rursus a Caesarianis occuparetur, cuneis actis subruuntur muri. Macedonis corpus Parmam Horatij iussu asportatur, eique regio ac magnifico paratu funus struitur. eius hoc genti et virtuti ab hoste datum. iamque se latius obsessorum vires effundebant, et comeatu a circumpositis locis largius iuuabantur, munito Gardasone castello et alijs vicinis municipijs; ex hostico etiam annona clam inferebatur; cuius rei insimulatus Alexander Pallauicinus Sandonini praefectus, vnus ex P. Aloisij interfectoribus, Caesaris iussu capite luit, quantumuis consentiente atque adeo auctore Gonzaga factum excusaret. Pace in Italia turbata, etiam in Belgio et vicino Lotaringiae limite bellum inter Caesarem et regem exarsit. cuius periculo vt praeuerteret Franciscus Cliuius Niuernensium dux Campaniae praeses VII alas equitum a Momorantio M. E. eo missas per prouinciam distribuit. nec multo post VIII vexilla veteranorum militum subsecuta sunt, in praesidijs item collocata, vt ad omneis casus praesto essent. iam enim P. Ernestus Mansfeldius Lucemburgensis ditionis praefectus, in limitem cum copijs descenderat, vt imparatum Niuernium, si posset, opprimeret.
cum ad Populosam-quercum esset, id vico nomen, qui Musonio XV circiter milliaribus abest, affertur de Belgis ad Corneti-montem in Arduenna silua a Luzarca Castellioneae alae legato caesis. ex ijs CXX interfecti, XL capti, in CC fugam versi. cum id animos nostris fecisset, Niuernius Iuodium vsque progressus, postquam hostem scloppetarijs emissis frustra lacessitum ad certamen prolectari non posse animaduertit, Musonium reuertitur, abductoque secum Carolo Tiercellino Rupimanio loci praefecto Duncheriumvenit, ac postridie Mezeriam. ab eo milliario nec amplius abest Lumium castellum Mosae impositum, quod a Caesarianis tenebatur, Aspramontani comitis defectione. certamine inter nostros et praesidiarios ibi facto, Aspramontanus ipse grauiter in humero vulneratur, vnde paullo post decessit. his actis, quod iam hiems appeteret, Niuernius Catalaunum reuertitur, relicto Imberto Platerio Bordillonio prouinciae legato, qui rem bellicam per eius absentiam administraret. is cum alis equitum Ph. Lenoncuriani Nantolij comitis et Rupimanij in siluam Arduennam profectus, Huberti Fanum ab hostibus munitum deiecit. cum inde Mezeriam reuertisset, N. Gurdius cohortis veteranae dux impiger, rusticis ac vicanis, ex quibus plerunque hostium copiae constabant, caedendis et in fugam vertendis assuetus, contracta ex eo fiducia et hostium contemtu, Mauberti-fonte, id castello ad Mosam, quod a nostris tenebatur, nomen, cum suis egreditur, et in hostium insidias praecipitans, cum nullum humanitati apud immaneis homines locum speraret, frustra exspectatis subsidiarijs, qui a Mezeria summittebantur, forti et inuicto animo pugnans, multis acceptis vulneribus et XXV ex praecipuis suorum desideratis, occisus est. iam in itinere erat Bordillonius, eiusque aduentu territi hostes in vicinam siluam confugerant, excitatis aliquot in ea munimentis; sed cum rei indignitate permotus non expectato peditatu, quem subsequi iusserat, vltro in dumeta ingressus esset, multis suorum amissis equis, nullo praeterea operaepretio facto inde discessit, relato Gurdij cadauere, cui honorifice Mezeriae a nostris virtutis ergo parentatum fuit. id actum XVI Kal. Ianuar. inde crebrae a nostris in Lumij castri praesidiarios excursiones factae, Villafranco veteranae cohortis duce, qui astu militari, obuijs ad stationum conspectum laruis obiectis, armatorum hominum specie diuersa parte in arcis curtem impetum fecit, magnaque inde praeda abacta, sine praesidiariorum sensu, ad suos regressus est. eodem tempore Santamandius, generis nobilitate et ardore iuuenili, quam prudentia, melior, dum delectum regis nomine in limite haberet, ab hostibus interceptus et caesus est. nec multo post nostri Aspramontium debile admodum castellum, cuius possessio Aspramontani comitis morte ad Niuernium donationis titulo deuenerat, capiunt, et incensa curte, Gozae quoque coenobium vicinum incendio vastant, et inde Albentonum versus retro abiere, vbi Io. Stuartus Albinius cum ala equitum, et Landus veteranae cohortis dux in praesidio erant. in Belgij quoque limite Antonius Borbonius Vindocinus prouinciae illius praeses bellum gerebat. is secum Angianum et Condaeum fratres nuper ex Italia reuersos habebat, et CCCC cataphractos equites, peditum ad XOIO, cum quibus Flandriam et Hannonios ingressus multa damna vtrisque intulit, etiam Rigiaco Atrebatum, nisi occulta ipsius consilia fiussent detecta, paene intercepto. inter haec Pontifex cum belli pertaesus ad pacem inclinaret, duos e collegio cardinalium legatos in consistorio decernit, Pium Carpensem ad Caesarem, Hier. Verallum in Galliam, qui regem ad Fontembellaqueum conuenit Eid. Xbreis; et paullo post Lutetiae sollemni pompa de more ab omnibus ordinibus regis iussu excipitur. eius mandatis in Senatum cum diplomate regio allatis, ac deliberatione habita promulgatis, eaedem condiciones appositae sunt, quae olim Ambosij, Gufierij, Pratensis, Farnesij, Sadoleti, et Sangeorgij cardinalium consimilibus mandatis, additumque insuper, ne legatus per alios vicarios, sed tantum per se munus suum in Gallia exerceat; dignitates maiores post pontificaleis in ecclesijs cathedralibus, atque etiam in collegialibus, in quibus formula capitis, Quia propter, seruatur, in quenquam ne conferat: nec canonicos, ne de collegiorum quidem consensu, spe in futurum gratiae obtinendae, creet: nihilque faciat, quod sanctis decretis, pactis, iuribus, priuilegijs, ac praerogatiuis regis, immunitatibus et
libertatibus ecclesiae Gallicanae, et publicarum regni scholarum; edictis, constitutionib. regijs, et Senatusconsultis, ac nominatim edictis, quae paruas datas, quas vocant, et notarios ecclesiasticos spectant, aut deroget, praeiudicet, easque condiciones impleturum se scida manu propria subscripta et in Curiae acta referenda, regi cauere teneatur. id actum in Senatu exeunte anno XVII Kal. Ianu. antequam Gallia egrediamur, domestica quaedam commemoranda superant. Prid. Eid. VIIbr. Catharina regina regi puerum enixa est, qui tertio post mense Nonis Xbribus sacro lauacro est ablutus: fide iusserunt pro eo Eduardus Angliae rex per Thomam Semerum Anglicae classis praefectum, et Vindocinus: eique Eduardi Alexandri nomen inditum; sed postea mutauit, et Henricus dictus regnum fratri succedens obtinuit. eodem anno Annas Momorantius M. E. a rege eius amantissimo impetrauit, vt Momorantij castelli, a quo illi primariae in Gallia genti cognomen est, dux ac patritius regni crearetur, aemulatione Lotaringorum, multis iam tum pernicioso exemplo ambitiosos titulos affectantibus. mense dein Martio lex de praesidiali iurisdictione in Senatu Parisiensi et alijs regni curijs recitata est, et frementibus Patribus promulgata. ea in omnibus Galliae praefecturis consiliarij certo numero ad minimum septem, ijsque cum praefectis et eorum legatis summum iudicium de ijs omnibus ciuilibus litibus tribuitur, quae non amplius CCL libris Franciscis aestimatae sunt; aut si res soli sit, cuius fructus annuus denas libras non superet. id cardinali Lotaringo instigante factum, qui constituta Durocortori Remorum regia iurisdictione, quae tota ante penes archiepiscopos erat, illorum auctoritati parum consuluit. pecuniae inde conflatae inuidiam publica vtilitas, quae sufflamminatis excurrentium liticularum ambagib. ex ea ad omneis redijt, successu temporis aliquantum mitigauit: quamuis, aucto iudicum per praefecturas numero, postea experientia compertum est, virus illud, quod ea lege sisti obtendebatur, semper latius serpsisse, et sensim regnum omne, non sine summa nominis Gallici infamia, peste sua infecisse. aucta tunc et Parisiensis, quae de vectigalibus regijs ius dicit Curia, et in duas classeis distributa, venalium magistratuum iam tunc grassante malo. paullo post lata lex, vt in ciuitatibus et oppidis fossa et muro vallatis nulli Curiones admitterentur, qui non doctrinae periculum in Academijs celebribus fecissent, et aliquem honoris gradum et ordinem adepti essent; qui contra huius legis praescriptum ab episcopis aut ipso Pontifice creati essent, tanquam vitio creati remouerentur. postea VIII Eid. Iunij, cum rex Andegaui esset, ad eum perlatum est, prauo more inualuisse, vt in contractibus rerum pretia aureis aestimarentur, sicque aurum omne ex Gallia occultis externorum negotiatorum artibus sensim exportaretur. itaque decretum, vt pretia in posterum non nisi libris Francicis aestimarentur. id pro tempore summe vtile, postea mutauit; aurei et argentei numi, cuius pondus ac quantitas spectari debet, valore per librarum, quae arbitrariae sunt, multiplicationem in immensum pretium excrescente, vti deinceps videbimus. mox et apud Namneteis sancicum est prid. Eid. Vtileis, petito a Graecis et Romanis, quod etiam nunc durat, exemplo, vt lanij vbique in Gallia carnes exagio vendere, pretio amagistratibus in libras singulas constituto, teneantur, verum ei legi, cum parum subleuare populum videretur, tacito dissensu mox abrogatum est, necessitate remota; etsi plerisque locis etiam hodie ad pondus carnes vendendi seruata consuetudine. nec praetereundum videtur, quod tunc magna animorum contentione in aula principis agitatum, tandem praeualente malo more contra ius et honestatem publicam obtinuit. Tolosae ante triennium VI Kalend. IXbreis S. C. factum fuerat, quo impudicitia sacerdotum grauibus admodum et ignominiosis poenis coercebatur, regijs magistratib. potestate facta in eos animaduertendi, quod iudices ecclesiastici conniuere, et huiusmodi criminum castigationem negligere dicerentur. rem ordo sacer grauissime tulit, querimo niaque ab episcopo Montalbanensi de S. C. adregem, qui tum Ambosiae erat, delata tandem peruicit, vt sanctioris consilij decreto illud reuocaretur, et tanquam contra sancta decreta et ecclesiastica priuilegia factum induceretur, negotiumque datum P. Altoclaro libellorum supplicum magistro, qui pudendo alio cognomine indigetabatur, vt decretum regium executioni mandaret,
et iniurias a sacerdotibus acceptas publice sarciret. id actum III Kal. Maias hoc anno. neque hoc contenti ecclesiastici virulentum librum edunt, quo Senatûs Tolosani auctoritatem contumeliosis dicterijs perstringebant; cui contrario scripto Io. Masencalus Curiae princeps, antiquae grauitatis et probitatis vir pro S. C. defensione respondit; quo aculeate atque adeo acerbe in mores et libidines sacerdotum inuehitur; eoque nomine a theologis Parisiensibus liber publica censura anno se quenti damnatus est; nec dubium est famae discrimen ipsum quoque aditurum, nisi eum amplitudo sua, et integritatis opinio a calumniae morsibus vindicasset. cum vero magnis et longinquis bellis sumptus vltra modum crescerent, extremo hoc anno ad Fontembellaqueum de principum aliorumque procerum sententia decretum est, vt e patrimonlo regio agri vsque ad vicies centies OIO Francicarum librarum annui reditûs fiduciaria venditione alienarentur. eodemque tempore Septimani fundorum patronalium et nobilium, quae ab ignobilibus possidentur, possessionum item sacerdotalium caussa regi C numûm Francicorum millia pependerunt; cuius rei ratione singulis XL annis ab omnibus regni prouincijs ingenteis summas principibus nostris exigere ius est. et hactenus de rebus domesticis nostris dictum sit. Maria Scotiae regina, quae iam annum in Gallia commorata erat, postquam res, vt sibi videbatur, ex animi sententia ordinauit, in Scotiam reuersa est. eo venerat partim, vt filiam, patriam, et propinquos viseret, partim vt de rationibus, quibus proregem a publica rerum administratione summouere posset, cum rege conferret. per fratres ab ipso facile impetrauit, vt primores, qui eam prosecuti fuerant, varijs honoribus praemijsque ordine et loco remuneraret, et proregis inprimis propinquos ac familiareis, interque alios Robertum Carnagium et Dauidem Panitarium Rossensem episcopum, quos magnis promissis oneratos rex in Scotiam remittit, qui proregi suo nomine significarent, rem sibi gratissimam facturum eum, si magistratus quod superesset breue tempus, reginae viduae cederet. ita regina Gallia soluit, et accepto secum legato Henrico Clutinio Oisello sibi pergrato et alioqui acris ingenij homine, terrestri itinere per Angliam reuertitur. cum annum proregem conuentus iuridicos agentem secuta esset, per propinquos eum sollicitare cepit, vt se imperio abdicaret: id quo facilius ei persuaderet, de rationibus reddendis metum iniecerat, quas non posse diu differri regina iam adulta videret: nam magnam pecuniae vim et multum opulentae supellectilis Iacobus V moriens reliquerat, quas ille res inter suos profuderat. is igitur quo securitatem suam et suorum redimeret, in has condiciones cum regina vidua conuenit, vt quae cunque e proximi regis bonis vsurpauerat, ea a Gallis ipsi condonatum iri caueret, ac immunem a rationibus tutelae reddendis praestaret, accepto tantum ab ipso iureiurando, se quae adhuc comparerent redditurum. vicissim Castri-Eraldi in Pictonibus ducis titulo donatus est, cum pensione XII OIO liberarum. adiectum, vt si regina sine liberis decederet, ipse proximus haeres ei decerneretur. haec postea in Gallia per reginam et curatores eius confirmata. ij erant Henricus rex, et Franciscus Lotaringus ac Carolus cardinalis fratres, quos regina ex sententia matris ad id creauerat. sed nihilominus prorex ad solitam inconstantiam reuolutus, appetente finiendi imperij tempore, cum cogitaret, quam periculosum esset, e summo magistratu, in quo plerosque offendisset, ad vitam priuatam recidere, in qua iniurijs multorum et iustae fortasse vindictae expositus esset, moras nectere, et contra palam obniti, caussas etiam addere, quod regina nondum XII annum expleuisset. itaque regina vidua Sterlinum secessit, relicto prorege in summa solitudine, alienatae a se omnium voluntatis manifesto iudicio: quod eum postremo adegit, vt vltro condiciones acciperet. In Anglia vero longe periculosissimi motus eodem tempore excitati sunt. nam Ioan. Dudleius, qui primo Beruici comes, dein Nortumbriae dux creatus est, homo ambitioso et sagaci ingenio, cum Sommersetum regni protectorem abiecti spiritus virum, cuius patientia hactenus abusus fuerat, rei male gestae accusasset, et in carcerem conijci curasset, demum cum ipso reconciliatus, ei auctor fuit, vt fratrem virum strenuum et sibi
formidabilem securi percuteret; quo facto, iam voti compos et summa potentia ad se contracta, cum aliud non su peresset, quam vt Sommersetum ipsum de medio tolleret, prae se hominis contemptum ferens, eo illum adegit, vt quo auctoritatem suam vindicaret, de Dudleio occidendo consilium iniret. igitur ad eius domum specie illum visendi accedit, o cculta lorica tectus, et alios secum armatos trahens, quos in proximo cubiculo reliquerat: sed cum ad Dudleium nudum et lecto decumbentem summa beneuo lentiae significatione introductus fuisset, vir miti ingenio poenitentia ductus, quod destinauerat, exequi noluit, atque inde re infecta discessit. re postea detecta suis ipsum prodentibus accusatus, quantumuis inuito rege, cuius pueritia sub eo adoleuerat, ad mortem damnatur, quod in legem nuper latam peccasset, qua constitutum erat, vt si quis aliquem ex regio Senatu occidendi consilium cepisse deprehenderetur, quamuis rem non perfecisset, capite lueret. itaque anni sequentis initio Londini magno fortunae ludibrio securi percussus est. cum eo morte affectus Rodulfus Vainus, cuius consilio vsus Sommersetus illicitos coetus habuisse, et contra Nortumbrium et alios conspirasse dicebatur; cum vero Vainus ad supplicium duceretur, Nortumbrio denunciasse fertur, fore, vt sanguis suus ei, quandiu viueret, pro ceruicali futurus esset. Sommerseti mortem plerisque vltra modum doluisse constat, nec defuere, qui strophiola ipsius cruore tincta secum domum auferrent; et inter eos matrona magni animi reperta est, quae altero post anno, cum Nortumbrius a Maria captus per vrbem traduceretur, sudarium Sommerseti sanguine foedatum occurrenti in platea ob oculos ingerens, En, inquit, sanguinem optimi viti ac regis optimi auunculi, qui nefaria tua proditione effusus nunc vindictam de te exposcit. Sommerseto regis auunculo sublato Dudleius, penes quem iam rerum summa erat, ad maiora animum intendit, eoque postremo dementiae deuenit, vt etiam de regno inuadendo cogitaret, quod maximorum in eo regno motuum caussam praebuit. eodem anno Martinus Bucerus Selestadij in Alsatia natus, quem relicta Argentinam in Angliam transmisisse diximus, Cantabrigiae diem suum obijt pridie Kal. Mart. cum LXI aetatis annum ageret, multorum carminib. epitaphijs celebratus, ac praecipue duorum Suffolciorum fratrum quorum mater semper aegrotanti assedit, et omnia humanitatis officia praestitit. paullo antequam moreretur, cum Germaniae statum deploraret, vereri se saepius dixit, vt in tanto multorum ardore Deum cognoscendi et ecclesiae instaurandae, deficiente disciplina, qua improbi castigarentur et ordo in ministerio seruaretur, laudabiles eorum conatus diu aut feliciter procederent. itaque optare vnice se, vt quae ad Eduardum regem de ecclesiae disciplina constituenda scripto comprehendisset, per Angliae regnum locum haberent, et relligiose obseruarentur. funus eius magna frequentia celebratum, plus II OIO hominum illud deducentibus, et corpus in maiore vrbis templo conditum est. hic etiam annus vltimus fuit Andreae Alciato Mediolanensi, qui primus purioris litteraturae et antiquitatis cognitionem ad iuris scientiam attulit, in Gallia diu Auarici Biturigum Cuborum, et postea Auenione publice professus, vbi nostris hominibus postea ad eandem scientiam illustrandam exemplo suo viam praeiuit: inde iam inclinata aetate in Italiam relicta Gallia se contulit, et Bononiae primum, dein magnis stipendijs ab Hercule II euocatus Ferrariae docuit. tandem multis editis scriptis emeritus senex Ticini, vbi et ius profitebatur, cum annos LV III, M. VIII, dies IIII, sic enim ex eius genitura ab Hier. Cardano conscripta patet, sub principium anni prid. Eid. Ian. placide in Deo obdormiuit, ad B. Epiphanij sepultus. eo iunior M. Antonius Flaminius Foro Cornelij nobili Galliae togatae oppido sub id decessit, qui ad poetices, in qua inter Italos excelluit, et philosophiae studia etiam pietatem non vulgarem adiunxit, in Alexandri Farnesij cardinalis eximij literatorum fautoris familia diu versatus, eiusdemque liberalitate subleuatus, artam et cum Reginaldo Polo amicitiam coluit, ab eoque monitus diuinam Dauidicorum psalm. primus inter suos cum aliqua laude latinis versib. expressit, maiora vtique praestiturus, nisi infirmitas stomachi et alia valetudinis in commoda studiosis familiaria retardassent, ac postremo non ita aetate prouectum eripuissent. anno clima cterico suo Veronae illustri praeclarorum ingeniorum in alumnae patria obijt Io. Baptista
Montanus Medicinae artis praestantissimus, cuius scripta magno in pretio, habentur, partim ab auctore, dum viueret, publicata, partim a grato discipulo Ioanne Cratone, qui medicinam felicissime sub III Impp. fecit, post eius mortem edita. eodem anno et Ioachimus Vadianus mortalitatem exuit, fano Galli apud Heluetios natus, mathematicis artibus ac geographiae praecipue, quam scriptis illustrauit, cognitione clarus, tum et ad extremum etiam theologus non exigui inter suos nominis, et propter prudentiam cum summa integritate coniunetam ex vmbra et puluere litterario in lucem ciuilem euocatus, delato a ciuibus summo patriae suae magistratu, in cuius administratione non solum conceptam de se spem aequauit, sed etiam longe superauit, vt eius exemplo confirmari possit, philosophis et litreratis hominibus reip. administrationem minime interdicendam esse.
DVM in eo res essent in tota Europa, Caesar, qui bellum Parmense, cuius feliciorem successum odio caecus Gonzaga spoponderat, in longum trahi, in Subalpina vero regione damnosum incendium accensum, et quod illum peius habebat, Pontificis animum a bello alienatum ad pacem inclinare cerneret, summopere animi angebatur. accedebat ad haec, quod Senensium res non ita tranquillae erant, cum illi, siue praepostera Mendozae seueritate offensi, siue quod arcis, quae in dies approperabatur, constructione irritati, homines natura liberi, durum seruitutis iugum exhorrescerent, cum Gallis Parmae, Venetijs, et alijs Italiae locis secreta consilia conferrent. nec a regno Neapolitano satis securus erat, ob suspicionem de consilijs a Ferdinando Sanseuerino Salerni regulo agitatis. is siquidem indigne a Petro Toletano prorege antea habitus, nuper vero insidiose ab vno ex suis municipib., dum Salerno Neapolimrediret, scloppeto petitus, facti inuidiam in proregem reijciebat, qui vindicta ardens et potentia sibi commissa abutens cum vniuersa regni nobilitate manifestas inimicitias exercebat. tunc et detecta Mediolani conspiratio de Ioanne Luna arcis praefecto occidendo ab Horatio Peccio et Georgio Tricercio patricijs Senensib. inita, qui arctissima cum Luna familiaritate coniuncti, de patrando facinore et tradenda Gallis arce spem Lud. Birago fecerant. sed capto Tricercio, nam Peccius euasit, et tormentis admotis rem confitente, exitum res non habuit. iactarum et ab hostibus de prodenda ad Antonij Fanum excitata munitione, et Io. Baptista Montano atque Alex. Vitellio capiendis aut trucidandis clam inita consilia, coniurationis auctore Tullio Galesio, qui nostrarum partium antea fuerat, deinde ad hostem transierat; ob idque comprehensus, et confessione per quaestionem extorta summo supplicio affectus est. sed omnium maxime vrebat Caesaris animum pecuniae penuria: nam spes de auro Indico fefellerat. itaque cum rep. Genuensium per Erastum ab epistolis agit, vt aes alienum cum Cosmo Etruriae duce pro Plombinensi ditione contractum dissoluerent, et ipse Iluam ac Plombinense territorium sibi sumeret, et ita eos Cosmi noui domini viciniae metu liberaret: verum illi temporum mutationem caussati, condiciones oblatas recusarunt; tandemque ad priuatos negotiatores reuolutus, cum aliter non posset, grauissimis vsuris CC aureorum OIO mutuo accepit, quibus statim in militem distributis, seditionisproximae motus vtcunque pro tempore compescuit. his angustijs conflictantem Caesarem, prospera, quae cottidie de rebus Pannonicis afferebantur,
aliquantum recreauere: quod ea, licet in rem fratris fierent, ad existimationem suam pertinere, et conatus Turcicos labefactare crederet; de quibus antequam dico, pauca de prouinciae et adiacentium regionum situ atque statu ad intelligentiam eorum, quae deinceps narranda sunt, necessaria operae pretium praefari visum est. Infra Sarmatiam Europaeam versus meridiem Carpatij montes sunt, quibus Pannoniae a VIItrio ne terminantur. eae sunt duae; superior, quae hodie Austriam fere continet, prima, consularis olim dicta, in qua paullo infra Viennam Carnuntum, Sabaria B. Martini, et Stridon B. Hieronymi cunis nobiles. est et inferior proconsularis, quae Drauum a meridie pro limite habet; vtraque ab occidente Marcomannos, in quibus hodie Morauiae marchionatus, et Noricum mediterraneum, atque adeo Caecij montis radices contingit. vltra Danubium erat olim Valeria; erat et Pannonia Interamnis, sic dicta, quod ad Sauum vsque protenderetur, inter Drauum et Sauum, qui iuxta Taurunum in Danubium influit, sita, in qua Sirmium: post occasum imperij ea regni Slauoniae pars Hungariae regibus vectigal pendebat. rursus infra Sauum Croatia, Liburnia, Bosnia, Dardania atque adeo Dalmatia est, Illyrici olim nomine comprehensae prouinciae, quae ad mare vsque Hadriaticum excurrunt, et Bosna fluuio ab ortu clauduntur; vltra quem Moesia superior ortum versus se se erigit, nunc Seruia; et mox inferior, quae et Bulgaria, sequitur; et vtraque inter Haemum montem et Danubium sita vsque ad Euxinum pontum porrigitur. nunc alia Pannoniae diuisio explicanda est, quae a Danubio mediam eam secante citerior et vlterior dicitur. de citeriore dictum est; vlteriorem, quae Carpatijs montibus et Tibisco amne a montibus Maromorusijs orto ad orientem clauditur, Iazyges Metanastae tenent: trans Tibiscum ab ortu Dacia est, Decebali olim regnum, quae a VIItrione Tyra fluuio aut etiam Axiaco, ab ortu ponto Euxino, a meridie Danubio terminatur; visunturque hodie ad Seuerinum vestigia poptis Traiani, quem immortalis gloriae imperator in Danubio strauit, post debellatum Decebalum, vt illac copijs Romanis in Daciam facilior esset ingressus; in ea hodie Valachia est Danubio, et supra eam Moldauia ponto Euxino admota, vtraeque a regulis Turcici imperij tributarijs tenentur, regiones minus cultae; sed ad occidentem Transsiluania est regio pecoris, iumentorum, vini, frumenti, ac denique auri et argenti feracissima: eam Narrabo seu Marisus et Aluta hodie Cheres, a VIItrione orti interluunt, qui minoribus plerisque acceptis amnibus aucto alueo nauigiorum capaces in Danubium exonerantur, et auri ramenta plerunque, vt Antonius Bonfinius Hungaricarum terum luculentus scriptor tradit, sequilibralia trahunt: siluis vero et montibus in coronae speciem cingitur, praecipuasque vrbes habet Cibinium, quod Hermenstatum hodie appellatur, Claudiopolim siue Kolosuaram, Bistriciam, Albam Iuliam, siue Veisemburgum, et quam Hungari Brassouiam vocant, hodie dictam Stephanopolim; easque omneis a Saxonibus, vt creditur, conditas, qui post saepius repetitam Caroli magni victoriam ante IO CCC annos in Daciam mediterraneam demigrauerunt, eaque armis occupata, linguam Saxonicam retinuerunt, eiectis indigenis, quorum pars esse censentur Ciculi populi, qui montana Trassiluaniae ad Boream et ortum incolunt, ob idque etiam nunc hodie aduersus ceteros prouinciae populos, quos veteri nomine Saxones vocant, inueterata odia seruant. ad occidentem et meridiem sunt Rasciani ex Thracia et Macedonia illuc olim translati, gens bellicosa et laboris patiens. his populis Vaiuodae titulo praeerat Ioannes Zapolia, cum Ludouicus Ladislai S. Hungriae rex infelici proelio ad Mugacium cum Solimano conflixit, sicuti libro primo diximus, et ex regis morte occasionem augendae potentiae captans, Hungariae procerum fauore rex electus est, et Albae regali, loco et more maiorum, regia ornamenta ac coro nam sumpsit. sed cum postea Ferdinandus Caesaris frater, qui Annam Ludouici vltimi regis sororem in vxorem duxerat, contrario procerum fauore in regem assumptus esset, hinc Ioannes Turcico robore fretus, illinc Ferdinandus suis fraternisque viribus, et vterque regulorum inter se dissidentium opibus subnixi, magno reip. Christianae detrimento de regno diu certarunt; tandem conuentum inter eos; sed Ioannis morte pax dirempta, Turcique in auxilium a regina
vidua et Stephano Ioannis F. vocati, cum potentissimo exercitu Pannoniam ingressi Ferdinandi copias fuderunt, et amicitiae velamento Budam postremo occuparunt, anno huius seculi XXXI, amandata in Daciam regina cum filio, et Georgio Martinusio praecipuo Ioannis defuncti consiliario. is natione Dalmata, nobili familia, sed in tenui re educatus, vilissima puer apud Ioannis regis matrem ministeria exercuit, calefaciendis hypocaustis destinatus. quapropter elati ingenij iuuenis, seu taedio praesentis, seu desperatione melioris fortunae, relicta Ioannis familia, vitam monasticam in Paulli primi eremitae coenobio iuxta Budam professus est, cellariaeque praefectus et promus condus effectus, ad victum necessaria, non aequaliter, sed prout alios alijs plus diligebat, inter fratres distribuebat, iam tum vel in leuissimis rebus et inter humilis condicionis personas gratiam aucupans. ibi primum litteras didicit, et, quamuis iam adultior, etiam latine aliquid effari, ea spe, vt inter sacerdotes cooptari et solemne sacrificium celebrare posset. ita in Ioannis familiam redijt, eumque Ferdinando in regem assumpto, exulantem apud Sigismundum Poloniae regem socerum secutus, multis et grauissimis in negotijs fidelem ei operam nauauit, variasque ac periculosas legationes vestitu dissimulante personam et securitatem praestante, intrepide obiuit. quibus officijs adeo sibi Ioannis animum deuinxit, vt ab eo mox in regnum restituto, in secretius consilium allectus, et quaestura regni, quae dignitas primaria est, ornatus sit, Varadinensi prius episcopatu donatus, ac postremo tutor cum regina vxore Stephano filio testamento relictus. sed cum homo ambitiosus spretis reliquis proceribus in publica administratione ingenio suo vteretur, in suspicionem reginae venit regni affectati: itaque crebrae inter eos discordiae vtrique perniciosae, atque inprimis Christiano nomini; et quo saepius reconciliati, eo suspectior alter alteri. tandem post crebras reconciliationes cum sub rege pupillo popularium gratiam aucupatus, sensim ad se omnem potentiam contraxisset, eo desperationis matrem adegit, vt rursus a Solimano contra Georgium, quasi cum Ferdinando in necem filij et ipsius auctoritatem consilia agitantem, auxilia petierit: sed ea serius venere, intereaque Georgius cum regina pacem inijt, et vt erat inuicto animo et indefessa sagacitate, dato negotio Thomae Varocio et Francisco Chendio Ferentio praecipuis amicis, ope Ciculorum, ferocissimae, sed amicissimae sibi gentis, Petrum Moldauiae regulum, et Valachiae Vaiuodam, quem vulgo Transalpinum appellant, Solimani iussu reginae auxilio venienteis diuersis proelijs, antequam coniungerentur, fudit; et ipse Budae purpurato obuiam profectus, illum amissis CCC equitibus Dacia excedere et retro Budam regredi coegit. verum non diu concordia inter reginam et Georgium stetit, qui quod se imparem Turcicae potentiae cerneret, a qua parata auxilia ad reginae nutus videbat, clam cum Ferdinando agere cepit: nec deerant rationes, quibus homo ancipitis animi fidem suam Ferdinando approbaret, et nihil se ab officio et munere alienum facere ostenderet: id enim agere se, vt Ioannis munificentissimi domini ac bene meriti de se patroni filio et reipub. simul Christianae consulat, quae ambo impotentis et suspiciosi animi femina perditum eat, dum publicae administrationis omnino imprudens ad leueis quosque rumusculos et suspiciones statim auxiliareis Turcos euocat qui vt Budam olim, sic ceteras harum regionum vrbeis et arceis semsim in potestatem, amicitiae specie, redacturi sint, fortunamque ipsius ac filij pessum daturi. igitur sic optime vtrique consultum videri, si regina filij nomine Ferdinando regnum cedat, compensatione idonea accepta, vti olim inter Ioannem et ipsum conuenerat: ita enim fore, vt pueri multis iniurijs in illa aetate obnoxij incerta fortuna in tuto collocetur, nec relligionis caussa prodatur, tradito regno, quod irrumpentibus Turcis sit oppositum, in manus potentissimi principis, qui suis et Imperij viribus communem Christiani orbis limitem contra communem hostem tueatur. Ferdinandus, etsi leuitatem hominis suspectam haberet, tamen ne videretur tam pulcram rerum suarum in Pannonia stabiliendarum occasionem praetermisisse, Georgio gratias agit; et vt in tam laudabili proposito perseueret, hortatur; atque interim, dum maiora auxilia summittat, OIO equites Hungaros cum quadrimestri stipendio ac machinis bellicis aliquot eo praeire iubet: quib. de reb. mox Caesarem fratrem certionem facit,
ab eoque petit, vt virum rei militaris scientia et in negotijs tractandis prudentia praestantem quem summae rerum praeficeret, ad se mittat. is omnium suffragijs, Albani, Ioannis Dauali Piscariae marchionis, Ferd. Cordubensis Sinuessae ducis, et Atrebatensis, qui res Caesaris tunc administrabant, delectus est Io. Baptista Castaldus Piadenae comes, et ob res recenter egregie gestas (nam in bello Germanico castrorum praefecti summa cum laude munus obiuerat) Cassani marchio a Caesare creatus; qui mox Viennam in Austriam ad Ferdinandum profectus, postquam de belli gerendi rationib. cum eo egit, et de ingenio Georgij, qui cum illi praecipue futura res erat, cognouit; prouisis, quae necessaria erant, et assignata VIII OIO aureotura pensione, vt Pannoniae, Daciae, Croatiae, ac Dalmatiae, quae familiae Austriacae sint, cum summo imperio praeesset, Kalen. Maij Agriam versus iter habuit. oppido custodiendo a rege impositus erat Bernardus Aldana VII vexillorum Hispanorum dux, quodque magnum momentum ad bellum gerendum habere videretur, eius muniendi cura Erasmo Teuflio commissa; ibi tantisper commoratus Castaldus, dum omnes copiae conuenirent, ac tormenta inprimis, VII Kalend. Iunij Agria discedit, ita ordinato exercitu, vt ipse primam aciem duceret, cum VII illis Hispanorum vexillis, quae OIO OIO CC pedites efficiebant, IO peditibus Hungaris, quos Heiducos vulgo vocant, et OIO CC leuis armaturae equitibus, quos Hussaros ab indigenis appellari superioribus libris diximus, quorum dux erat Christophorus Quadorum regulus; ijs adiuncta erant IIII tormenta instructa. in medio agmine erat Felix cum Ioann. Baptista fratre ex Arcuensium comitum familia cum III OIO peditum Germanorum, et IIII tormentis, ac praeterea II colubrinis, et CCCC equitibus cataphractis. in postremam aciem reiecta erant impedimenta, quibus custodiendis CCC Hussari destinati III cum machinis campestrib. cum hoc modico exercitu primus cum incedens, quod omnia pacata a tergo essent, ad Tibiscum peruenit. vbi suos cohortatus eodem semper ordine incedens, fluuium tamen non nisi VIII dierum spatio transmittere potuit, quod admodum humili vtrinque ripa multis iam ibi acceptis amnibus auctior late diffunderetur: inde Derbezenem procedit, locum natura munitum, ibique Andream Batorium et Thomam Nadasdium primarios Hungariae regulos obuios habuit, hunc quidem summum equitatûs Hungarici praefectum, illum huius legatum, cum IO equitibus angustias illas, quib. in Daciam equiti iter est, seruanteis. cum ijs ita ordinata acie, vt maior vero appareret, progreditur, Zalnocum vsque castelum vndique fossa aqua plena cinctum, quod L Hispanorum praesidio firmat. dum in eo esset, vt quamprimum Georgium conueniret, Isabella regina comitia Agnatetij indicit, loco frequenti, sed minime munito, in quibus ope amicorum, ac Daciae principum, Georgio ob nimiam potentiam infestorum gratia, se consecuturam sperabat, vt illi imperium abrogaretur, cui rei homo sagax, qui tunc Varadini erat, vt praeuerteret, datis ad amicos litteris statim eo ire statuit, vt praesentia sua reginae consilia disturbaret. dum in itinere esset, currus, quo vehebatur, siue casu, siue aurigae imperitia, dum per confragosam viam incedit, euersus est; quod pro sinistro omine cum omnes circa ipsum acciperent, infaustamque ex eo profectionem fore augurarentur, et vt domum rediret, rogarent, ille vt erat ad magna natus, ideo que summus periculorum contemptor, ad eos renidenti vultu versus, Atqui frustra, inquit, ex fortuito euersi in terra currus casu mihi timetis, quem nunquam euertendi in caelo currûs astrum benignum protegit. igitur non intermisso itinere Agnatetium venit, moxque eius aduentu comitia soluuntur, regina, quod Georgij praesentiam aut metueret, aut non ferret, Albam Iuliam secedence, adducto secum, cum ijs, quas habebat, copijs, Petro Vicchio Hungariae regulo et Ioannis ipsius mariti propinquo. inde mox digreditur, verita, ne a Georgio ibi oppugnaretur, relicto in ea Vicchio, cui curam vrbis muniendae commisit, et Saxabessum situ et arte tutiorem receptum se contulit. nec vana fuit reginae coniectura; nam digressa mox ea Georgius, cum ijs, quos Varadino adduxerat, militibus Albam obsidet, admotisque tormentis verberat. interea Castaldus lente progrediebatur, quod montium angustias, per quas exercitus deducendus erat, a marchione Balasso, qui paullo ante a Ferdinando ad reginam defecerat, insideri intellexerat. eo
praemissi Batorius et Nadasdius. haut procul aberat Dalmasium castellum in colle situm, quod a reginae praesidiarijs tenebatur: inde displosis tormentis cum Castaldiani infestarentur, negotium datum Felici et Ioan. Baptistae fratrib., vt locum expugnarent, ducendis et reducendis copijs in posterum accommodatum, si in ipsorum manus deuenisset, quippe aditum intercludentem, et si a tergo in hostium potestate remaneret, valde detrimentosum. dum res ad Dalmasium maioribus tormentis agitur, Castaldus in prouinciam ingressus, Claudiopolim cum exercitu venit. cuius aduentu perterrita regina, cum de obsidionis Albae euentu timeret, quo rebus suis consuleret, et gazam omnem atque ipsa regia insignia, quibus Georgium inhiare cognouerat, conseruaret, Vicchio mandat, vt deditionem faceret, his condicionibus, vt saluum militem omnemque suppellectilem et insignia regia inde deducere liceret. iamque Castaldus Agnatetium venerat, comeatu abundantem locum, vt ibi militem recrearet; et Georgius capta Alba Saxabessum ad reginam contenderat, vt erroris sui admonitam ad conueniendum cum Ferdinando hortaretur. regina seu spe, seu metu persuasa, vt Dalmasium Castaldo dederetur, imperat. inde Georgius superbo admodum comitatu, CCCC equitib. fere nobilib., quos ad latus semper habebat, praeeuntib. et CC scloppetarijs subsequentib., curru, qui ab VIII equis conspicuis trahebatur, Agnatetium ita improuisus aduenit, vt vix Castaldo oppido egredi et cum suis honoris ergo obuiam prodire per temporis angustias licuerit. postquam in conspectum venere, Georgius curru descendens in equum insignem, cuiusmodi semper aliquot pone eum sequebantur, insilit, et ita Castaldum magna cum beniuolentiae significatione, deinde ipsum Aldanam, ac reliquos Hispanos, qui cum eo venerant, amplexus, Agnatetium cum Castaldo ingreditur, vbi ad ipsius Castaldi hospitium maioris honoris caussa primo diuertit. ibi cum Castaldus de amplissimo imperio, quod sibi rex mandasset, fidem Georgio fecisset, addidissetque, hoc etiam in mandatis se habere, vt omnia ex Georgij sententia ageret, et ad omnia praesto esset, homo dominandi supra modum cupidus, quantumuis cautus, affectato Castaldi obsequio ac pollicitationibus delusus, vt potentiam in illa prouincia ostentaret, Albam Iuliam sibi et suis copijs hospitium sumit, in qua, quoties opus esset, de repub. consultaturi ipse et Castaldus deinceps conuenirent. inde digressus Georgius rursus Saxabessum ad reginam contendit, vt cum ea de rebus cum Castaldo tractandis ageret. ibi mox superuenit Castaldus, et in tegni consilio coram Georgio ceterisque procerib. aduentûs sui causas exponit, vt videlicet, cum regina de condicionib. iam antea Ioanni eius marito oblatis ageret. eae erant, vt regina filij nomine Transsiluania, quam Turcicae potentiae impar tueri non posset, in rei Christianae commodum Ferdinando cederet, et compensationis loco Eupoliae et Raporij in Quadis principatus, quorum annuus reditus XXV OIO aureorum conficeret, possideret; arctiorisque amicitiae caussa Ioannes ipsius filius, sic enim, non iam Stephanus deinceps appellabitur, Ioannam Ferdinandi F. in vxorem cum C aureorum millium dote acciperet, aes omne alienum a patre et matre ipsius contractum dissolueretur, L OIO aureorum, quae Isabellae dotis nomine restitui deberent, a Ferdinando penderentur, et quo vsque omnia praestarentur, pignoris loco Cassouia primaria in circumvicina regione ciuitas reginae et filio ad habitandum concederetur. in has condiciones assentiente Georgio, regina odio potius ipsius Georgij, cuius omnimodo se iugo eximere cupiebat, quam voluntate conuenit, fidem Castaldi secuta hominis versuti, qui nihil non promittere Ferdinandi nomine paratus venerat, vt reginam Daciae imperio deijceret, et prouinciam in Austriacorum potestatem redigeret. cuius rei postea eam, quamuis serius poenituit. vicissim Georgio concessum, vt Daciae cum Vaiuodae titulo sub Ferdinando praeesset, attributa XV OIO aureorum pensione, simul et vt magni quaestoris munus obtineret, quod hactenus semper exercuerat cum IIII OIO aureorum annuis: Tordensium item salinarum, quas tunc possidebat, vectigalia, quod immensi reditûs essent, Georgius a Ferdinando redemit, partis tertiae ipsi a rege gratia facta: nec multo post Strigoniensi episcopatu, cuius annuus reditus L OIO aureorum excedere credebatur, donatus est, et galeri purpurei honos a Pontifice vltro delatus, satagente Ferdinando, vt
hominis ambitiosi vastum animnm obuia liberalitate et cumulatis honoribus expleret. sed nihilominus profundae prudentiae vir, quantumuis abunde sibi prospectum esset, cum fuspectam merito tam propensam Castaldi beniuolentiam haberet, reginam, vt beneficiorum a Ioanne defuncto marito acceptorum memorem decebat, sedulo monebat, vt cautius ageret: verum illa, quae hominis ingenium auersata eius omnia consilia secus interpretabatur, et abunde de Georgio vindictam sumpsisse se existimabat, si detectis tam salutaribus sibi et filio monitis eum cum Ferdinando committeret, rem omnem Castaldo aperit, et condicionib. ab eo propositis transigere paratam se ostendit: indictisque protinus ad Claudiopolim comitijs, ipsa inter Georgium et Castaldum media incedens cum filio III Kal. VIIbr. ad coenobium, quod VIII ab vrbe milliarib. abest, digreditur: ibi insignia regalia repraesentata. ea erant corona aurea, caelo, vti fabulantur Hungari, D. Ladislai Pannoniae regis temporibus demissa, sceptrum eburneum inauratum, orbis figura aurea, pallium regale, tunica, et calcei, lapillis pretiosis et vnionib. omnia ornata. tum regina ad filium conuersa, Quando tua, inquit, aut mea potius fortuna non tulit, vt regno paterno legib. et iure gentium tibi delato vti frui posses, fatorum iniquitatem, quae nulla vi nostra aut humana industria corrigi potest, aequo animo feramus, necesse est: et in his rerum angustijs id eligendum, quod, si minus vtile possit videri, quid enim est tanti, quod regno queat rependi? at tutius certe tibi, et reip. Christianae futurum conducibilius. in ea siquidem aetate constitutus es, in qua optime de te consuluisse ij censendi sunt, qui quauis ratione omnib. fere iniurijs obnoxium caputa periculo praesenti liberauerint. itaque cum supra aetatem et vireis tuas huius prouinciae contra Turcorum potentiam defensio posita sit, non aegre ferre debes, si quod opib. proprijs tueri nequis, potentiori principi tuendum tradas; a cuius amicitia tantum gratiae ac fauoris sperare in posterum potes, quantum ingrati laboris ac molestiae et parens tuus, et post obitum eius vterque nostrum pertulit. nam Turcorum amicitiam, id enim ingenue agnosco, neque errorem fateri pudet, potentiorem quam fideliorem hactenus experti sumus, et dum priuatis reb. nostris prospicere nos putamus, remp. Ghristianam, nosque ipsos, qui illius pars sumus, in extremum discrimen adduximus, igitur, quod nomini Christiano conducibile, tibi vero gloriosum ac tutum, mihi felix fortunatumque sit, haec insignia in manus tuas Castalde trado, vt ea ad Ferdinandum quamprimum tuto deferenda cures. erit tuae fidei, et eius, cuius auspicijs in Daciam venisti, vt condiciones propositae sine mora et fraude impleantur, et sereniss. rex non tam regnum adipisci, quam eo adepto magnanimitatis et constantiae laudem quaesiuisse videatur. traditis insignibus, quibus innata genti superstitione simul et ius legitimum in regno tradi et transferri vulgo creditur. ad comitia proficiscuntur; in quibus Castaldus prolixa habita ad proces oratione, eos in Ferdinandi fide confirmat, et exemplo Palaeologorum, Comnenorum, et Bucalorum, aliorumque Graeciae principum demonstrat, quanto huc vsque Christianae reipub. detrimento, auxilijs Turcorum suffulti simultates priuatas exercuerint; quantoque in periculo res fuerit, nisi Dei omnipotentis clementia effectum esset, vt regina, quo imminentem a florentissimis quondam hisce prouincijs calamitatem auerteret, sibi et filio consuleret, ac Ferdinandi liberis, quibus hereditario iure debetur, vltro regnum cederet, et ita sublatis dissensionum seminib. inter proceres concordia sarciretur, vt coniunctis deinceps virib. et iniuriam illatam vlcisci, et, si occasio ferat, inferre bellum possint, domi pacati, foris formidabiles, ab omnib. denique Christianis, pro quorum salute excubant, immortalem gratiam inituri, a Deo vero immarcessibilem salutis coronam Christi fidelib. athletis in caelo repositam confecuturi. quib. dictis, Georgius ante omneis in fidem Ferdinandi tanquam legitimi regnorum heredis iurauit: eumque mox certatim secuti Saxones et Ciculi, auctore praecipue Ladislao Emdefo, qui eos in hoc proposito confirmauerat; Rasciani etiam vltro obedientiam praestiterunt. et quia pacem illam bellum secum Turcicum trahere prouidebant, de belli contra communem hostem gerendi ratione ibidem actum est; dumque in eo essent, litterae a Ferdinando allatae sunt, quib. pacta inter reginam et Castaldum conuenta, rata habebat; quoque maior
fides promissis tribueretur, contractae fiduciariae nuptiae inter Ioannem et Ioannam Ferdinandi F., nec multo post marchio Balassus, et Franciscus Chendius Ferdinando fidem sacramento obstrinxerunt. dum comitia celebrabantur, missus fue rat Andreas Batorius, qui cum Petro Vicchio ageret, et Lippam Temesuarem, Becanum, Beccerecam in lacu positum castellum, quae illi vti fidissimo amico a Ioanne defuncto commissa fuerant, acciperet; prolatisque reginae litteris vir concordiae studiosus vltro arceis eas, deducta inde suppellectile sua, in Batorij manus tradidit, quas mox ille praesidio ad tempus firmauit, dum Aldana et Rodericus Viliandradus eo a Castaldo missi ad uenirent. ipse Vicchius inde mox ad reginam profectus est; quae sta tim, ne priuata in eo regno, cui summo cum imperio praefuisset, diutius viueret, conuasatis reb. suis per montes asperos Cassouiam versus iter direxit. cum propter angustias viarum inter siluas de curru descendere cogeretur, dum auriga currum traduceret, ipsa retro in Daciam respiciens, pristini culminis, e quo deciderat, memor altum corde suspirium duxisse dicitur, et cum aliud non posset litterata femina, inscripto arbori nomine, haec addidisse; SIC FATA VOLVNT. eoque relicto iusti doloris monumento, rursus currum conscendit, et institutum iter persequitur. abeuntem Achametes Budae praefectus, quod secum eam regalia ornamenta asportare rumor esset, cum III OIO equitum insecutus, auijs itineribus properantem intercipere non potuit, manibusque vacuis inde Budam reuertitur: regina vero re salua incolumis Cassouiam peruenit. at Georgius, vt reginae discessu laetus, sic de bello Turcico, quod imminebat, anxius, in diuersas cogitationes rapiebatur; cumque eum, qui tributum a Transsiluanis Turco pendi solitum exacturus venerat, in Viuariana arce a fundamentis a se exstructa honorifice accipiendum curasset, dato suis negotio, seruarent, ne quisquam cum illo colloqueretur, ipse eo quamprimum profectus est; et partim dissimulatis, partim excusatis, quae acta fuerant, culpa omni artificiose in reginam deriuata, rei inuidiam a se amoliebatur; vt dum partib. Turcicis fauere se fingit, pristinam fidei opinionem apud eos tueretur, sicque belli incendia, quantum in se esset, a patria auerteret. quod secus eius inimici interpretati, occasionem arripuerunt consilia in ipsius perniciem agitandi, quod dicerent hominem ambiguae fidei, dum inter Ferdinandum et Solimanum medius rerum arbitrium ad se trahit, modo ad has, modo ad illas partes inclinantem neutri fidem seruare. verum nulla arte aut dissimulatione efficere potuit, vt aut fidem suam Ferdinando probaret, aut Solimanum tunc placatum haberet; qui de re omni factus certior, per Gallum quendam, qui diu in exercitu Castaldi fuerat, deinde ad hosteis transfugerat, sic enim scriptum reliquit Flauius Ascanius Cenrorius, qui de bellis Dacicis ex Ferdinandi ipsius, vti scribit, et Castaldi commentarijs, historiam edidit, Sangiacis vicinis et Stephano Moldauiae regulo mandauit, vt coniunctis cum Budae praefecto viribus in Daciam in festa signa inferrent. omnibus his copijs Graeciae praetor cum summo imperio praeficitur, qui vbi Taurunum venit, pontibus strato Danubio militem transmittit, et Tibiscum mox ponte item strato traiecit, ac iuxta Bekam castellum castra metatur. diuersa parte Castaldus, vt illorum locorum securitati prospiceret, Steph. Loxantium magnae auctoritatis ducem mittit, qui Temesuarae et circumiacenti regioni praeesset. is cum IO C Hussaris eo profectus est, adducto secum Aldana, qui muniendo oppido dies noctesque continuabat. Batorius etiam tunc Lippam venit, collectisque Rascianorum ducib. ad XV OIO hominum exercitu conflato, in planicie oppido subiecta castra ponit. cum Georgius nullum amplius tergiuer sationi locum relictum videret, postquam per ciuitates misit, qui oppidatim et vicatim populareis ad arma capienda conuocaret, Cibinium ad comitia venit. mos est genti, vt primores cuiusque loci singuli in equis hastam et ensem sanguinolentum circumferant, in extremae necessitatis signum, quos singuli homines pedites sequuntur, qui alta voce proclamantes adesse communem hostem nunciant, et in singulas domos singulos homines armatos, quos dare tenentur, imperant, et ad signa loco designato conuenire iubent. comitijs interfuit et Castaldus, magnoque omnium consensu in bellum a trib. praecipuis Daciae populis Ciculis, Saxonibus, et Rascianis pecuniae collatio facta. iam ante Batorius
missus fuerat cum III OIO Germanorum, et Carolus Zerotinus Quadorum regulus cum CCCC equitibus, quibus omnibus Sfortia Pallauicinus praeerat; ij ad Varadinum vsque progressi substiterunt, donec Castaldus, qui, Albae Iuliae, Saxabessi, et Cibinij singulis Germanorum cohortibus impositis, cum ijs, quos secam habebat, Hispanis incedebat, ad eos venit, et se cum Georgio coniunxit. iam Graeciae praetor copias Tibiscum traduxerat; eae erant, XXC hominum millia et L omnis generis tormenta; et promoto ad Temesuarem exercitu Lozantium, qui arci praeerat, vt cam dederet, per faecialem hortatur, Solimani amicitiam pollicitus, si pareret; sin renueret, praesens excidium. cum Lozantius non solum recusaret, sed contra praetorem moneret, vt retro cederet, neque damnum amicis, nullaque iniuria sibi obnoxijs populis inferret, ille politioris litteraturae non ignarus, hos versus ex Maronis Tityro ad eum chartae inscriptos perferri iussit, Ante leues ergo pascentur in aethere cerui, et freta destituent nudos in litore pisceis: statimque Bekam vicinum castellum resistere ausum X dispositis tormentis verberat, muroque deiecto, cum praesidiarij hostium impetum sustinere non possent, vitam pacti, sese dediderunt; quae tamen illis a circumstante milite, cum egrederentur, contra fidem datam erepta est. CC ex ijs crudeliter a praetorianis Turcis trucidati; eorum dux vix a praetore periculo eximi potuit. Bekae expugnatione perterriti ij, qui Bekerecam aliud castellum in lacu positum tenebant, ad primam denunciationem, non expectata oppugnatione, deditionem faciunt; moxque vlterius promotis castris praetor Senathum vicinum castellum ab oppidanis incolumitatem et res saluas pactis recepit. nec multo post Rasciani, qui fidem Ferdinando dederant, et iam menstruum stipendium acceperant, Turcorum aduentu territi ad eos transfugiunt, datis prius praetori obsidibus: neque enim aliter ambiguae mentis hominibus haberi fides poterat. his actis omissa Temesuare recta Lippam contendit praetor; quo comperto Batorius, qui ibi, vti diximus, castra habebat, eadem nocte vasa conclamari iubet, confusisque ordinibus ac victo similis, periculo se eripuit, relicto Peto homine strenuo cum praesidiarijs aliquot, et CCC equitibus, qui municipium et arcem tutarentur. verum municipes praetoris aduentu improuiso consternati, mox Petum adeunt, et vt exitio ineuitabili praeuertant, se oppidi deditionem facere paratos ostendunt, orantque, vt simul et oppidanorum misereatur, et sibi consulat. igitur Petus, qui dedito oppido arcem haut commode defendi posse cerneret, cum suis discedit, tradita oppidanis arce, quae mox praetori patuit, vltro obuiam progressis oppidanis et claueis oppidi deferentibus. Solimorum arcis praesidiarij, quae haut amplius colubrinae iactu a Lippa abest, Lippensium deditione minime territi pristinos animos retinuerunt, et formidabileis Turcorum minas generose contempserunt. itaque praetor ijs omissis, imposito Lippensi arci Olimanno Becho Persiae regulo, qui Tecmasi Sophi pertaesus ob acceptam ab eo iniuriam ad Turcos defecerat, cum V OIO equitum et CC praetorianis ad Temesuarem deflexit, quod est oppidum exiguum a Teme fluuio vndique circumfuso cognominatum, maiore ex parte muro e terra et materia constructo cinctum, fossa insuper profundissima et paludibus munitum, vt nullatenus ab eo latere tormentis verberari possit, ab altera parte muro lapideo et pomerio optime firmatum; intra quod Lozantius fossam duxerat, et vtrinque erectis propugnaculis muniuerat, quo muro deiecto irrumpentem militem sustinere et arcereposset. pridie Eid. VIIIbr. cum prima acies Turcica oppido appro pinquaret, Lozantius cum CCCC equitibus, et Viliandradus cum L seloppetarijs egressi, velitaria, sed acri pugna cum Turcis conflixerunt, in qua Lozantij virtus praecipue enituit, et Alfonsi Perezij equitis Hispani. dein arctius obsideri cepta Temesuare: vnde Aldana statim ad Castaldum mittit, qui auxilia posceret, et nisi intra vigesimum diem summitterentur, obsessos oppidum tradituros significaret. tunc Castaldus magnis difficultatibus conflictabatur, tumultuante passim ob non soluta stipendia Germano milite, quem per praesidia distribuerat. sopita vtcunque seditione, praecipui motûs auctores partim ad mortem et ad carceres damnati, partim exilio multari sunt. vt tamen obsessis praesto esset, statim ad Georgium et numerosas illas Transsiluanorum copias accessit, quibus iam se Pallauicinus cum III OIO Germanorum,
et Zerotinus cum suis, necnon et Batorius, qui Lippa profugerat, cum X OIO hominum coniunxerant: qui omnes simul XC hominum OIO efficiebant, sed imbelles plerique et inermes, ad haec disciplinae ignari, vt pote ex popularibus collecti, et quipropter gentilia odia et aemulationem semper dissidentes, non ordines tenere, non stationes obire, non intra hospitia designata continere se, et simul conuenire didicerant: quod vbi animaduertit Castaldus, eos adhortatus periculi magnitudine proposita licentiam compescuit, et vt potuit ad disciplinam et ordinem reduxit. ita reb. constitutis Temesuatem magnis itineribus omnes contendunt, Georgio primam aciem ducente, donec iam hostibus viciniores, refecto exercitu primum agmencum delecto robore, quod ex Hussaris, Hispanis, et Germanis constabat Castaldus sibi ducendum sumpsit. ibi altercatum inter duces, an ad Lippam nondum bene firmatam oppugnandam, an ad suppetias obsessis ferendas, duceretur; Georgio censente Lippam iri debere, prouinciae praecipuum propugnaculum. quod primo impetu aut expugnaturi essent, aut si praetor auxiliaturus accurreret, Temesuarensis obsidio solueretur. sed Castaldus ab Aldana monitus, qui sciret quibus in angustijs res obsessorum essent, omni ratione Temesuarem eundem esse contendebat, ac tandem peruicit. itaque Temesuarem versus promota castra, ita tamen vt ex Georgij sententia copiarum numerum ad terrorem potius ostentarent, quam quod ex eo, si ad manus cum Turcis ventum esset, victoriam certam sperarent: quamuis id secus acceptum a gloriae Georgij aemulis, quem illi pro solita leuitate obliquo fauore Turcorum res subleuare calumniabantur. nec tamen opinione sua falsus omnino Georgius fuit; nam ad primam aduentus eius famam subito praetor ab obsidione discedit, postquam VIII diebus continuis oppidum verberasset, tantoque tumultu et trepidatione tormenta ac militem reduxit. vt fugienti similior quam abeunti videretur, digresso hoste Georgius et Castaldus statim Lippam versus copias ducunt, quod e re publica existimarent, prouidere, nea tergo tanti momenti oppidum in Turci potestate relinqueretur. inter haec a Ferdinando litterae veniunt, quibus id honoris virtuti Georgij et meritis datum significabatur, vt in cardinalium collegium a Iulio III cooptaretur; cuius rei publicam laetitiam Castaldus ipse displosis per tota castra tormentis testatus est; Georgius vero generose eam dissimulauit, et honorem illum quasi infra se contemnere visus est, ne videlicet eo nomine obstrictior Ferdinando crederetur, quod ipsi exitium maturauit, inimicis eum capta inde occasione calumnijs et sparsis rumoribus apud regem traducentibus, quasi cum Turcis consilia secreta agitaret, et ope Ferdinandi regina eiecta, de ipso demum ope Turcorum Dacia penitus expellendo cogitaret. itaque Ferdinandus mox secreta mandata ad Castaldum dat, si adhuc in Dacia esset cum exercitu, ne prouincia egrederetur, et omni via et ratione tentaret, vt Georgium, quem clandestina in suam perniciem consilia cum Turcis habere certo sciret, aut in potestatem redigeret, aut si aliter non posset, de medio tollendum curaret. haec ita a Centorio Hortensio prodita sunt, scriptore cetera non negligendo, sed in Castaldi laudibus nimio: nam qui minus illi addicti, scripsere, Castaldum vafrum hominem, atque adeo marchionis illius Piscarij tot palmarum ducis, sed ingenij minus sinceri artibus instructum, quod Georgij gloriae inuideret, et thesauris illius, qui vero maiores esse ferebantur, inhiaret, auctorem Ferdinando fuisse, vt hominem interfici iuberet, atque id sibi negotij vltro sumpsisse. res tamcn tunc a Castaldo prudenter dissimulata, ne Lippae obsidio interturbaretur, ad quam tamen aegre Georgius pertrahi videbatur, quod vereretur, ne Castaldus reductis in Daciam copijs et Lippa capta, aut durissimum patriae ceruicibus iugum imponeret, aut iritatis Turcorum animis, cum quibus ipse magno prouinciae bono hactenus amicitiam coluerat, certissimum sibi et vniuersae Daciae exitium arcesseret. itaque cum pet loca confragosa et angusta inter montes iter faciendum esset, tormenta maiora relin quenda censuit, sed festinatis operibus munita via Castaldus, cum praeter Georgij spem instrumenta bellica omnia diligentia summa traduxisset, ille, qui de inducijs cum Turco faciendis cogitabat, tandem de obsidione facienda cum Castaldo conuenit. quo impetrato Castaldus cum CCCC cataphractis et III OIO leuis armaturae
equitum Lippam vsque processit, vt loci situm et naturam contemplaretur. ea in tumulo posita a Marusio flumine alluitur, de cetero muro antiquo et raris turribus distincta. oppido collis imminet, vnde in ipsum despectus est ab vno latere; ab altero arx subest, quattuor turribus munita et profunda fossa, quae Marusij aqua impletur. ibi Castaldus ipse cum Iuliano Carlaualle in pedes descendit, et postquam locum exacta diligentia lustrauit, ad suos reuertitur. IIII Non. IXbr. ad Lippam castra ponuntur. Castaldus collem, qui oppido imminebat, cum suis occupat; Georgius in ea parte, quae arcem respicit, hospitium sibi deligit. dum haec fiunt, Turci Lippa egressi, in suburbium vicinum impetum faciunt, et igne iniecto annonam et comeatum, qui in eo copiosus erat, consumere aggrediuntur, sed a nostris repulsi, re non omnino confecta recedere coacti sunt. hic quod magna generosi vini abundantia esset, permulti ex Georgij Hungarico peditatu largius poti, ad expugnandum oppidum iniussu imperatoris se comparant, vino animos dante: tanto que impetu primum res tentata, vt etiam Turcis terrorem inijcerent; sed mox solutis ordinibus cum confusi ruerent, et furore potius quam ducum consilio agi viderentur, obsessi animos resumunt, et Georgius vix tandem reuo catos ad hospitium quemque suum redire compulit. dum in eo res sunt, Gala castellum Temesuari vicinum ex ea occasione a Castaldianis capitur. equites CC Hispani cum CXX scloppetarijs profecti fuerant, vt aliquot Turcos equites, de quibus inaudiuerant, Temesuare abeunteis interciperent: cum conatus non successisset, ne sine aliquo operae pretio redirent, Galam castellum, quod in via incurrebat, astu aggredi statuunt. spem faciebat, quod cum Turcicis vestibus, quas diuersis in certaminibus hostibus ademerant, omnes fere amicti essent, praesidiarios posse se fallere sperarent; eo accedebat, etsi hoc ipsi ignorabant, quod praesidiarij apraetore aliquot equites Lippensibus summissum iri intellexerant, qui illac iter habituri essent; itaque eos esse rati, cum appropinquarent nostri, nullum inimici animi signum ediderunt. ita ingressi. Castaldiani nemine initio prohibente statim gladios stringunt, et post acre certamen occisis fere omnibus Turcis et incolis sub iugum missis locum incenderunt, et victores Temesuarem reuersi sunt. iamque arctius obsideri, et pridie Non. IXbreis tormentis VIII maioribus verberari cepta Lippa, ruinaque ingenti facta, Hispanus miles praecipiti audacia in murum insilit, et nullam ab hostibus intro fossam ductam, nullum impedimentum esse renunciat quo minus nostri libere impetum facerent. igitur Castaldus ante omneis ad pugnam fortiter capessendam cohortatus, praemio etiam proposito ijs, qui primi in oppidum signa inferrent, Antonium Enzineliam et Viliandradum praemittit, qui ruinam inspicerent, instructis interim ad certamen omnibus, vt statim signa inferrent. verum cum rem longe aliter habere significassent, atque ab illo milite renunciatum fuerat, prae tumultu minime auditi sunt, iam paratis ad impetum vndique faciendum militibus, qui statim ad motis scalis in murum summa alacritate enituntur; ibi cum ab insequentib. impulsi, inde in interiorem fossam praecipitarent, inde a dispositis vtroque ab latere tormentis grauiter infestarentur, magna clades accepta, multique ex praecipuis ordinum ducibus desiderati, quorum capita et signa IIII capta mox Turci, vt nostris illuderent, et suis animos facerent, immani ostentatione pro murorum pinnis statuunt; quod vbi animaduertit Castaldus, statim accurtit, et graui oratione confirmatis suorum animis certamen restituit: nec segnius Olimanus Turcos ad defensionem instruit, III OIO Turcorqm et C praetorianis ad ruinam positis, ac ceteris, qui ad OIO OIO erant, per alia oppidi loca inuasioni obnoxia distributis: ipse cum IO C equitibus post illos stabat, in vtrumque paratus, vt et fortiter resisteret, et si cedere cogeretur, tuto se recipere posset. sed fossa vndique extra oppidum ducta, et missis Ioanne Turco et Carolo Zerotino cum CCCC cataphractis equitibus, qui fluuij transitum impedirent, Olimani consilium frustra fuit. dum fortiter vtrinque pugnatur, extra quidem pro gloria, intra vero pro vita et fortunis, quibusdam iam fatiscente milite receptui canendum esse censentibus, Castaldus denuo in equo discurrens ad proelium suos confirmat; non enim amplius de gloria, cuius hodie, si retro pedem refeant, maximam iacturam sint facturi, sed de salute et fortuna Ferdinandi
certamen esse; iam Graeciae praetorem in itinere cum toto exercitu esse, qui si, antequam oppido potiamur, adueniat, inquit, quid putatis spei superesse, nisi vt ab exiguo numero iam victi a tam numerosis copijs ad vnum omnes concidamur? fateor equidem Turcos diu admodum nostros impetus sustinere, atque adeo tam diu, vt tironi et nouitio militi spes omnis de victoria praecisa queat videri. vos vero tot spectati periculis veterani ac prope emeriti, qui per omneis Europae angulos vestrae virtutis monumenta fixistis, tam cito animos demittere minime decet. neque enim obliti, credo, adhuc estis, Durae praesidiarios in Menapijs quattuor horas continuas Caesarianorum impetus sustinuisse, ad extremum expugnatos cessisse. eia igitur, commilitones; nam aut haec nox summa cum gloria exultanteis Lippae nos sistet, aut si repellamur, sempiternis ignominiae tenebris obruet. his Castaldi dictis additi militibus animi: nec cessabat interea Georgius, qui cum Thoma Nasdasdio obequitando omneis ad certamen adhortabatur. cum vero Castaldus ex colle equites ab Olimano dispositos retro cedere animaduerteret, ex eo coniecit, id quod erat, Turcos iam certamini impares succumbere; iussis itaque ex equis descendere CC armatis, qui partim clypeis et gladijs strictis, partim arreptis sarissis militi fesso succederent, et instructis diuersa parte in colle proximo ex lixis et calonum genere numerosis ordinib., qui signo dato, tanquam impetum in oppidum facturi inde ruerent, tantus terror obsessis iniectus est, quasi vndique essent premendi, vt qui huc vsque viriliter restiterant, animos statim desponderent, et turpiter abiectis armis fuga dilaberentur: OIO CC ex Turcis, antequam nostri loco potirentur, caesi; ceteri cum oppidans in arcem se recepere. quidam vrbe egressi a stationibus in fluminis ripa dispositis intercepti sunt, et pars caesi, pars fluuio hausti, omnes miserabiliter perierunt. Olimanus, dum miles victor ad praedam quam ad victoriam promptior discurrit, retro in oppidum redijt, magnoque vitae discrimine vix intra arcem acceptus est, quae mox ducta vndique fossa, ne egrederetur, cincta, et dispositis tormentis biduo post summa cum diligentia verberari cepta est, omnia administrante Sfortia Pallauicino, qui summum strenui ducis specimen in ea obsidione dedit. per IX dies continuata verberatio est vsque ad XIIII Kalen. Xbreis: tum inter duces consultatum, vi ageretur, an amice cum obsessis trasigeretur. ad Castaldi famam pertinebat, vt Olimanus et inclusi arce cum eo Turci omnes caederentur, aut in ipsius potestatem venirent; hoc siquidem homo externus, qui nulla Daciae caritate tangebatur, tantum animo agitabat, vt gluriam quaereret, et magnum sui nomen ex prouincia decedens relinqueret: nec dubitabat, si vis adhiberetur, quin alterutrum succederet. at Georgius, qui ad suam et suorum salutem semper respiceret, et potentiam Turcorum perspectam haberet, experientia edoctus, Turcos accerrimos iniuriarum vindices esse, id vnum contra satagebat, vt iustam Solimani de Lippensi internecione conceptam indignationem aliqua humanitate mitigaret, et aliquem sibi gratiae locum apud eum pararet: itaque omni arte enitebatur, vt Olimano ac ceteris Turcis incolumib. re salua excedere liceret. super his aliquandiu altercatum, et acrib. vtrinque verbis disceptatum fuit, quae Georgij apud Ferdinandum traducendi et eius exicium accelerandi caussam denuo praebuerunt. peruicit tandem Georgij auctoritas, et fide publica cautum Olimano, vt cum OIO e suis qui soli supererant, incolumis re salua abire posset; cauit ipse Castaldus Hispanorum et Germanorum, quos penes se habebat, nomine. ita dimittitur Olimanus, postquam diu in Georgij tentorio cum ipso collocutus est, Georgianis illum honorifice ad praetorem deducentibus. quod suspicionem et inuidiam magis accendit. certe praedam hanc opimam e faucib. sibi eripi adeo indigne tulerunt Alfonsus Perezius Sauaiadra et marchio Balassus, vt iniussi, sed non inscio Castaldo, abeunteis rapto agmine CC equitum persecuti sint. eos adsecutus in lata planicie Balassus iam digressis Georgianis cum ardentius in confertum Olimani agmen inueheretur, equo suffosso cecidit, quem sui mox vt lapsum tegerent, aperta acie, ex vno valido agmine debilia duo effecerunt; quo animaduerso Turci Olimani fortissime pugnantis exemplo et hoc casu confirmati insequentium impetum magna virtute sustinue runt et repulerunt, incolumesque ad praetor. peruenerunt. cius discessu mox delectus
prouinciae dimissi sunt; tum Castaldus vrgere, vt externi milites per Daciae oppida disponerentur; Georgius contra recusare, et vt in Varadinensem regionem, quae extra prouinciam est, mittetentur, obnixe contendere. dum dissident, Castaldus specie reducendorum in Daciam, vnde aduecta fuerant, tormentorum V Germanorum vexilla contra Georgij mentem, antequam quidquam de ea re resciret, introduxit, et Albae Iuliae ac vicinis oppidis hospitia ijs assignauit. interea purgata cadaueribus Lippa, et illato comeatu Bernardus Aldana cum imponitur, negotio ei dato, vt ruinas sarciret, et oppidum atque arcem nouis operibus muniret, reuocatis etiam inquilinis, vt eo demum ad habitandum coirent. impositus et Temesuarae Gaspar Castelluuius cum Hispanorum cohorte, cui itidem oppidi muniendi cura committitur: reliquae copiae per Varadinensem agrum in hiberna mittuntur. Castaldus vna cum Georgio quasi animi gratia Bintium, castellum loco amoeno ab ipso Georgio aedificatum venit, minimo comitatu, ne quam suspicionem homini sagaci inijceret. ibi de Germanis in hiberna deducendis inter eos agitur, sed nihil decretum fuit, quod Georgius, qui patriam liberam mallet, in locis munitis eos collocari nollet. iamque tempus patrandae caedis instabat, constitutis in Dacia Ferdinandi rebus, et secundis litteris ipse rex vrgebat, vt res maturaretur. itaque Castaldus Sfortiam Pallauicinum per litteras monet, vt quam celerrime possit, ad se cum Hispano peditatu veniat. ij vbi venere, per alterum oppidi suburbium, quod Sebetso amne ab oppido diuisum ponte ligneo cum eo coniungitur, Georgij iussu distribuuntur. mox Pallauicinum seuocat Castaldus, et re cum eo communicata, vt ipse facinori intersit, hortatur, cui patrando proximam noctem destinat. postquam ille operam pollicitus est, adduntur ei comites Andreas Lopezius, Moninus, et Campegius homines manu prompti, quibus composita ad terrorem oratione ostenditur, de rebus regis simul ac sua omnium vita actum esse, nisi quamprimum Georgius de medio tollatur; statuisse quippe illum, indictis ad Vasraelium comitijs publico decreto prouinciae Ferdinando imperium abrogare, et ope Turcorum eum Dacia omni expellere; hoc consilio auxiliareis copias per vasta hospitia locis apertis sparsisse, vt condicto tempore quasi signo dato singuli facilius carpi et opprimi possint: in ipsorum manu regis et suam salutem positam esse; tantum audeant, et periculo praeuertant; scelerati hominis perfidia egregio facinore vindicata. vbi eos praesenti animo esse videt, Lopezio negotium dat, vt summo mane delectos XXIIII armatos secum adducat, qui vestibus Turcicis induti, vt custodes fallant, intromittantur, et per quattuor praecipuas arcis turreis distribuantur: interea Petro Auilae mandat, vt tota nocte cum Hispanis continuato itinere Bintium eodem tempore ad se imperata facturus veniat. tempestuosa ea nox admodum fuit, insolito ventorum fragore et horridis nimbis Georgij casum haut dubie portendentibus, quod et in caussa fuit, vt Georgij stipatores, qui ad ignem sedebant, propter frigoris violentiam, cum includerentur, astum coniuratorum non animaduerterint. cum mane ad operas carri citius solito emitterentur, Lopezius suos nullo prohibente introducit, et Auila, vt iussus erat, cum Hispanis affuit. hac vero arte coniurati in Georgij cubiculum irruperunt: Marcus Antonij Ferrarius Castaldo ab epistolis, homo prostitutae audaciae, iam ab aliquo tempore tantam cum Georgio familiaritatem contraxerat, dum se herum prodere simulat, vt cubicularijs eius propterea factus notior, quauis hora ad ipsum admitteretur. is nondum illucescente die, qui fuit XIIII Kalendarum Ianuar. cum ostium cubiculi pulsasset, litteras quasi Georgij manu subscribendas praeferens, et Pallauicinum Viennam ad regem profecturum secum adesse significasset, continuo introducitur. Sfortia ad fores inuito cubiculario ingressus substitit. iam surrexerat Georgius, et, vt in hieme, duplici tantum veste e sebellinis pellib. tectus, relegendis pro more rerum agendarum commenta. intentus ad mensam sedebat, cum Ferrar. ad eum familiariter accedit, et Pallauicinum ad fores stare monet, a Ca staldo missum, vt si quid ipse imperare velit, eius mandata ad regem perferat; tum porrectis litteris, dum Georgius calamum sumit, vt nomen apponeret, Ferratius raptum pugionem in pectus demisit, ad strepitumque accurrens Pallauicinus stricto
ense, graui vulnere medium quasi caput diuisit; cum ille interea Dei nomen crebro inclamaret, et eos fratres appellando fidem reposceret; mox ceteri coniurati superuenientes repetitis ictibus adhuc spirantem confodere. arcem illam, in qua caedes patrata est, coenobij a Georgio euersi fundamentis superstructam fuisse scripsit Centorius; quod cum fieret, coenobij praesulem ex eo exitium Georgio siue praesagi jsse, siue imprecatum esse: animaduersum et a domesticis, quod cum pridie quam periret, sacerdos coram eo sacrum celebraret, calice loco panis in manus sumpto vinum effuderit; quod tunc sacerdotis negligentiae assignatum, tamen Georgij necem portendisse, et eius sanguinem mox effusum iri significasse postea multi interpretati sunt. hunc exitum habuit Georgius LXX circiter annos natus, qui ex humili fortuna in summum honoris fastigium et regibus parem potentiam euaserat, vir pace belloque clarus, et profunda prudentia cum paucis comparandus; quam dum temporib. accommodat, et patriae fere semper bono Turcorum voluntati morigeratur, multorum inuidiam, ac postremo exitiale odium in se concitauit; quibus tandem effectum est, vt Ferdinando ipsi suspectus esse ceperit, et de ingentib. ipsius thesauris constanti fama sparsa, Castaldum, et omneis qui illi aderant, spe lucri contra se armauerit. praeter eas mortis tam indignae caussas, quas retulimus, etiam alij addunt, Ferdinandum Georgio LXXX OIO aureorum pensionem pactum esse, proptereaque illius ministros regi gratum se facturos existimasse, si Georgio de medio sublato fidem de promissa pensione interpositam liberarent: euulgatum fuit, et eo colore factum excusatum, quod clandestina cum Turcis in Christianae rei perniciem consilia agitaret Georgius, idque Ferdinando persuasum fuit, cum re vera, propter illius thesauros caedes facta sit, qui tamen post eius mortem admodum modici pro tanta fortuna reperti sunt, omni ea pecunia, quam sepositam credebant, in publica opera et alendos exercitus consumpta ab homine liberali, et qui nulla priuata caritate a cura reip., quam exacta fide et diligentia administrauerat, auertebatur. quantum vero incrementi illius morte suis reb. accessurum rebatur Ferdinandus a ministris delusus, tantum detrimenti se accepisse, sed sero, sensit, translato ad externos homines summo imperio et publica administratione; a qua cum se prouinciae reguli rcmotos viderent, minus animi et constantiae semper in dies ad propulsandum communem hostem adhibuerunt, et ingentib. propterea cladib. acceptis, mox reuocato rege Ioanne, Ferdinandi imperium omnino auersati sunt, vti deinceps videbimus. certe percussores Georgij post eius necem ad vnum omneis poenas dedisse plerique scripserunt; ac Sfortiam quidem diuturna et morte peiore apud Turcos captiuitate; Moninum vero in Subalpina regione ad Germani Fanum ceruice abscissa; Ferrarium denique, qui Alexandriae, quae ipsi patria erat, cardinalis Tridentini iussu sexennio post securi percussus est; postremo equitem Campegium, qui huius seculi anno LXII inter venandum in Ferdinandi ipsius conspectu apri fulmineo dente in Boemia discerptus est, honestiori, nec tamen minus infortunata morte. vbi Castaldus, qui in porticu iuxta Georgij cubiculum spatiabatur, euentum expectans, mortuum eum esse intellexit, statim per eos, quos Andreas Lopezius secum adduxerat, arce potitur, eiectis Georgij stipatorib., nam hi re socijs, qui in municipij suburbio erant, nunciata, statim omnes, duce Paullo Bauco Georgij in Lippensi obsidione legato, Bincio egressi, ad signa conuenerant, seditionem proculdubio excitaturi, nisi dux defuisset. is erat Franciscus Chendius praecipuus Georgij amicus, et magnae apud illas genteis auctoritatis, qui audita eius morte mox conscenso curru fugam parabat: sed iussu Castaldi retentus non solum nihil contra eum mouit, sed partim necessitate, partim ingentib. promissis a Castaldo oneratus, ad res Ferdinandi stabiliendas magno ei adiumento fuit. cum eo Castaldus Saxabessum profectus, ibi resciuit praesidiarios, quos Bincij reliquerat, non minus licentiose quam crudeliter se gerere, effractis demortui arcis et amota pecunia, proque libidine a Lopezio militi distributa, relicto interea nudo Georgij cadauere in pauimento iacente crebris ictib. deformato, cum interea congelatus supra sanguis magnum spectantib. horrorem incuteret. itaque mox ea Didacum Velesium misit, qui et licentiam cohiberet, et corpus defuncti sepeliendum curaret, quod postea amicis redditum,
eorumque diligentia Albam delatum, et in maiore vrbis templo iuxta Ioannis Huniadae Coruini sepulcrum conditum est. inde Saxabesso Castaldus ad prouinciae duces et praefectos mittit, qui eos in Ferdinandi fide confirmarent; nisi parerent, vim minarentur. inprimis ad Vinuariam mittit, castellum munitissimum a Georgio exstructum, vbi gazam asseruare credebatur. ibi legatum a Solimano ad Georgium missum comprehendi iubet, a quo nihil quaestionib. extorqueri potuit, quod in Georgij crimen recideret; tantum inibi repertae sunt litterae fiduciariae lingua Turcica exaratae, quas clam Castaldo ad Solimanum, Rostanum purpuratum, Graeciae praetorem, aliosque aulae Turcicae proceres scripserat, sigillo, quo vti consueuerat; obsignatas; eoque magis facti tam scelerati aucta inuidia est, postquam ab inimicis omnia pro libidine agentibus nihil confingi potuisse compertum est, quod mortui innocentiam labefactaret. inde Castaldus Viennam Iulianum Clarauallem mittit, qui de re tota Ferdinandum certiorem redderet. is, quod primus Lippam per ruinam ingressus esset, praemium propositum ab eo tulerat, quamuis hunc honorem Georgius Pannonijs suis tribuisset. Cibinium inde ventum est, non ita Georgio ob antiquas simultates amicam ciuitatem, et Cibinio mox magno comitatu Segesuaram cum Chendio profectus est Castaldus, vt Ciculorum comitia, quae Vasraelij indicta fuerant, vicinitate sua disturbaret, quod in ijs de Georgij nece vindicanda actum iri inaudiuerat; qua in re fideli admodum Chendij opera vsus est, qui ipsius iussu comitijs interfuit, et partim munerib., partim gratia eosita deuinxit, vt omissa viri optime de se meriti vltione, in Ferdinandi obsequio permanserint, et se in posterum ad omnia paratos ostenderint. ita pacificatis in Dacia popularium animis Castaldus militem in hiberna distribuit. Morte Georgij cum tuta et pacata in Dacia crederentur omnia, peruestigandis demortui thesauris, quae praecipua illius necis caussa fuerat, cura impensa est. eorum descriptio per delectos a Ferdinando facta, curante Castaldo, non sine suspicione multarum rerum amotarum. sed eius rei culpa in Andream Lopezium reiecta est, qui cum alijs quibusdam propterea carceri mancipatur. reperta sunt auri infecti OIO IO CCXL pondo, argenti IIII OIO IO CC XC III argenti e fodinis nuper eruti IO CCCC XXXIII, numi Lysimachici aurei OIO singuli trinûm aureorum pondere; vasa praeterea, monilia, annuli, gemmae magno numero; pellium sebellinarum massae complures; aulaea item et vestimenta pretiosa; equorum, mulorum, ac ceterorum iumentorum ingens ac regius apparatus; quae omnia partim longo tempore congesta, partim ex prouinciae quaestura, quam ille administrauerat, collecta, et mox in belli vsus expendenda, longe minora fama, quae de illis sparsa fuerat, mortuum a calumnijs absoluerunt, et magna inuidia interfectores onerauerunt. neque enim amplius CCL OIO aureorum ea aestimant, qui rem in defuncti odium exaggerant, quae summa vt tanti viri fortunam minime excedebat, ita neque explendae inimicorum eius auaritiae satis erat. Isabella odio innato caussata multa ex Ioannis regis reb. surrepta, eorum restitutionem a Ferdinando postulauit, et impetrauit. Castaldus ex ea praeda vasa argentea inaurata C pondo, et CCCC Lysimachicos, sebellinarum item pellium partem Ferd. liberalitate praemium necis habuit, equorum propagines ac iumenta omnia a Maximiliano Boemiae rege Andreae Batorio postea donata sunt. cetera sibi Ferdinandus sumpsit: aurum et argentum mox conflatum, et percussa ex eo moneta aliquot mensium stipendium militi distributum. aurum illud, vt olim Tolosanum, possessorib. exitiale, et infaustissimus annus. qui secutus est, manifestum fecere, Deo curae fuisse Georgij necis vltionem, tot captis a Turco oppidis et cladib. per totum regnum acceptis. regina proceres regni ad defectionem sollicitante, quod promissa Ferdinandi nomine a Castaldo non praestarentur. Castaldus iam Cibinium redierat, omnib. fere iam Daciae arcib. in fidem acceptis. ibi de Turcorum nouisbelli apparatib. per negotiatores Tergouistij, quae primaria Moesiaeinferioris ciuitas est, factus certior. Pallauicinum ad Ferdinandum mittit, qui eum, quo in statu res essent, edoceret, et auxiliareis copias ad Turcorum impetus sustinendos exposceret: ille continuo ipsum Pallauicinum in Italiam proficisci iubet, vt IIII OIO millitum conscriberet, et quas posset Hispanorum cohortes secum adduceret; interea ad Castaldum scribit, seque illi pro pediem
VIII OIO Boemorum cataphractorum, XX OIO Hussarorum, XX OIO Germanorum peditum, et Italorum atque Hispanorum vsque ad V OIO missurum spondet: quae seu vanitate pollicitus, siue consentientib. Germanis et Hungaris re vera praestiturus erat, bellum Germanicum, quod mox Mauritio VII viro duce contra Caesarem susceptum est, irrita reddidit. Castaldus ea spe plenus, quod poterat, festinatis operibus Lippae, Temesuarae, Claudiopoli, et Cibinio muniendis incumbebat. principium malorum a Zegedini oppugnatione fuit; quod est oppidum OIO focorum capax in confluentib. fere Tibisci et Danubij situm, et propterea negotiatorib. frequens atque opulentum: arcem habet in Tibisci ripa longe munitissimam, Turcico praesidio tunc munitam. dum Castaldus in Lippae adhuc castris esset, venerat ad eum Otomialis quondam Zegedini ciuis, et demum post amissam patriam, Debreceni, quod est in Pannonia oppidum, primarius decurio, homo audentior, quam prudentior, qui coram Andreae Batorio, spe de Zegedino capiendo facta, copias in eam rem flagitabat; secreta sibi cum oppidanis consilia esse, et viciniam omnem haut dubie fauere dictitans, quae iugum Turcicum et intolerandam seruitutem exosa, nihil aliud expectaret, quam occasionem testandae tam egregiae voluntatis. cum saepius vrgeret, tandem conscribendi militis potestatem a Castaldo impetrat, ab eodem insuper monitus, vt si conatus tantum in parte succederet, et capto oppido arcem non caperet, protinus abacta praeda et incenso oppido discederet; alio qui fore, vt vitam et copias cum dedecore amitteret. igitur ille dissoluto post Lippam captam exercitu OIO OIO peditum IO equites legit, et suppressa caussa, assignato in peditem et equitem maiore solito stipendio, in locis Lippae vicinis copias locat. vnde Aldanae praefecto Lippae, qui nesciret in quam rem hae copiae pararentur, suspicio iniecta: verum is a Castaldo certior factus postea cum Otomiale consilia sociauit, et operam suam vltro detulit. die oppidanis condicta Otomialis vrbem propius copias admouet, et in insidijs per siluas locis idoneis disponit, praemissis exiguo numero aliquot militibus, qui praesidiarios ad certamen extra oppidum elicerent. continuo conclamatum ad arma, et cum Turci egressi essent, exiguumque nostrorum numerum conspicati in eos imprudenter vlterius progrederentur, vndique a circumpositis insidijs inuaduntur, seroque errore cognito, cum retro in oppidum confugerent, a conscijs oppidanis occlusis portis exclusi sunt. itaque ad internecionem deleti fere omnes; nostrique mox in oppidum admissi, cum arcam, in quam se Turci post captum oppidum adducto ponte receperant, e vestigio capere non potuissent, ad Turcorum negotiatorum, qui plerique illuc Constantinopoli ob loci commoditatem familias transtulerant. domos diripiendas vertuntur. cum vero Otomialis ijs copijs, quas habebat, arcem capi posse desperaret, continuo ad Aldanam mittit; qui mox eo cum CC Hispanis et IIII tormentis proficiscitur, monito Castaldo vt auxilia sine mora summitteret. ille postquam vtrumque erroris increpuit, periculique instantis semel atque iterum admonuit; vbi videt Otomialem in proposito pertinaciter haerere, ne ipsi omnino defuisse videretur, ad Thomam Varocium, qui Varadini erat, litteras dat, vt inde IIII tormenta, ex Alba Iulia II cum omni instrumento Zegedinum deducenda curaret, quae postea per Marusium amnem eo transportata sunt. imperatum et Petro Vaccae, qui peditatui praeerat, vt ex Albae et Varadini praesidijs, quantum posset, militum cogeret, et eodem secum duceret, Orestolfo cum CC cataphractis subsequi iusso. ipse, vt ad omneis occasiones vicinior esset, Albam Iuliam venit, et quia de euentu verebatur, Roderico Viliandrado negotium dat, vt absente Aldana Lippae praeesset, Didaco Velesio Mendozae, vt Temesuarae, attributis vtrique aliquot copijs. iamque octo dies elapsi erant, ex quo Aldana spe praedae caecus arcem obsederat, et lato aggere vndique cinxerat, cum P. Vacca OIO OIO auxiliarium secum trahens, et IIII tormenta, Orestolfus CC equites, Canocio C scloppetarij Germani, XXX Hispani pedites ac C equites venerunt. erant in exercitu omnino III OIO equitum, II OIO Hungaricorum peditum, CCC XXX Hispani, C Germani; quorum dum lustratio in planicie arci subiecta fieret, Turci auxilio obsessis venientes, duce Budae purpurato procul apparuerunt, qui statim visis nostris in duas acies distribuuntur, currib. et carris, quibus praetoriani impositi erant, a tergo locatis: vicissim
Vacca ex leui armatura quadratam aciem vnam constituit, et Orestolfus ex cataphractis alteram, aciei Turcicae, in qua purpuratus erat, oppositam: tertiam aciem Otomialis et Aldana cum peditatu regebant iuxta vrbem sepositam. cum cunctaretur Aldana, Vacca temere in obuios inuectus primos hostium ordines fundit; quem insecutus Orestolfus in latus laeuum agminis, in quo purpuratus stabat, vehementi impetu impressionem fecit, reliquo fere agmine integro relicto: cumque Hungari iam victoria se potitos existimarent, ad praedam versi huc illuc confusis ordinibus feruntur: quod vbi vidit purpuratus, qui quasi victus iam de receptu cogitabat, vireis et animos resumit, praetorianisque, quos a tergo reliquerat, assumptis conserta acie in vagos et palanteis inuectus eos facile fundit, nequicquam resistentibus cataphractis equitibus, qui iam caesis fere omnibus Hungaris ad extremum victi et ad internecionem omnes deleti sunt; statimque Turci, qui arcem tenebant, in oppidanos coniuratos effuso furore vniuersos interficiunt, nullo aetatis aut sexûs discrimine. eo die V OIO Christianorum a Turcis tam intra quam extra vrbem caesa sunt. ad hanc cladem et nouum infortunium accessit, quod cum CCC pedites Pannonij ante triduum praedatum emissi rei ignari in castra tanquam ad suos redirent, in hostem prius inciderunt, quam Turcos esse animaduertissent: sed sero errorem agnitum insolita animi praesentia pensarunt, et quamuis ad vnum omnes caesi, maiorem duplo numerum ex Turcis occiderunt, victoriamque nullo fere negotio huc vsque partam sua virtute cruentam hosti reddiderunt. Aldana autem, qui cum peditatu, quem penes se habebat, restituere certamen potuerat, remque sua seu ignauia, siue imprudentia in certam perniciem adduxerat, summo dedecore cum Hispanis suis profugit, et vna nocte duorum dierum iter emensus Canocium haut longe a Lippa peruenit. is cum Tibiscum copias traduceret, Figeram ordinum ductorem strenuum hactenus creditum reliquerat, qui ad nauigia cum praesidio staret. verum vbi de clade cognouit Figera, ratus omneis Hispanos in proelio cecidisse, imperij et ossicij immemor in alteram fluuij ripam transit, et solutis nauigiorum funibus aufugit. aliquanto viae spatio progressus vbi ad se redijt, erroris grauitate diu animo agitata, ex pudore in desperationem incidit, ac postremo manus sibi afferre voluit: sed a puero, qui cum eo erat, pugione substracto tunc prohibitus, dissimulato consilio, vbi puerum somno concessisse videt, cloppeto ad pectus apposito tandem se ipse confecit. casu hoc perculsos et alienatos a se Pannoniorum animos vt demereretur Ferdinandus, Andream Batorium Daciae Vaiuodam constituit, et Laurentium Lozantium Temesuarae comitem creat, primarios viros, et qui plurimum auctoritate apud illas gentes valebant, vt videlicet collati inpaucos beneficij gratia ad multos perueniret. moxque de Mahometi purpurati a Solimano delecti, qui bello in Dacia gerendo praeesset, aduentu nunciatur. is Taurunum iam venerat eo consilio, vt ab inferiore parte ipse cum potentissimo exercitu, ab altera per Stephanopolim Moldauiae princeps, cui idem negotium datum erat, eodem tempore in Transsiluaniam inuaderent. itaque conuentus Tordae ad Aramum fluuium, qui in Matusium delabitur, protinus indicuntur, in quib. prouinciae regulis mandatur, vt more gentis delectus habeant, et exercitum conscribant, qui reprimendae Moldaui potentiae par sit. ab ea scilicet parte plus metus erat, quippe in qua Segesuara excepta nullus munitus locus esset, qui hostem morari posset, quo minus manu armata in Ciculiam ingressus vicina loca rapinis ac flammis vastaret. id sibi negotij sumpsit Batorius Ioann. Baptista Arcuensis comes absente Felice fratre cum vna et altera Germanorum cohorte Castaldi iussu Stephanopolim defendendam suscepit. cui attributus Caroli Serotini legatus cum CC equitibus; Arcuensi insuper imperatum, vt munitionem haut longe ab vrbe in colle aedificatam occuparet, et tormentis ac milite firmaret. Saxones, quorum praecipua in Transsiluania ciuitas Cibinium, ad bellum illud paratissimos se, et omnia sua liberaliter Castaldo obtulerant: sub idque tempus Helfestenius comes a Ferdinando venit cum IIII OIO Germanorum et X machinis bellicis, qui maiora a rege pollicebatur, missuro propediem OIO IO cataphractos equites, VII Germanorum vexilla, ac OIO OIO Hungarorum. his promissis Castaldus a rege oneratus, alios deinceps
longe amplioribus onerabat, venturum propediem Pallauicinum cum III OIO Italorum; nec multo post ipsum Mauritium VIIvirum, qui auxilia hactenus propter motus paullo ante excitatos, de quibus mox dicetur, remoratus sit, cum XII OIO peditum et III OIO equitum sub secuturum; sic enim secum conuenisse. mandabatur insuper a rege, vt ex collegiorum sacrorum, quibus administrator deesset, reditibus, quos describi per Vesprimij episcopum et Georgium Vernerium curauerat, pecunia in belli vsus corraderetur, et CCCC illis Hussaris, qui sub Georgio Martinusio meruerant, stipendium assignaretur, ne ad hosteis transfugerent, et Opperstolpho praecipuo in ea prouincia duci, qui nuper Ferdinando fidem addixerat, attribuerentur. interea Lozantius, qui Temesuarae erat cum IO equitibus et OIO peditibus partim Hispanis partim Boemis et Germanis, et IO CCCC circiter oppidanis, qui arma ferre poterant, accepto vnius mensis stipendio, ac CC praeterea Germanis, a Castaldo diligenter monebatur, vt quantum posset comeatûs in vrbem inferret, et ad sustinendam fortissime ac diutissime obsidionem se compararet; sic enim rem habere, vt magis a partibus Moldaui impressioni obnoxijs verendum sit, quippe in quibus nulla munimenta sint, quam ab inferiori regione, in quam Mahometus cum exercitu veniat; itaque decreuisse cum exiguo Hispanorum numero, qui reliquus sit, IIII OIO Germanorum et OIO cataphractis obuiam Moldauo procedere, vt conatus eius, adiunctis praeterea indigenis, conturbet; de quo si, vt speret victoriam reporter, continuo ad eum aduolaturum esse, et locum haut dubie obsidione liberaturum. inde Castaldus Torda Claudiopolim proficiscitur, monito Helfestenio, vt se cum IIII OIO Germanorum subsequeretur, cui propterea pro quattuor mensibus duo tantum stipendia numerari iussit. nihilominus Germani, quamuis vndique imminente tam formido loso hoste, tumultuari ceperunt: cumque in suburbijs hospitium ijs assignatum esset, occupatis tormentis, quod in huiusmodi seditionibus fieri amat, in vrbem ipsam impetum facere conantur: verum ab oppidanis iubente Castaldo contraria tormentorum verberatione repulsi, de ipso Castaldo comprehendendo consilium ineunt. quo rescito, ille subito Tordam reuertitur, vbi prouinciae delectus conuenerant, interminatusque Germanis excidium, ni resipiscerent, illos ad officium reuocauit, et vt Tordam venirent, peruicit, vbi de seditiosis sumptum supplicium ab Helfestenio, L ex ijs circiter occisis. quo facto Castaldus se ad iter accinxit, vt ijs, qui Stephanopolim tenebant, praesto esset. iam Moldauus cum XL OIO exercitu montes Daciae imminenteis superauerat, et IIII ab vrbe miliaribus consederat: vbi virtute Ioan. Baptistae Arcuensis leuibus, sed continuis certaminibus hactenus repressus, ad extremum insigni clade fractus retro cessit. delectos ex Turcis, Tataris, ac Moldauis ad OIO praemiserat, vt vrbis situm contemplarentur. postquam de hostium consilio Arcuensis cognouit, aliquot scloppetarios et equites Germanos ad locorum angustias, qua Turci transituri erant, in insidijs abdit: ita a praesidiarijs exeuntibus cum illi in angusta compulsi essent, ab insidiatoribus a tergo excipiuntur, et omnes interfecti sunt, ne vno quidem superstite, qui cladis nuncium ad suos perferret. Moldauus autem sub id tempus Castaldum aduentare cum intellexisset, post cladem acceptam, maiora vero de nostris sibi singens, quamuis non plus XII OIO hominum in exercitu essent, turpi fuga se in montes recepit, neque se illa itinere facto, vti promiserat, cum Mahometo coniunxit. neque vero dubitabatur, si Ciculi, sicut iussi erant, praesto fuissent, quin deleri omnino potuerit: verum dum contra Moldauum res feliciter geritur, Temesuara amissa est. nam Mahometus interea cum C bellatorum OIO exercitu, et LXX machinis bellicis, in queis XXX muralia tormenta, comitibus Graeciae praetore, qui superiore anno summae rerum praefuerat, et Cassumbassa, magni nominis duce, relicto Tauruno, ad Tibiscum venerat, et per pontem exercitu transmisso castra ad Temesuaram metatus fuerat; quae imperfecto opere quinque propugnaculis vallata, duobus tantum locis commode defendi poterat. ad VII Kal. Vtil. Mahometus cum XVIequis progressus, cum praetore harum regionum gnaro, vt locum lustraret, mox egresso Alfonso Perezio, leuibus certaminibus lacessitur. triduo post toto exercitu circumposito, vt nulli exire oppido, aut in illud intrare liberum esset, cum tribus diuersis
partibus per octo dies integros displosis XXX maioribus tormentis verberatio continuasset, deiectis fere munitionibus, et muro vndique aperto, Lozantius nihilominus Turcorum impetum admodum violentum per horas quattuor summa virtute sustinuit, ac tandem repulit, desideratis ex hostibus, praeter saucios, OIO IO, ex nostris circiter CL; quod IIII Non. Vtil. accidit. hoc casu non tam fractus hostis, quam ex pudore repulsae iritatior simul et audentior factus; nostri contra, licet victores, admodum debilitati sunt, sauciatis plerisque militibus, et iam deficiente comeatu. accessit, quod Otomialis a Castaldo cum CCCC peditibus auxilio summissus ab equitatu Turcico omnino deletus fuerat. itaque cum nulla spes auxiliorum esset, ad pacis condiciones initio a Transalpino Vaiuoda propositas, antequam Mahometus Danubium transijsset, extrema necessitate coactus Lozantius respicere cepit. eae erant, vt si Ferdinandus Temesuarensis ditionis nomine tributum, quod Petrus Vicchius pendebat, Solimano praestaret, ab armis abstineretur. sed cum hostis rem non amplius integram esse diceret, trans Danubium atque etiam Tibiscum traducto exercitu, et verberatione tot dierum facta, nihil in praesentiarum agi potuit: et verberatio denuo a Turcis redintegrata, praesidiarijs non iam pro salute regni, sed pro sua fortiter resistentibus, et erectis interea intra fossam tumultuario opere aliquot munitionibus. saepius re tentata, semper accepto damno, Turci repulsi sunt, amisso tamen e nostris Gaspare Castelluuio Hispanorum duce, qui strenuam operam in ea obsidione nauauerat. itaque Mahometus, vt metum obsessis inijceret, C capita auxiliaribus. Otomialicis abscissa, ex ijsque maxime deformia, in nostrorum conspectum ad horrorem ante muros praefigi iussit, addito elogio, idem se de reliquis auxiliaribus deinceps facturum, quod de Otomialicis fecisset. nihil illo cruento, sed inani spectaculo territis nostris, cum in eo esset Mahometus, vt ab obsidione discederet, ex duobus transfugis Hispanis, Baetico vno, sed gente Arabe, altero, qui olim a Turcis captus veram relligionem eierauerat ducta Constantinopoli vxore et liberis ex ea susceptis, cognoscit Temesuarensium pessimo loco res esse, ob idque in obsidione perseuerauit. Lozantius vero, qui in dies animos suis concidere videret, cum praesidiarijs de dedendo oppido tandem agere cepit; Hispanis tamen deserendum illud potius, et post eruptionem per paludes in siluas confugiendum esse censentibus, quod alienae fidei, quam nuper Olimano non seruassent, committere se tutum non existimarent. sed cum abitio illa periculi plena plerisque melius de Turcorum fide sperantibus videretur, rursus cum Mahometo de deditionis conditionibus actum est; qui quod de obsidionis diuturnitate Solimanum queri inaudiuisset, et desperatione potius quam robore suo obsessos resistere videret, a vi aperta, quae minime hactenus successerat, ad fraudes consilia conuertit, et a Lozantio missos non solum benigne audiuit, sed et cum prolixa beniuolentiae significatione vestibus Turcicis holosericis indutos in oppidum remisit. in eas condiciones conuentum est, vt Lozantius tormenta inde, quo vellet, deduceret, milites cum armis et vexillis explicatis salua re et omnibus impedimentis exire possent; nulli oppidanorum, quod Ferdinandi parteis secuti essent, fraudi esset, sed ab omni iniuria immunes essent. Mahometus custodes attribueret, qui nostros in tutum deducerent, fidemque interponeret, nemini in oppidi exitu aut in itinere a quoquam suorum iniuriam illatum iri. postquam eas condiciones iureiurando firmauit Mahometus et annulo proprio obsignauit VIII Kal. VItil., biduo post Lozantius cum suis exit. per media duo agmina iussu purpurati instructa deditis transeundum erat; cum Hispani cunctarentur, et haec in perniciem suam ordinata dicerent, Lozantiumque, vt se respiceret, obtestarentur, denuo fides a Mahometo interposita est factum excusante quasi instrui iussisset aciem vt fortibus viris, qui tam exiguo numero summa virtute oppidum defendissent, hunc nouissimum honorem haberet. sic illi postquam oppido IO circiter passus progressi sunt, signo dato omnes a circunstantib. partim occisi, partim capti in miserabilem seruitutem abducuntur; Perezius stupenda virtute e manibus Turcorum, dum reliquis trucidandis occupantur, elapsus, post paullo praecipitato in paludem equo ab insequentib. capitur, qui abscissum forti viro caput ad Mahometum in tropaei signum detulerunt. Lozantius
ipse captus et ad purpuratum deductus est, qui vt captiuo iniuriosius illuderet, primo eum omni honoris in speciem genere accepit, adeo vt Lozantius ead. crudeli tate, qua cum perfido homine pepigerat, iam de salute sua benesperaret: mox in ten torium secum abductum, et ludibrio aliquandiu habitum, ante pedes capite truncari iussit. caput oppidi portae affixum, reliquo cadauere insepulto. ita Lozantiusvir domi et natalib. clarus, sed virtute longe nobilior, Turcica perfidia oppressus, alienae perfidiae, qua erga Olimanum Castaldus paullo ante vsus fuerat, poenas luit. Mahometus oppido praeter spem potitus, dum in eo ad reficiendas vireis commoraretur, Carensebensium populosissimum oppidum, qui durante obsidione comeatum in ipsius castra semper copiose summiserant, in fidem accipit, pacto tributo. cladem ad Temesuarem acceptam Aldanae, qui Lippam tenebat, socordia et ignauia cumulauit. is quamuis in suos vsus omnia verteret, et abunde prouisa necessaria haberet, pecunia etiam ea interuersa, quae Temesuarae muniendae destinata fuerat, aduentante primum Mahometi exercitu, de oppido relinquendo cogitauerat; sed monentibus amicis quantum ex ea re dedecus ipsum maneret, pudendi eum consilij poenitere cepit, fidemque de defendenda Lippa interposuit; dein vbi omnem belli impetum in Temesuaram versum vidit, maiorem in Lozantij virtute, quam in propria fiduciam habens, omnia secure pro more suo et negligenter agere, ceptas munitiones intermittere, non milites aut idoneos homines exploratum mittere, nec quidquam de hostibus cognoscere nisi per captiuos, quos Rasciani bellicosa gens iniussi ad eum cottidie adducebant, nullum denique rei bellicae munus obire, frustra monente et increpante Demetrio Vzareuico Hussarorum duce. multi etiam negligentiam, qua in munienda arce vsus fuerat, ita interpretabantur, quasi excusationem quaereret, si forte eam, vt non satis firmam, Turcis superuenientibus desereret. itaque denuo de relinquendo oppido et incendenda arce corruptis tormentis, ac reliquo comeatu, clam consilium inijt, reclamantibus Hungaris et Rascianis, si abire decreuisset, operam suam in conseruanda ea fidelem spondentibus; quibus et se addebant Hispani ijs, quibus gloriae quam vitae potior cura. quod vbi animaduertit Aldana, cum prensatis sigillatim suis, et proposita periculi magnitudine, vix ab ijs impetrare potuisset, vt in tam ignominiosam sententiam consentirent, iterum se consilium mutasse simulauit, factaque comeatûs descriptione, sacramento omneis ad oppidi defensionem adegit, vrgente inprimis Paulo Iaderensi fortissimo viro, Germanicarum copiarum praefecto, qui tantisper saltem differendam abitionem monebat, dum hostis in conspectum venisset; nam minime certum esse, Mahometum Lippam oppugnaturum damnosa ac molesta Temesuarae obsidione fatigatum, a qua paullum abfuerit, quin re infecta discesserit; Ioannem Turcum et Bartholomaeum Illyricum cum leui armatura VIII ab hinc milliaribus castra habere, qui toto obsidionis tempore continuis incursionibus et velitaribus pugnis hostem lacessiuerint; nondum eos loco se mouisse; quod proculdubio facturi sint, si Turci Temesuara Lippam venirent. his et alijs rationibus Paullus vix ab Aldana impetrauit, vt ad Io. Turcum et Illyricum mitteret, qui de hostium consilijs cognoscerent. ijs cum Temesuarae adhuc Turcos esse intellexissent; neque Lippensis arcis obsidendae vllam inter eos mentionem fieri, protinus cursu citato aduolant, veriti ne Aldana praecipiti desperatione ignem, vti decreuerat, in cuniculos ad id paratos immitteret. haut longe post illos armenta et greges magno numero incedebant, qui ingentem puluerem excitabant. id conspicati qui in specula erant, statim Aldanae renunciant, et ille iam concepto metu perculsus, cum sibi persuasisset ex illo ingenti puluere hostem aduentare, et illos homines cursu citato approperare, vt rei nuncium afferrent, non expectato eorum aduentu, carros in quos impedimenta omnia iam ante componi curauerat, oppido emitti, et militem conglobatum egredi, suppositoque igne arcis turreis subuerti, ac machinas bellicas corrumpi iubet. quo facto, ipse animi dubius iam ardente oppido exit, dira et probra vomentibus oppidanis, qui se vxores et liberos, quos amissis fortunis per agros secum miserabiliter trahebant, per ignauiam ab Hispanis prodi querebantur, tantaeque iniuriae Deum vltorem appellabant. nec sera fuit vindicta, rusticis palanteis
metu huc illuc per auia proditores spoliantibus et iugulantibus. Bartholomaeus vero cum ex hospitio suo flammam cerneret, et quid rei esset ignoraret, quiduis aliud potius, quam quod erat, suspicatus, tandem ad Lippam venit; vbi postquam rem, vti habebat, intellexit, miratus Aldanam panico terrore correptum, tam turpiter, non a Lippa, sed a se ipso exiuisse, et oppidanos hosti prodidisse, quod potuit, tormenta nondum corrupta flammis eripuit, et Giulam deducenda curauit, igne rursus accenso, ne quid relliquiarum superesset, quod hostibus ad muniendum locum iritamento posset esse aut adiumento. vix inde Illyricus discesserat, cum Mahometus nihil minus quam de Lippae obsidione cogitans, re intellecta eo misit, qui munitiones non omnino destructas esse cernentes, igne protinus restincto, eas instaurant, Mahometumque rei certiorem faciunt: ipse mox eo Cassumbassam cum V OIO equitum misit. is vbi venit, Solimorum arcem vicinam situ inexpugnabilem, a praesidiarijs tamen alieno pauore consternatis desertam, occupauit, quos fugienteis adsecuti Turci ad vnum omneis sine certamine trucidauerunt, excepto centurione arci ab Aldana imposito, qui captiuus ad Cassumbassam perductus est. ita praesidiarij per ignominiosam fugam arcem et vitam amiserunt, quas, si fortiter restitissent, magna cum laude seruare potuissenr. Temesuara et Lippa amissis, Castaldus dissimulato dolore Deuam munitissimum ijs locis castellum Andreae Lopezio mox et Aldanae custodiendum commisit. haut longe ab eo veteris arcis rudera visuntur, in quibus paullo ante cum continuo imbre humus excauata esset, illucescente dein sole ad eius radios rutilare aurum visum est, illoque accurrentibus subito rusticis, et effossa terra reperti magno numero aurei numi cum Lysimachi effigie: singuli trium nostratium aureorum pondere. inde Castaldus Segesuaram venit, et rursus Saxabessum in prouinciae meditullio situm, inter quae duo oppida castra munire decreuit, vt aditum in Transsiluaniam Mahometo intercluderet: sed plus valuere astus Batorij et Nasdasdij, qui exploratores diu ludificati, per vaga hospitia distributis copijs, et ita saepius instructis aciebus, vt maiores vero apparerent, frequenti item tormentorum et scloppetorum displosione, sparsis denique rumoribus de venturis propediem auxilijs duce Mauritio, ita suspensos Turcorum animos tenuerunt, vt nihil tentare ausi sint. cum in eo essent, OIO IO equites a rege venerunt, Fabiano Schinaco ductore; venit et Pallauicinus cum III OIO Germanorum ac totidem Italorum, cui Schinacus IO equites ex suis attribuerat. cumque in via, quae compendiosior a superiore Pannonia in Daciam ducit, obuium habuisset castellum, Drigalem nomine, quod a Turcis vicina loca infestantib. tenebatur, illud aggredi statuit, frustra monente Castaldo, vt obsidione soluta quamprimum ad se veniret; rem enim extremi periculi plenam esse, nec dubitare eum debere, si diutius ibi haereat, quin hosti in Daciam ingrediendi, quod hactenus impediuerit, occasionem sit praebiturus. haec verius quam efficacius dicta, Pallauicinum a proposito reuocare nequaquam potuere. itaque postquam aliquot diebus arx ab ipso et Erasmi Taifelij copijs continua verberatione pulsata est, Achametes Budae purpuratus obsessis suppetias laturus cum XV OIO equitum VI Eid. VItil. summo mane in conspectum nostrorum venit, praemissis IO equitibus, qui oppugnatores ex aggere ad certamen elicerent: ij subito vallo egressi in Turcos magno impetu ruunt, et parte caesa, caeteros eo vsque persecuti sunt, donec ipsi iam solutis ordinibus in secundam Turcorum aciem praecipitarunt; a quibus excepti Taifeliani primo omnes deleti sunt: deinde cum Pallauicinus, qui Italos ducebat, in fugam verso equitatu de receptu cogitaret, et in proximam siluam confugeret, anteuertentibus eum Turcis consilium ex tempore capit, suosque ad pugnam instruit, verum illi seu labore seu sociorum clade iam fracti, primum hostium impetum vix sustinuerunt, statimque fusi sunt. ipse vbi se desertum a suis et vndique ab hoste circumuentum vidit, in morte honesta salutem omnem ponens, quantum potuit, certando enixus est, ne viuus in Turcorum manus deueniret. tandem accepto in dextra vulnere, cum ei gladius excidisset, inermis capitur, et Budam deductus, cum inibi aliquanto tempore fuisset, se XV OIO aureorum redemit: captus et Erasmus Taifelius Rostus, et mox Constantinopoli securi percussus capti etiam Hippolytus Pallauicinus, et
Albertus Castellanus, Bambinus Carpensis, Marius Tiburtinus, Vincentius Antenoreus ordinum duces. tanta victoria potitus purpuratus, praedam omnem Budam comportari iussit, et ipse mox Mahometo se coniunxit, quem de descensu in Pannoniam iamdudum cogitantem, sed post Temesuaram et Lippam captas ad discessum se comparantem, suis cohortationibus postremo flexit, vt prius consilium repeteret, et ad Pannonicam expeditionem se accingeret. itaque Zalnocum versus castra promota; quod est castellum loco admodum commodo ad Tibisci ripam situm, et a fundamentis a Ferdinando exstructum, V prominentibus propugnaculis, et ab vna parte Tibisco, ab altera Zigiua amne, atque ab alijs duobus lateribus profundissima fossa, quae aqua ex illis fluuijs deriuata impletur, cinctum. in eo CCC Germani, C Boemi, CC Hungari, ac L Hispani pedites erant: praeterea CC equites, nauigia etiam longa disposita; quib. oppido egredi et auxilia admitti possent. eius area aciei capax IIII OIO armatorum, ad omneis casus parato illo quasi totius regni firmissimo propugnaculo. eo primum missa OIO OIO equitum cum locum cinxissent, leuibus aliquot proelijs certatum est, peiore semper Turcorum condicione. accidit autem, quod sinistri augurij loco acceptum est, vt militis Germani imprudentia puluis tormentarius ignem conceperit, ex eoque arx fere, vt pote ex materia structa, conflagrauerit; sed mox incendium restinctum fuit, paene sub Ma hometi aduentum, qui cum toto exercitu profectus, extra tormenti iactum castra ad oppidum posuit, et interpellato praefecto, vt oppidum dederet, quasi in alieno fundo atque adeo in Solimani ditione aedificatum, cum ille nihil Turcicis minis territus recusasset, admota tormenta, quorum continuata per VIII dies displosione quamuis parum proficeretur, terra et fascibus, ex quibus constructa erant propugnacula, tormentorum ictus sine damno excipientib., nihilominus Germani prioribus Turcorum successibus perterrefacti, ac sibi timentes, cum Hispanis de deditione facienda sermones serere ceperunt: cum eos in sententiam pertrahere non possent, Boemis persuadent, ac postremo Pannonijs, qui quantumuis renitente praefecto et fidem datam obtestante, atque vt spem securi exitûs omnino tolleret, mersa nauigia et lembos dictitante, noctu oppido egressi sunt. quod vbi animaduerterunt Turci, statim effracta porta irrumpunt, miratique solitudinem ad arcemvsque progrediuntur, in quam praefectus, vt solus constantia sua caeterorum infamiam elueret, adducto ponte se incluserat, dilabentibus interea Hispanis, qui post aliorum discessum sibi fuga consuluerant. Germanorum maior pars fluuijs hausta, reliqui fere omnes caesi. Mahometus oppido potitus et praefecto, ei plurimum honorem habuit, feliciore viri fortuna, qui morti honestae vitam posthabuerat, quam eorum, qui cum dedecore viuere maluerant. capto tam facile praeter opinionem Zalnoco, Mahometus fiduciae plenus versus Agriam iter tendit: de cuius obsidionis exitu, quoniam post Mauritij in Pannoniam descensum accidit, quae dicenda sunt in finem huius anni reseruamus. Interea temporis crebris et frequentibus Isabellae reginae vocibus omnia vbique perstrepebant, fidem datam minime praestari, nec Opoliae, Munsterburgij, ac Ratisporij principatus cum XX OIO aureorum annui reditûs concedi, nec CL OIO aureorum, quae dotis nomine debebantur, et sibi a Ferdinando solui stipulata erat, repraesentari quaerentis; eaque vrgente Sigismundus frater Poloniae rex et Bona Sfortia mater apud Ferdinandum deprecationem instituerunt, misso Matthia Lobescio, qui multis ac praeclaris in speciem promissis oneratus, ad ipsam, re tamen infecta reuertitur, vnde illa, quod se ludificari cerneret, clam agebat cum prouinciae regulis Germanorum ac praecipue Castaldi imperium exosis, vt filius in regnum restitueretur, incitante ambitiosam feminam ante alios Mirce inferioris Moesiae regulo, qui suam operam vltro pollicitus, etiam secreto Solimanum reginae nomine de auxilijs sollicitauerat. sed in eo negotio praecipuc regina vsa est P. Vicchio, et Fr. Chendio, altero Ioannis mariti propinquo, altero summo Georgij amico, quorum auctoritas apud primores regni et plebem plurimum valebat. ij quoque in societatem facti Stephanum Moldauiae Vaiuodam asciuerant, qui legitimo prouinciae domino apud Turcos criminose accusato ac tandem expulso, harum regionum imperium arripuerat. huius in opibus
vt socij plurimum fiduciae posuerant, sic inopina eiusdem caede mirum in modum turbati, consilium de vi expellendo Dacia Castaldo omnino omiserunt. id autem in hunc modum accidit. dum Castaldus Segesuarae esset, Moldauus ad eum eques venit egregia specie et virtutem animi vultu prae se ferens cum delectis Boioraci generis, ita nobiles apud eos, vt et inter Moscos, vocantur, qui patria Vaiuodae crudelitatem perosus transfugerat, et siquidem Ferdinandi fauore subleuaretur, paratum se Vaiuodam interficere ostendebat; tyrannum quippe illum esse, qui legitimum heredem exspoliasset, et scelere in alienum regnum inuasisset, trucidatis primarijs viris; ad haec consilia cum Turcis in Christiani nominis perniciem, et Ferdinandi praecipue ac ministrorum eius agitare; se proinde de patria optime meriturum, si publicae ac suae saluti tam praeclaro facinore consulat. auditum eum benigne Castaldus a se dimisit, et si quidem, quod promiserat, exequeretur, ei Ferdinandi nomine honorarij ergo CC equitum, regio stipendio conducendorum, praefecturam vicissim promisit. ille re saepius tentata cum factu difficilem expertus esset, ijs, qui tyranni latus tegebant, tam fidem ac sedulam operam nauantibus, postremo in Sarmatiam Europaeam confugit; vnde post aliquod tempus ad Castaldum, litteras dat, excusataque diuturni temporis mora, ab ipso petit, vt ad duos praecipuos Stephani ministros scribat, et ad se litteras eis tradendas mittat, quibus illos ad rem, quam recepissent, quamprimum exequendam hortaretur, et promissis plura sponderet. id eo consilio faciebat homo vafer, vt iuuenes eos, quos praecipue reformidabat, quamuis coniurationis minime hactenus conscios, deprehensis litteris Vaiuodae suspectos redderet, et sic ab eius amicitia alienatos paulatim in suas parteis pertraheret. nec astuto commento successus defuit. nam traditis litteris cum Stephanus rem resciuisset, et propterea male multatos iuuenes a domestico comitatu iniuriose remouisset, Moldauus continuo illos exemplo aliorum periculi sui admonitos sollicitare cepit, et vt secum in communis hostis caput coniurarent, peruicit, in facti societatem ascitis expulsi regis propinquis et amicis. itaque condicta die et loco conueniunt omnes, et dum Vaiuoda in exercitu nihil tale cogitans sub tentorio quiesceret, ab ijs oppressus multis pugionum ictibus confossus est. quo facto coniurati OIO OIO partim Turcorum partim Tatarorum, quos ille semper penes se habebat, ope amicorum, quo plureis communione facti obligarent, inopinato aggressi trucidarunt; nec eo contenti, furore in tyranni propinquos verso, ipsos ac matrem filiosque eius, vti in talibus rebus ijs loci fieri sollemne est, omneis crudeliter occiderunt. ea caedes vt populareis duro crudelissimi tyranni iugo soluit, suffecto in eius locum Vaiuoda mitioris ingenij homine, et qui spem de colenda cum Ferdinando amicitia faciebat, quod tamen minime praestitit; ita Vicchij et Chendij consilia admodum turbauit. inualescente tamen in dies Germanorum et Hispanorum odio, illi resumptis animis Castaldum astu aggrediuntur, et quo eum Transsiluania omnino excluderent, vt de Lippa recipienda cogitet, hortantur; id enim maxime ad totius prouinciae securitatem et ipsius gloriam pertinere; nondum oppidum ita munitum esse, quin si mature eo ducatur, facile capi possit; eo successu cladeis hoc anno acceptas sarciri posse, et animos popularium omnino consternatos erigi. id quorsum pertineret, etsi minime ignorabat Castaldus, tamen ne eos suspicione in desperationem adduceret, astute dissimulabat, et quamuis consilium probare prae se ferret, moras subinde nectens spes coniuratorum eludebat. interea grassante magis Germanorum et Hispanorum ob non solutum stipendium licentia, Ferdinandus de omnibus rebus factus certior, quo sibi et popularium querellis aliquo modo satisfaceret, Aldanam comprehendit, et in eum ob desertam turpiter Lippam et arcem incensam extra ordinem inquiri iubet. factum excusabat Aldana, quod diceret, eo se consilio Lippam incendisse, vt Turcos, quorum se imparem sustinendae potentiae sentiebat, ab ea occupanda auerteret; sibi tamen id animi fuisse, quamprimum illi prouincia excessissent, rursus eo redire et munitiones semidirutas denuo instaurare. auditi contra eum milites praesidiarij, et reus peractus cum a Ferdinando petijsset, vt de integro per iudices minime suspectos de caussa cognosceretur, id quoque impetrauit. tandem ad mortem damnatus,
et vt sententia executioni demandaretur, Viennam ad regem perductus, cum in foro securi percutiendus staret, Maria Boemiae regina Maximiliani mariti interuentu in Hispanicae gentis gratiam a Ferdinando socero impetrauit, vt poena commutaretur, et reus perpetuo carceri manciparetur; vnde postea eiusdem fauore eductus est, ac pristinae libertati restitutus: multum reclamante Castaldo, quod reip. interesse diceret, vt virtute praestanteis viros honore affici, sic ignauos et desertores ignominio se puniri: funditus enim, cum gratia indignis fit, militarem disciplinam euerti. sub id tempus Mauritius VIIvir iam Caesari reconciliatus cum X OIO peditum et V OIO equitum Rabam, quam hodie Iauarinum dicunt, post Passauiensem pacificationem venit: de cuius successibus antequam dico, rerum ab initio anni in reliqua Europa gestarum series mihi redordienda est. Crebrescente per Germaniam belli rumore, et post finitam Magdeburgi obsidionem grassante passim per Thuringiam et loca vicina militum licentia, Moguntinus, Coloniensis, ac Treuirensis VIIviri, qui Tridenti erant, ad Caesarem XI Kal. Ianuar. litteras dederant, quib. decreuisse domum redire significabant. ad eas Caesar III Non. Ianuar. rescribit, et ne fidem omnino habeant ijs, quae de nouis et occultis per Hessiam motibus nuntiantur, rogat: se, missis ad principes et Imperij ordines litteris, eorum voluntatem diligenter exquisijesse: obsequium et omne studium ab omnib. sponderi: Mauritium ipsum, de quo varij rumores sparsi sint, nuper ad se litteras dedisse, quibus omnes suspicionis caussas diluat; esse Oeniponte eius legatos, qui die sequenti Tridentum ad concilium profecturi sint; copias vero illas, a quibus sibi iure metuant, certo se scire ob non soluta stipendia tumultuari; itaque mandasse, non quod iure teneatur, verum quo Germaniae tranquillitati consulat, vt vndecumque conflata pecunia ipsis stipendium persoluatur, et dimittantur. interea non debere committere eos, vt concilium deserant, ne pacis publicae hostibus caussa calumniandi praebeatur; curaturum se vt in omneis casus prouisis quae necessaria sunt, ipsis et reip. consultum sit. iam redierat Tridentum Monfortius, et Virtembergici ab ipso cum Tridentino cardinali et Francisco Toletano per eius absentiam iussi agere, vt nihil impetrauerint, apud ipsum demonstrant, petuntque, vt sui principis postulata audiantur. idem et Io. Sleidanus pro Senatu Argentinensi fecit, et vt iam Pictauio diplomatis copia facta, sic ipsi Monfortio caussam legationis exposuit. dum consultant Patres, et post theologorum disputationes peruestigatis sententijs in eo sunt, vt decreta conficiant: (cui negotio ex Germanis delegati a concilio Coloniensis, Viennensis, et Iulius Flugius Numburgicus episcopi:) Mauritiani legati Volfius Colerus et Leonardus Badehornus I. C. Oeniponte veniunt. triduo post aduentum apud Caesaris oratores mandata proponunt. ad Crescentium et eius collegas nemo adibat, ne quid eis deferre aut tribuere videretur. verum vt Imperij decreto satisfieret, cuius rei gratia missi fuerant, Caesaris, quem pro summo ac precipuo magistratu colebant, oratorib. tanquam arbitris et deprecatoribus vtebantur. mandatorum haec summa erat, theologis, qui ad concilium venturi erant, non satis idonee cautum esse, atque iccirco Mauritium adhuc neminem misisse; ceterum decreuisse viros bonos mittere, et pacis ac concordiae inprimis studiosis, qui iam in itinere sint: interim petere, vt ad Basileensis synodi formulam ijs caueatur; qui venturi sint, sicut olim Boemis cautum sit; et dum illi veniant, omnis actio intermittatur; vtque cum venerint, anteacta omnia retractentur, diesque consessui destinatus prorogetur: ita vero concilium celebretur, vt omnes nationes ac populi ad illud conueniant, nec praesidis auctoritatem Pontifex R. sibi arroget, sed concilio se subijciat, quo libera sint omnium fuffragia et minime praeiudicatae sententiae. cum illi aduentu ipsorum laetari, et ad Patres relaturos se dicerent, interea per litteras de re tota ad Caesarem prescribunt, qui demulcendi Mauritij gratia Patribus auctor fuit, vt ad eius postulata leniter et amice responderent. Mauritianis se coniunxerunt Virtembergici et Argentinensis legati, et communicatis consilijs communem quoque actionem instituerunt. X Kal. Februar. Caesaris oratores vocatis Mauritianis, quid cum Patribus egerint demonstrant; impetrasse cautionis formulam quam petant, et obtinuisse, vt ab actione cessetur, et tempus extrahatur dum
theologi veniant; vt vero omnes nationes huc conueniant, in Patrum potestate situm non esse; neque propterea suam dignitatem et auctoritatem, concilio legitime indicto, minus constare; item, vt decreta iam facta irrita fiant, id cum ad tanti conuentûs existimationem pertineat, videndum esse, an e re communi sit, debere eos potius venire, vt audiantur; quod si quid contra opinionem fiat, quo libertati suae ac conscientiae praeiudicari sentiant, liberum esse ipsis, cum volent, discedere: aliquid tribuendum esse tempori, nec sperandum, posse omnia simul concedi; cum ad rem ventum fuerit, tunc pleraque per occasionem obtineri posse, quae nunc duriora videantur; Patres emendationis admodum cupidos esse, neque se officio defuturos; habere quaedam magni momenti, quae proposituri sint, sed cupere ab illis initium fieri, quo per occasionem et ipsi in medium prodeant: orare interim, ne nimis vrgeant, vt Pontifex se concilio submittat; videre quidem et agnoscere Patres in eo sacrosanctae potentiae culmine nonnihil esse, guod deprimi et emendari ipsius ecclesiae intersit; sed in eo negotio prudenter et subtili quadam via progrediendum; iam se experientia didicisse, quam dissimulanter cum pontificijs agendum sit, qui potius arte tractandi, quam vi aperta oppugandi sint: haec se inpraesentiarum vix ab ipsis extorsisse; sed non desperare, quin plura impetrari possint, modo se aequanimeis et patienteis in hoc negotio praebeant. tunc et tradita cautionis formula, vt eam inspicerent, ac postea remitterent. eam dum simul Mauritiani, Virtembergici, atque Argentinensis expendunt, et cum singulis synodi Basileensis articulis comparant, in ea multa partim mutata, partim omissa deprehendunt: nam cum in illa, quae Boemis data est, additum esset, vt decidendi facultatem haberent; vt sacra scriptura et veteris ecclesiae vsus publicus, concilia item, et Patres cum sacris libris consentientes in controuersijs de doctrina iudicis loco essent; vt ipsis more suo liceret sacra domi perficere, vt denique nihil in ipsorum doctrinae contemptum opprobriumve fieret; quod primo, tertio, et vltimo loco in formula positum erat, omnino omissum est; quod vero secundum erat ac praecipuum, prorsus mutatum fuit. itaque noua, iuxta synodi verba, ab ipsis conscripta formula, quam dum stomachose reijcit Toletanus, illi contra, non licere sibi mandati fineis excedere, respondent, quo non nisi consentientem cum Basileensi formulam accipere iubebantur, nihil actum est. biduo post, cum mane conuenissent Patres, coram Caesaris oratoribus Virtembergici vocantur, qui postquam diplomate exhibito legationis suae fidem fecerunt, doctrinae confessione principis sui nomine in medium proposita petunt, vt de partis vtriusque voluntate deligantur iudices, qui de rebus controuersis legitime cognoscant; quae superioribus annis, cum ipsi abessent, in concilio decreta sint, vim legis minime obtineant; sed omnia denuo repetantur. his condicionibus venturos theologos, qui capita confessione comprehensa copiosius tractent. sub vesperam etiam vocati Mauritiani eadem, quae iam coram Caesaris oratoribus dixerant, repetunt, minime tamen exhibita a Melanchthone conscripta confessione. ita priuatim illi auditi, quamuis in consessu publico mandata exponere apud se constituissent. postridie sacro in consessu publico peracto, de suggestu pronunciatum est rem differri vsque in XIII Kalen. April. in Protestantium gratiam, quibus ampliori quoque formula cautum sit, ne quid omnino desiderari possit. cum legati cautionis promissae exemplum exhiberi postularent, morasque artificiose necti quererentur, vt culpa non continuati concilij in ipsorum inuidiam recideret, a Pictauio ad Toletanum remittuntur. in cuius aedeis vbi venere, cautionis exemplum a concilij scribis subnotatum singulis traditur. in qua cum nihil mutatum ex ijs emendari postulauerant, viderent, neque sibi satisfactum dicerent, Pictauius, quod ad primum caput attinet, inquit, quo decidendi facultatem theologis vestris concedi petitis, praepostere facitis, qui non ignoratis, multa per occasionem tribui posse, quae primo recusantur; quod item sacram scripturam controuersiarum de relligione solam esse iudicem contenditis, vt nemo est qui ambigat, ita, cum de sacrae scripturae interpretatione disceptatur, neque inter parteis conuenit, quin litis arbitrium concilio permitti debeat, in dubium reuocari non debet. quod domi sacra peragere vultis, etsi non palam conceditur, non tamen prohibetur,
de caetero non est quod vereamini, ne quid in vestrum contemptum fiat, id enim seuere prohibitum iri, nullique, qui contra fecerit, impunitam proteruiam fore, confidere debetis. cum ad reliqua de retractatione eorum, quae iam acta fuerant, et Pontificis summissione, eadem quae prius addidisset Pictauius, legati cautionis exempla singula accipiunt, sed ea nec alia lege, quam vt ad principem et magistratum quisque suum mittant; ac Virtembergici ipsi Caesaris permissu Kal. Febr. domum profecti suum exemplar detulerunt, Melanchthon cum alijs theologis Norimbergam venerat, iussus a Mauritio ibi tantisper subsistere, quo vsque cautionis exemplar Tridento missum accepisset. paucis interiectis diebus, cum iam cautionem a legatis missam constaret, aliud a Mauritio mandatum venit, quo iubebantur theologi, etiam allata cautione, Norimbergae expectare quid ipse cum Caesare egisset, ad quem propediem esset profecturus. occulta principum consilia hac diffidentiae specie tegebantur, ex eo aucta, quod Dominicanus quidam nomine Ambrosius Pelargus, qui cum Treuirensi archiepiscopo venerat, dum VII Eid. Febr. concionem haberet, in haeriticos acerbius inuectus, fidem illis datam minime seruandam esse dixerat. de quo cum apud Caesaris oratores questi essent Protestantium legati, pernegatione eorum querimonijs satisfactum fuit. interea Mauritius datis ad legatos litteris manu sua scriptis mandabat, vt quae nondum a Parribus impetrassent, vrgerent; nam se in animo habere, breui ad Caesarem ire; spemque faciebat, si modo idonee caueretur, futurum, vt alij plerique principes, et in his Pomeraniae duces patrueles sui, ac ciuitates suo exemplo legatos ac theologos ad concilium mittant. eae litterae ad cardinalem Tridentinum, cui cum Mauritio arctissima amicitia erat, perlatae, subitoque euulgatae, ipsum Tridentinum primo, dein etiam alios spe magna impleuerunt, fore, vt gliscens dissidium tandem componeretur, de quo licet rumor passim spargeretur, et concilium prorogatum iri plerique mussitarent, facto quippe cum Galliae rege foedere bellum a Protestantibus in Caesarem parari apparebat, id tamen summa industria a Caesare et eius ministris dissimulabatur. et Pictauius quidem vanum de prorogando concilio rumorem esse, et Caesarem omnino cupere, vt concilium continuaretur, apud legatos edisserebat: sed cum Mauritius theologos Norimbergam missos reuocasset, et sui ad Caesarem aduentûs iam dudum excitata fama, aliquo vsque progressus subito domum reuertisset, patuêre consilia, et ipse Mauritius tunc demum delectus palam habere cepit, rei tamen huc vsque ignaris eius ministris, qui diu quid agerent, haesitantes. cum interposita mora discrimen augeri cernerent, Eid. Martijs magno silentio Tridento discedunt, et inde Brixinam profecti ex Tridentini consilio diuersis itinerib, domum abeunt. Moguntinus quoque et Coloniensis ad tumultûs famam, nam iam Treuirensis sui reficiendi caussa domum redierat, Tridento Oenipontem ad Caesarem contendunt, a quo honorifice excepti, postquam diu cum ipso collocuti sunt, iter institutum persequuntur. alij interea legati a Virtembergico venerunt, Vernerus Muchingus et Hier. Gerardus I. C. qui postera die Caesaris oratores adeunt, et vt ad po stulata VIII Kal. Febr. exhibita respondeatur, flagitant. nec multo post venere theologi Virtembergici IIII, in ijsque Io. Brentius et Io. Morbachius, item Argentinenses duo. ij Monfortium conueniunt et orant, vt cum collegis det operam, vt ad postulata respondeatur, et disceptatio de controuersis relligionis capitibus inchoetur. postridie, qui fuit XIII Kalend. April., in quem Protestantium caussa actio dilata fuerat, Patres in legati Pontificij aedeis conueniunt, publiceque recepto Lusitaniae regis oratore, consessus in Kalend. Maij reiectus fuit. Virtembergicus confessionem iam in concilio exhibitam publicauerat; quod moleste admodum tulere Patres. cum de tractationis modo inter eos ageretur, sic illi statuebant, duas omnino vias esse, quibus piorum votis satisfieri possit, vt aut theologi super omnibus doctrinae decretis in synodo iam factis audiantur, aut in medio ponatur exhibita prius Patribus et nunc typis mandata doctrinae confessio, eiusque singula capita ordine explicentur; suos enim venisse theologos, vt doctrinam eo libro comprehensam tueantur. cum nihil ad ea responderetur, et Io. Sleidanus sibi domum redeundum esse diceret, post multam ac longam super legatorum abitione disceptationem,
Toletanus, licere quidem respondit, neque repugnare quominus abirent; sed quid Caesar mandarit, quidve etiam ipsi cuperent, non potuisse non explicare. quod eo pertinere interpretabantur Protestantes, vt dum Caesaris ministri actionem legitime continuari non posse viderent, soluti concilij inuidiam in ipsos reijcerent. et quidem inter Patres magna dissensio erat, Hispanis, Neapolitanis, ac Siculis concilium continuari vrgentib.; Pontificijs contra, quod Hispanos aulae Romanae emendationem moliri sibi persuasissent, impedimentum aliquod actioni afferri cupientibus, eoque magis annitentibus, vt Pontifex cum rege pacificaretur, vt inde Gallo, inde Mauritio bellum Caesari inferentibus, concilium, quod tanto pere a Caesare vrgebatur, vel ipsius regis caussa dissolueretur. igitur theologi, qui remanserant, postquam caussam suam Caesaris oratoribus probauerunt, VI Eid. April. Tridento discedunt, cumque iam de capta a foederatis Augusta allatum esset, protinus Itali episcopi per Athesim secundo flumine deuectis impedimentis profugiunt. nec multo post ipsi Caesaris oratores sub exitum mensis abeunt. solus Marcellus Crescentius aduersa valetudine praepeditus adhuc Tridenti haerebat. morbum ex ea occasione cepisse constans rumor fuit, quod cum VII Kal. April. scribendis ad Pontificem litteris occupatus in multam noctem laborem continuasset, cum inde surgeret, visus est canem videre, qui immani rictu igneis oculis et demissis in terram auriculis quasi rabie pceculsus ad se contenderet, tandemque sub men sam dilapsus sit: vocatis famulis et allato lumine cum nusquam compareret canis, ille spectro attonitus in tristem cogitationem, atque ex cogitatione in morbum incidit, quo statim correptus vitae desperare cepit, quantumuis familiares ac medici bene sperare eum iuberent. inde Veronam postremo delatus, cum animam ageret, subinde suis acclamare audiebatur, vt canem cauerent, et ne lectum, in quo decumbebat, inscenderet, arcerent. ita dissolutus concilij conuentus fuit, in quo praeter legatos Pontificios et cardinalem Tridentinum numerati sunt episcopi LXII, et ex ijs Germani VIII, Hispani XXV, Sardi II, Siculi IIII, Hungarus vnus Agriensis, reliqui Itali; Theologi XLII, et in ijs Germani et Belgae XIII, Hispani XIX. explicatis, quae ad concilium pertinebant, nunc ad bellum Germanicum accingamur. Mauritius post pacem cum Magdeburgicis factam, vbi vidit fidem de Hesso socero liberando datam non praestari, occasionem, quae se offerebat, arripuit, et summam, quam Caesar illi et Imperij ordines in Germanicas copias concesserant, potestatem in Caesarem ipsum pro Imperij libertate vertit. itaque Cattos primum iureiurando in fidem accepit, et clandestino inito nobiscum foedere, milites omneis, tam qui Magdeburgum obsederant, quam qui propugnauerant, Mullusij, et per vicina loca, hiemandi specie distribuit; nam res summa dissimulatione initio agebatur. inde cum Nortusiani et Erfurdenses multa damna acciperent, et rei caussam Caesar ex Mauritio requireret, ille ob non soluta stipendia militem in licentiam effusum lasciuire respondebat, vtque omnem suspicionis vmbram tolleret, legatos per Oenipontem Tridentum mittit, qui fide publica illuc venturis theologis caueri, et alia quaedam a Patribus peterent; dein theologos quoque subsequi iubet, qui Norimbergae, dum idonee cautum esset, subsisterent; mox et alios ad Caesarem legatos praemisit, Christophorum Carlebicium et Vlricum Mortisium, qui eum breui venturum ad Baioariae fineis expectarent, atque ipse sibi Oeniponte hospitium parari curauit, et viam ingressus, cum aliquot dierum iter processisset, ex caussa domum reuertit, missis Oenipontem litteris tam amanter scriptis, vt nihil temere Caesar, alioqui suspicax, inclementius de eo suspicari posset. ita dum extracto artificiosis excusationibus tempore diem ex die ducit, statim reuocatis suis, delectus habere cepit, et euulgato scripro, sicuti conuenerat, quid sui esset consilij tandem aperuit; nimirum supta arma pro tuenda relligione, quae aduersariorum artib. contra fidem datam in Germania conuellatur et labefactetur, ex occasione dissidij relligionis strata ad insolentem dominatum via; iam exactos liberis ciuitatibus concionatores, nec legitimi concilij expectato exitu, Augustae propositam confessionem passim aboleri, et rebellionis obtento crimine vim mentibus et conscientijs afferri. item pro liberando Hesso socero institit, quem cauillatoria fraude
carceri iam totos quinque annos mancipatum a se, Volfango Palatino, et Ioach. Brandeburgico filij eius iure reposcant: cuius emittendi cum toties spes facta sit, nondum tamen fidem praestari, sed exquisitis ludificationibus tempus trahi, non sine magna honoris sui et existimationis iactura. communem denique agi libertatem aiebat, quam in dies maximo cum animi dolore opprimi cerneret, externo milite contra Imperij leges in Germaniam inducto, et nouis subinde emulgendae pecuniae commentis propositis: iam enim nullius ordinis, aut principis, ac ne ipsorum quidem VII virorum rationem haberi; principes vero externos foederatos, et quib. pro arctissima, qua Germanis coniuncti sunt, necessitudine, Germaniae salus cara est, contra Imperij morem longe a publicis conuentibus prohiberi; quae omnia eo spectent, vt sub durum seruitutis iugum missa Germania, illam tandem Europae totius monarchiam pariant, quam totiam annos parturiunt. his et alijs rationibus se et Vilelmum Philippi F., et Io. Albertum Megalopolensem ducem post longam patientiam, quam ne posteritas ignauiae seu socordiae tribuat, merito vereantur, tandem excitatos, vt foedus cum Galliae rege pro relligione, pro Hessi et Saxonis libertate, communi denique salute icerent; quod adeo laudabile propositum vt omnes opib. suis adiuuent, obnixe hortari; alioqui se pro hostibus eos, qui contra fecerint, habiturum. eodem tempore Albertus Brandeburgicus aliud scriptum edit longe virulentius, quo de Caesare et eius ministris, atque reip. administratione querebatur; libertatem ab ijs, qui eam tueri et amplificare debeant, opprimi; consilium paucorum euertendae veritatis caussa haberi; in Imperij conuentib. per homines pollicitationib. aliove quouis subtili artificio corruptos hoc agi, vt pecunia vndique corradatur, sicque paullatim Germaniae nerui incidantur; id fraude ecclesiasticorum praecipue fieri, qui suffragiorum numero vincant, quorum nimiam potentiam infringi et debilitari reip. intersit: rem eo adductam, vt ab vnius arbitrio et nutu omnia pendeant (his verbis designabatur Antonius Perrenotus Attrebatum episcopus) qui nec genere nobilis, nec natione Germanus sit, nec adeo Imperio foederatus; Imperij sigillum in exteras manus deuenisse, iamque in aula Caesaris necesse esse Germanis alienas linguas discere, si quidem ibi cum aliqua vtilitate sua versari cupiant; iudices suspectos in Imperij camera, nouos senatores per ciuitates, atque antiquis eiectis alios magistratus institui, iugumque tandem hoc Germanis imponi, vt externum militem ferre cogantur, qui nullum non genus insolentiae atque inauditae libidinis in populareis exerceat: non obscura esse sua in Caesarem merita, qui vitam, sanguinem, fortunas pro eius dignitate ac salute tam saepe tamque libenter profundere paratus fuerit: pro quibus hanc indignam repensam ab eo gratiam: nam nuper prodijsse librum de bello Germanico ab impudenti circulatore Lud. Auila scriptum ipsius permissu, atque adeo priuilegio imperiali munitum, in quo de Germania tam frigide et ieiune, quasi de barbara et obscura gente, mentio fit, vt appareat in nobilissimae gentis opprobrium narrationem praecipue institutam esse. his indignitatibus, quae minime ferendae sint homini libero et principi viro, permotum, consilia cum ceteris principibus communicasse, et vireis pro patriae salute ac libertate iunxisse. quod de Auila additum est, ob id praecipue dictum existimatur, quod ille, vbi Alberti captiuitatem narrat, muliebribus illecebris detentum eum scribat, quo minus bene rem ad Rochiliciam gesserit, vt iam supra diximus; quod maxime Brandeburgicum decoris ad vanitatem cupidum vrebat. exprobratum et illo scripto Caesari, quod mutanda pro temporibus decreta, interea praesentib. parendum, aut poenam capitis subeundam ex Granuellani consilio diceret. tunc et rex quoque scriptum publicat suum in hanc sententiam. Ex quo post carissimi parentis mortem regni gubernaculis admotus sum, nihil aliud mihi curae fuit, quam vt constituta relligione publicae tranquillitati consulerem, et amicos ac foederatos principes et populos omni ope subleuarem. eo consilio Scotos sub regina pupilla tumultuanteis et licentiosa audacia ad rebellionem spectanteis compressi, et pristinam regno dignitatem restitui: cum Heluetijs fidissimis huius regni amicis foedus renouaui; amissa priorib. bellis recuperaui; et Bononia ab Anglis recepta, exulanteis ciueis ad lareis suos, et colonos ad latifundia reduxi, arctissimo cum rege Angliae
foedere inito armis quaesita firmaui, et facta pace possessiones cuique suas reddidi. sed ecce, dum in eo sum, vt regnum et pacem constituam, quo minus tam laudabile propositum persequi possim, vndique insidijs et occultis machinationibus petor; nec enim obscurum cuiquam esse potest, quid Caesar in huius regni perniciem molitus sit, postquam de tumultibus Aquitanicis cognouit, misso in Angliam M. Egmondano Burano, qui regis tutores ad arma contra me capessenda ex ea occasione incitaturus, pessimum exemplum in suum commodum conuertere, quantum in ipso fuit, et voluit et tentauit. vt vero illustri indicio se male erga nos affectum proderet Caesar, Christiernae Francisci Lotaringiae ducis viduae ac ipsius sororis filiae auctor fuit, vt Barrensis principatûs, qui sine controuersia Gallicae iurisdictionis est, nomine, fidem mihi, quam debet, quamque superiores Lotaringiae duces hactenus praestiterunt, praestare recusaret. et huc vsque astu et fraude hostes grassati sunt. nuper vero vi aperta in nos inuaserunt, Farnesijs foederatis indicto bello, et Mirandula oppugnata, quam in regum Galliae clientela iam a multo tempore esse cum non ignorent, cum eam armis petunt, iniuriam mihi fieri minime dubitare possunt. accessere ad haec principum Germanorum graues nec minus iustae querimoniae, qui nos pro veteri necessitudine et amicitia rogarunt, vt incommuni caussa ipsis adesse, et coniunctis opibus publicum periculum propulsare vellemus. id enim a Caesare agi palam esse, vt controuersiarum de relligone componendarum praetextu, et belli Turcici ac refraenandae rebellionis occasione captata, durissimum libertati Germaniae iugum imponat, et in ea factiones et dissidia alat, ipsamque sensim hominibus et pecunia passim exhauriat, ac tandem expugnato firmissimo totius orbis Christiani propugnaculo in Galliam inuadat, et imperium, diu animo agitatum, in omnem Europam sibi sumat. nam quam iniqua sit Austriacae domûs inexpletaque alieni vsurpandi cupiditas, facile animaduertent ij, qui apud se perpenderint, quib. artibus cottidie euersis Imperij viribus in priuatum aerarium omnia conuerrant. satis hoc declarant Vltraiectensis, Leodicensis, et Cameracensis ditiones, quae quondam Imperij, nunc Austriacae familiae tributariae factae sunt. iam vero Burgundicam domum, quae a maioribus meis deducta Austriacae familiae opes et lumen intulit, Treuiris, Menapijs, et Virtembergici cis Rhenum possessionibus imminere quis non videt? cui non doleat Hessi fineis ab Hispano milite tam diu insessos et populationibus vastatos triste spectaculum vicinis principibus praebere? quid enim, qui haec vident, aliud expectare possunt, quam vt, nisi mature prouideant, et in commune consulant, singuli carpantur, et auarae gentis praeda fiant? quis vero tribunal illud post debellatum Saxonem, et Hessum perfidiose captum, Spirae erectum sine horrore recordari possit, ad quod velut in carcerem principes et ciuitates rapiebantur, et tanquam in macello pecudes, sic miseri Germani ab emissarijs illis iudicibus crudeliter laniati mactabantur? itaque ne socordiae ipsis et ignauiae olim tribueretur, si libertatem a maioribus acceptam nimia patientia sua labefactari sinerent, mecum egerunt, et foedere renouato, potius quam nouo inito, saluti patriae arma sua et virtutem impendere decreuerunt. nec defuerunt priuatae iniuriae, quas, etiam si nos tam amicae gentis caritas non permouisset, minime dissimulari nominis Gallici et existimationis nostrae intererat. necdum enim oblitus sum, quam indigne Vogelspergus vir nobili loco natus, sed virtute nobilior, ab amico summa perfidia circumuentus et crudelissimis tormentis subiectus, cum nihil ab eo extorqueri potuisset, quod in inuidiam nostram recideret, a castrensibus postremo iudicibus fuerit damnatus, cum non aliud crimini daretur, quam quod nobis militasset. id quomodo stante inter Caesarem et me pace fieri potuerit aut debuerit, omnibus aestimandum relinquo, qui citra odium aut amorem de hac caussa iudicaturi sunt. quid nunc Ringrauium, Recrodum, Rifebergum, et Schertelium commemorem, quos Caesar proscripsit, et in quorum capita non aliam ob caussam, quam quod mihi militarent, pretium percussoribus constituit, pessimo exemplo hominib. ad caedeis ex insidijs faciendas inuitatis? his de caussis arma sumpsi, et coniunctis cum Germaniae principibus consilijs ac viribus iustum et vtrisque necessarium bellum suscepi. qua in re nullum aliud compendium aut emolumentum spectare
me Deum testor, quam vt restituta Germaniae dignitate, Saxonem et Hessum diuturna et iniusta captiuitate vexatos in libertatem asseram, necessitudine antiqua, quae Galliae regibus cum Germanis intercedit, hoc nouo beneficio veluti cumulata, et depulsa a Germaniae ceruicibus seruitute, tanquam arctiori vinculo in posterum obsignata. nec vero quisquam a belli violentia meruere debet; nam cum libertatis publicae caussa illud susceperim, fidem obstringo, me daturum operam, vt nemini innocenti vis inferatur. omneis vicissim oratos volo, vt aduersariorum, multa in nos calumniose comminiscentium, vocibus aureis occludant, quasi alia mens mihi sit, aut ecclesiasticos, quorum praecipua semper apud me caussa exstitit, bello persequi decreuerim, quos contra in patrocinium et tutelam, modo mihi ac socijs idonee caueant, recipere me nunc profiteor; idque vnum respicere, vt constituta reipub. ecclesiae concordia legitimis rationibus sarciatur. quod et fieri posse, equidem non despero, si summota ambitione et aliena inuadendi cupiditate, eam a Deo, ad cuius gloriam hoc pertinet, pijs votis et sincera conscientia efflagitemus: interea petimus, ne quid impedimenti nobis et socijs ad tam iustum bellum accinctis detur, sed omnes operam et opes in commune conferant; in eos haut dubia indignatione futura et nostra et sociorum, qui secus facere aut resistere ausi fueruit, quos ferro et igne persecuturi, ac ne malum pullulet et latius serpat, luxuriam eius coercituri, et denique tanquam putrida ac morbida membra a reliquo corpore, ne contagione laedant, resecturi sumus. si quid praeterea sit, quod a me iure exigatur, Ioanni Fraxineo Baionensi episcopo oratori meo negotium dedi, vt iuxta ea, quae a me habet, ampliora mandata, ad postulata vestra respondeat, et copiosius singula explicet, cui vt fidem habeatis, vos, principes ac ciuitates, etiam atque etiam rogo. haec scripta per Germaniam euulgata, alio atque alio modo pro varijs animorum affectibus accipiebantur. Mauritius, etsi foederis auctor, ita dissimulanter agebat omnia, vt cogi se ab Hessi captiui liberis videri vellet, neque de conciliatione omnino desperaret. igitur Kal. Martijs suae ditionis conuentus agit, et quid sibi cum Hessi liberis negotij sit, coram exponit; citari se nimirum ab ijs, et fidei datae admoneri; non posse vero amplius tergiuersari, aut diutius iustas illorum petitiones frustrari; itaque proficisci ad eos decreuisse, vt fidem liberet; iubere interim vt Augusto fratri per absentiam suam pareant, et ad finium defensionem, ne quid imparatis accidat, copias cogant. inde ad Hessi liberos profectus, cum ijs volentibus domum reuertisset, rebus ibi constitutis, adiunctis aliquot Augusto fratri consiliarijs, ad illas, quas per Thuringiam hiemandi specie distribuerat, copias contendit, quo et Vilelmus Hessi F. ex compacto venturus erat. is vbi Herbelachum XIIII Kalend. April. venit, cum Fraxineo regis oratore ad Francofurtenseis litteras dat, et petit, vt nullum Caesaris praesidium admittant. verum illi, cum superiorum temporum recenti memoria territi, non satis idonee responderent, inpraesentiarum omissi sunt. sexto post die, postquam Mauritius et Vilelmus copias coniunxerunt, cum communi exercitu ambo Schinfurtum veniunt: ibi Vilelmo Mauritius narrat, Henricum Misniae, quem vocant, Burgrauium, propinquum suum, ex illustri Plauiorum familia Boemiae cancellarium ad se, cum Misena discederet, venisse, vt Ferdinandi nomine secum de conciliatione ageret, et nunc quoque persuasum habere, Ferdinando de Philippi captiui libertate agendi factam a Caesare potestatem. nec ille abnuit, et adhibito Fraxineo, quo minus condiciones a Ferdinando propositae audiantur, non recusat. inde per Rotebergum, vbi se cum suis Albertus Brandeburgicus, coniunxit, Dingelspulum, Norlingam, tertijs castris summa celeritate continuatis itineribus Donauerdam petunt, oppidanis, quacunque iter facerent, in fidem acceptis; abrogatis etiam, quos Caesar nuper instituerat, Senatoribus, et nouis in eorum locum suffectis, imperata denique pecunia, et in vsum belli tormentis. a Donauerda IX tantum milliaribus abest Augusta, cui IIII vexilla imposuerat Caesar; haut multo ante muri partem casu deiectam, et fossam ruina oppletam intellexerant foederati. itaque ea nocte continuato itinere copias ducunt, et IIII Kal. April. profecti, Kal. Aprilib. sub meridiem ad vrbem perueniunt, editoque hostili signo statim ad arma conclamatur. sed cum praesidiarij tam exiguo numero
ciuium voluntati diffiderent, et intus ac foris hostem haberent, incolumitatem, et salua omnia pacti, quatriduo post vrbe discedunt. foederati subito ingressi veterem Senatum, quem Caesat aboleuerat, restituunt, tribubus quoque iure suffragiorum reddito; et inde datis ad superioris Germaniae ciuitates litteris, et Norimbergenseis inprimis, vt sub mensis exitum Augustae praesto sint, mandant. ad Vlmenseis quoque, qui bidui itinere Augusta absunt, scribunt, et eos ad belli societatem, vt in illud collationem faciant, hortantur. cum renuerent, de belli exitu veriti, Vlmam socij cum exercitu tendunt. eo prid. Eid. April. veniunt, et vrbem ob equitantes, quod tormentis petiti essent, iniuriarum sibi satisfieri, et CCC aureorum OIO eo nomine in bellum dependi postulant; alioqui fore, vt hostiliter agant. verum post VI dies obsidione frustra continuata Stochacum Hegouiae oppidum petunt, vbi regis nomine persoluta fuit trimestris pecunia, et datus obses Io. Martianus Iametij regulus; nam Nantolij comes in via decesserat. a principibus vicissim dati Christophorus dux Megalopolensis, et Philippus Hessi F. prid. Kalen. Maias ad Danubium rursus principes castra metantur, aliquot milliaribus infra Vlmam, relicto Brandeburgico, qui Vlmensium foedus recusantium vicos et oppida incendijs vastaret, et pecuniam corraderet. is Helsestenum arcem excelso loco positam deditione capit, praesidiumque captae imponit, ac mox Gislingam III ab Vlma milliaribus distantem, et propinquos aliquot vicos XVIII OIO aureorum multat. dum principes adhuc Augustae essent, Mauritius illinc profectus Lincium Austriae oppidum ad Danubium se contulerat, vt ex Ferdinando de pacis condicionibus cognosceret: is enim de voluntate Caesaris se medium pacificandis rebus praebuerat: Caesar ipse ad principes scripserat, eos hortatus, vt componendis dissidijs operam darent, quo belli incendium, antequam serperet latius, quamprimum restingueretur. cum vero nonnulli eorum opem ipsius implorarent, seque impares aduersus coniunctam foederatorum potentiam esse dicerent, ille confirmatis eorum animis respondebat, sperare se pacis institutam actionem, cui ipse defuturus non sit, felicem exitum habituram; quod nisi succederet, vt in pace tractanda, sic in bello gerendo minime ipsos deserturum. vbi ergo Lincium venit Mauritius, pacis ineundae rationes eas proponit, vt Hessus socer libertati restituatur, de relligione dissidium componatur, resp. recte constituatur, pax cum Galliae rege foederato et amico fiat, proscripti in gratiam recipiantur, in quorum numero, praeter eos, quos iam memorauimus, etiam Hedecus comprehensus est, qui Mauritio, dum Magdeburgum obsideret, se in clientelam dederat; ideoque Caesar in eius, sicut aliorum, caput praemium non constituerat, ne, vt creditum est, Mauritio offensionis caussam praeberet; magna consiliariorum ipsius imprudentia, qui grauiter iritatum soceri captiuitate hominem generosum tam leui gratificatione demulceri posse existimauerint. cum Ferdinando erant Maximilianus filius, et Albertus Baioariae dux gener, et Caesaris legati, ex quorum sententia ad ea postulata responsum est, non re cusare Caesarem, modo discedatur ab armis, quin Hessus statim liberetur; ac placere in primis, vt proximis Germaniae conuentibus de relligione ac repub. constituenda agatur; hoc male habere Caesarem, quod regis Galliae, qui cum bellum gerat, vt amici ac foederati mentio iniecta sit; licere tamen. vt ex eo Mauritius cognoscat, quibus condicionibus pacisci velit: quod ad proscriptos attinet, posse eos in gratiam recipi, dum legi, quam Caesar tulerit, obtemperaturos se recipiant. praeterea petebat Ferdinandus, vt facta pace Mauritius operam sibi contra Turcos in Pannonijs nauaret, et curaret, ne conducti a socijs milites ad Galliae regem dilaberentur. postquam Mauritius ad ea respondit, non licere sibi quicquam inconsultis socijs statuere, vtrinque discessum est, dilata in VII Kal. Iunias actione, ad quam continuandam conueniretur Passauij, quod est oppidum ad Danubium supra Lincium in Oeni confluente situm. interea Vilelmus Hessi F. et Io. Albertus Megalopolensis Kal. Maij Gundelfingam copias traducunt, et totos ibi VIII dies Mauritium Lincio redeuntem praestolantur: qui vbi venit, postridie recensetur exercitus ad Laugingam Henrici Othonis Palatini, qui se foederatis coniunxerat, oppidum, cuius tota prouincia, quae a Caesare occupabatur, sociorum ope nuper recuperata fuerat, inde eiecto episcopo
Augustano Othone Truchesio cardinali, qui, quod alioqui non valde pecunia abundaret, et superioribus bellis plurimum damni accepisset, Romam sub id tempus petijt, vt nouis a Pontifice emendicatis facultatibus et sacerdotijs, sic enim tunc iactabatur, lacunas illas expleret. impetrauerat a foederatis inducias Ferdinandus, quae VII Kal. Iunij ceptae in VI Eid. eiusdem mensis desinerent. interea socij Lauginga itinere conuerso Alpeis petunt, vbi Caesar cogebat copias, iuxta Rutam oppidum. vbi ad montium radices ventum est, Mauritius regij oratoris hortatu ad eos delectus impediendos, quos ijs locis Caesar habebat, proficiscitur: et prope Fiessam castra metatus, quod est in Alpium faucib. positum oppidum, iuxta Licum fluuium, qui deinde Augustam alluit, quosdam e suis exploratum praemittit. cum hi hostem montium claustra et angustias insedisse renunciarent, atque in ijs castra muniuisse, vt oppugnari minime possent, delecti ex omni exercitu mittuntur, qui leuib. proelijs consertis quosdam ex hostibus intercipiunt, et in castra ad suos adducunt. ex ijs postquam certius, quam antea, multa cognouere, postridie cum omni peditatu progressi, et CC tantum assumptis equitib., Fiessam veniunt: haut procul aberat Ruta, vbi Caesariani consederant, occupatis viarum angustijs, quae ab IO CCC circiter militibus tenebantur; dispositis etiam II campestribus machinis, vt hostileis irrumpentium impetus arcerent. facta impressione foederati, vbi in angustias penetrauere, hostem loco deijciunt, et castris exuunt; fugiente illo, metus et trepidatio tanta ijs iniecta, qui Rutae erant, vt insequentibus cum toto exercitu principibus, aciem instruere, et ad certamen se parare, circunfusi a suis minime potuerint: itaque nullo fere negotio profligati sunt; ex ijs OIO partim capti, partim occisi, partim in Licum praecipitati, signo etiam vno adempto. his feliciter confectis, postridie successum vrgent socij, et ad illam tanti nominis arcem Erebergam copias ducunt: arridente fortuna propugnaculum sub arce positum, quod aditum intercludit, primo impetu capitur, et tormenta simul quae inibi erant. superabatarx vndique praerupto saxo imposita, hominum opinione inexpugnabilis. ibi pastor, qui in auersam rupis partem ad primum strepitum aufugerat, capellam per vepreta in summum enitentem conspicatus, eam et ipse insequitur, et notato calle, quo miles subire posset, praemij spe corruptus rem socijs renunciat, qui e vestigio erepentes, per auersam rupem praeeunte pastore praesidiarios, foederatorum audacia et inopinato aduentu attonitos ad deditionem compellunt. ex XIII vexillis, quae Erebergae rerant, IX capta, ceteri milites in tumultu dilapsi sunt; capta hostium III OIO; pauci admodum e foederatis desiderati. cum inde mox Oenipontem, ducere vellet Mauritius, Rifebergiani milites seditionem fecere, et nisi stipendium extra ordinem ob captam arcem penderetur, vlterius progredi recusant, heic Mauritius cum inter alios vnum prae omnib. clamosum comprehendi iussisset, ceteri poenam commilitonis ad se pertinere existimantes, illico arma capiunt, et non solum hastis, sed etiam tormentis manuarijs ducem petunt, vt vix fuga se tanto periculo exemerit. composito vtcunque tumultu, qui tamen magnam sociorum rebus remoram attulit, duae legiones per Alpeis iam peruias Oenipontem, qui bidui inde itinere abest, mittuntur, relicto Fiessae omni equitatu cum legione vna aditûs seruandi caussa. postridie Mauritiani ac socij ad Zirlam, quae II ab Oeniponte milliaribus distat, peditatum praemissum assequuntur. Caesar vero, vbi de improuiso eorum aduentu cognouit quamuis aduersa valetudine, et pluuioso ac nimboso caelo, per noctem lectica vectus, ad taedarum lumen cum Ferdinando fratre, qui nuper Lincio venerat, et omnibus, qui aderant, principum legatis, cetero que aulico comitatu magna trepidatione Oeniponte discedit, relictis impedimentis, et per Alpeis, quibus Tridentum itur, itinere primum facto, mox ad laeuam flexit, ac Villacum, quod est oppidum ad Drauum flumen in fori Iulij et Norici finibus, summa celeritate contendit: vtique miserabili spectaculo; nam inter eundum videre erat, nobilitatem illam victricem per vias lubricas, et propter imbreis continuos luto corruptas, equorum penuria summa cum difficultate pedibus incedere, lapsantibus vbique fere vestigijs; et permistos heris ad ludibrium lixas mutua opera se erigere, aequata omnium per fortunam condicione. hic Caesaris ex Germania discessus superbo de
Germania ante quinquennium quasi sub iugum missa triumpho tam absimilis, satis arguit, quam imprudenter a Caesare factum sit, quod Albani potius, quam Castaldi sententiam secutus, omnem victoriae fructum in seueritate posuerit, neque Mauritij offensionem veritus tam diu et tam indigne Hessum socerum captiuum detinuerit. errorem sero sensit ille, dum Albani et Atrebatensis consilijs plus iusto tribuit, et antequam Oeniponte profugeret, Io. Fridericum Saxonem liberauit, praerepta hac hosti gloria, quod existimationis suae interesse arbitraretur, ne coactus potius, quam sponte, captiuum dimisisse videretur. contra Saxo, qui socijs, quam Caesari, beneficium acceptum ferre mallet, gratiam recusabat, et quamuis liber factus, Caesarem quacunque ibat, vt antea, comitabatur. eadem nocte, qua Caesar abijt, Mauritius Oenipontem peruenit, caena, quae Caesari parata erat, nondum consumpta. inde aliquandiu abeuntem insecutus ad suos reuertit: et Ferdinandi quidem ac ciuium bonis parcitur; quicquid vero rerum Caesaris Hispanorum et cardinalis Augustani vltra modum foederatis inuisi ibi repertum est, diripitur. interea Caesar Villacum peruenit, vbi obuium habuit Senatûs Veneti oratorem cum equitatu venientem, quem ille, nondum a recenti pauore collectis animis, hostilem ratus, mox inde migrare decreuerat, vixque Veneto, amicas eas turmas esse et honoris ac tutelae caussa a rep. summissas, capitis periculo affirmanti obsidemque se offerenti pro tempore fidem habuit: suspicionem auxit, quod cum Mauritius propius castra mouisse nunciaretur, Senatus, cui solemne est arma parare, vbi videt vicinos in armis esse, illicet militem conscribi, et praesidiarios ad fineis tuendos emitti iussit. hos Venetorum motus veritus Caesar, ne forte cum hostibus conspirarent, denuo in tantam trepidationem incidit, vt de nouis latebris ac fuga rursus cogitaret. sed a Veneto iterum monitus, arma haec pro tutandis reip. finibus, ac pro ipso contra Mauritium summissa, tandem a pauore concepto se collegit. percontanti vero Ferdinando, qua de caussa, aut quibus tantis iniurijs iritatus Mauritius tam inopinato contra Caesarem arma sumpsisset, atque in ditionis eius oppida manu armata inuasisset, respondebat ille, non in Caesarem, sed contra Albanum, Atrebatensem, ac reliquos infestos sibi consiliarios, quos ibi esse intellexerat, arma sumpta: ceterum foederatos beneuolo semper erga Caesarem animo fuisse; ac nisi eorum, qui capitaleis se Germanicae gentis hosteis palam profiteantur, opprimendorum spem concepissent, ab armis discessuros; se vero, iam dimisso exercitu, Passauium ad condictam diem fuisse venturum. iamque XXIII Maij dies exierat, et triduum solum supererat ad principium induciarum, quae pacis tractandae caussa pactae fuerant; itaque Mauritius Passauium proficiscitur, dum interea Caesar Villaci copias ex Hispania ab Andrea Auria transportatas praestoleretur. V Kal. Iunias socij eodem quo venerant itinere Fiessam retro abeunt, vbi aliquanto tempore ad reficiendum militem commorati ad Eistetum episcopalem Vindeliciae ciuitatem castra ponunt, et Non. Vtil. illinc profecti quartis cartris Roteburgum ad Duberum flumen Franconiae vicinum oppidum perueniunt.
DVM haec in Germania a foederatis geruntur, diuersa parte rex, vti conuenerat, bellum contra Caesarem mouebat. copijs in hiberna distributis inter finitimos praesidiarios leuibus tantum proelijs certatum est. appetente vere rex in castra profecturus Lutetiam venit, et in Senatu expositis tam iusti belli caussis, reipub. eam partem, quae ipsis commissa est, Senatoribus commendat, et per Dionysij Fanum, non solum maiorum suorum, sed et martyrum monumentis venerandum, continuato per Meldos et Theodorici castrum itinere, Catalaunum cum vxore et aulico comitatu contendit. Vitria cum processerat Momorantius, quo loco copiae vndique conueniebant. vltra praesidiarios per regni limitem dispositos rex XX veteranorum vexilla ex Subalpina regione euocauerat, in quibus bis OIO circiter pedites erant; et per Aquitaniam ac Septimaniam delectus habuerat, et ad XXXV vexilla conscripserat, quae X OIO peditum conficiebant. his omnib. praeerat Gaspar Colinius Castellionaeus peditatûs Gallici praefectus. Germanorum duae legiones singulae X signis constantes duce Philippo Ringrauio regi militabant, quae in Leucis circa Tullum erant: duae item duce Recrodo in agro Bassiniaco. Schertelius quoque III OIO seminudorum, sed bellis superioribus exercitatorum militum secum adduxerat. erant omnino Germanorum ad XV OIO, cataphracti equites OIO IO cum ferentarijs suis, leuis armaturae OIO OIO, ac totidem scloppetarij equites, quibus praeerat Cl. Lotaringus Aumalius Guisij frater. cum hoc exercitu Momorantius recta Tullum ducit: subitoque ciues obuiam prodeuntes traditis clauibus ipsum in vrbem recipiunt. Rex Ionuillae substiterat ob grauem non minus quam ino pinatum reginae morbum, quae ex virulenta fluxione lingua intumescente vocis vsu amisso pro deposita primum habita est; iamque omnia in luctu erant, et domestici paene omnes abscesserant; solus cardinalis Castellionaeus, minime aulico ingenio vir, ob arctam, qua reginam colebat, obseruantiam ad puluinar decumbentis excubabat, et Diana Pictauiensis verita, ne si regina decederet, nouae nuptae amore succensus regis animus erga ipsam refrigesceret. detracto e lingua sanguine regina cum vocis vsum recuperasset, rex ibi tantisper commoratus est, dum illa omnino conualesceret. eo Christierna Francisci Lotaringiae ducis vidua et Caesaris sororis F. ad regem venit, non sponte, vt creditum est, sed quod alioqui filij fortunas in summum discrimen adductura videretur, Caesare auunculo nouis in Germania motibus implicato. rex humaniter acceptam in priuatum colloquium admittit, et quid suae mentis esset, aperit, nimirum decreuisse
eius filium, cui bene velit, in Galliam mittere, vt ibi cum Delfino educetur, speproximioris adfinitatis facta, quae non vana fuit. interea Momorantius ad Pontemmussitanum castra promouet, oppidum amoeno loco in Mosellae ripa po situm: illinc IIII milliaribus abest Gorzense coenobium, munitus natura locus, qui ab Hispano centurione cum praesidio tenebatur, vnde crebrae populationes, cottidie in subiectum agrum fiebant. cum praefecto denunciatum esset, vt se dederet, ille superbe primo respondit: sed mox temeritatis poenas luit, adm otis tormentis et ruina facta; in cuius propugnatione ipse cum suis omnibus occisus est. inde Metim versus contendit, dispositisque circa vrbem praesidijs regis aduentum ciuibus denunciat, et vt vrbem venienti aperiant, iubet. duae erant in ciuitate factiones, Senatorum et plebeiorum; atque illi quidem, quod ad auctoritatis suae et potentiae detrimentum pertinere id existimarent, libertates ac priuilegia ab imperato ribus et Francorum regibus concessa caussati, in longum rem extrahebant: hi quod sub Senatorum imperio multa grauia paterentur, vt est ingenium vulgi rerum nouarum cupidum, mutationem in reip. administratione appetebant, et inter eos praecipui a Roberto Lenoncurio cardinali vrbis episcopo promissis inescati, rebus nostris aperte fauebant. itaque cum Momorantius responsum vrgeret, et ni parerent, tormenta admoturum interminaretur, illi vim deprecati interuentu Bordillonij, Momorantium ac principes, qui cum eo erant, cum II signis peditum admissuros se respondent. sed fraus conuentioni facta est. nam duo signa, quae non plus IO C homines capere debebant, aucto numero OIO IO circiter pedites, eosque ex omnibus delectos efficiebant. ita Momorantius cum Vindocino, Angiano, Condaeo, Monpenserio, Rupisurionio Borbonijs, Niuernio Cliuensi, Sabaudo Nemorosio, Ellebouij marchione, Renato Roano, ac numerosa nobilitate vrbem ingressus est. cum ciues longiorem militum seriem, quam sperarent, subsequi fremerent, sero errorem portis occlusis emendare conati, a nostris iam potentioribus repelluntur, et regij intra vrbem omnes admissi. rex Ionuillae festo Paschali celebrato, vbi de successu intellexit, cum Francisco Lotaringo Guisio, Marciano Sedanio et Santandreano equitum tribunis, Cl. Gufierio Bosio hipparcho, nobilibus cubicularijs, CC palatij nobilibus, quorum Bosius et Crequius Canaplius praefecti, CCCC stipatoribus partim Scotis, partim Gallis, et CC Heluetijs, turmis item IIII equitum Delfini, Gusiij, Aumalij, et Santandreani discedit, relicta in Gallia rerum cum summo imperio moderatrice regina vxore, cui primarium consiliarium attribuit Cl. Annebaldum maris praefectum, qui, si quid per absentiam suam periculi interueniret, ad omneis casus praesto esset. triduo post captam Metim, armatus Tullum publica laetitiae significatione ingreditur. inde cum iura, priuilegia et immunitates seruaturum se iureiurando confirmasset, imposito vrbi Sclauollio cum III Gallorum vexillis, postridie eodem comitatu, adiuncta praeterea Schertelij legione et Vasconum nouis delectibus, qui extra vrbem cum VI tormentis remanserant, Nancium Lotaringiae ducum primarium oppidum, palatio regaliter structo nobile, pergit: cum prope estet, Carolum puerum ducem et Nicolaum Lotaringum Valdemontium patruum cum praecipua prouinciae nobilitate obuios habuit, a quibus summa cum laetitia in vrbem acceptus est. altero postquam venit die, constituta Christiernae matri dote, et donatione propter nuptias attributa, Valdemontio item Nancij et totius prouinciae praefecto imposito, puerum ducem Durocortorum Remorum, vbi tunc Delfinus erat, sub Bordillonij ductu misit. non sine manifesto parentis dolore, quae filium a suo complexu diuelli, et in principis cum Caesare auunculo bellum gerentis potestatem abduci aegre ferebat. Nancio Condaeum, voluptuarium ducum castellum, trium fluuiorum Mussij, qui Nancium alluit, Modonis et Mosellae concursu irriguum. rex proficiscitur, et inde Pontemmussitanum; vnde cum in vrbis conspectum venisset, quae illinc VII milliaribus abest, omnem exercitum obuium habuit, cuius peditatum in III agmina diuisum equitatus optime instructus subse quebatur. scloppetariorum displosionibus exceptus, et tormentorum, quorum praefectus erat Ioannes Estraeus, tonitru salutatus, eodem ordine, quo veluti ad pugnam instructae erant acies, Metim versus progreditur, vbi magno
in speciem plausu, ceterum haut occulto erroris sensu accipitur. confirmatis ciuitatis priuilegijs et immunitatibus de rep. constituenda et vrbe munienda agi ceptum est; voluptuaria quaedam ciuium aedificia, quae officere videbantur, diruta, et angulus vrbis, cui collis extra imminebat, a reliquo corpore diuulsus ex peritorum consilio: et quia militari licentia se grauari populares querebantur, edictum sub capitis poena, ne quis a quoquam nisi cum bona ipsius gratia et numerato pretio quidquam auferret, dicto vel facto hospitem laederet, neue ab eo, nisi postquam plene satisfecisset, discederet; denique nulli contra hospitem gladium stringere liceret, hoc a rege decretum, a Momorantio, quantum in illo fuit, tota illa expeditione seuere obseruatum est. crebris excursionibus a Theodonis-villae, quam Dedehouium Germani vocant, praesidiarijs ex agro Lucemburgensi nostri petebantur; quaedam etiam impedimenta amissa eorum socordia, qui remotioribus a castris hospitijs diuerterant. triduo in ciuitate consumpto, et imposito Arturo Cossaeo Gonnorio Brissaci fratre, cum ala equitum comitis Nantolij, qui obses Mauritio promissus in itinere, vti iam diximus, decesserat, et CC leuis armaturae equitibus, CC scloppetarijs equitibus, ac XII peditum signis, rex tertijs castris Luneuillam venit, missique inde Momorantius M. E. filius, Villarius Sabaudus, et Ringrauius comites Augustam Vindelicorum, vt de rebus Mauritij, qui iam in armis esse nunciabatur, cognoscerent. relicto Luneuillae signo militum, qui comportando comeatu viam expeditiorem redderent, Blamontium ventum est, oppidum loco admodum amoeno situm, quod Christiernae viduae domicilio assignatum fuerat. inde V Kal. Iunias, quod per auia et impedita loca incedendum esset, festinato itinere ad Saleburgum castra promouentur. ad Vbinium vicum rex hospitium habuit, vbi intellecto, cum Pontifice transactum esse, eo maiore alacritate sibi bellum persequendum existimauit, debilitatis tanto socio Caesaris viribus, et sua confirmata potentia. id a cardinali Turnonio confectum: qui cum videret Pontificem sponte ad otium et voluptates ferri, nec sua, sed aliena ambitione ad bellum impelli; ad haec a sumptibus, qui immodici in illud bellum faciendi erant, abhorrere, tanto sibi diligentius cum illo agendum putauit. itaque pro positis diuersis condicionibus tandem in has conuentum est: vt. Pontifex in his bellis se medium inter Caesarem et regem gerat: per biennium ab armis cessetur, nec ex Parmensib., Mirandulanis, et Castrensibus praesidijs quidquam damni Caesaris et cum eo foederatorum reb. detur: intra quod tempus Pontifex neutri illorum bellum gerenti copijs opib. aut vllo fauore adesse possit, nec patiatur delectus in suae ditionis locis habeantur, transitumve aut comeatum ad vtriusuis exercitus alendos concedat: Castrum Horatio Farnesio restituatur, accepta Alexandri et Ranutij cardinalium fratrum fide, qui proprio nomine pro Horatio Pontifici caueant; copiae Pontificiae quae Mirandulam obsident, deducantur, et temporis certi spatium praefiniatur Caesari ad deliberandum, velitne in has induciarum leges consentire, an non, Parmensis et Mirandulani territorij tantum ratione. additum et a Pontifice, vt biennio exacto liberum sit Octauio Farnesio etiam sine regis consensu cum Pontifice et quibusuis alijs pacisci. his ita conuentis Pontisex suo apud Caesarem oratori mandat, vt cum Caesare agat; qui iam Germanici belli mole praeter opinionem oppressus, nihil aliud respondit, quam Pontificem debere pactorum memidisse, quae ex parte sua relligiose impleuerit, depensis in sumptus belli pro Pontificia dignitate et ipsius Pontificis salute suscepti CC aureorum OIO. magnam fiduciam in Io. Baptista Montano habebat Caesar, quem siue insito gloriae et armorum iuuenili ardore, siue quod speraret, capta Mirandula, cam se imperialis beneficij loco a Caesare accepturum, etiam inuitum patruum ad bellum cum Gallis gerendum pertracturum sibi pollicebatur. cum in co esset, accidit, vt tumultuaria pugna a praesidiarijs cum Pontificio milite conserta, Io. Bapt. dum ardentius in medios ruit, equo suffosso delapsus, cum ignoraretur quis esset, a nostris occisus sit, Petro Montanio et Antimo Sabello, dum de corpore inter vtrosque redintegratur certamen, inibi desideratis. cum Pontificis familiates existimarent, morte carissimi viri supra modum eum indoliturum, et cunctarentur, ecquis tam tristem nuncium ad eum deferret, solliciti, per imprudentiam
vnius e suis, vbi de re cognouit, non solum nullum iusti do loris signum edidit; sed quasi inopinata laetitia exultare visus est, quod occasio se in manus daret, solute et secure in posterum viuendi, sublato eo, qui propter in natam ambitionem et laudis immoderatam cupidinem impedimento erat, quominus concessa fortuna pacate et tranquilliter frueretur. itaque quamuis Cosmus Florentiae dux, misso Alexandro Strozzio, qui consolationis officio amice defungeretur, eum admoneret, vt in proposito permaneret, neque Caesarem desereret, ille reiecta in Ferdinandum Gonzagam culpa, qui bellum tam auare et negligenter administrasset, omnino ab obsidione Mirandulae se discessurum respondit: sed moram interpositurum, dum Caesar, si obsidionem continuare vellet, in munimenta ad vrbem a Io. Baptista erecta militem intromitteret. interea Alexandro Vitellio, qui mortuo Ioan. Baptista summae rerum praeerat, et Camillo Vrsino mandat, vt ab armis abstineant, et militem quamprimum vna cum annona et tormentis inde deducant. ita munimenta deserta moxa nostris occupantur, et comeatus in vrbem iam annum ferme obsessam, ideoque summa rerum omnium inopia laborantem libere importatus est, studio et diligentia Hippolyti Atestini cardinalis Ferrariensis. serius venere III OIO Germanorum a Meleniano summissa: et Fr. Atestinus, cui discedentibus Pontificijs occupandorum munimentorum negotium a Gonzaga datum fuerat, cum de Quarantula cum Meleniano altercaretur, interea comeatûs penuria retro cedere coactus est, continuoque praesidiarij egressi munimenta omnia demoliuntur, Fano Antonij seruato et militibus nuper conscriptis firmato, quo Parmensibus praesto esse possent. id admodum grauiter tulit Caesar, Pontificis et Vitellij inprimis fidem accusans, qui munimenta, vti receperat, in suorum manus, antequam discederet, non tradidisset; sed grauius multo tulit, quod se inconsulto Patres concilium soluissent. nam cum cardinalis Tridentinus ad nouorum in Germania tumultuum famam Pontifici scripsisset, non amplius se tuendae vrbis oneri esse parem; Pontifex statim in consistorio tractatum cum rege initum proponit, et vt dimitti concilium placeret; rogat: vtrumque appro bantibus cardinalibus, diploma Tridentum ad Patres mittitur, et mox concilium dissipatur. interea Caesar de foederatorum aduentu, qui iam Augustam processerant, certior factus, fauceis et aditus in Tirolensi agro propugnaculis erectis muniri, et milite ac machinis firmari curauerat, caesis etiam arboribus et transuersis ad equitem intercludendum per vias dispositis trabibus; atque vt temporum necessitati cederet, et Pontificem, si non amicum, saltem placatum haberet, Cosmi hortatu in condiciones cum Gallo pactas consensit, vt Parmae ac Mirandulae tantum ratione ab armis cessaretur, nec ijs locis aut in Pontificae ditionis territorio vlli delectus contra se haberentur, et post biennium Octauius a fide regi data liber esset. haec ad regem perlata, cum Vbinij esset, eum, vt par erat, summo gaudio perfuderunt; et quia per impedita loca iter faciendum erat biduum ad Sareburgum consumptum fuit, relictoque in eo vexillo et aliquot leuis armaturae equitibus, inde per regionem asperam et incultam, sed argenti fodinis, cupi et plumbi nobilem, ex qua ad Rapostemios eius dominos et Austriacos magnum vectigal redit, iter factum est. in ea Snafici degunt, genus hominum latro cinij assuetum, iam ab eo tempore, quo Carolus Egmondanus, de quo superioribus libris diximus, Geldriae principatu exutus, prouinciae nobilitatem partes suas secutam, ob idque ab Austriacis proscriptam, licenter vagari et rapto viuere exemplo suo edocuit. VI Non. Iunias exercitus Andresium vsque procedit, comitis Palatini oppidum. ibi relictis L scloppetarijs, qui aditum seruarent, iam se aperientibus Vogesi montibus, in Alsatiam descensum est, regionem populosam et iuxta feracem atque amoenam, innumeris fluuijs ac fontibus vndique eam permeantibus. rex Tabernas Argentinensis episcopi oppidum V Non. Maij venit, locum nulla alia re magis memorabilem, ob cladem exercitus rusticorum, qui ante annnos XXVII, cum in nobilitatem Thoma Muncero impulsore insurrexissent, ab Antonio Lotaringiae duce et Claudio Guisiano fratre ibi sunt internecione deleti. eo ad re gem venere a Basilensi Senatu legati, qui vim a Sequanis vicinisac foederatis deprecati, ab eo benigne accepti sunt. antea cum adhuc Sareburgi esset ab Argentinensibus
petieratrex, vt exercitui alendo necessaria in castra comportari iuberent, ob idque missi P. Sturmius, Frid. Golesemus, et Io. Sleidanus diligens harum rerum scriptor, qui certum frumenti ac vini modum deferrent: cum haec pro nihilo duceret Momorantius, et multa de egregia regis erga ipsos voluntate, qui pro communi Germaniae libertate arma sumpsisset, praefatus, insuper peteret, vt militi liceret, necessaria sibi in vrbe comparare, et vrbis opificibus merces suas in castra deferre, et venum exponere, legati ad Senatum referunt, qui proximae vrbis exemplo territus respondit, nihil in hoc negotio, nisi de totius reip. concilij sententia, posse decerni; coactoque Senatu et re deliberata legati rursus Tabernas redeunt, primum ad Momorantium, qui eos stomachose admodum accepit, exprobrata ipsorum ingratitudine, deinde etiam ad regem admissi; cumque eadem ab ipso, quae prius a Momorantio, sed temperationibus verbis intellexissent, addunt preces, rogantque vt denuo oblata, nam copiosiorem quam antea in castra comeatum secum attulerant, rex boni consuleret, de cetero excusatos eos haberet, si ob tumultûs et licentiae militaris metum in vrbem eum non admitterent. mox quicquid panis per vicos et oppida reperiri potuit, in castra deuectum. in eo metu Argentinenses conscriptis V OIO militum, publica et priuata aedificia tam iuxta pomerium, quam extra vrbem, arbores item et hortos, et quicquid prospectum impedire, vel hosti commodare poterat, demoliuntur, noua etiam munitione, qua parte vrbs debilior esse videbatur, inchoata. spe potiundae ciuitatis exclusus rex, relicto Tabernis vexillo peditum duce Sanpaulo iter flexit, et tertijs castris Haganoam, quae Matera fluuio alluitur, peruenit, oppidum, propter sitûs amoenitatem olim a Friderico Ahenobarbo muris praealtis cinctum. cum oppidani initio portas aperire recusarent, quan tumuis cardinalis Lotaringus et Ringrauius precibus instarent, vt se regi morigeros praeberent, tandem Momorantij minis territi, iam XIIII tormentis admotis, vim deprecati imperata faciunt. ibi diem commoratus castra promouet, et ad Visseburgum, quod Lautero fluuio diuiditur, cum exercitu procedit. in eo coenobium opimum a Dagoberto Clotarij F. Francorum rege institutum et aedificatum anno Salutis ICC XXIII, quod a Spirensis episcopi, in cuius territorio situm est, potestate immune esset, et a coenobiarchis tantum sub ipsius Dagoberti patrocinio regeretur, vrbis primores ante regis aduentum Argentinam aufugerant, veriti ne propter Sebastianum Vogelspergum Caesari traditum et supplicio Augustae affectum, vti diximus, rex ipsis succenseret et poenas reposceret: sed huius criminis gratia facta, et oppidum in fidem acceptum est. consumpta Visseburgi annona in castris penuria laborari cepit. discedente hinc rege, venerunt ab Heluetiorum pagis legati, qui Colmariam, Selestadium, Einsemum, Argentinam, praecipuas Alsatiae vrbeis, regi com mendarent; ab ijs quippe sibi, cum opus est, abunde frumentum suppeditari, vt nullum damnum accipere illi possint, quod non et ipsi sentiant. ijs rex, cum prope Bipontium esset, respondet, Einsemensibus, quorum vrbs Sontigouiae Ferdinandi ditionis et Heluetijs finitimae caput est, in ipsorum gratiam condonare iniuriam, modo quos habeant e suis in vinculis milites dimitterent; in alios nihil quicquam inclementius cogitasse, et quanquam Argentinenses suos mercandi illuc caussa profectos inhumanius acceperint, et a suis portis iniuriose submouerint, non tamen ab eorum amicitia discessurum, aut quidquam contra vicinitatis ius facturum; eandem vicissim ab ipsis beneuolentiam expectare. sub id tempus venere et legati a Palatino, Moguntino, et Treuirensi VIIviris, a Cliuensi praeterea, et Virtembergico ducibus, qui nuper reipub. caussa Vormatiae conuenerant. ij regem orant, vt a vastatione temperetur, et multitudini parcatur: quoniam vero libertatis Germanicae caussa bellum susceptum sit, petunt, vt ad pacis condiciones animum adijciat, pro qua iam ad Caesarem legationem instituerint, operam deinceps daturi, vt pax publica constituatur; igitur in eo honoris sui atque existimationis rationem habeat: insuper obsecrant, vt ab Argentinensium finibus militem abstineat, et interuentu suo efficiat, vt Albertus marchio cum Herbipolensi episcopo mitius agat. ad haec rex, cui praeter opinionem haec accidissent, dissimulato dolore, laetari se respondet, quod id, cuius caussa in Germaniam venisset, consecutus esset,
vt scilicet captiui principes libertatem recuperent, et Germania virtute et industria sua ab aerumnis respirare incipiat; sibi abunde gloriae esse, quod voti compos domum redeat, ad prohibendas hostium inuasiones. si tempus incidat, vt rursus opera sua Germania indigeat, nulli se labori, nullis sumptibus esse parciturum. dolere sibi admodum, quod licentia militari multum damni multitudini datum sit; sed nullam tam exactam disciplinam in exercitu seruari posse, aut delictorum adeo seueram castigationem institui, quin multa perperam, multa flagitiose admittantur: de pace, quam cupere prae se ferant, et facturos recipiant, idem se quoque valde cupere, et ab ipsis expectare; sed prospiciendum ipsis esse, ne libertatem opera sua, restitutam turpiter et per imprudentiam amittant. pro Argentinensibus quod postulent, id minime ipsis denegare velle, quanquam ita nuper se gesserint, vt de illorum proteruia et insolentia potius coercenda, quam de gratia in beneficij immemores conferenda cogitare debeat. cum adhuc Visseburgi exercitus esset, nullis iam a multo tempore a Mauritio acceptis litteris, sparsa interim fama deconuentione cum Ferdinando facta, rex Lud. Sangelasium Lansacum Augustam mittit, qui de rebus foederatorum cognosceret, et promissa ab ipsis reposceret. ille a Mauritio nihil aliud retulit, quam excusationem eorum, quae Lincij acta fuerant; id vero propter repentinum Turcorum in Pannoniam descensum a foederatis citius factum esse, ad quem repellendum ipse ad trimestrem militiam Ferdinando operam suam pollicitus sit: ceterum conuenisse, vtrex, quem in actione pacis foederati comprehenderant, explicaret, quibus condicionibus cum Caesare pacisci vellet. rex auditis legatorum postulatis et Mauritij acceptis litteris, cum a tergo in Campaniae fineis populabundum hostem cum copijsingressum esse intellexisset, in Galliam quamprimum redire decreuit, diuiso in treis partes exercitu, vt populareis subleuaret, et commodius copias traduceret. tribus diuersis itineribus in Lotaringiam ventum est. ac Vindocinus quidem cum exercitûs parte, in qua IO CCC equites, et Ringrauij legiones erant, eadem vestigia, quibus venerat, relegit. Aumalius vero cum cataphractis et IO CCCC partim leuis armaturae, partim scloppetarijs equitibus et Recrodi legione ac praecipua nobilitate Visseburgo sextis castris Bipontium profectus est. multa a viatici penuria, a laboribus et immodicis atque intempestiuis illius anni caloribus perpetiebatur miles, et plureis aegri passim per vias relicti: ex ijs CCC Bipontij mortui. vbi cum diem commoratus esset, tertijs castris Valderfingam venit, quod est Lotaringicae ditionis ad Saram flumen oppidum: ibi Vindocihus et Aumalius coniunctis copijs IX Kal. Iulias Saram transeunt, qui iusta Augustam Treuirorum in Mosellam influit, biduoque post pontibus stratis copias Mosellam transmittunt, et inde descensu in agrum Lucemburgensem facto, ad Theodonis-villae conspectum castra metantur. dum rex bello externo implicatus esset, Maria Hungariae regina Belgij praeses, ex absentia regis occasionem nacta, Martini Rossemi ope, qui nostras aliquando parteis secutus, post Cliuensis cladem Caesari reconciliatus fuerat, viri impigri, et qui Cliuensis equitatûs tribunatu ornatus in magna apud suos auctoritate erat, in Lotaringiae fineis et Campaniam vf que cum IIII OIO Menapiorum et IO C equitibus excurrerat. parte alia Ernestum comitem Mansfeldium Auenarum praefectum et Cimaci praepositum in Lucemburgensem agrum miserat, vt ibi coacto exercitu ambo in nostrum limitem impetum facerent. Stenaeum ad Mosam nullo negotio ab ijs captum, quod exiguo praesidio a Christierna imposito tenebatur, siue illius tacito iussu, quae haut dubie reb. Caesaris auunculi fauebat, siue praefecti ignauia. hoc veluti classico excitata regina et Annebaldus maris praefectus, qui cum ea relictus fuerat, exercitum cogunt, et qui a Stenaeo capto metus erat, ne Villam-francam, quod est infra Stenaeum ac Mosam item castellum, hostis occuparet, Bordillonius summa celeritate eo contendit, cum XVII armatis solummodo ala equitum subsequi iussa. inde Musonium, a quo magis timebat, proficiscitur, Castellusio legato suo Villae-francae imposito cum ea, cui praefectus erat, ala equitum. Musonium tenebat Car. Tiercelinus Rupimanius cum XL equitum ala, cui adiunctus fuerat Io. Iacob. Susannaeus Cernius cum CCC peditum cohorte. dissidentibus ducibus oppidani subito
hostium aduentu consternati, vix tandem superueniente Bordillonio a concepto pauore animos collegerunt, cum ille supellectile argentea omni sua et impedimentis in oppidum illatis paratum se cum ijs eandem subire fortunam diceret. hostes per Stenaei pontem Mosa transmisso, et castris Musonium inter et Villamfrancam positis, cum oppida illa munitiora offendissent, quam vt ea oceupare, aut primo impetu, vti sperauerant, capere possent, ne nihil egisse viderentur, ad rapinas et incendia vertuntur; Briolamque primum vlterius progessi incendunt, mox Monfalconium captum omni in eo insolentiae militaris edito genere vastant; dein Bulladram arcem propinquam, et inde oram fluminis legentes oppidula obuia ac vicos in potestatem redigunt, et per Iouini Fanum, Cornadum, Raimundi villam, Granpratum veniunt ad Atirum inter Menehildis Fanum et Catalaunum atque Attiniacum situm oppidum. ibi postquam de Annebaldi, qui iam aliquot copias coegerat, aduentu cognouerunt, et regem cum exercitu Valderfingae esse resciuerunt, veriti, ne medij interciperentur, Bulladra et Granprato incensis propere se recipiunt, maiore Cliuensium et Geldrensium copiarum parte intra Iuodium Mansfeldij iussu accepta. Rex vbi in Lucemburgicum agrum descendit, Rossemi iniurias vlturus, primum contra Rupem-martiam copias ducit, quod est castellum inter Theodonis-villam et Augustam Treuirorum in Mosellae ripa colle decliui positum, a natura quam ab arte magis munitum. confugerant in arcem regionis praecipua fere nobilitas ac primariae matronae, quod existimarent Theodonis-villam prius oppugnatum iri. iussi dedere se oppidani recusant, mox opinione citius admotis XIIII tormentis, et facta ingenti ruina, cum praesidiarij signo dato colloquium poscerent, nostri milites ad impetum faciendum instructi, veriti, ne deditione facta, sibi parata praeda, quam iam spe deuorauerant, e faucibus eriperetur, iniussu ducum in murum semidirutum enituntur, et deturbatis obuijs propugnatoribus vrbem impetu capiunt ac diripiunt. Ringrauij tamen precibus datum, vt in loci dominae ipsius propinquae gratiam miles reuocaretur, missusque G. Colinius, qui militari licentiae modum imponeret, et victoris furorem refraenaret. Prada loci custodiae praefectus cum I V asconum signo et C equitibus. inde transmisso Mosella, et Ioannis Fano ac Soleureo captis et incensis oppidis itinere per Stenaeum facto exercitus Danuillarium pergit, quo iam Annebaldus cum Campaniae legionarijs, III OIO Heluetiorum et OIO OIO equitum aduenerat. oppidum illud paludibus vndique cinctum, ideoque hiberna et pluuiosa tempestate inaccessum, tunc ob immoderatos calores sub aestiuum solstitium exortos desiccato solo infirmum, praesidiariorum virtute nostrorum operas crebris certaminibus interpellantium aliquanto tempore defensum est. huic praefectus erat Marcius cum OIO OIO peditum et IO equitibus, vt existimatum est a nostris. tandem admotis tormentis et continua displosione ex imminenti cliuo facta, cum iam miles ad impressionem faciendam se compararet, de deditione actum est. post aliquot altercationes ad extremum praesidiarij vitam pacti, his condicionibus sese dedunt; vt duces ac primarij e nobilitate captiui essent, milites inermes dimitterentur: de oppidanorum bonis rex decerneret. praeda omnis Colinio data, non sine murmure militum. Villafrancus peditum dux, qui strenuam operam in ea obsidione nauauerat, vrbis custodiae praeficitur; sed ex vulnere inibi accepto paullo post decessit. eo mortuo praefectura Ludouico Rabodangio commissa est, eique IIII vexilla et CC equites, partim cataphracti, partim scloppetarij attribuuntur. ita capcum oppidum, XV, postquam obsideri cepit, die. dum ibi rex esset, Ferdinand. Sanseuerinus Salerni princeps ex regno Neapolitano ad eum venit, et magno in honore pro ipsius merito et amplissimae familiae dignitate habitus est. is in seditione Neapolitana ante sexennium, sicuti diximus, dum fidelem operam Caesari nauat, ob populi erga se beneuolentiam suspectus esse cepit, ab eoque tempore primum calumnijs apud Caesarem, cum ad eum in Germaniam profectus esset, a Petro Toletano prorege homine superbo et peruicaci traductus, deinde vbi domum redijt, insidijs saepius petitus, postremo, vt vitae et dignitati consuleret, natali solo cedere coactus est quatriduum cum rege commoratus spe, vt creditum est, de rebus in regno nouandis facta
in Italiam reuertitur. Danuillario dedito rex Virodunum in Sclabis venit, ibique publica laetitia exceptus, satagente Carolo Lotaringo cardinali, vrbem in potestatem redigit, saluis priuilegijs et immunitatib., quas se relligiose seruaturum promisit, vrbs illa initio sub Merouingorum imperio fuit, vix lacrimis et precib. Exuperij a vastitate et incendio asserta, quod pro Gillone Romano contra Clodoueum Francorum regem stetisset; postea sub Carlouingis fuit, inque ea Austrasiae reges fedem imperij sui habuerunt. sed inclinantibus Carlouingorum rebus anno Sal. IO CCCCXXIIII Othoni II a Carolo Simplice ius quod in ea regibus nostris erat, emptionis titulo concessum fuit, et transactione mox inter Othonem III et Ludouicum IIII Caesares facta, omnino alienata est, hoc addito, vt nusquam deinceps Francorum regibus cam repetendi ius esset. ab eo tempore sub Germanis fuit, a comitibus administrata vsque ad Fridericum Godofredi barbati F., qui LXVI annis post, suscepta in terram Sanctam profectione, cum se et sua omnia Deo deuouisset, ius quoque omne in ea suum in Aimonem episcopum ac eius successores transtulit. cum postea Lotaringiae duces, in quorum finibus Virodunense territorium est, potentia sua freti ius in eam sibi tempore quaesiuissent, postremo Richerus episcopus Co anno post eam a Balduino Godofredi Bullionensis fratre magno pretio redemit, cum ille cum fratre ad Hierosolimitanam expeditionem proficisceretur. deinceps institutus in ea Senatus, qui immunitatibus ac priuilegijs ab imperatorib. concessis paullatim, vt in reliquis imperialibus ciuitatibus hodie videre est, episcoporum iurisdictionem ad se traxit; idque praecipue in caussa fuit, cur Lotaringus cardinalis tantopere vrgeret, vt ciuitas in regis potestatem veniret, quod videlicet speraret fore, vt abolita Senatus potentia pristinam auctoritatem, episcoporum superiorum negligentia et ignauia amissam, regis fauore recuperaret: quod et exitus comprobauit; nam subito post regis discessum vocatis in aedeis priuatas ciuibus, quos rebus suis fauere cognouerat, ex suggestu magnificam ac luculentam orationem apud ipsos habuit, et laudata egregia regis voluntate, ac damnata publica sub Senatu administratione, quam episcopis iurisdictione erepta grauem admodum huc vsque experti fuerant, nouam administrationis formam instituit, cuius capita scriptis mandari iubet; tum circumstanteis rogat, placeretne vt deinceps resp. his legibus sub regis patro cinio et episcoporum iurisdictione regeretur; cumque voce sublata omnes consentirent, leges recitatae ac promulgatae sunt. praefectus vrbi impositus Gaspar Saulius Tauanius cum ala equitum et OIO CC peditibus; muniendae vrbis cura data Santandreano equitum tribuno, qui consultis huius rei peritis, de construenda arce in hortis episcopi, loco editiore, concilium iniuit. inde Mosa ponte transmisso rex Mommedium copias duxit, cui Sammarius Caesaris nomine praeerat, iussusque oppidum dedere cum recusaret, et se quod Iuodienses fecissent, facturum responderet, post leuia aliquot certamina, in quibus N. Anglurius magnae spei iuuenis desideratus est, ad Iuodium, quo se Ernestus Mansfeldius prouinciae praefectus incluserat, ex Momorantij consilio castra posita sunt, praemissis Niuernensium ducis, Marciani Sedanij, et Rupimanij equitum alis, leuis item armaturae parte, et OIO OIO peditum, qui oppidum cingerent, et ne auxilia intromitterentur impedirent. ad collis imminentis radices oppidum iacet, subiecta planicie, quam Chesseus fluuius alluit, crebris quibus vndique cinctum est Iuodium molatrinis inseruiens, ac postremo iuxta Sedanum in Mosam influit. admotis XXXVI tormentis X Kal. vtil. ceptum oppidum verberari, factaque ingenti ruina cum miles impetum facturus esset, et Mansfeldius vicissim ad propugnationem se comparans ante suos incederet, a Germanis et Cliuensibus, qui ad XXX OIO, vt iactabatur, erant, desertus, fide eorum implorata, vbi nihil proficere se videt, nobilem ex nostris captiuum produci iussit, dum altercaretur cum suis, et, Ecce te liberum facio, inquit, ac simul testem appello iniuriae, quae hodie Caesari et mihi fit. hoc idem oppidum ab Aureliano regis fratre olim obsessum, cum non ita firmum esset, AEgidij cuiusdam ferrifodinarum fabri et rusticorum, qui cum eo erant, virtute aliquandiu defensum fuit, et tandem, sed admodum honestis condicionibus, deditum. horum vero, quos vides, ignauia an proditione dicam, nescio, ille ego, quisquis tandem
sum, certe non ignobilis neque nouus dux, cogor non viso hoste intempestiuam deditionem facere, hoc est, iniquis condicionibus ignominiose pacisci. hoc volebam vt scires et coram cerneres, vt quoties accepti beneficij memoria subibit, toties honoris et existimationis meae tuo testimonio a calumnijs vindicandae recorderis, his dictis, signo ex turre dato colloquium poscit, et fide accepta Strincantius vrbis praefectus Mansfeldij iussu emittitur, qui de deditionis condicionibus cum Momorantio ageret. in has conuentum est; cum aliud non posset Mansfeldius, vt ipse, Strincantius, ac praecipui duces captiui remanerent, reliqui milites inermes dimitterentur: de oppidanorum bonis rex arbitrio suo decerneret. continuo intromissae Momorantij et ipsius filij alae equitum: quibus distributa omnis praeda, quam Momorantius dono a rege acceperat, manifesta veteranorum offensione, qui sensim dilabi, inde arrepta occasione, cepere. Mansfeldius in regis conspectum adductus, excusata Iuodij tam festinata deditione, cum ab eo petijsset, vt secum humane ageretur, Humanius tecum in Gallia, inquit rex, quam cum Andeloto et Sipetra Mediolani agetur. ita cum Strincantio sub custodia ad Vincenarum cartrum prope Lutetiam missus est. inde secundis castris Mommedium cum exercitu rex venit, quod mox a Sammariano vitam et res saluas suis pacto, relictis tamen in eotormentis, deditur. Iuodio Edmondus Curtinaeus Bleneus, qui se fortiter in eius obsidione gesserat, ac deinde Altacurius cum III vexillis et CC equitibus, Mommedio Baro Parisiensis strenuus ordinum ductor cum III vexillis et C equitibus, imponuntur. captis in Lucemburgensi agro tribus praecipuis oppidis, Marciani Sedanij rogatu, qui occasionem tam pulcram non praetermitti e re non solum sua esse, sed etiam ad Gallici nominis decus pertinere dicebat, rex ad Bullionensis principatus recuperationem animum adiecit, quem Caesar Marciani maioribus ablatum Leodicensi episcopo attribuerat. datus ei a rege Iurcius legionis Campanae praefectus cum IIII OIO circiter peditum, et OIO CC equitibus, atque ala cataphractorum sua, et VI maioribus tormentis. his instructus Marcianus Bullionum ducit, oppidum quondam frequens et muris cinctum, sed propter continua bella paene desolatum ac semidirutum. in colle, cui subiacet oppidum, rupes vndique praerupta prominet, cui arx imposita est, fossa praealta et lata in saxo excauata, a colle, cui olim coniungebatur, diuisa, de cetero pro loci spatio propugnaculis et muro munita. vicinus ager horridus fere, vt qui asperis collibus et perpetuis saltibus distinctus sit. cum Marcianus per impedita loca saepius ijsdem traductis copijs, vt maiores vero apparerent, et tympanis ac tubis inter conualleis fragorem ac strepitum ingeminantibus terrorem praesidiarijs iniecisset, tormenta operarum vi in collem subuehi imperat, quae funibus librata vix tandem in praecipiti cliuo constitui potuerunt: mox displosione facta et modica ruina edita Altoriuus nothus arcis praefectus, qui regem cum omni exercitu venisse existimabat, deditionem paciscitur, nisi intra triduum auxilia summitterentur. elapso triduo, neque superuenientibus auxilijs, Marcianus arce et machinis potitur, Altoriuo cum suis vita et rebus saluis abire permisso, qui ob ignauiam paullo post securi percussus est. capto Bullionio Marcianus mox cetera principatus illius oppida ac vicos in potestatem nullo negotio redegit, XXXo postquam inde a Caesarianis eiectus fuerat anno. Auellanus arci cum praesidio imponitur. dum haec agerentur, rex ob continuos labores, dum in aggere plerunque. cum milite somnum capit, et cibum horis minime consuetis sumit, accedente caloris illa aestate deflagrantis inclementia, in morbum incidit, ex quo cum Sedanij, vbi ad eum venit regina, aliquanto tempore decubuisset, valetudine demum confirmata in castra redijt, quae Momorantius Cimacum versus in Arduenna silua promouerat, vt Mariae reginae cum exercitu in Belgij limite ferro et flammis grassanti occurreret, et militem veteranum praedae auidum aliquo modo satiaret. interea Lumij castelli, quod inter Musonium et Mezeriam ad Mosam situm est, latrocinijs infamis et limiti Campaniae valde detrimentosi arx domino mortuo, ex morbo an vulnere incertum, regi deditur, quae mox solo aequata et seruato interiore propugnaculo, vna cum parte annui reditûs Niuerniensium duci dono attributa est; altera parte Confluentio, qui sororis defuncti filiam in vxorem
duxerat, reseruata. rex Lucemburgensi agro digressus, cuius praefectum Niuernium constituit, et comeatu in Rupem-Martiam comportato, circa Theodonis villam corrupta messe, Arlonium munitissimum castellum aggreditur, in quo dum castra propius admouentur, Franciscus Anglurius Etaugius Colonij legatus occisus est, nec multo post locus impetu a nostris capitur, praesidiariorum fere omnium caede Etaugij morte vindicata. eandem fortunam et Glajonum castellum Arlonio nimium vicinum subijt. inde Cimacum exercitus deducitur, statimque oppidum deseritur, praesidiarijs in arcem cum oppidanis et quicquid secum absportare potuerant confugientibus, quae mox admotis tormentis vehementer pulsata et ruina edita, dum praefectus de deditione ageret, nostri praedae auidi iniussi in murum euadunt, et arcem captam proterue diripiunt; proteruiae poenam plerisque ex ijs luentib., qui dum ad praedam discurrunt, tormentario puluere ignem concipiente ad C conflagrarunt. de Auenarum vrbe obsidenda etiam cogitatum fuerat; sed immodicos aestus excipientibus continuis imbribus exercitus tandem dissolutus est; postquam Aumalius cum leui armatura in Hannoniam ad reprimendas Hungariae reginae excursiones missus, et Valentianas vsque progressus, cum nusquam hostis compareret, incendijs passim factis vltionem de vastato et incenso nostro limite abunde sumpsisse visus est. rex Estream XV II Kal. VItil. in castra venit, cum in ea expeditione III menseis et XV dies consumpsisset, et exercitûs parte Vindocino attributa Guisam, inde Faram oppidum munitissimum ad Esiam profectus est. Rege in Germaniae et Belgij finibus bellum gerente foederati, qui capta Ereberga, et mox Oeniponte, Fiessam reuerterant, per internuncios scriptum tam suo quam Mauritij nomine Augustae euulgant VIII Eid. Iunias, quo conuenienter ijs, quae iam ante publicauerant, quando quidem relligionis et libertatis publicae caussa arma sumpserint, ido neos in templis et iuuentuti erudiendae doctores praeficere sui officij esse profitentur; sic enim obuiam iri hostium veritatis conatibus aiebant, qui id hactenus egerint, vt oppressis pijs doctoribus pontificia potestas constitueretur, et iuuentus erroneae et impiae doctrinae a teneris imbuta succo, sensim in ea adolesceret; eo consilio non solum pios doctores in vincula coniecisse, sed et eos per iurisiurandi relligionem dira et inaudita inhumanitate adegisse, vt imperij finibus excederent, aliosque aut doctrina inter eos recepta abhorrenteis, aut qui minus constantes a pura relligione defecerant, in horum locum substituisse: itaque se ministros illos et iuuentutis moderatores ab illis eiectos reuocare, et ne quis calumniae locus sit, iurisiurandi nexu prorsus exsoluere, vt ipsis deinceps libere liceat foederatorum patrocinio fretis iuxta confessionem, quae Augustae olim exhibita est, verbum Dei pure suis cuique locis, et passim in Germania docere, ac iuuentutem erudire; poena grauissima in eos sancita, qui illos, quasi contra fidem datam faciant, dicto vel facto perstrinxerint. mandatum insuper, vt alij, quos cum his propter diuersam docendi rationem minime consensuros praeuideant, a Senatu remoueantur, et curetur, vt foederatorum edicto sua constet auctoritas. igitur quinto post die, quam haec euulgata sunt, concionatores a Caesare eiecti ac ludimagistri a Senatu restituuntur. haec omnium foederatorum nomine acta. Albertus vero Brandeburgicus, qui nullam non mouendi belli occasionem captabat, cum videret Mauritij frequenti itu et reditu res ad pacem spectare, suum negotium agere cepit. ac iam antea, priusquam Mauritius Lincio rediret, ipse cum suis copijs et aliquot sociorum, eae erant equitum OIO OIO et peditum vexilla XIX, ab exercitu discesserat, et primum Volfango Teutonici ordinis principi cum incendijs ac direptionibus plurimum damni dedisset, pecunia ingenti ab eo exacta in Norimbergicum agrum descendit, et Liechtnauum praecipuam illius arcem V milliaribus ab vrbe distantem, vnaque subiectum oppidum admotis tormentis III Non. Maij deditione capit. postridie ad Senatum litteras dat, quibus de regis ac foederatorum in hoc bello proposito, quod iam ex euulgatis per Germaniam scriptis potuerit cognoscere, pauca praefatus, confidere ait tam honesti consilij auctores, futurum, vt omnes viri boni et libertatis ac tranquillitatis publicae amantes ipsis se coniungerent: ceterum si aliter eueniat, statuisse, eos, qui vel nitentur contra, vel opibus suis
non adiuuabunt, pro hostibus habere. sibi vero id negotij a socijs datum, vt illos, quorum fineis ingrederetur, ad officium cogat, neque locum vllum munitum, vnde vis vel eruptio aliqua metuenda sit, a tergo relinquat; proinde ipsis, qui nondum voluntatem suam declarauerint, neque Augustam legatos aut ad se miserint, Liechtnauum arcem, quae suis castris incommodabat, vi ademisse, conseruatis praesidiarijs, quos seuerius multare potuisset: petere igitur tam regis quam sub et sociorum nomine, vt quid in hac communi caussa facere decreuerint, publice profiteantur, et sine mora intra diem proximam denuncient, vt quo numero haberi debeant, possit intelligi. haec ille. etsi autem Norimbergenseis foederatis omnino non satisfecisse dicat Albertus, neque sibi de ipsorum voluntate constare, tamen hoc sciebat, quo tempore Mauritius et socij ad Scuhinfurtum castra habebant, quod fuit VII Kal. April., cum Norimbergensibus actum fuisse, vt foederi subscriberent, et comeatum, machinas bellicas, maximamque auri vim in illud conferrent: sed nihil impetratum primo; tandem post multas altercationes conuenisse, vt depensis CC aureorum millibus pacem cum foederatis haberent, idque Mauritium tam suo quam sociorum nomine relligiose eis promisisse. itaque acceptis Alberti litteris statim rescribunt, et quid Mauritius ac principes per transactionem sibi promiserint, ostendunt, quod in caussa fuerit: cur ad eum legatos de pace minime miserint: petunt igitur, vt arcem ademptam restituat, in eoque sibi gratificetur. ad ea Albertus triduo post respondet, sibi nequaquam constare de illorum transactione; et vero cum regis, cui non minus quam socijs sit addictus, maxime intersit, petit, vt transactionis documenta exhibeant. cum illi exhibuissent, nihilominus regis nomine vrget, vt intra paucas horas diserte ad postulata respondeant, alio qui se eos pro hostibus habiturum. dum vltro citroque inter eos comearetur, Norimbergenses ad foederatos querimoniam detulerant: et Mauritius quidem ac Vilelmus Hessi F. rescripserant, Alberti factum sibi prorsus inopinatum accidisse, ac minime illud probare; ceterum pacta se seruaturos et curaturos, vt sua ipsis restituerentur, et copiae, quas Alberto attribuerant, reuocarentur. sed interea dum Mauritius ac socij missis legatis omnia tentant, vt res componatur, Albertus, cum responsum, quale vellet, a Senatu non ferret, rabie incitatus, vt quod iure non poterat, tetrore sui iniecto consequeretur, Liechtnauum arcem et adiunctum ei oppidum diripit, incensumque funditus euertit. tum imperata oppidanis pecunia, ipsos in fidem suam et Georgij Friderici patruelis iureiurando adigit, continuoque propius vrbem castra admouet. itaque Vilelmus cum aliud non posset, vt fidem aliquo modo liberaret, equitum II alas, quas contra Teutonici ordinis magistrum ei commodauerat, confestim reuocat: quod ille cum durissime accepisset, non iam cum Senatu Norimbergensi, sed cum principibus offensione contracta, bacchanti similis bellum immane orditur, et vicos ditionis illius C circiter, arceis et ciuium villas ad LXX, templa etiam prius spoliata diripit et incendit, et in siluam admodum spatiosam, quae non ipsis tantum, sed et finitimis materiam et ligna subministrabat, igne iniecto ad III OIO iugerum incendio consumpsit, nobilitati vicinae, ni imperata faceret, bello denunciato; Bambergensemque et Herbipolensem in Franconia episcopos, vt se ac res suas periculo et vastitati eriperent, ad iniquissimas condiciones adegit; ab illo quidem acceptis circiter XX oppidis ac praefecturis, et per transactionem inter eos factam XIIII Kal. Iunias permissis victoris arbitrio beneficiarijs et clientelis; ab hoc vero CC aureorum millia emunxit, et insuper hoc ab eo expressit, vt aes omne alienum suum, quod CCC amplius aureorum OIO excedebat, episcopus in se reciperet et dissolueret. tam deplorabilem Norimbergensium fortunam miseratae Sueuiae ciuitates, quae numero XXVI Augustae ad imperatum conuenerant, legatos deprecatum mittunt, qui quod Albertum a proposito nulla ratione abduci posse animaduerterent, ciueis ad pacem hortantur. nam capta Ereberga, et in Pannonia atque Italia turbatis rebus, cum nullum ab vllo auxilium sperari possit, reliquum esse, vt condiciones ab Alberto propositas, quantumuis iniquas, aequo animo ferant. cum Norimbergenses recusarent, et fidem inde Mauritij, hinc etiam Caesaris, frustra implorarent, seque potius extrema quaeque pati paratos dicerent, quam vt
in tam iniquas condiciones consentirent, eo iritatior Albertus, rursus vehementiore quam antea impetu displosis tormentis in vrbem fulminat, et igne, quacunque potuit, iniecto, ad maiorem terrorem etiam suburbium incendit. sub id tempus a Mauritio et Vilelmo Hessi F. in castra Alberti veniunt Georgius Thannebergus et Gulielmus Schattus, qui adhibitis ciuitatum legatis, alioqui re infecta discessuris, cum vtrisque agunt, ac pacem tandem constituunt, in has condiciones: vt Senatus CC aureorum millia dependat, VI tormenta muralia instructa tradat, principes et foederatos, sicut Augustani faciunt, fauore prosequatur: Albertus vicissim ablata restituat, et ab obsidione discedat. ita Norimbergenses, qui se superiori bello medios gesserant, et vltimi huius initio Caesaris et Austriacae domûs offensionem veriti neutri se parti addicere voluerant, in tam duras leges adacti sunt, quod se a Mauritio deseri viderent, qui licet Alberti factum moleste admodum ferre verbis demonstraret, tamen eorum quamuis iustae querimoniae satisfacere se pro tempore non posse significabat: accedebat, quod nouis copijs, Iobo Delbeco et Christophoro Oldenburgo ductoribus, aucto exerciru terribilior Albertus euaserat. igitur soluta obsidione ad Vlmenseis XII Kal. vtil. litteras dat, quibus eos, vt Norimbergensium ab se in ordinem reductorum exemplo ad bonam mentem redeant, monet; alioqui fore, vt arctiore ipsos quam antea obsidione premat, et si fortuna, vt speret, ceptis arrideat, nulli masculo septimum annum egresso parciturus sit. ad haec nihilominus illi paucis respondent, stante rep. quandiu vita suppetat, nihil eorum, quae postulet, facturos esse. hanc Alberti ferocem proteruiam multi ita interpretabantur, quasi non iam foederatorum, sed suas res ageret, et qui sibi, quod fortuna belli dedisset, vellet acquirere, improbatoque Mauritij facto, cui inconsulto rege cum Caesare conuenisset, de nouo bello cogitaret. tamen soluta Vlmae obsidione nobilitatem, quam in fidem adigebat, in foederatorum quoque verba iurare cogebat. his successibus siue efferatus, siue alacriori redditus, in ecclesiasticos, quorum opima praeda inescatus fuerat, arma vertit, et Moguntini VIIviri fineis ingressus ad Moenum flumen castra promouet, incendijsque ac rapinis diu grassatus ingentem pecuniam ab archiepiscopo exigit. cum principes deprecarentur, et de summa adhuc non conueniret, Moguntinus, demersis antea in Rhenum maioribus tormentis, quae hosti vsui esse poterant, III Non. Vtil. fuga se periculo subducit. elapso Moguntino Albertus in Treuiros actutum ducit: et terrore, quem de se sparserat, ab attonito archiepiscopo, regis nomine, quod iam a foederatis alienior fere vsurpabat, petit, vt praecipuam suae ditionis arcem ad Rheni et Mosellae confluentem sitam, loco natura munito et opportuno, tradat: sed recusante Treuirensi, frustra fuit. interea Mauritius Passauium venerat, vt de rebus componendis cum Ferdinando ageret. aderant Caesaris nomine Albertus Baioariae dux Ferdinandi gener, Salisburgensis et Eistetensis episcopi, VII virorum quoque legati, ac Cliuensis et Virtembergici oratores. heic Mauritius Kal. Iunij longa de publica administratione querimonia instituta, in eam exteros oppressa libertate inuasisse dicit, et imminuta VII. virorum auctoritate, quibus inconsultis multa fiant, iura etiam peruerti, et iniri rationes, quibus ius Caesaris creandi in posterum ipsis auferatur: proinde in comitijs nullam fere ipsorum rationem haberi, priuatos VIIvirorum conuentus formidine quadam intermitti, iurisdictionem eneruari, Spirensi camera prouocationes, quae ab ipsis fiunt, contra morem antiquum admittente; in aula Caesaris per moras affectatas priuatos sumptibus exhauriri, difficulter impetrata audientia, neque re, quae proponatur, propter linguae imperitiam exacte pensitata aut cognita; si quid reip. caussa et pro communi vtilitate ablatum sit, in malam partem accipi; grauibus edictis mandari, ne quis externis principibus militet; eos vero, qui in gratiam accipiuntur, iureiurando astringi, ne contra Caesaris prouincias arma ferant, et ita ab imperio diuelli; aeque ab ijs, qui in Caesaris amicitia permanserint, atque ab illis, qui ex officio dominis suis bello Smalcaldico militauerint, iniuriose et contumeliose exactam pecuniam; militem externum in Germaniam introductum esse, et bello confecto per praesidia distributum multa licenter ac libidinose fecisse, deque triumphata Germania Caesarem libris suo permissu editis gloriatum
esse, exportatis ad ludibrium in externas gentes bellicis machinis; et quasi bello adempta ad ambitio nem satis non essent, noua fabrefacta, Germanorum principum insignibus in ijs impressis, tanquam haec etiam in illis erepta essent: externum militem saepius auditum, cum interminaretur, fore, vt Germania exaedificatis passim per primarias vrbes arcibus et propugnaculis Caesaris patrimonio addiceretur; in comitijs nomine prouinciarum Caesaris complures in principum ordinumque coetum fraudulenter admitti, vt adaucto numero suffragijs illi vincant: Spirae institutum tribunal, a quo Augustanae confessionis socij excludantur, et longo sufflamine litium a iudicib. ex proposito protelatarum damna multa accipiantur; hae iniuriae, quae non ad priuatorum solum offensiones, sed vniuersae Germaniae dedecus pertineant, quaeque huic bello caussam dederint, si sarciantur, non desperare, quin res com poni possit: petere igitur, vt leges illae contra Germaniae iura et libertatem latae, pro ximo in conuentu retractentur, et publicae tranquillitati ex omnium ordinum consilio ac consensu prospiciatur. qui deprecatum venerant, ijs auditis, quae ad publicae administrationis emendationem spectabant, vt Caesari honos seruaretur, ad communem conuentum referri debere censent. auditus et tunc episc. Baionensis Io. Fraxineus, quem Mauritius eosecum adduxerat, ne quid se inconsulto rex factum queri posset. is III Non. Iunij coram principib. repetita a primis initij antiqua, quae Germanis cum Gallis ac deinde Francis intercessit, amicitia, ac coniunctione tam vtrisque honesta et vtili, quam reip. Christianae semper necessaria, cum imperium in regum Franciae familia primo fundatum commune vtrique genti fuit, deinde ad Germanos translatum, atque Saxonib., quod a regib. Francorum originem ducerent, delatum est, florentem inprimis Germanorum et Francorum remp. fuisse demonstrat: atque illorum quidem tantam fuisse potentiam, tantum robur et auctoritatem, vt non solum Pannonijs, Dacis, Boemis, Sarmatis, et Danis imperitarent, sed Italiam omnem imperio tenerent; Francos vero, vt Christianam relligionem tuerentur ac propagarent, in Saracenos et Turcos expeditiones suscepisse, et de victis hostibus per Asiam, Africam, et Euro pam glorio sissimos triumphos reportasse: vt non immerito Philippus Augustus antiquum illud foedus, quod vetustate paene obsoleuerat, non solum renouarit, sed ad perpetuam rei memoriam aureis litteris describi curauerir. dissoluta demum coniunctione illa, insititijs quibusdam, nec ea functione dignis principib., ad Caesareum fastigium euectis, vna quoque robur Germanicum aliquanto tempore per domesticas calamitates debilitatum fuisse, donec Lucemburgij summa virtute principes, Henricus VII, et eius nepos Carolus IIII aureae bullae conditor, Carolique filij Venceslaus et Sigismundus imperio potiti, pristinam Germaniae maiestatem reddiderunt, et rursus cum nostris regibus arctissimam amicitiam iunxerunt. his successisse Austriacos, et in ijs Albertum, qui nullis pollicitationibus aut minis a Bonifacio VIII inquieto et superbo homine adduci potuerit, vt Philippo Pulchro bellum inferret, et Galliam in praedam a Pontifice datam oppugnaret. horum exemplo melius facturum fuisse Carolum V, si prauis non vsus consultoribus neque Franciscum nuper hostem declarari iussisset, neque Henricum nunc eius filium insidijs et astu primum, mox aperto marte opprimere conatus esset; sed hoc nimirum eo consilio ab ipso factum, vt duas potentissimas nationes, et quandiu simul in amicitiam coaluerint inuictas, diuellat, et ea amicitia diuulsa, facilius Germaniae iugum imponat: huc enim pertinere, quod precibus et turpis tributi pensitatione pacem a Turco redemerit; quod nunc etiam relligionis ac rebellionis praetextu in Germania simultates et factiones alat; quod dispositis passim Hispanorum praesidijs, exarmatis armamentarijs, et cognitioni fiscali viâ patefacta impune in omneis desaeuiat; quod Imperij sigillum, Spirense tribunal, comitiorum ius ac libertas ab vnius Atrebatensis libidine pendeat; quod qui animi gratia aut emolumenti alicuius caussa externis principib. militant, multentur, proscribantur, ac denique supplicio afficiantur; his artibus et machinis id strui, vt oppressa libertate et euersis Imperij legibus, spreta VII virorum et Germaniae ordinum auctoritate, Ferdinandus vel coactus vel vanis promissis oneratus, imperio cedat, et Hispaniarum princeps designetur Caesar; cui malo vt obuiam
iretur, Mauritium VII virum patriae caritate incensum, ac socios principes tandem expergefactos aequa arma contra iniquos exterorum conatus sumpsisse; cum vero se suis tantummodo viribus fretos oneri impares viderent, Galliae regis opem implorasse, qui superiorum annorum omni protinus offensione deposita fortunas omneis suas cum ipsis communicauerit, facto foedere, quo inter alia cautum sit, ne cum hoste pacisci, nisi de ipsius voluntate liceat: Mauritium vero, licet eo nexu vinciatur, tamen quo publicae tranquillitati prospiceret, et Ferdinando gratificaretur, a rege petijsse, ostenderet, quibus condicionibus cum Caesare pacisci vellet. id regi primum a fide data alienum visum esse; quia tamen sua commoda semper publicis posthabuerit, illud amico principi denegare noluisse. itaque si vulnera in rep. accepta sanentur, et ne in posterum recrudescant, idonee prospiciatur; si principes captiui dimittantur ijs, quae foedere sint perscriptae, condicionibus; si vetusta Galliae cum imperio coniunctio, atque adeo nuper ictum foedus confirmetur, non recusare regem, quo minus de pace agatur. quod ad priuata attinet, quia per vim Caesar multa vsurpauerit, bello nulla de caussa iusta illato, aequum censere, vt qui iniuriae principium fecerit, eam satisfactione idonea resarciat. sane regem, licet aequitati caussae non minus confidentem quam viribus, ita se comparaturum, vt quantum pacis ac tranquillitatis studiosus sit, non solum Mauritius ac principes, quibus in hoc negotio summopere gratificari cupiat, sed etiam omnis resp. Christiana, cui se natum sciat, plene intelligat. ad ea principes respondent, sibi admodum gratum esse, quod de antiqua Germaniae cum Gallia coniunctione commemoratum sit: agere insuper gratias pro tam egregia regis erga se voluntate, qui publica commoda priuatis anteferat, et quo minus foederatis cum Caesare conueniat, non recuset; nec vero dubitare, quin pacis condiciones quas rex proponat, a Caesare obtineri possint, qui antea et nunc praecipue bene de rep. sentiat, et spem dederit fore, vt breui principes captiui dimittantur. quod ad veterum foederum renouationem et nuper icti confirmationem attinet, id quando quidem in hoc consessu tractari non possit, ad conuentus publicos referri debere: verumtamen, quae semper inter vtramque nationem fuerit, eam optare inuiolatam et perpetuam manere necessitudinem. quod autem quaedam occupare Caesarem dicat rex, quae sua sint, quaeque repetere in animo habeat, aequum videri, vt cuiusmodi illa sint, amplius declaret: nam ad Caesarem legatos mittere decreuisse, qui super ea re et alijs quae ad remp. pertineant querellas suas simul ac preces ad illum deferant. Mauritius praeter Hessi soceri liberationem vrgebat, vt ijs de rebus de quibus sigillatim querimoniam instituerat, Ferdinandus rex, Maximilianus filius, ac reliqui principes mox cognoscerent, et recepto Germaniae more statuerent; interim relligionis caussa nihil moueretur, nec vlla cuiquam eo nomine molestia fieret, donec de tota controuersia decerneretur: quod principes minime improbant; sed Caesar per legatos ante omnia petebat, vt ijs, qui constanter in fide permansissent, quique propterea in maximas se calamitates induissent, de damno satisfieret. post longam et acrem disceptationem petitum a tempore remedium, et quibusdam capitibus mitigatis placuit vt V Non. Vtileis Caesar plane responderet, interim ab armis cessaretur. Principes vero datis ad Caesarem litteris XII Kal. Vtil. deplorato tam calamitoso rerum statu, et detrimentis huius belli caussa ab ipsius fidis amicis nunc et antea acceptis, cum ad pacem hortantur. et quoniam extrema sui responsi parte principes aequum vid eri dixerant, vt rex quae a Caesare postularet amplius declararet, Fraxineus a rege certior factus, cum in castris ad Eistetum esset, rescribit illis III Kal. Vtil. in hanc sententiam: Si qui sunt, qui de egregia regis Christianissimi erga remp. vestram voluntate adhuc dubitent, eos parum sincere, certe minus prudenter, de optimo principe existimare, rerum pro Germaniae libertate hoc anno gestarum series arguet. nullum enim ab eo expeditione ista captatum fuisse priuatum compendium satis ostendit, quod nihil omnino per Germaniam, cum posset ex facili, occupauerit; sed satis habuerit ijs tantum in ciuitatibus praesidium relinquere, quibus per foedus licet, quo cautum est, vt libera sit belli gerendi cuique sociorum potestas, et quamuis, dum ad Rhenum vsque castra promoueret, hostis a tergo rapinis
et incendijs domi grassaretur, non tamen se loco mouit, aut de reditu prius cogitauit, quam a Mauritio cognouit, amicis ea conditionib. impetrari posse, quorum caussa bellum susceptum est. qui nuntius quam illi gratus acciderit, ijs aestimandum relinquimus qui notum exploratumque habent, hoc vnum semper illum spectasse, vt Germaniae libertati consuleret, et praesentia sua efficeret, vt principib. occasio daretur expostulandi cum auctorib. iniuriarum quas accepissent, suasque adeo res, fortunas, ac dignitates, nisi ipsi sibi deessent, vindicandi, et in posterum stabiliendi: vt denique fidei suae et beneuolentiae edito hoc illustri testimonio, vtriusque gentis amicitiam sempiterno foedere firmaret. quia vero Mauritius ab eo quaesiuerit, quibus conditionib. cum Caesare pacisci velit, equidem regis nomine aliud respondere non possum, quam quod iam saepius de me audiuistis, Caesarem nulla iusta de caussa nos priorem bello lacessiuisse; non autem consueuisse Galliae reges pacem ab hoste petere, cui neque viribus, neque alia vlla re sint inferiores; nec quidquam esse caussae, cur condiciones proponat, nisi eas citra dubium obtinendi spes certa affulgeat. itaque omnia arbitrio vestro permittit; eam siquidem optimus princeps in vobis fiduciam habet, vt dignitatem, fortunas atque existimationem ipsam in sinu vestro libentissime sit depositurus: cum hoc tamen, vt Caesar eandem legem subeat, et de vtriusque caussa cum plena potestate cognoscatis vos et statuatis; quod vt primo quoque tempore fiat, a vobis enixe petit: nec dubitare debetis, quin multa de iure suo communis concordiae ac quietis publicae caussa in gratiam vestram remissurus sit, cum non alia fine se potentissimus princeps sumptuoso huic bello implicuerit, quam vt pacem vobis acquireret, et libertatem Germaniae externo iugo excusso restitueret. nam quae de bello Turcico ab ipso suscitato calumniose ab hostibus sparguntur, non vos latet eo consilio dici, quo odiosum vobis eum reddant, quem fidum et vtilem vicinum hactenus experti estis. quod si nihilominus, quod ille nequaquam putat, tantum apud vos inimicorum artes valeant, vt omnino, extincta recentis beneficij memoria, nullam amicitiae ipsius rationem habeatis, et foedus nuper vobiscum contractum, tam honestum vtrique quam necessarium, dissolui patiamini, rex conscientia sua fretus scrutatorem cordium Deum et consiliorum suorum testem appellabit, vt culpa in eos reijciatur, qui motuum ac tristium bellorum, quae ex ea occasione deinceps nascentur, auctores fuerint. recitata in principum consessu epistola Kalend. Vtilibus, triduo post Mauritius ad condictam diem Passauium venit, et cum Ferdinandus Caesarem quidem, quid suae voluntatis esset, per litteras significasse diceret, sed in plerisque dissentire, vt minime opus esset quid ad singula capita respondisset, explicare, peteretque vt cum bona Mauritij gratia sibi quam celerrime ad fratrem ire liceret; fore enim vt breui accommodatum temporibus et ipsorum desiderio responsum ferat: Mauritius contra vrgebat, vt nulla interiecta mora decerneretur; neque enim rem amplius differri sine graui existimationis suae iactura, aut factum excusari posse apud socios, quibus ob assiduam hanc actionem iam suspectus esse incipiat. cum nihilominus Ferdinandus nullam se talem a fratre habere potestatem diceret; quam si haberet, minime commissurum vt tam alieno tempore ingratum profectionis laborem ac molestiam susciperet: principes rursus ci dant ad Caesarem litteras, et vt amicorum calamitatibus iam acceptis permoueatur, rogant, eorumque fortunis prospiciat, qui quod incendio magis vicini sint, breue consulendi spatium ab hoste impetrauerint, intra quod nisi ab eo planius respon deatur, extremum omnium fortunarum discrimen sint subituri. ad eas Caesar vltima die mensis Villaco rescribit, et principum collaudato pacis studio, se quoque a primis initi magistratûs initijs nihil aliud egisse dicit, quam vt pacem in Germania, atque adeo toto orbe Christiano constitueret, vt ea constituta controuersiae de relligione componi, et communis hostis per Christianorum discordias in dies crescentis conatus reprimi possent; non esse igitur, cur eam sibi tanto pere commendent; potius ad eos qui sint horum motuum auctores, hoc orationis genere vtendum fuisse. alteris litteris ad eosdem principes V Eid. Vtil. datis cum se iterum illorum hortationib. acrius pungi doleret, quasi ipsius culpa superiorum temporum plagae recruduissent, aut per eum staret, quo minus vulnera sanarentur, horum
motuum caussam in hosteis reijcit, plurimumque sibi dolere dicit, quod permulti principes huius vltimi belli caussa tam grauia detrimenta accipiant; sed quo minus hactenus conuenerit, nihil aliud in caussa fuisse, nisi hoc vnum; quod e re sua et ipsorum quoque, omniumque adeo ordinum iudicauerit, vt salua Imperij maiestate ac dignitate res componerentur. ceterum Alberti, qui se iam ab initio semper alieno a pace animo esse ostenderit, factum praestare non posse; furere illum, et quidem furorem insanabilem, omneis videre; daturumque aliquando furoris poenas, si cum reliqui ad bonam mentem redierint, ipse solus furere perget. ad Fraxinei vero epistulam, postquam de ea per Ferdinandum cognouit, in haec verba respondit. Etsi pergraue accidit, vt cum rebus in Germania firmatis omnia pacata domi esse crederem, bellum factiosis quorundam machinationibus inopinato exarserit, tamen id multo grauissimum fuit, quod domesticis malis etiam externa iniuria accessit, cum Gallicum oratorem, quem iam in consessu vestro non aduersus me tantum, sed con tra imperij maiestatem debacchatum esse audiueram nunc etiam per epistolam nos acrius exagitasse cognoui. patientiam vestram mirer, an potius Germaniae intestinis dissensionibus labefactatae vicem doleam, nescio, quae amicitiae specie imponi sibi et illudi turpissime ferat. cum Galliae rege pacem feci, factam relligiose colui: et quamuis ille multa hactenus licenter, multa superbe fecerit dixeritque, quae ad iniuriam nostram pertinerent, publici boni caussa dissimulaui; tandem cum ampla et magnifica omnia eius orator, qui in nostro comitatu erat, polliceretur, interceptis in oceano nauibus, et oppidis in Subalpina regione captis, sine vlla denuntiatione nos terra marique oppugnauit. et haec tamen eiusmodi sunt, vt ab infesto hoste expectari potuerint. id vero minime ferri potest, quod cum nos prior illata iniuria lacessiuerit, prior de iniuria accepta conqueritur, et cum violatae pacis culpam in nos falso transferat, concordiae quoque sarciendae a nobis viam aperiri debere contendit. Mauritio quidem antea, quamuis admodum durum videretur, vt exteri principis res Germanicis admiscerentur, hanc tamen conditionem detulimus, vt pacis ineundae rationes per foederatos, quos vocant, principes pro ponerentur; eas, si quidem non omnino iniquae et inciuiles sint, citra controuersiam admissuri: verum ille, qui turbas amat, nihil certi aut definiti hactenus respondit; sed dum dignitati suae consulere prae se fert, per artificiosas moras hoc agit, vt bello inter nos excitato me et vestram simul dignitatem funditus euertat. iam quod de communicatis cum Turco consilijs obiter perstringit, quasi abunde purgatum existimet, qua fronte excusare potest? atqui penes me habeo Aramontij Gallici legati commentarios Byzantij scriptos, et ad regem per Costam centurionem quendam missos. qui societatis cum Turcis in Christiani nominis perniciem initae plenam fidem faciunt. interceptae sunt et nuper purpurati Budensis litterae ad foederatos hoc tempore principes aliosque datae, ex quib. liquido apparet, superioris anni cladem a Turcica classe acceptam, in ipsum, vt impulsorem conferendam esse, qui et vt hoc anno idem fiat, non cessat Turcorum imperatorem sollicitare. quae omnia si cum praeclaris illis promissis, quibus adeo gloriatur, conferantur, nemini dubium relinquetur, quorsum pertineant illius consilia, conatus, et affectata foedera; ea mente nimirum facta, vt me et Ferdinando fratre veluti de medio sublatis, Germaniae remp. in summum discrimen adducat, et singulis principibus ac ciuitatibus oppressis, vastato que eorum agro, etiam ope illorum, qui se imprudenter ipsi coniunxerint, quasdam imperij ciuitates sub iugum mittat, quas tanquam huius belli manubias magno nostro cum dolore, summo certe cum Germanici nominis dedecore ab ipso muniri et praesidijs firmari intelligimus. haec nisi vos permoueant, haut amplius miror, cur oratoris Gallici litterae in consessu vestro admissae et lectae sint; quas si concordia, qualis esse debet, inter nos vigeret, reijci omnino oportuit. mihi certe, quod nihil ad praesentem actionem pertineant, superfluum videtur, quidquam ad illas amplius respondere. his illi verbis vltro citroque disceptabant. interea Mauritius, dum Ferdinandus ad Caesarem iret, Passauio Mergetemum in castra sociorum IIII Eid. Vtil. venit, vt quid actum esset, coram exponeret, et moram excusaret. socij vero, ne nihil ageret, Francofurtum ad Moenum, quod
Caesarianorum praesidio tenebatur, vnde Hessiae haut dubie metuebatur, contendunt, et itinere per Volfangi Teutonicorum equitum magistri fineis facto, incendijsque ac direptionibus agro eius et mox Moguntini VIIviri vastato, sexto post die castra ad vrbem ponunt, cum XVII peditumvexillis et OIO equitib. ductore Conrado Hensteno. ad obsidionem a Palatino VIIviro petita tormenta, et cum primo recusaret, tandem minis extorta sunt; atque ex omni numero VIII maiores machinae cum instrumento suppeditatae, quae mox facta pace in vrbem receptae sunt, ne in Alberti manus deuenirent; is enim socijs Francofurtum aduenientibus in via se coniunxerat, ijsque ad obsidionem relictis, in qua Georgius Megalopolensis dux, qui primus bellum Magdeburgicis intulerat, tormento ictus occubuit, ipse ad Rhenum vsque progreditur, et Vormatiam in Vangionibus, et Spiram in Nemetib. redigit in potestatem, grandi pecunia imperata ac tormentis aliquot acceptis; tantamque formidinem omnib. iniecerat, vt quacunque incederet, sacerdotes diffugerent, aut mutata veste professionem atque ordinem dissimularent: vicini quoque episcopi fuga dilabebantur; et Moguntinus quidem, qui iam periculo praeuerterat, Argentinam venit, noctemque ibi tantum commoratus, mox discessit: Spirensis aeuo iam confectus, cum Tabernas profugisset, labore, seu fortunae taedio, paullo post ibi decessit: Vormatiensis interuentu Palatini exolutis XII OIO aureorum Alberti furorem mitigauit. ijs per Franconiam actis, Albertus ad Argentinensem Senatum dat litteras V Kalen. VItil. et post commemorationem foederis pro relligione ac libertate communi icti, tam suo quam regis nomine petit, vt sibi socijsque aditus in vrbem pateat, et fides de recipiendo, cum opus erit, praesidio praestetur. ad ea Senatus biduo post respondet, et neque id a se, cum nuper in Alsatia esset, regem postulasse, neque propter iusiurandum, quo Imperio deuincti sint, praestare posse dicit; proinde, vt satisfactionem accipiat, neque finibus suis bellum inferat, demissis precibus eum obtestatur. igitur Albertus, qui de pace quasi iam facta inaudiuerat, relicto Spirae praesidio Francofurtum cum suis redit, et obsidionem, a qua Mauritius discesserat, denuo instaurat, positis ex aduersa vrbis parte cis Moenum flumen loco editiore castris, vnde tormentis commodius agi poterat. iam Ferdinandus Passauium redierat, responsum hoc a Caesare ferens, vt videlicet de rebus, quas Mauritius initio proposuerat, non a delectis separatim, sed ab vniuersis ordinib. in publico Germaniae conuentu ageretur; relligionis caussa interim pacata maneret, donec in proximo Imperij consessu decerneretur; vt quod communi ordinum consilio deinceps agendum videbitur, id firmum ratumque esset. dein Eid. Vtilib. Henricum Plauium ad foederatos mittit, qui nono post die in castra ad Mauritium venit, et post longas disceptationes ipsi ac Vilelmo Hessi F. pacem postremo persuadet, his praecipue argumentis, quod alioqui maximum vtrique periculum immineret; inde quidem Mauritio a Caesare, qui iam firmissimum exercitum penes se habeat, et Io. Fridericum patruelem a se libertati restitutum breui sit domum remissurus: inde etiam Vilelmo, in cuius parentem verendum sit, nisi condiciones propere admittantur, ne Caesar iusto seuerius animaduertat. itaque prid. Kal. VItil. praeter multorum opinionem de summa rei transactum est. quod Albertus, cuius semper animus a pace alienus fuerat, adeo indigne tulit, vt de Mauritio palam nullo pristinae amicitiae respectu odiose et acerbe loqueretur, nec pace comprehendi voluerit. in has autem condiciones conuentum est; vt ante XII Augusti diem foederati ab armis discedant, sicque copias dimittant, vt Ferdinando, si velint, militent, saltem neque Caesari, neque Germaniae noceant. ad eundem diem Hessus in arce Rinfelsij suae ditionis ad Rhenum sistatur, postquam de condicionibus seruandis a Caesare Halae Saxonum latis idonee cauerit; cui rei Mauritius, Ioachimus Brandeburgicus VIIviri, et Volfangus Baioarus Bipontinus, qui nunc pro eo fideiussere, renouata sponsione fidem interponere teneantur: de Cattorum ditione, quae Hesso cum Nassouio controuersia est, rursus cognoscatur per VIIviros, et eos, quos reus et actor nominabunt, ex quibus Caesar VI deliget, qui caussam intra biennium definiant: Caesar publicos Imperij conuentus intra semestre cogat, in quibus componendi super relligione dissidij ratio ineatur; pacem interea omnes colant, neque
relligionis caussa cuiquam periculum creetur: ad imperialem cameram admittantur etiam Augustanae confessionis socij; cetera, quae a Mauritio proposita sunt, ad libertatem et Imperij dignitatem pertinentia, in Imperij conuentu tractentur: Othoni Henrico Palatino antea adempta, dein reciperata ditionis suae possessio libera permittatur; principes, qui hoc bello foederatis fidem dederint, omni obligationis vinculo soluti intelligantur: qui horum tumultuum occasione damnum acceperint, nullam eo nomine litem mouere ijs possint, qui dederint: Caesaris tamen et ordinum prudentiae relinquatur, vt de detrimento sarciendo in proximis comitijs deliberetur: proscripti in gratiam recipiantur, modo nihil in posterum contra Caesarem ac reliquos Imperij ordines moueant; et qui Galliae regi operam suam addixerunt, intra trimestre eo deserto domum redeant: Albertus hac pace comprehendatur, modo ab armis discedat, copijs intra dies XII dimissis; qui hanc pacem violauerit, pro hoste habeatur. additum, ne rex omnino praeteritus et a socijs desertus videretur, vt de controuersijs, quas cum Caesare priuatim haberet, quoniam eae ad Imperium minime pertinerent, liceat ipsi cum Mauritio agere, vt de ijs ad Caesarem referatur. Passauij conscripta formula, et a Caesare deinde obsignata, Fraxineus Baionensis episcopus in Galliam reuertitur, non sine manifesta indignatione, quod ea pace nulla fere regis ratio habita fuisset; spe tamen rerum nouarum facta Mauritius eum vtcunque placatum dimisit; et ea in primis ratione, quod nisi cum Caesare mature transegisset, in certissimum discrimen Hessum socerum adducturus fuisset: rex, siue idonee illi a Mauritio priuatim satisfactum sit, siue dolorem dissimulandum duxerit, obsides saluos sine vlla offensionis significatione in Germaniam remisit. Rifebergus soluta Francofurti obsidione ab Alberto persuasus transmisso Moeno cum sua legione ad eum transfugerat: quod Hessi liberationem paene interturbauit. nam is, sicuti conuenerat, custodia emissus cum domum proficisceretur, ad Mosae Traiectum reginae Mariae iussu, quae tum ibi erat, denuo sistitur, et ijsdem Hispanis, qui eum iam totum quinquennium seruauerant, custodiendus datur; quod Rifebergi defectione pacem violatam diceret, nec sibi licere eum dimittere, donec de Caesaris fratris voluntate plenius cognouisset. verum mox consulto Caesare prid. Non. VIIbr. rursus dimissus sexto post die domum abijt: cum quatriduo ante Caesar Augusta discedens Io. Fridericum prolixa beniuolentiae significatione prosecutus liberum dimisisset. eo Caesar Villaco venerat, per Oenipontem ac Vindeliciam facto itinere cum Boemis, Italis et Hispanis, quos Auria sub Vtilis initium Genuam transportauerat. antequam illinc discederet, quod id ad dignitatem suam pertinere existimaret, ciuitatis administrationem mutauit, Senatu et tribubus, quas foederati constituerant, abrogatis, et priore reip. forma reuocata Senatum a se institutum restituit; treis etiam ecclesiae ministros, quos rebus suis iniquiores existimabat, remouit; ac reliquis, vt iuxta confessionis Augustanae formulam agerent docerentque, permisit. Mauritius vero et Vilelmus Hessi F. ab Francofurti obsidione profecti diuersas in parteis abeunt, hic quidem Hessiam, ille cum copijs Donauerdam petit, vbi Danubio peditem in Pannoniam secundo flumine deuehendum X Kal. VIIbr. imposuit, equitatu terra subsequi iusso. ipse rerum suarum caussa domum reuolat, mox ad exercitum rediturus, vti Ferdinando priuatim receperat. Mauritio dein in Pannoniam cum XVI peditum et V equitum OIO descendente, fama illico sparsa est, quasi Strigonium obsessurus venisset: itaque Budensis purpuratus, licet inferior viribus, vt conatus eius impediret, vltro obuiam progreditur; eodemque tempore Machometus ad obsidionem Agriae cum toto exercitu, in quo erant peditum LXX OIO, accingitur. oppidum est neque sittu neque arte adeo munitum: in eo arx muro antiquo cincta, turrib. tantum aliquot distincta, sine vllis prominentibus propugnaculis, ab vna parte collem proxime imminentem habet. loci infirmitatem praesidiariorum virtus pensauit, qui erant bis mille Hungarij et in ijs LX ex primaria nobilitate, qui vxores liberosque cum omni supellectile in eam arcem comportauerant, fide ab omnibus relligiose interposita, nunquam de deditione actum iri, potiusque extrema quaeque passuros, et, si victus deficeret, vel cadaueribus vitam toleraturos, quam commissuros, vt cum perfido hoste paciscerentur. ac ne fraus
iurijurando fieret, aut proditionibus occasio praeberetur, seuere prohibitum, ne coitiones vllae fierent: decretum item vt omnis annona in publicum conferretur, quo bonorum et periculi communione cuncti ad defensionem alacriores redderentur. ita omnes magna concordia ad rem accinguntur, viri quidem ad pugnandum, feminae vero et infirmior aetas muniendis aggerib., onerib. portandis, ac reliquis ad bellum et victum necessarijs muneribus expediendis intentae erant. cum a Machometo deditionem facere per tubicinem iuberentur, nutu non voce responderunt, et erecto in muri pinnis feretro, quid suae voluntatis esset., tubicini ostendunt, nimirum sepulcrum optare potius quam deditionem facere, et quam captiuos viuere, liberos mori malle. itaque dispositis ad maioris templi partem XXV machinis, et totidem ad illam, qua collis impendet, totis XL diebus verberatio continuatur, summaque muri et turrium deiecta parte nihilominus praesidiarij nequaquam animo consternati, stationibus saepius renouatis, ducto interius profundo aggere fortiter se defendebant: cumque vna die hostis ter impetum totis viribus fecisset, ter repulsus est, Turcis ad VIII OIO amissis. itaque Machometus qui obfirmato obsessos animo videret, ab omni parte oppidum scalis admotis oppugnari imperat: geminato impetu, geminari quoque visa praesidiariorum virtus, in eoque longe crudelissimo certamine feminarum fortitudo praecipue enituit, quarum vna inter alias, quae coram matre et marito depugnabat, cum occiso marito a parente moneretur, vt corpus tolleret et sepulturae mandaret: Non hoc, inquit illa, o matet, Deus sinat, vt vir inultus terra condatur; pugnam hoc tempus, non exequias sibi poscit. arreptoque demortui ense et clypeo in medios hosteis ruit, nec prius a pugna destitit, quam III Turcis, qui in murum enitebantur, manu propria interfectis animo vltione ardenti satisfecit, et viri manibus parentauit, demumque sublatum in sinum cadauer ipsa in templum intulit, et honorifice tumulandum curauit. cum vero primaria quaedam matrona praegrande saxum capiti impositum gestans ad ruinam properaret, tormenti ictu capite truncata est, saxo in terram prolapso, quod mox filia, quae matrem sequebatur, nullo dolori ac lacrimis tempore dato, in caput tollit, et vt materno adhuc cruore fluebat, inconfertam Turcorum murum subeuntium multitudinem proiecit, duosque ex ijs elisit, multis insuper vulneratis. quo facto victrix, ceteras suo exemplo ad fortiter capessendam pugnam hortata, tantum animi suis addidit, vt eruptione facta hosteis repellerent, et duo tormenta clauis configerent. accidit et dum reliquae feminae prope murum ad impetum propulsandum starent, vt vna ex ijs tormento elideretur, cerebroque illius in ora sociarum effuso, non solum non mouerentur illae, sed eo acrius certamen redintegrarent, magna Turcorum strage edita. quae cum in hostium conspectu fierent, Machometus constantia nostrorum territus obsidioni diffidere cepit, iam effundentibus se imbribus, et lue per exercitum grassante, qua iumenta et mancipia correpta statim enecabantur. itaque XIIII Kal. IXbr. obsidio soluitur, et Achametes quidem Budam, Machometus vero Taurunum cum exercitu proficiscitur; quos insecuti praesidiarij multos e Turcis ceciderunt, captis plerisque impedimentis, quae aequaliter, vti conuenerat, inter eos diuisa sunt. consilium erat Castaldi, dum Agria obsideretur, vt Mauritius ab vna parte, ipse ab altera Turcicum exercitum fatigarent, et inuaderent, eaque de re ad Ferdinandum scripserat, cui consilium suum probare non potuit, quod nollet prudens princeps proelij aleae rem committere; sed e re praesenti visum, vt vterque cum copijs suis Albam regalem et Vesprimium vsque excurrerent, quo citra discrimen hostem ab obsidione auerterent. dum in hoc essent, regni proceres ad Ferdinandum miserunt, et vt sibi de pace cum Turco agere liceret, impetrauerunt. id se adsecuturos sperabant interuentu Halis cubicularij, qui Solimani iussu in Moesiam superiorem venerat, vt Mircem prouinciae beneficiarium Despotam cum rebellibus populis pacificaret. condiciones eaedem propositae quae a Ioanne rege praestabantur; idem quoque tributum, quod ab eo pendebatur: sed additum a Ferdinando, quo aequiores et honestiores condiciones obtineri possent, vt Vesprimium, Drigalis, Buiacum, Lippa, Temesuara, et Zalnocum restituerentur. haec a regni proceribus acta non nominato Ferdinando aut Castaldo,
quod id illi maxime ad dignitatem suam pertinere existimarent. suscipit negotium Halis, et intra dies VIII responsum relaturum spondet; interea ne Vasraelij conueniant, hortatur. dum haec aguntur, Cassumbassa, qui Lippae copias ex vicino limite cogebat, de exstruendo inter Deuam et Lippam propugnaculo cogitare cepit, quo liberius populationes facere, et demum securius in Daciam ingredi posset. huius conatus vt impediret Castaldus, III vexilla ex Andreae Brandizij legione ad firmandum Deuae praesidium summittere instituerat; sed exorto inter Germanos tumultu, eo furor processit, vt vix ipse pernici equo conscenso se periculo eripuerit, occupatis a seditioso milite bellicis machinis, et impetu in Hispanorum hospitium facto. ijs tandem a Ioan. Baptist. Arcuensi comite placatis, persoluto trimestri stipendio, et admixtis III alijs vexillis ex comitis Helfestemij legione, Io. Turcus cum CCCC equitibus, et Paullus Bancus cum IO contra Cassumbassam Lippam versus ducunt; excursione facta ad Pieriam vsque, castellum, quod Turcorum praesidio tenebatur, a Lippa XVI milliaribus dissitum, et propugnaculum inter Lippam et Deuam aedificari ceptum impetu capiunt, trucidatis ad vnum defensoribus. quo intellecto Cassumbassa se continuit, nec tutum putauit in Dacia pedem ponere, ne infelicem ingressum infelicior fortasse exitus sequeretur. nostri contra crudelissimis per hosticum populationibus factis, cum nusquam Cassumbassa compareret, nulla praeterea re acta discedunt, Ioan. Turco retro cum suis domum abeunte, quamuis eos vt sub signis manerent enixe Castaldus hortaretur, saltem tantisper, dum de Machometi rebus certior fieret, an Tibiscum et Danubium copias transmisisset. nam fama erat eum a Solimano reuocatum esse, qui in Persiam contra Mustafam filium res nouas in Asia molientem in sequentem annum expeditionem parabat. igitur Castaldus, vbi de Machometi transitu cognouit, dimissis regni copijs Cibinium redit, et Germanos atque Hispanos per vicina loca in hiberna distribuit, munita Deua et praesidio firmata. quia vero Ferdinandi milite et pecunia exhausti rebus conducibile arbitrabatur vt pax vel induciae cum hoste fierent, auctor fuit regni populis, vt Vasraelij conuenirent, ibique Solimani responsum praestolarentur. sub id tempus de Georgij morte institutum a Pontifice iudicium finem accepit. et Ferdinandus atque Castaldus ceterique facti complices a censuris immunes declarati sunt. ita autem res habet. statim vbi de indigna illa caede initio huius anni Romam allatum est, mirum in modum omnium animi commoti sunt, cunctis frementibus hominem amplissimae dignitatis, ob idque nuper, commendante ipsius merita Ferdinando, in cardinalium collegium cooptatum, leui, atque vt apparebat, conficta de caussa tam crudeliter esse interfectum. itaque a Pontifice Ferdinandus, conscij, ac percussores maioribus diris deuouentur; deprecantibus tamen Ferdinandi legatis et quibusdam Cardinalibus suspensa denunciatio, decretumque, quando potius supellectilis depraedandae, quam proditionis caussa occisum Georgium suspicio esset, isque ex cardinalium numero et intestatus decessisset, vt thesauri illius, qui CCC aureorum OIO excedere dicebantur, interea dum de caussa cognosceretur, fisco Pontificio addicerentur. sed cum iam omnia in exercitus alimoniam expensa esse responderent legati, totum negotium per delegatos cardinaleis tractari placuit, missis in Austriam, qui de rei veritate quaestionem haberent; qui vbi Viennam venere, a Ferdinando et Maximiliano F. honorificentissime excepti sunt: ibi producti a Castaldo Emericus et Adamus demortui amanuenses, pretio, vt creditur, corrupti, qui separatim in heri caput interrogati, cum diuersa responderent, et alioqui ob simultates occultas suspecti essent, fidem accusationi derogarunt. tandem fabricata Viennae testimonia, quaesitoribus haut dubie ad calumnias conniuentibus, Romam ad delegetos cardinaleis perferuntur; quibus inspectis, quamuis Ferdinandus nihil contra Georgium probaret, tamen quia factum infectum fieri non poterat, maioris motûs euitandi caussa in Caesaris gratiam dissimulari rem placuit, et Pontifex instantibus Ferdinandi legatis sententiam pronunciauit, qua ipsum, conscios, ac percusfores a censuris soluit, non pure initio, sed cum clausula, si quidem probationes in medium adductae veritate niterentur. cum autem legati huius clausulae adiectione
testimonia facti insimulari et Ferdinandi fidem atque innocentiam in dubium vocari dicerent, tandem impetratum, vt pure sententia ferretur, eaque Viennae mox publicata, Ferdinandus ac reliqui coniurati sacris restituti sunt, quanquam iniuste occisum fuisse Georginm nemo in Pannonia ambigeret, ac ne Romae quidem dubitaretur. Tunc etiam res in Moesia superiore turbauere. Mirces siue Marces in ea prouincia erat, qui Radulfo legitimo herede depulso Turcorum fauore imperium vsurpauerat. is Radulfus Castaldo cum modica, sed lecta familia militabat, praesentisque fortunae pertaesus, facta ad priorem, in qua ipse ac parens eius regie vixerant, comparatione; ad haec recenti Stephani Moldauiae Vaiuodae exemplo incitatus, Castaldum adit, et auxilium aduersus tyrannum poscit; non deesse sibi animos, adfinitates, ac clientelas, quib. amissa recuperare, et auitum etiam imperium proferre possit, modo amici regis gratia subleuetur: interesse dignitatis eius, vt quam vicini Despotae hactenus Turcorum imperatori debent, magnitudinem deinceps acceptam ipsi ferant; adesse occasionem Solimano bello Asiatico, quod paret, intento. laudat consilium Castaldus, eique cum regijs copijs se praesto futurum spondet. attributi IO CC equites et OIO IO Hungari pedites, quorum proximis bellis spectata virtus fuerat, duce Nicolao, homine quidem, quod gentile vitium est, vino dedito, ceterum strenuo. quod vbi intellexit Mirces, periculo praeuertendum ratus, summa diligentia ad LXXX OIO hominum cogit, et XXX machinis secum adductis recta ad hostem tendit, castris circa Tergouistiam commodo loco positis. Radulfus non plus XII OIO armatorum vltra attributas a Castaldo auxiliareis copias habebat, quantumuis satagentibus amicis: nam etsi multas clientelas habebat, quia tamen verebantur de exitu, pauci ex ijs, qui alioqui summo odio Marcem prosequebantur, se Radulfo coniunxerant. nihilominus ille seu caussae, seu virtuti suorum confisus, pugnae aleam tentare minime dubitauit, cumque in hostis conspectum venisset, in duo agmina, quorum vtrunque V OIO peditum constabat, distributis copijs, diuiso etiam aequaliter aequitatu, aciem instruit, suosque vehementi oratione cohortatus, ita spe impleuit, vt non expectato signo in Turcos, qui in Mircini exercitûs fronte stabant, impressionem fecerint, et proturbauerint: quo facto tantus terror hosti iniectus, vt cum putaret Germanos et Hispanos a Castaldo in auxilium missos, qui in postrema acie starent, mox solutis ordinibus fugerint, et fuga in suos, qui post terga stabant, reuoluti, exercitum omnino dissoluerint. quod vbi animaduertit Radulfus, successum vrgens cum suis in confusum equitatum tanto impetu inuehitur, vt Mirces tantae suorum cladi superstes, cum de victoria desperaret, fuga saluti consulendum duceret, ingenti exercitu ab exiguo numero praeter omnium opinionem superato. Radulfus victor mox Tergouistia prouinciae regia, et Mircis thesauris ac reliqua suppellectile potitur, quae non minus CC aureorum OIO aestimabatur. Mircinorum ad VIII OIO proelio desiderati sunt; ex Radulfianis circiter IO CC. Mirces cum Turcis, qui ex pugna superabant, Danubio transmisso vix insequentium furore deuitato ad Solimanum se contulit. Radulfus summo omnium plausu in paternum regnum restitutus, rebus pro tempore constitutis, legatos ad Castaldum mittit, qui eum de successu edocerent, et pro summissis auxilijs gratias agerent, ac fide data memorem se accepti beneficij in posterum semper fore promitterent. dum Vasraelij conuentus agerentur, Halis, vti receperat, redit, et longe diuersum ab ordinum expectatione ac voto responsum a Solimano tulit, porrectis litteris Andreae Batorio inscriptis, quibus mandabat, vt quandoquidem Georgius immani morte praereptus Germanos ex Dacia expellere non potuerat, ipsi pro fide et obsequio, quod sibi deberent, imperata facerent, et restituto in regnum paternum Ioanne Ioannis F. eandem tranquillitatem et securitatem, quam antea sub Ioanne demortuo experti sint, a patrocinio suo ac gratia expectarent; quod vt commodius exequi possint, Achameti purpurato negotium dedisse dicit, vt conscripto valido exercitu coactisque ex Graecia ac vicinis praefecturis ad CC vsque hominum millia expeditionem suscipiat: insuper ad Tatarorum principem et Valachiae ac Moldauiae Vaiuodas scripsisse, vt vireis suas cum Achamete coniungant. pareant igitur, si libertatem, dignitatem, fortunas saluas velint;
sin spreta ipsius auctoritate et imperio concordes cum hostibus maneant et imperium detrectent, sibi persuadeant inobedientiae poenam praesto fore; se enim, cum sacramento fidem Deo relligiose obligaret, omneis prouinciae incolas gladio et extremis supplicijs deuouisse: foeminas quinetiam, ac pueros, nulla veniae spe in captiuitatem abducturum, omnia loca solo aequaturum, neque lapidem super lapidem in Dacia relicturum. haec illis vltimo denunciare, ne tot animarum sanguis a se reposcatur, sed calamitas illis imputetur, qui propter contumaciam suam ac perfidiam futuris malis caussam dederint. hoc mandato VIIa VIIIbris Luna Byzantij dato et in publicis regni comitijs palam recitato, cum Batorius ob aduersam valetudinem abesset, adeo adstantium animi commoti sunt, vt partim metu consternati, partim rerum nouarum desiderio stimulati, quod de reducendo Ioanne mentio inijceretur, parum abfuerit, quin omnes protinus, vt Solimani voluntati satisfieret, decernerent: dilato responso Castaldus, qui Albae Iuliae hiemabat, per nuncios certior fit, adeo male affectos prouincialium animos esse, vt ni praesentia sua eorum impetum remoretur, proculdubio futurum sit, vt omnes pedibus in eorum sententiam eant, qui Solimano parendum censebant. igitur IIII Non. Xbrib. domo profectus, quam maximis potuit itineribus Vasraelium venit, et introductus eadem die, qua de responso ad Solimani postulata faciendo deliberaturi erant, habita ad prouinciae ordines oratione, eos a tam foedo proposito dehortatur; neque enim a potentia Solimani, bello longinquo iam implicati, metuere debere: tantum velint, et se viros ostendant, minisque inanibus artificiose disseminatis, cum vi res geri nequit, nihil terreantur: sic conscientiae suae satisfacturos, et libertatem ac dignitatem regni conseruaturos; nec defuturum Ferdinandum, qui non solum cum suis et vniuersae Germaniae viribus, sed etiam cum fraternis opibus suppetias ipsis sit laturus. praesentia sua peruicit Castaldus, vt ordines nihil in Ferdinandi praeiudicium decernerent, sed datis ad Solimanum litteris vim deprecarentur, orarentque vt tributum XX OIO aureorum, quod in certum obedientiae pignus offerant, accipere dignetur; alioqui, si exercitus in fineis suos mittatur, paratos se pro patriae libertate extrema quaeque periclitari. his intellectis Halis, cum aliud obtinere non posset, accepto tributo Constantinopolim retro abijt. Achametes spe sua frustratus animum ad dolos conuertit, scriptisque admodum beneuolis ad Franciscum Patocium primarium Daciae regulum et Giulae arcis munitissime praefectum litteris, eum in Castaldi suspicionem adducere, sicque ex offensione iritatum ad suas parteis pertrahere tentat. verum is astu detecto Patocium non solum in Giulae, sed etiam Varadini et Panchoti arcium possessione conseruauit, illata etiam annona, cuius penuria iam illorum locorum praesidia laborare ceperant. nec cessabat interea Isabella, quae cum promissa a Ferdinando et Castaldo non praestari antea conquesta esset, tunc demum manifesto se prodente factione illorum, qui eius rebus fauebant, et Petro Vicchio ac Franc. Chendio Ferenzio confisa, condiciones denuo regis nomine oblatas, et Monsterbergi praeterea principatum aperte recusare cepit, quoniam in tempore non satisfecisset Ferdinandus, ius suum sibi integrum esse dictitans. nec obscure fauebant populares, ac Ciculi praecipue, a Ferdinandi praesidiarijs, ob non soluta stipendia passim tumultuantibus, ac licentiose grassantibus, vexati; ideoque eius imperium exosi, mutari reip. formam optabant: quod vbi vidit Batorius, vt dignitati consuleret, et tempestatem imminentem declinaret, Vaiuodae titulo saepius se abdicare voluit, vixque eum, impensis precibus et promissis Castaldi ductus, ad tempus retinuit. ita que comitia Posoniae a Ferdinando indicta, in speciem, vt popularium querimonijs satisfieret: inibique cum per legatos multa et praeclara de egregia sua erga omneis voluntate exposuisset, vt aliqua demonstratione et exemplo placatos eos melius in posterum sperare iuberet, Bartholomaeum Illyricum, qui cum II Germanorum vexillis Giulam tenebat, et nullum crudelitatis genus in oppidanos ac subditos populos non exercuerat, amouit, ope Paulli Banci Bantorij legati, et arcis custodiam Patocio commisit. tam male administratae eo anno reip. culpa a Castaldo in Mauritij aduentum reiecta est, qui non solum nulli vsui in bello Pannonico fuerit,
sed totum regis ac prouinciae aerarium exhauserit, pecunia omni, quae praesidiarijs destinata erat, in Mauritiani exercitûs stipendium consumpta; Mauritio contra dictitante, Castaldi auaritia ac rapacitate factum, vt alienatis prouincialium animis, eius in Pannoniam descensus rei Christianae infructuosus fuerit. vt vt sit, ipse Iauarino sub anni exitum discedit, et dimissis copijs domum reuertitur. cum de re bene ad Deuam gesta allatum esset, CCC equitibus Turcis occisis, qui Lippa ad praedandum a Cassumbeco emissi, et a Deuae praesidiarijs ex insidijs intercepti fuerant, ea fama aliquantum recreati prouinciales, tamen assiduis Germanorum et Hispanorum seditionibus mirum in modum vexabantur, et externum propterea iugum perosi, ad libertatem et quietem, quam sub Ioanne Turcis amico se adepturos sperabant, consentientibus animis spectabant. In Italia quoque sub id tempus, quo Mauritius in Pannoniam descendit, multa bello, plura occultis consilijs memoranda acciderunt. atque in Subalpina quidem regione Braidam ditionis Sabaudicae castellum, quod a nostris muniri ceperat, vi expugnatum est: cui expeditioni Emanuel Philibertus princeps tunc admodum iuuenis interfuit, et municipum, qui locum tuebantur, obstinatione offensus, plerosque in furcam agi iussit. inde Fossanum versus Gonzaga exercitum duxit, et Caesarem Magium, adiuncto ei Trinitatis comite, Saluciarum ciuitatem pergere iubet, qui, ea nullo negotio occupata, cum in arce capienda laboraret, in eiusque oppugnatione leui ad iugulum vulnere fuisset affectus, postremo etiam arcem in deditionem accepit, impositoque in eam Gabriele Serbellono cum cohorte peditum, Dragoneram cum Trinitatis item comite Gonzagae iussu profectus est. ea III dierum continua verberatione quassata, tandem deditur, et praesidiarij Galli, vti conuenerat, cum armis et rebus saluis in proximam vallem deducti. capta Dragonera, Magio negotium datum, vt Montem-marinum munitissimum locum aggrederetur. igitur secum ducto Augusto Saluciarum principis notho filio eo tendit: euo catoque quasi ad colloquium praesidiariorum duce ab Augusto, quicum arctissima intercedebat amicitia, Magius ex compacto superueniens eum comprehendi iussit, et vt locum dederet, hortatus, cum nihil proficeret, postremo minas addidit, et ipsum vinctum quasi ad supplicium in oppidi conspectum deduci imperauit. tam miserabili spectaculo victi oppidani, vt ducem suum periculo eximerent, deditionem fecere. obseruatum, tam indignae mortis vehementi metu adeo concussum animo eum fuisse, vt sanguineum sudorem toto corpore funderet. superabat arx, quae a nostris tenebatur, quam postremo, cum de auxilijs desperarent, dedere polliciti sunt, si intra triduum suppetiae non ferrentur. miserat eo Brissacus, qui obsessos vicini auxilij spe impleret, et a deditione dehortaretur; Gonzagam enim Fossanum et Benam versus cum exercitu abijsse; ipsum se mox ad eos venturum. verum is nuncius ab Angelo Sanctio Corso interceptus, et tortus, ad obsessos peruenire non potuit; quo factum est, vt cum praesidiarij nihil de Brissaco intelligerent, omni spe exuti, triduo exacto deditionem fecerint. arci impositis II cohortibus Philippo Vaira et Malauicino Placentino ducibus, inde Magius cum machinis bellicis digreditur. interea Ceua irrito successu ab Aluaro Sandaeo tentata, in quam se Brissacus ipse inclusit, vt Vassaeo loci praefecto opem ferret. nam superuenientibus Monlucij et Bernardini copijs Sandaeus ad Sturae pontem retro cessit, leuibus aliquot certaminibus extracto tempore, dum suos transmitteret. inde Caesariani in regionem illam impressionem fecerunt, quae Bormia et Lerio flumine clauditur, et ab oriente Ponsono castello, ab occasu Ceuae territorio terminatur. haec fere, quae nostri anno superiore occupauerant, a Gonzaga ijs in locis castella capta sunt: nam ex ijs, quae aut situ, aut arte munitiora erant, nullum cepit, quamuis in eam expeditionem CLX OIO aureorum impendisset, nullo fere profectu, remanentibus penes Gallos Rauello, Sauiliano, et Raconisio praecipuis totius prouinciae arcibus. tunc omnium animi in Italia inde in spem erigebantur, inde metu angebantur, arridente Gallis fortuna, et rebus Caesaris aliquantum turbatis. nam prospera omnia de rege nunciabantur, tot captis in Lotaringia et Lucemburgensi agro, seu deditione, seu vi, ciuitatibus et oppidis; et fuga Caesaris eos male habebat qui bene ipsi cupiebat. itaque tota fere Italia
praesidijs nudata, Melenianus IIII OIO Italorum in Etruria fere conducta, cum OIO OIO Hispanorum veteranorum, qui bello Parmensi militauerant, secum ad eum deduxerat, restitutis Octauio omnibus oppidis et arcibus, praeter Sandoninum, Guelfi castellum, et Colornium, quae Caesariano praesidio tenebantur: Brixellum item, quod nondum Ferrariensi cardinali restitui voluerat Caesar. Gonzaga vero reuo catis a Caesare Germanis, quibus Subalpini exercitûs robur praecipue constabat, nihil moliri audebat, satisque habebat, si se aduersus nostrorum impetus tueri posset. Parmae pro Gallis Thermus erat cum primarijs Italis ducibus, Mirandulae cardinalis Ferrariensis cum IIII OIO peditum, quos ad soluendam vrbis obsidionem legerat. multa quoque suspicionem augebant: nam Salernitani defectio, cuius magna apud suos gratia et auctoritas erat, repetito saepius itu et reditu in regno Neapolitano turbas excitatura videbatur: et Guidus Vbaldus Vrbini dux, qui paullo ante summa praefectura, quam ambiebat, denegata, in nostras parteis facile transiturus credebatur, Veneti Senatûs stipendijs renunciauerat: homo alienis auspicijs ac sumptibus militare solitus, cuius alioqui ditio optimo milite abundabat, et vnde per Picenum in Samnium descensus in prono erat: quod eo magis sibi persuadebant Caesariani, quia illum honorificis a rege condicionibus inuitari vulgo iactaretur: cessione inprimis eius iuris, quod Catharinae Mediceae vxori, Laurentij quondam Vrbini ducis F. in eo principatu competebat. Senatum quoque Venetum a rege per Franciscum Turnonium cardinalem, qui secessûs caussa apud eos diuertebat, sollicitatum rumor erat, vt in belli societatem veniret, spe facta, vt regno recuperato aliquot portus in Apulia regis beneficio acciperet, ad subleuandam annonam, cuius angustia saepius in illa ciuitate laboratur. de quibusdam etiam Insubrum oppidis mentio iniecta; et Pontifici amplum patrimonium in suos distribuendum promittitur; neque tamen aut Pontifex aut Senatus Venetus adduci potuit, vt regiauscultaret. sed praecipue suspensos etiam eorum, qui neutris partibus addicti erant animos tenebat classis Turcicae in Tyrrhenum mare descensus, quae ex CXXIIIlongis triremibus, II myoparonibus, ac plerisque minoribus nauigijs conflata, cum IIII Non. Maij Constantinopoli soluisset, Methonem in Peloponeso primum appulit, ibique consumptis XII diebus Zacynthon delata ad sinum Leucadium III OIO triremium capacem, a Leucade insula, quae Epiro aduersae ponte coniungitur, dictum, hodieque S. Maurae nomine indigetatum, deflexit; atque inde mox Corcyram Venetae ditionis insulam; qua tormenti emissione, vt fit, salutata, et vicissim ab arcis praefecto resalutata classe, muneribus etiam Senatûs nomine pro more ad purpuratum classis praefectum allatis, inde vento subito a Cassiope Corcyrae oppido in Epirum ad Buthrotum et Acroceraunia retro compulsa est, ibique aquatione facta obuiam habuit a Racusinis missam biremem cum muneribus, quae ad purpuratum deferri mos est, et Kal. Vtil. per Hadriaticum sinum in aduersam Italiae partem delata est, ac Crotonem in peninsula munitissimam arcem ardua rupe sitam venit, Laciniumque ac Scylacaeum et Leucopetrae promontorium praeteruecta in ftationem Rheginensem, quae hodie S. Ioannis fossa dicitur, descendit. ea aduersam et freto XM. P. diuisam Siciliam respicit, a Brutio agro, vti creditur, auulsam, ab hocque dehiscendi argumento Rhegium appellatum in extremo Italiae margine situm oppidum. ibi angusto adeo canali contractum mare tanto impetu singulis VII horis decurrit, vt horrorem spectantibus incutiat, perniciem vero plerunque transeuntibus afferat. supra Rhegium Scylla est promontorium anfractuosis specubus et cauernosis meatibus perforatum, quo, vbi Africo flante fluctus illiditur, tantus fragor editur, vt canes latrare credas; quod et fabulae occasionem dedit. ex aduerso in Sicilia Pelorus prominet paullo supra Messanam, ad cuius speculam Turcica classis in hoc freto multum iactata appulit; cumque IO CC equites in insidijs sederent opperientes, si forte Turci exscensionem in insulam facerent, purpuratus rem coniectans, seuera denunciatione prohibet, ne quis egrederetur, rectaque Vulcanias insulas versus cursum intendit. eae in freto Mamertino sunt numero VII, AEoliae et Liparaeae vocatae, ignea soli natura, quae propterea per occulta commercia AEtnae incendia mutuari aut subministrare creduntur. in Strongylen classis delata est, quae
flammis liquidioribus a ceteris differt, ideo que AEoli domus antiquis appellata est. Etsi tempestatem illam Italiae imminere omnes viderent, tamen quam in partem incumberet, adhuc ignorabatur, neque dum inter regiorum negotiorum adminiftratores constabat. itaque Cosmus, qui Etruriae suae metueret, crebris litteris Caesarem admonebat, vt Senarum securitati prospiceret: in ea ciuitate male affectos ciuium erga ipsum animos ad libertatem spectare, neque arcem eo adhuc perductam, vt contra hostileis impetus defendi possit; Gallos in insidijs excubare ad omneis motus intentos. idem et Didacum Hurtadum Mendozam, cui cura eius rei incumbebat, et qui Romae commorabatur, per litteras sollicitabat, et periculi magnitudine proposita, vt Senas reuolaret, praesentia sua coniuratorum consilia dissipaturus, hortabatur; atque inprimis, vt praesidiario militi de stipendijs satisfaceret, vrgebat; nam ijs non persolutis, multa licenter militem agere, et ciuitationeri esse, vt iam non occulta inter eos murmura exaudirentur. sed maior de regno Neapolitano sollicitudo erat, propter classis Turcicae aduentum, et exulum, quorum animos in spem reditûs ea res excitauerat, apud suos gratiam. itaque duas Germanorum legiones Io. Bapt. Lodronio, et Nic. Madrucio ducibus in Subalpinam regionem miserat Caesar, vt inde ad Petrum Toletanum proregem contenderent. sed cum transitus a Pontifice per ditionem suam negaretur, quod vereretur, ne eo facto pacem cum rege initam violare videretur, negotium Auriae datur, vt eos classe sua Neapolim transportaret. cum tamen Mendoza ostenderet, Hispanos, quos habebat, arci senis ceptae, et Herculis-portui atque Orbitello contra Turcicos impetus defendendis minime sufficere, ex Legione Lodronia OIO Germanos et CCCleuis armaturae equites a Gonzaga impetrauit. nec Cosmus, qui Senarum res ad se quoque pertinere existimabat, interea cessabat, sed quanta diligentia poterat, limitem suum muniebat, praesidio, cui Rudolfus Baleonus praeerat, Pisis imposito, et Ilua inprimis insula milite et omni instrumento bellico abunde firmata. dum haec agerentur, Salernitanus in Italiam propere redit, a rege quem Damuillarij reliquerat, ad regiorum negotiorum in Italia moderatores cum fiduciarijs litteris remissus, vt in commune consulerent. itaque Clodiam Venetae ditionis ciuitatem, nam in sua conuentum haberi noluerat Hercules Ferrariensium dux Caesaris iam cum Mauritio pacificati offensionem veritus, conueniunt Hippolytus cardinalis Herculis frater, Fr. Turnonius cardinalis, Paullus Thermus, Salernitanus, Odetus Silua apud Venetos orator regius, Ludouicus Picus Mirandulae comes, et Corn. Bentiuolius: Farnesiorum nomine Hier. Veteranus Pisanus, et Marius Bandinus Senensis interfuere. ibi de bello in Italia mouendo actum, ac diu disceptatum fuit, priusne Mediolanum, an regnum Neapolitanum aggredi placeret. Salernitanus bellum Neapolitanum vrgebat, facilem et felicem exitum spondens, imparato ab omnibus rebus prorege, et Turcicae classis aduentu in rerum nouarum spem erectis nobilitatis animis, quae proregis crudelitatem et Hispanorum iugum exosa, procul dubio in Galli partes transitura sit. alij repugnabant, et eandem saepiusrem tentatam infeliciter semper successisse dicebant, tam longe relicto post terga hoste, ob idque difficili auxiliorum transitu; imparatos vero opprimi minime credibile esse, Caesare Mormilio, de quo supra dictum est, nuper ab exilio reuocato, omnium Salernitani consiliorum ac ceterorum idem sentientium conscio, quem vero simile fiat, de omnib. rebus proregem edocuisse. nec Mediolanensem expeditionem suscipi consultum videbatur, tam vicino Caesare, et paratis Germanorum auxilijs. itaque cum neutrum tentari placeret, ne nihil ageretur, instantib. Senensium exulibus, media sententia obtinuit, vt de eorum ciuitate liberanda cogitaretur, quae quasi in vmbilico Italiae sita, ob idque commodius auxilijs iuuari poterat, magna momenta ad res nouas moliendas haberet: nec inutilis ad ea videbatur Turcicae classis aduentus, Senensium ditione maiorem partem ad Tyrrhenum mare porrecta, vbi res Turcorum ope geri possit, et si minus ex voto cadat, tamen distractis hostium viribus facilior in reliquis victoria futura sit: ibi facto noui belli periculo postea tutius et opportunius de bello Neapolim aut Mediolanum transferendo consultari posse. cum in eam sententiam omnes descendissent, et ad eam rem egregie et abunde
parata omnia viderentur, Corn. Bentiuolius ad regem in Galliam mittitur, qui de consilio Clodiae capto eum certiorem faceret. fama interim spargitur, ad Neapolitanam expeditionem consilia Gallorum spectare, etiam ex industria a prorege aucta, qui sibi metuebat, et auxilia summitti cottidie per litteras flagitabat. cum id regi placuisset, subito Bentiuolius ad suos redit, et Lud. Sangelasius in speciem orator ad Pontificem mittitur, vt eum de Turcica classe securum esse iuberet; re vera vt Senense negotium procuraret, et amicos regis praesentia sua ac consilio confirmaret. cum in ijs angustijs esset Caesar, et rei inprimis numariae penuria laboraret, a Cosmo CC aureorum millia mutua petierat. quam ille occasionem nactus per Petrum Philippum Pandolfinum de Plombinensi ditione mentionem rursus iniecit. nec iam abnuebat Iacobus Apianus loci dominus nuper mortua parente, quae animose, dum vixerat, Cosmi voto aduersata fuerat. itaque Bernardum Medicem Cassiani episcopum agnatum suum Genuam miserat, vt rem pecuniariam expediret, et cum Senatu ageret, vt cum bona ipsius gratia Plombinum de domini consensu beneficij titulo a Caesare obtinere posset. sed Caesariani moras nectebant, et postquam Albanus cum auxiliaribus Hispanis aduenisset, abunde virium se habere rati, initio Cosmi petitionem eludebant, quem ad Iluam defendendam satis proprio periculo incitari credebant. postmodo tamen necessitate victus Caesar post casum Senensem, cum metus esset, ne ea loca in manus hostium deuenirent, Mendozae mandat, vt Plombinum cum agri Plombinensis arcibus et omni instrumento bellico in Cosmi manus tradat, accepta ab eo cautione de restituendis illis, quoties pecunia in muniendis ijs et conseruandis insumpta a Caesare aut eius heredib. repraesentaretur. data cautione Otho Montacutus militiae Etruscae dux, cuius fidei ac virtuti multum Cosmus tribuebat, mittitur, qui arcem Plombinensem a Nauarreto Hispano acciperet, et eius custodiae Rosa Viciensi strenuo milite praeposito, Plombini, Populoniae, Scarlini, et Buriani incolas in verba Cosmi adigeret. mox et idem ab Iluae populis factum. ita Cosmus horum locorum possessionem adeptus, octauo, postquam Caesar promiserat, anno, cepta in illis munimenta Mendozae, siue negligentia, siue liuore ac malignitate paene diruta et corrupta offendit, summaque cura, sed maiore felicitate festinatis operibus ruinas illas ita sarciuit, vt periculo, quod a Turcica classe, si protinus in Etruscam oram incubuisset, imminebat, in tempore praeuerterit. cum vero Caesariani saepius ante a Cosmo moniti, Senas peti, vix tandem malum sensissent, sero de remedio cogitare ceperunt: et cum Mendoza, qui Romae erat, huc vsque omnia Cosmi seu consilia, seu auxilia oblata tanquam suspecta repudiasset, Francisco Alabensi praesidiariorum Hispanorum Senis praefecto mandat, vt Florentiam ad Cosmum proficiscatur, et auxilia promissa ab eo reposcat; neque tamen ea Senas introducat, sed Stagiae subsistere iubeat, manifesto adhuc diffidentiae indicio; quod tamen Cosmus ingenita prudentia dissimulauit, statimque Menichino Bonitiensi vallis Elsanae delectuum praefecto imperat, vt cum III OIO peditum et CCC equitibus Stagiam ad externos hostium propulsandos impetus contendat. verum res intus gerebatur. nam AEneas Picolomineus, Americus Americius, Marius Bandinus, et Andreas Landucius, qui pro patriae libertate se duces praebuerant, clam cum praecipuis Senarum ciuibus ac populo Hispanorum dominationis pertaeso egerant, vt ad dictam diem arma pro salute publica in vrbe sumerent, et sibi portas venientibus aperirent. per Castrum autem Petilianum tantum illis ingressus in agrum Senensem patebat, ceteris obstructis aditibus. itaque Cosmus diligenter cum Nic. Vrsino egerat, vt exulibus transitum ab ea parte impediret. is insigni impietate Io. Franciscum parentem Petiliani possessione deiecerat, a Caesare confirmatus, quod Gallicis partib. fauere eum diceret. sed cum a Ferdinando Gonzaga, cui vt summo rerum Caesarianarum in Italia moderatori id onus incumbebat, promissa in praesidiarios stipendia non persoluerentur, ea de re saepius questus, cum se contemni cerneret, eius contemtûs iniuriam ita duriter accepit, vt ea maxime caussa in nostras tandem partes transierit, ab Hier. Veterano persuasus, qui Horatij Castri ducis mandatu negotium illud summa sedulitate vrgebat, ob conceptam, vti credebatur, spem de Senarum.
imperio aliquando regis beneficio obtinendo, quod Paullus III auus post amissam Placentiam vnice in votis habuerat. Pontifex quoque haut dubie exulib. fauebat, recenti iniuria offensus, ob praefectum vigilum Romae nuper leui de caussa a Mendoza contumeliose verberatum; datisque ad cardinalem CarpensemViterbij legatum litteris mandauerat, vt libere illac transire militem sineret; cuius rei Carpensis, qui Caesarianarum partium esset, clam certiorem Mendozam fecerat. igitur die dicta Picolomineus, et Americius Castro et Petiliano profecti cum copijs in agrum Senensem descendunt, eo primum colore, quasi tuendae orae maritimae delectus illi Mendozae iussu facti fuissent. siquidem fabricata ab Americio falsa diplomata sub Mendozae nomine scribit Hadrianius, nec tamen Caesarianos latebant insidiae. nam Iulius Saluius ex populi ducibus, qui vt in facti societatem veniret, sollicitatus fuerat, rem detexerat, et ciuitatis censores vt facti conscios apud eos accusauerat. missus itaque Otho Montacutus Senas ad Alabensem, qui operam suam, et omnia a Cosmo polliceretur. iamque socij ad Kyriaci Fanum in agro Senensi venerant, XVIII ab vrbe milliaribus, et Cosmusad copiarum duces scripserat, quae in Arni valle, Casentini, Mugelli, Prati, Volaterris, et ad Seuae pontem erant, vt ad Stagiam quamprimum properarent, reuocatis etiam Campilia II equitum alis, quas ad Plombini praesidium paullo ante miserat. reuocati et huc ab Elsana valle CCCC pedites, et Stagiam tendere iussi sunt. scripserat et ad Andream Auriam Cosmus, vt Germanos, quos Neapolim portabat, ad inijciendum Senensib. terrorem, in Senensis agri portus Plombini Liburnive aliquanto tempore exponeret. sed ille contrarium imperium caussatus, et a prorege crebris litteris exoratus, cursum intermittere noluit. da tum interea negotium Gauro Monte-benicensi Politiani delectuum duci, vt promotis copijs Turitam, Montem-fellonicum, et vicina castella in Clanij valle occuparet: mandatum et Dominico Galeoto Cortonensium militum praefecto, vt Lucinianum, si posset, in potestatem redigeret, eo consilio, vt Senensium animi ad libertatem quasi licentiosa bacchatione ruentes hocveluti fraeno iniecto coercerentur. iam res Senis calebat commotis omnium animis, et Alabensis, ne quis ciuium pede domo efferret, sub poena capitis publico praeconio sanxerat. cum vero coacto ciuitatis concilio Alabensis iussu missi essent ad Picolomineum et socios, qui eos ciuium nomine retrocedere iuberent, ille iam renudata voluntate, non prius quieturum se respondit, quam patriam in libertatem pristinam asseruisset, externo milite expulso: iam in armis X OIO hominum esse, et Gallicam se cum Turcica classe eo consilio coniunxisse, et propediem ad Portum-Herculis venturam; proinde Hispanireb. suis mature consulerent. erant in vrbe solum CCCC Hispani, satis firmum ad defendendam arcem, Dominici Fanum, et Camolliam portam, vti rebatur Alabensis, praesidium, reliquis Herculis portui, Orbitello, et ceterae orae maritimae contra Turcicos insultus tuendae relictis. cum vero homo externus ciuibus omnibus aeque diffideret, quamuis praecipuis ex Nouorum ordine fidem vltro deferentibus, eorum opera vti noluit: quod illorum animos adeo exacerbauit, vt cum alijs ciuib. qui patriam libertatem saluam volebant, mox consentirent. Montacutus ab Alabensi vocatus cum CCCC peditib. sub vsperam in vrbem venerat, et coniunctis cum ipso viribus maiorem plateam occupauerat, cum Petiliano, Castro Florae-Fano vndique concurrente milite ad Romanam portam fit impetus, eaque incensa, et Tufiana altera porta vi effracta, Hispani, qui ad Romanam excubabant, cum numero impares essent, ad turreis vicinas se receperunt, tandemque post aliquod certamen editum, fame victi, deditionem fecere. introductus miles populum statim ad libertatem vocat, qui mox armis, quae in vrbe reperiri potuere, aut ab exulibus comportata fuerant, arreptis, se ad ipsos aggregat, et odio, quod capitale cum Hispanis gerebant, incitati per vias discurrunt, et Alabensem ac Montacutum, qui Camolliam portam adhuc et forum cum suis tenebant, in plateam compellunt: ij cum ad mediam vsque noctem generose pugnantes restitissent, dum auxilia stagia aduenirent, postquam neminem comparere vident, ciuibus vt pro vita ac libertate gnauiter certantibus, postremo ad arcem et Dominici Fanum confugiunt, Camollia adhuc seruata porta, quam mox Alabensis irrumpente externo milite, nec non
Dominici Fanum, deserere coactus est. in eo motu cum ciues magnum in Cosmo momentum esse cernerent, Callistum Cerinium ad eum mittunt, et Caesaris obsequium, vt ante fecerant, in posterum colere se paratos ostendunt: ceterum Mendozae seuitiam et Hispani militis insolentiam in caussa esse, cur arma sumpserint; igitur, vt nihil contra moueat, neque, quo minus pristinam libertatem recuperent, impediat, per vicinae et amicitiae iura enixe admodum orant. ad haec Cosmus laudata ciuium egregia voluntate, modo Caesaris obsequium minime deserat, amicitiam vicissim pollicetur, et cum Cerinio Hippolytum Corregiensem ac Leonem Sanctium Senas mittit, qui legationis specie de Alabensis rebus, et quanto tempore arcem defendere posset, certo cognoscerent. interim Pisis Rodolfum Baleonum, suffecto in eius locum Friderico Montacuto, et Carolinum Vrsinum cum equitatu euocat, et Stagiam conuenire iubet: si quo modo in arce obsessis suppetias ferre possit: cum exiguam annonam in arce, Mendozae negligentia superesse ex Sanctio intellexisset, nec si res vi gerenda esset, auxilia in tempore ventura viderentur, Marcellum Augustinum Senensem suum familiarem eo mittit, qui proposita periculi magnitudine, quod ipsis a Caesarianis impendebat, impetum Senensium aliquantum retardaret. nam praesto adfuturum Auriam cum IIII OIO Germanorum, moxque Ascanium Corneum et Alexandrum Vitellium cum copijs aduolaturos; nec deesse posse officio Cosmum, si deserto legitimo Caesaris obsequio ad Gallorum partes inclinent. cum contra Senenses gratijs prolixe Corregiensi et Augustino actis in Caesaris obsequio et Cosmi se perseueraturos denuo confirmarent, Corregiensis obsides petit, donec res aequis conditionibus ex Caesaris voluntate transigeretur. dum ciues de obsidibus instante Corregiensi consultarent, et assensui propiores viderentur, Lansacus Roma aduolat, et confirmatis eorum animis, alioqui ob Lucinianum et Montem-fellonicum a Cosmi ducibus capta iritatis, ad haec promisso pro conseruanda ciuitatis libertate a rege auxilio, deliberationem interpellat. iamque populus ducta fossa arcem omnino ab vrbis moenibus diuiserat, quae Mendozae socordiâ ab ea parte tantae altitudinis erant, vt ex ijs et Dominici Fano in arcem despiceretur, et verberatione facta praesidiarijs, quo se tegerent, receptus omnis adimeretur. foris etiam nostri, qui magno numero iam Roma venerant, auctore Hier. Veterano aggerem duxerant, vt de introducendo in arcem auxilio aut comeatu spes amplius non esset: parte alia instabat apud Cosmum Pontifex, vt quo minus Senenses libertatem recuperarent, nullum impedimentum daret; nam id tantum Gallos agere, sibique certo de ipsorum voluntate constare; itaque copias deduceret, et occupata oppida restitueret; alio qui fore, vt dum alieno negotio se immiscet, sibi hostem domum arcessat, qui non contentus Senensium res protegere, vltro etiam ipsi bellum illaturus sit. nec vana erant Pontificis monita; iam enim cardinalis Ferrariensis et Thermus Mirandulae ac Parmae ingentes copias parabant, in Etruriam proculdubio impetum facturi. itaque Cosmus remisso ad se Cerinio, et mox Ambrosio Nutio, qui reipu. Senensis nomine omne obsequium et beniuolentiam pollicerentur, et capta in Clanij valle oppida restitui peterent, et coram Pontifice datis obsidibus e nobilitate IIII primarijs viris de re transigere paratos se ostenderent, vt se inextricabili alio qui negotio honeste pro tempore explicaret, in has condiciones cum Senensibus conuenit, vt Otho Montacutus cum militibus suis omni re salua arce excederet, qua solo aequata Senenses externum militem dimittere tenerentur; respub. a fide et obsequio, quod Imperio Romano debet, non discederet, nec amicis Imperio ditionibus damnum inferret, aut in suo delectus haberi contra Imperium aut Imperij amicos pateretur, Impetijve hosteis in portus suos aut naualia reciperet, libertate pristina in omnibus salua, nullis vicissim sumptibus in arcis exstructionem aut in postremum bellum factis obnoxia esset, idque Cosmus pro beneuolentia, qua Senenseis prosequitur, apud Caesarem impetraret: pacta inter ipsos et Cosmum conuenta anno huius seculi XLVII seruarentur; postremo capta vtrinque oppida restituerentur. Imperij semper, nusquam Caesaris nomen expressum est, quod Imperij ordinibus facilius, quam Caesari ius ac caussam suam se probaturos sperarent. post omnia
conuentum, vt si qui reip. hostes in agro Sepensi adhuc essent, statim eorum territorio excederent, et quovsque excessissent, etiam post arcem destructam, militem Gallum dimittere non tenerentur. id propter Hispanos additum, qui adhuc Orbitellum tenebant. condicionibus etiam Alabensem et Hispanos praesidiarios conprehendi placuit, si earum beneficio vti vellent; si recusarent, nihilominus quae idter rempublicam et Cosmum conuenissent rata ac firma essent. ijs de rebus Mendoza factus certior, vt peruicacia culpam emendaret, primo assentiri noluit, sed Ascanio Corneo et Alexandro Vitellio negotium dat, vt Caesaris nomine delectus haberent: et ille quidem in agro Perusino III OIO peditum cogit, cum quibus Clusium occupat; hic vero II OIO: sed cum stipendia alendo militi non suppeterent, vana virium ostentatione satisfactum officio credens Mendoza Alabensi mandat, vt arcem Senensium arbitrio relinqueret, culpa eius amissae in Cosmum reiecta, a quo non summissis tempore auxilijs desertus esset: quod postea Corregiensi et Sanctio, qui negotio interfuerant, ad Caesarem missis, vtcunque excusauit, cum diceret, se cum Senensibus, vbi arcem defendi non posse vtdit, conuenisse, vt ea destrueretur, ne in Gallorum potestatem veniret, et Senenses infructuosi belli continuatione externum iugum recipere cogerentur.
CLASSIS Turcica transmisso prospera nauigatione Messanensi freto VI Eid. Vtil. iam Scylaceum ac Cirilem generoso vino in Brutijs nobilem delata, oppidis aliquot incensis, inde Policastrum iuxta Palinurum promontorium in Lucanis accessit; quo pariter incenso et mox Canaroto depraedato, colonis in captiuitatem abductis, sinum Salernitanum et Capream praeteruecta, in Neapolitani portûs conspectum venit. heic Dragutes, qui primam aciem ducebat, Prochytam insulae arcem, iam antea ab Hariadeno Ahenobarbo incensam, denuo incendit: mox et II milliaribus inde dissitam AEnariam insulam, arce munitissima, quae inter duas terras saxo imposita est, sed maxime Mariae Arragoniae Asfonsi Dauali Vastij viduae secessu nobilem perit; vnde praesidiariorum virtute repulsus, ad suos redijt. inter haec Toletanus prorex magnis angustijs Neapoli conflictabatur, foris et intus obuersante oculis periculosi motus exitu; ob idque Hispanos omneis ex regni praesidijs euocauerat, vt se aduersus externum hostem tueretur. intus vero nuper detecta coniuratione Antonium Grisonem ex nobilitate virum strenuum ob Salernitani amicitiam suspectum, repertis etiam, vti iactabat, litteris conuictum securi percusserat, edicto promulgato, quo poena capitis denunciata regem Galliae aut principem Salerni nominare prohibebatur: eius quoque iussu occlusae vrbis portae, III tantum, quibus exire et ingredi liceret, relictis. inde classis per sinum Caietanum Pontiam Farnesiorum ditionis insulam defertur; ibi Dragutes de Auriae aduentu certior factus, cum processisset, et Auriam, qui non tam prope Turcos esse credebat, oppressisset, Auria, qui tantum XL triremeis haberet, certamini impar, iam inclinante die retro vela dat tanta celeritate, vt vniuersa hostium classis eum allequi minime potuerit; sed Dragutes cum VI expeditioribus nauigijs recedentem insecutus, vnam ex Aurianis intercepit, et cum totam noctem et maiorem diei proximi partem in persequendo consumpsisset, VI alias, ac IO CC Germanos ijs impositos cepit, eorumque ducem Nic. Madrucium, qui ex vulnere in certamine accepto mox decessit, duabus praeterea depressis. id Non. VItil. actum. hac clade in extrema aetate accepta hactenus felix imperator cum reliqua classe Sardiniam, atque inde Genuam venit. factum excusat, Sigonius, et Auriam ait primum ad Malacamin Hispaniam nauigasse, vt peditem Hispanum transportaret; eo imposito Alcantarae et Barcinonae pecuniam sumpsisse; quibus omnibus locis dum distinetur, temporis tantum effluxisse, vt Genuam redire ante Kalen. Vtil. propter aduersam in sinu Narbonensi exortam tempestatem minime potuerit: inde, expositis Hispanis, ac terra praeire iussis, Germanos, qui interea
aduenerant, nauibus imposuisse, nullaque mora interposita Neapolim versus contendisse: cum vero rumor percrebuisset, Turcicam classem prope Neapolim esse, cum XXXIX triremibus ad Tiberis ostium appulisse; ibique frustra, dum aquam haurit, de hostilis classis nauigatione perquisiuisse; nam neque Neapoli, neque Roma aut aliunde vllum nuncium a Caesarianis accepisse: itaque aquatione facta discessisse, et prudenti consilio se in altum pelagus euexisse; et ne Circeios legeret, vbi plus periculi subesse arbitrabatur, cum in Pontiarum conspectum venisset, eo cursum intendisse; quod locus importuosus esset, neque tantum aquae haberet, vt tribus triremibus, nedum tantae classi satis esset; et quia hostes ad subsidium, quod Neapolim portabatur, impediendum in Prochytae faucibus commodius opperiri viderentur. ipsumque, si per Caprearum angustias erumpere tentasset, nullo negotio prohibere potuissent, et vtrinque aditum, classe citra periculum propter eius magnitudinem in duas partes diuisa, custodire: his rationibus suspicatum Turcos in sinu Neapolitano consedisse: suis tamen superueniente nocte, quo tutior esset, si se forte hostes, quod minime rebatur, in ea insula abdidissent, praecepisse, vt totius itineris ratione commutata, quoad fieri posset, longe a Pontijs lenta et remissa nauigatione cursum tenerent; vt si cedendum esset, remigibus recentibus et minus fatigatis vti posset; quarta inde circiter noctis hora Turcicam classem a tergo se summo silentio incitantem sensisse Auriam, et cum moneretur, vt se cum triremibus, quas posset, seruaret, quando ex aequo cum hoste confligere non posset, id tamen consilij constanti animo respuisse, et coniuncto cum omnibus triremibus agmine procedi, ac segniorem remigationis rationem iniri iussisse, remis ad tardiores triremeis expectandas saepius suspensis, vt si recedendum esset, omneis triremeis simul abeundo conseruaret; sin pugnandum, comminus tota classe cum hoste confligeret: longa quippe experientia eum edoctum, Turcicas triremeis nostris longe celeritate inferiores esse, neque fore putasse, vt longo ipsum hostes interuallo, nisi cum paucis triremibus, sequerentur; quod si facerent, nihil periculi subesse, quo minus conuersis repente proris earum impetum exciperet, et cum milite abundaret, commisso proelio victoria potiri posset; saltem hostibus, ne paucis, quas persequebantur, nauibus nocerent, opportunum impedimentum afferret: cumque in eo esset, pilam tormento adactam inter praetorias Aurianam et ei haerentem Hispanam transuolasse, et quendam ex Hispanis voce clara rogasse, quid opus facto esset tam vicino hoste; Andreamque ad haec respondisse; vno agmine ad alias triremeis tuendas pergendum sibi videri; momentoque temporis, cum alter velorum nomen trepida voce saepius inclamasset, triremeis aliquot vela fecisse, ac praetoriam Hispaniam in altum se protinus ceteris subsequentibus suis extulisse; quo facto vniuersam Christianam classem tumultu ac terrore completam se in fugam dedisse, Turcosque a media nocte vsque ad sequentis diei horam XVII eam insecutos, VII triremeis, quae minus remigio valebant, ex ijs cepisse; Andream vero, cum aliud non posset, in Iluam se recepisse, ibique reliquae classis relliquias collegisse. hac victoria potiti Turci, cum Salernitanus, qui cum XXV triremibus regijs, II OIO Vasconum, Massilia soluerat, et in dies expectabatur, nusquam compareret, retro vela faciunt, vixque eos postea adsecutus Salernitanus, cum Neapolim spe facta de tumultu in ea excitando, reuocare conaretur, frustra fuit, abeunteisque comitatus, quod anno post redituros se promitterent, Chion vsque cursum tenuit, ibique cum classe nostra hiemauit. interea Lucinianum et Monsfellonicus Senensibus a Cosmo restituuntur, et Pontificis iussu Clusium, ab Ascanio Corneo occupatum. arx quoque ab Alabensi tandem Mendozae iussu dedita, a Lansaco ciuibus summo applausu tradita et dirui cepta est. mox ad firmandam amicitiam missi vtrinque oratores a Senensibus Florentiam Ambrosius Nutius, Senas a Cosmo Leo Ricasolius rerum Senensium apprime gnarus. cum tamen Orbitellum adhuc Hispani tenerent, ob idque Galli vrbe non excederent, Thermo etiam eo nuper Parma profecto, Cosmus occasione arrepta nondum suos Stagia deduxerat, quod quamuis omni beniuolentiae significatione a rege securus esset, tamen in omneis casus intentus non ita res constitutas existimabat, quin aliquem motum breui consecuturum
prouideret. itaque auctor fuerat Pontifici, quoniam in eum quasi arbitrum Senenses consenserant, vt constituendae in ciuitate tranquillitatis et emendandae reip. curam susciperet. ob idque missus eo Fabius Mignanellus cardinalis patria Senensis, qui VXIviris creatis, et consilio IO CCC ciuium instituto, nouam reip. formam induxerat; sed in qua pars illa praeualeret, quae, quod Caesarem grauiter offendisse sibi conscia esset, quamuis retinendae libertatis cupida, amicitiam regis vt rebus suis necessariam amplectebatur. itaque peruicerat, vt honorifica legatio ad regem decerneretur, quae ipsi vt liberatori nomine reip. gratias ageret, et munificentissimi principis opem aduersus suae libertatis, quam ipsi debebant, oppressores, si qui futuri sint, imploraret. hoc munere defunctus est Claudius Ptolomeus, cuius elegans ac luculenta oratio coram rege habita extat. ea re cum pacta violari putaret Cosmus, fidei datae minime sibi standum duxit, et Mendozae, vt Orbitellum retineret, auctor fuit. is igitur Liburnum profectus, Hispanos nuper arce emissos secum ducit, atque Auriam opperitur, qui post classis Turcicae discessum Neapolim nauigauerat. inde reuerso Auria, Mendoza triremeis conscendit, et Plombinum deuectus ad Sanstephani portum appulit. ibi expositis in terram Orbitello adiacentem OIO IO militibus turrem, quae in extremo stagno posita a Senensibus tenebatur, Auria oppugnat, et directis ex triremi tormentis quatit: turre a praesidiarijs deserta, liber aditus ad Orbitellum patuit, quo milite introducto ac comeatu, post arcem ab ea parte, quae con tinentem spectat, munitam, ceteris enim partibus stagno cingitur, Mendoza inde discessit, ac mox omnino ex Italia a Caesare reuocatus est, in qua complureis annos superbe admodum se gesserat, vt si diutius ibi imperium obtinuisset, multorum iudicio res Caesaris euersurus videretur. praesidiarij autem illi Orbitello impositi veterani paene erant, qui crebis excursionibus per agrum Senensem factis, cum aliter non possent, nominis Hispani atque adeo Caesarei, in illo ditionis Senensis angulo dignitatem tuebantur; nostris, qui vrbem et vicina vrbi loca tenebant, tam longe se effundere minime tutum, auctoritate regis nondum bene constituta, existimantibus: quae vt magis firmaretur, reuocato a Pontifice Mignanello legato, eo rex Ferrariensem cardinalem mittit, vt virum longo rerum vsu, nec mediocri prudentia praeditum, et quem vt illustrissima Italiae domo natum, ciuibus fore gratum, et ob arctissimam adfinitatem sibi fidum arbitrabatur. cum Senas proficisceretur, per Florentiam iter habuit, vbi honorificentissime a Cosmo acceptus, cum multa de regis amicitia polliceretur, si se medium in eo negotio praeberet, praeter ambigua responsa nihil ab eo referre potuit. quippe ille limiti firmando intentus Cassiani Fanum, quod Elsanam vallem spectat, summa festinatione muniebat, et Sanminiati montem, qui ciuitati imminet, vt denuo muro cingerent, ac propugnaculis firmarent, Hispanis occultum consilium dabat; de cetero inspeciem nihil hostile agitans. nam de Caesare, qui tunc in Metensi obsidione, de qua deinceps dicemus, haerebat aduerso admodum tempore, quorsum res euaderet, sollicitus, interea regis amicitiam colere, non solum honorificum, sed etiam sibi tutum existimabat. ita que cum Ferrariensi mutua amicitiae officia sedulo exercebat, et pediti atque equiti, qui non exiguo numero e Gallia Cisalpina in Etruriam cottidie descendebat, tutum transitum liberaliter concedebat, dissimulatione illa periculo, quod a victore suis finibus imminebat, tantisper declinato, donec Caesar, cuius opera in eo negotio egebat, versis in Italiam armis ad communem hostem propulsandum vireis coniunxisset. nam tunc res Caesaris in Italia admodum adflictae erant, Ferdi nando Gonzaga, qui siue sua, siue suorum auaritia, militi odiosus, ac postremo toti Italiae, praecipueque Mediolanensibus, inuisus esse ceperat, perperam negotia publica et rem militarem administrante. cui malo vt remedium afferret Caesar, Neapoli Petrum Consaluum euocauerat, cuius consilio in omnibus negotij Gonzaga vti iubebatur, non sine occulto dignitatis imminutae sensu; quo fiebat, vt omnia segnius siue ob aduersam valetudinem, qua vexabatur, siue ob conceptam inde indignationem gererentur. tunc Volpianum in subalpina regione, cui Fridericus Sabellus per Caesaris Magij absentiam praeerat, nostri quasi illud obsessuri duxerant, qui Martini et Balengi Fana nuper occupata, ac Pontium munita loca circum
tenebant: et Brissacus cum VI OIO peditum et IO CC equitib. Cerium vsque proceserat, euentum rei expectans, missisque II OIO peditum Ceuam vicinam neque satis bene custoditam nullo negotio ceperat, et ea capta Caesarianos commercio, atque omni ad Sauonam et alia loca, quae Hispani tenebant, aditu intercluserat. itaque Gonzaga, qui seu pudore, seu dolore victus, cum V OIO Germanorum, OIO OIO Hispanorum, OIO Italis, ac OIO equitibus exierat, vt Volpiani obsidionem solueret, ante omnia Ceuam copias ducere necesse habuit; quam, non expectato hoste, quod defendi non posset, nostri protinus deseruere. inde Magius Eporediam mittitur. qui opera Gallorum munitiones passim aedificantium impediret. ipse Gonzaga Martini Fanum aggreditur, quod post XX dierum obsidionem diligentia et virtute Magij tandem expugnatum est, ac mox Pontium; atque ita Volpiani obsidio soluta est. tunc et de Casalio, quod paullo supra Augustam Taurinorum Pado impositum est, oppugnando consilium initum. id Blasius Monlucius contra reliquorum ducum atque ipsius Brissaci sententiam, qui locum deiectis moenibus deserendum censebat, defendendum suscepit, et virtute sua ac Giensis inprimis tutatus est. eodem tempore Verruca munitissimum castellum in Monferratensi territorio a nostris duce Iacobo Saluasone capitur; dein et Alba Pompeia haut longe hinc ad orientem in ripa Tanari sita, cuius amissione plus damni, quam seruato Volpiano, lucri ad Caesarianos redijt. id autem in hunc modum accidit. Ioan. Bapt. Furnarius Genuensis oppidum praesidio tenebat, homo immiti ingenio, ideoque cum oppidanis admodum inuisus esset, Caesar ob crebras ad se de eo delatas querimonias Gonzagae mandauerat, vt ipsum inde amoueret. verum is, pretio corruptis Gonzagae ministris contra Caesatis voluntatem praefecturam retinuerat, eoque iritatior oppidanos crudelius vexabat; vnde illi desperatione adacti, cum Brissaco conueniunt, qui rem, dum Clerij esset, confecit, missis F. Gufierio Bonniueto, Motha-Gondrinio, Franc. Bernardino et Francisco Bricomotio, Lupo item ordinum ductore cum XIIII vexillis, quib. praeerant Vetus-pontius, Torquatus Trotus, Iacobus Murator, Ventura Brandanus, primus secreti consilij cum Troti legato de Alba intercipienda initi auctor. quippe illi per Tanaresem portam introducti oppido potiuntur, proditione, vti iactatum fuit, Rossini Alexandrini centurionis, qui portam nostris aperuerat. quod tamen, cum postea a Gonzaga captus tormentis subijceretur, confessione ab eo extorqueri non potuit, rei veritate celata, ob Furnarij ipsius mox secutam mortem, quem etiam Caesariani vt proditionis conscium insimulabant. capta Alba Bonniueto custodienda datur, cui attributus Sanpetrus Corsus cum VII peditum signis. id a Casalij oppugnatione Gonzagam reuocauit, qui vt damnum negligentia acceptum celeritate sarciret, continuo illuc aduolat cum toto exercitu et XXIIII tormentis ac III OIO Italorum nuper conscriptis. sed cum milite et comeatu munitiorem, quam sperauerat, locum inuenisset, ne nullo operaepretio facto domum rediret, Damiani Fanum oppugnare constituit, contra sentiente Magio, qui Albam, antequam a nostris muniretur, omnimodo tentandam suadebat, neque tam aduersa tempestate Damiani obsidionem, vt pote maioris molis negotium, suscipi debere censebat. oppidum illud a Francisco Regio Chauignio, et Bricomotio tenebatur. magna in eo pulueris scloppetarij, funiculi, et pilarum penuria erat. itaque confestim Cisternae praefecto, locus is non plus II milliarib. a Damiani Fano abest, negotium datur, vt per delectos milites obsessis necessaria in oppidum comportari curaret. id a Monlucio impigro duce procuratum per Charrium iuuenem strenuum, attributis ei L delectis ex singulis cohortibus, et XXX circiter rusticis. res erat summi periculi et iam ab Italis frustra tentata, exiguo adeo oppido numerosis Caesarianorum copijs vndique circundato, et crebris dispositis stationib., vt omnes aditus obstructi essent. Charrij tamen virtuti nihil inuium fuit, qui praemissis rusticis cum delectis aliquot ipse stationem aggreditur et dissipat, moxque victor oppidum ingressus, traditis, quae attulerat, incolumis inde Cisternam ad suos regreditur. semel atque iterum pari successu id Charrius fecit, ac tertio postea Caupenius. infelicius res Chippio cessit, qui cum Alba veniens puluerem intromittere vellet, paratiorem hostem nactus, amisso puluere et suis fere omnib., ipse vix oppido recipitur
iam Gonzaga XVII dies in obsidione consumpserat, VII dierum continua verberatione quassatis moenibus, et Magius duobus locis cuneos egerat, sed horum altero ab exploratore detecto, et contrario ab oppidi parte acto, Magius periculum mortis paene adierat. tandem cum irriti essent obsidentium conatus, aduersa propter hiemis asperitatem tempestate, de soluenda obsidione actum est. auctore Magio placuit, vt copiae tam pedestres quam equestres Asta euocarentur, quo citra dammnum tormentis in tutum deductis inde discedi posset. nostri abeunteis insecuti acri certamine conflixere, sed quod mox Germanorum Caesarianorum aduentu diremptum est. In Germania post Passauiensem pacificationem Caesar, qui in animo haberet, ijsdem, quibus paene oppressus fuerat, viribus regem inuadere, vt eadem opera de eo vindictam sumeret, et Germanis a se alienatis gratificaretur, bellum pro recuperatione locorum Imperij vltimo hoc bello a rege occupatorum suscipit, et ingenteis illas copias, quas Italia et Hispania euocauerat, atque postremo in Germania ipsa contra Turcos coegerat, quasi compositis ibi rebus in Pannoniam descensurus esset, repente contra Rhenum vertit, fama sparsa, aduersus Albertum marchionem Brandeburgicum tot ciuitatum et episcoporum atque adeo imperij hostem duci. is siquidem immani quadam licentia ecclesiasticos vexabat, Moguntinos et Spirenseis in primis, quib. grandi imperata pecunia, cum dari non posset, vtriusque ciuitatis templa expilauerat, nec spoliatione contentus, tectum plumbeum Spirensis aedis demoliri aggressus, vix deprecante vrbis Senatu destitit: Moguntini vero arcem Rheno vicinam, in qua hospitium habcbat, et V templa ac nauigia omnia vino et frumento onusta incendit: nec humaniorem se erga Spirenseis negotiatores praebuit; deductisque inde suis, quos ibi praesidij caussa imposuerat, in Treuiros proficiscitur. quo antequam aduentaret, Georgius Holius e Caesarianis ducibus cum X vexillis ad ciuitatis defensionem se obtulerat; verum a ciuibus exclusus, qui non tam praesidium recusarent, quam iritare Albertum nollent, Lucemburgum, vnde venerat, copias reducit: continuoque introductus Albertus V Kal. VIIbr. militem per vrbem et loca propinqua distribuit, cum episcopus ad arcem in Rheni et Mosellae confluenti sitam se recepisset, ceteris eius regionis ordinum proceribus huc illuc fuga dilapsis. dum Augustae Treuirorum esset Albertus, clausa erant templa, nec sacra celebrabantur. ipse post octiduum, incensis prius aliquot coenobijs et episcopi arce, quae haut procul aberat; imposito praeterea XII vexillorum praesidio, digreditur, et Sircum profectus, quod pari interuallo ab Augusta Treuirorum et Meti distat, Lotaringiae oppidum, Eid. VIIbr. Mosella transmisso in Lucemburgensem agrum descendit, et inde rursus in Lotaringiam redit, vt scilicet homo venalis periclitaretur regis animum, quibus condicionibus secum pacisci vellet; quod Caesari commodum accidit, vt belli Alberto inferendi praetextu propius exercitum admouere potuerit, antequam, quid suae voluntatis esset, manifestius declarare cogeretur. quod tamen nequaquam tam astute agebatur, quin facile coniectarent omnes, arma haec contra regem parari; quippe Caesarem nominis et maiestatis suae asserendae apprime cupidum, accepta tanta iniuria non conquieturum, donec insigni aliquo facto pristinam gloriam paene intermortuam restituisset, et ademptas nuper Imperio, vti iactabat, vrbes, Imperij viribus, quas secum trahebat, recuperasset: id que non solum ad existimationem pertinere, sed etiam ad res suas firmandas necessarium putabat. et quoniam, dum continua nobiscum bella gereret, Campaniae limite, vti debili magis parte prosperos, semper hactenus in Galliam impetus fecisset, si tribus illis ciuitatibus, ac Meti praecipue tegeretur, deinceps ab externis armis omnino securus sibi futurus videbatur. id cum praesensisset rex, mature prouisis reb. necessarijs, sub Augusti mensis initium Franciscum Lotaringum Guisium ingenio et virtute praestantem ducem eo mittit, et summae rei praeficit. antequam vlterius progrediar, heic aliquid de uire quod Galliae reges in treis illas Lotaringiae ciuitates sibi vindicant, pauca praefari ad propositum facere videtur. Metim in Mediomatricibus, et Tullum in Leucis, ac Virodunum in Sclabis, cur nostri occupauerint, praeter foedus cum Mauritio nuper initum, non defuere rationes, quibus id iure sibi licuisse contenderent. ac primum
quidem a naturali Galliarum limite argumentum ducitur; quem etsi Germani per populorum inundationes tandem reuulsum, vti diximus, longius protulerunt, et fluminis instar ripas supergressi, in Gallias effusa multitudine, etiam citra Rhenum Germanicam linguam secum intulerunt, nunquam tamen trans Mosam se extenderunt, sed fere omnes illi populi mores Gallicos et linguam eandem, qua passim hodie vtimur, hoc est, ex Romana detortam retinuerunt. sed validiora sunt, quae ab antiquitate petuntur, iusta huius caussae; nam constat Francos, qui circa annum Christi CCCCXX in Galliam descenderunt, ijs in locis primum consedisse; ac sub Merouingis, qui Francorum regnum condiderunt, et quos Carolouingi exceperunt, tota ea regio sub Austrasiae nomine Francici iuris fuit. deinde cum Ludouicus Pius Caroli magni F. Pipini N. ampla illa Italiae, Germaniae, et Galliae, quae a patre acceperat, regna inter liberos diuideret, regionis illius portio, quae intra Rhenum et Scaldim iacet, Lotario maiori natu filio attributa, ab ipso Lotarici pagi nomen sortita est, anno Salutis IO CCCLV, eaque praeter Lotaringiam, quae hodie appellatur, Lucemburgensem ditionem, Vogesi et Arduennae saltus, Namurcenseis, Treuiros, Hannonios, Atuaticos, et Cameracense territorium complecte batur, atque adeo ciuitates illas, quae in citeriore Rheni ripa sitae sunt, Basileam, Argentoratum, Spiram, et Coloniam Agrippinae. Alsatiam etiam, quae nunc dicitur, et Heluetiorum pagos regnum illud comprehendisse multi scripsere; eius caput Metis ciuitas erat, vt in qua reges inaugurarentur, et regia insignia sumerent. postea inter Carolum Caluum Lotarij fratrem, et Ludouicum Lotarij eiusdem F. regnum ita diuisum fuit, vt pars ea, quae trans Mosam ad Rhenum pertinet, Ludouico Germaniae regi cederet; quae citra Mosam ad Scaldim vsque porrigitur, Caroli esset. quam eandem post illius obitum Ludouicus Balb. filius tenuit. sed cum nullos legitimos heredes reliquisset, Ludouicus et Carolomannus nothi cum Ludouico patruele Galliae regnum reposcente transegerunt, et portione illa Lotarici pagi cesserunt. quo mortuo Carolus Crassus eius frater, qui post Ludouici Balbi mortem in Imperio successit, discerptum antea Austrasiae regnum integrum adeptus est. Francis primoribus cum admodum inuisus esset, ob ignominiosam pacem cum Danis Normannis factam in Germaniam confugere coactus est, vbi Austrasia Arnulfo Carolomanni fratris nothi F. assignata decessit. huius filius Ludouicus et postea Conradus Imperator regnum tenuit: quo tandem deiecto ad Carolum Simplicem successio defertur. sub eo exortus est Regnierus in Arduennensi saltu ad Clodionem Comatum genus referens, qui cum per discordias et nostrorum ignauiam creuisset, Caroli auspicijs Conradum Austrasia deturbauit. ita dux regionis a Carolo creatus, quasi praefectum dicas, paullatim regni nomen in ea regione oblitterauit: cumque Carolus ipse postea procerum factione regno Galliae depulsus esset, Henrici Soxonis, qui Conrado in Imperio successerat, ope in regnum restitutus, remunerationis loco Austrasiam ipsi permisit, atque in eius gratiam iure suo cessit, anno Sal. IO CCCC XX. Henrico Otho magnus F. successit, cui facile fuit, captiuo Carolo, et incarcere Peronae mortuo, ius apatre in ea prouincia acceptum firmare, quantumuis initio repugnante Adelberto Metensi episcopo, qui reges nostros proximitate contingebat. verum eo mortuo cum Theodoricus Othoni proximus creatus esset episcopus, primarijs ciuibus auctor fuit, vt reiecto vnius, qui persaepe aut durus aut incertus esset, dominatu, sub imperij nomine libertatem in posterum colere mallent. quorum exemplo Basileenses, Argentinenses, Spirenses, ac denique Colonienses libertatis dulcedine inescati, legitimum dominorum iugum, Caesarum patrocinio freti, excusserunt, et Senatu constituto rempub. ordinauerunt. ita Metim ac reliquas illas Lotaringiae ciuitates Otho I a Francorum regno diuulsit: vt tamen Carolouingos aliquo modo placaret, Carolum Lotarij fratrem, et Ludouici vltimi exilla propagine regis patruum, reliquae Lotaringiae ducem, sed imperij beneficiarium inconsultis regni proceribus creauit: quod adeo indigne illi tulerunt, tantumque eo facto Carolus odium in se concitauit, vt id in caussa fuisse creditum sit, cur regni legitima successione Ludouico mortuo priuaretur. eo vero reiecto Hugo Capetus tertiae stirpis, quae hodie feliciter
imperat, princeps nuper in regno constitutus cum Othonem potentissimum i principem placatum habere vellet, iniuriam regno potius, quam sibi factam dissimulauit, et posteritati vindicandam reliquit. Carolus autem ille Aureliani in carcere mortuus. Odonem in Lotarringia heredem habuit, quo sine mascula prole functo, Godofredus Barbatus Arduennensis comes prouinciam inuasit, et Henrici II Caesaris ope Odonis filias paterna hereditate exuit. Godofredo Gotelo frater successit, et post eum Godofredus alter cognomento Fortis eius F.: huius rursus F. Godofredus Struma appellatus, cum sine liberis decessisset, sororem Idam, quae Eustochio Bullionio comiti nupserat, heredem reliquit: ex quorum matrimonio Godofredus Bullionensis dictus susceptus est, qui ad bellum sacrum profecturus Alberto episcopo Leodicensi pro D. Lamberti sodalitio stipulanti, Bullionensem comitatum vendidit. quidam etiam Metim ab eo ciuibus venditam scripsere, sed contra historiae veritatem: quippe cum constet, eam diu ante Othone I auctore se in libertatem asseruisse, regibus nostris aut captiuis, aut propter legitimum aliud impedimentum rebus suis superesse non valentibus. has igitur Lotaringiae ciuitates, seu iure antiquo ad Galliae regnum pertinenteis, siue ex foedere nuper cum socijs Germaniae principibus inito sibi concessas, siue ne in hostis potestatem deuenirent, occupatas, alioqui tutando Campaniae limiti necessarias, rex cum retinere decreuisset, eo Guisium, vti diximus, ablegauit; qui primo Tullum venit, vbi omnia confusa et inchoata reperit propter temporis angustias, et Sclauolij aduersam valetudinem. rebus ibi vtcunque ordinatis, recta Metim tendit, cum Renato Ellebouio fratre, Birono, et comite Rupifulcaudio ac Randano fratribus, obuiam processere honoris caussa Iacob. Sabaudus Nemorosij dux, Seb. Lucemburgus Martigius, Franciscus Vindocinus Carnutum vicedominus, qui iam ante venerant, et Arturus Cossaeus Gonnorius, qui post occupatam a rege vrbem ei regendae prarfectus fuerat, cum reliqua nobilitate et copijs tam pedestrib. quam equestribus in aciem instructis. postridie, qui fuit XV Kal. VIIbr. Guisius vrbem lustrauit. ea vasto ambitu circiter IX millia passuum complectitur, ab occidente et VIItrione Mosella fluuio cincta, qui prope vrbem in duos canaleis diuisus, altero muros alluit, altero in vrbem per Barrensem pontem, qui altior est, accipitur, et per alterum, qui humilior est, exit; tum Saram fluuium excipit, qui pariter a meridie et oriente vrbem cingit, et bifido cursu muros, vt et Mosella, acque vrbis partem alluit. ita vndique fere ciuitas fluuijs illis ambitur, nullis praeterea pomoerijs firmata, quod ciues naturali satis se munimento tutos existimarent, ab ea parte, quae inter occidentem et meridiem iacet, quod neque Mosella Sibiave allueretur, pomoerijs vtcunque et ingenti propugnaculo, sed vndique obtuso, quod ante Campanam portam prominet, eam ab antiquo ciues muniuêre, ad hodiernos vsus fere inutili: itaque curante Guisio ex P. Strozzij, Gonnorij, Sanremigij, Camilli Marini sententia destructis passim sacellis, et priuatorum aedibus, quae pomoeria occupabant, excitati vbique tumuli, ex quibus in loca vrbi imminentia contraria verberatione tormentis agi posset; ac praecipue ad Campanam portam, in quam ex colle Ezirmontio dicto praeceps despectus est, et in quam partem primos impetus hostem facturum rei periti coniectabant. igitur murus ab ea parte attollitur, et fossa interior ducitur, erectis ad vtrumque latus propugnaculis, vnde ruina facta hostem irruentem propellere possent. occupatis in eo opere fossoribus, atque alijs ad id destinatis, Guisius de illa parte, quae Germanicam et Mosellanam portam ad orientem interiacet, sollicitus, ipse eius curam suscipit, suoque exemplo proceres ac nobilitatem ad opus faciendum incitans, ac sportam humeris subinde gestans, erecto pomoerio, et post pomoerium fossa ducta, debilem illam vrbis partem firmauit. proxima cura de puluere tormentario comparando, et machinis bellicis sarciendis fuit. inde de comeatu in vrbem importando actum, quod aegre ac meticulose ob vicina hostium praesidia, a quibus rustici infestabantur, fiebat. itaque ex Lotaringiae oppidis Caroli cardinalis fratris studio ac diligentia, in vrbem abundans annona fuit illata. eius rei cura Pedipapio et Sambelinio commissa est. XII omnino in vrbe signa erant tironum, quos assidua cura Guisius disciplinae militari et ordinibus seruandis assuefecit. his actis
Strozzium ad regem mittit, qui eum de Metensium rerum statu certiorem faceret, et quoniam Albertus Brandeburgicus propediem aduentare dicebatur, de cuius fide adhuc merito dubitabatur, qua ratione cum eo acturus esset, sententiam ipsius exquireret. ad haec rex, auxilia breui missurum promittit, prudentiaeque Guisij relinquit, quo modo se cum Alberto gerere debeat; neque enim desperare, quin stipendijs suis militaturus sit, sed nolle eius promissis nimium fidere. itaque curaret, vt quam longissime fieri posset, ipsius copiae diuerterent, specie quidem comeatûs hosti venienti eripiendi; re vera, vt vrbis securitati consuleretur. interea Caesar relictis praesidio VI vexillis Augusta Vindelicorum discedit Kalend. VIIbr. et biduo post Vlmam venit, iusso per aliam viam incedere exercitu, ne quid damni Vlmensibus, qui summam fidem sibi eo bello exhibuissent, a milite per bella ciuilia ob stipendij penuriam insolentiori daretur. ibi cum esset, a Moguntino, Spirensi, Herbipolensi, et Bambergensi episcopis, qui cum Alberto iniquis adeo condicio nibus transegerant, sollicitatus, pactiones illas rescindit, insuperque mandat, ne eas obseruent, sed vi armata sua recuperent. idem et Norimbergensibus concedit, hortaturque, vt finium aduersus communem hostem tuendorum caussa foedus faciant: idem vt facerent, Sueuis et Rhenanis populis auctor fuit. ita foedus contra Albertum inter eos initum, continuoque Bambergensis ex Alberti absentia occasionem captans Forchemum oppidum et alia ab illo capta recuperat. inde Caesar per Virtembergici fineis, quo exercitum, vt Vlmensibus parceret, transire iusserat, Brettam venit Palatinae ditionis oppidum, quasi recta Spiram petiturus. sed mox ad laeuam deflectens Argentinam contendit. quo cognito Senatus vrbis ad eum legatos Iacobum Sturmium, Fridericum Gotosemum, et Lud. Grempium deprecatum mittit, ne cum maiorib. copijs vrbem ingredi vellet, sed alio traducto exercitu finib. ipsorum parceret, nec in rep. quicquam mutaret. ille humaniter acceptos a constan tia et fide hoc bello praestita laudat, eiusque rei perpetuam apud se fore memoriam spondet, et repentini fui aduentûs in Alberti depraedationes et incendia, regisque in Alsatiam descensum reiecta caussa, propter praecipitantis iam anni tempestatem necessarium fuisse demonstrat, vt per eorum fineis copias traduceret, quo in tempore hosti posset occurrere, heic Christierna Lotaringiae ducis vidua a prouinciae administratione, a rege, vti diximus, amota, ad auunculum venit, et inde in Belgium profecta est. Caesar XVII Kalend. VIIIbr. traductis Rhenum copijs post diem quintum, cum domesticis, neque magno praeterea comitatu, in vrbem nunquam sibi visam venit, et solito a Senatu munere affectus, prandioque exceptus, damna ipsorum hortis et praedijs a milite illata excusat: non enim omnibus in tanta multitudine incommodis occurri posse; proinde patienter debere eos ferre, quando hoc imperij caussa bellum susceptum sit. inde sub vesperam per Haganoae viam in proximum vicum diuertit, ibique pernoctauit, Ricardo Morisino Eduardi VI et M. Antonio Amulio reip. Venetae legatis Spiram iussis secedere, cum ibi esset, immane quanta damna, et omnis generis detrimenta cladeisque a Caesarianis populares acceperunt, incendijs passim relucentibus, et milite obuia cuncta diripiente; accedebant ad haec agrico larum euilationes, agris relictis cum coniugibus et liberis in vrbem concurrentium; inuidiosum vtique et lamentabile Caesari spectaculum: nisi Albanus, quem Carsar propter aduersam valetudinem summae rei praefecerat, summa diligentia cauisset, ne cui, qui huiusmodi querimoniarum caussa ad eum veniret, ipsius compellandi aut adeundi facultas esset, Caesari eo in bello operam nauabant 10. Brandeburgicus, Adolfus Holsatiae dux Daniae regis frater, Emanuel Philibertus Caroli Sabaudiae ducis F. sub initium VIIbris Lotaringiae ducis, Guisij, principis Rupisuronij alae equitum cataphractorum, cum tribus leuis armaturae, et VIII peditum signis, Metim a rege summittuntur, quas tamen, ne annonam consumerent, dum hostis aduentaret, Guisius extra vrbem per hospitia distribuit, et comeatu e longinquo in vrbem deducendo inseruire voluit. et quia propter temporis angustias difficile erat, vt cepta munimenta ante hostis aduentum consummatentur, viminea dolia, trabeis, cados, tabulas ferratas, asseres, saccos lana plenos, et alios terra implendos magno numero comparari iubet, vecteis item,
marras, ligones, palas, bidentes, sportas, arietes, pluteos, crateis, et cetera ad vsum necessaria, igneis etiam diuersi artificij parari Sanremigio imperat. ad Barbaranam portam multa extra aggerem aedificia erant, quae demoliri securitatis loci intererat. id summa diligentia a militibus perficicbatur; horti item et praedia vrbana ac viridaria vrbi vicina, ne obsessis incommodarent, eius iussu deiecta sunt; suburbia etiam Sanctorum Arnulfi, Clementis, Petri, Iuliani, Martini omnino destructa: templa tamen, quae extra vrbem erant, seruata in hostis aduentum, succisis tantum columnis et fulcris, ac cuneis immissis, vt momento, cum opus esset, tota moles facile deturbari posset. Arnoldi Fanum, quod spatiosius esset, et tam altum, vt eius fornices disponendis ad vrbem verberandam machinis vsui esse possent, etiam antequam hostis appropinquaret, solo aequatum est. id seuere pro rei necessitate actum, sed seueritatem mitigauit relligiosa facti in speciem parum humani expiatio. nam multa vitae sanctimonia clarorum virorum corpora illo venerandae antiquitatis templo sepulta, multa insuper regum monumenta, quae inibi erant, Guisius cum reliquis primoribus magna pompa, ipse ante alios funale gestans, nudo capite, sacerdotum vrbanorum choro accinente, inde in vrbem transtulit; interque alia Hildegardis Caroli magni vxoris et Ludouici Pij matris; Ludouici ipsius, qui anno Christi CCCXLI in Arnoldi Fano sepultus fuit, ac duarum ipsius sororum, Hildegardis, matri cognominis, et Aleidae Drogonis item Ludouici fratris Mediomatricum episcopi, Vitronis Lotaringiae ducis et B. Glossinae patris, Beatricis Heruici Metensium ducis coniugis, et Almalardi denique Treuirorum episcopi, qui sigilli magister sub Carolo magno fuit, post mortem in Diuorum numerum relatus. horum omnium ossa capsis inclusa relligiose in Domicanorum aede condita sunt. iam Albertus Florangium venerat, haut longe a Theodonis-villa, et III fere ab vrbe milliaribus; vnde cum alendo exercitui semel atque iterum comeatum a Guisio petijsset et impetrasset, cum tertio idem flagitaret, Guisius misso ad eum P. Strozzio se excusat, et belli rationem non pati demonstrat, vt tam vicino hoste, cum ad sustinendam obsidionem omnia comparantur, annona ex vrbe exportetur. itaque videri ere vtriusque esse, vt Salinas in Sequanos cum exercitu transeat, comeatu abundantem regionem, et vbi venienti hosti incommodare possit. nam Albertus hactenus bello regium nomen praetexebat, et rex Fraxineum Baionensem episcopum ad eum miserat, qui de exercitûs, quem secum trahebat, stipendijs ageret, et interea eius nutus et consilia obseruaret. condicionem initio accepit Albertus, et viae indicem poposcit: mox mutato consilio, quod vereretur, ne, si illuc pergeret, in hostem incideret, Mosellam transmittere decreuisse se refert, petitque a Guisio, vt traducendis copijs pontem sterni, et e suis captiuos, qui in vrbe detineantur, liberari iubeat: id additum, vt dissidio ex falsa caussa colorem quaereret. cum nauigia vndique conquiri iussisset Guisius, et nullos ex Alberti militibus in vrbe captiuos esse respondisset, Albertus Guisium ad colloquium poscit. cum Guisius propter demandatam sibi prouinciam vrbe exire recusaret, et Albertum, vt in vrbem veniret, honorifice inuitaret, ille quasi venturus, praemissis semper pluribus e suis, Guisij saepius expectationem frustratus est: veritusque tandem, ne Guisium in sui suspicionem adduceret, vt fidei suae specimen daret, petit, vt ad leuandum exercitum tempore tam pluuioso et incommodo machinas quasdam et grauiora impedimenta sibi in vrbe deponere liceret: quod et perbenigne concessum, Albertinis interim exire iussis; qui iam ad CCCC, specie res necessarias mercandi, in vrbem sensim confluxerant; propositoque rerum venalium extra vrbem foro securitati loci consultum est. cum hac via non procederet, rursus de captiuis querellam instituit; quae a Guisio dissimulata, quod minime veritate niteretur, nec quidquam praeterea responsum est. Alberti consilium erat, aut comeatu vrbem exhaurire, aut Guisium capere, si ad collo quium exijsset, aut per suos sensim, vti diximus, intromissos porta occupata ciuitatem ipsam in potestatem redigere. habebat in exercitu LXII vexilla, quae in IIII legiones distribuerat; ac XXII praeerat Iacobus Augustanus, XVI Altemburgi comes, XII Rifeburgus, et Ioachimus Caluicius totidem. OIO IO C cum XXX tormentis subsequebantur. eum comitabantur dux Bipontinus,
Liechtenbergae Lantgrauius, et Ludouicus Oetingensis comes a Caesare, vti supra diximus, proscriptus. his viribus potens operam superbe venditabat Albertus, quo carius eam distraheret, ingenti terrore Caesari iniecto, qui iam Bipontium venerat, et OIO IO equites praemiserat, qui nostros messi colligendae intentos interciperent. itaque statim Guisius ad Gulielmum Balsacum Interamnatem alae suae equitum legatum, et Brossium Lotaringiae scribit, vt ad se quam primum redirent, et quantum comeatûs possent secum adueherent, quod superesset in horreis, extra domos exponi iusso, vt si opus esset, igni consumi citra aedificiorum et rusticae suppellectilis iacturam posset: molendinorum item numerum describerent, quae in itinere, quo Caesariani incedebant, occurrerent. ij imperata faciunt, et ad XI Kal. VIIIbr. in verbem redeunt. nec multo post leuis armatura vrbe exit, et molatrinas ac reliquam annonam per agros, quibus hosti iter faciendum erat, incendit; rursusque Strozzius ad regem proficiscitur, vt auxilia acceleraret. apud Brandeburgicum Fraxineus nihil proficiebat, in speciem amica omnia et officiosa spondentem, ceterum nihil certi ac definiti respondentem. augebat suspicionem, quod tormenta, quae fidei suae pignus in vrbem recipi petierat, sub id tempus repoposcerat. et inde Guisij permissu deduxerat. id ex Fraxineo et Guisio vbi resciuit rex Lansacum ad eum mittit; sed re de die in diem extracta, ille interea Pontemmussitanum venit, vbi ad eum rursus Iacobus Carbonarius Capellabironius Momorantij iussu, et mox Gaspar Colinius Gallici peditatûs praefectus mittuntur, qui cum nouis subinde difficultatib. in medium ab ipso allatis nihil impetrare potuissent, Momorantius iam pro hoste eum habere cepit: quo factum est, vt necessaria ac bellica tormenta inprimis summitti non potuerint, medio eo inter vrbem et regium exercitum. tantum IIII signa immissa, et aliquanto post CC fossores inducti, cum puluere tormentario, quae Horatius Farnesius secum in vrbem intulit. Momorantius exercitum in Lotaringia habebat, cuius partem Niuernio attribuerat. is Stenaei cum esset, et prouideret, si hostis Stenaeum aggrederetur, multum a Viretono castello noceri posse, eo ducit, et admotis tormentis, quantumuis reluctantib. praesidiarijs, oppidum capit, et captum incendit. ineunte mense VIIIbri cum Caesarem tantae molis obsidionem minime cepturum multi crederent, Guisius, qui contra, siue praecipiti iracundia, siue rerum suarum fato, eum rapi videret, muniendae vrbi dies noctesque impendebat; et quoniam collecta iam vindemia ab operis rusticis vacatio erat, vinitores magno numero in vrbem accipit, quorum opera munimenta iam cepta perficerentur. quia vero rupto aggere, quo Mosellae portio in vrbem deriuatur, facile erat, vt aqua per canalem relictum in naturalem alueum deflueret, et canali sine aqua destituto, accessus, qua intrat et exit amnis, vtrinque in vrbem hosti pateret, molem vtrobique cum propugnaculis erigi iussit, dispositis tormentis, quae hostem illac venientem infestarent. mox et Pradam, qui cum signo peditum Rupem-Martiam seruabat, ne hosti ad ludibrium exponeretur, protinus inde reuocari curauit: et quia tormenta non nisi periculose inde deduci poterant, ea confringi, et annonam incendi, arcemque solo aequari iussit. negotium datum Paullo Baptistae Fulgosio, qui cum Theodonisvillae, qua nostris Rupe-Martia venientib. transeundum erat, praesidiarij a Nemorosio et Rupifulcaudio eo consilio illuc profectis velitari dimicatione distinentur, incolumem inde Pradam cum suis in vrbem reduxit. tum distributae vrbis regiones primarijs ducibus seruandae et muniendae; Theobaldana porta vsque ad Sarae in vrbem ingressum Ioanni Angiano, et Lud. Condaeo Borbonijs fratribus, qui nuper ad tantae obsidionis famam venerant, attributa est; Rupisurionio Mosellae pons inferior; Nemorosio tractus ille, qui a Sarae aduersa ripa ad Mosellanam porrigitur: inde quae ad Sarae molendina pertinent, Franciae Priori, et Ellebouio Lotaringis fratribus; Strozzio, Momorantio, et Danuillae fratribus porta attribuitur, ac Gonnorio fossa intus ducta; Horatio Farnesio spatium, quod Theobaldanam et Campanam portam interiacet; Rupifulcaudio et Randano fratribus moles ad portam Mosellanam erecta: Francisco denique Vindo cino Carnutum vicedomino, quicquid ab altera vrbis parte inter Barrensem et Pontifranam portam spatij est; ceterae regiones alijs. molae trusatiles fabricari iussae,
si forte auerso Mosellae et Sarae cursu molatrinae, quaae in vrbe erant, aqua destituerentur. dein et valetudinaria certa destinata aegrotis fossoribus, et alia militibus saucijs et aegrotis. prouisum et annonae, ne a numero inutili consumeretur. itaque decretum, vt cataphracti duos tantum famulos et equos duos retinerent, ferentarij et leuis armaturae equites singuli famulum et equum; impedimentis omnibus cum reliqua familia ad vicina praesidia se recipere iussis. singulis denis peditibus lixam vnum, et cuique cohorti senos equos habere permissum. ciues aut propter aetatem, aut propter imperitiam tractandorum armorum rudes honesta missione vrbe eiecti sunt: nam permissum ijs, vt excepta annona omnem supellectilem, et ex bonis, quae vellent, secum asportare possept. plerique ciues ac Senatores seu sponte, seu necessitate adacti paruere, parsque in Lotaringiam, pars Argentinam concessit. quia vero tempestas ob aeris intemperiem maxime suspecta erat, prouisum vt a luto, cadaueribus, et omni spurcitia vrbs diligenter purgaretur, plaustris et hominibus ad id peculiariter destinatis. cautum item, ne tintinnabula nisi Guisij iussu vsquam pulsarentur. iaraque Caesar Theodonis-villam venerat, et Albanus cum Ioan. Iacobo Medicino Meleniano ad Sanbarbaranum vicum vsque processerat; inde XIIII Kal. IXbr. vbi contemplandae vrbis caussa proprius acccssit, in colle, cui bellae-crucis nomen, ex aduerso Barbaranae portae consedit, cum II OIO partim Italis, partim Hispanis, quos duo Germanorum agmina sequebantur, et II OIO equitum. cognito hostium consilio Guisius IO CCC circiter scloppetarios delectos cum C equitib. Lotaringicae alae ductore Brossio, et CC leuis armaturae Radano duce eruptionem facere iusserat. ibi post acrem [reading uncertain: corrected by hand] dimicationem hostis CXL ex suis amissis retro cessit, desiderato in ea ex nostris Malinio strenuo duce cum V militibus, et quibusdam sauciatis. triduum ad Sanbarbaranum vicum commoratus Albanus, ad bellam-crucem castrametatur, dispositis IIII tormentis, quae in insulam aduersam, Mosellae et Sarae canaleis interiacentem displodebantur; cum parum proficeretur, etiam exercitus a Maria Hungariae regina summissus aduentaret, Barbansono ductore, quicum Lamorallus Egmondanus, Nassouius, Bossuti comes, et Henricus Brederodius venerant, aggere relicto, ex eoque deductis tormentis, ad pontem Manium flexo itinere venit, ibique rursus acriter a nostris Nemorofio, Farnesio, Carnutum vicedomino, et Rupifulcaudio aliquandiu pugnatum, quo transitum hosti intercluderent; sed cum nouo superueniente semper milite denuo proelium redintegraretur, nostri cessere, hostisque Sara transmisso, Arnoldi et Clementis coenobia, quae Campanam portam spectant, occupat. Barbansonus vero ad Castellionaeum collem toto obsidionis tempore castra habuit, vt nostrorum in eos, qui comeatum importabant, impetus arceret, et praesidiarios ab illa parte distineret. sub id Lud. Auila equitatûs Caesarei praefectus tubicinem cum litteris ad Guisium mittit, explorandae vrbis, vt creditur, caussa; in speciem, vt seruum fugitiuum [transcriber, in the print: fugitium] , qui hero relicto et abducto magni pretij equo Hispano ad nostros transierat, reposceret; quibus accepris Guisius equum iam diuenditum conquiri, et pretio persoluto redemptum, ad Auilam remitti curauit; quod ad seruum, respondit, iam in interiora regni penetrasse; ceterum terrae Franciae id iuris esse, vt quicunque seruilis conditionis pedem in ea posuerint, mox libertatem recuperent: quod ius adeo honorificum et Christianae genti summopere conueniens cum violare neque debeat, neque vero velit, ea in parte desiderio eius satisfacere se non posse. paullo ante Brandeburgicus, postquam diu regem ludificatus est, interuentu quorundam cum Caesare convenerat, qui praeteritorum veniam largitus, actionem in eum belli caussa institui vetat, transactionemque quantumuis iniquam cum Bambergensi et Virceburgensi episcopis Franconiae regulis factam confirmat, Pannonica militia ei remissa; insuper in eius gratiam Ludouicis patri et filio Oetingensibus comitibus, vti diximus, proscriptis, Alberto item Mansfeldio ac filijs culpam condonat: quo cognito Rifebergus eum deserit, et ad nos cum sua legione transijt. Aumalius vero Guisij frater leuis armaturae praefectus ad eum siue vt hostem persequendum, siue obseruandum vt suspectum, missus pridie Non. IXbr., ita enim Sleidanus scribit Rabutinus vero in IIII Kalen. IXbr. id reijcit, ponte Vincentij digressus ex Fraxinei sententia,
qui peditatum Alberti ob non soluta stipendia ad seditionem spectare intellexerat, in eum cum sua et Vindocini, Sancerrani comitis, et Annebaldi equitum alis, ac praeterea VII leuis armaturae signis iuxta Nicolai Fanum, vbi Albertus proxima nocte hospitium habuerat, inuehitur, repentinaque impressione illius res in summas angustias conijcit. neque vero Albertus heic se deseruit, sed cum peditatui diffideret, equitatum vehementi oratione cohortatus, annitente praecipue Georgio Liechtembergae Lantgrauio, qui ipsius legatus duperiori Protestatium bello fuerat, animose restitit, et arte virtutem suorum adiuuit, equitatûs parte per auersum collem nostros iam vltra progressos in latus ac tergum inuadere iussa, et circunfusos a maiore numero in fugam vertit. Aumalius ipse acceptis aliquot vulnerib. capitur: Forgeus, Gastreus, Conchius, Iuncius, praecipui duces, ac CL ex nobilitate desiderati sunt. Fraxineus episcopus Baionensis, qui proelio interfur, fuga elapsus est; capti Renatus Roanus Armoricae regulus, et Ioannes Dous Carnutum vicedomini legatus; verum ille. cum milites inter se rixarentur, cui captiuus cederet, a furentibus occiditur: hic qui latine vtcunque sciret, cum se omnibus satisfacturum promis set, furore rixantium placato seruatus est, capti et Agulius castrorum leuis armaturae praefectus et Daguerra. eo facto Albertus triumphanti similis ad Metensem obsidionem sexto post die venit, et ad Martini Fanum, quod Pontifranam et Maurorum portas occidentem versus spectat, in Mosellae ripa castra ponit, commodo admodum loco, ex quo XX machinis in prato subiecto dispositis partem aduersam continua pulsatione verberabat, Aumalium captiuum secum adduxerat, quem ibi ex vulneribus curatum mox in Germaniam sub custodia misit, nec nisi biennio post sub finem Aprilis dimisit, acceptis LXOIO aureorum. post victoriam statim ad Bambergensem episcopum scribit, et confirmata a Caesare pacta denunciat, monetque vt fidem seruet, et oppida nuper adempta sibi restituat; ni morem gerat, praefectis mandat, vt ea armis recuperent. cum illi delectus Alberti iussu haberent, Bambergensis ea dere questus est apud Camerae iudices, qui Spiram, vnde prius profugerant, quod se praecipue peti existimarent, paullo ante redierant; ab ijsque diploma sub exitum aimi obtinuit, quo Albertinis mandabatur, vt ab armis abstinerent. sed neutiquam propterea quieuere, vti nec contra Vlmenses, qui mox Helfestenum arcem ab Alberto, vti diximus, occupatam cum recepissent, deiecto ipsius praesidio, ne de ea in posterum querimoniam institueret, a fundamentis euerterunt. Caesar ad Theodonis-villam quattuor infra Metim milliaribus substiterat; vnde mox tandem XII Kalend. Xbr. in castra lectica vectus venit, et ad Horniae Talangij castrum diuertit, aedificio ex materia in eo tumultuaria opera praeparato, (nam incensa omnia fueranta nostris) paullo supra Albani hospitium, qui Clementis et Arnoldi fana insederat. eius aduentu in murum directa tormenta, et VIII Kal. Xbr. trecenties displosa, ac postridie inter portam Campanam et molem ad Mariae Fanum erectam ictus OIO CCCC XLIII ab orto sole ad occidentem numerati sunt. inde turres duae Lineriae dictae et Sanmichaelia praecipitatae sunt, quarta, quae Campanae fere portae coniungitur, admodum labefactata. Albanus iam ante Theobaldanam et Campanam portam fossam duxerat, cumque diu ab illa parte verberationem continuasset, post multas et crebras nostrorum eruptiones, tormenta inde deduxit, a mechanico magistro monitus, quem centurionis habitu exploratori socium addiderat, vt munimenta vrbis introspiceret. demum omnis impetus in Campanam portamvertitur, et ex aduerso mox erecto tumulo tormenta disponuntur, XXXVI quidem ab vna parte, ab altera XV, cura et diligentia Ioannis Manrici tormentorum praefecti, qui sua sedulitate in ea obsidione multum laudis meruit. treis continuos dies ac dimidium continuata verberatio tanto impetu, vt Sleidanus scripserit, non solum Argentorati, quod XVIII milliaribus magnis a Meti abest, sed etiam a IIII trans Rhenum milliari fragorem exauditum esse. V OIO CCC circiter tormentorum ictus displosos prodit Bertrandus Salignacus, qui interfuit, et obsidionem illam dietim fere descripsit. his deiectum fuit cacumen turris magnae, quae ad angulum Campanae portae Mosellam versus porrigitur, summo cum hostium plausu primum, deinde vbi discusso puluere viderunt multum retro
solidae terrae subesse, quae ruinam octo pedum altitudine superaret, paullum de priore laetitia remiserunt, et difficiliorem multo aggressionem ab ea parte fore animaduerterunt. breuissimi tunc dies, eoque longiores noctes erant, quo fiebat, vt vtrinque summa diligentia inde sarciendis ruinis, inde promouendis fossis et dolijs vimineis ante aggerem statuendis adhiberetur, pari studio ab vtraque parte, manum operi admouentibus primarijs viris ac ducibus, hoc facto cum hostem in turrem Inferam dictam impetum de nocte facturum coniectaret Guisius, quod lignorum fasceis et scalas comportari inaudiuerat, excubias ad illam partem sedulo fieri mandat, Bironoque negotium dat, vt cum parte alae equitum Rupisuronij, cuius legatus erat, stationem prima vigilia ageret, et Interamnas in vices succederet. Nemorosius idem, Momorantius, Martigius, et Danuilla fecere, et ad vicinas Rupifulcaudij aedeis, vt ad omneis motus praesto essent, diuertere. Guisius vbi vidit Caesarem ita obsidioni haerentem, vt ab ea honeste discedere non posset, Thomam Deluechium ad regem mittit, qui illum omnia edoceret, nimirum eo statu res esse, vt nihil detrimenti vrbs ab hoste accipere posset, itaque licere ipsi, copias, quae ad Michaelis Fanum conuenerant, quo velit, transferre, et ad Hedinum recuperandum Vindocino duci summittere. id paullo ante ab Antonio Croio Rutij comite dedirione captum fuerat, qui Mariae reginae iussu cum XL peditum vexillis et II OIO equitum in limitem nostrum ingressus Forum ad Esiam, quod Annebaldus defendendum susceperat, primo aggredi finxit; inde ad praedas et direptiones versus, Nouioduno, Nigella, Caunio, Roia, Folembraeo regia magnificentia ad venationes exstructo praetorio incensis, retro Hedinum copias duxerat, et oppido facile potitus arcem ab ea parte, quae septum viridarium respicit, aggreditur, continuaque verberatione maiore turre, quae prominebat, deiecta, et parte muri cuneis deturbata, nudato pomoerio, quod tamen octo pedum altitudinem superabat, Rassius Sansimo, qui praeerat, incolumem vitam et rem saluam sibi suisque pactus, deditionem facit, multum reclamante Duria ex illustri Crequiana familia viro strenuo, qui ruinam defendere et aggressionem sustinere se paratum ostendebat. nec multo post Annebaldus ad Faram Veromanduorum ex morbo decessit, vir antiquae probitatis, et ab omni auaritia alienus, ob idque a Francisco nouissimis vitae diebus ad regni gubernacula cum F. Turnonio cardinali admotus, postquam Momorantij pertaesus rex, aetate inclinata morosior redditus, magna ingenia suspecta habere cepit; reuocato deinde Momorantio sub initia Henrici a publica negotiorum procuratione amotus, et tribunatu equitum, vti diximus, exutus, pristinam potentiam amisit, auctoritate tamen et existimatione ad vitae vsque exitum integris. cum de Aumalij clade et Hedino capto nuncium ad nostros inso lentiae plenum hostes perferendum curassent, contrarius de Alba Pompeia a Brissaco capta venit, qui eorum plus nimio exultantem laetitiam aliquantum repressit. sub id tempus rex Durocortoro Remorum, vbi hactenus haeserat, Catalaunum accessit, quo ad eum Momorantius vocatus venit, relicto ad exercitum Niuernio, vt de rebus in commune consulerent. ibi per Deluechium intellectis Guisij mandatis, Castellionaeo exercitus in Atrebates ad Hedinum recuperandum ducendus committitur: quod summa felicitate et diligentia peractum est. nam Vindocinus accepto a Castellionaeo exercitu, eo subito profectus, arcem partim ab illa parte, qua hostes illam verberauerant, partim dispositis in colle qui Taruennam respicit aliquot machinis aggreditur, et displosis IIII OIO LXVI tormentorum ictibus, deditione capit, Rutij filio vitam et res saluas suis pacto; cui tamen parens, cum illum arci imponeret, mortem interminatus fuerat, si vllis condicionib. deditionem faceret. verum id postea XIIII Kal. Ian. actum est. interea Egmondanus Caesaris iussu cum OIO OIO equitum et aliquot peditum vexillis Tullum proficiscitur, Sclauolioque, vt deditionem faciat, per Tubicinem denuntiat. Caesaris consilium erat, ne re omnino infecta discederet, saltem Tullum recipere: quod propter contagionem, quae toto autumno in ea ciuite grassata fuerat, desolatum, a nostris muniri nondum potuerat. sed cum a Germanis id impetrare non potuisset, qui ad Metim obsidendam solummodo missos se respondebant, Egmondano, qui duobus equitum agminibus Ponti-mussitano
impositis praeerat, negotium dederat, vt specie Tulli aggrediendi per Mosam tormentorum partem secum deduceret: iam enim de exitu desperare ceperat, morbis inter milites grassantibus, et penuria comeatûs laborante exercitu, qui a nostris impediebatur, Niuernio, qui Vaucolorium venerat, continuis excursionibus pabulatores et annonarios infestante: quo fiebat vt plerique ac praecipue Itali ad Niuernium transfugerent, quos ille humaniter et liberaliter acceptos sub Andrea Maio Mauro strenuo duce in cohortes distribuerat. ipse mox, quod Tullo diffideret, eo includere se minime dubitauit, Andrea Maio et Daguerra leuis armaturae duce secum introductis. cum huc vsque verberatione continua parum profecisset Caesar, licet ad XIIII OIO ictus displosos scribant qui interfuêre, postico muro superante integro, cuneis agi ceptum est: sed partim indomito saxo, partim aqua supernatante impeditae operae, quo minus res ad exitum, qui inde sperabatur perduci potuerit. interea crebrae eruptiones in Alberti castra fiebant, atque inter alias a Birono, quem pone Rupifulcaudij fratres sequebantur, tanto impetu impressio facta est, vt plerisque ex ijs caesis praefectus tormentorum a Monstrolio, qui praecursorum agmen ducebat, captus sit. mox et Kalend. Xbrib. a Brossio et Sanlucio alae Guisianae legato eruptio facta, in qua CC amplius ex hostibus desiderati sunt, Rupifolio et Fonteralio ex nostris amissis. tot calamitatibus et incommodis a coelo, hiemis asperitate ac morbis, quibus innumeri milites cottidie interibant, conflictatus Caesar, de nouissimo impetu faciendo consilium inijt: et quamuis praecipui belli consiliarij rem ausu magnam, conatu difficilem, exitu funestam et damnosam esse dicerent, contra tot proceres et Gallicae nobilitatis florem, ac denique delectum militem aggressionem facere, debilitatis copijs et animis militum iam pridem concidentibus, ac plerisque inter eos ob non soluta stipendia de abitu, etiam non petita venia, cogitantibus, tamen in speciem tanquam ad impetum faciendum se comparauit, instructisque ordinibus, suos ante ruinam statuit, si forte obsessos tanti exercitûs aspectu territos ad colloquium, et ex colloquio ad deditionem pertrahere posset. quo animaduerso nostri protinus acie pro muris instructa se ostentant, atque ante alios Guisius cinctus principum et ceterae nobilitatis cetu, singulis sarissam gestantib.; tum vbi omneis conuenisse videt, composito vultu ad eos conuersus in haec verba orationem habuit. Nisi rex Christianiss. hanc vrbem ad res suas maximum momentum habere existimasset, et in virtute vestra, o proceres ac commilitones, summam fiduciam poneret, eam minime vobis contra potentissimum hostem tuendam commisisset. sed cum fortitudinem vestram iam a multo tempore tot proelijs ac periculis optime perspectam habeat, non dubitauit prudentissimus princeps hoc insigne decoris nuper bello parti monumentum, atque adeo firmissimum Galliae propugnaculum, fidei vestrae et virtuti credere. nec me, vti reor, ita mentis expertem putatis, vt tot regiae stirpis proceres, tot praestanteis genere et animis viros periculo manifesto et ineuitabili exitio expositos, his mecum includi muris paterer, nisi eos ad immortale decus reportandum, et aeternam hosti ignominiam incutiendam huc a Deo vocatos esse confiderem. non enim Caesar virium fiducia, sed pudore, ob acceptam in Germania anno hoc iniuriam, ex desperatione vltimum fortunae suae periculum facturus venit. sed si quidem nihil illi satis est, inexhaustam Gallici sanguinis sitim restinguendam et ambitionem satiandam, nobis contra abunde virium et animi est, quo iustam, quam fouemus, caussam aduersus impotentis animi et corporis senem et iniquos ipsius conatus tueamur. neque dubitare debemus, quin Deum propitium experturi simus. nam ille est, qui armorum dispensator appellari gaudet, et qui pro caussae aequitate vel iniustitia dat et adimit bellantib. animos. neque est quod tantopere hostem horreamus, nisi pariter inaneis palmarum titulos et affectatum magnitudinis fastum pluris facimus, quam veram neque fucatam virtutis laudem, et suavi non aliena nixam potentiam. quid enim quaeso est, quod illum adeo terribilem facit? an Ticinense proelium? atqui victoriam hanc auspicijs quidem suis, sed se absente partam, virtuti alienae potius atque adeo Gallorum, pro dolor! tunc contra Gallos stantium, quam suae debet: vt possit iure, quicquid ad ipsum ex alterius calamitate peruenit compendij, felicitati potius adscribi,
quae saepe mutat, quam virtuti, quae stabilis, firma et sibi semper similis, semper constans. sed meliora nunc fauente Deo et concordibus Gallis pro patria vireis ac vota conso ciantibus augurari licet. quid ergo praeterea est, quod ille tam magni facere debeat aut possit? an ab expeditione Tunetana triumpho similem reditum? at meminisse eum oportet, mox victriceis illas copias citra proelium in Prouincia debellatas esse, periculoque suo edoctas, non vt de Mauris, sic facile de Gallica nobilitate victoriam reportari. capta in Menapijs oppida, ipsumque Cliuiae ducem pedibus aduolutum iactat? at praecipitem hanc victoriarum rotam Landrecianum oppidulum, quod a nostris tenebatur, sufflaminauit. sed sinamus eum sollemnia insanire, et gentili superbia exultare. bis a Pannonico limite Turcum summotum memoret, dum saepius limitem nostrum ingressus, tam magno cum damno suo ac dedecore repulsus sit. Saxonem ad Albim victum et captum iactet, dum cladis ad Carinianum paullo ante a nostris acceptae recordctur. Stenaeum quidem in Lotaringia nuper cepit, sed vt operae ac sumptuum poenitere eum debeat, cum nullo negotio mox recuperatum sit. at Mommedium, Iuodium, Danuillarium, Rupemmattiam, Bullionium, et multa alia hoc anno cepimus, et adhuc in conspectu eius retinemus. is est ergo, quem in Prouincia attriuimus, ad Landrecium fregimus, in Cariniana obsidione fudimus: quibus locis primarios belli duces, et praecipuum militiae suae robur amisit et consumpsit. atqui rebus florentibus, et concordib. Italorum et Hispanorum, necnon Germanorum et Anglorum animis, denique prospera valetudine tunc bellum administrabat; nunc aduersos Anglos, Germanos infestos, factionibus fluctuanteis Italos, ipsos denique Hispanos plerunque tumultuanteis experitur. quid vero post ignominiosam ex Oeniponte fugam, aduersa valetudine, dissidentibus suis moliturum eum putemus contra victorem regem aetate florentem, prospera semper hactenus fortuna vsum, concordi nobilitate, ac tot validis copijs succinctum, praesertim in iusta caussa, cuius conscientia tanquam muro aheneo tuti, quid est, quod amplius reformidare debeamus? an crebris iam nostrorum proelijs et eruptionibus attritus, a quibus fere semper inferior discessit, morbis insuper contagiosis, et caeli inclementia, pluuijs, gelu ac fame exhaustis viribus sibi de nobis victoriam promittere queat? aut nos vincere laboribus confecto et dimidiato exercitu possit, qui integro et incolumi milite nihil hactenus promouit? an delectum Galliae robur, vosque ipsos regiae stirpis proceres, vi et armis debellare speret, qui milites exiguo numero Landrecij inclusos cum numeroso, qualem modo trahebat, exercitu expugnare non valuit? aut aliena inuadere, qui sua in Lucemburgensi agro seruare non potuit? an ab aggressionibus illorum metuamus, qui nostrorum eruptiones non tulerunt? aut valentiores futuros credamus, cum nunc ad ruinam enitentur, quam cum in aggere et ipsis munimentis toties a nostris oppugnati sunt? heic igitur, heic, proceres ac commilitones, vestigium figamus, eamque, quam vestri omnium vultus spondent, animi praesentiam ac constantiam ad certamen afferamus, de ipsis hostium triumphis, quos tantopere iactant, certam proculdubio victoriam relaturi; qui si tam male consulti sunt, vt nos aggrediantur, fortunae, cui tantum tribuunt, hodie ludibrium, nobis vero, quos antea spreuerant, praesens exitium debent. nostrum est videre, ne vincendo victi fatiscamus; nam desperatorum est ad mortem obstinare animos, et in sanguinis tam sui quam alieni essusione victoriam collocare. enimvero eos propterea contemnere non debemus; nam victis aliquando virtus ex desperatione in praecordia redit, et negligentia victoris pulcerrimae plerunque victoriae amittuntur. quod si contingeret, quod non sinat D eus, quas strageis, quas caedeis et lanienas editurum eum putemus, qui vos furore caecus non ad laudem, sed ad poenam, non ad victoriam, sed ad vltionem poscit? sed damno maius dedecus, si iam effetus senex vegetos iuueneis, si valetudinarius bene valenteis, si denique lectica vectus armatos vincat, merito que non ignauiae solum, sed etiam non seruatae regi fidei suggillabimur, qui patriam culpa nostra hosti prodiderimus. agite ergo proceres ac commilitones, persuasi caussam hic et fortunam Gallici nominis verti, pro aris et focis arma expediamus, et imperterritis in hostem eamus animis, aeternum beatae vitae a Deo
pro egregie nauata patriae opera praemium, a munificentissimo principe titulos et honores, a posteritate decus aeternum et nunquam interituram gloriam consecuturi. Huius orationis a masculae eloquentiae viro habitae maxima vis apud nostros pro tempore fuit, quos antea satis per se paratos, tunc vero cum hoste congredi gestienteis videre erat. nostrorum alacritatem Caesariani non tulere, sed satis habuere, se exercitu instructo ostentare, multum fremente Caesare, qui in medios illatus, ruina conspecta ingemuit, et quare in murum apertum miles non insiliret, indignatus, cum stupefactos omneis et tristitia mutos cerneret, retro ad hospitium concessit, haec subinde verba ingeminans, Nunc me desertum a meis, nullosque circa me homines video. tertia nostrorum memorabilis eruptio, sed infelix per Pontifranam et Maurorum portas a Fajo Balbo Rupifulcaudij legato cum XXX tantum equitibus facta est, quem Helionorus Cabotius Carnij comes, Oartisius, Deideus Riberacus, Crequius, Tursius, et Rupicalesius comitati sunt; in qua Fajus ipse et Hospitalis Vitrius capti sunt; Oartisius in capite vulneratus, et Rupicalesius in crure, ex quo vulnere quinto post die decessit. aliquot post diebus Lud. Auila Caesarei equitatûs praefectus cum IO equitibus ad scloppeti ictum ante portas constitit, iussique Brossius, Randanus, et Fulgosius, vnusquisque cum XV equitibus progredi, attributis ijs LX circiter scloppetarijs, qui ita idoneo loco collocati sunt, vt magnum hostium numerum diu sustinuerint. heic Lupus Parra alae equitum Alfonsi Pimentelli signifer extra ordines procedens, cum Noallium ex vulnere adhuc debilem, quem superiore anno in Parmensi obsidione viderat, rogasset, num quis esset, qui virtutis periculum facere vellet, Randanus condicionem accipit, et cum Henrico Manrice Auilae legato Guisij permissu infestis hastis concurrit: cumque ter irrito concursu equos admisissent, quod vterque vereretur, ne in equos ictus dirigerentur, ita enim cautum erat, tandem Randanus in Manricis dextrum brachium illisam hastam fregit, hasta Manricis sine ictu excussa et in terram delapsa, quam victor in vrbem secum abstulit. inde crebris excursionibus certatum est a nostris, Randano in Albertinos, Noallio per Mosellanam portam inter Barbansonum et Albanum in pabulatores cottidie eruptiones facientibus: inter quas praecipua ea fuit, quae quinto die post a Carnutum vicedomino facta est, quem Interamnas et Brossius subsequebantur, et Condaeus ipse ac Farnesius, quamuis priuatorum equitum habitu: in ea ex Albertini XXXV equites, ac totidem fere pedites occisi. tandem intem perie caeli victus Caesar obsidionem soluere decreuit; quod vbi a Guisio animaduersum est, Noallio cum XV equitibus praemisso per Mosellanam portam, P. Strozzium cum leui armatura subsequi iubet, quem pone sequebatur Rupisuronius cum cataphractis: cum his Strozzius in CCCC equites, qui, vt nostrorum eruptiones prohiberent, inter Barbansoni et Caesaris castra stabant, impressionem facit, et in ipsius Caesaris conspectu multis occisis XXX capit, reliquos in fugam vertit. ita Caesar Kal. Ianuar. ex contagione aut frigore desiderata paene tertia exercitûs parte, et vt creditum fuit, XXX OIO hominum discedit, et Theodonis-villam proficiscitur, deductis vna tormentis, quorum maiorem partem iam ante praemiserat. eum postridie secutus est Albanus; moxque nostri egressi, si forte abeuntem adsequi possent, molatrinarum ponte nequicquam abscisso. inde in castra Caesaris, et Albani deflectunt, vbi longe alio quam antea sensu affecti sunt, et lamentabili spectaculo mitigatis animis odium in misericordiam vertit. nam passim videre erat semineces per vias et in luto volutanteis se, multorum item insepulta cadauera; plura tellure quidem condita, sed quorum membra humo imbribus dissoluta ad spectantium horrorem extabant. at Guisij humanitate factum est, vt vtrisque satisfactum sit, mortuis terrae ac sepulturae mandatis; reliquis summa diligentia curatis, et commodatis illico nauigijs Theodonisvillam deductis; plerisque etiam, quod viae laborem ferre non possent, in vrbem acceptis. nondum Albertus castris se mouerat, in quibus praecipue contagio grassata fuerat: itaque Guisius dispositis in insula, quae vtrinque Mosellae canalem interiacet, V tormentis cum multum damni dedisset, Albertus tandem quinto post die, postquam omnia sua tormenta praemisit, viae se dedit; quem initio insecutus Bironus paene a multitudine
circumuentus est. dein vbi se periculo explicuit, rebene gesta ad suos reuertitur. postridie Carnutum vicedominus nauigia duo instruit, et secundo flumine adductis secum XXX equitibus ac totidem scloppetarijs vsque ad hosteis defertur, qui palantes ac singulares fere incedebant. ibi in ripam aliquote suis exponit, qui vestem militarem campestribus et penulis tegentes quattuor hostium carros inuadunt, et captos, vt in nauigia tutior receptus esset, pro vallo in fronte collocant; deinde vt seni aut octoni occurrebant, singillatim eos prensantes compendiosiorem viam fluminis oram legentibus esse dicebant, et ita a via in insidias facile abducebant, quos alij dolum subesse minime suspicati, pari numero singillatim sequebantur, vt nostri alijs in vlteriorem ripam transportandis, alijs exarmandis, nihil enim in eos inclementius actum est, et seruandis captiuis intenti vix sufficerent, et duarum horarum spatio iocoso hoc astu CCCC fere hostibus illuserint: donec ab Hispano, Vicedo mini humanitate capto, quod honesta forma iuuenculam Germano eam vxorem duxisse contestanti, restitui iussisset, admoniti, prope esse Hispanum equitatum, recesserunt. digressis hostibus Niuernius Tullo, ac mox Santandreanum Eque trib. Viroduno in vrbem venerunt, vt Albertinos insequerentur: sed serius, quam vt iam longius progressis tam iniquo tempore incommodare possent. multa interim licenter, praetextu pabulatores Caesarianos intercipiendi, per Lotaringiae oppida et Ramberuilleriae inprimis acta; Spinacij item et Remiremontij plurima in locorum illorum virgines relligiosas contumeliose ad missa ab Italis, quos in cohortes a Niuernio nuper distributos sub Maio Mauro militare diximus. obsidione soluta supplicationes publicae pro re feliciter gesta ad templa fiunt, et addito hoc ad pietatem cumulo, postridie Lutherani libri per vrbis domos diligenter conquiruntur, et Guisij iussu palam a carnifice cremantur. reuocati mox ciues, qui Guisij permissu vrbe excesserant: inde relicto ibi legato Guisius in aulam reuertitur. Caesare adhuc in Metensi obsidione occupato, Volradus Mansfeldius Alberti F. qui Alberti Brandeburgici auspicijs militabat, dum is adhuc nostras parteis sequebatur, Henrico Brunsuico bellum infert, et eum vniuersa prope ditione spoliat: vnde ille opem implorans, sed alieno tempore, ad Caesarem venit. parte alia Volfangum ordinis Teutonici magistrum Virtembergicus male multauit, vno et altero oppidis ereptis, donec sumptus in bellum nuper ab eo contra illum facti sibi resarcirentur. belli haec caussa fuit. Eluangi locuples admodum praefectura est, cuius vbi possessor mortem cum vita commutasset, collegij illius sodales, quibus ius est praefectum eligendi, nobilem quendam eligunt, spreto Volfango, qui illam multos iam menseis ambiuerat: praeteritionis iniuriam tulit ille indigne, et Eluangi oppidum eximprouiso capit. sed Virtembergicus, implorantibus eius opem, vt collegij defensoris, sodalibus, confestim copias cogit, et quamuis media hieme, momento Eluangum recuperat, deiecto inde Volfango, captis etiam pluribus illius oppidis, quae non nisi depensis XXX CI aureorum postea restituit. haec quod iniussu Caesaris, contraque eos, quos fouebat, palam fierent, magna cum illius contumelia fieri omnes iudicabant. Hoc anno multi natalium splendore aut doctrinae atque eruditionis fama excellentes vltimum vitae diem clauserunt. Henricus Megalopolensis dux admodum senex, postquam ditionem suam XLVIII annos in pace gubernasset, VIII Eid. Febr. decessit, et Hermanus ex illustri Vedensium comitum familia Biuerini suae ditionis oppido iam senio grauis Eid. VItil. obijt, vir miti ingenio, qui suorum periculo potius, quam rei familiaris ac dignitatis dispendio territus, vltro Coloniensi archiepiscopatu cesserat. Eberardus quoque Bilichius Tridenti, quo, vt concilio interesset, venerat, Eid. Ianua. decessit, ob ingenij in enodandis sacrae doctrinae perplexis quaestionibus subtilitatem magni nominis theologus. nec multo post Vratislauiae in Silesia obijt Io. Cocchlaeus Norimberga natus insignis theologus, et multis atque eruditis pro canonicae scripturae et ecclesiae catholicae auctoritate scriptis editis clarus, praeterea acer in disputando, et in comitijs ac colloquijs Augustae, Ratisponae, ac Vormatiae saepius cum principum Protestantium theologis magna cum laude congressus. ex Protestantium numero Gaspar Hedio Eselingensis, qui Basileae primum et Moguntiaci ecclesiasten egerat, dein Lutheri doctrinam amplexus
se Matthiae Zellio, qui ante quadriennium mortuus est, et Martino Bucero adiutorem praebuerat, postquam Argentinae XXIIII annos docuit, XV Kal. IXbr. fatis concessit. quo eodem die Andreas Osiander Regiomontij in Borussia ad mare ex hac vita quoque migrauit, cum ante quinquennium, vti diximus, Norimberga eo confugisset. is ibi nouum dogma proposuit, et hominis iustitiam non a fide, sed a CHRISTI in nobis inhabitantis iustitia pendere scripsit, eiusque sententiae auctorem Lutherum laudauit: cumque multos aduersarios haberet, et Ioachimum Merlinum inprimis, qui Lutherum nunquam ita sensisse affirmabat, Alberti tamen Brandeburgici Borussiae ducis fauore adiutus obtinuit, et Merlinum finibus excedere coegit; tum libris editis sententiam suam quamuis a recta doctrina alienam confirmauit, et cum Lutheri scripta contra se facere videret, in ipsum Lutherum debacchatus, eum et Philippum Melanchthonem, vt nouae atque adeo Aristotelicae theologiae conditores, quae carnem potius quam spiritum redoleret, probris ac virulentis scriptis proscidit; quibus et hoc erroneum dogma admiscuit, quo adserit, CHRITVM, etiam si per primi parentis peccatum non fuisset perditum genus humanum, nasciturum tamen nihilominus fuisse. obijt et anno climacterico suo peste correptus Heidelbergae Sebastianus Munsterus Engelhemij natus, olim Tabingae in Franciscanorum sodalitio professus, postea abiecto cucullo Protestantium doctrinam amplexus. is in mathematicis multum profecerat, praeceptore vsus Ioan. Stoeflero Iustingensi, insigni mathematico, qui post longam multorum annorum vitam Tubingae ante XX annos decessit; postea vero se totum Hebraicae linguae et sacris libris addixit, multis editis in vtraque scientia monumentis de rep. optime meritus, adeo vt Germanus Esdras ac Strabo appellatus sit. decessit et hoc anno XI Kalen. Maias Ingolstadij ad Danubium, vbi profitebatur, Petrus Apianus Beneuicius Leisnicae in Misnia natus, astronomicae rei scientia nostro aeuo clarissimus, quam scriptis et nouorum instrumentorum summo ingenio et accurata fide fabricatorum inuentione illustrauit, atque illo Caesareo organo inprimis, quod Carolo V dicauit. eo nomine magnam laudem consecutus et dignitate a Caesare ipso auctus. in Italia vero IV Eid. Febr. Patauij fatis concessit Lazarus Bonamicus Bassanensis iam prouecta aetate, qui LXXVI annum attigerat, in ea celeberrima totius Italiae Academia per XXI annos summa cum omnium admiratione professus, et ob antiquitatis exactam cognitionem, omnigenam eruditionem, raram eloquentiam et acre iudicium, tam ab Italis, quam a peregrinis, quandiu vixit, magna dignatione, et merito quidem, habitus. mortuum laudauit Hier. Niger Venetus oratione ex temporanea postridie habita. idem mensis vltimus fuit Lilio Gregorio Giraldo patria Ferrariensi vtriusque linguae et omnis politioris literaturae et antiquitatis, quam varijs scriptis illustrauit, longe peritissimo; qui fortunae et corporis aduersitatibus, meliore vtique fato dignus, tota vita conflictatus est, in direptione vrbis, cum in Herculis Rangonij cardinalis familia esset, bonis euectus, et quod potius re omni ducebat, amissa suppellectile libraria; eandemque denuo fortunam aliquanto post expertus cum Ioan. Franciscus Picus Mirandulae comes, cui et ille operam nauabat, immani paricidio a Galeoto gentili suo occisus est. inde cum se in patriam recepisset cum Ioanne Manardo et Caelio Calcagnino viris doctissimis coniunctissime vixit, arthridite saeua diu vexatus praecipue a morte Manardi, ita vt non solum pedibus aegre se loco moliri, sed manibus debilitatis scribere omnino non posset, ac ne libros quidem euoluere, ad extremam senecturem non solum tenuitate miseram, in qua a Renata Ferrariensi subleuabatur, sed sine litteris, in quibus vir doctus superiorem vitam exegerat, molestam aetate perducta; tandemque cum annum LXXIIII ageret, in grabato suo decessit, in monumentum, quod sibi in maiore vrbis templo viuus parauerat, a Cynthio Io. Baptista Giraldo gentili et Prospero Pasetho haeredib. ex asse institutis illatus. exeunte dein anno III Eid. Xbr. obijt Florentiae Paullus Iouius luculentus historiarum scriptor, ibique in Laurentij fano sepultus, is Nouocomo in Insubribus natus, ac medicinam primo professus, Clementis VII beneficio Nuceriae episcopus creatus fuerat; cumque ad Nouocomensem episcopatum omnibus votis anhelaret, suaeque erga Mediceam familiam,
in cuius laudes adeo profusus fuerat, obseruantiae deberi id meritorum fiducia putaret, tamen ab eo obtinere non potuit; quod in caussa fuisse plerique credunt, cur Clementem in historijs auaritiae et tenacitatis insimulet, cum alioqui homo gratiosus se passim obnoxium prodat, eoque nomine ipsi in plerisque rebus fides derogetur, quod ad gratiam et in odium scripsisse, et venalem calamum habuisse fere omnibus persuasum sit. constat certe eum a Francisco I litterarum parente et doctorum ingeniorum fautore eximio honorificam pensionem quotannis accepisse; Momorantium vero M. E. et magnum Palatij magistrum, cum Henrici II initijs in aulam reuocatus pro munere domesticorum regiorum numerum recenseret, Iouij nomen induci iussisse, ex eoque tantam indignationem illum concepisse, vt multa in Momorantij inuidiam libro historiarum XXXIo insereret, id alioqui minime facturus, si eundem, quem sub Francisco meruerat, Momorantij fauore ab Henrico honorem et honorarium consequi potuisset. vixit annos LXVIIII, menseis VII, dies XXII. abstulit et idem annus magnum Hispaniae lumen Ferdinandum Nonium Pincia Vaccaeorum oppido natum, atque inde nomen vulgo sortitum, e nobilissima Gusmanorum gente oriundum, qui cum sub AElio Antonio Nebrissensi in patria, in Italia Bononiae sub Philippo Beroaldo litteris humanioribus operam dedisset, et Graecam linguam, ad quam eo seculo fere incognitam incredibili studio ferebatur, inibi didicisset, inde comparatis magno pretio exemplaribus Graecis domum reuersus, primus linguae illius, qua omnis fere eruditio continetur, vsum in Hispaniam intulit, et Ferdinandi regis, qui patris ipsius in aerarij praefectura sedulo administrata fidem probasset, fauore subnixus, cum ad honores virtutis via grassari posset, studia litterarum vitae ciuili praetulit, et Francisco Ximenio cardinali, cuius pietati et animi magnitudini tantum Hispania debet, operam suam et industriam in procudenda illa ad omne aeuum duratura Bibliorum editione addixit, et postea Demetrio Lucae Cretensi, quem cardinalis ille, vt litteras Graecas in noua academia a se ingentibus sumptibus Compluti in Carpetanis paullo ante instituta profiteretur, ex Italia euocauerat, in eo munere successit. dein Salmanticam diuertit, alteram tota Hispania maxime famosam academiam, in qua et literas Graecas ac Latinas profitendo consenuit, editis Hermolai Barbari aemulatione in Plinium, Melam et Senecam populareis suos commentarijs: quod ad mores, vir pius et verax, sed dicax et aliorum acerrimus censor, de cetero fastûs omnis ac gloriae contemptor. vixit coelebs et abstemius, frugali, sed citra sordeis mensa amicos ac discipulos excipiens; tandemque octogenario maior legata scholae bibliotheca, quam instructissimam habebat, et erogatis in pauperum vsum facultatibus, placide in Deo obdormiuit, ad B. Susannae humili sacello iuxta portam Riualem, qua ad Tormim fluuium itur, sepultus, vbi et eius tumulo quatuor, nec plura, sic enim extremis tabulis mandauerat, verba inscripta sunt, M AXIMVM VITAE BONVM MORS. Initio sequentis anni, qui fuit a partu Virginis OIO IO LIII, Robertus Lenoncurius cardinalis Metim, cuius erat episcopus, venit, et omnem iurisdictionem sibi vindicat, instituto nouo Senatu ex ijs fere ciuibus, qui nostris partibus addicti erant, nonnullis etiam sacri ordinis in illum cooptatis, et Marsallum in Germaniae limite situm operib. et Gallico praesidio firmat. nec multo post rex prid. Kal. Mart. epistolam ad Imperij principes et ordines scriptam euulgat, qua Caesarem in odium ac Germaniae contemptum conabatur adducere. non enim amplius ab eo metuendum esse, cuius attritae vires, et multorum annorum artes retectae sint, ad haec qui valetudine tam improspera sit, vt precariam animam trahere videatur; se vero eodem, quo semper fuerit, erga imperij ordines animo futurum, hoc est, amico et liberali; et licet multi ingentibus beneficijs a se affecti parum sincera fide vicem rependant, non tamen ab officio et reliquorum amicitia propterea discessurum. superabat Alberti et episcoporum ac ciuitatum valde impeditum negotium, quod absente Caesare, et nemine, qui apud vtrosque auctoritate valeret, se medium interponente Germaniae tranquillitatem turbabat. nam Albertus, postquam in Treuiris aliquandiu hiemauit, accepto a Caesare stipendio inde discedens rursus in Germaniam redit, vt episcopos ac ciuitates infestis armis persequeretur. itaque
Bambergensis XIII Kalen. Mart. a Spirensi Senatu diplomata impetrauerat, quibus mandabatur nobilitati per Franconiam, et Norimbergicis, item Palatino VIIviro et Io. Friderico tanquam finitimis, vt opem ei ferrent. de quibus vbi cognouit Albertus, crebris litteris Caesarem et primarios eius consiliarios Albanum et Atrebatensem interpellat, vt transactionem cum episcopis factam et a Caesare confirmatam tueri velint, poena episcopis, nisi pareant, denunciata. ad eas a Caesare responsum III Eid. Martias, transactionem illam a se confirmatam non infitiari, stipendium quoque liberaliter persolutum esse magno suo cum dispendio; quippe, cum ceteri nihil acciperent, magnas iccirco querimonias excitatas esse; sed sperasse se futurum, vt sic res componi posset, eaque de caussa legatos antea ad episcopos misisse et hortatum esse, vt nihil mouerent; cum vero recusauerint, et ad se ac VIIviros et cameram prouocauerint, non potuisse eis iuris beneficium denegare, praesertim cum in nonnullorum suspicionem venerit, quasi ipsius caussam aduersus eos tueatur: itaque si eius precibus acquiescat, et illos pacta seruare iubeat, fore, vt et inique facere dicatur, et suspicio nem de se maiorem excitet; quippe cum sui muneris esse sciat, ius aequabiliter omnibus administrare, et ne cui vis fiat prohibere. igitur e re communi videri sibi, vt rationes ineantur, quibus hoc negotium amice componatur; quod vt facilius et maiori cum fructu peragatur, mandaturum ipsius cognatis Baioariae duci et Virtembergico, vt se interponant. grauiter quidem datis ad se litteris conquestos esse episcopos, nihilominus confidere, non repudiaturos actionem, vnice studere se Germaniae tranquillitati, ob idque dissidij, quod inter Henricum Brunsuicum eiusque nobilitatem est, componendi negotium dedisse Io. Brandeburgico; Baioaro item et Virtembergico mandasse, vt Oetingenseis comites inter se concilient. erat tum Heidelbergae Albertus cum Palatino VIIviro: inde ad Spirensem Senatum mittit, et non modo pacta; sed mandatum Caesaris, qui ea confirmauerit, ab episcopis violari ostendit, petitque ne litem vllam sibi moueant, et diplomata ab ipsis contra se impetrata aboleant. cum illi sui officij esse responderent, ius cuique dicere, neque id episcopis petentib. denegare potuisse, ipse contra, post verbosam refutationem, idem, quod antea, petit: alioqui si damnum inde accipiat, fore, vt cur ab ipsis illud sibi praestari et sarciri debeat, intelligant. tunc Caesaris iussu Heidelbergam venêre Baioarus et Virtembergicus, et post eos Cliuensis: vbi re diu agitata, cum magnam pecuniae vim episcopi offerrent, per Virciburgensem, qui aderat, nam Bambergensis legatos tantum miserat, vt oppida sibi pacata relinquerentur, et arbitri condiciones probarent, Albertus tamen, qui pacta sibi seruari omnino vellet, de copijs, quas per Saxoniam cogebat, iam certior, nihil arbitrorum offensionem veritus, re infecta discedit: ac paullo post arma resumit, edito prius scripto, quo re a principio repetita, de aduersarijs, vt fidei publicae violatorib., conqueritur, et argumentum inprimis illud refellit, quod ad rescindendam transactionem in medium afferebant episcopi, videlicet, non licuisse sibi res sa cras, quae in commercio non sint, alienare: proinde sibi fuisse necessarium ius suum armis tueri. venit et eo Mauricius IIII Non. April., qui quod inquietum Alberti ingenium suspectum haberet, auctor fuit principibus, qui Heidelbergae erant, vt foedus icerent; ipse, ne de se suspicionem daret, statim domum reuertitur. itaque cum Albertus omneis pacis condiciones reijceret, Bambergensis et Virciburgensis litteras denuo a Senatu Spirensi obtinent, quibus mandabatur Moguntino, Palatino, et Mauricio VIIviris, Teutonici ordinis magistro, Io. Friderico, Virtembergico, Hesso et Norimbergicis vicinisque omnibus, vt opem episcopis ferant. ipse Mauritius, qui se hoc bello oblique peti videret, sui defendendi caussa foedus cum Brunsuico facit, et episcopis atque Norimbergicis auxilia pollicetur, sed haec sera fuere, iam parato Alberto, qui episcoporum et Norimbergensium ferro et flamma late vastato agro Bambergam primariam regionis ciuitatem capit, et Ftanconiae nobilitati, nisi imperata faciat, bellum denuntiat: tum Schinfurtum imperij oppidum occupat, et praesidio imposito munit. Norimbergenses, quod oppida quaedam regni Boemici beneficiaria possiderent, a Ferdinando petierant, vt sibi ad ea tuenda liceret per ipsius fineis equitatum cogere; et annuente illo IO equites conscripserant:
verum antequam cum exercitu reliquo coniungerentur, ab Alberto intercepti et caesi sunt, captis etiam pluribus Norimbergensium oppidulis. dissoluto paullo ante Mansfeldij exercitu, magnam illius partem ad se traxerat Henricus Brunsuicus ijsque copijs subnixus, per Philippum filium, Monasteriensis et Mindensis episcoporum, Erici item agnati sui et Bremensium fineis hostiliter ingressus, magnam pecuniae vim ab ijs extorserat. interea Palatini et Treuirensis VIIvirorum, qui Bacaraci conuenerant, interuentu controuersia, quae Cliuensi cum Coloniensi VIIviro propter iurisdictionem erat, composita fuit. sub initium Iunij mandatu Caesaris Palatinus et Moguntinus VIIviri, Baioari et Virtembergici ducum legati Francofurtum ven iunt, si qua ratione bellum in Franconia ortum sedare possent. venerunt et eo a Caesare legati Ludouicus Conigstenus et Renardus Solmensis comites cum Henrico Hasio; a Ferdinando etiam nonnulli. transactionis abolitionem a Caesare ante obsidionem Metensem factam vrgebant episcopi; Albertus contra confirmatione postremo a Caesare facta ius suum tuebatur. itaque arbitri cum viderent, rem a Caesaris voluntate pendere, legatos monent, vt ex eo resciscant, vtrum abolitam an confirmatam transactionem velit. Caesar ad hoc XV Kal. Quintil. respondet, superiore anno rescidisse se transactionem, quod res mali exempli esset, quenquam ad imperata facienda cogi propter obsequium sibi et imperio praestitum, sed cum Albertus, in cuius ope magnum ad res Imperij contra Gallorum impetus stabiliendas momentum esset, non aliter secum pacisci vellet, obsecundasse tempori; cumque aliter non posset, transactionem confirmauisse, ea mente, si Deus felicem ad Metim successum annuisset, vt rationes inirentur, quibus ipsi satisfieret: nam agnoscere se et libenter praedicare, fidam et gnauam ab Alberto in ea obsidione nauatam operam, et cupere ei hoc nomine gratificari. sed quando Deo aliter visum fuit, per ipsos Heidelbergae viam concordiae tentasse, ac sibi admodum molestum esse, quod ille condiciones oblatas repudiauerit, praesertim cum aequas eas ipsi iudicarent; ideo alterum hunc Francofurti conuentum indixisse; nunc audire non episcopos tantum, sed etiam alios ab Alberto peti; id contra pactiones fieri, siquidem illum, cum in gratiam receptus fuit, fidam operam sibi et imperio promisisse; quod admodum moleste ferat, eoque magis, quod inaudiuerit se propterea in quorundam suspicionem deuenisse; itaque hoc velle, vt totis animis ad res componendas incumbant, nec ampliorem a se declarationem requirant; proinde plenam rei conficiendae potestatem ipsis facere; quicquid decreuerint, id sibi fore grauissimum; quando quidem apud se statuerit, nihil deinceps nisi de ipsorum consilio facere. cum responso ambiguo nihil iuuarentur arbitri, re infecta discessum est. nec feliciori euentu Baioarus et Virtembergicus, vti iussi erant, Laugingae conuenere, vt Oetingensem cum filijs conciliarent. bello Smalcaldico, vti supra diximus, Ludouicum patrem et cognominem filium proscripserat Caesar, eiusque ditionem Friderico et Volfango alteris filijs, qui parteis suas sequebantur, attribuerat. demum ille cum filio Ludouico in gratiam a Caesare receptus, alios filios ingratitudinis postulabat; et cum conuicia vtrinque regererentur, recentibus adhuc odijs, nihil constitui potuit. cum igitur Caesar videret, priuatis illis conuentib. nihil agi, et belli incendia sensim per Germaniam crescere, Maio mense indicit comitia ad Eid. VItil. quae postea in Kalen. VIIIbr. ac denique in mensem Ianuarium anni sequentis reiecta. sunt. Albertus vero vbi de foedere contra se inito cognouit, et foederatorumexercitum in eo esse, vt in Franconiam descenderet, Schinfurto et alijs locis a se nuper occupatis praesidio imposito, extorta vndique pecunia, et multis ex Norimbergica ditione ac Bamberga secum obsidibus acceptis, in Saxoniam, vt hostium impetus auerteret, magna celeritate contendit. Arnestetum venienti occurrêre a Io. Friderico missi legati, orantes ne ipsius finibus damnum daret: id ille liberaliter promisit ac seruauit: inde in Erfurdensem agrum ingressus complureis inibi vicos diripuit. Mauritius, qui exercitum in Franconiam miserat, repentino Alberti aduentu commotus, tumultuarie nobilitatem ac reliquos ordines sub signa coegerat, vt fineis suos ab iniuria tueretur; quos ille absque maleficio praetergressus, ad Halberstatum castra promouet, portisque occupatis, et
ingenti ecclesiasticis imperata pecunia, protinus in Henrici Brunsuici sibi inimici agrum impetum facit, incendijsque ac direptionibus, ab Erico Brunsuico et nobilitate adiutus, vastat. id Henricum, qui ductore Philippo filio copias in Franconiam miserat, et Schinfutum frustra tentauerat, domum reuocauit. eodem et Mauritiani tendunt, quibus praeerat Hedecus, et ad Northusium se Mauritio coniungunt. deflexerat in agrum Mindensem Albertus; vnde coniectans Mauritius hostem per Hessiam iter habiturum, et ex Hessia denuo in Franconiam irrupturum esse, Northusio Embecum progreditur, vt illum anteuerteret, et in Hildesemensi agro coactis omnibus copijs ad Osterodium castra ponit; inde Kalen. Vtil. ipse et Henricus Plauius Boemiae cancellarius et ei cognatione coniunctus Ferdinandi nomine bellum Alberto missis litteris denuntiant. ijs singillatim commemorabantur Alberti iniuriae, et flagitia prolixe admodum exprobrabantur, quod animo a pace semper alieno contra Passauiense foedus non cessaret in Ferdinandi ac Mauritij beneficiarios desaeuire, et petulantia sua publicam quietem sollicitare, reiectis omnibus concordiae ineundae rationibus; ea de caussa iuxta Imperij leges, quibus contra perduelleis vicinis opem ferre et iniurias illatas propulsare teneantur, iuxta etiam summum camerae iudicium, a Ferdinando et Mauritio ex Caesaris voluntate bellum susceptum esse, vt Alberti effrenis ac tyrannica crudelitas coerceatur. per nobilem adolescentem epistola Alberto reddita est, cum Ioachimi Brandeburgici VIIviri. legati ad eum de pace paullo ante missi adessent; qua perlecta, etre cum suis communicata, cum percontatus esset, an secum fortunam periclitari parati essent, et illi fidem obstringerent, adolescentem coram legatis accersit, et conuerso ad eum sermone, Ad verbosam epistolam, inquit, pauca haec a me principi tuo renuntia; ipsum iam ter fidem violasse, et scelerate mecum egisse; hoc quartum esse flagitium ab eadem officina profectum; proinde veniat, et quid vterque nostrum possit, experiamur. haec locutus iuuenem, aliquot ei numeratis aureis, dimittit. tum legati, qui in castris erant, Nihil igitur, aiunt, heic agimus? Nihil, respondit ille, et domum reuerti per me licet. abeuntibus illis, cum Albertus grauem belli molem ceruicib. suis impendentem videret, Ericum Brunsuicum ad Caesarem mittit V Non. Vtil. cum mandatis, quibus ostendebat aduersarios non id agere tantum, vt pacta sibi non seruentur, sed vt ipse omni ditione expellatur; quod eorum consilium si fortuna comprobet, protinus illos ad Galli parteis transituros: iam enim oblatas a rege amplissimas condiciones nouae coniurationis caussa, idque se posse demonstrare; ex VIIviris etiam quosdam de nouo Caesare creando fidem interposuisse: quod autem episcopi adeo in se exacerbentur, in caussa esse Spirenseis Senatores; itaque obnixe orare, ne moleste ferat, si quid in ipsos tentet: sparsos ab ijs in vulgum rumores, quasi ad opprimendam Germaniae libertatem cum ipso conspirauerit; eadem fine evulgatas ab ipsis litteras, tanquam ab Atrebatensi datas, quibus fidem conantur facere, ideo a se copias cogi, vt Caesaris voluntatem exequantur; futurum enim, vt ad proxima comitia Albanus Hispanorum principem in Germaniam adducat, vt patri in imperio successor designetur; id illos Ferdinando persuasisse, ita vt inito cum hostibus suis foedere bellum sibi denunciarint; hisce periculis ac difficultatibus conflictari se non aliam ob caussam, quam quod in fide ipsius permanserit; ad dignitatem eius et existimationem pertinere, ne clientem deserat, quo sublato, hostes maiora mox in ipsum ausuri sint; itaque se ab eorum iniurijs protegat, et pacta seruari imperet; quod si faciat, vbi primum conuenerit, protinus adducturum ad ipsum IX OIO equitum et C circiter peditum vexilla. dum abesset Albertus, Norimbergenses et episcopi captata occasione in fineis ipsius inuaserant. factum illud cum contrario facto reuincere tunc non posset Albertus, interea dum copiae coguntur, inuidiosis litteris criminose rem exaggerat, quasi Norimbergenses cum perfidiosis episcopis, sic eos vocabat, foedus icissent, vt Pontificiam doctrinam in Germania instaurarent: quod calumniose ab ipso confictum cum refellerent Norimbergenses, simul et atrocia facinora perpetrata ab eo commemorant, et inter alia illud, quod cum nuper Altorfium et Laufium suae ditionis oppida occupasset, non contentus in ipso irruptionis impetu multa libidinose et crudeliter admisisse,
oppidanos insuper, neque eos solum, sed imbellem quoque per agros collectam multitudinem, vna cum pecudum gregibus multis locis incluserit, ignibus vndique accensis, ac praecipue ad portas, ne quis euadere posset; atque ita pueros, mulieres grauidas ac senes inualidos cum pecudibus et armentis inter confusos eiulatus miserabiliter conflagrasse: cetera quae contra ipsum dicenda habeant, vt ostendant, quam nulla relligionis caussa ducatur, inpraesentiarum libenter omittere, propter familiae splendorem, ex qua ortus sit, et principes aliquot eius propinquos, quibus omnem obseruantiam et debeant et deferant. iam exercitus fere in conspectum venerant, postquam Albertus Saxoniam magnis itineribus emensus Visurgim transijt, et in Hildesemia dioecesi iuxta Peinam Luneburgensis agri castellum castra posuit, loco depresso et siluis vndique tecto, in quem per confragosamvallem angustis admodum faucibus iter erat. Mauritius ex aduerso superiorem et apertum campum occupauerat. hactenus per intercessionem principum de concordia inter eos actum fuerat, et eo ipso die, quo pugnatum est, qui fuit VII Eid. Vtil. praescriptae condiciones vltro citroque missae. iamque prima post meridiem hora instabat, qua pransi milites Albertini, et multo vino pleni, ad iniuriam potius quam ad pacem spectabant; dux ipse Albertus a prandio fere semper temulentus, homo alioqui turbido ingenio, cum de leui quadam re non conueniret, non iam condiciones, sed vexilla, quae cum ad pugnam prouocatio fit, mitti solent, contumeliose ad Mauritium remittit, statimque ipse superbe cum suis prouectus eum ad certamen vocat, qui iniuriosi hominis audacia iritatus, subito milites iam paratos emittit, tantaque animorum vtrinque concitatio fuit, vt vixdum instructis ordinibus confusi tanquam ad mutuam lanienam concurrerent. acies ab ea parte labare cepit, in qua Maurius erat, III equitum alis Misenensibus diffugientibus: cum ergo proelium restituere conaretur Mauritius, et singulos appellando huc illuc discurreret, globuli ictu in latere dextro ad ilia accepto prostratus est, statimque a suis in castra relatus. victoria nihilominus, quod equitatu superior esset, post multam dimicationem ab eius parte stetit, sed maxime cruenta, occisis in eo proelio Carolo Victore et Philippo Henrici Brunsuici F F. et Friderico Luneburgico, necnon et Barrabensi ac Biclingo comitibus. captum in pugna ipsum Albertum quidam scripsere; sed aut non agnitum, aut pretio statim exoluto redemptum Hanobriam saluum peruenisse. ei adempta LXIIII peditum signa, et XIIII equitum, atque ad Mauritium delata sunt, proximae mortis inane solatium. ad IIII OIO vtrinque cecidere, praeterea ingens captiuorum numerus. praecipitatum ab Alberto proelium seu temulentia, seu quod magna vndique ad Mauritium auxilia confluere inaudiuisset; nam postridie venere a Ferdinando summissi equites Boemi IO, ab Hesso socero IO CC, sera auxilia, cum iam Mauritius animam ageret, ante tamen datis ad Virciburgensem episcopum litteris, quibus eum de successu certiorem faciebat, et vt vias obsideri ad intercipiendum Albertum fugientem iuberet, monebat. mox vbi praesensit ac notauit signa certa propinquantis mortis vir inuicto et excelso animo, rebus in exercitu et domi summa animi tranquillitate ordinatis, minime se inuitum terris excedere professus est, quod se fidei in Dei Filium suae optima spe foueri laetaretur, neque sentiret affici desiderio eius vitae, in qua continuis quasi fluctibus negotiorum vexatus, tam incertas voluntates et leueis hominum animos atque indignam meritis suis gratiam expertus esset. tum cum Io. Albino colloquium fidele habuit, et sacratissimorum Christianae communitatis misteriorum cupidissime particeps factus est. tandem V Eid. Vtil. hora nona matutina in castris obijt, cum annum XXXII excessisset. multa prodigia hunc casum portendisse narrantur. canum rabies, qua admutuam perniciem vsque certarunt; fremitus in aere, hominum et equorum illo campo, in quo conflictus fuit, nocte intempesta auditi clamores; eiulatus item in oppidis: in Perlini vero arce de Mauritij statua, nulla vi adhibita, caput decidit. ipse quoque viro optimo in domo flagrante per somnum apparuit: sanguineae etiam guttae in herbarum folijs visae, non solum ijs locis, sed et Argentinae sub Iunij initium, quod ad papilionum ingentem
nubem tunc passim volitantium multi referebant, quibus ruptis hic cruor emanauerit. corpore Mauritij exenterato intestina Siuerhusiae condita sunt; cadauer Lipsiam primo delatum et in D. Thomae depositum est, concione in mortui laudem publice a Ioachimo Camerario habita XIIII Kalend. VItileis, institutumque vt quotannis memoria tanti principis celebraretur: tandem Fribergam translatum est, oppidum argentifodinis nobile, prodeunte obuiam Senatu et Agnete vxore Philippi Hessi F. aulicarum feminarum comitatu complorationem augente, et in B. Mariae iuxta patrem Henricum et Albertum filiolum terrae X Kalend. VItil. mandatur, habita a Daniele Dressero ecclesiae Dresedensis pastore iterum in cius laudes oratione. conditus est insigni monumento vere insignis vir, qui etiam inter arma humanitatis studia minime neglexit. academiam Vitembergicam conseruauit, Lipsensem auxit, ludos literarum III prouincialeis aperuit, Misenae Hermundurorum ad Albim, Portae ad Salam, et Grimanae ad Muldam. arceis aliquot exstruxit, vel dirutis antiquis nouas fecit, Mauritijbergam a se dictam, Rodebergium, Sanferebergam, Chemnicensem, Schopensem, et ornatissimam ac maximam omnium Dresedensem, ei cum Alberto magna necessitudo intercesserat, quippe cum aetate aequales essent et coniunctis studijs Caesari semper militassent, eodem fere semper contubernio vsi, Gallico primum bello ante nouennium, et deinde Smalcaldico, tandemque contra ipsum Caesarem versis armis, quod initium dissidiorum inter eos fuit; cum Mauritius omne imperium et operae communiter nauatae pretium ad se traheret, Albertus imperij alieni impatiens, et licentiae assuetus, nulla ratione adduci posset, vt in pacem Passauiensem consentiret. cum vero ad res in Germania nouandas nati viderentur, longe tamen diuerso ingenio erant. nam hic violentus et acer praesentia fere sectabatur, profusa et immoderata liberalitate militis gratiam sibi concilians, et turbida ferocitate terrorem de se omnibus inijciens, cetera temulentus et contumeliosus et crudelis; planeque de eo approbatum est, ebrietatem violata semel et exasperata mentis sanitate necessario crudelitatem habere comitem. nam cum frequenti ebrietate exire de potestate sua longo vsu consuesset, fiebat, vt insaniae consuetudine durata immanitas etiam sine vino in illo valeret. Mauritius vero affectata vultûs grauitate et humanitate profundam ambitionem celans, longius prospiciebat, et cum ad summam fortunam olim aspiraret, sobrie et moderate res administrabat, magnificus potius quam profusus. itaque cum petulantiam alterius non ferret, cui nullo respectu, nulla iuris aequive aut denique honesti habita ratione omnia miscere ludus erat, tandem ab eius amicitia discessit, et vt existimatio nem iam magna ex parte superiore anno recuperatam tueretur, cum episcopis ac ciuitatibus inito contra Albertum foedere arma sumpsit sibi funesta, et quae ad altiora properantem interceperunt. pensata Alberti clades morte Mauritij, tamen attritis adeo illius viribus, vt ab illo proelio vel mediocreis copias colligere nunquam postea potuerit. Caesari Mauritij mortem non ita molestam accidisse plerisque persuasum fuit, qui res suas ab illo nuper in Germania labefactatas meminisset, et peiora a suspecto sibi ingenio metueret; neque enim omnino vana erant, quae Albertus per Ericum Brunsuicum monuerat Caesarem. nam consilia Mauritium paullo ante mortem cum rege de rebus in Belgio in Caesaris perniciem nouandis agitasse constat: ideoque ambigue Caesarem ad arbitrorum principum postulata semper respondisse, neque in caussa, quanquam iniqua, Albertum deserere voluisse; quod Mauritio mortuo ab illo metu vacuus postea fecit. itaque Erico Brunsuico, quem ad illum ab Alberto missum diximus, XI Kal. VItil. tandem respondit, dolere sibi, quod dissidium ipsorum eovsque exarserit; vereri enim ne tandem Alberto male cedat, quippe cum multi principes ac praecipui ordines huic foederi sese iunxerint: suum igitur esse consilium, vt res amice transigatur, ac petere, vt Albertus condiciones non recuset, alio qui manente eo rerum statu, non posse se illius opera vti, quin suspicionem iam excitatam augeat, et nouis motib. in Imperio caussam praebeat. aberat tunc Augustus Mauritij vita functi frater apud Daniae regem socerum cum vxore. itaque nobilitas et ordines prouinciae tuendae caussa exercitûs partem retinuerant. cum vero sub initium VItilis
Augustus domum reuertisset, omnem populum in fidem suam adegit, ac praecipueVitembergenseis, vt sibi suisque liberis masculisin posterum addicti sint, et si nulli supersint, ad Ioann. Fridericum ac liberos successio redeat, si quidem ille liberique eius Caesaris dicto obedientes sint, et pacta seruent, sinminus, vt Hesso iuxta foedus iure hereditario cedant. eo facto VIIvir a suis salutatur, et ordinum suorum conuentus ad XIII Kalend. VIIbrib. indicit; quo tempore Misenae oppidum tanto terrae motu quassatum fuit, atque adeo totus ille ad Albim tractus, vt aedificiorum fastigia quasi inuicem arietare viderentur. vbi ordines Lipsiam magna frequentia conuenere, Augustus in deliberationem adducit, an se foederi recen ti a Ferdinando, principibus, et episcopis contra Albertum inito adiungere debeat, et prosequi ceptum a fratre bellum; deinde si deserendum sit foedus, quomodo fratris mortem vlcisci possit: postremo qua ratione cum Ioann. Friderico queat transigere; nam is iam ante Mauritij mortem in suis litteris et moneta VIIviri nomen et gladios binos transuersos, quod est VIIviratûs insigne, vsurpabat, et Gotham arcem conniuente Caesare muniebat. qua de re cum querimoniam instituisset Mauritius per legatos, concordiae rationes initae fuerant, sed irrito successu. mortuo vero Mauritio, statim Ioann. Fridericus ad optimates missis legatis sua sibi restitui postulabat: ea de caussa etiam Ioann. Vilelmum filium in Belgium ad Caesarem miserat, et legationem ad Ferdinandum ac Boemiae regem adornauerat, cui contraria legatione Augusto absente a ditionis ipsius ordinibus obuiam itum est. dum conuentus Lipsiae haberentur, Ioann. Fridericus eo delegatos mittit, et denuo sua repetit: idem et ditionis ordines animose admodum postulabant; verum Augustus contra de pactis a Caesare factis, quibus Ioann. Fridericus stare teneretur, excipiebat; neque tamen omnem actionem se repudiare dicebat. post maturam deliberationem ad Augusti postulata a conuentibus responsum est, e re videri, vt cum vtrisque pacem coleret, atque ad componendum dissidium Brandeburgicus VIIvir adhiberetur: et ita decretum fuit. hac se ratione Augustus difficili et periculoso iuxta negotio explicuit, atque erga Ferdinandum, qui ipsum per Henricum Plauium de foedere renouando sollicitabat, excusauit. interea Virciburgensis episcopus Schinfurtum, quod Albertus praesidio tenebat, obsidet; Bambergicus vero ac Norimbergenses, postquam Colenbachum aliquandiu irrito conatu circumsedere, abductis inde copijs in castra Plauij venerunt, Hofium Albertinae ditionis oppidum oppugnaturi. dum in eo sunt, Albertus et Henricus Brunsuicus, collectis aliquantisper a clade vtrinque accepta animis, copias instaurant. a re pecuniaria laborabat Brunsuicus, qua abundabat Albertus, mirantibus omnibus vnde illi tantum neruorum ad damnosum adeo bellum sustinendum suppeteret. neque deerant qui propterea suspicarentur, ei a Maria Hungarica Caesaris sorore clam pecuniam in id bellum subministrari. ea res in summas angustias Brunsuicum redegit, tumultuante milite, et ob stipendia non persoluta iam prope ad Albertum, a quo interea sollicitabatur, deficiente; sed peropportune accidit, vt ab episcopis ac Norimbergensibus pecunia summitteretur: cuius interuentu seditionis aestu residente tempestas omnino conquieuit. postea Brunsuicus ne cum tot hostib. sibi res in posterum esset, cum Erico patruele transegit. mox et Alberto Augustus conciliatur, satagentibus Daniae rege, qui sic generi rebus conducere existimabat, et Brandeburgici VIIviri legatis. in has autem condiciones conuentum est III Eid. VIIbreis, vt Augustus fratris bellum non persequatur, neque Alberti hostibus opem ferat; Albertus vicissim neque Augusto bellum inferat, et si forte co pias per illius fineis traducet, absque noxa id fiat: Augustus caueat, ne cum militem dimittet, ad hosteis Alberti transeat: postremo solemnis clausula additur, vt quod est inter Saxonicam et Brandeburgicam domum foedus hereditarium primo quoque tempore renouetur. postridie Albertus, qui Brunsuicum confugerat, vrbe educit copias, et cum in hostem haut procul inde praecipitasset, manus conserit, et funditur, quippe cum peditatu omnino careret; Henricus autem Brunsuicus ad XX signa penes se haberet. nec multo post qui Hofij erant, cum de infelici Alberti pugna cognouissent, et nulla spes auxiliorum esset,
muro iam continua verberatione quassato, et comeatu deficiente, Plauio deditionem faciunt, qui oppidanosin suam filiorumque suorum adigit, relicto ad loci custodiam peditum signo et maioribus tormentis. hoc ipso mense iussu Caesaris dimittuntur praesidiariorum VI signa, quae iam totum annum AugustaeVindelicorum fuerant, et vt in commune consuleretur, Halbrunae Palatinus et Moguntinus VIIviri, Baioarus et Virtembergicus conueniunt. a Treuirensi VIIviro et Cliuensi venerunt legati, et nomine Ferdinandi episcopus Passauiensis. interea Albertus ab aduerso proelio, quod cum Henrico Brunsuico. fecerat, in vrbem Brunsuicum redit: verum vbi per indicem accepit, vt Henricus ad vrbem castra poneret, inde discedit, quosque potuit equites recolligit, atque vt in Thuringia aduentum suum expectent, iubet; quo paullo post coactis vndique copijs contendit, et III Non. VIIIbr. magnis itineribus Vinariam venit, ibique perhumaniter a Ioann. Friderico Saxone exceptus, inde Franconiam petit. Plauius tum ad Biruti ditionis Albertinae oppidi obsidionem cum suis haerebat, qui cognito Alberti aduentu Bambergam retro soluta obsidione abeunt. Albertus vero cum numeroso equitatu ad Hofium vsque progessus, cum praesidiarios secure extra vrbem spatianteis offendisset, in eos repente impetu facto oppidum ingreditur, oppidanisque, qui principis sui praesentia recreati arma sumpserant, concurrentibus, omneis fere trucidat: capto oppido, reperta in eo magna tormenta, et campestria quaedam, sed sine instrumento, quippe nuper ad Biruti obsidionem asportato. imposito ibi peditum signo Blasseburgum petit Albertus, dum interim Brunsuicus, vti ipse praesenserat, Brunsuicum oppugnaret. iam res agebatur maioribus machinis, et vrbs magno periculo conflictabatur, cum reuocatur a socijs Brunsuicus. is igitur ab obsessis pro belli sumptibus XXC aureorum OIO poscit: recusabat primo illi, sed cum viderent militem nisi accepto stipendio ab obsidione minime discessurum, solliciti de salute sua petitam ab eo summam dare promittunt. constituta militi solutionis die, ipse per Thuringiam iter capit; quo cognito, Ioann. Fridericus Gotham se recipit, relicta Vinariae vxore, quod valetudine minus firma esset. inde Brunsuicus ad Saxonem litteras dat, et repetita praeteritatum iniuriarum et colloquij nuper cum Alberto Germaniae et suo hoste habiti memoria, venisse tempus dicit, quo vicem reddat, et quando quidem initium ab ipso factum sit, de iniurijs vltionem sumat. decreuerat et in Albertum ac Volradum Mansfeldios hostiliter agere; sed ab Augusto VIIviro, cuius opem illi implorauerant, placatus, cum ijs in gratiam redijt. acceptis Henrici Brunsuici litteris Saxo legatos ad eum mittit, et hospitio Vinariae acceptum, quo ille cum II equitum turmis et V peditum signis venerat, per Minquitium cancellarium expositis mandatis ad amicitiam flexit, sic, vt remissa, quam imperauerat, pecunia, sine maleficio discederet. postea Brunsuicus VII Eid. IXbr. in sociorum castra, quae ad Lichtefelsam ditionis Bambergicae oppidum erant, venit. eo tenebantur inclusa IX militum Albertinorum signa, quae Biruti nuper erant, oppugnante Plauio, qui tormentis Norimberga subministratis verberatum oppidum triduo post deditione capit, voluntati ipsius permittentibus se praesidiarijs, qui retentis aliquot ducibus inermes ferme ac sine signis dimittuntur. inde Colenbachum itur: idque tormentis admotis verberatur. cum de defendendo oppido desperarent obsessi, supellectilis ac bonorum quod possunt, Blasseburgum transportant, et ipsi incensis aedificijs eo noctu confugiunt. interea socij irruunt, et occisis, qui deprehensi sunt, ac restincto incendio cetera diripiunt. his confectis Plauius Birutum, Liechtebergam et Hofium nuper capta oppida demolitus, Blasseburgum aggreditur, primariam Alberti arcem, et valido praesidio ab ipso munitam. eodem tempore Brunsuicus nouo supplemento militum Norimberga et Forchemo summissorum firmatus, Schinfurtum obsidet, quod oppidum in Moeni ripa positum valido praesidio ab Alberto tenebatur. id suspicans ille, annona prius consumpta, quam ex vicinis locis importauerat, cuncta circum aedificia incendit: mox vtrinque certatum, peiore Henrici condicione, qui cum videret obsidendi oppiidi commoditatem sibi eo anno ademptam, re infecta discedit, et per Ioannis Friderici ditionem itinere
facto domum reuertitur. tune et Sebastianus Schertelius, cuius in caput praemium constitutum fuisse diximus, Caesari ac Ferdinando reconciliatur, suasque facultates omneis recuperat. et mox Kalend. Xbrib. sollemni ceremonia a Spirensi Senatu Albertus proscribitur, vt publicae quietis et imperij hostis, ipsiusque vita ac fortunae omnium praedae exponuntur. ille vero, vbi de sententia cognouit, Caesarem interpellat, vt eam aboleat; quod cum Caesar recusaret, ille iudicium episcoporum largitionibus redemptum accipere recusat, editoque scripto protestationem interponit; nihilominus a Camera finitimis imperij prouincijs executio iudicij demandatur.
DVM haec in Germania geruntur, Caesar, qui in Belgio hiemauerat, vt acceptam nuper in Metensi obsidione cladem vlcisceretur, Taruennam Morinorum metropolim expugnare statuit. ea paullum infra Lisae amnis, qui pomoerium eius rigat, fonteis, IIII ab Audomari Fano milliaribus, tanquam in visceribus Pleumosiorum et Atrebatum, quae prouinciae beneficiariae regni Franciae semper fuêre, imposita et contra impetus Anglorum, qui Caletensem oram maritimam tunc tenebant, obiecta, ad haec non solum situ, sed et arte munita, validissimo nostrorum praesidio tenebatur; vnde crebris ab omni parte excursionibus vicini populi multum damni accipiebant, tantumque odium ex eo aduersus oppidanos conceperant, vt si occosio daretur, non dubium esset; quin omni ope et industria enixuri essent, quo vrbem illam inpotestatem redigerent, et ita belli periculum longius a se propulsarent. hac fiducia Caesar, quod neque militem ad vim inferendam, neque fossores ad opera facienda defuturos speraret, obsidionem suscipit, destinato primum ad eam A. Croio Rutij comite; quo sub id tempus mortuo, Pontius Lalanius Binicurius vir natalibus et bello clarus cum exercitu sub exitum Aprilis eo mittitur. in vrbe erat Lossius cum aliquot leuis armaturae equitibus et oppidanis. nam praefectorum superiorum negligentia alioqui a cuncto apparatu bellico imparata erant omnia; ob eamque negligentiam non mediocri laborauit inuidia Ioannes Tuttauilla Villabonius, qui vrbi paullo ante praefuerat, tunc in Normaniam cum imperio amandatus. his accedebat, quod innata ingenijs Gallicis post res prospere gestas securitate, rex Caesarem contemnere ceperat, aula conuiuijs, pompis nocturnis, et hastiludijs perstrepente, quibus nuptiae Dianae regis F. et Horatij Farnesij celebrabantur. nec persuaderi poterat nostris, vt ad Taruennam munitissimum totius Belgici limitis propugnaculum vis verteretur, afflictis Caesaris, vti rebantur, rebus et valetudine ipsius adeo infirma: nam et sub id tempus de morte eius allatum fuerat. vbi igitur inter ludos et festa nuptialia de vrbis obsidione cognitum est, statim eo Dessius Panuillerius perspectae virtutis dux et bello nuper in Scotia gesto clarus a rege mittitur: cui ad ditus Franciscus Momorantius Annae M. E. filius cum summo imperio, quo tamen modestus iuuenis vti noluit superstite Dessio, quem ille non solum vt supremum ducem, sed ob virtutis opinionem omni veneratione et obsequio tanquam patrem semper coluit. paullo ante, quam ex Pictonibus euocatus fuit, ex longa aegritudine decubuerat Dessius; itaque ad illam expeditionem proficiscens
gaudere se dicebat, quod ex ignobili lecto ad honorificentiorem, in quo non decubiturus, sed moriturus esset, vocaretur. eum comitati sunt Haluinius Pienna, Baudineus, Ant. Castaneus Rupiposaeus, Blandius, Ferrerius ex nobili Burdeliorum in Petrocorijs familia, alij primarij viri; quibus introductis eo magis aucta aulicorum negligentia ac securitas, stimulique maiores obsidentibus additi, vt antequam auxiliaris exercitus adueniret, rem conficerent. nusquam maiore studio ab vtraque parte laboratum est, sed inaequali sorte, cum obsessis longe auxilia abessent; qui obsidebant, abunde parata haberent omnia, et, quod in finibus ipsorum res geretur, cottidie nouo milite et machinis ac ceteris rebus necessarijs iuuarentur. ita ducto aggere, et dispositis ingenti numero tormentis, vrbs verberari cepta, alacritatem hostium incitante turba feminarum et puerorum, qui ex vicinis vndique pagis veluti ad exoptatissimum spectaculum confluxerant, et rhythmis ac iocularibus canticis per lasciuiam in nominis Gallici contumeliam compositis animos suis faciebant. cum continuata magno impetu verberatio multum damni obsessis attulisset, Grillus ordinum dux impiger, cum C scloppetarijs equitibus auxilio missus, perruptis stationibus in vrbem acceptus est, statimque eruptione prospere facta in aggerem vsque hostes compulsi sunt. interea a sarciendis ruinis nullum tempus intermittebatur, quod obsessos admodum fatigabat, nocturnis excubijs et continuis certaminibus fessos. iamque ruina ingens LX amplius passus lata, edita erat, viam aggressuris aperiens, et ex colle, qui vrbi ab altera parte imminet, nostri, qui pro ruina stabant, crebris colubrinarum ictibus a tergo infestabantur. igitur omni impetu aggressio facta, et vtrinque fortissimis atque obstinatissimis animis dimicatum est, inter clamores, strepitus et armorum fragores artificiosorum ignium collucentibus flammis, et sanguine passim exundante tribus vicibus restitutum ab hostibus proelium, totisque X horis, quod raro vnquam in aggressione accidit, pugna continuatur, tandemque hostis cedere cogitur; sed ex nostris desiderati praecipui duces; ipse Dessius, Pienna, Baudineus, Rupiposaeus, Blandius, Ferrerius, et alij plerique nobiles. summissus rursus auxilio Seb. Lucemburgicus Baugij marchio Martigij frater, et cum eo Grillus, Brolius et Sanromanus ordinum ductores cum CCC delictis peditibus, qui et inuitis hostibus in vrbem introducti sunt. his auxilijs confirmatus Momorantius, qui sublato Dessio iam mandato imperio vtebatur, cum ad pro pugnationem se pararet, hostes, qui iam in fossa sub muro a nostris tuti erant, deiectis passim turribus et propugnaculis cuneos agunt, et accenso puluere tormentario murum, qui supererat, cum magna nostrorum militum strage diruunt, cuius ruina in exteriorem partem prolapsa, accidit vt fossa paene compleretur, et equiti irrum pendi expeditum iter esset. ita ruina dilatata et complanata fossa, semper crescente hostium numero, et nostris suorum mortibus, vulneribus, vigilijs, ac labore continuo debilitatis, cum nulla amplius in militis virtute spes esset, ex ducum consilio Momorantius XII Kal. Vtil. de deditione agere cepit, minime interim pactis inducijs: quo factum est, vt vrbe fere vndique aperta, dum de condicionibus altercatur, Germani et Belgae impetum in ruinam fecerint, nostrisque, qui siue deditionis iam certae fiducia, seu quod ad resistendum hosti pares non essent, facile repulsis, vrbe potiti sint, magna et immani passim strage edita. nulli aetati, sexui, ordiniab efferato milite parcitum. qui in Hispanos inciderunt, humanius habiti sunt, quasi illi ex aliorum immanitate occasionem captarent bene de nostris merendi, nondum scilicet obliti, qua humanitate Guisius superiore anno ad Metim obsidione soluta erga ipsos vsus fuerat. capti ipse Momorantius, cum vix cum Oartisius accepta contumeliosa iniuria a periculo texisset, Baugius, Dampetra, Lossius, Baudimentius, Dous Balietus, Sanromanus viri primarij; Grillus item et Brolius et Sanromanus ordinum ductores. amissa et multa tormenta, inprimisque colubrinae duae nomen a duobus oppidis II milliarium Belgicorum spatio inde distantibus sortitae, quod illarum displosarum iactus eo vsque pertingeret. CL OIO ictus in ea obsidione ab hoste displosos scripsit Hadrianius, numerum vero et fide maiorem. qui interfuerunt, circiter XLII OIO prodidere, et ita memorare solitum Fr. Momorantium, virum minime omnium vanum, memini. captae Taruennae
nuncium summa laetitia Caesar, qui Bruxellis erat, accepit; passimque toto Belgio accensi ignes, pulsata in templis tintinnabula, et displosa tormenta. vrbs ipsa mox iussu Caesaris a fundamentis omnino diruta est, tanta popularium alacritate, vt paucorum dierum spatio vix vlla vestigia illius exstarent; adeo odium propter acceptas inde iniurias vicinorum animis alte insederat. eadem olim a Maximiliano Caesare et Henrico VIII Anglorum rege ante XL annos IX Kal. VIIbr. sub Ludouico XII capta et incendijs ac ruinis mire deformata fuerat, relicta tantum in ea pontificiae sedis auctoritate: sed postea instaurata, et hodierna muniendorum aduersus tormenta locorum ratione, fossa pomoerio ac propugnaculis firmata multos hactenus hostium impetus sustinuerat et eluserat, adeo vt Franciscus vulgo dicere soleret, duobus se puluillis nixo capite in vtramque aurem dormire, cum Taruennam in Belgio, et Aquas Tarbellicas in Aquitaniae limite munitissimas ciuitates innueret. aulicas pompas casus hic aliquantisper interturbauit, et dum cogitur exercitus, Robertus Marcianus Bullionius E. T. Hedinum, quo iturum hostem apparebat, statim proficiscitur, cum Horatio Farnesio et Honorato Sabaudo Villario, ac delecto nobilitatis flore, non sine multorum murmure, qui praecipuum regni robur ad manifestam perniciem temere exponi fremebant. eo mox hostiles copiae, cum mensem fere demoliendae Taruennae impendissent, conueniunt, ductore Emanuele Philiberto Subalpinae regionis principe, quem Caesar propter exortas ex aemulatione inter duces contentiones, Binicurtio amoto, cum summo imperio praefecerat. oppidum primo impetu capitur, quod inquilini asportatis secum quae potuerant, paullo ante deseruerant. superabat arxa Burgundiae ducibus olim voluptatis potius, quam munimenti caussa, ad venationes loco idoneo exstructa. eam vndique cingunt hostes, et cuneis actis paene subuertunt, nusquam intermissa verberatione; et qui minimum scribunt, circiter XV OIO tormentorum ictus displosos narrant. cum res in extremas angustias adductae essent, tandem de deditione agitur; nec abnuit Philibertus, veritus, ne desperatio in virtutem verteret. sed dum in eo sunt, vt obsides vtrinque darentur, et condiciones, nam de ijs conuenerat, obsignarentur, sacrificus quidam scelerata, siue temeritate, siue imprudentia ignem in artificiosos fomitum paratus ad defendendam ruinam congestos iniecit, quo aliquot ex hostibus. sed plures ex nostris, in altum rotati et discerpti sunt. quo viso hostes statim in cuniculos ignem mittunt, euersoque muro et in fossam praecipitato, facilem aditum irrumpenti militi fecere, qui violatas pactiones caussatus in arcem infestis animis inuadit, moxque ipse Philibertus ingressus, recta ad Bullionium contendit obsides adhuc expectantem et fidem datam frustra obtestantem. in arce globi ictu confossus est Horatius Farnesius summae spei iuuenis, qui a toro geniali statim ad rogum raptus ingens sui desiderium non solum regi et Dianae coniugi, sed omnibus in Gallia et Italia reliquit. ibidem contrario cuniculorum conflictu absorpti sunt Ambosius Moninuilla, Manius, Dampetra, qui paullo ante Taruennae captus, quod ignoraretur, paruo se pretio a properanti milite redemerat, et alij strenui ordinum ductores. capti Bullionius, Villarius, Pria, Culanus, Douetus, Rionius, Lobeus, ac praeterea Carolus Lucemburgicus Martigius letali ictus vulnere, ex quo mox inter hostium manus decessit. haec acta XV Kalend. VItil., qui dies apud Romanos ob Alliensem cladem inter atros numerabatur. arcem mox Caesar solo aequari iussit, et ad Quantiam amnem amoeniore et commodiore loco alteram huic cognominem anno sequenti instaurari. capto Hedino Caesariani Dorlanium, quod ab Ambianorum Samarobriga VI milliaribus abest, copias mox duxere, quo se Carnutum vicedominus incluserat. iam exercitu nostro instructo negotium datum fuerat Momorantio M. E., dum Heluetij conuenirent, vt ad Somonam vsque procederet. is cum non longe abesse hostem cognouisset, IIII Gallorum vexilla vltra flumen praemittit, et Io. Bapt. Fulgosium cum L equitibus praeire iubet, qui hostem ad certamen eliceret, dispositis per interualla insidijs, Nemorosio quidem cum III alis leuis armaturae ad ripas Autiae fluuij, qui Dorlanium alluit, et infra hunc a M. P. Sansaco, cum V alijs. huius latus tegebat Lud. Borbonius Condaeus cum III item leuis armaturae alis: tum subsequebatur Santandreanus
E. T. cum IO cataphractis equitibus, qui vbi priores cedendo ad proximiores se ordine recepissent, suos omneis exciperet, ac colligeret, ac contra hostem fulciret. castra quoque promouerat Momorantius, et cum IIII OIO equitum et XX peditum signis post illos incedebat. accidit vero, cum iam hostes in itinere essent, vt IIII illa vexilla praemissa interciperentur. itaque Sansacus, quicum erat Carnutum vicedominus, cum primus cun. hoste conflixisset, mox fugam simulans, ad locum, vbi Santandreanus latebat, retrocedens peruenit: Santandreano igitur impetum ex improuiso in hostem faciente, hostis citatis equis in nostros ruens sistitur; tum Condaeo in latus incumbente nutare primo illorum acies, mox dissolui, ac postremo in fugam verti cepit. ac milliare amplius Condaeus fugienteis insecutus multos cepit, plureis occidit. desiderati eo proelio ad IO CCC, et in ijs Spineus princeps ex illustri Melodunensium comitum familia. captus Philippus Croius Arascotij dux et adempta hosti VII equestria signa. ex nostris capti, dum longius prouehuntur, Crequius Canaplius, et Sillius Rupi-Guidonius; pauci admodum occisi, hac clade Caesariani retuso paullulum impetu, Bello-querceo munimento, in quo exercitus erat, destructo, Miraumontium et Ancoram, Gallicae ditionis loca, haut longe a Perona insedere. sub id tempus Heluetij ac Raeti auxiliares aduenere, protinusque omnis exercitus ad Corbiam, oppidum ad Somonam IIII supra Samarobrigam Ambianorum milliaribus, cogitur Kalend. VIIbrib., quo rex et ipse venit, ibique de Eduardi VI morte cognouit, atque ea, vt par erat, vel ob hanc caussam indoluit, quod vereretut, ne cum Caesarem Mariae defuncti heredis nuptias ambire Philippo filio sciret, foedus cum Anglis nuper initum ex hac occasione abrumperetur. Momorantius exercitui cum summo imperio praeerat, et primam aciem ducebat, in quo erant Antonius Borbonius Vindocinus et Ioannes Angianus fratres, Monpenserius, Niuernius, et G. Colinius maris praefectus, quisque cum CC cataphractis equitibus; erant et in ea XLIX peditum signa, quae XV OIO hominum constabant, quibus Colinius praeerat, Ringrauius et Rifebergus cum IIII legionibus sub XX vexillis, quae X OIO, Scotorum vexilla IIII, Anglorum II, quae IO CC efficiebant. leuis armaturae praecipuus dux erat Sansacus, penesque se II OIO circiter equitum habebat: tum ex delictis regni ordinibus III OIO sequebantur ductore Iallio. edicto paullo ante sanxerat rex, vt cuiusque alae equitum duces scloppetarios equites loricatos certo numero secum haberent, qui latera tegere, et, cum opus foret, praesto esse possent. in secunda acie rex erat cum Rupisurionio, Alfonso Atestino Ferrariae principe, Guisio, et Santandreano, quorum vnicuique aliquot equitum turmae attributae fuerant. Bosius hipparchus et Canaplius nobileis domesticos ac stipatores corporis Scotos, Heluetios, et Gallos ducebant. C omnis generis tormenta sequebantur optime instructa, quorum praefectus erat Io. Estraeus vir acer et ea prouincia vere dignus. ita ordinato exercitu rex Miraumontium, vnde Caesariani paullo ante digressi fuerant, eorum vestigijs insistens venit, et excursionib. a Guisio et Niuernio in Atrebates factis, Bapalmam vsque progreditur, oppidum quod ab Olsimontio magni nominis equite tenebatur cum X peditum signis et CCC circiter equitibus; ceteroqui tam limitaneis nostris inuisum, quam Taruennam Atrebatibus fuisse diximus. heic velitari, sed acri pugna certatum est, egressis praesidiarijs; ex nostris desideratus Nogentius; sauciati Brollius ordinum ductor, et Molimontius. tunc in castra ad regem venit Hieronymus Capiferreus cardinalis Sangeorgianus a Pontifice missus, vti iactabatur, vt de pace ageret, cum Hier. Dandinus item cardinalis ad Caesarem Pontificis quoque mandato profectus esset; sed adeo exulceratis vtrinque animis, cum neuter quidquam efficere potuisset, Sangeorgianus postquam honorifice a rege habitus et apud eum aliquot dies commoratus est, re infecta dimittitur. interea Bapalma a Colinio lustrata, cum deliberatione inter duces habita expugnari posse conueniret, iamque omnia ad obsidionem compararentur, noua difficultas exorta est, quae nostrorum consilium interpellauit. nam cum sterili et arido loco situm sit oppidum, penuria aquae laborare exercitum necesse erat. itaque frustra a peritis per regionem fontibus indagatis et puteis effossis, cum aqua rum salubrium copia non esset, hinc discessum est, et in agro Cameracensi posita
castra. consilium regis erat, si hostes exercitum simul tenerent, aliquod illorum oppidum aggredi, quod aut expugnaturus esset, vtpote idoneo praesidio destitutum, (neque enim fieri poterat, vt simul exercitum magnam partem ex praesidiarijs conflatum, et oppida milite munita haberent) aut eosdem suppetias ferenteis ad certamen coacturus, quod vnice exoptabat. Caesar, qui Cameraco metueret, nec ciuium animis satis fideret, arcem in ea parte vrbis, quae ad VIItrionem vergit, editiore loco exstruxerat, vt eos in officio contineret. cum rex a Cameracensibus, quando bellis his medij neutris partibus addicti essent, misso foeciali peteret, vt suum militem reciperent et comeatu iuuarent, vti erga Caesarianos fecissent, ilii comeatum quidem pollicebantur, sed militem nostrum recipere sibi liberum non esse respondebant, quod arce a Caesare ceruicibus suis imposita iam sui iuris non essent. itaque hoc dato responso hostes iudicati sunt, et hostiliter in eos agi cepit: continuoque Momorantius V Eid. VIIbr. propius admotis castris cum III equitum turmis et X peditum signis, quibus G. Colinius praeerat, vrbem circuit. crebris inibi proelijs certatum est, in quibus ex nostris desiderati Mallius Brezaeus alterius praetorianorum cohortis dux, et Cornetus ordinum ductor. capti ex hostibus Madrucius et Pontiuallius comites, et Strelonius ex Lucemburgensi agro primarius vir tormentorum praefectus. sub id tempus duo hostibus adempta signa, Auanensi notho duce in fugam verso, a Bordillonio Campaniae propraefracto prope Malaberti-fontem et ad regem allata sunt. inde vastato circum agro et deiectis munimentis atque ad internecionem caesis praesidiarijs Castellum Cameracense versus itum est. haut longe Robertus Croius Cameracensium episcopus praetorium amoenissimum magnis sumptib. exstruxerat, et vt erat voluptuarius, singulas eius parteis nominibus quoque voluptatum distinxerat; quippe in decliui positum quattuor separatis aedificijs quasi contignationib. ab imo per gradus ad fastigium tendentib. superstructum erat. id sibi hospitum rex sumpsit, nec damni quidquam inferri, aut aedificium aliquatenus foedari passus est, cum contra oppidani de Folembraeo olim a Rutij comite episcopi patrueli incendijs deformato tunc poenas sumpturum crederent. eodem hospitio vsi sunt et Guisius et Carolus frater; Alexander item Farnesius, qui in comitatu erat, et Castellionaeus cardinales. supra Valentianas ad Scaldim hostes contracto exercitu castra loco decliui muniuerant. eo rex cum totis viribus proficiscitur. collis intercedebat, sed hostis ex tumulis ad castrorum latera erectis violenta trans collem eiaculatione in nostros fulminabat. tandem Caesariani nostris appropinquantib. egressi castris, acri pugna conflixere: cumque res ad iustum proelium spectare videretur, nostri in aciem eodem fere ordine, quo prius, prodierunt. rex ipse ordines circumeundo singulos adhortabatur, ac praecipue Heluetios, quasi de summa rerum eo die decertandum esset; tum praemissa leuis armatura, et idoneis locis ad intercipiendum hostem disposita. ibi cum diu nostri constitissent, inclinante iam die reuocantur. dispersi leuis armaturae equites, in vnum agmen contrahuntur, moxque in equitatum hostilem inuecti, ipsum in castra compulere, non tamen sine iactura; desiderati ex nostris circiter C, et in ijs Ianlius nobilis Burgundus et Ferrerius alae equitum Renati Anglurij Giurij legatus. superueniente tandem nocte vtrinque a pugna cessatum est. postridie quid agendum esset deliberantibus nostris, placuit retro cedendum esse, quod hostem loco munito ac domi sedentem, et qui a tergo vrbem comeatu abundantem haberet, aggredi periculosum videretur, et satis esset ad gloriam, instructo in aciem exercitu eum ad certamen, quod ipse detrectauerat, prouocasse; damnosam alioqui omnem moram nostris esse, in hostico et loco incommodo diutius haerentibus. his accessit aduersae Momorantij valetudinis incommodum, qua siue ex continuo discurrendi per ordines et vociferandi labore, siue ex maerore, quod nullum aliud operae pretium cum tanto exercitu fecisset, ad mortem vsque conflictatus, deducendi citius exercitûs regi, qui sine ductu et consilio illius nihil fere conabatur, occasionem dedisse creditur. ita nostri ad Somonae-fontem duobus supra Augustam Veromanduorum, quae hodie Quintini Fanum est, milliaribus retro abiere, ibique circa XII Kal. VIIIbr. dissoluitur exercitus. dimissi persolutis stipendijs Heluetij, et nobilium
regni delectus domum abire iussi; pars equitatûs per praesidia distribuitur, pars Santandreano cum leui armatura attribuitur, qui cum Germanorum copijs et veteranorum signis Auxium-castellum infra Hedinum concessit, et inde in Pleumosios profectus, omnem circum Audomari Fanum, Insularium, Atiram, et Pernam, comitatûs Sanpauliani oppida, agrum ferro et flamma crudeliter vastauit, Pernae etiam arce expugnata, et occisis, qui in ea erant, Hispanis, nulla praeterea re memorabili gesta; nisi quod Carnutum vicedominus ad Insularium cum Hispanis, quos oppidani insolentiam eorum veriti intra moenia accipere recusauerant, diem integrum leuibus certaminibus pugnauit, et superior semper e proelijs discessit, sed eo minore laude, quod cum maiore numero minorem vicisset. relicto ibi cum legionibus suis Ringrauio, cui rex Hedini praefecturam donauerat, Santandreanus domum reuertit, et sub finem VIIIbris copiarum partem in hiberna distribuit, ceteros dimittit, Et haec quidem eo anno in Gallia et Belgico limite gesta sunt. in Italia interea minime cessatum fuit. nam cum Caesari supra modum graue esset, quod Senenses ad Gallos defecissent, minime sibi committendum existimauit, vt Gallos diutius Senarum imperio potiri pateretur. itaque antequam altius pedem in Etruria nostri figerent, et praesidijs ac munimentis potentiam suam in ea prouincia firmarent, eo exercitum mittere statuit. praefectus huic bello delectus Petrus Toletanus Neapolitani tunc regni prorex, quem Caesar longo ante tempore inde amouere decreuerat, postquam illum praepostera et contumaci seueritate totius paene nobilitatis animos a suo imperio alienasse sensit. ne. tamen videretur procerum regni querellis id dedisse, rem distulit, occasionem exspectans, qua sine iniuria virum illustrem iam aetate confectum et summis honoribus defunctum, honorificae militiae praetextu, starione illa omnino abduceret. huic itaque negotium datur, vt cum regni copijs et IIII OIO Germanorum, qui F. Gonzagae militabant, bellum contra Senenseis gereret. per Franciscum Toletanum Caesar cum Cosmo Florentinorum duce iam egerat, proposita periculi vicini magnitudine, vt in belli societatem veniret: nec aegre Cosmus assensit, quod, quamuis Ferrariensis cardinalis, qui summo cum imperio reipub. Senensium praeerat, et Turnonius praeclara quaeque de regis ac reginae erga ipsum voluntate pollicerentur, a Gallis sibi nihilominus timeret, cum videret exules suos sub signa Galliae cottidie conuenire, et magnis stipendijs sub rege merere; nullam praeterea in condicionibus foederis a rege cum Senensibus nuper initi factam sui mentionem: nam conuenisse inter eos, vt regem, cui libertatem deberent, tanti beneficij memores in posterum colerent; transitum eius militi per Senensis ditionis oppida liberum permitterent, ac comeatu iuuarent; in portibus classi ac nauibus Gallicis tutum receptum darent; rex vicissim eos ab armis externis tegeret, ac milite sumptibus suis conducto iuuaret. accedebat quod, quamuis nec Caesarem aut Hispanos, vt nec regem tam vicinum habere vellet, tamen quod Caesaris partes hactenus secutus esset, et contra a rege, vt sibi suspecto, metueret, Caesarem, quam regem, Senis potiri mallet. ante tamen quam res ad bellum apertum deueniret, via ab ipso inita est, qua negotium componeretur; vt nimirum Senensium resp. libera maneret, et erga regem quidem amice, erga Caesarem pro officio obsequiose se gereret, nec praesidio vllo autarce teneretur. sed quia dubium erat, an Caesar in has condiciones consentire vellet, et Pontifex, cuius interuentu Cosmus praecipue vtebatur, non bona fide in hoc negotio versabatur, quippe qui spe iam Senensium imperium deuorasset, et Cosmum de filiolae nuptijs cum Fabiano Balduini fratris F. imaginario Senarum principe contrahendis clam sollicitaret, nihil actum est. is siquidem condicionibus a Cosmo propositis addi postulabat, vt reip. liberae vir prudentia et probitate insignis ex cardinalium collegio a se praeficeretur, (is autem erat Marcellus Ceruinus Politianus, qui postea summus Pontifex renuntiatus est) et praesidium OIO CC militum sub duce a se itidem deligendo imponeretur. in eam rem Pontifex Achillem Crassum ab epistolis, et Cosmus Pyrrhum Saxetanum ad proregem miserant, qui de concordiae rationibus cum eo agerent. sed prorex ad Caesarem referendum esse censebat, et interea nullum tempus intermittebat, quo minus se ad expeditionem accingeret,
quantumuis dissuadente Andrea Auria, qui Germanico milite in Campaniam transportato, Puteolos et Baias, vbi portus melior et caelum mitius est, se receperat. nam vt triremium superiore anno quassatarum detrimentum omittatur, aiebat Auria, quae spes felicis successûs, tempore tam alieno in summa rei frumentariae penuria, et difficili auxiliorum summittendorum ratione? praesertim cum in montuosa et saltib. impedita regione bellum gerendum sit. nec vero sperandum, vt vno aut altero proelio res confici possit contra homines, qui pro libertate ad extremum vsque spiritum dimicaturi videantur. his et alijs rationib. Auria Toletanum ab expeditione dehortabatur, insuperque vt amicus monebat, ne se vltra proueheret, qui aetate iam grauis et vitae tranquillae commodis assuetus, militiae hibernae incommoda aegre toleraturus esset. verum Toletanus, siue quod Caesar vrgeret, qui hominem omni ratione a regni Neapolitani administratione remouere decreuerat, siue quod ambitiosus senex hanc militiam licet intempestiuam affectaret, et Auriam, vti in rep. natum, Senensium libertati occulte fauere crederet, proptereaque minus ex sincera fide haec ab illo dici existimaret, in proposita sententia perstitit, missoque in Insubres Francisco Osorio, qui IIII OIO Germanorum accerseret, et Ascanio Corneo delectus per Italiam habere iusso, Auriae triremeis tandem conscendit, et Liburnum adductis II OIO Hispanorum, et quos penes se habebat, Germanis, magno praeterea no bilium numero cum vxore ac liberis ac longo mulierum comitatu appulit, relicto domi Ludouico filio, qui per eins absentiam cum summo imperio praeesset. Garsiae alteri filio reliquas Italorum copias secum trahenti diuersum iter fuit per terram. iam Corneus cum IIII OIO Italorum Valianum venerat, et pontem Clanio impositum Florentinorum ditionis occupauerat, perque Senensem agrum praedis vtrinque actis omnia in armis erant. nondum tamen Germani ex Gallia Cisalpina, quib. praeerat Io. Bapt. Lodronius, euocati comparebant. vbi venit prorex Florentiam, a Cosmo et Helionora filia summo cultu ac magnificentia exceptus. de belli gerendi ratione cum genero agere cepit, et quia pauca admodum tormenta secum aduexerat, magnum eorum numerum cum reliquo omni apparatu ab ipso impetrauit. sed mox, seu viae laboribus fractus, siue quod intemperantius vxore noua eximiae formae femina vsus esset, in grauissimum morbum incidit, ex quo VII Kal. Martias decessit. patris morte Garsias, qui iam in Cortonensem agrum peruenerat, summae rerum praeficitur, Cosmo prouinciam recusante, cui is honos a Caesare delatus fuerat, Garsiaeque additur Alexander Vitellius magni nominis dux. ita autem partiti sunt copias inter se duces, quae XX OIO peditum Italorum efficiebant, vt Garsias in Clanij vallem cum maiore parte descenderet, et oppida ac castella quam plurima in ea occuparet, (siquidem excepto Clusio, quod festinatis operibus muniebatur, cetera omnia Gallos deseruisse resciuerant) Vitellius maritimam oram oppugnandam sibi sumeret, ibique cum Hispanis, qui Orbitelli erant, alijsque, qui pridem ex Sicilia exspectabantur, se coniungeret, vt Grossetum, illius regionis praecipuam arcem, nondum a Gallis munitam, communibus viribus expugnarent. euocatus ad eam expeditionem a Cosmo fuerat Io. Iacobus Medicinus Melenianus, paullo ante mortuo Io. Baptista Sabello; sed cum iam in itinere esset, morbum caussatus se excusauit. diuersa parteper Vmbriam Aurelius Fulgosius regis, nomine delectus habebat. primo impetu capta Asina-longa a Garsia, mox et Lucinianum, quod IO C hominum praesidio a Moreto Calabro tenebatur, deductis ante a Thermo praesidiarijs; et cum Garsiae dirui placeret, a Cosmo conseruatum, quod Florentinorum ditionis esse diceret, eaque de re iam a longo tempore litem Senensibus cum ipsis fuisse. Cosmus sub id Leonem Ricasolium, quem Senasmagis vt exploratorem, quam, vt prae se ferebat, componendis reb. oratorem legauerat, frementib. Senensib. reuocat, cum propter Mendozae et Hispanorum recens odium nulla ratione ciueis ad concordiam adduci, nostris rerum in vrbe potientib. nec vero vi vrbem animatis ita ciuib. expugnari posse animaduerteret, vicina oppida et arceis capiendas ac milite firmandas censuit, vt ita in dies arctius circumsessam eam tandem comeatûs penuria ad deditionem compelleret. itaque Luciniano capto, et ignobilibus aliquot in Claniensi valle oppidis, Garsias
Montem-fellonicum statuit adoriri. praeetat ei Sertorius Tienae comes Vicentius cum CLXXX circiter praesidiarijs, qui vbi rem in eo esse vidit, vt tormenta admouerentur, locum deserit. inde Corsinianum, hodie Pienzam, itum est, quam Iordanus Vrsinus defendendam susceperat; sed citius opinione tormentis admotis, cum satis temporis ad cepta propugnacula in iustam altitudinem adtollenda non habuisset, hinc discedere et Montem-Ilcinum cum suis se recipere coactus est. Clusium Paullus Vrsinus tenebat. Grossetum vero, a quo sibi metuebat Thermus iam appulsis Germanorum ex Gallia Cisalpina et Hispanorum ex Sicilia et Neapoli copijs, missus Corn. Bentiuolius cum CCCC peditibus et CC leuis armaturae equitibus, qui oram maritimam tuerentur. cum contra Montem-Ilcinum tenderet Garsias, in itinere Monticulum, castellum exiguum, sed situ munitum, et quod Montem-Ilcinum obsidentibus multum a tergo incommodare poterat, aggreditur; in quo plus, quam sibi persuaserat, negotij fuit, nam Hadrianus Baleonus ex ijs, qui Corsiniano cxierant, aliquot milites secum retinuerat, et cum CCCC delectis locum defendendum susceperat. tentata noctu aggressio ab Ascanio Corneo, sed irrito successu, amissis pluribus ex suis, et ipso saxi ictu in ore vulnerato. cum astu non succederet, vis abhibita est. locus is vndique editus, vnde et nomen sortitus est, ac magna ex parte praeruptus vix commode verberari poterat. tandem summa difficultate deductis in tumulum tormentis, (nam mense Martio ob continuos imbreis solum adeo luto corruptum erat, vt vix equi et homines in vesligio consisterent) deijciuntur propugnacula, et murus aperitur. bis aggressione facta bis repulsus hostis, amissa tamen turre, quam Hispani occupauerunt; sed cum puluis tormentarius deficeret, praesidiarij vitam pacti deditionem faciunt XII Kal. April. cum XXI dies hostem remorati essent. ademptis armis milites dimissi sunt, ab hoste admodum laudati, quod gnauam adeo operam in ignobilis oppidi defensione nauassent. captus Baleonus et Corsinianum deductus est. Bonconuentum Io. Iucundus cum leuis armaturae ala tenebat; is leui armatura Neapolitana veniente, quam ducebat Bisiniani princeps, locum deserit, atque in itinere interceptus, amissis XX ex suis fusus est. intercepti et CCC circiter ex nostris, qui Tregadam tenebant. ita plerisque locis praesidia disposuerat Thermus, non quod ea loca defendi posse censeret, sed vt hostem ad se venientem distineret, et interea muniendi sui spatium Clusinis, Grossetensibus, et Montilcinensibus daret. diuersa parte in ora maritima Germani Lodroniani Iuncatico egressi, vt frumentatoribus ex Plombinensi agro profectis praesto essent, a Cornel. Bentiuolio et Alexan. Interamnate male multati sunt, captis plerisque, pluribus occisis, et amissis signis. itaque qui superfuere, non iam de bello in ora maritima gerendo, ad quod destinati fuerant, sed vt se quamprimum per Volaterranum agrum et Arni-vallem magno circuitu ad exercitum conferrent, cogitare ceperunt. iam Montem-Ilcinum exercitus conuenerat, quo se Iordanus Vrsinus cum Mario Sanfloriano et Camillo Martinengo incluserat, belli omnem impetum, qui in ipsum vertebatur, excepturus. oppidum loco arduositum per collem porrigitur tribus fere partibus inaccessum. editiori vrbis parti, cui arx insidet, planicies quaedam subest, ad quam impetum fieri placuit, quod arce capta deditionem mox oppidi subsecuturam putaret Garsias. admotis igitur die Paschae ad illam partem tormentis, cum parum proficeret, et crebis interea erumptionib. nostri hostem fatigarent, OIO OIO peditum legi imperat per Etruriam, qui aggerem seruarent, genus hominum, aemulatione Hispanorum, etiam ad faciendas aggressiones promptum. deiectis continua verberatione propugnaculis, cum murum intus altissimum superesse, et post murum aggerem videret Garsias, quem superare et labor magnus et periculum erat, ad fraudes animum vertit, Moretumque Calabrum exsulem sollicitat, in patriam honorificum reditum et bonorum restitutionem pollicitus, si portam oppidi proderet. ille, re cum Vrsino communicata, oblatam condicionem accipere se fingens, hostem hora condicta venientem frustratus est, paucioribus tamen, quam sperauerat, interceptis. cum vero Roma XX OIO aureorum Montem-Ilcinum mitti per exploratores Garsias comperisset, in itinere prope Faliscorum montem, ditionis Pontificiae locum, per delectos pecuniam
intercipit. sed re euulgata cum Viterbij Pontificius legatus Garsianos, pecuniam vt apud se deponerent, coegisset, et orator regius apud Pontificem de facto expostularet, ea omnis, quantumuis frementibus Caesarianis, Pontificis iussu regijs ministris restituta est. felicior fuit successus in Montanio et Gaiacij comite capiendis, qui Senis VOIO aureorum Montem-Ilcinum ad praesidiarios deferebant, omnes enim aut occisi, aut in manus hostium cum pecunia deuenerunt. interea Pontifex vrgente Cosmo, qui de belli exitu vereretur, et propter viciniam multum damni acciperet, cardinalem Perusinum Ascanij Cornei fratrem Florentiam et Sermonetam Senas mittit, qui rerum pacificandarum viam inirent: quod vbi parum procedere vidit, ipse cum Io. Manrice Caesaris apud se oratore Viterbium venit, vt praesens negotio interesset. ibi eaedem, quae prius, condiciones in medium a Pontifice proponuntur, in quas tunc Caesariani consentiebant, quod Turcicam classem iam in altum euectam esse scirent, et copias Neapolim ne cessario reducendas esse prouiderent. fregerunt et ijs animos felices in Subalpina regione nostrorum successus, et inprimis Vercellae nuper a Brissaco captae ac direptae, detecta quoque Senis coniuratio, in cuius euentu omnem fiduciam posuerant; de quibus ante quam vlterius progrediar, aliquid dicendum est. cum Ferdinandus Gonzaga, de quo crebrae apud Caesarem querellae cottidie afferebantur, in omnium rerum egestate versaretur, ad haec summo suorum odio premeretur, ne nihil ageret, Benain in Lingouillae pago castellum munitum oppugnare decreuit sub Iunij initium, expeditionis auctore Trinitatis comite, qui cum Benae comitem fratremnostris partibus addictum Benae possessione exuere cuperet, Gonzagae persuaserat tunc consumpta annona magnam in oppido penuriam esse, eoque proculdubio factum iri, vt oppidani aduentante exercitu statim deditionem facerent. cum Gonzaga hac fiducia exercitum propius admouisset, Benae comes, qui a rebus omnibus imparatus erat, ad Brissacum scribit, qui tunc Carmaniolae erat, et quo in periculo sit, ostendit. erant in oppido omnino IIII signa peditum, nullus praeterea dux praeter Ludouicum Ducum. itaque ipsius rogatu Blasius Monlucius a Renato Birago praeside exoratus, illuc mittitur, et cum eo Theodorus Bedinius cum cohorte sua. octo post Gonzagae aduentum diebus Monlucius Benam ingreditur magna comitis et Gallorum laetitia. cum molatrinis extra oppidum igni consumptis, et aqua auersa, earundem vsu vrbi ademto, speraret Gonzaga, etiam vi non adhibita, oppidum breui deditum iri; Monlucius, dum hac spe ab impetu faciendo abstinet Gonzaga, interea dabat operam vt messis in vrbem importaretur, et pistrina grano molendo idonea pararentur. igitur datum negotium Io. Turino Hieronymi Turini famosi illius ducis F., vt incisis obicib., quibus aqua ab hostibus auersa fuerat, aquam in antiquum alueum reduceret. id semel atque iterum feliciter peractum est, ex eoque magna commoditas tantisper in vrbe ab obsessis accepta, donec ex lapidib. epitaphijs, architecti cuiusdam consilio, molae fabricatae sunt. interea emissis noctu ad certamen praesidiarijs, simul emissi sunt et oppidani IO C, qui cum instrumentis ido neis messem maturam diuersa parte secarent; quod tanta diligentia et studio factum est, vt breui annona obsessi abundarent, quo animaduerso Gonzaga spe sua delusus, qui nulla tormenta secum adduxerat, soluta obsidione retro cedere coactus est, non sine manifesta indignatione, et sinistra de Trinitatis comite concepta opinione. paullo post Brissacus Curtemiliam exercitum ducit, quam P. Salseda olim cum Hispanis tenuerat. oppidum est in Lingouillae itidem pago, quod fluuio diuiditur, et arcem impositam habet, ac subiectum suburbium trans fluuium, vbi Brissacus hospitium libi delegit. citra fluuium sub arce coenobium iacet, quo III signa Boniueto ductore illata sunt. eo deducta et VIII tormenta citra pontem latericium, quo fluuius transmittitur, vt inde murus, qui coenobium ex aduerso spectat, verberaretur. iam Piessius Richelius vrbem occupauerat; sed maius negotium in arce occupanda erat, quae nisi tormentis adhibitis capi non poterat. interiacebat fluuius, quem tormenta transmitti necesse erat, vt ad illam partem admouerentur, qua verberario commode fieri poterat. itaque vadum tentari placuit, an illac fundo solido tormenta traduci possent. id industria Monlucij contra reliquorum
ducum sententiam procuratum est, deducto etiam ad locum ipso Brissaco, et citra periculum tandem traducta tormenta, et aperto muro in vrbem intromissa: quae vbi arcis praefectus praeter opinionem admota vidit, signo facto de deditione cum Boniueto egit. interea Brissacus, qui Aluarum Sandaeum auxilio venire, iamque ad Stephani Fanum V ab oppido milliaribus consedisse intellexerat, relictis in vrbe ac coenobio VI vexillis, collem oppositum cum reliquis copijs occupauerat, cum Sandaeo decertaturus. sed vbi Sandaeus deditam arcem cognouit, statim cum suis retro cessit. Richelius, qui in ea obsidione egregiam operam nauauerat, loco cum summo imperio praeficitur. inde Monlucius Alba Pompeia egressus cum III cohortibus et II colubrinis Sarneuallem tendit, factaque verberatione, cum praesidiarij ad collo quium descendissent, nostri postica parte scalis admotis in murum euadunt, et oppidum capiunt ac diripiunt. quo facto vicina Albae castella aliquot vltro deditionem fecere. inde cum totis copijs Brissacus Cebam aggreditur. vrbs est exigua, situ amoena et aedificijs elegans, itidem in Lingouillae pago, quae fluuio alluitur, et collem impendentem habet, cuius in imo saxum praeruptum conspicitur, saxoque impositum eremitae tugurium, ad quod per tabulam transuersam adibatur. haut longe hinc propugnaculum erectum erat, quod fossa cum vrbe coniungebatur. aduentante Brissaco praemissi Franciscus Bernardinus et Monlucius castrorum praefecti, qui castris locum deligerent, et hospitia designarent. ij pugnandi calore muneris sui obliti cum praesidiarijs egressis manus conserunt, et superueniente Boniueto fundunt, fossaque superata medij inter collem et vrbem eos excludunt, ipsumque ducem interficiunt. nocte vergente cum nondum hospitia assignata essent, exercitus sub dio pernoctauit; sed praefectos castrorum successus excusauit, quo territi qui tugurium saxo impositum tenebant, magnam partem Corsi, petito cum Sanpetro Ornano colloquio, vbi de ducis sui morte certo cognouerunt, deditionem faciunt, et auctores fueruntijs, qui propugnaculum vicinum tenebant, vt idem facerent; ijsque se dedentibus mox vrbs Brissaco patuit, qui ne comeatus consumeretur, loco statim egressus est, relicto cum praesidio Lupo ordinum ductore. cum ea loca tam facile capta recuperare frustra tentasset Gonzaga, extracto per inducias tempore, Astam se recepit, vnde, cum aliud non posset, de Valfenera munienda consilium capit, solo fertili et commodo sita, haut longe a Villanoua in Astensi agro; quo loco occupato fiebat, vt Cisterna et Damiani Fanum quasi intra Astam et locum illum includerentur, et Albae ipsi multum ex eo incommo daretur. ruptis inducijs in id summa diligentia incubuit Gonzaga, vt munitiones festinatis operibus excitaret, sed interceptis interim a Brissaco Vercellis aliquantum interturbatum opus est. id vero ita accidit. deductis ex Subalpina regione Germanorum legionibus, cum Gonzaga copias admodum exiguas, quae supererant, huc illuc per praesidia distribuisset, innato ipsius et Hispanicae gentis odio, et contra Brissaci atque adeo Gallici nominis ingenito popularium mentibus amore factum est, vt multa conari nostri, vix illi se tueri possent. itaque Brissacus cum Carmaniolam copias coegisset sub exitum VIIbr. summo silentio cum OIO IO CCC pedibus et CCCC equitibus profectus Vercellas noctu inuadit, et inscensis scalis capit. superabat arx, quae a Sanmichaelio Hispano tenebatur, nec nisi tormentis capi poterat quae Brissacus, quo expeditior esset, minime secum adduxerat, ab exploratoribus monitus, in episcopi hortis machinas esse, quibus capta vrbe ad arcem verberandam commode vti posset; et Merula Montestrucius muri locum inarce se notasse aiebat, ad quem vel solius arietis impulsu magna ruina breui tempore edi posset. sed conatibus initio prosperis fortuna postremo inuidit, Montestrucio, dum post captam vrbem sub diei crepusculum Charrio quasi gratulabundus obuiam in amplexus ruit, a Charrij milite, qui illum rebatur hostem, imprudenter occiso, et machinis, quae in vrbe erant, minime instructis. sicque inutilibus repertis. itaque cum statim Gonzagae iussu vicina praesidia passim ad Germani Fanum conuenissent, et periculum esset, ne arce et oppido clausi nostri interciperentur, Brissacus direpta vrbe, et omni Caroli ducis pretiosa supellectile, quae in palatio vrbis reposita erat, atque ingenti illo ac famoso monocerotis
cornu secum absportato, captiuis praeterea multis abductis, eam biduo post deserit, primoque diluculo profectus, insequente Caesare Magio cum Demetrij Epirotae et Tiberij Brancatij alis equitum, magnum discrimen adijt. sed tardius adueniente Fr. Atestino, qui Crescentio profectus fuerat, nostri incolumes, non sine aliqua tamen praedae iactura, transmisso Duria ad sua reuersi sunt. paullo ante Carolus dux Sabaudiae miti ac simplici ingenio princeps, sed aduersae fortunae, quam tota vita fere expertus est, sustinendae impar, Vercellis decesserat XVII Kal. VIIbr. relicto Philiberto Emanuele filio longe dispari ingenio et fato, quippe qui virtute sua quae in multis enituit, meruit, vt paternae ditioni, a qua spoliatus fuerat, restitutus, honorificentissimam longe adfinitatem nobiscum contraheret. ceterum obscurum Caroli nomen fecit, vt mors quoque eius obscura fuerit, multosque, qui res horum temporum prodiderunt, fefellerit, atque Sleidanum inprimis diligentem alioqui scriptorem, qui mortem illius in sequentem annum perperam coniecit. Senis vero sub id tempus Iulij Saluij, qui nuper plebis dux creatus fuerat, (is summus inter plebeios magistratus est,) consilia detecta sunt. nam cum sumptibus immodicis bona sua et fratrum, quos multos habebat, exhausisset, sub Picolomineo Amalfitanorum duce, qui a Caesare reip. praefectus fuerat, ex publicis opibus priuatas lacunas sarcire solitus, cum id amplius non posset, homo alioqui natura rerum nouarum cupidus, cum IXvirorum ordine, qui regis rebus non ita fauebant, consilia conserere cepit, tandemque a Leone Ricasolio Cosmi oratore corruptus, clam Hispanis, nam specie ciuitatis atque adeo Etruriae a Transalpinorum iugo liberandae res gerebatur, portam vrbis ipsi traditurum pollicetur. huic se adiunxerat Hieronymus Pisanus, qui plebis praefecturam ambiuerat, et a rege dignitate impetrata a Ferrariensi et Thermo repulsam tulerat, indeque contracta indignatione AEneam Picolomineum primarium virum contra Gallos sollicitabat, et vt de patria in libertatem vindicanda cogitaret, sedulo incitabat. sed astu Moreti re detecta, Iulius Saluius et frater eius Octauianus, Vinalij item fratres capti et coniurationis conuicti capite luerunt. AEneae parcitum ob nobilitatem et amplitudinem familiae, quod, quamuis suspectus esset, ab Hispanorum tamen rebus abhorrere crederetur. cum hac spe excidisset Cosmus, et alioqui Caesarianorum res nutarent, facile in condiciones a Pontifice propositas vtrique consentiebant. iamque perscriptae et obsignatae erant; tantum Ferrariensis, qui potestatem a rege habere dicebatur, consensus requirebatur. sed ille diu tergiuersatus, dum Montis-Ilcini obsidio solueretur; tandem Viterbium proficiscitur, quo Caesaris nomine Fr. Toletanus Florentia venit, et Roma Lud. Sangelasius Lansacus, qui coram Pontifice de Cosmo questus est, quod consilio, pecunia, milite ac receptu Caesarianos contra regem nulla offensione laesus iuuaret. ibi nihil agi potuit, cum Ferrariensis subscribere nollet, et Galli Senis excedere omnino recusarent. inde mox Ferrariensis Flaminium Stabiam Vrsinum ad regem mittit, qui eum de Senensium rebus certiorem faceret, et de Etruria securum esse iuberet. interea de classis Turcicae aduentu fama sparsa Petrus Pacecus cardinalis, qui Petro Toletano in regni Neapolitani administratione successerat, Garsiam vrgebat, vt ad tuendam Siciliae, Calabriae, et Apuliae oram quamprimum copias reduceret, neque spe Senas capiendi, quae incerta esset, certum de amittenda Neapoli periculum adiret. decreuerat Garsias IIII OIO peditum Italorum in Cortonensi agro relinquere, qui se absente per regionem libere grassantes proximam messem corrumperent; sic enim tandem Senenseis comeatûs inopia ad pacis condiciones adduci posse; sed cum pecunia ad stipendum deesset, consilium illius frustra fuit. igitur deducto ex Etruria exercitu per Pontificiam ditionem festinatis itineribus Neapolim contendit. Cosmus, quem Caesariani nullo alio operae pretio facto cum rege commiserant, et Gallorum viribus ac potentiae sine vllo auxilio obiecerant, cum pedem retro ferre non posset, dolorem dissimulauit, in omnem curam intentus, vt alienam culpam corrigeret, neque consilij poenitere videretur. itaque tormentis ad Politianum deductis, reuocatum suum militem per vicina praesidia distribuit, et partim Politiano, Foliano, et Luciniano, quod tunc tenebat, partim Arretio, Cassiani ac Geminiani Fanis, alijsque locis
imposuit. Senenses contra, Montis-Ilcini soluta obsidione, non iam secure, sed insolenter omnia agebant: successuque elati, a Cosmo superbe Lucinianum reposcunt; quod quamuis ille negaret, et oppidum Senatûs Bononiensis sententia olim Florentinis adiudicatum diceret; tandem interuentu Pontificis, cedente tempori Cosmo, impetrauerunt. tunc et ex insolentia etiam in lasciuiam effusae mulieres exemplo virorum pro libertate arma sumpsere. nam postquam sublato Iulio Saluio, ea potestas, quam ille nimiam solus obtinebat, in plureis distributa est, et in treis regiones diuisa ciuitate, tres quoque plebis duces constituti sunt. horum aemulatione III OIO circiter feminarum, tam nobilium quam plebeiarum, sub Forteguerra, Picolominea, et Liuia Fausta primarijs matronis Nympharum habitu succinctis, vexilla cum emblematis gestantibus, lustrata ciuitate, Thermo ipso obstupescente, in forum conuenerunt, Franciae ac libertatis nomen inclamantes, et biduo post vnaquaeque cum sporta, palis ac marris, reliquisque terrae fodiendae idoneis instrumentis, salutata ante archiepiscopi aedeis B. Dei genitricis imagine, in cuius patrocinio vrbs Senarum est, et accepta a Ferrariensi cardinali benedictione, ad laborem diurnum muniendae vrbis summa alacritate concessere. bellum Etruscum vtcunque ceptum eodem anno Corsicum excepit. in Genuenseis, in quorum ditione Corsica est, non heri, aut nudiustertius reges nostri ius sibi arrogant. nam cum ciues rerum suarum statum pertaesi remp. in meliorem formam reducere cuperent, ante CC circiter annos orato res ad Carolum VI Damianum Cataneum, et Petrum Persium miserunt deprecatum, vt ciuitatis imperium accipere vellet; hisque condicionibus, abdicante se imperio Antonio Adornio duce, transacta res est; vt rex patronus ac legitimus reipub. et omnium eius ditionum dominus esset, saluo tamen iure Imperij, ipsiusque nomine praeses natione Gallus imponeretur, qui duo suffragia in Senatu, vti superiores duces, haberet; ipsi amicos regis pro amicis, hosteis pro hostibus haberent, ratis nihilominus foederibus manentibus, quae ipsis cum Constantino politano Imp. et Cypri rege intercedebant; praecipue X reip. arces regis fidei et tutelae, atque ab ipsius milite seruandae committerentur; resp. in fide regis permaneret, nec vllo casu a regia corona alienaretur. exortis deinde Aurelianensium ac Burgundionum in Gallia factionibus, quibus paene regnum pessum datum est, Mediolani duces, propter viciniam, ius, quod resp. vltro regibus nostris detulerat, in Genuenseis vsurparunt. tandem deiecto Ludouico Sfortia Ludouicus XII antiquam possessionem recuperauit, et imposito Philippo Cliuio praeside per VIII annos imperium eius tenuit, rebellante deinde plebe Paullus Nouius expulsis Gallis dux creatur. sed Ludouicus mox recepta vrbe; et securi percusso Nouio, arcem tanquam frenum ferocienti multitudini imposuit. postremo Octauiano Fulgosio vltro se in reip. gratiam ac commodum imperio abdicante, Franciscus rursus regum Franciae ius in ea retinuit, et Fulgosius ipse regis nomine totos IX annos reipub. praefuit, donec post Ticinense proelium Galli omni Italia depulsi, Genuensi quoque imperio exuti sunt. quod iuris in Genuenseis, idem sibi et in Corsica esse cum existimaret rex, eo magis hanc expeditionem suscepit, quod alioqui Genua Caesaris partibus addicta transitus per mare in Italiam omnis sibi interclusus esset, et Corsica occupata, ad oram maritimam Genuensium tuendam, et transportandas Massilia in Etruriam copias via aperiretur. iam certo de classis Turcicae aduentu duce Dragute constabat, quae numerum LX triremium, praeter XXVI Gallicas, quae in Chio insula Polinio duce eo anno hiemauerant, explebat. ad cuius famam Andreas Auria paucos Genuae menseis moratus, postquam P. Toletanum Liburni exposuit, Neapolim ad regni litus tuendum reuertit. interea vbi classis nostra sub initium Iunij in sinu Corinthiaco cum Turcica se coniunxit, ambae in Calabriam delatae sunt. ibi, discurrentibus per littus Turcis, multa damna popularib. inflicta. inde relicto a tergo freto Messanensi Siciliae oram legerunt, et in Pachyni conspectu iactis ancoris, et exposito in terram milite, non sine suorum clade, in Africam descenderunt, rursumque Sardiniam delati, refecto milite, et purgatis triremibus, postremo ad Corsicam appulerunt: pars ad praedas faciendas ablegati, pars maior, et in ea Dragutes cum Polinio in Iluam impetum fecerunt. id praesenserat
Cosmus, et instructa ac munita diligenter praecipua insulae arce, Portum-ferratum vocant, ei Lucam Antonium Cupanum, et Plombino, quod Iluae obiacet, quodque tentaturos nostros putabat, Chapinum Vitellium cum OIO CC delectis imposuerat. eo etiam Iacobus Apianus Plombini regulus IIII triremeis miserat cum CCC delectus duce Simeone Rossermio Pisano, et copioso comeatu, qui, seu Portus-ferratus, seu Plombinum peteretur, praesto essent. capta a Dragute Marcianum, Capileuerium, Hilarij Fanum, ac Ripense oppidum. Iugum arx vetus obsessa et dedita; sed Dragutem fidem non seruasse scribit Hadrianus. vrgentem frustra Polinium, vt aut in Portum-ferratum aut Plombinum impetus fieret, Dragutes audire noluit. itaque Iluae X dies commoratus, praedis abactis, in Corsicam rursus renauigauit, transportatis secum Thermo, Iordano Vrsino, Aurelio Fulgosio, Valerone, Ioanne Turino, et Vincentio Thaddaeo, reliquisque regijs ducibus, qui de rebus Etruriae securi, relicto Senis Ferrariensi, ad Corsicum bellum profecti sunt. nostros Corsicam aggressuros iam ante coniecerat Auria, et veritus ne nostri si propius accessissent, facile ad suas parteis vniuersos incolas, vt sunt mobilia Corsorum ingenia, traducerent, Neapoli ad Georgianum Genuae magistratum scripserat, et monuerat, vt maritima insulae loca, ac praecipue Caluium et Bonifacium, praesidio ac comeatu firmarent. nostri exscensionem in insulam fecere VIII Kalen. VIIbr. eorum in comitatu erat Sanpetrus Ornanus et alij Corsi a Genuensium partib. alieni, Io. Bernardinus Sanseuerinus Somae dux cum XI Italorum signis, et Valero VI Gallorum vexillorum dux. praemissus Somae regulus cum suis, qui Bastiam in qua insulae magistratus ius dicunt, in littore Etruriae opposito sitam aggrederetur. sub secundam noctis vigiliam appulsis IIII triremibus, quibus vehebatur, et exposito milite, in muros non ita altos insilit, et facile loco fere vacuo potitur, quod oppidani in arcem metu Turcorum confugissent. mane cum facere deditionem regis nomine iussi recusarent, displosis ex triremi tormentis territi condicionem accipiunt, vitam et res saluas pacti. appulsa reliqua classe Thermus continuo Florentij Fanum petit, IX a Bastia milliaribus distans oppidum in spatiosa planitie iuxta mare, ceteroqui minime munitum. praemisso Valerone cum suis, oppidani vix conspecto hoste dedunt se. quod situs loci arrideret, placuit illum muniri, summoque studio festinatis operibus in id incubuit Thermus. interea ipse locum ad Petri Fanum vicum situ firmum in montibus vicinis deligit, ad quem non nisi per angustas fauceis adibatur, quas milite seruari et pro tempore muniri imperat, misso Sanpetro Ornano cum parte copiarum Vernucinum, hodie Aiazum vocant, oppidum mercatoribus Genuensibus frequens et opulentum, quod primo impetu captum, ac militi in praedam concessum est, Corsis Genuensium sibi infestorum opes auide diripientibus. parte alia Dragutes cum suis Bonifacium obsidet, primarium Corsicae oppidum, et arcem belli olim, cum Pisani et Arragonij contra insulanos bellum gererent, ideoque a Genuensibus postea summis sumptibus magnoque studio munitum, vt aduersus omneis omnium hostium impetus tutum esse videretur. longa et continua verberatione cum parum proficeretur, amissis iam IO C circiter Turcis, Nasius ex Prouincia ordinum ductor, quem Thermus Draguti comitem adiunxerat, homo gnauus et rerum agendarum peritus, specie cum aliquo ex obsessis sibi noto colloquendi, signo dato, quosdam euocat, et quo in periculo versentur, si diutius resistant, ostendit; Dragutem clade accepta non tam debilitatum, quam iritatiorem redditum decreuisse, vel suorum omnium iactura damnum illatum vlcisci; nec dubium esse, cum in eo proposito sit, quin ipsos expugnaturus sit, et ad internecionem funditus deleturus. igitur calamitati praeuertant, et regis clementiam experiri, quam extremum vitae periculum adire malint. his et alijs rationibus Nasius ab oppidanis obtinet, vt deditionem regi, vitam et res saluas pacti. facerent, non sine occulta Dragutis offensione, qui capiendae vltionis commoditatem et praedam quasi paratam sibi e faucibus eripi indignabatur, quorum tamen alterum postea occasione ista consecutus est: nam praetorianus quidam, qui dum praesidiarij, vti conuenerat, egrederentur, inter suos stabat, conspicatus ex praesidiarijs militem, qui egregium et affabre factum scloppetum gestabat,
eum proterue manibus ipsius eripere conatus est: ille iniuriam non ferens probrosum quippe summe militi, si arma sibi eripi patiatur, directo in praetorianum scloppeto, ipsum confodit, socijque aliquot quasi per rixam accurrentes itidem inibi occisi sunt. vnde iritati ceteri in miseros praesidiarios ruentes vlciscendi damni in obsidione accepti occasionem arripuerunt; vixque Nasius ipse, qui quod fidem de incolumitate obsessis obligasset, vt rixam componeret, in medios venerat, Dragutis opera e Turcorum manibus ereptus est. Sigonius vi tentatum primo Bonifacium ac tandem fraude expugnatum scribit, nec tamen explicat. rem, vt a nostris perscripta est, et verisimilis visa, exposui. vtcunque sit, capto oppido Dragutes indignabundus in altum vela dat, et captiuis multis abductis alieno maxime tempore nostros deserit, caussatus proximam hiemem. interea Polinius imposito in triremeis milite Caluium tendit, oppidum in mari positum trilatera forma, cui arx munita insidet, vndique fere inaccessum, nisi ab ea parte, qua Franciscanorum coenobium subiectum habet. suburbia a nostris capta et oppidum arctissime cinctum toto VIIbr. et VIIIbri, cum discessu Dragutis audacior factus Auria cum classe superuenit. nam Genuenses casu inopinato perturbati, cum se, Caluio excepto, totius Corsicae possessione depulsos dolerent, ad eam recuperandam toto animo incubuerant, eique negotio cum summo imperio Auriam praefecerant, qui nulla affectae aetatis, iam enim LXXXVII annum excesserat, excusatione vsus, suis rogantibus deesse noluit, et cum solemni pompa imperij insigne in templo accepisset, mox Caesarem de re certiorem facit, monetque praecauendum inprimis, ne nostri Genuensem populum frumenti subuectione intercluderent, atque eius damni metu licet inuitos ad suas parteis pertraherent. ob id ad Caesarem legatus decernitur, qui eum impense oraret, vt amice reipubl. tam necessario tempore suppetias ferret. is et prompto animo laturum se auxilia promittit, OIO OIO Hispanorum ac totidem Germanorum oblatis, et Auriae, vt omneis ad id bellum triremeis suas conferret, scripsit. in eam rem delectus per Etruriam Genuenses habent, et Chapinum Vitellium, qui Cosmo militabat, delecto militi praeficiunt, ac Ludouicum Vistarinum castrorum praefectum creant. dum classis apparatur, Augustinus Spinula cum XXVI triremibus praemittitur, cuius aduentu Caluij obsidio soluitur, Thermo ad eum locum, quem in vicinis montibus muniuerat, se cum suis recipiente. mox cum toto exercitu Auria Corsicam versus cursum intendit, eo consilio, vt cum nouitium militem haberet, a meridionali insulae parte, in qua infirmiora loca nostri tenebant, initium faceret, atque eadem opera suos exerceret, Vernucinumque ac Bonifacium, cuius ciueis bene affecto erga remp. esse animo sciebat, reciperet. sed Corsum promontorium secunda nauigatione praeteruectus, cum subito coorta tempestate citra periculum vltro progredi non posse animaduerteret, (iam enim IXbri ineunte hiems ingruebat,) consilium ex tempore necessarium cepit, et in Fani Florentij sinum classem intulit. oppidum illud nostri valido praesidio tenebant, et festinatis operibus muniebant. sed cum ex Genuensi quodam, qui oppido profugerat, certo cognouisset Auria, magna rei frumentariae inopia oppidanos laborare, locum obsidendum esse ex praefectorum consensu decretum est: quam ad rem fecere animos aliquot naues Hispanae IIII OIO Hispanorum vehentes a Philippo Hispaniarum principe summissae. cetera quoque ad eam obsidionem necessaria diligenter a Cosmo subministrata sunt, ac CC equites missi ducibus Carloto Vrsino, Troilo Rossio comite, Bartholomaeo Rhodiensi, et Paullo Cerata. interea vt hostis aliquod operae pretium faceret, Bastiam, quae haut longe hinc abest, expugnare statuit, eoque V vexilla cum aliquot triremibus mittit. eam L solummodo Galli tenebant, qui nihilominus animose restitere, et nisi admotis tormentis deditionem facere recusarunt. cum inde egrederentur nostri, indignati Hispani tam exiguo numero homines adeo audacter sibi illusisse, pudore in iram verso parum abfuit, quin contra fidem datam, in eos, vt gratia et condicionib. indignos, infestis signis incurrerent. fides tamen Italorum interuentu seruata fuit. inde totus belli impetus in Fanum Florentij vertitur, et quamuis continuae foeda hieme pluuiae terra marique militem infestarent, ipse Auria nullo neque
aetatis neque curarum incommodo fractus constantissime in obsidione perseuerauit: nostrique tandem constantia eius victi et extrema penuria coacti deditionem post trium mensium obsidionem fecere, vti deinceps dicemus, quando ad insequentem annum haec pertinent. vt vero etiam domestica attingam, hoc anno III Eid. Februar. quaestores aerarij IIII seu thesaurij, qui patrimonij regij, quod vulgo Domanium vocant, curam gerebant; ac totidem indictionum et oblationum praefecti vulgo Generales dicti, cum huc vsque separata munia habuissent, et dilapidato fere per oppignerationes regio patrimonio, illorum esset inane nomen, vtrorumque nomina et functiones confusae sunt, aucto numero et coactoribus primarijs, qui XVI erant, aequato: inde ingens pecunia corrasa, nec aliud paeterea operae pretium fuit; patefacta interim porta ad immodicum illum, qui postea creuit, et maxime omnium hodie quaesturam regni grauat, munerum publicorum numerum. nec multo post fabrica monetaria Luteriae instituta est a Gul. Marillaco, in qua aurei argenteique numi elegantissima forma cudebantur, ita vt frau, quae in decurtandis alijs a plagiarijs impune admittebatur, in ijs facile deprehendi posset. sed postea intermissa, quod in ea plus formae, quam ponderis et aestimationis ratio habita esset. lex item VIII Eid. Maij in senatu promulgata est, qua praediorum vrbanorum vectigalium possessoribus vectigalis redimendi potestas facta est, pretio definito, quod vicenorum annorum fructus pensionesve exaequaret. mox legem interpretatus est princeps, et ne tritici vinive vectigalia et aliarum denique rerum, quam pecuniae, redemptitia censerentur, sanxit. hoc vtilitati publicae datum. plus aulicorum auaritiae concessum. nam eodem anno actuarij publici in vna quaque regia curia edicto constituti sunt, apud quos omnium rerum contractus, qui L Francicum pretium excederent, describi iubentur. alij item edicto scribae creantur, apud quos acta omnia; quae ad sacerdotia pertinent, exscribi praecipitur. vtrisque quaesitus color, vt nimirum falsitatibus obuiam iretur. denique et lege lata duplicatus est coactorum fiscalium numerus, atque sancitum, vt cum annum munere defuncti essent, insequenti rationes ad aerarium referrent, nec ad munus gerendum admitterentur, donec residuum exsoluissent. quod idem postea obtinuit in ijs omnibus muneribus, quae rationibus reddendis obnoxia essent, ita per multiplicatos aerarij rationales sensim imminuto ipso aerario. tunc et multi in Gallia ob relligionem supplicio affecti sunt; ac Lugduni quidem Martialis Albus, Petrus Scriba, Bernardus Seguinus, Carolus Faber, Petrus Nauierius, alij, qui omnes publicis Bernatum sumptibus Lausanae operam litteris dederant, et propagandae relligionis, quam Bernates profitentur, caussa in Galliam summissi fuerant; antequam tamen eius rei quidquam egissent, comprehensi publice cremantur, nec vt ijs parceretur, Bernates a rege impetrare potuerunt. cum ad supplicium ducerentur, vna quoque Lud. Marsacus homo militaris; sed qui in sacris libris legendis multum temporis contriuerat, productus est, minime reuincto collo, vti fieri assolet, sic enim iudex, quod ille regi militasset, iusserat; cumque videret socijs indutum collo a carnifice laqueum, quaesiuit a praetore, an eorum potior, quam sua caussa existeret? cur enim, inquit, non me simili torque donas, et tam illustris ac praestantis ordinis me quoque equitem creas? quo dicto alludebat ad vsu receptum inter principes morem, qui quos cohonestare volunt, in sui ordinis numerum cooptant, et torqui veluti honoris ac virtutis insigni donant. saeuiebat tunc vltra modum Luteriae pestis: et multi cottidie ob relligionem flammis exurebantur: cuius rei inuidia a multis in cardinalem Turnonium reijciebatur, qui regni tranquillitatis summe studiosus cum esset, nec citra turbas in caussa relligionis quidquam nouari posse existimaret, sectarios omneis vt publicae quietis perturbatores odio prosequebatur: sed culpam plures in Pictauiam Valentinam conferebant. quae vt Aumalium et Marcianum generos captiuos redimeret, ob relligionem damnatorum bona fisco adiudicata a facili principe, cuius ingenio abutebatur, veneficijs suis impetrauerat, et per homines suos atque emissarios quaestiones ea de re vt frequentes ac calumniosae plerunque haberentur, curabat. sub finem VIIIbris, ne vtrinque hic annus iudiciorum seuerorum exemplis careret, Michael Seructus Tarraconensis Geneuae supplicio
affectus est. is professione medicus cum impuras manus ad theologiae sacra attulisset, erroneas de sacrosancta Trinitate et ad Dei contumeliam pertinenteis opiniones inuexerat, librisque editis defenderat: igitur comprehensus cum sententiam mutare nollet, re prius ex Io. Caluini consilio cum Bernatibus, Tigurinis, Basileensibus, et Schafusianis ministris communicata, tandem ad mortem damnatus est. eius doctrinam postea Caluinus, quod ei ex illius nece inuidia conflaretur, proposuit, et publicato libro confutauit, quo in haereticos etiam gladio a magistratu animaduertendum esse contendit. Maio praecedente regina filiam pepererat, pro qua Margarita regis soror fideiussit, de suoque nomine appellauit. eodem mense Franciscus Donatus Veneti Senatûs princeps diem suum obijt, a Io. Donato cognato laudatus, in cuius locum Marcus Antonius Triuisanus vir sanctitate vitae et integritate, quam rerum agendarum peritia melior, quamuis se excusasset, communibus suffragijs suffectus est. nec multo post de re feliciter aduersus piratas gesta affertur a Christophoro Canali, qui Bifum Mustapham latrocinijs nobilem Dalmatiae et Iapygiae opposita littora vtrinque infestantem in sinu Hadriatico apud Hydruntem aggressus, primo impetu treis eius biremeis tormentorum ictibus verberatas demergit, reliquas in fugam vertit, ipsumque mox Mustapham pugna elapsum summa diligentia tandem adsecutus capit, et captum in furcam agit. Kal. Ianuar. huius anni Ioannes Riuius Athendori, quod est oppidum occidentalis Saxoniae, Albionis et Vitichindi Saxonum principum patruelium sacro lauacro auctoritate Caroli magni ablutorum nobile, natus, Misenae Hermundurorum, vbi ludo litterario praeerat, obijt, cum annos cum saeculo numeraret. is Coloniae primum, dein post Georgium Agricolam Zuiccauiae, postea Annebergi, ac tandem Misenae, ab Henrico Saxone Mauritij VIIviri patre euocatus, pueritiae ac iuuentuti instituendae sedulam operam totos XXV annos impendit, Latinae linguae ex Terentij praecipue fabulis, quas et notis illustrauit, hauriendae et addiscendae suis auctor et hortator assiduus: ad extremum studijs theologicis se totum mancipauit, in quibus et multa scripsit, ac postremo defecit, Georgio Fabritio Chemnicensi, qui eius vitam descripsit, in munere scholae regendae successore relicto. haut multo post prid. Kal. Mart. Safeldiae in natali solo tabe extinctus est Erasmus Reinholdus, qui secundum Ioannem Regiomontanum, et Nicolaum Copernicum rem astronomicam maxime illustrauit, additis ad Ptolomaicas et Alfonsinas directionum et motuum caelestium Prutenicis tabulis exactissime putatis cum logistica astronomicorum scrupulorum, plura praestiturus, nisi eum praematura mors nobis eripuisset: nam tantum annos XLII in viuis fuit. post eum exeunte VIIIbri Iacobus Sturmius magnum nobilitatis Germanicae ornamentum, anno climacterico suo ex febri quartana Argentorati e viuis excessit, vir et ob raram eruditionem et rerum agendarum peritiam insignis, qui Ioanni Sleidano ad scribendam historiam auctor et adiutor fuit, et Francisco in negocijs, quae illi cum Imperij principibus et ciuitatibus erant, egregiam admodum ac fidam operam nauauit. mense praecedenti VIII Eid. Ioannes Dubrauius Skala, quod erat antiquum familiae, antequam in equestrem ordinem cooptata esset, nomen, debitum naturae persoluit apoplexia sussocatus Pelsinae non ignobili Boemiae opido natus, qui bello et pace impiger patriae historiae luculenta scriptione bene de suis meritus Ferdinando fidam operam nauauit tempore belli Saxonici in Boemiae sedandis seditionibus; et post illud feliciter confectum, in popularibus suis principi iusta ira accenso conciliandis, Olomucensi in Marcomannis episcopatu ob id auctus, quem totum decennuim summa prudentia et sanctimoniae laude tenuit. hic et annus abstulit Io. Baptistam Egnatium familia honesta, sed in tenui re, Venetijs natum, Angeli Politiani, qui bonas litteras in Italia inter mortuas excitauit, discipulum, quique eas non mediocri studio illudrauit, et scriptis et publica XL annorum professione cum summa totius Italiae admiratione; ob id ab illustrissimo Senatu eam gratiam consecutus, vt quanquam publico munere defunctus, eodem ilipendio, quod profitendo meruerat, quotannis donaretur, et eius bona ex Xviralis consilij decreto publico censu eximetentur. tandem sacrum ordinem professus beneficij a rep. accepti memor
treis amplissimas patritij sanguinis familias, Molinam, Lauretanam, et Bragadenam, supremis tabulis heredes instituit; qua in hereditate praecipue numeratur copiosa librorum suppellex, numis antiquis aureis, argenteis et aereis, alijsque praeterea veteris aeui monumentis instructissima. obijt octo genarius IIII Non. Vtil. ad B. Marinae honorifice funeratus. sed maxime omnium funesta, quamuis non omnino immatura, mors fuit Hieronymi Fracastorij Veronae loco nobili nati, qui ad exactam philosophiae et mathematicarum artium, ac praecipue astronomiae, quam et doctissimis scriptis illustrauit, cognitionem summum iudicium et admirabile ingenium attulit, quo multa ab antiquis aut ignorata, aut secus accepta adinuenit et explicauit, et medicinam, vt honestissime ac citra lucrum. ita felicissime fecit. poeticam vero ita excoluit, vt ad Virgilianam maiestatem proxime accessisse eum faterentur aemuli, et in ijs Iacobus Sannazarius, alioqui parcus et amarulentus alienae eruditionis laudator, qui visa eius Siphilide non solum Ioannem Iouianum Pontanum, sed se quoque ipsum in opere accurata XX annorum lima perpolito victum exclamauit. ei certe huius saeculi ingens miraculum Iulius Caesar Scaliger tanquam illarum, quas dixi, scientiarum et poetices summum fastigium consecuto ars erexit. obijt in Caphijs suis villa amoenissima ad Baldi montis radices sita, quo saepe ab vrbe secedebat, septuagenario maior ex apoplexia VIII Eid. VItil. inde corpus eius Veronam relatum, et ad B. Euphemiae sepultum est. aenea illius et Andreae Naugerij patritij Veneti viri doctissimi effigies scitissime expressae Patauij in Benedictino fornice visuntur, a Io. Baptista Ramusio vtrique amicissimo positae, addita antiquae arae peruetusta dedicatione ex ruinis Salonae vrbis erutae, vt qui arcta inter se necessitudine coniuncti vixerant, et pulcerrimarum rerum scientias ac politiores literas adeo excoluerant, eodem in loco spectarentur, et a iuuentute Patauina vniuersoque gymnasio cottidie salutarentur. Interea in Dacia prouinciae ordines Hispanorum insolentiam et externum Germanorum iugum exosi ad defectionem spectabant, instigante eos regina Isabella, siuae ope Sigismundi Augusti fratris et fauore procerum freta, cum videret verba sibi a Ferdinando dari, nullum non lapidem mouebat, vt quae sponte reliquerat, vi et astu recuperaret. id postquam praesensit Castaldus, Alphonsum fratris F. in Poloniam mittit ad reginam Bonam Isabellae matrem, quae Sigismundum filium in auxilium sororis armare dicebatur, qui Ferdinandum paratum Isabellae satisfacere, etiam ampliatis condicionibus, ostenderet, modo res amice transigeretur. interim ad Ferdinandum scribit, et quanto in discrimine res sit, demonstrat. necnon Isabellae animum tentat nouis promissis, et per Franciscum Chendium et Thomam Varocium eius familiareis omnem operam adhibet, vt amicitia Turcorum ipsa discedat. verum illa, quamuis Ferdinandi condiciones et beniuolentiam in bonam partem accipere simularet. neutiquam tamen, vt ab incepto desisteret, persuaderi poterat, aut certa Turcorum auxilia fallacibus Ferdinandi promissis posthabenda duceret. Solimanus siquidem in Persiam profecturus Moldauiae despotae negotium dederat, et Cassumbego Tauruni praefecto, vt coniunctis cum Budae purpurato viribus reginae praesto essent. cui tempestati paene impendenti vt praeuerteret Castaldus, ordinum prouinciae comitia ad Eid. Martias Colosuarae indixerat, vt in ijs ratio iniretur, qua contra tantos belli apparatus prouincia degendi posset. interim Andreas Batorius, cui denuo Vaiuodae titulus confirmatus fuerat, cum exercitu ex popularibus conflato temere cum Turcis equitibus praedas passim agentibus haut longe ab Agria conflixit, multis ex suis partim interfectis, partim captis; quos vti redimeret, cum vno ex Solimani cubicularijs et sacerdote item Mahumetano, qui ad Georgium Martinusium venerant legati, et eo occiso captiui in arce Viuatensi iam multos menseis remanserant, Ferdinandi permissu permutauit, et ab eodem impetrauit, quo in posterum sustinere Turcorum impetus et reprimere posset, vt OIO leuis armaturae equites et totidem pedites ipsius stipendijs alerentur, et sibi attribuerentur. tunc et Cumanorum populorum querellae auditae, qui antea Zalnoci iurisdictionis fuerant, et Zalnoco capto ab Agriensibus vindicabantur, cum ipsi sub Varadinensi ditione esse mallent. tamen interuentu Castaldi et Batorij mitigaris eorum animis
conuentum, vt Agriensis iurisdictionis essent, quo sic paullatim a Transsiluaniae corpore auulsi, Pannonici iuris efficerentur. nec prouinciae proceres interea, qui reginae fauebant, cessabant Turcum de inducijs sollicitare, quas se ab eo rebus Asiae districto facile impetraturos confidebant, ijsque impetratis illud se quoque consecuturos sperabant, vt graui deinceps et inutili externi millitis onere subleuarentur, atque ita reginae negotium ex voto procederet. dum in eo essent, affertur de Cassumbegi aduentu, qui cum exercitu quasi Deuam oppugnaturus reginae rogatu in Daciam descenderat. alia parte, in Poloniae limite, qui Daciam attingit, XII OIO in armis esse nunciabantur. eo que temporius ad comitiavenit Castaldus, quo iam omnes praeter Batorium, qui valetudinem caussatus se excusauerat, conuenerant. petebat Castaldus, vt, antequam de inducijs ageretur, exercitus par propulsandis Turcorum iniurijs conscriberetur, et pecunia ac comeatus in eam rem conferrentur; praeterea fossores subministrarentur ad munitiones iam ceptas Cibinij, Albae Iuliae, ac Saxabessi extruendas. ad ea responsum, abunde quidem in prouincia esse hominum, ex quibus exercitus conficiatur, ceterum eam adeo pecunia et comeatu exhaustam esse, agri cultoribus fere aut extinctis aut profugis, vt nihil huiusmodi subsidij a se expectari debeat; proinde cum alterum sine altero consistere non possit, ante omnia de inducijs agendum esse: interea necessarium videri, vt Ferdinandus homines armatos idoneo numero cum stipendio summittat, quibus Dacia ab Hungariae, Brassouiae, et Lippae partibus defendi possit; dc fossoribus ad ciuitatum praefectos se scripturos recipiunt, et curaturos, vt Ferdinandi petitioni, quantum ad illud attinet, satisfiat. ita dissolutis comitijs, cum Hispanis diuspe stipendiorum lactatis, ad extremum dimidum tantum eius quod sperauerant repraesentaretur, tanta seditio exorta est, vt nullis Castaldi precibus aut minis retineri potuerint, quo minus raptis signis et nouis ducibus creatis, quod in huiusmodi motibus sollemne est, iniussi per Pannoniam iter Viennam versus ceperint; quos, cum aliud non posset, breui subsecutus Castaldus sub Maij finem Viennam venit, arrepta hinc, vti creditur, honesta occasione, qua se periculo coniurationis procerum, a quibus opprimi cum Hispanis periclitabatur, homo prouidus subduceret. is auare administratae prouinciae inuidia non caruit, ex Georgij thesauris ingentem quaestum fecisse a multis creditus. ceterum quae discessum eius mox insecuta sunt, ipsius aut summam prudentiam arguunt, qui tot malis, quae prouinciae impendebant, intempore praeuerterit; aut raram felicitatem, cum post discessum illius haec contigerint. nam mox Clemens Athanasius iussu Isabellae noctu Pochaium castellum situ et arte munitissimum scalis admotis, dein et Agriam aggressus est, sed irrito successu nec multo post Petrus Vicchius, qui magnum procerum numerum secum trahebat, a Ferdinando defecit, et cum Turcis pactus Lippam versus iter instituit eo animo, vt Giulam et Deuam reginae nomine occuparet. Saxones vero, cum occasionem ad Ferdinandi amicitia discedendi quaererent, superbe ab eo Aluintium castellum, quod suae iurisdictionis esse dicebant, repoposcerunt, et ne occasio deficiendi ipsis praeberetur, obtinuerunt. nihilominus statim Dacia omnis quasi facto agmine sub Isabellae iura concessit, et illa indictis Cibinium comitijs ex ordinum consilio res in prouincia ordinauit. sed eam laetitiam secuta pestis, quae biennium integrum per eas regiones crudeliter grassata est, partim imminuit, partim, quod bellum interea geri non posset, res noui regis stabiliuit, renouata cum Moldauiae et Valachiae despotis amicitia, et arctiore foedere cum Budae purpurato et Tauruni ac Bosnae praefectis facto. Hoc etiam anno res in oriente turbauere, duobus Solimani filijs extinctis, et Rustano primario purpurato a regni gubernaculis remoto. sed altius repetenda origo. ex Circassa seu Bosphorana concubina filium sustulerat Solimanus, nomine Mustasam, aetatis flore et indole egregium, qui ob conceptam de virtute militari apud vulgus opinionem et ob aetatis praerogatiuam successor patri in imperio destinabatur. ex Roxolana vero, quae principem gratiae locum post Circassam obtinebat, plureis liberos genuerat, Mahumetem, qui patre superstite mortuus est, Se limum, Baiazitem, et Zeangirem gibbosum a re dictum, ac filiam vnam Camaenam
appellatam, quae Rustano nupsit. is subulco patre natus per omneis militiae et honorum gradus ad hoc fastigium post Hebraimi purpurati, de quo supra diximus, mortem euectus fuerat. homo perspicaci et acri ingenio praeditus, et, si auaritiam excipias, amplissima illa fortuna ceteroqui non indignus, quae tamen ipsa Solimano in bonum vertit, cura fisci et rei pecuniariae ei commissa, a qua princeps magnificus, et longinquis ac continuis expeditionibus exhaustus saepius laborabat. tanta vero diligentia et parcimonia munus illud administrauit Rustanus, vt cumulatis ingentibus diuitijs longo post tempore regia camera in principis palatio estenderetur, cum hoc titulo, PECVNIAE RVSTANI DILIGENTIA ACQVISITAE. hoc genero freta Roxolana, ingentis alioquin animi mulier, liberos ex se procreatos cum etiam contra succedendi iura euehere omni ope eniteretur, vt maiorem apud Solimanum dignitatis gradum adipisceretur, a simulata relligione occasionem sumpsit. nam cum templum et xenodochium aedificare impense percupere fingeret, hac arte principis, qui relligionis et huiusmodi operum maxime studiosus erat, gratiam aucupans, summum legis apud ipsos sacerdotem, is Muphtis appellatur, consulit, an quod animo destinauerat, sibi saluti et animae bono futurum esset: cum responderet ille, rem quidem Deo gratam fore, sed neutiquam animae ipsius bono cessuram, quippe quae captiua esset, nec quidquam proprium sibi, sed domino possideret; adeo vt quicquid factum sit, non in suam, sed Solimani domini salutem sit cessurum: tam iniquo animo responsum tulit, vt vitae taedere se omnibus manifestum faceret, eaque ratione Solimanum perpulit, qui ipsam insano amore deperibat, vt maeroris per emissarios clam ab ea subornatos caussa cognita, statim illam bono animo esse iuberet, misso que nuntio per epistolam manumitteret. postquamrem ex voto successisse videt Roxolana, philtris ab Hebraea saga, vti iactabatur, subministratis iam deuinctum principis animum nouo astu aggreditur: nam ab eo tempore, vt dedsierium sui excitaret, a Solimani complexu, obtentu relligionis, prorsus abstinuit, et cum eundem Muphtim super ea re consuleret Solimanus, ille composito cum Roxolana, vti vero simile fit, dolo, citra Dei offensionem cum libera rem haberi non posse respondit; proinde, si tantopere ipsius amore vreretur, eam vxorem duceret. ita Solimanus Roxolanam, cum aliter ea sine piaculo potiri non posset, legitimae vxoris loco habuit. constituta etiam XV OIO aureorum annuorum propter nuptias donatione, quod nullus praeter eum ex Osmanidis a Baiazitis I temporibus fecerat, more illo ducendi vxores, non tam ob relligionem, quod quidam falso scripsere, quam ex occasione in desuetudinem abeunte. siquidem Baiazites ille, postquam proelio victus in Tamerlanis manus venit, cum omni contumeliarum genere affectus fuit, tum vero id admodum indigne tulit, quod ipsius vxor, quae vnaquoque capta fuerat, in eius oculis ad ludibrium iniuriose contaminaretur. propterea veriti successores, ne si similis casus incidisset, similem quoque iniuriam pati cogerentur, a ducendis vxoribus in posterum abstinuere, contenti ex concubinis et pellicibus liberos tollere, in quas minus iniuriae quam in legitimas vxores cadere videbatur. cum vero Roxolana ex seruili condicione iam libera, et ex pellice principis coniux effecta, in dies maiora animo conciperet, et inique admodum ferret, ex concubina susceptum Mustafam ex se natis in imperio praeferri, (nam ex pellicibus concepti aeque ac nati ex legitimis vxoribus in honore sunt apud Turcos, tantumque in sucessione aetatis praerogatiua spectatur) de tollendo e medio Mustafa cogitare cepit. is aetatis opportunitate et bellicae laudis opinione praetorianis summe carus iam certa spe imperium tenebat; sed inprimis eum liberalitas apud milites commendabat, et ex comparatione Solimanum patrem ma gna inuidia onerabat, qui Rustano ministro ad sordeis vsque auaro vsus, stipendia ipsorum cottidie contrahebat, et ex reb. vilissimis quaestum faciebat. igitur Roxolana siue ambitione incensa, siue etiam verita, ne si Mustafas in imperio succederet, ceteros ex se natos fati ineuitabilis necessitas maneret, blanditijs et artib. apud maritum tantum potuit, ve eius animum a filio natu maiore alienaret, primo illum a spe cie imperio digna et exercitijs bellicis laudando, deinde a liberalitate, qua non solum praetorianos sibi deuinxerat, sed vt ceteri prae se contemptui essent, effecerat; mox
vbi nutare Solimani mentem vidit, ex suspicione eum postremo in odium adduxit, ambigua verba iaciendo, et exemplum Baiazitis et Selimi patris in medium afferendo; quibus artificijs; tantum apud amore sui furentem senem perfecit, vt cum ille vitae genus et studia Mustafae suspecta haberet, curiose per ministros in eum inquireret, et omnem operam daret, vt quid ille ageret, ad se diligenter perferretur, denique ab eo tempore non vta filio, sed tanquam ab hoste sibi caueret. more in ea gente recepto, filijs prouincias distribuerat Solimanus; ac Mustafae quidem Magnesi am primum, dein Amasianam, vbi cum matre degeret, postremo Carahemidam Mesopotamiae ad Persicos fineis positam assignarat. Mahumeto primo ex Roxolana genito Ciliciam, quae hodie Caramania appellatur; mox eo mortuo, Selimo fratri; Magnesiam Baiaziti concesserat. Rustanus gener, qui Roxolanae negotium gerebat, vt Mustasam patri magis suspectum redderet, Ioniae et regionum Amasiae vicinarum praefectis sigillatim mandauerat, vt de Mustafae indole et Itudijs diligenter perscriberent; rem enim gratissimam patri facturos, qui maiorem natu filium in virtute in dies proficere libentissime audiret: illi doli ignari crebro scribebant, litterasque acceptas Rustanus Roxolanae dabat, quibus Solimani animus iam semel in suspicionem adductus magis cottidie incendebatur. interea nihil intermittebat nouerca, quo priuignum quaqua ratione de medio tolleret; cumque venenum frustra tentasset, periculo a praegustatore facto, qui subito mortuus dominum periculi admonuit, mox ad familiareis artes confugit, et blanditijs a marito impetrauit, vt contra morem filijs suis liceret in aulam venire; rata sic sensun suorum amorem in eius animo posse renouari et confirmati; Mustafae contra odium augeri, aut certe obluionem induci. postremum ac potentissimum calumniae telum Mustafae inflictum est a litteris astu Rustani confictis, quibus perscribebatur, Mustafam cum Tecmase Persarum rege et Osmanidarum iurato hoste clam patre de filia ipsius ducenda agere, eo consilio, vt externis opibus fretus iuuenis generosus, cum iam praetorianos ob liberalitatis opinionem et successionis certam spem sibi arctissime deuinctos haberet, festinato succedendi ordine, per scelus patrem imperio excuteret. his litteris efferatus Solimanus, anno qui hunc praecessit, in Syriam Rustanum cum exercitu miserat, specie belli contra Persas gerendi, re vera vt Mustafam iam perduellionis apud se conuictum comprehenderet. quod cum exsequi non potuisset, quasi pacata omnia in limite offendisset, Constantinopolim ad Solimanum redijt, nouisque denuo suspicionibus animum eius impleuit, itaque ipse, qui a Roxolana et Rustano genero deceptus rem praesentia sua egere, nec citra periculum amplius differri posse prrsuasum haberet, cum exercitu hoc anno Alepum venit, euocato e Pannonia Achamate purpurato obtentu belli, vti superiore anno, cum Persis gerendi. continuo accersitur a patre Mustafas, qui quamuis ab Achamate moneretur sibi exitium impendere, si veniret, nihilominus innocentia sua fretus, quo iubebatur, ire decreuit, consulto tamen prius legis Mahumedicae doctore suo; nam singulis Sultanorum filijs purpuratum et legis doctorem attribui moris est; a quo, cum adhuc animi dubius haereret, quaesiuerat, vtrum homini optabilius esset, orbis imperium an beatam vitam consequi; et illo respondente fluxa esse et casibus obnoxia, quae in vita appetant homines, ac postremo viam ad sempiternam felicitatem praecludere, ideoque vitam tranquillam, quae solo et caelo beet, longe optabiliorem esse, quam omnia terrae imperia; eo magis in opinione confirmatus fuit quoquo modo vel capitis periculo paternis mandatis obsequi: nec relligione quidem somniorum, quae plurimi apud superstitiosos Turcos fiunt, deterreri potuit, quo minus se in viam daret; visus enim in somnis paullo ante auroram videre prophetam veste candida et corruscantibus radijs lucenti amictum, qui se manu duceret in viridarium admodum amoenum palatio sumptuosissimo et horto conspicuum et ibi quidem puras animas et quae in vita a sanguine et vitijs abhorruissent, aeterna beatitudine frui diceret, contra vero nocentum et flagitiosorum animas duobus fluuijs ferrugineas piceasque vndas voluentibus, quos haut procul fluere ostendebat, innatare ac tandem mergi; cum quaesiuisset a doctore suo, quid istud somnij sibi portenderet, ille et infaustum somnium esse, et vt
saluti consuleret, iuuenem admonuit. nihilominus cum familia, vti statuerat apud se, ad patrem profectus obuios praetorianos habuit, qui venientem omni honoris ac beniuolentiae significatione excepere. id astu Rustani purpuratorum principis factum, qui praecipuos exercitûs duces ac praetorianos, quo filium magis suspectum apud patrem redderet, ad id inuitauerat, non voce sed capite innuens, rem ipsos gratissimam Solimano facturos esse; quo magis suspicioius senex sibi festinandum existimauit, ad missum que intra tencorium Mustafam per eunuchos et mutos homines, qui Sultano ad nutus semper praesto sunt, comprehendi iubet: cum ille, vt erat robusto corpore, contra plureis animose colluctaretur, vt non de vita tancum, sed de imperio videretur contendere, (quippe non dubium erat, si interfectorum manibus elapsus ad praetorianos confugisset, quin illi rei indignatione permoti, non solum eum, quem summe amabant, seruaturi, sed etiam imperatorem salutaturi essent) Solimanus, qui linteis tantum parietibus a loco, in quo res gerebatur, disiungebatur, vbi moram interpositam videt, caput velo exserens minaciter mutis innuit, et segnitiem eorum toruum tuens increpat. quo animaduerso illi redintegratis viribus, iam spiritu cassum Mustafam sternunt, neruoque iniecto gulam misero frangunt, cum ille diu frustra signis, vt cum parente colloqui posset, etiam in ipso luctamine ad misericordiam composito vultu expetiuisset. quo facto Amasiae purpuratûm, qui illi datus erat iuuentutis moderator, vt consiliorum participem, quamuis eius opera vsum Rustanum quidam scribant, in fabricandis illis litteris, quae de matrimonio cum Persa contrahendo fidem faciebant, securi percussit, vnaque Michaelium patritium Venetum, qui puer a Turcis captus summa cum bellicae laudis gloria apud illos adoleuerat, et principis vexilli sub Mustafa gestandi dignitatem metuerat, occiso Mustasa cum eunuchi ad demortui thesauros, ne diriperentur, capiendos Solimani iussu accurrerent, nondum cognita Mustafae morte, tumultus ingens inter milites exortus est, qui vix Achamatis praesentia, quamuis plurimum apud eos valeret auctoritate, post II OIO amplius hominum mutuam lanienam sopitus est. vbi vero cadauer in tapete porrectum ante tentorium expositum fuit, et euulgata mortis caussa calumniae propior, commiseratione multi, sed plures furore incensi ad apertam seditionem spectare videbantur, nisi dux defuisset. nusquam maior in castris luctus, ieiunijsque continuatis miles do lorem verum testatus est; quem vt tandem aliquando placaret Solimanus, Rustanum, cuius impulsu et machinationibus id factum sciebant omnes, sigillo adempto ab administratione remouit, et in ipsius locum Achamatem purpuratum, belli gloria quam consilio clariorem suffecit. id ex composito inter Solimanum et Rustanum factum apparuit, vt ille se inuidia exoneraret, et onus in alterum reijceret, cum tamen factum minime improbaret, cujus, siquidem illum serio poenitebat, auctores et consiliarios morte multare potuisset. certe Rustanus priuati habitu, vt lateret, clam castris aufugit, et Constantino polim citato cursu se contulit, vbi se tandiu continuit, donec Achamate Solimani iussu interfecto, in pristinam dignitatem restitutus est, vti deinceps videbimus. Mustafae crudeliter adeo interfecti casum alterius fratris morte fortuna cumulauit. nam pater, vt Zeangiri illuderet, quem sciebat summo amore fratrem prosequi, in tentorium eum, vt Mustafam viseret, vocari iubet, qui obuia laetitia fratrem complexurus vt iacentem humi conspexit, adeo facti indignitate commotus est, vt deplorata primo innocentis iuxta ac generosi iuuenis morte, et immanitate patris grauissimis ac contumeliosis, verbis incusata, postremo, ne tanto dolori diutius superesset, pugione in viscera adacto in mortui pectus incumberet, vt quos fati inuidia tam cito dissociasset, mors quamlibet praematura coniungeret. quod grauiter admodum tulit Solimanus, quasi geminato filiorum funere impiata familia, sparsaque fama Zeangirem ex subita infirmitate decessisse rem dissimulari voluit. ita proditum ab omnibus fere, qui Turcica litteris commendarunt, atque inprimis a Io. Leunclaio industrio ac fideli harum rerum scriptore. rem aliter natrat in epistolis suis elegantissimis Augerius Gislenius Busbequius, anno sequenti Constantinopolim orator a Ferdinando missus; Zeangirem videlicet accepto fraternae necis nuncio ex maerore Constantinopoli mortuum esse,
quod mortuo mox patre prouideret, quicunque tandem in imperium succederet, idem ei regni initium, quem sibi vitae finem, fore, nullique illum e fratribus parciturum, sed omneis vt imperij aemulos e medio sublaturum; qua cogitatione non secus ac praesenti exitio ita exhorruisse, vt statim in morbum inciderit, quem subita mors consecuta sit. placatis vtcunque praetorianis Solimanus e castris se proripuit, et Alepo vrbe inclusit, in speciem, vta castrensi strepitu remotior res illic ordinaret; re vera, vt vitam suam, quod praetorianis iratis parum fideret, in tuto ad aliquod tempus poneret. ibi aliquandiu commoratus, cum exercitu per Syriam in Palaestinam descendit, cumque ab Hierosolimorum vrbe IIII dierum itinere abesset, rursus Alepum reuersus est, quod Persas, qui de filiorum casu cognouerant, in Amasianam prouinciam descendisse, et omnia circum ferro et flamma vastare intellexisset. dum haec aguntur, vnus ex principis cubicularijs rem Selimo gratam se facturum ratus, quippe cui fratre sublato imperij successio deferretur, ad eum in Ciliciam summa celeritate contendit, mortis Mustafae nuncium ferens, quem ille nequa quam benigno vultu excepit, sed tanquam funestae cladis indicem statim interfici iussit; antiquis heroibus in eo comparandus, et quibusdam fortasse maior, quod non solum nullum laeti animi signum ad tantae rei nuncium dedit, sed sceleratae ac praeposterae impudentis nebulonis adulationi praemium dignum rependerit. poenituisse quidem facti Solimanum, vltroque poenas ab vxore et genero reposciturum fuisse, vel ex eo a multis creditum, quod post Mustafae mortem, ipsius filium Mahumetem XIII circiter annos natum, ex Illyrica serua susceptum, Prusiadis praefectum constituit, summaque beniuolentia prosequi visus est, cumque filiorum corpora Prusiadem deportarentur, vt maiorum monumentis inferrentur, repertae sunt in sinu Mustafae litterae de nouercae et Rustani contra se coniuratione fidem facientes, quas ille ad patrem ingressurus secum attulerat, vt se apud eum purgaret, et crimina obiecta dilueret. quae cum ad Solimanum a Rustani aemulis perlatae essent, diu ancipitem senis animum tenuerunt, amore inde veneficae vxoris, inde indignae necis vltione ardentem, donec se collegit, et cum errorem semel admissum amplius corrigere non posset, quod supererat, in futurum prospicere consultius duxit, blanditijsque Roxolanae persuasus sic in animum induxit, nihil sibi relligione antiquius esse debere, ac ne liberorum quidem salutem; Musulmanam autem relligionem, sic enim illi suam, vt optimam vocant, regni tutela et Osmanicae familiae imperio contineri; hac afflicta illam stare non posse; domui suae non aliunde ab vlla vi certius exitium imminere, quam a dissensionibus domesticis, proinde vt domus et imperium, atque cum imperio relligio conseruetur, quacunque ratione, vel cum liberorum paricidio, intestinis discordijs occurrendum esse, nec pensi faciendam eorum iacturam, quae relligionis incolumitate compensetur. his accedebant nouercales importunae ac continuae querimoniae; audiri passim Prusiade, cum nepos ipsius in publicum prodiret, puerorum ciuitatis voces prospera ei omnia precantium, et vt diu auo superstes sit optantium; ijs destinari Mahumetem aui imperio et patris vindictae; neque enim defuturos filio Mustafae praetorianos; pro inde ei minus parcendum, qui paterni sceleris contagione iam nocens esse ceperit, nec dubitandum, vbi adoleuerit, quin se mox ducem paternae caussae praebeat. his rationibus inductus Solimanus in nepotis necem consensit, Ebraimoque eunucho negotium dedit, vt eum de medio tollendum curaret. is igitur Prusiadem profectus cum nimis inhumanum facinus duceret, filium sciente matre et in eius oculis necari, tum etiam quod id in vrbe citra principis et suum periculum perpetrari non posse existimaret, hoc astu rem exsequitur. fingit se ab auo missum, vt nepotem et matrem eius visat; illum prauis consultoribus vsum Mustafae exitium maturasse; nunc, licet sero, errore deprehenso, cariorem eo filium ipsius habere. quo erga patrem iniquior fuerit. vbi credulae matri hoc sermone impositum videt, post vnum atque alterum diem de prodeundo extra vrbem animi gratia et liberioris aeris fruendi caussa, mentionem inijcit. id facile matri persuasum; itaque postridie conuentum, vt ipsa curru vecta in suburbanum veniat, filius in equo praecedat. currus ab eunucho commo datus est, ita composito axe, vt cum ad
aspera quaedam et angusta viarum ventum esset, frangi eum necesse esset, Ebraimus interea cum puero quasi colloquij specie longius procedit; sequebatur quanta poterat celeritate mater inauspicatum iter ingressa; vbi vero ad salebras illas ventum est, impacta violentius saxis rota axis frangitur; quo augurio perterrita mater, iam mali praesaga, protinus curru relicto cum ancillis prosilit et ad filium properat. sed iam eunuchus ad locum neci destinatum descenderat, vbi funesta sententia puero pronunciata, ille ex disciplina gentis vultu nihil mutato statim respondisse fertur, se hoc, non vt Imperatoris, sed tanquam Dei, cui parere sit necesse, iussum accipere, et cum dicto ceruicem laqueo praebuit. patrata nece eunuchus postico elabitur, et summa celeritate profugit; ita certissimo, quod a matre filij caede efferata et Prusiensibus, quibus carissimus vterque erat, exitio deuitato. sed haec postea acciderunt. mors Mustafae cum ad spem certam imperij Selimum vocasset, Baiazitem alterum Roxolanae filium otij impatientem ad res nouas moliendas excitauit, qui fauore matris fretus, quod vitae a fratre metueret, rationem inire cepit, qua tuendae salutis colore fratrem opprimeret, et priorem locum inuaderet. quod magnorum motuum in imperio Turcico initium fuit, quae omnia deinceps ordine tradentur.
MAGNI et hoc anno in Anglia motus post Eduardi VI mortem excitati sunt. nam Ioann. Dudleius Nortumbrius, qui sublato Sommerseto aemulo, rerum in Anglia potiebatur, et regem in potestate habebat, vti superioribus libris diximus, ope amicorum ad maiora animum appellere, et occasionem ex imbecillitate ac valetudine regis captans etiam regnum affectare cepit. erant Henrico Graio Dorcestriae marchioni, quem Nortumbrius nuper Suffolciae ducem creari curauerat, ex Francisca Brandona Caroli Brandoni et Mariae Henrici VIII sororis, quae Ludouici XII vxor fuerat, tres filiae, ad quas, si Henrici liberi non extarent, ius in Angliae regnum succedendi pertinere Nortumbrius existimabat: neque enim Margaritae natu maioris Henrici sororis, quae Iacobo IIII Scotorum regi nupserat, vllam rationem ipsiusve liberorum habendam esse; quippe qui alienigenae et extra regnum nati essent. itaque de collocandis duabus minoribus Suffolcij filijs in matrimonium primarijs Angliae viris consilium inijt, maiorem natu Io. nomine sibi sumit. eodem die Londini celebratae III sororum nuptiae, ac minores quidem duae Penbrucij et Hunthingtoniae comitum filijs primogenitis nuptui traduntur, Io. Gilfordo ex Nortumbrij filijs ordine quarto, nam reliqui tres iam vxorem duxerant. igitur ingrauescente Eduardi morbo ex humore acri in pulmones distillante, quo in dies confici, et in hecticum paullatim euadere conspiciebatur, Dudleius, cum ex medicis morbum letalem, nec spei quicquam reliquum esse resciuisset, ac fore, vt intra paucos dies rex deficeret, ei auctor fuit, vt testamentum conderet, quo securitati suae, dum viueret, et tranquillitati publicae, si quid humanitus contingeret, constitutis in regno rebus consuleret; nam vita principis salutem imperij contineri; eam in tuto poni non posse, nisi heres et vltor certus sit; neque vero relligionem saluam esse posse, nutante et scisso ciuilibus discordijs imperio; eius quo studiosior hactenus fuerit, tanto impensius laborare debere, vt in posterum illibata et incolumis conseruetur. videre illum, quanto in periculo regnum, et regno euerso relligio futura sit, si aut Ma ria aut Elizabetha succedant; eas non solum natalium vitio, sed et ob relligionis periculum, cui ante omnia prospici debeat, a successione excludi. et vt de relligione taceatur, quid non mali et infortunij regno impendere, si externi reges per adfinitates in Angliam inuehantur? si sub nouis dominis noua iura, nouae leges, ac noui ritus in reipub. perniciem inducantur? si mores patrij ad externi principis arbitrium
accommodandi, et libertas turpi seruitio mutanda erit? nemini enim dubium esse, iura antiqua et immunitates omnes principem exoticum paullatim antiquaturum, donec ipsum quoque tandem Anglicum nomen extinguatur. proinde videre ipsum etiam atque etiam debere, neque committere, vt Dei gloriam, et suam ac suorum salutem neglexisse videatur. non hac fine a Deo cum tanta potentia ordinatos reges, vt animi gratia ad libidinem agant omnia; deberi ijs obsequium, nec citra Dei offensionem denegari posse; vicissim suis tutelam debere reges, in hoc constitutos, vt ius suum cuique tribuant, et ab iniuria defendant; ni faciant, manere olim a Deo vltionem, cum vita hac quae breuis est elapsa ad Dei tribunal sistentur, sempiternae vitae praemium, aut aeternae mortis poenam laturi. esse Suffolcij duas filias, quae ipsum proxima cognatione attingant, quas honesti mores et natalium dignitas abunde commendet, a quibus violatae relligionis et externi iugi metus absit, quippe quae cum lacte pietatem et puriorem doctrinam imbiberint, et in Anglia maricos maioribus ac probitate conspicuos duxerint. eas ordine ad successionem vocari debere, hac lege, vt relligionem et remp. saluam tueantur. nec recusare se, quando Ioanna natu grandior filio suo nupserit, quin sacramentum ab ea exigatur; neque enim tam suum, quam vniuersi regni in eo negotium agere. his rationibus pueri regis animus, ad imperium quidem olim nati, si vita suppeteret, ceterum obsequio sub tutoribus et legum freno huc vsque assueti, inducitur, vt assentiret, inprimis relligionis contemplatione, cui innutritus egregiae indolis princeps primas parteis semper tribuebat. itaque XI Kal. Vtil. cum magis ac magis morbo premeretur, testamentum fecit, quo exheredatis duabus sororibus suis, vt illegitimis, et si qui alij ius in regni successione sibi vindicant, Ioannem grandiorem natu Henrici Suffolcij F. heredem instituit, eique, si sine liberis decesserit, alteram sororem, quae, vti diximus, Penbrucij comitis filio nupserat, substituit. testamentum postea in procerum consistorio lectum, et XXXIIII primorum assensu firmatum, clam populo, ne qua turbarum occasio daretur. Thomas Crammerus Cantuariensis archiepiscopus aberat. is, quod magnae auctoritatis esset, in aulam accersitur, vt subscribat: quod primo recusauit., legitimae successionis ius violari neutiquam aequum existimans, sed in familiare colloquium regis decumbentis admissus, cum ille vrgeret, et relligionis periculum ante oculos poneret, post longam disceptationem, assensum et ipse praebuit. tandem prid. Non. Vtil. Eduardus moritur annos natus XVI, cum VII patri superfuisset, iam in illa aetate magno virtutis specimine edito, constantia animi, amore recti., et studio litterarum incredibili, quae raro simul in regio fastigio concurrunt. eodem prorsus mensis die mortuum eum obseruauere nonnulli, quo Henricus ipsius parens anno huius seculi XXXV Thomam Morum securi percusserat, quasi tanti viri nece regij filij morte postea expiata. corpus exenteratum, et Vestmonasterij in D. Petri depositum, feretro ad id parato, XII nobilibus pro more custodiendum traditur, qui die ac nocte vsque ad exsequias peractas ibi excubias egerunt sine cereis ac funalibus. Maria tunc in Hertfordensi prouincia Hunsdoniae XX a Londino milliaribus commorabatur, quae, vbi de fratris morte cognouit et secretis Dudlei consilijs, ante omnia vitae consulendum exiltimauit; ne quam tamen de se suspicionem daret, caussata contagionis periculum ob vnum e domesticis suis peste correptum inde se proripuit, et vnius circiter diei spatio XL milliaribus exactis in Norfolciensem ditionem ad Framingam castellum secessit; vnde, si fors tulisset, facilis transitus erat in Galliam, atque ibi collectis aliquantisper animis, vtpote metu illo, qui cum propius Londino abeset, maior erat, iam fere vacua ad amicos et primariam nobilitatem scribit, et quacunque incedebat, reginae assumpto titulo populos humanitate deuinciebat. cura Dudlei suppressa fuerat Eduardi mors, quae tandem VIII Eid. mensis euulgata est, et biduo post Iana regina promulgata, quantumuis ipsa seu conscientia territa, seu periculi praesaga renueret, atque Flora Dudlei arce, quae ab vrbe VII milliarib. abest, in turrem Londinensem deducta. turris illa arx est in vrbis angulo, quam qui in regnum succedunt, adire, ibique X dies continuos morari moris est: inde, nec aliunde imperij fasceis attollere, et regnum auspicari principes posse vulgo creditur. aduentante
Ioanna ingens populi concursus factus, potius ad rei nouitatem excitati, quam gratulantis speciem prae se ferentis. ingredienti claues vrbis tanquam traditi imperij pignora, a Dudleio oblatae, XXIIII senatoribus praesentibus, ex quibus solis regni consilium constat, numero interdum pro temporum ratione et ex regum voluntate aucto. paullo post clam euocatur praetor Londinensis et VI praecipui consiliarij, a quibus de obsequio Ioannae praestando iusiurandum metu promissisve exigitur. eodem, quo Iana turrem ingressa est, die, allatae sunt Mariae litterae et in consilio recitatae, quibus mandabat regni senatoribus, vt ad se tanquam regni heredem venirent, et debitum obsequium praestarent; iam enim se ab vniuersa fere Anglia vt legitimam reginam agnosci. his lectis senatores, qui Ianae rebus fauebant, cum viderent totam prouinciam Norfolciensem in Mariae verba iurasse, et populum fere vbique alieno a Iana esse animo, ac metuerent, ne propediem etiam Londini tumultu excitato Maria a populo regina salutaretur, anteuertendum rati, diploma promulgant nomine Ianae tanquam reginae, addito ecclesiastici in Anglia et Hibernia primatus titulo, quem Henricus VIII primum, dein Eduardus sibi sumpserant. eo diplomate repetita priorum temporum memoria, quae ad Mariae et Elizabethae statum pertinent, fuse explicantur: et Mariam quidem, quod ex illegitimo matrimonio nata sit: Elizabetham, quod ex matre impudica, et quae ob adulterium secuti percussa sit; vtramque vero, quod Eduardo vltimo regi non germanae, sed consanguineae tantum sorores essent, legibus regni ad successionem ipsius admitti non posse demonstratur: quamuis Henrici testamento, et edicto, quod anno XXXV regni eius fuerat promulgatum, post Eduardum ad successionem vocentur. tum exposito iure, quod sibi, vt ex Henrici VIII sorore progenitae, in Angliae regno competit, et egregiae suae voluntatis testimonio dato, mandatur omnibus, vt eam, quam legitimo principi subditi debent, fidem sibi exhibeant. id manu Ioannae subscriptum, et regni sigillo firmatum, cum sollemni clausula, Deus reginam seruet, in vrbe et ad decimum vsque milliare extra vrbem per praecones pronunciatur, nam vlterius illis, iam tumultuante passim plebe, progredi non licuit. cum vero de tumultu per oppida passim crescente afferretur, Dudleius conscripto exercitu turbis obuiam ire statuit. et quamuis aegre a latere reginae Ianae discederet, quia tamen neminem haberet, qui rem militarem cum summo imperio administrare posset, nec Suffolcius reginae pater huic oneri par esset, ipse onus suscepit, ordinatis vtcunque in vrbe rebus, et conductis passim concinatoribus, qui ex suggestu ad populum Mariae et Elizabethae caussam impugnarent, Ianae defenderent, inter quos praecipuus fuit H. Ridlaeus Londinensis episcopus. cum in eo esset, defectiones vndique nunciantur. Hunthingtoniae comitis frater, cui IIII OIO peditum legendorum negotium datum fuerat, delectu habito statim ad Mariam transijt, et ad fratrem, vt se coram regina sisteret, scripsit, mortem breui, nisi pareat, vel a se ipso interminatus. cum vero Dudleius naueis in ora, quae Gallicum littus spectat, instrui curasset, quae et Mariam, si forte in Belgium fugam pararet, intercludere, et ad omnem euentum, quicunque tandem incidisset, praesto esse possent, eae mox ad Mariam defecerunt. quod magnum momentum rebus eius attulit. nam inde deducto milite machinisque bellicis atque omni instrumento instructior contra Ianam vadere decreuit. tandem prid. Eid. Vtil. Dudleius vrbe proficiscitur cum quattuor filijs, praemisso Warduicensi comite primogenito, qui cum IO equitibus Eduarbenam vsque procederet; ipse cum fratre, qui castrorumpraefectus erat, et Parro Northantoniae et Hunthingtonio comitibus subsequitur. habebat omnino in exercitu II OIO equitum et VIII OIO peditum, magnum insuper tormentorum egregie instructorum numerum, cum quo Cantabrigiam vsque progreditur, quae XX ab vrbe milliaribus abest; vbi biduum commoratus, cum maiorem militum partem dilapsam videret, ad Suffolcium, qui cum Ioanna filia Londini remanserat, et ceteros senatores scribit, et auxilia summitti postulat. inde arrepta occasione proceres, quod sibi cum oratore regio, is erat Claudius Lauallus Boscodelfinius, sibi agendum dicerent, turre exeunt, et ad Penbrucij comitis palatium tendunt, quo tandem omnes excepto Suffolcio conuenere.
ibi, absente Dudleio, et longe a praesidiarijs, cum liberiores essent sententiae, Henricus Arondelius comes talem orationem habuisse dicitur. Nisi iniuriarum sensus, viri proceres et fratres dilectissimi, quas Nortumbrius non Mariae, sed vobis omnibus et vniuerso huic regno conatur infligere, iam ad omneis pariter peruasisset, et praeteriti facti indignitate non solum perculisset, sed etiam futurorum malorum terrore cunctos impleuisset, iure subuereri possem, ne priuatae contumeliae vlciscendae potius, quam publicae caussae defendendae gratia vos alloqui viderer. nam meministis, vt me inique nuper et iniuriose Nortumbrius annum paene integrum in carcere detinuerit, et cum omnia calumniarum tela in me nequicquam distrinxisset, ad extremum innocentiae veritatisque vi inextricabileis infestissimi hostis nodos exiuerim, et inuito eo honorificum in hoc supremo regni senatu locum retinuerim. sed si quidem tam atrocis iniuriae memoriam aliquod vindictae desiderium consequi necesse fuit, de eo abunde mihi satisfactum est, cum publica auctoritate illam vindicatam, et me vobis redditum ac pristinae dignitati restitutum vidi; vltroque omne id, quod in animo residebat, publicae tranquillitati condonaui, et saepius optaui, vt hic scelerum Dudleij finis esset, qui gradus fuit. nec vero mirum, qui Sommerseto auctor fuisset, vt fratrem virum strenuum ob nescio quam domesticam aemulationem securi percuteret, tum ipsum iniuriose spretum et iritatum ad extrema consilia adegisset, et coniurationis seu verae seu falsae conuictum postremo damnasset, si me innocentem opprimere, et terrore sui omnibus bonis iniecto, summum omnium scelus contra patriam nosque vniuersos aggredi non dubitauerit. nam quo consilia, doli, artes, machinae Dudleij pertineant, iam nemo non videt: nimirum omnes intelligunt, hoc eum moliri, vt euersis legibus et erepto legitimis heredibus iure suo, violentum in nos imperium arripiat. ad quae consilia exsequenda, pro dolor! nobis administris vtitur. at nos vulgo paricidia, quae singulorum sunt, detestamur, et ijs puniendis poenam nullam satis dignam existimamus, quid de illo statuimus, qui non vnius aut alterius sanguine manus commaculare, sed tot animas vno ictu iugulare ac funditus perdere in animum induxit? sed quae poena tyranno debeatur, meum non est inpraesentiarum disquirere: sat erit, si non committamus, vt ipsi nos poena, quae tyrannis debetur, digni habeamur. spes fallax multos hactenus, plureis metus tenuit. nunc libere quod e republica esse sentimus eloqui licet; quo maius futurum crimen nostrum est, si iura regni ac libertatem, quam inuicta animi constantia tueri debuimus, flagitioso silentio amiti patiamur. itaque semotis affectibus rem videamus, et in commune consulamus. regnum Mariae deberi regni legibus nemo ambigit. nam vti scitis, matrimonij bona fide contracti, etiam si postea vt illicitum dissoluatur, ea vis est, vt liberi ex eo suscepti pro legitimis habeantur. id voluit Henticus pater, et publicus regni senatus decreuit. quid contra obijcitur? relligionis caussa, et ab externis maritis periculum. at quae, malum, ista animi imprudentia et caecitas est, vt incertum periculum euitemus, in certam perniciem nos fortunasque nostras praecipiteis dare? an obliti estis Dudleij astus, quibus tot proceres consilijs suis aduersanteis de medio sustulit, obtenta relligione et legum auctoritate? vt relligione nihil antiquius esse homini debere in confesso est, ita plerunque illius nomine perniciosissime peccari cottidiano experimento discimus. itaque etiam atque etiam videndum, quatenus ijs, qui consilijs suis illam praetexunt, fides haberi debeat. an eum relligione duci arbitremur, qui fidem amicis, fidem regi et patriae toties violauit? qui tot innocentum sanguine optimi principis, qui sub ipsius tutela erat, caput impiauit, et florentissimum Angliae regnum sempiterno dedecore aspersit? nolite verbis credere, proceres ac fratres carissimi? monstra sunt, quae fucus, quae vulpes, quae denique lupus iste ouilla pelle tectus celat. vindictas, caedeis, rapinas, proscriptiones, et cetera, quae tyrannicam dominationem consequi solent, cogitat ille, qui relligionis caussam, cum regnum affectat, amplecti prae se fert. iam vero quod de periculo ab externis maritis in medium affertur, quam impudenter confictum est, vt nos vano terrore ab officio abduceret? an non regni legibus satis prospectum est, quibus regum legitima potentia intra certos fines seu cancellos quosdam coercetur? quis vero tibi
dixit, Dudlei, (nam te absentem heic compellare iuuat,) Mariam externum virum ducturam esse? nondum enim ea de re agitur, et si quando agetur, a regni senatoribus, inter quos principem locum tenes, negotium disceptabitur. quin igitur hoc interim agis, quando Mariae regnum deberi vides, vt fidum ei obsequium ab omnibus praestetur, vt cum ceteris exemplo tuo ad obsequium praeiueris, in sententijs de marito Mariae, qui rei publicae vtilis sit, deligendo dicendis, et ipse pro auctoritate, quam in regno obtines, ceteris quoque proceribus praeluceas? neque enim melius relligioni et publicae tranquillitati consulere potuisti, quam ea regina constituta, quae et legibus ad regnum vocatur, et consentientibus omnium votis expetitur. sic enim citra sanguinem rebus pacatis, qui multus alioqui tibi spargendus erit, optima consilia et regno ac relligioni conducibilia proponere et capere potuisses. nunc cum recta ratione agendi omissa te in summas difficultates et angustias indueris, reliquum est, vt quae ambitione et regnandi libidine caecus peccasti, iustitia et moderatione corrigamus. itaque iam me ad vos conuerto, proceres ac fratres obseruandissimi, vestramque prudentiam et aequitatem imploro. nunc animi constantia simul et summa animorum consensione et concordia opus est, quo ignominiam ab Anglico nomine, et periculum a ceruicib. nostris propulsemus: neque enim committere debemus, vt populus, cuius non aeque interest atque nobilitatis, legitimam regni successionem non transferri, consilij tantopere salutaris auctor fiat, nosque adeo exemplo suo, quid agendum sit, edoceat: et qui auctoritate nostra regi debet, vel inuitos ad officium cogat. atqui iam murmura et querimonias passim audire licet. an expectamus, vt qui sub signis nostris meruere, nos auspicijs suis militare compellant? commitemus, vt posteritas satis animi nobis ad tuendam libertatem, et regni iura asserenda, quae patientia nostra huc vsque in discrimen adduximus, non fuisse nepotibus nostris exprobret? absit a nomine Anglico tantum dedecus. quin potius iusta arma pro patria in publicae tranquillitatis hosteis induamus. quid enim metuimus? aut quibus viribus subnixum illum putamus tantum scelus ausum esse? an non nostris? quid ergo facto opus est? nimirum vt quibus iste opibus ad regni perniciem et priuatam ambitionem abusus est, ijsdem nos ad publicam vtilitatem et nominis Anglici gloriam conseruandam vtamur. scimus inuitum militem et vi pertractum Nortumbrij partes secutum esse, iamque magna ex parte dilapsum, confestimque facto agmine a signis omnino discessurum, cum nos eo relicto iustam caussam fouere intelliget. agite ergo, et felicibus auspicijs, vt Maria tanquam legitima regni heres ab omnibus salutetur, auctoritate vestra efficite. sic relligioni, quam perturbata rep. periclitari necesse est, optime consuletis; sic officio vestro et conscientiae, sic dignitati et existimationi eadem opera satisfacietis. perorantem excepit Penbrucij comes, et cum Arondelij subscribere se sententiae alta et generosa voce professus esset, manu ad gladium apposita subiecit, se quoque ferro cum eo paratum decernere, qui contrariam tueri praesumeret. assensere omnes, pedibusque itum in eam sententiam, vt diplomate promulgato Maria regina declararetur. quidam tamen promulgationem tantisper sustinendam esse censebant, dum ad Mariam scripsissent, et omnium nomine praeteritorum veniam et obliuionem ab ea impetrassent. vicit tamen illa sententia, quae nulla mora interposita promulgationem sine condicione faciendam esse censuerat. missi interim in Turrem CL delecti, qui et arcem in potestatem redigerent, et Suffolcium, vt se concilio sisteret, compellerent. is ab omnibus desertus, vt erat humilis ingenij, protinus se ipsum deseruit, et cum aliud non posset, ad senatores se iturum promittit: ante tamen in Ianae cubiculum ingressus est, et cum regalibus insignibus amotis eam, vt ad priuatam vitam redire non aegre ferret, admonuisset, illa nihil turbato vultu, aequioribus auribus hunc nuncium accipio, pater, quam cum me inuitam et minis adactam ad hoc fastigium rapuisti. vt tibi et matri inprimis morem gererem peccaui grauiter, et vim mihi attuli; nunc sponte facio, et mihi morem gero, cum regno abdicare me, et culpam alienam emendare compellor, si modo tantus error sola abdicatione et culpae confessione corrigi potest. his dictis se in secretius cubiculum recepit, de capite sollicita magis, quam quod aegre regno cedere videretur.
Suffolcius inde ad concilium pergit, et decreto subscribit. diploma Londini XIIII Kalend. VItil. publice a Penbrucij comite recitatum fuit, et in eo Mariae attributus etiam ecclesiastici primatûs titulus. cum recitaretur, audito Mariae nomine tanta vocum exultatio orta est, vt Penbrucius demandatum munus vix peragere potuerit, proiecto que statim humi pileo ingentis pretij gemmis adornato, quod in effusae laetitiae signum fieri assolet, aegre se circumfusae turbae eripuit. continuo pulsatae campanae, et ignes passim per vrbes accensi. proceres vero ad maius templum perrexere, vt Deo gratias agerent, et fausta omnia Mariae precarentur: tum missi, qui cum Suffolcio ad Ianam in Turrem irent, et illustreis matronas, quae in comitatu illius erant, inde exire, et ad suas quamque aedeis se recipere, iuberent. educto ex Turre Suffolcij praesidio Iana cum arce custodienda traditur Gandenio ex regni Senatoribus viro primario. ita exacta inter populareis exultationes nocte, Arondelius et G. Pagetus ad Mariam proficiscuntur, et quid actum esset demonstrant. interea ad Nortumbrium senatores dant litteras, et eorum quae acta erant ipsum certiorem faciunt, mandantque vt decreto subscribat, et exercitum dimittat. praesenserat rem Dudleius, et corde alto dolorem premens, iam dissimulare didicerat. itaque litteris acceptis parum commoueri visus est, sed abiecto pariter in terram pileo, et ipse statim publicam laetitiam testatus est, Mariamque reginam Cantabrigiae salutari iussit, decimo, postquam Ianam reginam Londini proclamauerat, die; continuoque exercitus dissoluitur, et nobilitas omnis ad Mariam venia praeteritorum impetrata transit. vbi se ab omnibus desertum vidit Dudleius, varias in cogitationes raptus [reading uncertain: corrected by hand] est. haerentem adhuc et de fuga cogitantem praetoriani, qui eum duce Ioanne Gatto secuti fuerant, ipsum adeunt, et ocreas induentem comprehendunt, id se ideo, facere dictitantes, vt se illius testimonio a perduellionis crimine tuerentur. restitantem, et ob dignitatem (magnum equitatûs in Anglia tribunatum is gerebat) manus sibi inijciendi ius illis non esse frustra inclamantem, sequi cogunt, et Arondelio, sic enim interea mandauerat regina, tradunt, vnaque ipsius filios et Hunthingtoniae comitem, necnon Ioannem Gattum, et Henricum Gatti fratrem, ac Thomam Palmerium. ita Nortumbrius Londinum, vnde paullo ante triumphanti similis exierat, captiuus deducitur, probris et conuicijs populi eum paricidam ac proditorem et innocentissimi regis carnificem per vias vocitantis petitus. postridie Norantoniae marchio cum quibusdam alijs coniuratis adductus est, qui cum per vrbem transirent, contineri vix populus potuit, quin infestas manus miseris afferret, et lapidibus hos peteret, illos flumine mergeret. capitur et Ioannes Checus regis demortui praeceptor, vir eruditus, qui postea dimissus fuit, ablatis omnibus paene facultatibus. Elizabetha, quae extra vrbem diuersabatur, vbi de Maria in reginam assumpta intellexit, quod rem suam agi videret, vt sorori gratificaretur, vltro obuiam processit, et cum IO equitibus facto per Londinum itinere IIII Kal. VItil. ad reginam contendit, quae demum Kal. VItil. cum VI milliaribus ab vrbe consedisset, dimisso magna ex parte exercitu, ibi obuios habuit regni primores, et principes matronas, et vrbem magno comitatu ingressa in Turrem venit. venienti supplices occurrerunt Thomas Hauardus Norfolcius, Cortinaeus, Sommerseti nuper securi percussi vidua, Cudbertus Tonstallus Dunelmensis, et Stephanus Gardinerus Vintoniensis episcopi, qui omnes in carcerem coniecti fuerant; Norfolcius, quod Henricus Mariae parens extremis vitae diebus, vti supra diximus, cum ipsius filium securi percussisset, vltorem in patre metueret; Cortinaeus, quod ipsius patri caput amputatum fuerat, et ne filius in vltionem patris turbas nouas cieret, timebatur; Vintoniensis denique et Dunelmensis ob relligionem, et quod hic seditioni in regno sub Eduardo exortae caussam dedisse diceretur. ceterorum nomineVintoniensis orationem ad reginam habuit, petitaque venia, et impetrata, libertati omnes restituti sunt: et Cortinaeus quidem mox Deuoniae comes a regina creatus magno in honore apud ipsam fuit; Vintoniensis vero cancellarij dignitatem sub ea confecutus est, quanquam is olim sententiae de diuortio contra Catharinam Mariae matrem latae subscripsisset, et libris editis Henrici VIII caussam defendisset. postquam ad VII vsque Eid. VItil. regina in Turre commorata
est, Richomomondiam regium palatium, quod VI ab vrbe milliarib. abest. secundo flumine deuehitur. nondum de relligione actum fuerat; itaque plebs Protestantium doctrinae assueta, vix a lapidibus manus abstinuit, cum in D. Paulli concionator quidam contrariam tueretur. eadem lasciuia in monachum sacrum celebraturum in D. Bartholomaei mox vsa est; tumultûs rei postea a magistratu multati, et edicto regina manifestum fecit, se in maiorum relligione velle viuere; ne quid tamen alienum a recepta doctrina in concionibus ad populum diceretur, eodem edicto sanxit. iamque de coniuratorum caussa diligenter quaestio habita fuerat, ipsique XIII Kalend. VIIbrib. Vestmonasterium deducti, vt coram a iudicibus interrogarentur. ibi Nortumbrius cum se nihil nisi ex senatûs decreto egisse diceret, excusatione minime admissa, tanquam perduellis ad mortem damnatur. pronuntiata sententia, generis mortis gratiam sibi fieri suppliciter petijt, et in mitiorem poenam mutari: item vt filijs parceretur, et eorum aetatis ratio haberetur: postremo ad solatium, vt sibi cum theologo colloqui liceret, postulauit et sermones conserere de rebus ad rempub. pertinentibus cum IIII ex delectis primoribus. tum interrogatur Northantoniae marchio, qui postquam nullum tumultûs tempore publicum munus exercuisse dixit, sed venationibus intentum turbis se minime immiscuisse, cum contra constaret eum Nortumbrij partes secutum esse, pariter ad mortem dam natus est. ac post eum Varuicensis comes Nortumbrij natu grandior filius, qui vbi in tam graui crimine aetatis excusationem non admittere iudices vidit, ingenti animi constantia sententiam mortis excepit, hac sola petita gratia, vt omne suum aes alienum exolueretur. nam perduellionis damnatorum bona sine aeris alieni onere regni lege ad fiscum transeunt. ij mox in Turrem reducti. postridie ad mortem pariter damnati sunt Andreas Dudleius Nortumbrij frater, Io. Gattus praetorianorum praefectus, qui primus Eduardo de Iana adoptanda in Nortumbrij gratiam auctor fuisse credebatur, et Henricus Gatti frater, ac postremo Thomas Palmerius equestris ordinis vir. XI Kal. VIIbr. ad supplicium producitur, cum biduo ante sacro sollemni celebrato in carcere sacrae coenae viaticum accepisset Nortumbrius, et oratione ex consilio Nic. Haeti, qui postea Eboraci archiepiscopus creatus fuit, ad populum habita, culpam confessus, et venia delictorum petita, cunctos astanteis admonuit, vt priscam maiorum relligionem amplecterentur, reiecta nuper inuecta doctrina, vt quae malorum omnium, quae XXX ab hinc annis passi essent, caussa extitisset; inprimis nouae relligionis concionatores vt seditionum buccinas regno exigerent, si innocenteis se coram Deo et saluam remp. vellent: se quidem non aliam quam maiorum relligionem semper in sinu coluisse, eiusque rei testem appellare Vintoniensem episcopum summum amicum suum, (is rogatus semper ei astiterat,) sed ambitione caecum multa tempori condonasse, quorum poeniteat et ex animo taedeat: proinde sponte mortem, quam commeruisse se agnoscat, subire. his dictis cum se circumstantium precibus apud Deum commendasset, ad mortem se composuit: ac statim carnifex, petita prius venia, lege in ipsum egit. monitis Nortumbrij varie adfecti sunt adstantium animi, mirantium illum relligionem, quam XVI amplius annos professus esset, et cuius praecipue ratione Eduardo de exheredandis sororibus consilium dedisset, improbare. plerique scripsere spe impunitatis hominem astutum vitaeque cupidum id fecisse, et postea cum circunspiceret, et verba sibi data videret, poenituisse. insimulatus fuerat, nec leues erant coniecturae, quasi regi venenum propinasset: sed in quaestione nulla eius rei facta est mentio, quod iudices non tam Eduardi mortem, quam coniurationem contra Mariam factam sibi vindicandam proposuissent. eadem poena secundum eum Ioannes Gattus et Palmerius affecti sunt reliqui in carceribus asseruati, dilata quibusdam mortis poena, alijs etiam spe veniae facta. Andreas Dudleius et Henricus Gatti frater biduo post carcere liberati sunt; et in Henrico quidem, qui ad annum vsque OIO IO LXXX superfuit, comprimis admiratione dignum fuit, quod proxima, quam ad mortem damnatus est, nocte totus repente incanuit. P. Martyr, Vermilius, tunc Oxonij erat, magni nominis inter Protestanteis theologus, eoque nomine plerisque inuisus, cui mortuo Eduardo statim denunciatum
fuit ne domo pedem efferret, neve quidquam inde adsportaret. is ad amicos continuo scribit, et quo in periculo versetur, ostendit publicam fidem implorans et regis extincti memoriam, a quo euocatus in Angliam venerat. itaque potestate Oxonio discedendi facta Londinum proficiscitur, et in sinum Cantuariensis vt vnici patroni et alumni confugit. is iam nutare, et cum fortuna pariter relligionem mutasse vulgo ferebatur. verum sub id scripto Non. VIIbrib. edito se purgauit, et decreta de relligione ab Eduardo se auctore facta vt Dei verbo et apostolorum doctrinae congruentia tueri se paratum ostendit, in eoque proposito a Vermilio confirmatus ipsum Vermilium sibi socium et adiutorem in hoc negotio poposcit. sed a verborum disputatione res ad vim vocatur; nec multo post ipse, Cantuariensis et Eboracensis archiepiscopi, et Londinensis, Vigorniensis, atque alij episcopi in carcerem truduntur, quibus mox alij suffecti sunt. crimini ijs praecipue datum, quod conciones contra Mariam, antequam regina proclamaretur, publice habuissent. comes ijs additur Hugo Latimerus, ab Eduardo carcere exemptus, in quem ab Henrico patre ob relligionem coniectus fuerat. de Vermilio aliquandiu disceptatum est in senatu, an idem de eo, quod de ceteris, iudicium haberetur, quod ille multum damni relligioni dedisse diceretur. sed itum est in eam sententiam, vt quia publica fide in Angliam venerat, cum suis incolumis dimitteretur. itaque publicis litteris acceptis manu reginae subscriptis Antuerpiam, et inde Coloniam, ac postremo Argentoratum, vnde profectus fuerat, cum Bernardino Ochino se contulit. His regina confectis Richamondia in Turrem venit, et ante omnia Eduardo fratri exequias publice ritu antiquitus recepto Vestmonasterij faciendas curauit, quantumuis renitenribus episcopis, quos penes se habebat, qui pro eo, qui extra ecclesiam mortuus esset, preces publice fieri aut sacra celebrari, nefas esse dicebant: quorum postea disciplinae acquieuit, neque pro patre Henrico, qui defectionis a Pontifice auctor fuerat, preces publice fieri passa est. prid. Kal. VIIIbr. a Turri Vestmonasterium redijt, vt insequenti die more maiorum vrbem ingrederetur, et insignia reginae sumeret. id magna pompa actum, deducentibus eam plus IO ex proceribus, atque inter eos duobus primarijs, qui Normaniae et Aquitaniae ducum vice erant, in quibus amplissimis Franciae prouincijs reges Angliae ius sibi vindicant. postridie Elizabetha sorore et Cliuensi Henrici patris olim coniuge, sed mox repudiata, magnaque illustrium matronarum turba, et externorum principum oratoribus stipata procedit, et per arcus triumphaleis in via erectos, continuis acclamationibus excepta transiuit; in quibus conspiciendi operis fuere, quos Florentini et Genuenses adornauerant, cum inscriptionibus, quibus pietatem et iustitiam in Anglia restitutam Mariae gratulabantur. ipsa pallio purpureo holoserico amicta, cuius longum ac sinuosum syrma a cubiculariorum principe et Norfolcij ducis vxore sustinebatur, templum ingressa est, dextra innitens Dunelmensi episcopo, et sinistra Salopiensi comiti. sequebantur Elizabetha et Cliuensis. tum LXX circiter praecipuae regni matronae holosericis pallijs ac vestibus sebellinis pellibus fartis indutae, coronas in capite gestantes. dein ordine duces, comites, marchiones, et alij regni proceres incedebant. tandem regina in locum editum in templo exstructum perducitur a Vintomensi et alijs X episcopis, inde postquam eam diu Vintoniensis populo ostentauit, et veram reginam esse dixit, a circunstantibus quaesiuit, an non illam pro legitima regni herede agnoscerent: assentientib. confuso vocum sono omnibus, regina ad altare descendit, ibique praestito sollemni regum sacramento ad audiendam sacram concionem se composuit, quae ab episcopo de obsequio, quod regib. a subditis debetur, habita est: quo facto exuto pallio ac veste, ante altare prostra ta sacro oleo vncta est, et postea trib. coronis alia post aliam impositis, vltimam retinuit; tum decantato per symphoniacos BB. Ambrosij et August. cantico suggestum rursus ascendit. diploma mox a Vintoniensi recitatum, quo praeteritorum venia omnib. concedebatur; et prim. ipse ad obsequium solemni more (id impresso in sinistram malam osculo fit) deferendum ad reginam accessit? quem securi sunt ordine Norfolcius ducum regni nomine, Vintoniensis marchio pro marchionib. et Arondelius pro comitibus;
tum reliqui Angliae reguli. postea sacro celebrato regina eodem ordine et pompa, qua venerat, in palatium reuersa est, vbi conuiuium magna lautitia apparatum erat. mensae assedere infra eam Elizabetha soror et Cliuensis, et paullo inferius Vintoniensis episcopus, qui rem sacram peregerat. dum prandetur, vir primarius Demockus nomine qui hereditorio iure honorarius est regum Angliae miles et pugil, in equo etc. in equo armatus aulam, in qua conuiuium celebrabatur, ingressus est, et per fecialem Mariam se pro vera et legitima regni herede agnoscere pronunciari iussit, et si quis adeo temerarius esset, qui contra dicere auderet, cum eo se duello decernere paratum ostendit, proiectaque in prouocationis signum humi chirotheca semel atque iterum mensas per aulam dispositas circumiuit; dein ante reginam consistens eam salutauit; quae accepto aureo poculo summa humanitate equiti propinauit, moxque vbi hausit, poculum vacuum ipsi dono dedit; quod ille abiecta statim hasta manu cepit, et abiens secum abstulit. mensis remotis, postquam re gina cum principum oratoribus (ij erant Caesaris ac Ferdinandi Romanorum, et Maximiliani Boemiae regum legati, Io. Michaelius pro Venetorum rep., pro Cosmo Florentinorum duce Ioa. Bapt. Ricasolius Cortonensis episcopus) familiareis sermones aliquanto tempore conseruit, in cubiculum se recepit. peractis sacris ceremonijs comitia regni Londinum indicuntur ad mensem VIIIbrem, parlamentum id vulgo vocant, in quo pleraque antea sub Henrico et Eduardo decreta reuocantur, et quaedam denuo decernuntur. ante omnia sententia de Henrici et Catharinae Arragoniae diuortio lata rescinditur, atque inter ipsos legitimas ac iustas nuptias contractas, legitimamque ex ijs prolem susceptam fuisse pronunciatur, oblique suggillato Annae Bolenae matrimonio, et proinde Elizabethae eius filiae statu. lata etiam lex qua decreta de ecclesiastica disciplina sub Eduardo facta reuocantur, contraque decernitur, vt sacerdotes, qui vxores duxerint, easque dimittere aut poenitentiam agere detrectauerint, a cultus diuini celebratione arceantur, et fructuum ecclesiasticorum priuatione multentur; qui dimisissent, aut post mortuam vxorem emendationem vitae omnib. probassent, ad sacra rursus admitterentur, nullum tamen ex bonis ecclesiasticis emolumentum perciperent. ita multi episcopali dignitate abdicati, multi contra ab Henrico olim ordine summoti a regina pristinae dignitati restituti sunt. antiquata et ea lex etiam ab Henrico lata, qua sub perduellionis poena interdicebatur, ne quis de disciplinae ecclesiasticae a rege institutae emendatione, aut rege, ipsius capite, rebusve ad eam pertinentib. loqui, aut decreta super ea re facta in dubium reuocare auderet. antiquatus et ijsdem comitijs primatûs ecclesiastici titulus. restituti dignitati ac natalib. Norfolcius dux, et Reginaldus Polus, qui alioqui lege regni, quod perdueillionis accusati fuissent, hereditatum cernendarum et testamenti factionis incapaces erant. his actis proxima cura de marito reginae diligendo fuit, a qua illa huc vsque abhorruerat, seu natura, seu quod prouectiori aetate esset, iam enim annum XL expleuerat; nec adeo venusta forma erat, vt mariti gratiam aut amorem demereri se posse speraret. tandem siue ex suorum consilio, siue necessitate compulsa de nuptiis cogitare cepit, quod vereretur, ne ob sexûs imbecillitatem in suorum contemptum deueniret, nondum constituta auctoritate, et regno a recenti factionum memoria adhuc fluctuante. tres nuptijs eius destinabantur, Philippus Hispaniarum princeps Caesaris F., Reginaldus Polus cardinalis, et Cortinaeus regulus, hos maiorum splendor et patriae caritas commendabat, quod sub vtroque et libertatis et regni immunitatum conseruandarum spes esset; sed in Polo praecipue spectabatur proximitas, qua reginam contingebat, quippe ex filia Georgij ducis Clarentiae Eduardi IIII fratris progenitus ad haec morum grauitas et vitae sanctimonia cum summa animi mansuetudine et prudentia coniuncta. Cortinaeum vero flos aetatis, et comis ac perurbana consuetudo carissimum reginae reddebant, et is quoque a regibus Angliae genus repetebat, et ad sororem matris Henrici originem suam referebat, nonnihil tamen suspectus, quod Protestantium doctrinae fauere crederetur. sed alijs, quorum sententia obtinuit, regno impacato opus esse potenti rege videbatur, qui et domesticos motus componere, et aduersus Gallos Scotia nuper occupata vtrinque et terra et mari vicinos
iuxta et infestos hosteis, Angliam tueretur. his se rationib. ambitiosa femina vinci facile passa est, et in Philippi nuptias consensit, de quo paullo ante fama percrebuerat, quasi consobrinam suam Emanuelis Lusitaniae regis et Helionorae filiam ducturus esset. interea regina cum in animo haberet maiorum relligionem in Anglia restituere, clam ad Polum mandata dederat, et quid suae voluntatis ac consilij esset, cum certiorem fecerat. sed quia res magnis difficultatibus implicata Pontifici videbatur, antequam Polus legatus decerneretur, placuit in Angliam mitti Io. Franciscum Commendo num tunc Pontificis cubicularium, postea cardinalem, magno et expedito ingenio virum, vt de rerum statu cognosceret. is cum regina aliquoties secreto collocutus syngrapham ab ipsa accipit, qua sedi Romanae obsequium pollicebatur, atque vt regnum sacris restitueretur, petebat; quod vt obtineret, pacatis quamprimum in regno reb. honorificam se ad Pontificem legationem adornaturam pariter recipiebat. cum ijs mandatis Commendonus Romam redit, nec multo post Polus Cardinalis legatus decernitur cum amplissima potestate, vt de pace inter Caesarem et regem ageret. cum adhuc in Italia haereret, Maguzano coenobio, quod est in agro Veronensi non procul a Benaco, litteras ad reginam dat Eid. VItil. quib. eius tam egregiam erga relligionem et Pontificem voluntatem collaudabat, et vt in pro posito perseueraret, hortabatur. publica illa de pace legatio secretiori, quae Angliae statum spectabat, adiuncta fuerat, vt alterius specie altera tegeretur. nihilominus Caesar siue sagacitate innata, siue per ministros rem, vt erat, subodoratus, Hier. Dandino cardinali, quem Pontifex ad ipsum de pace legatum miserat, ob graueis et iustas caussas non videri e re publica esse ostenderat, vt Polus se in viam daret, idque Dandinus Germania rediens ad Polum scripserat. itaque cum postea Pontificis iussu Polus se ad iter accinxisset, missoque ad Caesarem F. Florebello eum aduentûs sui certiorem reddidisset, vbi ad Palatini fineis venit, misso a Caesare Didaco Mendoza reuocatur, et Dillingam, quod est episcopi Augustani ad Danubium oppidum, proficisci, ibique quid Caesar eum vellet, expectare cogitur. ideo consilio factum, quod Caesar vereretur, ne Polus, qui ex regia stirpe erat, et multum gratia apud suos valebat, coniugij iam in choati rationes praesentia sua interturbaret. igitur Caesar antequam nuptiae cum Philippo filio omnino transactae essent, vt Polus in Angliam ingrederetur, nunquam consentire voluit. earum vero firmandarum caussa amplissimam legationem, cuius erat princeps Lamorallus Ecmondanus comes, adiunctis ei Carolo Lalanio, et Ioan. Momorantio Currerio, sub exitum anni in Angliam mittit. ineunte Ianuario legati, vbi Londinum venere, post ali quot dies rem conficiunt. pactis dotalibus hae condiciones appositae sunt: vt nuptijs quamprimum fieri possit inter Mariam et Philippum contractis Philippus omnium vxoris regnorum ac prouinciarum titulos sibi sumat, sociusque in negotiorum administratione sit, integris regni priuilegijs ac consuetudinib.; plena item ac libera beneficiorum, gratiarum, ac functionum distributione penes reginam remanente. vicissim regina in societatem omnium regnorum ac dominiorum Philippi mariti, quae ipse iam possideret, et ei postea obuentura sint, vocetur; et si Philippo superstes sit, donationis propter nuptias nomine LX OIO librarum annua pensio, vti olim Margaritae Anglicae Caroli Burgundionis viduae, ei assignetur; quarum XL OIO in Hispania et Arragonia exsoluantur, XX in Belgio et prouincijs Belgicae ditionis pendantur. vtque litibus ac dissidijs obuiam eatur, conuentum, vt in diuidenda hereditate, quicunque ex eo matrimonio nascentur, in omnia regna ac dominia reginae; praeterea in omneis Belgij et Burgundiae, quos Caesar possidet, principatus succedant; Carolus natu grandior Philippi ex priore matrimonio F. vicissim in cetera omnia tam patris, quam auiae et Caesaris aui in Italia et Hispania regna succedat; ad solutionem tamen XL OIO librarum eorum bonorum ratione teneatur. si ex hoc matrimonio tantum filiae nascantur, primogenita in omneis Belgij ditiones succedat hac lege, vt maritum in Anglia aut Belgio ex consilio et consensu Caroli fratris deligat; si aliunde sine fratris consensu sumat, Belgij successione priuetur, et iura integra in Belgio penes Carolum fratrem et eius heredes maneant: illi tamen ac sororib. dos conueniens iuxta locorum leges ac consuetudines assignetur. si contingrat Carolum
aut qui illi successerint, heredibus suis defici, eo casu, qui primus ex hoc matrimonio nascetur, etiam si femina sit, in omnia vtriusque coniugum regna tam Belgij quam Hispaniarum atque in omneis Italiae principatus succedat, idemque regni cuiusque iura, priuilegia, immunitates, consuetudines inuiolatas seruare teneatur. inter Caesarem, Philippum eiusque heredes, inter reginam eiusque liberos et heredes et vtrorumque regna ac ditiones constans amicitia, concordia et foedus perpetuum sit atque inuiolabile; nuper facta anno huius seculi XLIII Vestmonasterij, et quadriennio post Vltraiecti XVII Kalend. Feb. foedera renouentur ac confirmentur. ad huius rei famam fremente populo noui motus denuo in Anglia exorti sunt. eorum praecipui duces fuere Petrus Carew et Thomas Wiatus, qui re clam cum Henrico Suffolcio adhuc captiuo, sed qui mutandi aeris caussa praetextu morbi ad aedeis suas fide data diuerterat, communicata, in Philippi aduentum negotium differendum esse censuerant, ne contra reginam, sed contra externi principis dominatum pro patriae libertate arma sumpsisse viderentur; sed Carrus, qui in mora periculum esse existimaret, per Cornubiam occulto militem cogit: reque citius spe detecta oppressus, cum perfugium aliud non haberet, mature in Galliam ad regem transijt. Wiatus, qui videret iam euulgata sua consilia, nec aliud quam in virtute praesidium superesse, diuersa parte in Cantio regione Galliae proxima populum ad seditionem vocat, cum diceret, prauis consultorib. vsam reginam externis nuptijs grauissimum Angliae seruitium parare, et relligioni periculum creare. Suffolcium aduersus eum destinauerat regina; verum ille conscientia territus periculo praeuerterat, et in Varuicensem regionem se contulerat; vbi cum frustra homines ad Arma vocaret, et filiae Ioannae rursus regnum asserere conaretur, misso a regina cum equitatu Huntingtoniae comite, homine admodum infesto, qui ipsum vt perduellem ante iudicatum persequeretur, ab omnibus desertus distributa suis omni pecunia rustici fidei salutem commisit; a quo seu metu, seu praemij spe corrupto proditus, et in Huntingtonij manus traditus Londinum deducitur. interea contra Wiatum Norfolcius mittitur sub exitum Ianuarij, qui vbi ad pontem Roffensem in Wiati conspectum venit, a suis desertus fugere cogitur amis sis tormentis et omni bellico apparatu. cum fugeret, ab insequentibus capitur, sed mox a Wiato liberatur, qui eum vt tam iusti belli dux esse vellet, hortatus est; sin ad reginam redirevellet, suo nomine illi renunciaret, haec arma non contra ipsam, sed contra exterorum machinationes pro patriae libertate sumpta esse. hoc successu insolentior Wiatus recta Londinum suos ducere decreuit cum IIII circiter hominum millibus; ad illius aduentûs famam Caesaris legati seditionis minuendae caussa, tum vt proprio periculo praeuerterent, nauibus conscensis Kal. Febr. discedunt; quo eodem die regina in vrbem venit, et conuocatis tumultuarie populi comitijs, atque in Wiatum vehementius inuecta, quid illius consilij, quid contra voluntatis suae sit, ostendit; de matrimonio nihil se statuisse nisi de procerum consilio; meliorem aetatis partem in virginitate exegisse, neque nunc adeo nupturire, quin, si modo regni ordines ita expedire iudicent, in eo vitae genere libenter sit permansura. nam vt sui connubij caussa Anglia periclitetur, et ferro flammaque omma misceantur, id sibi fu turum longe acerbissimum: permaneant igitur in fide, et in perfidia sceleratorum hominum vlciscenda sibi praesto sint: hoc enim ipsorum officij esse, qui se tanquam legitimam patrisac fratris heredem communi consensu reginam salutauerint. proposita etiam sunt ad Viati inuidiam iam ante praeconis voce proditoris denunciati, postulata ipsius ad reginam missa, eademque publice recitata; quorum illud ferebatur esse primum, vt in custodiam se regina traderet, et de nuptijs illius, ac consiliarijs vel retinendis vel multandis ipsi statuere liceret. ita confirmatis ciuium animis regina ad IO homines maiorem partem exteros armat, et delectos ex ijs ad eam portam, quae pontem Tamesi impositum spectat, distribuit; alios idoneis locis in vrbe collocat. triduo post promiscuae multitudini, quae coniuratorum partes sequebatur, impunitas proponitur, modo ab armis discedat, et ei, qui Viatum captiuum fecisset, praemium constituitur quibus rebus nihil ille territus cum citra sanguinem rem se confecturum putaret
ad pontis portam venit; sed vbi se minime admitti, vti sperauerat, videt, XII supra Londinum milliaribus flumine transmisso ad aliam portam, ad quam Cortinaeus excubabat, tendit, et vt sibi tanquam amico aperiretur, postulauit, relicto in planicie subiecta exercitu. dum verbis inter se Cortinaeus et Wiatus altercantur, Penbrucius alia porta egressus cum delectis a tergo Wiati milites per pratum iacenteis necopinato aggreditur, et absente duce confusos nullo negotio fundit, eodemque tempore Cortinaeus in Wiatum eruptione facta ipsum iam a suis desertum capit. nihilominus postea proditionis insimulatus, ob idque in carcerem coniectus fuit, quasi consiliorum Wiati particeps, quem propius vrbem accedere et suburbium occupare passus esset, neque prius inimicum animum contra Wiatum declarasset, quam postquam eius exercitum a Penbrucio caesum esse intellexisset. altera die; quae in VII Eid. Febr. incidebat, edicitur, capitis denunciata poena, vt qui de coniuratorum numero quempiam receptasset, illico traderet. plurimi producti, et LXXX amplius Londini et Vestmonasterij supplicio affecti sunt, in ijsque ex nobilitate non pauci. ea postrema coniuratio Ianae Suffolcij filiae et Gilfortio ipsius marito perniciem attulit; qui tandem ad mortem damnati sunt. missus ad Ianam a regina theologus cum eam in viam a praecepta doctrina reducere tentaret illa sibi non tantum temporis esse dixit, vt controuersijs de relligione discutiendis vacaret; proinde quod superesset, pijs precibus et supplicibus apud Deum votis melius impendi posse. theologus qui serio id a Iana dictum crederet, quasi moram vitae longiorem concedi expeteret, reginam adit, et triduum impetrat. mox ad Ianam reuersus, quid cum regina egerit, exponit, et vt se audiat, et melius de relligione sentire velit, rogat: tura illa renidenti vultu, Non haec (inquit) eo a me dicta erant, vt reginae renunciarentur: nam caue putes me vllo amplius vitae desiderio tangi; ex quo enim abfuisti, tantum me viuendi taedium caepit, vt de sempiterna vita tantum sollicita mortem prorsus contemnam: quam equidem, quoniam ita reginae placet, sponte ac libens sum subitura. antequam ad supplicium produceretur, cum Gilfortius, vt sibi cum vxore colloqui et extremum vale dicere liceret, impetraffet, illa recusauit, et vt haec doloris pabula potius quam mortis solatia missa faceret, rogauit; breui enim fore, vt arctiore nodo coniuncti potiore loco et vitae condicione se mutuo conspecturi sint. cum vero exiret carcere, a Turris praefecto rogata, vt sibi monumentum sui aliquod relinqueret, illa pugillareis poposcit, in ijsque treis sententias breueis Graece et Latine, nam vtranque linguam apprime callebat, ac denique vernacule conceptas descripsit, quibus innocentiam suam contestabatur, et quamuis culpam morte dignam non diffiteretur, tamen ignorantiam suam apud homines saluis legibus errorem eum excusare debuisse contendebat. demum cum turbam obuiam nihil turbato vultu salutasset, et se pijs eorum precibus commendasset, ad locum supplicio destinatum venit, theologum manu trahens; quem comiter complexa, Deus tibi, inquit, omnia abunde tribuat, pro humanitate, qua me prosecutus es; quamuis ex ea plus fastidij, quam ex proxima morte terroris hactenus senserim. tum ad astanteis conuersa cum modesta oratione facti seriem exposuisset, Ream me, inquit, non quod regnum affectauerim, sed quod oblatum non repudiauerim, facit, exemplum memorabile posteris praebituram, innocentiam facta grauia, quae in publicam perniciem vergunt, non excusare; abunde quippe sceleris videri illum admisisse, quisquis alienae ambitioni et libidini vel inuitus seruiuerit. his dictis implorata Dei misericordia puellis pedissequis adiuuantibus comam ipsa sibi soluit, reiectisque in oculos crinibus ceruicem feriendam carnifici praebuit, non sine circumstantium lacrimis, etiam eorum, qui Mariae caussam semper ab initio amplexi fuerant. hunc exitum habuit Iana maiorum titulis illustris femina, sed virtute et ingenij nobilitate longe illustrior, quae dum vitrici et imperiosae matris ambitioni obsequitur, funestum sibi reginae nomen sumpsit, et a regno statim ad supplicium rapta, alienae culpae poenas luit, tot aduersae fortunae ictibus constantia et innocentia superatis. id actum prid. Eid. Februar., quo etiam die Gilfortius maritus securi percussus est, et postea IX Kalend. Mart. Suffolcius capite plectitur, cum ante diem quartum fuisset damnatus
huiusmodi rerum statum pertaesi plerique, qui in Anglia erant, in Germaniam se contulere, in ijsque Ioannes Lascus illustri loco Polonus Hieronymi illius frater, cuius adeo magnum in Pannonia et aula Turcica nomen exstitit, in Daniam primum, deinde Emdam in Frisia orientali profectus est, ibique substitit. multi etiam indigenae ob relligionem solum vertere, Io. Ponetus Vintoniensis quondam episcopus, Richardus Morisinus, Antonius Cocus, et Io. Checus Eduardi praeceptores. haut multo post IIII Non. Mart. legessuper ecclesiastica disciplina a regina promulgantur, quibus inter alia iusiurandum illud ab Henrico, cum a Pontfice deficeret, institutum remittitur, quo omnes adigebantur, quicunque ad aliquod munus aut dignitatem ecclesiasticam admittebantur, profiteri, se illum ac successores eius, tanquam supremum Anglicae ecclesiae caput, agnoscere; Pontificem vero nihil habere in illam iuris, quippe vrbis Romae episcopum, quicum nihil commune habere velint. preces quoque vernacula lingua fieri praeceperat Henricus, ijsque rogabatur Deus, vt ipsos ab episcopi R. seditione, conspiratione, ac tyrannide liberaret. hanc formulam typis excusam aboleri iussit regina. tandem Wiatus Kal. April. capitis poenam luit, qui impunitate proposita a quibusdam maleuolis subornatus, cum coniurationis conscios edere iuberetur, inter eos Cortinaeum nominauerat, quasi repulsam a Maria passus Elizabethae ducendae et expulsa sorore regni inuadendi consilium inijsset. sed antequam duceretur, Elizabetham et Cortinaeum excusauit, et coniurationis illius affineis esse relligiosa asseueratione pernegauit. Elizabetha nihilominus paullo ante ob eam caussam in carcerem coniecta ad Mariae vsque mortem sub custodia fuit. hoc ipso tempore Cantuariensis ac Londinensis episcopi, et Hugo Latimerus Vindesoram, et inde Oxonium abducti ceptam anno superiore Londini Kalend. IXbrib. disputationem persequuntur coram Cantabrigiensis Academiae theologis, cumque in sententia perstarent, rursus in carcerem conijciuntur. habebantur tunc ordinum Angliae conuentus; in quibus duo proposuit regina; de suo matrimonio, et restituendo Pontifici primatu: quorum hoc reclamante nobilitate pro tempore impetrare non potuit; illud certis legibus obtinuit, nimirum vt Hispaniarum princeps nullum ad munus publicum aut dignitatem in regno admittere possit, nisi qui in Anglia natus sit, et reginae subditus; in familia sua certo numero Anglos habeat, quos honorifice tractet, nec ab externis vlla iniuria affici patiatur, non possit reginam ex Anglia, nisi ipsa roget, secum abducere, nec filios, quos ex ea susceperit, qui in Anglia adolescent et educabuntur in spem successionis, nec inde exire permittentur, nisi necessitas aut legitima caussa inciderit, idque ex Anglorum consensu, regina sine liberis decedente, princeps nullum habeat in regno ius, sed liberum regnumei, cui iure competet, relinquere teneatur; nihil in ijs, quae ad iura siue publica, siue priuata, immunitates, consuetudines regni spectant, innouet; antiqua regni iura confirmare et seruare teneatur; nihil gemmarum et pretiosae suppellectilis ex Anglia auehi permittat, nihil ex regio patrimonio alienet; naueis, machinas, et omnem apparatum bellicum conseruet; arceis et munita loca diligenter custodiri curet; postremo huius connubij ratione nihil foederi inter regem et reginam nuper inito derogetur, paxque inuiolata inter Gallos et Anglos maneat; principi tamen liberum sit, ex alijs regnis et ditionib. Caesari patri suppetias mittere, siue ad iniuriam propulsandam siue ad vltionem de accepta sumendam. cum nihil amplius impedimenti subesset, quominus nuptiae celebrarentur, Philippus idoneam tempestatem nactus, cum XVIII Kal. VItil. Iuliobriga Calecorum portu soluisset, afflante Austro triduo post Antonam cum Hispanica classe appulit. ea erat XXC onerariarum nauium et XL minorum, quarum vtrinque latera XX Anglicae et totidem Belgicae naues tegebant. obuiam processere Pagetus, Rotelij et Arondelij comites, priuati sigilli custos, et magnus regni quaestor, omnes periscelide donati equites. cum ijs venit et marchio Nauicularius dudum apud reginam principis legatus. postridie princeps naui ad id superbe ornata exceptus, vna cum duce Albano, Ruisio Gomesio Silua, Antonio Toletano, et Petro Lopezio ad portûs molem in terram descendit, et equo regio instrato, qui ad id paratus erat, inscenso in oppidum venit. in palatio, quo exceptus
est, passim videre erat aulaea et vraniscos Henrici VIII nomen cum primatûs ecclesiastici titulo praeferenteis; adeo re abolita nondum eius memoria aboleri potuerat. die sequenti post missitata vtrinque munera, princeps magna suorum et regulorum Anglorum ac Vintoniensis episcopi praecipue, qui cum L nobilibus, et comitis Penbrucij, qui cum CCL reginae iussu ipsum salutatum venerant, caterua stipatus plu uioso admodum tempore Vintoniam ad reginam venit. dies B. Iocobo, in cuius patrocinio Hispania est, sacer nuptijs destinatus fuit, quae Vintonij magna pompa celebratae sunt. Principis in comitatu erant Albanus, marchio Piscarius, Castellae maris praefectus, et Medinensium dux, quisque cum suis magnifice ornatis. cum ad locum ventum est, Io. Figueroa Caesaris nomine regno Neapolitano cessit, et ius omne, quod ipsi in eo competebat, in Philippum filium transtulit. mox recitantur pacta, quae per legatos conuenta fuerant, et demum voce principis. confirmantur. tum more in priuatorum nuptijs vsitato Vintoniensis, qui vt inaugurationem, sic et hanc ceremo niam peregit cum alijs V episcopis, a circunstantib. quaesiuit, an quisquam esset, qui impedimentum iustum aliquod subesse sciret, quo minus nuptiae legitimae inter eos contrahi possent aut deberent. cum nemo contradiceret, et contra omnes confusa voce assentirent, confecta res est, ac mox proclamationes titulorum vtriusque publice factae Latina, Francica, et Anglica lingua. peracto sacro inter choreas et conuiuia ac cetera regalis laetitiae oblectamenta, dies extracta est. inde deducente regina Philippus Londinum vrbem regni primariam honorifico ac splendido paratu ingressus est. interea Polus cardinalis, qui Caesaris iussu Dillingae substiterat, per litteras modeste cum Caesare expostulabat, ostendebatque indignum plerisque videri, Pontificis legatum, qui pacis et relligionis caussa ad ipsum mitteretur, eius aditu prohiberi; id ad ipsius dedecus et contemptionem Pontificis pertinere. quantae enim id voluptati haereticis in Germania fore, in quorum oculis haec gerantur? quos denique animos in Anglia sumpturos Catholicae relligionis hosteis? itaque orabat et obsecrabat, vt sibi quamprimum ipsum conueniendi facustas daretur. Dillingae tunc erat Dominicus a Soto Hispanus magni nominis theologus, qui Caesari a sacris concionibus fuerat per eum Polus Caesarem vrgetm, ne patiatur diutius legationem impediri magno Christianae rei, atque inprimis Anglici regni detrimento. tandem adsentiente Caesare Polus Bruxellas ad eum venit, sed ibi tantisper subsistere iubetur, quo vsque Philippus filius in Angliam appulisset. interim ne nihil ageret Polus, alteram legationis partem aggreditur, si qua forte iniri ratio posset pacis inter ipsum et regem conciliandae. nam Pontifex Dandinum ad Caesarem, et Sangeorgium ad regem antea missos, cum nihil proficerent, reuocauerat, et hoc totum negotium Polo cominiserat. audito Polo Caesar, cum nullas condiciones, quae honestae essent, et quibus pax firma constitui posset, recusaturum se ostenderet; ceterum nihil deliberari posse, antequam de regis voluntate cognosceretur; Polus nulla mora interposita in Galliam venit, scripsitque in itinere libellum, quo Caesarem ad pacem hortabatur, sumpto argumento ex eius responsione. tunc sacri dies instabant, quibus dominicae mortis memoria recolitur. id tempus cum minime negotijs tractandis idoneum videretur, regi placuit, ne Polus interea ad se adiret: quam occasio nem arripuit vir pius huius libelli, quem nondum ad Caesarem miserat, ad ipsum mittendi, adiuncta epistola. elapsis deinde sacris illis diebus cum rege, ac post cum Anna Momorantio E. M. et cardinali Lotaringo, quos penes rerum [reading uncertain: print faded] summa erat, studiose ac vehementer de pace egit. tandem non sine spe concordiae a rege dimittitur, qui postquam eum impense laudauit, magnopere dolere sibi dixit, quod ante Iulij III pontificatum, aut non ipse per se eum cognouisset, aut per alios de summis ipsius virtutibus magis ex fide non fuisset edoctus, quippe non alium se in Pontificem eligi, quantum in ipso esset, permissurum fuisse. a rege in Belgium redeunti cum miserabilis vbique rerum facies in vtriusque principis confinibus ob oculos versaretur, fumante adhuc ex recentibus incendijs solo, et dilapsis huc illuc colonis lamentabilis passim vastitas occurreret, ad haec senes ac mulieres cum pueris, qui domi ob infirmitatem remanserant, humum florib. et herbis, quacunque ille incedebat, insternerent, eo maior
additus est Polo stimulus, vt omni ratione enitendum sibi existimaret, quo concordia inter potentissimos principes sarciretur, et incendium illud, quo Christianus orbis per eorum bella tamdiu conflagrauerat, tandem restingueretur. sed egregia optimi viri voluntas frustra fuit, adeo exulceratis vtriusque animis, et tam inueteratis vulneribus nondum coalestere valentibus. dum in coenobio Bruxellis proximo, adquod pro consuetudine diuerterat, haereret, expectans, dum suspicax Caesaris animus sibi satisfaceret, carissimum sibi Bartholomaeum Stellam affecta iam aetate senem, qui ipsum amoris ergo cum Donato Rullo in Angliam sequi voluerat, amisit; nec multo post confectis iam in Anglia Philippi et Mariae nuptijs, cum irritus fuisset eorum conatur, qui apud Caesarem et Romae apud Pontificem, in Anglia etiam apud reginam per calumnias inuidiam illi conflare tentauerant, Maria duos primarios viros Pagetum et Eduardum Hastingum regij stabuli praefectum Bruxellas misit, qui illum honorifice euo catum deducerent. igitur petita a Caesare venia Polus his viae commitibus mense VIIbri se itineri commisit, et Caleto, quod tunc Angli tenebant, paratis ad id VI nauibus secundo vento, qui diu aduersushuc vsque flauerat, in patriam traiecit, ad Doueram, qui proximus est insulae portus, felicissime delatus est. ibi ab Eliensi episcopo et Montis-acuti vicecomite exceptus magnoque nobilium vndique confluentium numero, tandem Grauesindae ad Tamesis ripam, quae Londino XX milliaribus abest, obuios habuit Dunelmensem episcopum et Salopiensem comitem, qui de aduentu gratulati, ipsum regis ac reginae nomine plurimum saluere iusserunt, et diploma de eius restitutione maximo regni sigillo obsignatum, de quo iam diximus, exhibuere, insuperque addiderunt, in comitijs, quae pridie Eid. IXbr. inchoata fuerant, magno omnium consensu actum esse, vt lex abrogaretur, qua ille hostis patriae atque exul declarabatur: omnique nobilitatis iure priuabatur. atque vt maior actioni auctoritas accederet, Philippum ipsum et Mariam praeter morem, (nam tantum semel cum coguntur et cum dimittuntur reges ad ea venire solent) comitijs interesse voluisse. inde Polus ad vrbem IX Kalend. Xbreis venit, tunc primum regum permissu argentea cruce, quae legationis Apostolicae insigne est, prolata, et in prora cymbae, qua vehebatur, vt ab omnib. aspiceretur, constituta. praemissus Vintoniensis episcopus regni cancellarius cum plerisque proceribus, qui nauigio egredientem exciperent. Philippus ipse, qui cum Maria adhuc ad mensam sedebat, surgens obuiam processit; regina vero ad summas scalas venientem excepit, tantamque voluptatem ac laetitiam animo capete se dixit, quod illum saluum atque incolumem aspiceret, quantam cepisset, tum cum liberam regni possessionem adijt. triduo post regem adit Polus, vt de ijs, quorum caussa missus fuerat, cum ipso ageret. rex obuiam ei rursus extra cubiculum processit, fasciculum Roma nuper allatum deferens, quo mandatorum amplificatio ab ipsis auide expetita continebatur. postridie rex ad ipsum officij caussa vicissim adijt, tuncque simul de rationibus egerunt, quibus regnum ad ecclesiae vnitatem reuocaretur. res sollemni ritu acta. nam postridie conuentus in regia coram ipsis regibus habitus est, cui Polus interfuit. ibi Vintoniensis cum de Poli mandatis, quae a Pontifice missus ad Angliae regnum haberet, egisset, Polus ipse longam orationem vernacula lingua habuit, gratiasque ordinibus egit, quod se in patriam ac nobilitatem restituissent; sicque sibi praeclusum antea ad regnum aditum patefecissent, et facultatem ipsis inseruiendi dedissent: se vicissim venisse, vt qui in terrenam patriam ac nobilitatem ab ipsis restitutus sit, eos in caelestem patriam ac potiorem nobilitatem restituat, qua se tum demum ipsi spoliauerint, cum ab vnitate ecclesiae defecere. igitur hortatur, vt superioris temporis, quod tantas ipsis et vniuerso regno calamitates importauerit, errorem ingenue agnoscant, et ex animo detestentur, et quod ijs beneficium Deus vicarij sui nomine per eius legatum deferat, id sincera animorum alacritate accipiant, ac sedulo retineant. reliquum esse, vt cum ipse adesset claueis adferens, quibus ecclesiae valuas illis aperiret, quemadmodum aditum sibi in patriam fecissent, legibus, quae illum excludebant, antiquatis, ita ipsi leges illas omneis abrogarent, quae contra sedem Apostolicam latae ipsos a reliquo ecclesiae corpore omnino diuulsos tenerent.
audientium hoc sermone animi varie adfecti sunt, dum statum praesentem pertaesi alij priora et vetera malunt; alios, qui contrariam doctrinam imbiberant, Pontificij nominis auctoritas terreret. tum Vintoniensis regni nomine gratias agit, et deliberaturos eos respondet. cum secessisset Polus, dum deliberaretur, mox reuocatur, et eo praesente rursus Vintoniensis Deo gratias agit, quod prophetam ex suo numero suscitasset, qui eos saluos faceret: tum postquam beneficium, quod a Pontifice vltro deferretur, multis verbis laudauit et extulit, se ipsum cum ceteris errore lapsum palam fassus est, atque vt omnes tandem ad se redirent et resipiscerent oblatam gratiam amplexantes, hortatur. haec ita tunc acta. demum pridie Kal. Xbreis, qui dies B. Andreae sacer est, Polus ab Arondelij comite regiae domus praefecto et VI alijs primarijs periscelide donatis equitibus, totidemque episcopis deductus in regiam venit. ibi in consessu cancellarius circunstanteis rogat, placeretne ijs, vt ipsorum nomine venia a legato peteretur, et ad ecclesiae vnitatem atque ad Pontificis, qui est supremum eius caput, obedientiam rediretur; clamore magno alijs, silentio plerisque assentientibus, libellus supplex regibus porrigitur, quo vniuersi poenitere se scissurae et a R. ecclesia defectionis declarabant, et proinde reijcere leges omneis, quae contra Pontificem latae essent, et quantum in ipsis esset, abrogare; orabantque reges, quos Deus ab hac labe puros conseruasset, vt veniam sibi per eius legatum impetrarent, atque eius beneficio in gremium ecclesiae tanquam filij reciperentur, et eiusdem corporis membra prius diuulsa agglutinarentur. libellum postquam legere reges, Vintoniensi cancellario reddidere, qui eum alta voce, vt ab omnibus exaudiretur, recitauit. cum surgerent reges, vt legatum deprecaturi adirent, ille anteuertit, et post regnum deprecationem, cum rursus consedisset Polus, quid potestatis sibi a Pontifice concessum sit, recitato diplomate vniuersis palam fecit, tum immortaleis se Deo gratias habere dixit, quod quemadmodum priscis ecclesiae temporib. Anglis hanc gratiam fecisset, vt primi depulsis gentium erroribus verum Dei cultum publico consensu amplecterentur, ita nunc ijsdem tribuisset, vt cum sese ab ecclesia seiunxissent, primi, quam grauiter deliquissent, agnoscerent; nec dubitandum esse, si vere eos atque ex animo poeniteat, quin Angeli summum gaudium ex tot hominum tamque florentis regni conuersione capturi sint, quibus vel vnius peccatoris poenitentem animum summam laetitiam afferre verbi diuini testimonio constet. tandem cum surrexisset, et omnes in genua procubuissent, conceptis verbis vniuersos Anglice loquens absoluit. moxque in regiae sacellum itum est, ad decantandum BB. Ambrosij et Augustini hymnum. postridie Polus rogante Londinensi praetore regum permissu vrbem legati ornatu atque omnibus insignibus ingressus est. deinceps de religione instauranda, reuocandis pijs viris exulibus, contraque pellendis deprauarae doctrinae sectatoribus actum est; postremo ampla et honorifica legatio ad Pontificem decernitur, ad idque munus destinatur episcopus Eliensis, Montis-acuti regulus, et Eduardus Carneus I. C. qui reginae et Philippi eius mariti nomine obedientiam sedi R. et Pontifici praestarent. Ab amplissima et florentissima totius orbis insula tandem in continentem redeundum est. In Germania totus hic annus in rebus Saxoniae componendis, et Alberti Brandeburgici caussa nunc armis nunc conuentibus ob id indictis agitata circumegit se. Io. Fridericus, post Mauritij VIIviri mortem cum frustra tentasset antiquam amissi VIIviratûs possessionem recuperare, tandem Daniae regis Augusti soceri interuentu post semestrem fere disceptationem inter parteis transactum est his condicionibus, vt Io. Fridericus VIIviratu, Misnia et argenti fodinis Augusto cederet, quae omnia ad ipsum Augusto sine liberis masculis decedente redirent. interim illi liceat VIIviri nomen et dignitatis insignia tam in obsignandis litteris, quam in procudenda moneta, quamdiu viuet, vsurpare: Augustus vicissim quasdam praefecturas et oppida ei liberisque eius argiatur, et pro eo, quod supererat, ex illo aere alieno Saxonis, quod Mauritius dissoluere promiserat, C aureorum OIO dependat. arcem oppidumque Regij-montis in Franconia situm, quod Virciburgensi episcopo in XI OIO aureorum oppigneratum est, luat; et Saxonis liberis restituat: foedus hereditarium Saxonicae domûs superioribus bellis violatum sarciatur,
ac denuo confirmetur. id cum Saxo iam ex morbo decumbens subscriptione et signo apposito ratum habuisset, et vt filij seruarent iussisset, non multo post extremum diem clausit, V Non. Mart. vir constantiae et inuicti animi etiam ab ipsis hostibus, ad haec liberalitatis regiae laudem consecutus, qui post varias vitae aerumnas et aduersitates, quibus tota vita conflictatus est, tranquillitatis portum in morte tandem inuenit, obscuriore tamen eius post obitum fama, quod liberos longe sui dissimileis reliquisset. vndecimo ante eum die Sibylla Cliuensis vxor Vinariae decesserat voti compos, cum saepe dixisset, se aequissimo animo morituram, si sibi maritum liberum domi reducem aspicere liceret. ipse vero, dum sepulcrum vxori in sacra aede pararetur, quasi breui eam secuturus, locum sibi ad latus illius seruari iusserat. interea sub exitum mensis foederati a Scuhinfurti, quod ab Alberto tenebatur, obsidionem redeunt, qui eodem tempore Holanspergum alterum ditionis Albertinae propugnaculum armis occupant. nec multo post Caesar in foederatorum gratiam, prostratae miseri hominis fortunae more suo incumbens, iam hieme superiori proscriptum denuo datis, dum Bruxellis esset, litteris proscribit, et quandoquidem bisirrito successu Roteburgi ad Duberum flumen ob id conuentum sit, grauissimis verbis mandat, vt principes atque imperij ordines, praecipue vero finitimi sententiam latam exsequantur. continuo affixis vbique litteris ordines, qui ad Rhenanam prouinciam pertinent, Vormatiae conuenere de executione, quam Caesar vrgebat, acturi. tempus comitiotum instabat, quae Augustae V indelicorum indicta superius diximus. his cum interesse Caesar valetudine praepeditus non posset, in Ferdinandum fratrem, qui prouinciam eam in se receperat, onus transfer: sed turbulento adeo Germaniae statu principes et ordines Imperij cum se excusarent, et solus fere ex Caesaris consiliarijs Augustanus cardinalis adesset, in com modius tempus res dilata est. Albertus cum armis non posset, editis scriptis Norimbergicos oppugnabat; et cum de Caesaris gratia adhuc non omnino desperarer, eos vt patriae proditores acerbe perstringebat, quod superiori bello regi contra Caesarem opem tulissent, et pecuniam occulte numerari iussissent; denique Caesarem in suspicionem calumniose adductum socijs atque episcopis odiosum reddidissent; quod auctores episcopis fuissenta pactis, quae Caesar confirmasset, discedendi, belloque, de quo tantopere conquetantur, caussam dedissent, et iudicio a camerae iudicibus redempto bellum excitatum crudeliter gessissent. capto Holanspergo cum scripta eiusmodi multa inibi reperissent Norimbergici, contrario scripto XV Kal. Iunij euulgato adea respondent, et repetita belli origine culpam eius in Albertum et Gulielmum Grumbachum emissarium ipsius ac dignum hero ministrum reijciunt, ostenduntque, quam ille se ab omni semper concordiae ratione alienum praebuerit; cum principes superiori anno Heidelbergae, et semel atque iterum Roteburgi pacificandi caussa conuenissent, per ipsum stetisse, quo minus conciliationis via iniretur; solitum etiam odiose passim principes, qui se medios his turbis interposuerint, hostium suorum procuratores appellare. praeterea eodem scripto crudelitas, qua erga captiuos et supplices cottidie vteretur, adductis in medium exquisitae immanitatis recentibus exemplis, ipsi exprobratur. petunt igitur, vt quando quidem is malorum omnium auctor extiterit, ipsi contra nihil nisi auctore Caesare ad vim et iniuriam propulsandam egerint, diligenter omnes considerent, quam e re communi Germaniae sit, vt sententia contra Albertum tanquam perduellem lata quam primum cxecutioni demandetur, ne furentis hominis latius exemplo serpat audacia; orant et obtestantur omneis, quibus ius et aequum cordi est, vt totis virib incumbant; quo publica Germaniae pestis opprimatur: nullum ipsi perfugium aut receptum dent, nec ope consiliove iuuent, aut falsis ipsius criminationibus in posterum aureis aperiant. dum verbis res geritur, non cessabat Albertus, sed acceptis pro Aumalio redimendo LX OIO aureorum, vti iam diximus, copias per Saxoniam cogebat. cum his summa celeritate Scuhinfurtum IIII Eid, Iunij petit, et cum IO CCC equitibus et VII peditum vexillis sub noctem oppidum, qua parte non erat obsessum, ingreditur. cum ibi omnia ad extremas angustias redacta offendisset, consilium ex tempore cepit, et triduo post oppido direpto eductis circiter XVIII
praesidiariorum tam equitum quam peditum signis actormentis, summo silentio stationibus crebris ad portarum custodiam relictis noctu egreditur, et Kitzingam versus iter instituit, oppidum infra positum ad Moenum. albescente die cum de fuga cognouissent foederati, pars in oppidum ruunt, in ijsque Brunsuicus, et quod Albertinos properanteis fugerat, ipsi rapiunt, et oppidum postremo incendunt: pars fugientem hostem insequuntur, quem tandem tardius propter tormenta incedentem adsecuti sistunt; nec ille certamen detrectauit, sed acri commissa pugna cum superueniente toto exercitu tantae potentiae imparem se videret, monitis suis, vt qua quisque posset ratione sibi consuleret, ipse cum paucis se periculo subducit, et tranato flumine Kitzingam incolumis peruenit, amissis omnibus impedimentis. ad huius cladis famam, qui Blasseburgum praecipuum illius et quod vnicum supererat, pxopugnaculum tenebant, octauo post die deditionem Ferdinando faciunt; nam Henricus Plauius, qui oppidum continenter obsederat, paullo ante decesserat. ita omni deditione exutus Albertus iustas scelerum atque immanitatis suae poenas dedit, et in Lotaringiae fineis primum, deinde in Galliam ad regem confugit. eo profligato, ne non suorum furore adhuc Germania plecteretur, Henricus Brunsuicus ad antiqua consilia reuolutus et ipsefurere cepit, factoque in inferiorem Germaniam impetu per multos principes ac ciuitates, atque ex nobilitate plerosque pecuniam poscit et imperata facere cogit, inprimis Megalopolensem, Luneburgicos, Anhaltinos, ac Mansfeldios male multat. parte alia instigante eodem Brunsuico episcopi cum reliquis copijs Roteburgenseis, quorum oppidum ad Imperium pertinet, et Hennebergium comitem, qui se bello hoc vltimo domi continuerat, hostiliter inuadunt, hoc agentes, vt in bellum, quod pro communi salute gestum esset, sumptus pro virili suppeditarent. sed res interuentu aliorum principum tandem composita fuit. vrgente interea Caesare Imperij ordines VItili mense rursus Vormatiae conueniunt, et quia metus erat, ne Albertus, qui ad nos confugerat, regis viribus fretus in Alsatia et locis vicinis res nouas moliretur, a Rhenanae prouinciae ordinibus aliquot cohortes in Lotaringiae fineis missae sunt, quae non contentae aditus seruare, cum multum damni Lotaringiae intulissent, nec alio praeterea operae pretio facto, quod nemo se illis locis commoueret, domum redeunt. id quod ad iniuriam suam pertinere re [reading uncertain: corrected by hand] existimaret, in cuius patrocinio tunc temporis Lotaringia erat, ad imperij ordines, qui Vormatia Francofurtum migrauerant, litteras dat Kal. VIIIbrib. Germanica lingua scriptas, quibus repetita coniunctionis vtriusque gentis memoria, dolere sibi admodum dicit, quod quorundam factionibus factum sit, vt illa vtrique hactenus honesta et salutaris amicitia dissolui periclitetur. nam illorum impulsu quosdam ordines nulla offensione accepta, aut belli denunciatione prius facta, necopinato in se arma sumpsisse; quod sibi eo grauius sit, quod specie bello Albertum persequendi id fiat. Siccine enim, inquit, in inuidiam vertunt inimici, quod necessitudinis antiquae seruandae caussa feci? an non satis perspectum omnibus est, Gallorum retro seculis eam humanitatem et hospitalitatem fuisse, vt apud eos afflicti principes, ac praecipue Germani, securum semper et certum perfugium habuerint? quid ergo criminantur, illum me ope et hospitio iuuare? id vero minime nego, et nisi animus ab omni ambitione et vanae laudis affectatione alienus esset, etiam gloriarer. quid enim principi conuenientius, quam adflicti principis misericordia tangi? aut quid denique gloriosius, quam profligatas miserorum fortunas subleuare? cuperem sane videre Albertum domi pacatum, et auitis potius opibus florentem, quam adflictum et exulem atque ab omnibus desertum; cuperem, vt ille se in hos miseriarum laqueos non induisset, aut, quando aliter fieri nequit, aequis condicionibus cum eo transigi posset. verum cum apud me cogitarem aduersarij mei culpa factum esse, vt in has angustias ille se coniecerit, quippe qui transactionem cum episcopis ab ipso factam cum primo rescidisset, mox ratam habuit, et Alberto auctor fuit, vt ius transactione quaesitum armis persequeretur; rem fore indignam putaui, si amicum principem desererem, aut eius adflicti fortuna non commouerer. neque tamen propterea ei aduersus Imperij ordines suppetias ferre, aut omnino aliquid contra amicitiae leges facere in animum
induxi; leges illas relligiose colo, et porro colere decreui; modo vos vicissim nihil contra feceritis. cum ergo nihil nisi pacatum et beniuolum a me expectare debeatis, vicissim peto, ne dolis et artibus inimicorum meorum, qui priuata sua negotia magno vestro cum dispendio et dedecore publica faciunt, decepti, aut arma sumatis ipsi, vel auxilia et pecuniam illis contra me sumministretis. nunc superest, vt quid super ea re voluntatis et propositi vestri sit, quamprimum per eum, qui has vobis reddet, mihi renuncietur, et iuxta morem antiquum Passauiensi postremo foedere confirmatum legatis meis, quos ad proximum Imperij conuentum de pace publica missurus sum, idonee caueatur. ad ea responsum est, missos in Lotaringiam equites non iniuriae ipsi inferendae caussa, sed eo consilio, vt Alberti hostis ab Imperij ordinibus iudicati conatus, si quam forte eruptionem faceret, impedirentur. de legatis et pace publica quod petat, quando nullum eius rei mandatum habeant, velle ad suos referre, qui quod aequum sit, proculdubio facturi sint. eodem tempore allatae sunt Alberti litterae, quibus de Antonio Perrenoto Atrebatensi grauiter questus Treuirensem VIII virum, et Argentinensem episcopum, atque Hessum ipsum admodum virulente suggillabat, sanguinarios illos equites appellans, qui vitae suae sint insidiati. Ob relligionem quoque tunc aliquantum in Boemia altercatum est. Ferdinandus edicto promulgato suis mandarat, ne quid in sacrae coenae sacramento mutarent, sed in eius perceptione secundum receptum iam a multis seculis in ecclesia vsum altera contenti specie essent. id cum grauiter ferrent primates, nobilitas, ac pleraeque ciuitates, de eoque saepius regem interpellassent, denuo per epistolam multis adductis argumentis enixe rogant, vt iuxta Christi praeceptum et veteris ecclesiae consuetudinem integrae coenae vsus sibi permittatur. ad eam Ferdinandus IXKal. Vtil. Vienna respondet, et cum summus sit magistratus, cui obsequium secundum Deum debeant, mirari se dicit, quomodo obedire sibi nolint, potiusque nouitijs quorundam opinionibus auscultantes curiositate quadam et superbia transuersos agi se sinere, et a via maiorum deflectere; rem esse profundioris deliberationis, de qua mature cogitaturus sit, et effecturus, vt intelligant omnes, sibi suorum salutem et tranquillitatem curae esse; sed interim petere, vt obsequantur, et nihil in eo negotio mutetur, ad ea ab illis rursus replicatum, non esse nouum, quod petant, sed Christi instituto et antiquae ecclesiae consuetudini plane consentaneum; non igitur curio sitatem aut superbiam in caussa esse, cur hoc beneficio suarum conscientiarum tranquillitati consulit exoptent. ipsum quidem tanquam summum magistratum se agnoscere, cui omnia debeant, et qui a se omne obsequium expectare possit, sed orare, quandoquidem hoc ad Dei gloriam spectet, ne in eo conscientias ipsorum grauari, aut diutius tanto beneficio defraudari patiatur. antea et ob relligionem periculum creacum fuerat Ioanni Frisio Neustatensis coenobij in Virciburgensis episcopi ditione praesuli, quod de Lutheranismo suspectus esset. itaque prid. Non. Maij citatus est, vt intra sextum diem sequentem Virciburgum veniret, et ad interrogata responderet, propositi illi sunt non solum praecipui doctrinae articuli, sed etiam alij ad ceremonias et disciplinam ecclesiasticam pertinentes, ad quos ille V Kal. Iunij respondit, et scripturae ac Patrum testimonijs sententia sua, vt sibi videbatur, abunde confirmata, nihilominus VII Kal. Vtil. damnatus et a functione sua omnino remotus est. et haec quidem hoc anno in Germania gesta sunt, qui vltimus fuit Ioanni Fero professione Franciscano, qui in Moguntinensi ecclesia concionatorem egit, multaque scripsit tanta moderatione, vt scissa ob relligionis caussam Germania ab vtraque parte gratiam meruerit, tandemque in laudabili munere suo adsiduus die B. Mariae natali ad meliorem vitam migrauit. fuit et hic annus vltimus Xisto Betuleio Augustae Vindelicorum nato, vbi ille et gymnasio praefuit per annos XVI et rem litterariam, dum vixit, non mediocriter voce et scriptis editis iuuit, a Io. Baptista et Paullo Haintzelijs Augustanis fratribus vicem bene merito de se praeceptori rependentib. honorifice ibidem sepultus. eum mox secutus est Simo Portius Neapolitanus in patria anno aetatis LVII mortuus olim P. Pomponatij Mantuani celeberrimi aetate sua philosophi discipulus, nequaquam praeceptore suo inferior, sed in eo superior, quod ad Peripateticae
scientiae a doctoribus barbaris hactenus tractatae cognitionem linguae Graecae et bonarum litterarum ornamenta attulit. nonnihil, dum Aristotelicae doctrinae plus iusto tribuit, in disputationibus de anima et mente humana Pomponatij sui culpae affinis creditus, plerisque alijs in eo genere opusculis, quae exstant magnum nomen adeptus. historiam piscium cum Pisis, vbi publice profitebatur, scribere aggressus esset, allato Gul. Rondeletij libro, quem ille ex Gul. Pelisserij episcopi Monpessulani commentarijs composuit, ab incepto destitit, non sine occulto liuore, quod speratam ex eo opere gloriam sibi praereptam videret, neque committendum putaret, vt decus longo iam tempore partum intempestiua augendae famae cupiditate decoqueret. eodem aetatis anno Sigismundus Gelenius in Boemia natus Basileae decessit, cum egestate tota vita conflictatus et lautiore fortuna dignus ab Erasmo iudicatus, cuius industria praecipue in vertendis plerisque scriptoribus Graecis et Plinio ad v. c. fidem emendando desudauit. circa haec tempora et fatis concessit Angelus Caninius Anglarensis, vir linguarum non solum Graecae et Hebraicae, sed Syriacae et aliarum orientalium rara et exquisita cognitione insignis, ijs perdocendis diu in Italia, Venetijs, Patauij, Bononiae, Romae, atque in Hispania vagus: demum Andreae Duditij Pannonij, cuius illustre nomen in litteris et ob legationes ab eo obitas postea fuit, adolescentiae admotus Lutetiae Parisiorum docuit, ac postremo in familiam Gul. Pratensis episcopi Claromontani migrauit, et in Aruernis finem studijs et vitae fecit. Apud nos, cum de pace mentio iniecta, nequicquam satagente Polo Cardinali, frustra fuisset, Rex comparatis, quae ad bellum necessaria erant, annona, tormentis, pontonibus, ac reliquo instrumento omneis copias Cresciacum in agro Laodunensi conuenire iubet XIIII Kalen. Vtileis. eae erant XXV Gallorum vexilla ex veteranis et nouis delectibus conflata, II Germanorum legiones ducibus Ringrauio et Rifebergo, XXV Heluetiorum signa, OIO IO cataphracti, II OIO partim leuis armaturae, partim scloppetarij equites. exercitu Marlaeum vsque procedere iusso venere in castra Momorantius M. E. et Santandreanus. alijs et locis rex conuenire iusserat copias, partem ad Quintini Fanum: eae erant X OIO circiter peditum, CCC cataphracti, IO leuis armaturae equites, quibus praeerat Rupisurionius. ad Mezeriam vero XVI veteranorum peditum vexilla ex Metis, Viroduni, Tulli, ac vicinorum locorum praesidijs deducta, IIII Anglorum et Scotorum signa, II Germanorum legiones ducibus Rockandorfo comite ac Fontenaeo, CC cataphracti, IO CCC leuis armaturae et scloppetarij equites; quibus Condaeus praeerat: CC praeterea Germani equites, quibus omnibus Niuernium Campaniae praefectum praeposuerat, vt sic suspensos, quo tenderet, hostium animos teneret. primus impetus in Atrebates a Rupisurionio factus, editaque ea parte ingenti vastitate, Momorantius, cui se Antonius Borbonius Vindocinus Picardiae praeses ad Estreae pontem coniunxerat, ad laeuam flexit quasi Auenas petiturus, quod et hostis sibi persuaserat. itaque deserta a Caesarianis castella Cimacum, Trelonium, Glaionium, et Conuinae facile in nostrorum potestatem deuenere, et rursus in ijs destructae munitiones. Niuernius vero cum per Arduennam siluam difficili admodum inter amfractuosos saltus et saxosas atque angustas conualleis itinere processisset, ad Sarandae vallem haut longe a Lincantij arce nuper destructa secundis castris peruenit. vallis ea Semosio torrente diuiditur, qui per Bullionum decurrens in Mosam infra Reginaldi-castrum exoneratur: inde praemissus Iametij regulus cum legione Gallica et aliquot tormentis, qui Orsimontium castellum situ potius quam arte munitum occuparet. praerupto illud saxo duabus partibus cinctum, sed tertia parte, qua tormenta admoueri posse nunquam hostes sibi persuaserant, haut inaccessum. itaque Colas Loisius Barsoni, qui loco praeerat, et tunc aberat, legatus deditionem facere iussus recusauerat, nisi visis tormentis: quod vbi praeter opinionem conspexit, vno atque altero ictu disploso per posticum cum familiaribus aliquot se subduxit, desertis socijs, qui statim deditionem fecere. inde ad Luetam promota castra, et Villarsium a Lossio tumultuario opere aedificatum propugnaculum, mox et Iadina ab hostibus deserta et antequam discederent incensa nostris patuit, dilapsis vndique rusticis
cum gregibus ac supellectile, quam absportare potuerunt. XIII Kalend. Vtileis Niuernius quartis castris Valsimontium venit, valle amoena situm, quae torrente vicinis orto montib. irrigatur. inde missus fecialis Engolismensis, qui Belloriuum dedi postularet; quae arx, vt et Orsimontium, Caroli Barlemontij in Belgio fisci praefecti erat, in Eburonum finibus sita: quod cum initio facere recusassent praesidiarij, mox admotis IIII tormentis se Niuernio permiserunt. in ea captus Ioa. Colicarius Balneis in Hannonia natus cum XL circiter ex suis, inter quos Gerardus Iadinae nu per captae dux, et ipse Lossius, qui minime captiui numero habitus est, sed Mezeriam amandatus, vt de eo tanquam perduelli supplicium sumeretur. is siquidem natione Gallus, Lumaei, de quo diximus, parteis primum secutus, eo mortuo sese hostibus addixerat. Belloriuo ita capto veteranorum cohors imposita, et L circiter equites scloppetarij. dum Niuernij successu in Eburonibus inde territi hostes, inde Rupisurionij excursionib. in Atrebatib. distinentur, et Momorantius iter institutum prose quitur, Santandreanus cum CCCC cataphractis, IO CC leuis armaturae equitibus, legione peditum Gallorum vna, et maiore tormentorum parte Maubertum versus tendit, ibique X Kal. Vtil. castra ponit, continuatoque itinere Rupem regiam ve nit, postremum limitis nostri ea parte oppidum. ab eo per siluas et saultus non solum natura, sed etiam industria hostium concaedibus factis impeditos iter est XIIII amplius milliarium, donec in apertos campos deueniatur. peritis tamen locorum diligenter conquisitis et fossorum opera difficultates illae superatae sunt; et postridie sub meridiem omnes copiae, etiam tormenta sine vlla iactura traducta sunt, atque ad Mariaburgum, quod primum hosticae ditionis oppidum occurrit, Mauberti-fonti oppositum castra promota. Santandreanus ipse locum lustrat, ductaque fossa vallat, admotis tormentis: quod magnum terrorem obsessis nihil tale cogitantibus iniecit, qui eo magis auctus est, postquam Iulianum Romerum cum delectis Hispanis auxilio missum bis a nostris repulsum intellexerunt. superueniente mox Momorantio propius ducta fossa et C XX circiter tormentorum ictibus displosis praesidiarij post tertiam ab obsidione diem de deditione agere ceperunt, conuentumque vt Ruisardus loci praefectus et ceteri duces captiui essent, tormenta et annona oppidi penes nostros remanerent, miles exutus armis abiret, impedimentis saluis. ita citra sanguinem et temporisdispendium IIII Kal. Vtil. Mariaburgum a Maria Hungariae regina sic dictum, et ob venationum commoditates celebratum, in regis potestatem venit, et de ipsius nomine postea, quandiu Gallici iuris fuit, Henricoburgum appellatum est. prid. Kal. Iul. rex in castra cum Guisio et primaria reliqua nobilitate venit: ibi exercitu omni in aciem ordinato et festa tormentorum displosione exceptus consilium de munienda Rupe regia vico inter Mauberti-fontem et Mariaburgum posito cepit, operique praefecit Landanum strenuum ordinum ductorem, cui et CCC pedites attribuit. Brolius Aremoricus loco cum III Gallorum cohortibus imponitur. iam Niuernius in Eburones descenderat, regionem post emensas vastas illas solitudines militi delectabilem, castra metatus ad Giuacum adiacens Mosae emporium celeberrimum, quod gemino pago vtramque fluuij ripam quasi ponte coniungebat; quo iam ante P. Salseda militaris annonae praefectus cum VI Gallorum vexillis et duobus tormentis missus fuerat, et Hiergam Barlemontij, etc Fumentium Arascotij ducis oppida in potestatem redegerat, ita vt totus ille tractus anostris teneretur, et inde copiosus comeatus in regis castra comportaretur. mox Agimontium, quod ab Euerardo Marka Rupifortij comitis notho F. tenebatur, a prima regis acie capitur, ac diripitur. postridie regius exercitus ad Giuacum in citeriori ripa hospitium habuit. ibi Angli et Scoti, qui regi militabant, cum longius ab exercitu recessissent, ab hoste intercepti male multati sunt, quibusdam occisis, et C circiter equis generosis amissis. in vlteriore ripa Niuernius castra metatus fuerat, cuius aduentu Theodorici castrum, quod praefecti Namurcensis erat, deseritur, et venientib. nostris patuit. in eo reperta omnis generis pretio sa supellex et abundans annona. postquam ad Giuacum VI dies commorati sunt, vterque exercitus semper vtrinque ripam legentes processerunt, et altero post die iuxta Bouinium et Dionantum epifcopi Leodicensis oppidum consedere. eo
iam Niuernius Belloriuo capto fecialem Engolismensem miserat, qui cum oppidanos rogasset, an pactis stare, et proinde medios se in hoc bello gerere vellent, ab illis superbum iuxta et absurdum responsum tulerat, nimirum eos, si cor aut iecur re gis ac Niuernij apponeretur, illud elixum pro ientaculo libentissime comesturos. vbi ergo aduenere, mox Bouinum Burgundicae ditionis oppidum, quod in citerio re ripa erat, et ab oppidanis tantum defendebatur, a regijs copijs obsessum et admotis tormentis post verberationem factam impetu capitur. magna strages primo a nostris edita, pars fluuio hausta; qui enauerunt a Niuernianis capti et ob contumaciam iure belli in furcam acti sunt, quod tormentorum verberationem temere sustinuissent. residente tandem caedium calore cum relliquijs, quae se in turrem receperant, mitius actum est, regis beneficentia, qui memor humanitatis Hispanorum, qua in Taruennae expugnatione erga nostros vsi fuerant, ijs pepercit, et incolumibus abire permisit. in Dionanti expugnatione maius negotium fuit. vrbs est secundum vlteriorem Mosae ripam porrecta, quae arcem rupi vndique fere praeruptae impositam ambitu suo complectitur: qua parte ad eam accessus est, duob. prominentibus propugnaculis et profunda admodum fossa egregie munita est, studio ac diligentia Euerardi Marciani episcopi, qui et in ea palatium regaliter exstructum a fundamentis olim excitauerat. oppidani siue Gallici nominis odio, cui tamen quondam sub Ludouico XI addicti fuerant, siue innata animis ferocia, quod se septemdecies a regibus ac Caesaribus obsessos, toties eos repulisse gloriarentur, superbiae et immanitatis plenum responsum Niuernio cum dedissent, reliquum erat, vt temeritatem audacia tuerentur. quae tamen non diu inulta fuit. nam cum Niuernius et Iametius propius lustrata arce vterque periculum vitae adijssent, scloppeti maioris ictu suffosso Iametij equo, postridie XV tormentis cis flumen ad eam partem, quae fluuium subiectum habet, et totidem trans Mosam, qua VIItrionem spectat, admotis, biduumque continuata verberatione ac deiectis duabus turribus impetus factus est, cohortante militem Gaspare Colinio: sed repulsi nostri, et grauiter ex ijs vulnerati Mola, Saragosius, et Fortius strenui ordinum ductores. cum Colinius eos denuo hortatus esset, vt auitae virtutis memores praesentem regem adesse sibi persuaderent, qui cuiusque virtuti praemium, ac sempiternum dedecus ignauiae relaturus sit, ipse primus ad ruinam vadit cum Monpesatio, qui vltro signum arreptum muro intulit: cumque ambo in summum enixi essent, et expectarent, dum miles ducum exemplo incitatus subsequeretur, superueniente nocte nihil agi potuit. interea oppidani, qui nullam salutis spem viderent, deditionem Niuernio faciunt, vitam saluam pacti et incendium deprecati. introducti protinus Duracius et Boetius cum suis peditum cohortibus, qui, ne vis oppidanis fieret, prohiberent; quos Germani, gens praedae auida, intromissos rati, vt soli se exclusis praeda potirentur, rabie efferati in murum insiliunt, et nequicquam propugnantibus Gallis vrbem capiunt et immaniter diripiunt, templis etiam, quo se feminae cum pueris receperant, violatis, et abductis inde omnis sexûs captiuis. postridie tamen praeconis voce capitis denunciata poena iubentur omnes, qui mulieres, virgines aut pueros haberent, sine iniuria dimittere. tum redintegrata ad arcem verberatione egressi Floionus arcis praefectus et Hamolius Germanorum dux, qui diu de deditionis legibus altercati in has tandem conuenere: vt arma, tormenta, signa relinquerent; cum ense, pugione ac rebus suis exirent. erat in arce Iulianus Romerus, qui frustra conatus Mariaburgo suppetias ferre, inde exclusus eo se cum suis contulerat. is quod olim coram Francisco I ad Fontembellaqueum duello certasset, nostris non ignotus colloquium cum Momorantio poscit, et multa de gentis suae dignitate et militari gloria prolocutus, nonnihil etiam Momorantio ab armorum scientia et summa praefectura adulatorie subblanditus arma suis ac signa concedi petit. verum ille, qui hanc gratiam Hispano fieri nollet, mirari se dixit, qui homo adeo rei militaris peritus militiae leges aut turpiter ignoraret, aut flagitiose dissimularet; absurdum esse quod petat; hoc enim summum ius armorum esse, vt victus a victore leges accipiat. dum Romerus haut satis consultus inutili verborum concertatione tempus terit, Momorantius, qui vereretur ne Hispani obfirmarent
animos, eos interim per Bordillonium et Rabodangium sollicitat, et vt mature sibi consulant, hortatur, iam enim Romerum sibi et paucis ex amicis consuluisse: quod vbi illi intellexere, a suo se duce desertos rati, in easdem condiciones, quibus Floionus et Hamolius exierant, consentiunt, et deditionem faciunt. tum vero Romerus desperato similis, cum peteret, vt arci restitueretur, se paratum ostendens eam cum suis defendere, id vero regem concessurum respondit Momorantius, sed ea lege, vt si expugnaretur, ipse cum suis laquei poenam subiret; increpita interim hominis perfidia, qui tot beneficijs a rege affectus, non solum principi suo contra ipsum militasset, quod excusandum erat, sed Anglis etiam et episcopo Leodicensi operam nauare non dubitauerit. ita mitigata hominis vani ferocia est, et ipse in temeritatis atque imprudentiae poenam captiuus apud nostros remansit. Dionanto capto arx regis iussu dirutaest, necnon et Bouini turris. quibus confectis Rex Arturum Cossaeum Gonnorium Brissaci fratrem honoris ergo conchyliato torque donatum, cum copiosa annona Mariaburgum misit, qui oppido, vti nuper Meti, cum summo imperio praeesset; et ne diuturniore mora comeatus consumeretur, III Eid. Vtil. promota castra, quibus se Niuernius transmisso fluuio coniunxerat. ad primum hospitium nostri Vdies substitere. cum vero Sabaudus Caesaris legatus vereretur, ne Namurcum rex pergeret, eo magnas copias incluserat, vt locum alioqui minime munitum hominum numero firmaret. id ex Ferdinandi Gonzagae consilio fecisse Caesarem Iulianus Gosselinus in ipsius Gonzagae vita scripsit, qui paulo ante Mediolano reuocatus fuerat, vti deinceps plenius dicemus. nam antea in Caesaris concilio Bruxellis agitatum fuerat, resistendumne regi esset tam exiguis viribus, an retrocedendum ad tempus Antuerpiam, et deserendae ipsae Bruxellae, a quibus non amplius X milliaribus Belgicis abesset Mariaburgum a nostris nuper occupatum; cumque maior pars in tutius consilium inclinaret, Gonzaga solus reclamauit, et Caesaris existimationi et dignitati minime conuenire dixit, retro cedere: quantumuis enim imparatum, tamen eum sub signis VIII OIO armatorum habere, cum quibus Namurcum tenere possit, et ita represso Gallorum impetu Brabantiam a tergo securam praestare. cum contradiceret Io. Bapt. Gastaldus, quem nuper itidem Caesar Vienna euocauerat, vir militari scientia clarus, qui praefecti castrorum munus sub ipso Gonzaga olim exercuerat, ille subiratus eum postremo in suam sententiam adegit, et Caesar Gonzagae consilium vt honestius amplexus est, et Namurco cum ijs, quas habebat copijs, postquam oppidum praesentia sua tutatus est, exijt, relicta fere a nostris hospitia singulis diebus occupans. id a Namurco obsidendo regem reuocauit, qui conuerso itinere per Hannoniam profecturus singulos milites viaticum sibi in VII dies parare, et magnam comeatûs vim in exercitûs vsum, si opus esset, in carros imponi mandauerat. rebus ita ordinatis vastato circum ignibus agro, vt damnum ab hoste in Bononiensi prouincia factum vlcisceretur, ad Sabim, quae hodie Sambra dicitur, venit, in cuius transitu occursurum hostem putabat. amnis ille per Landrecium et Auenas decurrens haut longe a Namurco in Mosam iufluit. cum nemo occurreret, rex XIIII Kalend. VItil. cum toto exercitu Sabim transmittit, et citra fluuium castra metatur. IIII haut amplius hinc milliaribus subsequebatur hostis, quo factum est, vt distributo in III acies toto exercitu Momorantius vltimum agmen duceret, vt si propinquaret hostis, eius impetum sustineret. ita incedente exercitu Mariomontium altero post die ventu in est, locum amoenum Hungariae reginae, a praecursoribus, antequam rex aduenisset, incensum. tentata et a Rocandulfo Niuigella in Atuaticis, cui ob id attributa Bullionij ducis ala equitum fuerat, et II mediocria tormenta tradita sed irrito successu; tantum direpta et incensa suburbia, ac magna praeda inde abacta. haut longe a Mariomontio Balnea absunt, oppidum item Hungariae reginae, in quo illa superbum admodum palatium exaedificauerat, statuis antiqui operis, tabulis eximijs, musiuo et tessellato opere ad regiam magnificentiam ornatum. oppido duas Germanorum cohorteis imposuerat Caesar, quae tamdiu illud tuerentut, dum exercitus regius, quem iam penuria laborare sciebat, pertransijsset. sed loco lustrato et mane admotis tormentis post breuem verberationem oppidum arbitrio
regis permittitur, quod a nostris direptum est, etiam immisso igne, quo superbum illud aedificium, prius asportatis, quae seruari poterant, omnino conflagrauit. captus Blossius loci praefectus, et vt incendium Folembraeo olim ab A. Croio Rutij comite reginae iussu immissum omni ex parte vlcisceretur, missus Girius alae equitum Niuernij legatus cum IIII alijs equitum alis, qui Rutium castrum flammis consumeret. eodem die, quo Balnea capta, vlterius progressum est, ac postridie vltra Bauacum, quod alij Baganum vocant, X Kalend. VItil. infra Quercaeum posita castra. in itinere quaedam exigua municipia direpta et incensa. inde cum continuis superiorum dierum imbribus fatigatus exercitus pluuioso et admodum nubiloso caelo incederet, commoda Sabaudo tempestas visa est, qua nostros aggrederetur. iam fere omnes copiae per vallem riuo transuerso diuisam transierant, et superabant tantum OIO equites in duo agmina diuisi sub Io. Borbonio Angiano et Franc. Turrio Tureniae vicecomite, et IO circiter leuis armaturae equites ductorib. Paullo Bapt. Fulgosio et Choesolio Lanco, quibus praeerat Aumalius. erat et in eo comitatu Lud. Borbonius Condaeus, Renatus Ellebouij marchio et Franciscus magnus Franciae Prior Aumalij fratres, Henricus Momorantius Damuilla, Suzae et Saulij comites, ac Iacobus Crussolius, qui postea Vticensis dux fuit: quibus omnibus praeerat Santandreanus, qui tunc vltimam aciem ducebat. Colinius maris praefectus, qui latera cingebat, sub meridiem post discussam nebulam serenato caelo cum IO circiter equites sibi visos Santandreano nunciaret, missi Fulgosius et Lancus, qui certiora de hoste cognoscerent. ij mox totum equitatum Caesareum incedere, et VI OIO armatorum in eo esse retulerunt. heic Santandreanus, qui se tantis virib. imparem videret, et metueret festinato transitu ne confusis loco adeo angusto ordinibus inde suis terrorem inijceret, inde hostibus ad maiora audendum animos faceret, consilium ex tempore capit, et versa in hostem fronte suos in aciem ordinat in tumulo, cui riuus, qua transeundum erat, subiacebat; Fulgosiumque et Lancum praemittit, qui leui certamine hostem distinerent. dum pugnatur, Angianus, qui primum agmen ducebat, iussus riuum transire; quo abeunte Turrius, qui alterum ducebat, ne quid vacui appareret, in eius locum successit; eo rursus abeunte alij, qui infra tumulum erant, eius locum occuparunt. ita sensim omnes sine tumultu seruatis ordinibus transmissi in aduersa riui ripa constiterunt, integri agminis speciem minime se loco mouentis hosti e longinquo spestanti praebentes; qui riuum interesse cum ignoraret, crescente semper transmissorum numero totum exercitum aut subesse, aut auxilio aduentare suspicatus impetum sustinuit, donec Santandreanus ipse cum Condaeo et Aumalio ac ceteris proceribus, transijt, relictis a tergo XXX circiter equitibus, et in ijs Saulij ac Suzae comitibus, ac Crussolio, qui a scloppetarijs vtrinque in ripa dispositis tecti incolumes et ipsi ad suos se receperunt, iam instante hoste; qui vbi ad riuum venit, errore sero agnito pulcerrimam pugnandi occasionem sibi ereptam doluit, prudentiamque Santandreani et animi praesentiam supra modum laudauit, qui pugnandi occasionem adeo commodam hosti de manibus eripuisset, prudentiaque sua effecisset, vt citra sanguinem tam periculoso loco omneis suos traduceret. eodem die Niuernius, qui ad latus incedebat, in hosteis palanteis incidens multos ex ijs cecidit: tandem contracto omni exercitu ad Velium vsque processum est, incensis quaqua versum a tergo vicis. ibi quasi ad pugnam instructa omnia eo ordine, vt in primo dextro cornu Germani medij inter duo Gallorum agmina starent; in acie Gallicus peditatus inter Germanorum et Heluetiorum agmina medius pugnaret; latera equitatus aequaliter distributus cingeret, et leuis armatura per agmina diuisa in fronte statueretur. sed cum ea spes frustra fuisset, diem ibi commoratus rex, vt hostem iactabundum opperiretur, Crepacordium vsque in agro Cameracensi progreditur, vbi ad eum Rupisurionius cum comeatu copioso venit, qui per Vindocini absentiam limitem nostrum ea parte defenderat, et paullo ante inter Bapalmam et Rigiacum Atrebatum hostem interceptum acri certamine fuderat, capto Fama arcis Cameracensis praefecto et eius legato ac Varlusetio strenuo leuis armaturae duce, cum II equitum vexillis, quae dum adhuc rex ad Dionantum
sederet, ad eum missa fuerant. Crepacordium munire ceperant populares, sed o pe fossorum mox a nostris destructum est. ibi cum allatum esset, Caesarem iuxta Cameracum castra munire decreuisse, crebris certaminibus frustra tentato hoste rex IIII Non. VItil. castra mouet, et Castellum venit; ac postridie Mornencuriam IIII a Perona milliarib. consedit, et cum in conspectum Rigiaci in Atrebatibus et postea Bapalmae venisset, praesidiarijs egressis aliquantum cerratum est, ac tertijs castris Feruanum, prope Sercanum coenobium ventum, in Sanpauliani comitatûs confinibus; in itinere cum praesidiarij siluis et locorum peritia, vt sibi videbantur, tuti sub vesperam in nouissimum agmen inuecti essent, ab Anglis et Scotis male multati sunt, pluribus ex suis desideratis et amissis equis: quo successu pensata est iactura nuper ab ijs ad Giuaci portum accepta. ibi biduum consumptum, missusque Vindocinus, qui Rantiaci praesidiarios deditionem facere iuberet, et quid Fochenbergae praesidij esset, exploraret. VI Eid. eiusdem mensis Feruano mota castra, et traducto per Sanpaulianum comitatum exercitu, relictis ad laeuam Dorlano et Hedino, ad dextram Taruennae ruinis, Frugas ventum est. inde rursus missi, qui Rantiacenos nomine regis deditionem facere iuberent. Rantiacum castellum est loco paludoso situm inter colleis non ita proximos, vt ab ijs incommodari possit. riuo id alluitur, qui fossam admodum profundam et latam, vndique arci circum fusam implet, ea vtpote. munitissima arce Ludouici Aurelianensis illius, qui insidiose a Philippo agnato Burgundiae duce Lutetiae occisus est, liberi sub custodia R. Croij diu habiti sunt Caroli VI temporibus: tunc vero firmo Hispanorum praesidio tenebatur. loco a nostris lustrato post leuia aliquot certamina, in quibus Guisius ipse vitae periculum adijt, duobus locis verberationem fieri placuit. et Momorantius, qui primam aciem ducebat, vltra riuum partem copiarum traduxit, ductaque fossa ab ea parte, qua hostem venturum apparebat, castra ita muniuit, vt ad nostros se recipere, si opus esset, citra periculum posset. interea Caesar cum toto exercitu ad Marcam cum II haut amplius inde milliaribus consedit, displosoque tormento aduentûs sui obsessis signum dedit. quod vbi Momorantius cognouit, vltro progressus est, si forte hostem ad pugnam pellicere posset; hoc enim vnice exoptabat rex, vt antequam maiores vireis, quae vndique ex Germania aduentare nunciabantur, hostis collegisset, cum eo confligeret: ideoque ad Rantiacum castra posuerat, quod aut expugnaturus esset in hostis conspectu, magno ipsius dedecore; aut si Caesar suppetias ferre conaretur, illum necessario ad proelium cogeret. re igitur in consilio agitata placuit, vt saltus, qui per collem imminentem porrectus ad nostra vsque castra pertinebat, a nostris seruaretur, eiusque rei curam sumpsit Guisuis, qui dispositis per ea loca CCC scloppetarijs delectis et aliquot loricatis peditibus ab illa parte hostileis impetus repressit. ea in re vertebatur salus nostra aut exitium. nam cum nostri hinc amne et alta palude ab oriente, inde colle vicino, qui ad occidentem spectat, coercerentur, necesse erat, vt occupato saltu illo, qui in cubiti speciem curuatus planiciem subiectam, in qua nostri castra habebant, arctabat, via admodum angusta, quae colli subiacet, et qua sola abeuntibus nostris exitus patebat, omnino obstrueretur. nam ad meridiem hostis occurrebat, paullatim aperiente se ab illa parte campo, donec ad Caesarianorum hospitia, quae in tumulis oppositis disposita erant, ascenderetur. itaque consilium erat Gonzagae, qui praecipuus belli consiliarius aderat, vt saltus occuparetur, et valido praesidio firmaretur; sic enim fore, vt nostri vndique cincti neque multum incommodare, neque tuto consistere, nec si recedere vellent, id citra periculum facere possent. propterea Hispanis praeceptum erat, vt occupato statim saltu se continerent, nec vlterius progrederentur. id ab ijs per insidias bis tentatum, sed in cassum; quantumuis enim magna vi impressionem facerent, truculentis stridoribus per nemorum auia horrorem ingeminantes, cum ignari locorum essent, a nostris, qui latebant, excepti et cum damno fortiter repulsi sunt, cum interim continua et violenta verberatione Rantiacum quassari audiret Caesar, postridie Gonzagae consilium secutus summo mane, cum caelum admodum brumosum esset, vt aspectum nostris eriperet, cum toto exercitu progreditur,
et ante omnia saltu illo, qui vulgo Gulielmi vocabatur, nostros depellendos sibi existimauit, delectisque ex omni peditatu IIII OIO cum cataphractis aliquot et sarissophoris et II OIO equitum, qui eos subsequerentur, ad omneis casus praesto futuri, VII insuper campestribus tormentis, saltum peti iubet. sequebatur leuis armatura, cui praeerat Sabaudus, et Germani equites, quos Gonzaga ducebat; per obliquum collem Ioannes Nassouius Fochenbergam versus, vbi leuis armaturae nostrae hospitium erat, descendebat, cum Germanorum agmine, cui attributus erat Martinus Rossemius Cliuensium equitum tribunus, ad cuius latera incedebat Vulenfortius comes cum OIO IO circiter equitibus Germanis, im petum Hispanorum, qui primi in saltum missi fuerunt, fortiter initio sustinuere nostri. sed numero impares Guisij iussu, qui eos disposuerat, et aciem ducebat, paullatim punando semper retrocessere. tum discussa bruma cum totus Caesaris exercitus se conspiciendum praebuisset, Momorantius traductis citra riuum copijs, numero militum idoneo ad aggerem tuendum relicto, ad Guisium, qui nondum collem deseruerat, accurrit, et per angustas conualleis accelerato itinere in collem praemissam Gallorum legionem eniti, et IIII equitum agmina subsequi iubet: ad radicem collis Germanorum et Heluetiorum agmina incedebant, quos ad laeuam tegebat Aumalius cum leui armatura planiciem Fochenbergae subiectam regens. ad dextram ante cataphractos equites emissi aliquot Scoti equites, qui hostem, si in latus incumberet, irruentem sustinerent. interim sensim cedentibus scloppetarijs nostris, qui saltum tenebant, Guisius ad alam suam, quae C equitum erat, et alam Gasparis Saulij Tauanij, quae L constabat, se receperat; Heluetij vero, cum a rege equitatum tutelae suae pro more poscerent, rex qui armatus in equo singulos ordines circumiuerat, et ad fortiter pugnandum omneis incitauerat, se cum suis praesto ipsis vt amicis ac foederatis futurum pollicitus, eos magna alacritate impleuit. iamque hostes occupato saltu se victoria potitos rati confertis ordinibus in nostros impetum faciebant, cum Guisius obuius factus, vbi iam Colinium, qui Gallorum peditum agmen primarium ducebat, in pedes descendisse vidit, ad suos conuersus, Haec illa est dies, fratres ac commilitones carissimi, inquit, omnium votis adeo exoptata, qua virtutis ac fidei vestrae periculum facere, et coram potentissimo rege specimen edere licet: id fortuna, quod raro cuiquam aut prudentia sua aut fiducia dedit, inpraesentiarum vobis tribuit, vt simul clarissimum de hoste triumphum reportare, et molesto huic bello gloriosum finem imponere possitis. hoc est cur rex prudentissimus Rantiacum obsidere decreuit, non quod in pusilli castelli expugnatione magnum momentum esse iudicaret, sed vt insidiosum hostem hactenus tergiuersantem ad certamen tandem eliceret. hoc est quod sensim cedendo, et quasi victoriam hosti tradendo me ad vos recepi, vt eum ad ineuitabilem pugnam pertractum, vobis vincendum traderem. eia igitur, fratres ac commilitones cariss. pristinos animos induamus, et gloriam a maioribus acceptam, parta tam nobili de potentissimo hoste victoria, hodie augeamus. his dictis Nemorosium cum leuis armaturae agmine, in quo Fr. Rupifulcaudius comes, Carolus Randanus frater, Carolus Haluinius Pienna, et Ioannes Cabanius Curtonius erant, praemittit, quem Tauanium cum sua equitum ala et suae ipsius alae parte sustinere iubet. inclinata primo hostis iam victoris impetu, vt plerunque euenit, leuis armatura nostra, et Hispani, quibus praeerat Henricus Henrices, ac Germani iam de nostris actum credentes, solui, et vt in certa victoria huc illuc confusi vagari, in quos Tauanius animose inuectus violentam impressionem fecit; sed pedite oblique in latera nostrorum iaculante anceps erat periculum, donec Guisius cum Alfonso Atestino sororio, et Fr. Priore Franciae immissis equis in peditatum pariter et equitatum hostili impetu facto eos fundit; vnde Hipani pedites in saltum euadere conati, cum ad angustias illas rursus se colligere inciperent, ab ijs scloppetarijs, quos Aumalius secum duxerat, prohibiti sunt. interea Guisius semper vlterius prouectus, Germanos equites post displosionem factam ordine recedenteis comminus vrget, ita vt illi cum rursus spatio arctato ad certamen redire non possent, in Nassouianam
legionem effunderentur, quae dissipata in proximam incumbens eam pariter dissipat; tum superueniente Niuernio Hispani equites, qui restitutis ordinibus ad oram siluae certamen restituere conabantur, omnino dissoluti sunt, et in saltum proximum reiecti, quo et ipse Gonzaga confugere coactus est; qui viarum ignarus cum tota nocte deerrasset, diu pro mortuo in Caesaris castris habitus est; eodem et se propere recepit Granuellanus Atrebatensis sigillo rum Caesarianorum custos, qui tanquam ad certam victoriam spectator venerat. vlterius processuros nostros inhibuit Momorantius, et nox proxima reuocauit. perierunt inibi ex nostris CCL circiter, et in ijs Curtonius, et Forgeus Tauanij signifer; sauciati Randanus, Confluentius Auxij vicecomes, Auantius Randani signifer, et Amanzaeus Randani legatus, qui ex vulnere postea Lutetiae decessit. ex hostibus desiderati OIO IO vt nostri tradunt; campestria tormenta, et XVII signa peditum capta, et IIII equitum. captus et Sillius ex primaria nobilitate Caesari percarus, qui ex captiuitate occasionem sumpsit de pace inter Caesarem et regem agendi, vltro citroque ad vtrumque comeans, sed irrito fine. praecipuam eodem die laudem meruit Tauanius, quem rex a certamine redeuntem stricto adhuc et sanguinolento ense amice complexus est, et proprio torque collo detracto honoris ergo donauit. creati et equites Ioannes Mendoza Heluetiorum praefectus, Theodoricus Vnderuallius, et Petronianus Clerius; ac postremo Anosius, qui dein de a rege orator ad Raetos missus est: item omnes, qui cum aliquo imperio alis Guisij, Niuernij, Bullionij, et ipsius Tauanij praeerant, eodem praemio cohonestati sunt. certamine nocte dirempto Momorantius in victoriae adeptae signum, loci, in quo pugnatum est, potens, in eo pernoctauit, totusque fere exercitus sub signis stetit, peruigilante itidem hoste. crastina die cum rex putaret hostem rursus ad proelium descensurum, vt damnum acceptum vlcisceretur, praemissis aliquot, qui quid ageret explorarent, nihil aliud relatum, quam Caesarem castris suis, quae nocte illa ducto altius aggere vallauerat, se continere. audita interim insolita tormentorum displosio in hostium castris in laetitiae signum, ob nuncium de re feliciter a Meleniani marchione contra Strozzium ad Marcianum gesta, de qua postea dicemus. id vt Caesaris dolorem de clade eo die praeter expectationem accepta minuit, ita multum de regis laetitia delibauit, qui tamen eius rei culpam in quemuis alium potius, quam in Strozzium reiecit, quem et per litteras solatus est, et destinata tribunatûs equitum dignitate, serius tamen misso diplomate remunerauit, in R. Marciani Sedanij locum, qui paullo ante carcere liberatus, mox vbi domum redijt, decessit, non sine veneni suspicione: quod Caesarianis postea ruptis inducijs exprobratum est, vti deinceps videbimus. dum ambo exercitus in eo sunt, nihil toto eo die actum est; tantum continuata verberatio, cuius occasione cum in Caesaris consilio deliberaretur, vtrum recedendum esset, et obsessi deserendi; rursus Gonzaga, qui honestioris, licet periculosi, consilij Caesari auctor fuerat, vrgere, vt in proposito perstaret, neque se loco moueret; non tam hesterno die cladem acceptam, quam certissimae victoriae occasionem militis dicto minime audientis temeritate amissam: non propterea victoriam penes Gallos esse, qui IIII solummodo signa non tam abstulerint, quam vltro milite tradente acceperint; quam plenam merito se retulisse gloriaturi sint, si ipsum recedere conspexerint. victoriae quippe anceps adhuc iudicium esse, quam is hosti traditurus sit, qui primus locum deseruerit. his dictis peruicit, ne castra mouerentur, quod vbi rex vidit, qui munitis adeo castris hostem inclusum aggredi tutum non existimaret, et hactenus perexiguo profectu verberationem continuauerat, deficiente iam comeatu, et corrupto aere ac morbis inter suos grassantibus ab obsidione discedere statuit, quod honeste et tuto se facturum hoste si non debellato, saltem cum damno repulso censuit. itaque XVIII Kalend, VIIbrib. incensis castris rex discedit, eo ordine, vt ipse cum acie prima incederet, tum secunda acies sequeretur, in qua Germani cum tormentis est II Gallorum legionibus erant; quarum latera vtrinque cingebat agmen quod Momorantius ducebat, et III equitum alae; Santandreanus vltimam aciem claudebat cum Aumalio et leui armatura.
missus tamen ante discessum, qui Caesarem abitûs certiorem faceret, et si proelij aleam rursus tentare vellet, se eodem, quo certatum erat, loco IIII horas expectaturum ostenderet. quod et factum est. nam post traducta tormenta et conclamata vasa exercitus omnis in aciem instructus quasi certaturus sub signis III horas continuas fuit, vt non bona fide, licet ex Gonzagae commentarijs, is qui vitam eius scripsit, prodidisse videatur, nostros clandestina fuga et hoste non monito, collectis signis et absque tympanorum pulsu abijsse; quod et Hadrianus eadem fide scripsit, qui et IIII OIO IO CCC tormentorum ictus contra Rantiacum displosos, et Germanorum peditum quaedam signa, vnum equitum, et IIII tormenta capta memorat. primis castris a Rantiaco Montem Cabraeum itum est, II a Monstrolio milliaribus, ibique IIII diebus consumptis rex propius Monstrolium venit, atque ad Carthusianorum coenobium hospitium habuit: quo loco dum ad reficiendum militem commoratur, Angli ac Scoti, qui laxius diuersabantur, noctu ab hostibus ad Mareolium vicum intercepti nimiae securitatis suae poenas luerunt, quibusdam ex ijs vna conflagrante hospitio absumptis, quibusdam occisis, pluribus cum omni impedimento captis. Caesar soluta Rantiaci obsidione cum aliquot dies sarciendis arcis ruinis impendisset, Audemari Fanum se contulit, et mox Rigiacum; vnde aliquandiu cum arthritide morbo sibi familiari conflictatus, Betunam, ac postremo Bruxellas redijt, ibique mox Mediolani principatu in Philippi Angliae regis F. gratiam se abdicauit, et in eius possessionem Ludouicus Cardona regis nomine missus est. statim et euocatus ex Anglia, vt patrem aegrum viseret, Philippus, in quem omnia regna sua ac dominia transferre Caesarem in animo habere constans rumor erat. diuersa parte Rex impositis Ardeae et Bononiae praesidijs cum Guisio et primaria nobilitate Compendium venit. Momorantius in exercitu mansit, et in alteram Quantiae ripam copias traduxit per Brimeum, Spinaeum, et Belloriuium vicos in fluminis margine positos distributas. inde, ne limitis annona inutiliter consumeretur, VI Kalend. VIIbr. persolutis stipendijs Heluetij dimittuntur, et regni dilectus, qui cum rege venerant, domum reuertuntur. quo facto Momorantius et Santandreanus, tradito exercitu Vindocino, qui superuenerat, ad regem proficiscuntur. quod vbi hostes cognouere, qui dissolutis quasi per hiberna praesidijs nihil eo anno molituri videbantur, subito ad signa conueniunt, incertum Monstrolium, Ardeam, an Dorlanium petituri, quibus obuius factus Vindocinus transmisso Autia ad Dampetram castra metatur; sed cum hostem Auxium-castellum venisse, quod Comitis Egmundani in regis ditione oppidum est, et loco incenso aliquot leuis armaturae equites ex nostris fudisse intellexisset, castra Dampetra mouet, et propius Abbatis-villam ac Dorlanium proficiscitur, quo hostis tendere videbatur, impositisque in ea loca praesidijs transmisso Somona ad Pontem-Ormium Kal. VIIbrib. castra ponit, et vallo ducto pontem firmat, loco idoneo ad tuendum eum tractum et prohibendum transitu hostem. cum aliud Caesariani non possent, direptionibus ac incendijs per nostrum limitem aliquandiu grassati, ad Ricarij vsque Fanum excurrerunt, quos Vindocini iussu insecuti CCC cataphracti equites duce Angiano, praemissa leui armatura, cum confertos incedere coegissent, a praedationibus et incendijs eos prohibuere, captisque aliquot carris comeatu onustis, cum subcineritium panem et tantum poma acida in ijs reperissent, ex eo et ipsos victus penuria laborare, et non diu sub signis mansuros coniecerunt. nihilominus illi Altiliae oram legentes Dampetram, Durriam, et vicinos vicos ac castella incendijs deformauere. inde cum Monstrolium petituri viderentur, eo Vindocinus CXX cataphractos equites ex sua et Santandreani ala delectos cum IX peditum vexillis misit. illi vero transmisso Autia prid. Eid. VIIbreis Menilium venere, locum in lata palude ex aduerso Hedini superioribus annis a Caesare diruti situm, quem conquisitis vndique rusticis et fossoribus festinato opere munire ceperunt, in eamque, quae hodie visitur, amplitudinem et firmitudinem perduxerunt. Vindocinus per praesidia distributo exercitu militem fessum in hiberna mittit, et partem equitum per loca hosti vicina collocat, qui rusticos operi suo intentos ab iniuria prohiberent;
peditum Gallorum cohortes, item Angli ac Scoti per oppida Somonae imposita distribuuntur. Ringrauij et Fontenaij legiones ad Spiritûs Ripensis Fanum missae. Rocandulfus et Rifebergus cum suis in Subalpinam regionem ablegati sunt. haec foris eo anno gesta. domi vero magna mutatio in Senatu facta est, consilio et auctoritate eorum, qui dum ingenio suo abutuntur, pensi nihil fecere morem antiquum vertere. nam cum ab ipso initio et Philippi Valesij temporibus, anno Christi OIO CCCXLIV, (sic enim res habet, vti ex archiuis camerae criminalis patet; quod frustra in annalibus nostris, diuersa falso tradentib., requiras,) Parlamentum vti vocant, quod ad id vsque tempus ambulatorium fuerat, Lutetiae statarium esset constitutum, certus etiam Senatorum numerus definitus est, qui a III Eid. IXbrib. vsque ad VII Eid. VIIbr. nulla intermissione ius dicerent. ij erant CV iri, III videlicet praesides, VI libellorum supplicum magistri, maioris camerae consiliarij clerici XV, totidem laici, classis inquisitoriae consiliarij, siue vt vulgo vocabatur, terrae consuetudinariae auditores XXIIII clerici, XVII laici, item domesticorum regiorum caussis iudicandis delegati consiliarij V clerici, III laici, a quibus ad Senatum prouocatio erat, quibus omnibus additi XII Franciae Pares, numerum C explebant. is numerus postea cumulatus XX Senatoribus sub Francisco I, et VIII libellorum supplicum magistris. cum igitur amplissimi ordinis toto anno ius dicentis maior videtetur esse auctoritas et potentia, quam vt aulici, qui ex suo arbitrio omnia pendere volunt, eam ferre possent, Cardinalis Lotaringus homo rerum nouarum studiosus quorumdam impulsu regi auctorfuit, vt cum annui iudices hactenus fuissent, deinceps semestres essent, vt interquiescendi concesso spatio in vicem succedentes magis assidui in iure dicundo essent. constitutum eodem edicto, vt cum salaria quaedam antea a litigantibus, quod minus honestum videbatur, acciperent, ijs ademptis stipendia, quae prius admodum exilia erant, a rege augerentur: sicque sordido illo praemio sublato, ius cuique in posterum gratuito redderetur. et hactenus quidem quaesitus rei speciosus color, quod reiectis sordibus et sedulitate iudicum excitata, dignitas ordini restituta, et litigantibus leuamentum sublatis longis litium ambagib. allatum videbatun verum vt in praesidialium tribunalium creatione, sic et in Semestrium, ita edictum illud vocabant, ordinatione auctus est iudicum numerus, pretio ab ijs accepto, quae praecipua edicti caussa fuit. ita rei honestissimae, vti iactabant, a turpissima nundinatione ductum est initium; quo et factum est, vt per diuisionem illam minuto vniuerso numero, praecipitatum sit tempus, quo classium inquisitoriarum consiliarij antea non nisi longo in iure dicundo vsu confirmati maiorem cameram ingrediebantur; sicque nouitijs plerunque et inexercitatis ad supremam cameram promotis, non tam restituta ordinis ampliss. dignitas et disciplina, quod vnum operae pretium ex noua illa institutione sperabatur, quam mutilata et soluta est; quod cum sero animaduersum esset, et stipendijs, vti diximus, auctis, aerarium regium vltra modum grauaretur, tandem placuit, vt Semestrium abolita creatione iudices rursus annui ius dicerent, et ad exonerandum aerarium minutis stipendijs honorarium, vti prius, a litigantibus acciperent. quod magnam rursus mutationem et confusionem peperit, cum superfluo iudicum exundante numero noui illi, qui in summam cameram festinato cursu ingressi fuerant, rursus ad classeis inquisitorias, quasi auersis vestigijs, retracti sunt. ea vero constitutio, antequam exitum sortiretur, magna contentione in aula agitata fuit; nam Senatus inter cessit, et VI Eid. Febr. supplex libellus a Curia perscriptus, et eius nomine ab AEgidio Magistro Senatûs principe, Io. Santandreano, et Antonio Minardo praesidibus regi oblatus est; cuius ad singula capita, quibus proponebantur incommoda edictum huiusmodi necessario consecutura, responsum est, a Michaele Hospitalio ex senatore nuper rationibus regijs praeposito, qui, sicuti ab aulicis iactabatur, vsu doctus, dum senator esset, multa perperam, multa minus honeste fieri, quae stante potentia illa vnita minime corrigi possent, optimum factu existimabat, vt diuisione nimia illa potentia minueretur, quo debilitatis tam firmi corporis viribus castigationem facilius admitteret; in eamque rem Io. Auratus tunc aulicorum puerorum praeceptor et mox professor
regius, vir diuini ingenij, carmen elegantissimum, sed petulanti libertate in gratiam Cardinalis Lotaringi, qui negotium illud vrgebat, conscripsit, quo ampliss. ordinem androgyno Platonico comparat. tenuit ergo tandem regis et aulicorum auctoritas, et semestris Senatus factus est, cepitque noua illa ordinatio VI Non. V tileis huius anni; eodemque mense a. d. IIII Non., anno tertio post, desijt. huius autem rei nulla fere vestigia apud eos, qui historias nostras sparsim et particulatim scripserunt, reperiuntur; nec vero in archiuis Curiae Patisiensis inuenitur, aut inter constitutiones regias edictum relatum est; adeo memoria tam recentis ac memorabilis rei cito abolita est, quae certe tunc intempestiua, tamen, vt hodie tempora sunt, sicut olim optima ratione sublata est, ita nunc fortasse iustissimas ob caussas moderatione adhibita restitui deberet. sed haec alterius loci et disquisitionis sunt. eodem anno lex de Senatu in Armorica prouincia constituendo a rege facta in Parisiensi Curia IIII Non. Maij promulgatur, sic ordinata curia, vt in II classeis distributa IIII praesidibus, XXXII consiliarijs, II scribis, II fisci aduocatis et cognitore regio constaret. cautum vero, vt praesides II atque in ijs Senatûs princeps, et XVI consiliarij, atque ex aduocatis vnus extra prouinciam legerentur; cautum et vt alternatim ius dicerent, mensibus quidem Augusto, VIIbri, VIIIbri et IXbri ad Condate Redonum; Februario vero, Martio et Aprili Condiuicini in Namnetibus, reliquo tempore prouinciales VII consiliarij iudicia exercerent. id commodo prouinciae in speciem datum. sub initium vero anni lex durior in Senatu recitata est VI Eid. Ian. qua Pictones, Rupellani, ac circuminsulani, Engolismenses, Lemouices, Petracorij, Santones, atque Aquitani, qui vulgo dicuntur, salis vectigal, quod ijs prouincijs impositum erat, vndecies centum nonaginta quattuor millibus Francicûm nummûm redimere compelluntur. auctus et Secretariorum regiorum numerus, additique ad antiquum numerum, qui CXX erat, XXC, vt simul CC numerum explerent, eaque de re lex in Senatu promulgata est IV Eid. Xbreis post magnas contentiones, cum ea ante IV Kal. IXbr. in Parisiensi, quam vocant, Cancellaria, publice lecta esset, praesente ipso Procancellario.
INTEREA in Etruria bellum acrius, quam superiore anno, non solum inter Caesarem et regem, sed etiam inter Cosmum et nostros exarserat. is siquidem, quamuis alieno tempore a Caesarianis desertus, cum consideraret, quanto in periculo versaretur, si nostri pedem in Etruria firmarent, non tam ad Hispanos, a quibus iniuriose et contemptim desertus fuerat, respiciens, quam rerum suarum securitati consulens, quod clam et cuniculis hactenus fecerat, iam aperte sibi faciendum existimauit, vt totis viribus connixus Gallos omni Etruria expelleret. res initio tamen secreto acta, quod magnis difficultatibus Hispani tunc temporis in Italia conflictarentur; nam Clarascum et Fossanum laxiore sed diuturna obsidione a nostris premebatur, vt metus esset, ne tandem annonae penuria praesidiarij deditionem facere cogerentur, Gonzaga ab omnibus rebus imparato, et a pecunia inprimis praecipuo belli neruo. quo fiebat, vt non persolutis iam a multo tempore stipendijs militi odiosus esset, popularibus vero summe grauis, ob cumulata cottidie noua tributa, et per singulos focos imperatam nuper pecuniam; quod admodum Insubribus intolerabile videbatur: ad haec Hispanis propter dominatûs asperitatem magnopere inuisus erat, nondum seueritatem eius, qua in seditiosos milites in Sicilia ante XIIII annos vsus fuerat, oblitis, et ob id crebris in Caesaris aula delationibus traducebatur, quod ob immodicam rapacitatem et auaritiam aeque ciuibus ac militi grauis, res Caesaris in Italia labefactaret. ille igitur, qui tantum omnium in se odium concitatum videret, omni auxilio destitutus, cum vix prouinciam a nostrorum armis tueri posset, haut magna ad Etruscum bellum auxilia Cosmo suppeditare poterat. ex Hispania vero milites, quibus inter Prouinciam et Corsicam a nostris nuper insessam transeundum erat, non nisi periculose transportabantur, et ora fere maritima Senensium omnis a rege tenebatur. Caesar denique longinquo et graui bello cum rege implicatus parce militem, ac nullam fere pecuniam in res Italiae conferebat. Neapolitanis autem auxilijs, vt proximis, ita semper dubijs, non adeo fidebat Cosmus, vt quae ad primum de Turcicae classis aduentu rumusculum protinus a prorege reuocarentur, itaque quo magis Caesarem vndique angustijs premi videbat, eo sibi diligentius curandum existimauit, vt quae ab externis praesidijs deerant, suis opibus supplerentur. inprimis Pontificem sibi deuin ciendum putauit, desponsata vna ex filiabus Fabiano Balduini fratris F. impuberi, in quo post Io. Baptistae mortem Pontifex familiae suae spes omneis collocauerat. Cosmum magnas et illustreis adfinitates nouo imperio firmando necessarias ambientem,
ideoque in tam despecti hominis coniugium aegre consentientem, rerum suarum stabiliendarum desiderium postremo ad id perpulit, cum videret, regem per Lansacum oratorem Romae suum sedulo Pontificis gratiam captare, vltro etiam oblata regij sanguinis virgine. verum Iulius ad scurrilitatem vsque festiuus, et alienam ab innata decessoribus Pontificibus ambitione mentem prae se ferens, cum tamen interea Cosmi, vt proximi et suorum rebus vtilissimi principis adfinitatem vltra modum expeteret, et Camertium principatum Fabiano destinaret, vt condicionem tam amplam eluderet, sic Lansacum vrgentem dimisit, vt diceret, quam ex nobilissima omnium, quae vsquam fuissent, familia rex prognatus esset, tam se ac suos omnium, qui viuerent, mortalium ignobilissimos agnoscere; proinde nuptias, quae inter pares melius coirent, inter inaequaleis adeo personas commode contrahi non posse. itaque, per Bernardum Iustum ab epistolis Romam a Cosmo missum fiduciariae nuptiae contractae; eodemque tempore Cosmus Isabellam filiam Paullo Iordano Vrsinae familiae rebus nostris ob antiquas factiones semper addictae principi despondit. Paulli sororem paullo ante in vxorem duxerat M. Antonius Columniae item familiae princeps, cuius maiores semper Caesarianas parteis secuti fuerant. ita duobus potentissimis contrariae factionis conciliatis regulis, vt sibi videbatur, iam firmior Cosmus Ioann. Iacobum Medicinum Melenianum astutum et scientia militari quam natalibus nobiliorem acciuerat, quem eo fideliorem sibi nauaturum operam pollicebatur, quod sciret hominem ambitiosum, qui ex alludentis nominis occasione se Mediceae familiae sumptis etiam eius insignibus iam dudum inseruerat, summopere expetere, vt eius gentis, a qua nobilitatem mutuabatur, gratiam aliquo insigni beneficio demereretur. itaque re cum Francisco Toletano, qui Caesaris res Florentiae procurabat, communicata, Bartholomaeum Concinum ab epistolis fidum et perspectae sibi prudentiae virum ad Caesarem mittit, qui de pellendis Etruria Gallis cum eo ageret, et conditiones has proponeret; vt scilicet Caesar OIO OIO Germanorum ex Insubribus, totidemque Hispanorum ex regno Neapolitano, CCC item leuis armaturae equites ex Gallia Togata summitteret, mandaretque, vt ex regni vectigalibus in annum aut saltem in X menseis stipendia assignarentur; ipse Cosmus reliquos in bellum illud sumptus suppeditaret, quo reipub. Senensis ditio a Gallis occupata rursus in Caesaris potestatem redigeretur: qui sumptus bello finito a Caesare resarcirentur praesenti pecunia, aut possessionibus in regno Neap. aut Insubribus attributis, et quo vsque id praestaretur, oppida et arces eo bello in argro Senensi captas Cosmo retinere ius esset. acceptis a Caesare condicionibus cum Concinus redijsset, Cosmus rem summo silentio aggreditur: dispositis in confinibus a Volaterris, Geminiani Fano, Collibus, Stagia, Castellina, Clantio, Vmbronis valle Politianum vsque crebris stationibus, et obseruatis aditibus, ne quis exploratum missus ex agro Florentino in Senensem transiret. quae tamen non ita secreto agebantur, quin rex per Ferrariensem Cardinalem, quem crebis interea officijs ac legationibus Cosmus ludificare conabatur, factus certior iam Cosmum pro hoste haberet, neque vlterius sibi procrastinandum duceret, quin aperto et infesto marte ipsum aggrederetur. belli prouincia Petro Strozzio capitali Mediceae domûs hosti demandata. quod reginae proxima cum eo cognatione iunctae contemplatione factum rebus nostris apprime exitiosum fuit; quippe huius ac cuiusuis alioqui muneris capax Strozzius, sed odio ob paternae fortunae memoriam caecus, cum potius ad vltionem, quam ad victoriam properaret, et victum certam perniciem manere intelligeret, consilia potius ab inconsulta animi perturbatione, quam a sedata mente in eo bello capiebat. eius vero aduentu adeo exulceratus est Cosmus, vt licet iam ante de bello gerendo certus, tamen qui aequas et sibi vtileis condiciones minime repudiaturus videbatur; postquam inimicum hominem a rege oppositum et cum exercitu aduersus se missum vidit, etiam vel iniquissimis conditionibus bellum sine pacificationis spe sibi gerendum existimauit. accessit ad hoc, quod cum Strozzius cum amplissima potestate Senas venisset, et copiam mandati Cardinali Ferrariensi fecisset, ille qui non tantum belli
ducem, sed successorem in reip. procuratione sibi missum deloret, non solum indignari, sed secure omnia ac negligenter agere cepit: quo et factum est, vt quamuis Strozzius raro in vrbem veniret, ne praesentia sua Ferrariensis auctoritatem ac dignitatem minuere videretur, sed bellico munere contentus foris tantum arma tractaret, secretae nihilominus simultates inter ipsos ex ea occasione suborirentur. cuncta segnius ab eo tempore administrata, ceptae munitiones intermissae, secreta cum Pontifice et alijs principibus consilia penitus omissa sunt. Strozzius, postquam Massilia soluit, in Corsicam descendit, et habito cum Thermo colloquio, ac lustratis insulae munimentis Centumcellas venit, et mox Romam, vbi cum sui aduentûs caussas Pontifici aperuisset, venise se nimirum, non vt quicquam moueret, sed vt Senensium libertatem, qui se in regis clientelam dedissent, et regiam simul auctoritatem in Italia tueretur, amicitiamque ac beniuolentiam regis prolixe detulisset, facile et hoc ab otij et voluptatum amante homine impetrauit, vt induciae Parmensis ac Mirandulani belli ratione ante biennium factae et propediem exiturae in alterum biennium prorogarentur. inde Senas venit, a ciuibus honorifice acceptus, non sine occulta Ferrariensis indignatione, vti iam diximus, quem ab eo tempore in suo munere obeundo segnem et praecipue in re pecuniaria expedienda negligentem nostri fere experti sunt. relicto in vrbe Ferrariensi et Corn. Bentiuolio Strozzius ad lustranda vicina propugnacula cum suis exit. interca Cosmus, antequam bellum aperte denuntiaret, quam occultissime potuerat, res ad repentinam inuasionem ordinauerat, praeceperatque Friderico Montacuto Pisanae arcis praefecto, cui plurimum fidebat, vt commissa arcis cura vni ex suis, et dato negotio Camillo Fabriano Pisanorum delectuum ductori, cum IO C ex suis quamprimum Liburnum proficisceretur, et comportatis secum scalis artificiosis ignibus, arcubus, ac vectibus, in Iluam et inde Plombinum dispositis ad id nuper aduectis Corsica triremibus traijceret: ipse terrestri itinere Plombinum contenderet, vbi cum Roderico Auila praesidiariorum Orbitelli duce se coniungeret, et assumptis lo, GroSTeti intercipiendi, quod ab Alexan-dro Interamnate cum CC militibus tenebatur, nondum adeo firmiter muniti rationem iniret. mandatum et Rodolfo Baleono, vt Politianum cum IO C externis militibus properaret, et assumptis Politiani, Cortonae, Arretij, et Arni-vallis delectibus cum Petro Montio in agrum Senensem ingrederetur, et si posset Clusium, vel Montem-Ilcinum, vel Corsinianum, aut denique Bonconuentum interciperet, et inde Senas versus ad Melenianum contenderet. praeceptum item Lucae Antonio Cupano Plombini praefecto, vt cum suis et CC ex Campiliensi praefectura, et cum C, quos ex Portu-Ferrato accerseret, Massam vicinam aggrederetur. imperatum et Rosae Vicchio ordinum ductori, vt ex Grosseti expeditione rediens cum C ex suis Castellionem in agro Pisciensi municipium caperet. his ita ordinatis Melenianus cum IIOIO externorum militum et CCCC Hispanis, quos Florentiae Cosmus ante coegerat, et campestribus aliquot tormentis, vrbe summo silentio exit, scalis, ignibus, vectibus, et omni nocturnae aggressionis instrumento instructus. biduum ante clausae vrbis portae fuerant, ne quid ad nostros renunciari posset, et Bonitium destinatur, ad quem locum ex Cassiani et Geminiani Fanorum delectibus proximioribus VIII signa conuenirent ad VII Kalend. Februar. numerus eorum erat IIII OIO peditum, et CCC leuis armaturae equites. cum his Melenianus per Stagiam noctu itinere facto VI a Senis milliaribus substitit, praemissisque CCC expeditioribus, quoniam cum toto exercitu non poterat, quod tempestuosa nox ea maxime esset, et corruptis luto itineribus aegre miles incedebat, cum aliquot e nostris stationarijs extra vrbem prope palatium, quod vulgo diabolorum vocant, offendisset, eos recedenteis insecutus scalis ad Camolliae portae munimentum admotis vim facit: multi ex hostibus insiliunt, plerique per portam ipsam propugnaculi a nostris negligenter custoditam ingressi sunt. munimentum illud a nostris excitatum fuerat, ne hostis moenibus propinquaret, sed rarae in eo excubiae, ac per noctem fere nullae agebantur. eo capto Melenianus magnum operaepretium fecisse ratus non in vrbem statim, vti statuerat, impetum
fecit, sed suos, qui propter continuum imbrem spe tardius adueniebant, praestolari, et interea fossorum opera munitiones instaurare satis habuit, albescente die Bentiuolius cum suis exiguo numero egressus cum a Meleniano repulsus fuisset, suadentibus ciuibus, vt totis viribus in munimentum impetus fieret, loco nondum firmato, Ferrariensis id prohibuit, veritus, ne quis motus interea in ciuitate, hoste tam vicino, exoriretur, praeposteraque diffidentia sua effecit, vt fesso militi tempus daretur spiritus et vireis colligendi et se ad defensionem comparandi; quod nostris summopere incommodauit. locus valido praesidio mox firmatur, eique Leonidas Malatesta praeponitur. hoc habuere principium Cosmi arma; nam in maritima ora et Clanij valle Montacuti et Baleoni conatus frustra fuere, Strozzio Grossetum statim profecto, et inde mox Senas aduolante. Cosmus, vt belli a se suscepti ratio apud vicinos principes constaret, subito ad Senatum Venetum, Ferrariae, et Mantuae duces, item ad Lucenseis scripsit, et suggillata regis ambitione, qui specie defendendae Senensum libertatis ad Italiae totius imperium aspiraret, pro libertate Italiae et Caesaris auctoritate arma se sumplisse dicit, ingratitudinisque Senenseis subinde accusat, qui tot beneficiorum a se acceptorum obliti, vltro se in regis inimici clientelam dederint. reiecto Caesaris legitimo patrocinio, quem merito ob expulsum Io. Lunam ipsis iratum omni officio placatum reddiderit, vt si ad aequas condiciones descendere voluissent, res proculdubio componi potuerit. scripsit et Pontifici, qui se veluti pro arbitro in eo negotio gerebat, misso ad eum Bernardo Colle ab epistolis, petijtque, vt quandoquidem pro communi Italiae libertate bellum ceptum sit, cuius praecipuam partem Pontificia ditio efficiat, sibi cum bona ipsius venia viciniae ac societatis iure vti liceat, vniuersaque Italia Gallo tanquam communi hosti interdicatur. Pontifex vt Cosmo gratificaretur, neque se omnino infestum nobis ostenderet, edicto professus est, neutri se parti eo in bello opitulari velle, sanxitque poena proposita, ne quis ex suae ditionis subditis alterutros ope auxiliove iuuet, postremo Cosmus et ad Senenseis in hanc sententiam scribit. Scire vos velim, ô Senenses, non motus alicuius aduersus vos excitandi, sed Gallici iugi a ceruicibus vestris depellendi caussa me arma sumpsisse; quod si melius consulti mecum conspiraueritis, quam vtilem et honestam operam meam antea, tam deinceps rebus vestris salutarem experiemini. sin contra animum obstinatis, et in bello aduersus Caesaris auctoritatem suscepto perseuerantes, vos caeci perdere vicinisque vestris incommodare decreuistis, quam me hactenus amicum, tam infestum hostem, et aduersus eos, qui vos oppressum venere, perque ruinam vestram ad alios inuadendos sibi viam sternunt, acerrimum propugnatorem sentietis. haec est mea erga vos voluntas, haec animi sententia, quam vt vobis notam facere oportuit, ita vos eam sequi et amplecti tam nunc expedit, quam reijcere et aspernari porro luctuosum et damnosum erit. ad haec Senatus triduo post, hoc est, pridie Kal. Febr. respondet. Quod nobis, cum minime putabamus, bellum moueris, propter recentem foederationem admodum mirati sumus. sed admirationem auxit, quod id in beneficij loco ponere, et amicitiae praetextu excusare litteris ad nos nuper datis conatus sis, nam contraria facta speciosam orationem tuam reuincunt, et cum nulla offensione tibi obnoxij simus, satis ostendunt, te non alia caussa, quam nos opprimendi desiderio, incitari: id eo magis clarum fit, quod nos ab eorum amicitia, quos tu quidem ad oppressionem nostram venisse dicis, sed quibus tamen hactenus amicis et fortissimis libertatis nostrae defensoribus vsi sumus, abducere niteris; quo nimirum amoto tam praesenti auxilio, inermeis iniuriae ambitiosorum hominum exponas, qui specie amicitiae nobis iampridem insidiantur. sed caussa tam iusta freti, et florentibus Christianiss. et erga nos munificentiss. regis opibus subnixi, nihil inimicorum minis territi, iniquos illorum conatus irritos fore speramus, confidimusque te Cosme, postquam apud te perpenderis bellum hoc, quod nunc suscipis, neque iustum neque honestum esse, nec euentu, vt remur, in posterum laetum futurum, eius vlterius persequendi consilium quoque omissurum esse: atque hoc vt mature facias, antequam necessitate coactus culpam corrigere compellaris, te enixe rogamus et obtestamur.
ita denunciato vtrinque bello, cum nondum Germani et Hispani a Caesare promissi aduenissent, Cosmus Troilo Rossio comiti, Camillo Corregiensi, et Ludou. Doarae negotium dat, vt singuli C equitum turmas conscriberent, delectus etiam passim in Vmbria et Piceno curat, et in agro Perusino, nam id dissimulanter ferebat Pontifex, et vniuersi peditatûs Italici curam Ascanio Corneo committit. ante omnia propugnaculum ad portam Camolliam ceptum continuatis operibus muniebat, vt ea parte aditum in vrbem intercluderet. Strozzius vicissim opinione citius bellum domi nactus, euocatis Vrsini Petiliani LXX cataphractis equitibus, quos stipendijs regijs alebat, et CCC circiter peditibus Montem-regium, Casolium, Lucinianum, et vicina loca firmauerat, et alias copias Grossetum et Massam in ora maritima miserat. Senis vero omnia summa diligentia et alacritate administrabantur, infirma loca muniebantur, et noua subinde munimenta excitabantur, ciuibus nullum infracti animi signum prae se ferentibus, et ad omnem laborem se comparantibus; a quibus AEneas Picolomineus ad regem, et Alexander AEneae agnatus Romam ad Pontificem ac regios ministros mittuntur; ille quidem. vt de praesenti rerum statu amicum principem faceret certiorem, et auxilia flagitaret; hic vero, vt cum Pontifice de iniuria reipub. a Cosmo facta expostularet, et vt medium interponere se dignaretur, rogaret; quod in speciem factum, vt inuidiam belli intestini in Italia excitati a se amoliretur; re vera, vt interea cum regi addictis Cardinalibus consultaret, et de belli gerendi ratione cum eis ageret. eo fiebat, vt summis difficultatibus negotium illud implicaretur, et magnae molis obsidio Senensis omnium iudicio existimaretur. nam cum ciuicas per colliculos porrigatur spatioso ambitu, quippe quae III fere milliaria complectatur, ad haec optimis muris et profundissima propter situm fossa vndique fere cincta, milite et ceteris rebus necessarijs tunc probe munita essent, non nisi magno hominum numero ac diuturno tempore expugnari posse videbatur. cum vero per VIII portas ad eam adeatur, Camollia post occupatum ab hostibus propugnaculum obstructa, VII aliae superabant, per quas abunde et copiose comeatus in vrbem importabatur, adeo vt maiore multo annonae penuria in castris hostium initio laboraretur, quam in vrbe, excurrentibus passim nostris, et ex Plombinensi agro praecipue, qui absente Friderico Montacuto exiguo militum numero a Luca Antonio Cupano aegre defendebatur, praedas cottidie agentibus; ibi etiam Burianum a Mario Sfortia Sanfloriano captum et direptum, desiderato Ricio Saluio Senensi ordinum ductore. has difficultates Cosmi prudentia ac diligentia superauit, qui prosperis de Britanniae rebus nuncijs recreatus, vbi de reginae Mariae cum Philippo Caesaris F. iam conuentis nuptijs cognouit, in spem erectus est, fore omnino vt Caesar noua ea accessione auctus ad res Italiae tuendas in posterum paratior et expeditior esset. interca Thomam Businium Tridentum ad Cardinalem mittit, vt ipsius opera OIO OIO Germanorum conduceret, eorum praefectura acque illorum, qui ex Gallia Togata expectabantur, Nicolao Madrucio Cardinalis fratri attributa. tunc temporis in Corsica Florentis Fanum, ad cuius obsidionem Andreas Auria haerebat, nouis Hispanorum Adelantado Camoriensi id praefecturae nomen est, duce item Germanorum sub Alberico Lodronio copijs nuper confirmatus, in summas angustias redactum fuerat: tandem cum hominem nullo neque aetatis neque curarum incommodo frangi viderent nostri, constantia eius victi, ac praeterea comeatûs inopia coacti, et alioqui omni auxiliorum spe destituti, disiectis tempestate, quae Massilia summittebantur, et interceptis nauibus, post trimestrem obsidionem, de condicionibus agere ceperunt, et Iordanus Vrsinus ea de caussa a praesidiarijs missus cum Auria transegit. incolumitas omnibus nostris concessa; a gratia excepti Genuensis reipub. exsules, quantumuis Vrsino annitente, vt deditionis condicionibus comprehenderentur; quod post longam altercationem impetrari ab Auria nunquam potuit. quo cognito Bernardinus Corsus, qui in oppido erat, vir fortis, alioqui periculorum contemptor, cum honestam mortem potiorem duceret, quam se inimicorum dominorum arbitrio committere, cum suis audax facinus aggreditur, et quantumuis ductavndique
fossa cincto oppido, ad haec stationibus vbique dispositis aditus studiose seruarentur, vt nemo inde exire posset, ipse quasi ad certam mortem properans, custodibus obuijs caesis et perrupto aggere, post editam ingentem stragem se manibus hostium eripuit, exemploque suo docuit, nihil eorum imperuium virtuti esse, qui salutem per desperationem quaerunt. acceptis ab Vrsino condicionibus et datis obsidibus Valerono et Agapeto precipuis ducibus, postquam deditio facta est, Auria Italos regi militanteis ad Senensium littora, Gallos Antipolim in Prouincia, vt insulam nostro milite exhauriret, exportandos curauit, ea lege, ne intra VI menseis contra Caesarem, Genuenseis, et Cosmum, qui Genuenseis eo bello industrie iuuerat, arma ferrent, frustra exules conquisiti, qui fere omnes cum Bernadino egressi virtute sua sibi viam per medios hosteis strauerant. capto oppido et praesidio firmato Auria a Petro Paceco Cardinali, qui post Petrum Toletanum regno Neapolitano praefectus fuerat, rogatus Hispanorum partem in Campaniam Ioann. Andrea duce, cuius iam opera in parte muneris vti ceperat, misit, vt ad omneis Turcicae classis impetus praesto essent. ipse, vt se cum reliquis Caesaris triremibus coniungeret, Centumcellas concendit. mox Bastia, ad quam Albericus Lodronius et Carolus Vrsinus castra posuerant, quod ea defendi non posset, hosti venienti patuit. inde Adamus Centurio Auriae legatus Genuam mittitur, qui de successu Senatum edoceret, et necessaria ad bellum compararet. iamque arctius Senae premebantur, captis vicinis aliquot a Meleniano castellis, atque inprimis aquae penuria laborabatur, resectis fontium canalibus, qui e Camolliano tumulo in vrbem deriuantur: nam cum vrbs edito loco sita sit, non nisi e superiore illo colle aquae in vsus publicos haberi possunt, cisternis in priuatorum vsum inseruientibus. molatrinae etiam passim incensae et dirutae. venere tunc Germani e Gallia Togata; sed F. Gonzaga ex ijs IO CCC retinuerat, quorum opera ad Valfeneram inter Clerium et Damiani Fanum, quae a nostris tenebantur, muniendam vtebatur, tantumque OIO CC summiserat. Hispani vero, qui Neapoli per mare veniebant, a X triremibus ex nostris, quae tempestate, vti diximus, iactatae hostium manus euaserant, aliquantum damni vna et altera trireme desideratis acceperant, et IC fere ex suis amiserant, quorum pars caesi; pars armis exuti et remo addicti sunt, recenti adhuc odio, quod nihilo clementius nostros ad Iluam nuper accepissent. qui periculum effugêre, Plombinum delati ac Liburnum, incolumes in castra peruenere. ijs praefecerat Cosmus Franciscum Arium alterius Florentiae arcis custodem, eo facto ipsius gratiam captans. id vero molestissime tunc Cosmo accidit, quod cum propter frequenteis, quae de F. Gonzaga cottidie deferebantur, querellas Caesar tum maxime a Ioann. Luna arcis Mediolanensis praefecto, nuper in aulam ea de caussa profecto, incitatus eum omnino a prouinciae illius administratione remouere statuisset, Melenianum in eius locum, quia alium non habebat, sufficere voluerat. sic enim iudicabat, belli rationes interturbatum iri, si Melenianus reuocaretur. itaque sedulo cum Caesare per legatos egit, vt Meleniano, qui se iam ad profectionem parabat, liceret cum bona eius gratia bellum hoc, quod tanti momenti esset ad res suas in Italia stabiliendas, ante discessum conficere: idque impetrauit. itaque in Gonzagae locum Gomesius Figueroa iam inclinata aetate homo, qui longo tempore Genuae res Caesaris procurauerat, ad haec negotijs quam armis tractandis aptior, ad Mediolanensem praefecturam euocatur, magno rerum Caesaris detrimento. interca excurrentibus ex vrbe militibus per oram maritimam Cosmus Petrum Gentilem Perusinum cum CC peditibus et L equitibus eo misit, qui nostrorum conatus impediret. tunc et res male gesta Iulio et Pandolfo Ricasolijs, qui a Meleniano impetrauerant, vt sibi liceret Cosmae Fanum exiguum castellum in Vmbronis valle a Brollio IV milliaribus dissitum, quod a Senensibus tenebatur, et Clantio multum incommodabat, aggredi: ijs adiuncti Antonius Maria Perusinus et Symeo Roserminius cum suis cohortibus; Leo item Carpensis cum L equitibus, et Simo Ambra ac Presacius Arretinus volonum duces. paratis deditionem facere praesidiarijs vita ac rebus saluis, quod exiguo numero essent, cum recusassent hostes
illi ex desperatione in furorem versi gnauiter se ad defensionem comparant, et euocatis qui circum erant, auxiliaribus copijs hostem cum damno ac dede ecore obsidionem soluere compellunt, deductis aegre tormentis. damnum et tunc a Melenianis acceptum, cum pabulatum in vallem proximam comeatu abundantem cum mulis ac iumentis profecti, in CCL circiter pedites ex nostris et turmam equitum incurrerunt, et amissa omni praeda ac iumentis caesi et in fugam versi sunt; ex ijsque L capti vix e nostrorum manibus, superueniente Rodolfo Baleono, eripi potuere; ex nostris inter pugnandum capto AEmilio Turaminio patricio Senensi, ardentius in hostem prouecto, cum vero nostri per Politianum agrum crebro praedas agerent, Corneus IIII cohortes nuper a Baleono conscriptas duce Hercule Penna euocat, et CLX circiter equites, quorum ductor Io. Baptista Martinius; his iunxerat se Io. Franciscus Balnei et Leonetus Corbarae comites, vterque cum L equitibus, qui omnes Folianum conuenerunt, vt inde nostrorum ex Ciuitella in agrum Arretinum eruptiones impedirent. excitatum et a Corneo ad Glanij pontem munimentum iuxta Politianum et praesidio firmatum, quo Senenseis transitu intercluderet. cum iam duo menses elapsi essent, nullo alio operae pretio facto, et fremerent omnes bellum inutiliter a Meleniano duci, Cosmus etiam ipsum crebro sollicitaret. Melenianus Auolam Bellantianorum castellum, quod inter Clantium et Castellinam situm rebus suis multum incommodabat, petit. praesidiarij post verberationem tandem dedere se victoris arbitrio coacti sunt, iuxtaque belli leges seuere a Meleniano habiti, et quod, cum locus tormentorum patiens non esset, tormenta tamen admoueri passi fuissent, omnes in furcam acti. nihilominus nostri cum Glanij ponte occupato in Arretinum agrum excurrerent, et late omnia infesta redderent, hostes vt damna accepta vlciscerentur, bipertitis copijs, pars duce Baleono cum OIO IO peditibus et equitum turmis Bartholomaei Vrsini et Carlori Vrsini, qui nuper Corsica redierant, per Folianum, reliqui duce Corneo per Politianum in agrum Senensem descendunt, et destructis molatrinis ac praedis abactis omnia ferro et igne vastant. progressus vsque Clantianum Corneus Saporosum Firmitanum ordinum ductorem fundit, et XXV ex suis capit: dein coniunctis cum Baleono copijs Turritam aggreditur. cumque ibi nostros insidijs exceptos in oppidum dissipatos compulisset, Paullus Vrsinus, et Flaminius Stabia, qui Luciniano militibus nudato metuerent, noctu cum suis proficiscuntur, et oppidum praedae expositum deserunt. ibi relicto Georgio Interamnate cum peditum signo Asinam-longam superioris anni direptionibus deformatam petunt, et deditionem facere detrectantibus nostris retro Politianum redeuut. interea tormentis res ad vrbem gerebatur ex propugnaculo a Meleniano capto, et munimento a nostris ex aduersa parte ad Camolliam portam excitato, ex Prosperi Fano contraria verberatione se inuicem infestantibus. captum tunc et coenobium Insulanum, quod in via erat, quae Montem-regium ducit, sicque impeditus libera Monte-regio ad Casolium accessus. capta et Tolfa aut amplius milliario ab vrbe dissita, quae a rusticis tenebatur, qui omnes fere in furcam acti: ac mox Scopetum, quod vix hoste viso deditionem fecit. missus et Clociolam Turcorum ciuium Senensium castelium Chapinus Vitellius cum peditatûs Hispanici parte, CC equitibus ac II tormentis, quibus admotis statim locus deditur; sic enim conuenerat cum filijs, qui arcem tenebat, veritis, ne patri alioqui suspecto fraudi eiret, si ad primum hostis conspectum deditionem fecissent. inde Melenianus ipse ad Columbae Fanum copias ducit, quod a rusticis tenebatur, qui quod resistere ausi essent et tormentorum verberationem sustinere, omnes in furcam acti: feminis tantum ac pueris parcitum. his confectis Meleniani consilium erat ad S. Marci portam, quae oram maritimam spectat, propius accedere, munitisque ibi castris arctius vrbem cingere. sed Clusiana clades conatus eius aliquantum retardauit. Clusium tenebat Santacius Iaquini Vasconis legatus Cutiliana vico in montibus Pistorio vicinis natus, homicidijs infamis, qui P. Strozzio aliquandiu militauerat, et iniuriose ab eo, vti iactabat, habitus Cosmi permissu in patriam redierat; vnde portea rursus cum bona eius venia, quod fidem de Strozzio, cui ob iniuriam priuatam offensus erat, occidendo
dedisset, ad nos transfugerat. huic cum Bacio Rospilioso Pistoriensi homine Cancellariae factionis, cui et addictus erat, amicitia intercedebat, a quo ingentibus promissis inuitatus, vt pacem ac securitatem patriae tradito Clusio conciliare vellet, tandem re cum Strozzio communicata ipsius permissu fidem amico dat, et Ascanio Corneo oppidum traditurum se pollicetur. condicta dies et hora; ea erat nox media inter Veneris et sabbathi diem S. hebdomadis; tunc enim praesidiarios ex occasione exicuros, paucosque domi remansuros, perquos sibi facile sit, quod promiserit, exequi. etsi Corneus de Santacij fide dubitabat, tamen quod Cosmum secreta dudum cum eo consilia agitare sciret, et alioqui dignum aliquod facinus seorsim a Meleniano, a quo non ita se diligi sentiebat, facere desideraret, expeditionem suscipit, et gloriae partem non inuitus Baleono, qui et ipse Meleniano minus gratus, communicat. interea Strozzius Casolio et ex ora maritima copias occulte euocat, ex ijsque IO CCC scloppetarios deligit, cum omni, quem penes se habebat, equitatu, quorum curam Aurelio Fulgosio et Montacuto committit, qui nocte condicta Sarteanum III a Casolio milliaribus summa celeritate ac silentio veniunt. receperat Santacio Corneus, ne hominem in suspicioneni adduceret, cum CCCC solummodo Clusium se venturum, ceterum cum maiore multo numero ire decreuerat, vt si res non succederet, tam magnas vireis haberet, vt vinci non posset, et si oppidum minime caperet. saltem vastato agro Santacij perfidiam citra periculum vlcisceretur. cum igitur copiae ad id destinatae Sarteanum conuenissent, summo silentio de nocte proficiscuntur, eo ordine, vt primum agmen ex delectis duceret Corneus, secundum Baleonus, qui pugnandi ardore in pedes descenderat, relictis V equitum turmis, totidem enim habebat, et eorum cura commissa Bartho lomaeo Graeco, et Io. Francisco Balnei comiti. vltimum agmen Hercules Penna claudebat. ita VII milliaria emensi ad eam viam fessi veniunt, quae inter cliuum ad dextram arduum et fossam ex aduerso profundam contrahitur, demumque vtrisque coeuntibus omnino non interciditur, vt non nisi ponte transiri possit. illac vbi transiere, solutis, vt fit, in loco angusto ordinibus, campus decliuis aperiri cepit, qui rursus iuxta oppidum constringitur. ibi cum omneis in pedes iussisset descendere Corneus, et equos lixis custodiendos tradere, ipse progreditur, et duabus ante auroram horis oppido propinquat. tum misso, qui Santacio aduentum suum renunciaret, et ad colloquium cum Bacio inuitaret, ille sibi non esse integrum egredi, ceterum egregie parata omnia respondet, et vt veniat, hortatur. igitur rursus missi duo, qui cum Santacio colloquendi specie vultum eius et loci faciem inspicerent. ij antequam admitterentur, diu morati postremo ad Santacium introducuntur, qui iam nudata voluntate, cum signum, quod a Corneo haberent, edere iuberentur, intentato mortis metu et laqueo producto, illi nihil minis territi se nullum habere, et tantum ad colloquium missos esse responderunt, et ita retenti sunt. missus inte rea a Santacio, qui Corneum festinare iuberet, cui Corneus fidem non habuit, quod suos minime redirevideret. itaque iam albescente die cum illi non redirent, Corneus XX delectos eodem mittit, qui quid intro ageretur inspi cerent: quos vbi Santacius venire sensit, non amplius cunctandum aut dissimulandum ratus, tormentotum clauis ferreis ac plumbeis plenum displodi iubet, cuius vno ictu omnes promiscue discerperentur; moxque igne de turre accenso, vt inde signum nostris daretur, Franciae nomen inclamatur, et scloppetis infestis praesidiarij in hosteis eiaculantur. sero errorem sensit Corneus, qui locorum minime gnarus in insidias praecipitauerat; cum enim tam firmas copias putaret adduxisse, vt vinci non posset, tandem se locorum angustijs, per quas recedentibus necessario transeundum erat, non hominum numero oppugnari animaduertit. tamen consilium ex necessitate cepit, et periculi magnitudinem virtute, quantum in se esset, superare decreuit, reductosque suos eodem ordine, quo venerat, superatis prioribus angustijs in planicie ponti subiecta in aciem instruit, qui quod magnam partem tirones essent et de via ac vigilia fessi, aegre et confuse se ad pugnam comparabant. heic magno errore a Corneo peccatum fuisse sero cognitum est, qui pontem, perquem redeundum erat, minime statione firmauerat, quem nostri mox superuenientes occuparunt, et inde
progressi, hosteis initio se strenue defendenteis, sed qui vbi ad laeuam nouas copias et equitatum nostrorum ex colle descendentem videre, sensim solui, mox et fundi cepere, adorti sunt. Bartholomaeus, qui equitatum ducebat, homo impiger, cum non aliam salutis viam videret, mature in aduersos acri impetu facto per collem enititur, et ita quamuis dissipatis suis euasit. Baleonus vero, qui vltimum agmen ducebat, cum impetum praesidiariorum, qui eruptionem eodem tempore fecerant, animose diu sustinuisset, tandem cum parte peditatûs, quae in collem euaserat, nam equitatus noster pontem insederat, se coniungit, et dum ibi inter primos fortiter pugnat, scloppeti ictu sub auriculam sinistram accepto occisus est. Corneus cum idem consilium, sed serius per aduersos nostrorum ordines euadendi, quod Bartholomaeus et Balnei comes feliciter sumpserant, sequi decreuisset, a suis desertus et equo suffosso in manus Theophili Calcagnigni comitis incidit. captus et Petrus Paulus Tusingus, et statim liberatus. vix ex omni numero LXXX equites elapsi, ceteri occisi aut capti, peditatus magnam partem caesus; qui superfuere interclusi se dediderunt. hunc exitum Clusiana expeditio habuit, de qua cum ad Iulium Pontificem, cuius sororis Corneus erat filius., allatum esset, fertur dicterio se et Corneo digno, facta ad Santacij nomen, quod lingua Italica obscurum ac nullius virtutis sanctum sonat, allusione, tristem nuncium more suo excepisse: mirari se nimirum, qui Corneus, qui minime veros Sanctos ac ne Deum ipsum crederet, se temere Santacio credidisset, et fidem eius promissis tam in considerate habuisset. hoc casu cum aliqnantisper interturbata essent hostium consilia, negligentia tamen ac securitate nostrorum effectum est, vt tantae victoriae fructum amiserimus, et contra Cosmi sollertia et accurato studio effectum, vt damnum illa clade acceptum pro tempore sarciretur. nam cum Clearchus Beuagna vnus ex Baleoni ducibus, cuius curae Politiani custodia credita fuerat, statim dilabente equitum turma, quam ibi habebat, locum deseruisset, Georgius Interamnas, qui commodum sub id tempus Turrita cum peditum cohorte aduenerat, suffectus est, moxque missus Carlotus Vrsinus, qui praesidiarijs praeesset, et Sfortiae Sanfloriano, qui nuper Roma venerat, supremum per totam eam regionem imperium attributum. missi statim in Glanianam vallem OIO Hispani et CXX equites cum Chapino Vitellio et Hier. Albitio, qui summa celcritate XXXII milliaria vno die emensi, vt repentinis motibus, qui taleis casus sequi consueuere, praeuerterent, Ciuitellam peruenerunt, ibique substiterunt. nostri ad Valiani pontem Glanio impositum castra posuere. quo de fluuio locus postulat vt aliquid dicatur. IIII ab Arretio milliaribus copiosa aquarum colluuies in Arnum exoneratur, quae incerto fonte diuersas in plagas per plana, prout decliuius heic vel illic solum, modo in hanc modo in illam partem decurrit, et pars VIItrionem versus, pars ad orientem tendit, et iuxta Vrbeuentum in Paliae flumen delabens mox Tiberi absorbetur, plerisque locis adeo humili alueo, vt quamquam fluat, paludis tamen potius speciem, quam fluminis referat, fundumque ita tenacem habet, vt vix vado transiri queat. Glanij nomen ei inditum est, vnde Glaniana vallis dicta, quae ab Arno ad Tiberim per LX amplius milliaria porrigitur collibus fructiferis vndique cincta; et a VIItrione quidem Arretium, Castellionem, Florentium, et Cortonam, quae Florentinae ditionis sunt, spectat, ab Austro Ciuitellam, Marcianum, et Folianum, ad quae per Arni valleis iter est. habet et ab ea parte Lucinianum, Asinam-longam, Sarteanum, Clantianum, Clusium, Cetonam oppida Senensium ditionis, inter quae ac Turritam meridiem versus Politianum iacet castellum Angeli illius adeo eruditi viri, et postea Marcelli Ceruini, qui Pontifex sed breuis aeui creatus est, cunis nobile, quod ad Florentinos pertinet. nunc illius aquae deriuatione Etruriae pars ea summe fertilis reddita est, citra inundationis periculum, cuius metu Florentinos quondam legatos ad Senatum misisse Corn. Tacitus auctor est. ab ortu etiam, qua Pontificiam ditionem attingit, Iulij Ricasolij industria magno regionis emolumento nostris temporibus deductam eam aquam constat, quae vbi profundiore alueo continetur, pontibus stratis transmittitur, sicuti Valliano, a castello, cui subijcitur, ita vocato, per quem Cortona et Castellionaeo Politianum itur. locum tunc Cosmus ab
vtraque ripa valido praesidio firmauerat, quod ad Politiani securitatem maximum momentum haberet. postquam eum frustra tentauere nostri, Politianum, quo se Io. Franciscus Balnei comes a strage Clusiana receperat, tubicinem mittunt, qui regis nomine oppidum dedi postularet. cum nihil successu territos eos viderent nostri, ad praedas versi domum reuertuntur, abductis secum permultis captiuis, cum quibus aequabili belli iure vt ageretur, vrgebat Strozzius; idque ea mente faciebat, vt Florentinos exules, quos multos in castris habebat, viros alio qui strenuos, sed poenae turpis metu pericula detrectanteis, metu illo sublaco ad rem bellicam promptiores redderet; quod a Cosmo impetrari nunquam potuit, qui in Florentinos captos tanquam perduelleis animaduertendi potestatem sibi seruauit, quantumuis Strozzius minaretur, se eodem iure in Hispanis bello captos vsurum. protinus vtrinque noui delectus habentur, et ad Cosmum quidem venit cum IO peditibus Io. Piscianus, et Vidus Galianus cum CCC. venit et Leonetus Corbora cum ala L equitum, qui omnes trans Glanium per Politianum, Valianum, et Folianum a Sanfloriano distributi sunt. miserat interea Strozzius vnam et alteram equitum alam Casolium ducibus Seriliaco, qui nuper Parma aduenerat, et Mario Sanfloriano, quibus se comitem adiunxerat Baptista Iunius exul Florentinus cum CCC peditibus. Casolio Colles oppidum et Geminiani Fanum obiectum est; quibus propterea ad impediendos nostrorum conatus impositi Iacobus Malatesta cum CCC nuper conductis, et cum totidem Bellus Foroliuiensis. tunc et remotus Politiani praefectura Gorus Monte-benicensis ob suspicionem consiliorum cum nostris initorum, quod tamen postea calumniosum compertum est, et ab oppidan is confictum, quibus ille ob nimiam seueritatem odiosus erat. in Gori locum suffectus est Io. Oradinus. iam redierant in castra OIO Hispani duce Leone Sanctio a Meleniano post cladem Clusianam ad firmandum limitem Arretinum missi, et Gaiazius cum ala equicum. ita aucto exercitu Melenianus, ne nihil ageret, Chapino Vitellio, cui Germanos ac tormenta attribuerat, negotium dat, vt Belcarum III milliaribus ab vrbe Tauraminiorum Senensium castellum, quod Monteregio ex ota maritima ad vrbem venientibus transitum dabat, vi expugnaret. admotis tormentis locus captus; mox et Leccetum coenobium. Strozzius, qui metueret, ne sensim via obsessis ad oram maritimam praecluderetur, ad S. Marci portam haut longe ab vrbe festinatis operibus munimentum excitauerat, nec longe rursus hinc monasterium Benedictinum operibus ac milite firmauerat. eas munitiones sibi expugnandas ratus Melenianus, antequam altius exstruerentur, Belcaro capto statim V Eid. April. cum Vitellio et Carolo Gonzaga IIIOIO delectis ex Germanotum Italorum et Hispanorum copijs, CC equitibus ac II tormentis eo tendit. Monasterium Ventura Castellanus cum CXX peditibus tenebat, cui CC ab hinc passibus tumulus imminebat, a nostris itidem munitus et propugnaculis iam aliquantulum erectis firmatus. eum ante omnia aggrediuntur hostes, negotiumque datur Ferdinando Sastrio et Hier. Iuniosae Hispanis ducibus, qui Cosmo militabant, vt cum CC peditibus diuersa parte impetum facerent. succedente conatu Bentiuolius qui cum IO CCC delectis Italis auxilio venerat, in vallem vrbi vicinam concessit, in quem capto tumulo illo Melenianus Italos et Hispanos immittit, qui recedenteis nostros insequerentur: ipse cum Germanis ac tormentis loco idoneo substitit, quo coenobium tenentibus nocere, et suis, siopus esset, praesto esse posset; Bambalinumque Arretinum cum IO scloppetarijs collem propinquum occupare iubet, vt si per D. Marci portam a Senensibus eruptio fieret, suis adesset, et nostrorum impetus commodius sustineret. interea acriter a Bentinolianis et Melenianis in valle certabatur, peiore tamen nostrorum condicione, qui tandem impares ad munimentum ex aduerso S. Marci portae exstructum se recepere, quo iam Strozzius ipse cum delecta iuuentute aduenerat. vbi Gallos cessisse videt Melenianus, copias omneis ad monasterium reducit, admotisque tormentis cum in eo esset, vt verberationem inciperet, partem copiarum ad alterum vno ab hinc milliario coenobium, quod ad portam Romanam vrbi proximum CC ex nostri tenebant, repente mittit, quibus venientibus nostri cessere, hostesque loco potiti eum praesidio imposito
firmant. tum denunciatione obsessis in coenobio facta, vt locum dederent, cum recusarent, superbo etiam dato responso, pulsantur muri, et ruina edita Hispani statim impetum faciunt, sed primo repulsi sunt. Strozzius, qui cuperet conatum impedire, cum OIO peditibus et equitatu, quem penes se habebat, aggredi hostium castra statuit, praemissisque aliquot equitibus, qui circuitu facto in frontem incurrerent, ipse a tergo aggerem parat adoriri. id neutiquam Fridericum Montacutum latuit, qui castrorum praefectus per Meleniani absentiam omnia administrabat. is igitur instructo exercitu Brixium Pleuensem aggere cum suis egredi et vltro confligere iubet, eoque conflictu ex nostris C, ex hostibus XX solummodo, vt ipsi scribunt, cecidere, quos imparatos oppressurum se Strozzius sperauerat. hoc facto cum nulla spes obsessis suppetias ferendi superesset, Ventura ad Vitellium mittit legatum suum, qui de deditione cum eo ageret: ille hominem ad Melenianum noctu ducit, et post vnius diei altercationem, cum nullas condiciones admitteret Melenianus, tandem nostri arbitrio ipsius se permisere: quibus vita condonata, et vt cum ense abire possent, permissum, fide data, intra III menseis proximos regi non militaturos. ita intercluso vndique Senensibus exitu, et pensato aliquantum damno ad Clusium accepto, Melenianus in prosperi successûs spem certam venerat. contra Senenses hoc casu non tam territi quam periculi admoniti, Thomam Veteranum ad regem mittunt, qui ipsum et Momorantium, penes quem omnia regni negotia erant, de rerum suarum statu edoceret, et auxilia flagitaret. sub id tempuse Gallia venere Octauius Farnesius et Ludouicus Picus Mirandulanus, vt delectibus nouis Gallorum vireis in Italia firmarent. sed deerat pecunia, sumptus tot exercitibus alendis pares regio aerario minime ferente. qui tamen defectus Senensium pro libertate certantium alacritate et Florentinorum exulum fide subleuabatur, Roberto Strozzio Romae omne studium adhibente, vt regis amicos confirmaret, et opes suas atque amicorum sine modo in id prodigente. eius etiam opera factum est, atque Petri fratris inprimis, vt Leo Strozzius, quem aulicorum factionibus dignitate motum Melitam secessisse supra diximus, vir ingentis animi et Cosmo summopere formidolosus rursus ad regis obsequium rediret. huic concessum, vt cum XII triremibus in mari mediterraneo et per omneis portus, qui in Italia regis nomine tenebantur, summum imperium haberet, nec in Galliam, nisi cum vellet, venire teneretur. has condiciones vir generosus necis paternae memoria adhuc oculis obuersante facile amplexus est, quamuis opimiores longe ei a Io. Vega Siciliae Prorege deferrentur, sollicitante ad id eum Omede Hispano ordinis Hierosolimitani magistro. igitur ille cum aliquot equitibus amicis ac plerisque exulibus Florentinis relicta Melita in Italiamvenit, et ad Herculis portum substitit, locoque muniendo diligenter intendit. eodem tempore OIO OIO Germanorum ex Subalpina regione a Brissaco summissa, et delecti Galli ductore Valerone Antipoli soluere, et portum Herculis tenuere. ab Algerij quoque rege, is erat Azenes Hariadeni Ahenobarbi F., impetrata classis, quae cum Dragute, cui a Solimano rebus Asiatis tunc occupato id negotij datum erat, se coniungeret; is quippe cum L triremibus propediem expectabatur. in Corsica vero Castellario et Curia ab Augurtino Spinola captis, morbo grassante Genuenses militem per oppida quae tenebant distribuerant: indeque capta occasione R. Strozzius Iralos, qui sub Thermo in insula merebant, reportandos in oram Senensem curauerat; qui cum Liliorum insulam vulgo dictam, quae Amalfitani ducis est, praeternauigarent, turrem portui Herculis obuersam, cui praesidium Amalfitani permissu a Cosmo impositum fuerat, cepere. venit cum ijs Sanflorianus Langobardiae Prior, qui regi militabat, et Salerni regulus, qui inde Castrum tendit, vt cum amicis, quos Romae et Neapoli habebat, propior consilia agitaret. nec cessabat Cosmus delectibus passim imperatis, et, vt vireis regis distraheret, sollicitato per Hieronymum Carpensem familiarem suum Octauio Farnesio, quem cum aliqua offensione nuper ex aula redijsse intellexerat. verum is, quanquam spes de Placentia restituenda fieret, insuperque amplissimae condiciones offerrentur, tunc temporis adsentiri noluit, quod inconsulto Alexandro cardinali fratre, quem in Gallia apud regem reliquerat, de re
tanti momenti transigere, ac ne deliberare quidem aut posse aut velle se diceret. interea Melenianus, qui vi non posset, arctius obsessam vrbem fame premere statuit, eoque consilio hospitia propius disponit, quibus tuendis cum copiosiore milite opus haberet, per Tridentini cardinalis ditionem a Nic. Madrucio ipsius fratre Cosmi rogatu delectus habiti, qui tamen ob varia impedimenta Maio mense citius in castra peruenire non potuerunt. Vincentio Nobili Pontificis sororis F., qui ab eo ad Cosmum missus fuerat, vt de adfinitate nuper secum contracta gratias ageret, Cosmus vt auunculo gratificaretur, peditatûs Italici curam attribuerat, quae Ascanio Corneo tunc captiuo antea commissa fuerat, insuperque Clanianae vallis praefecturam. Sanflorianus equitatui vniuerso praeerat, Chapino Vitellio equitibus veteranis, quibus Rodolfus Baleonus ad Clusium occisus imperabat, praeposito. Fridericus Montacutus castrorum praefecti munus eo bello obibat. et Fridericus Sabellus in Leonidae Malatestae locum suffectus munimentum ad portam Camolliam exstructum initio anni occupatum cum OIO IO militibus tenebat. Carolus vero Gonzaga Meleniani legatus erat. parte alia Strozzius nihil non mouebat, vt hostem ab obsidione reuocaret. et Io. Bernardinus Sanseuerinus Somae dux, qui in Plombinensi agro bellum gerebat, totam oram maritimam Gallicis armis hosti infestam reddebat, et cum IO CCC profectus Burianum ceperat, et arcem obsederat; verum superueniente Alexandro Bellucino Mutinensi, cum a Gauorano, quod Bellucinus oppugnare velle fingebat, metueret, iter flexit, ex eaque occasione Bellucinus statim Burianum venit, et comeatu ac recenti milite, cuius ergo venerat, firmauit, sicque Somae ducem ab arcis obsidione omnino remouit. Casolio etiam Seriliacus et Marius Sanflorianus continuo excurrebant, exceptumque insidijs Dominicum Rinucinum in agro Volaterrano cum CCL peditum cohorte male multauerant, ac postremo in domum obuiam inclusum occiso Friderico Eugubino comite ad deditionem compulerant. crebrae item inter Camoliae et munimenti ab hoste occupati praesidiarios velitariae pugne fiebant, tam prope stationib. dispositis, vt colloquentium voces vtrinque exaudirentur. cum frustra nostri tentassent hostem longius summouere, Melenianus locis ijs, quos tenebat, vt sibi videbatur, satis firmis animum ad vicina oppida sub potestatem redigenda adiecit: ac primum quidem turrem Vinaliam, quae intra Ouilem portam et Vieni Fanum iacet, et a rusticis ac militibus aliquot tenebatur, aggreditur, adductis secum III Germanorum vexillis IO Hispanis ac totidem Italis, maiore tormento I et duobus minoribus. vbi venit, per tubicinem dedi locum petit, extremum supplicium minatus, si expectarent dum tormenta admouerentur. recusantibus obsessis, pulsantur muri, quorum mox parte deiecta praesidiarij Meleniano se dedunt quos ille, ea quam interminatus fuerat, seueritate vsus, omnces in furcam egit. id admodum Strozzij animum exulcerauit, qui cum ad contemptum suum rem pertinere existimaret, in loco vrbis editissimo, vbi olim arx erat, patibulum erigi, et IIII Hispanis ibidem in hostilis exercitûs conspectu gulam laqueo frangi iussit. quam iniuriam Hispani, quando in homines non poterant, immisso in palatia Senensium, quae circa vrbem erant et huc vsque seruata fuerant, incendio vlti sunt. dein post animosas illas ab vtraque parte vltiones mollescentibus animis humanius inter eos agi ceptum, exceptis semper exulibus Florentinis, in quos vt perduelleis animaduertendi ius Cosinus sibi seruauit. mox Cosinae Fanum, Vitignani turris, Sexta, Orgiale, et Mons-Glacanus loca vicina occupata aut dedita. Ancaianum etiam, quod inter Casolium et Montem-regium est, impetu captum; ac tum primum iure belli cum ijs ab Hispanis actum. iamque arctius vrbs obsidebatur, et nouis atque adeo externis auxilijs, vt eam liberaret, sibi opus esse iudicabat Strozzius. itaque cum frustra ab Heluetijs rex militem in Etruriam deducendum petijsset, quod foedere nuper renouato domus Medicea comprehenderetur, a Raetis, quibuscum rex separatim pepigerat, quamuis cum Heluetijs ij foederati essent, auxilia impetrauit in Cisalpina vero regione noui delectus habiti ducibus Ludouico Carissimo, Hadriano Baleono, Camillo Martinengo, Fuluio Rangono, et Octauio Tienae comite, quibus omnibus praefectus Mirandulanus. Senas vero iam cum nouo
milite venerant Aurelius Fulgosius, Paullus Vrsinus, Bonifacius Caietanus, Flaminius Stabia Vrsinus, et Hier. Corbara; nam Bentiuolius iam a longo tempore in vrbe erat, et per Strozzij absentiam rei bellicae praeerat. quibus belli apparatibus vt in tempore praeuerteret, Cosmus ad Caesarem scripserat, et mature auxilia poposcerat, inprimis II OIO Germanorum ex Noricco acciri petierat, praeter Madrucianos, qui propediem venturi erant, atque vt copijs nostris, quae iam Mirandulae et Parmae conuenerant, incommodaret, cum Meleniano decreuerat, vt iuxta vrbem et in Claniana valle, ex qua nostri iuuabantur, messis corrumperetur: idque negotij datum Vincentio Nobili, qui re confecta in castra confestim rediret, et hospitium ad Romanam portam, qua sola adire vrbem et inde liber e exire licebat, muniret, vt omni ex parte accessus ad illam praecluderetur. interea affertur XX triremeis Massilia in Corsicam ad transportandum militem et praesidijs firmandum Aiacium, quod Vrcinium Ptolemaco dici quidam putant, et Bonifacium nauigasse, quae inde in Africam aduersam ad Algerij regulum transiturae essent, vt cum eo se Draguti ex oriente Solimani iussu cum L triremibus breui venturo coniungerent. quo magis festinandum sibi existimauore Caesariani, et cum Mediolano metuerent, lecta in Insubribus V OIO peditum et CC equites Cremonae conuenire iussi, quibus omnibus Io. Luna arcis Mediolanensis praefectus cum summo imperio praeesset, et cum ijs se Raetis venientibus opponeret. noui etiam delectus habiti a Camillo Columna per Latium Caesaris iussu, et IIII OIO peditum ex Samnio et CC leuis armaturae equites euocati in agrum Perusinum et Cortonensem descenderunt, vt Cosmo, quicquid moliretur, praesto essent. nam Florentinos exules Romae ac Venetijs regiorum ministrorum hortatu denuo conspirasse intellexerat, et impellente Bindo Altouito cum omni familia pecuniam conferre, quae conducendis II OIO peditum et CC leuis armaturae equitibus duce Vincentio Thaddaeo satis esset. iamque Raeti a rege conscripti in itinere erant, et cum non satis mature Io. Luna se ijs opposuisset, in agrum Brixianum Venetae ditionis descenderant, atque per Mantuanum deflectentes transmisso Pado Concordiam venerant. tres omnino viae erant, per quas inde in Etruriam perueniri poterat. vna quidem per Pontremolium, et Tarrensem vallem, quae a Caesarianis tenebatur, et alioqui angustos admodum et impeditos aditus habebat, ideoque nostris transitu difficilis. altera per agrum Mutinensem et Carfinianam vallem ditionis Ferrariensis; sed tum Sanperegrini mons in Apennino superandus erat, vnde per Castrum-nouum Bargam ibatur, aspero maxime et impedito itinere, et quo tormenta subuehi non posse apparebat: ad haec omnis illa regio sterilis est, et Lucenses cum Caesare foederati et Cosmo amici transitum minime concessuri credebantur. restabat tertia, qua per Bononiensem agrum in Vmbriam, inde, si transitus concederetur, nostri Perusium profecturi et per Clusium Senas peruenturi erant. itaque omnem operam dabat Cosmus, vt Pontifex regi transitum negaret, idque ab eo obtinuerat, Sanuitali cardinali eam ob caussam a Iulio Bononiam ablegato, et Vrbini duci copiarum Pontificiarum praefecto dato negotio, vt cum III OIO delectorum aditus seruaret. Bargam missus a Cosmo M. Antonius Oddus, qui regionis delectibus praeesset, et Prato Antonius Marius Siluagius Perusinus cum peditum cohorte impositus. Pistorium vero Symeo Roserminius et mox Nic. Alidosius, qui ex Latio cum CCL peditibus nuper venerat, missi, cum paullo ante Pisis custodiendis Conceptus Vincus Firmanus praepositus fuisset. inde missi Chapinus Vitellius cum CL equitibus et III Italorum peditum vexillis Clantium versus, Sanflorianus cum OIO IO Hispanis et Madrucius cum totidem Germanis, qui vsque ad Clanianam vallem progrederentur; ibique se ad corrumpendam messem, vti conuenerat, cum Vincentio Nobili coniungerent. his se addidit comitem Radosius Dalmata cum L equitibus Epirotis. in itinere captum Monasterium cardinalis Mignanelli castellum, Armaiolum vero direptum, vbi oppidani animose admodum se defenderant; Rabolanum et Ascianum ab municipibus partim dedita, partim capta, et militi in praedam concessa. capta et alia loca minime munita, in quibus tamen defendendis oppidani pro Senensium libertate deuoti animosiores quam prudentiores se praebuere
tandem relicto S. Caeciliae podio, quod firmius videbatur, quam vt primo impetu capi posset, Sanflorianus ad Folianum se cum Nobili coniunxit; cum inde iuxta Lucinianum conuenissent, ibi corrupta messe, et destructis Rugomagno, Fernetella, et Scrofanio locis ab oppidanis desertis, Asinam-longam adoriuntur: quae, cum praesidiarij, qui duce Iacobo Romano locum tenebant, deditionem facere recusarent, admotis tormentis et pulsatione facta, mox impetu capta est, et Romanus ipse, qui ad Sanflorianum perductus eius iussu continuo strangulatur. Turrita et Clantium superabant, a quibus Politianum admodum infestabatur. primo Turrita tentatur, quae a LX circiter praesidiarijs praeter oppidanos tenebatur: cumque primo restitisset, mox admotis tormentis desperata salute praesidiarij se Vincentij Nobilis arbitrio permisere, qui et ijs vitam indulsit, et locum, quem plerique destructum mallebant, muniuit ac praesidio firmauit. quo facto cum Melenianus vereretur, ne Strozzius totis viribus in castra milite destituta impetum faceret, copias reuocat tanta festinatione, vt non solum Clantianum, quod Politiani, vt sibi admodum infestum, oblato milite ac pecunia expugnari postulauerant, tentatum non sit, sed copiae alia via, quam qua destinauerant, vt pote breuiori et expeditiore redierint, et omnem regionem illam, quae ad Bonconuentum pertinet, intactam reliquerint, minime ibi corrupta messe. in itinere Caeciliae Fanum captum, quod tamen nuper sibi minime aggrediendum censuerat Sanflorianus, inter Lucinianum et vrbem situm castellum, quod maxime Senensium obsessorum rebus postea incommodauit. inde in castra ad Melenianum perueuerunt. sub id tempus Ferrariensis cardinalis Strozzium socium in imperio non ferens Senensium rerum curam liberam ei reliquit et fide a Cosmo accepta, vrbe excessit. cum iam in agrum Perusinum, qui ditionis Pontificiae est, peruenisset, discurrente hoste, Carloto Vrsino duce, circumuentus est, et impedimentis amissis vix euasit. sed publicam fidem violatam imploranti et Pontificiam auctoritatem, nam in eius solo praeda facta fuerat, mox omnia restituta sunt. iamque nostri, qui Mirandulae conuenerant, per Bononiensem agrum in Lucensem descenderant Pontificis permissu, qui factum postea apud Cosmum excusauit; et erat re vera impar ad prohibendos nostrorum conatus; et Lucenses etiam Cosmi odio Senensium res occulto fauore prosequebantur, quantumuis Franc. Toletanus Caesaris nomine per Fanc. Osorium, et Cosimus per Benedictum Diacetum apud eos studiose egissent, vt amicitiam cum Caesare colere et fidem seruare vellent. interea missi, qui venientibus nostris se opponerent, et in dies expectabatur Ioann. Luna cum II OIO Germanorum, qui ad Arcuatum-castellum in agro Placentino consederat, et inde per Feroniae-lucum, vulgo Petram Sanctam vocant, Pisas venturus erat. sub id, Strozzius, qui cuperet cum auxiliaribus quamprimum se coniungere, et impedire ne hoste medio vires regiae distraherentur, III Eid. Iunias Senis cum IIII OIO Italorum peditum, CCCC equitibus et C scloppetarijs equitibus Corn. Bentiuolio, Aurelio Fulgosio, Montacuto et alijs ducibus prima nocte egreditur, et inter propugnaculum ad Camolliam portam exstructum ac Monasterium facto itinere Casolium IX ab vrbe milliaribus peruenit. de Strozzij profectione certior per exploratores factus Melenianus fuerat, sed quo ille tenderet ignarus vicina castella praesidijs firmauerat, et Io. Sabello ac Lud. Doarae Elsanam vallem cum CCC peditibus et L equitibus seruandam commiserat; Friderico vero Doarae et Balnei comiti negotium dederat, vt nostros persequerentur. Cosmus item Iac. Vitellium Stagia Collem reuocauerat, et ad Cassiani Fanum et Empolim III externorum militum cohortes miserat, si forte illac impetum faceret Strozzius; qui vbi diem Casolij ad reficiendum militem commoratus est, sub vesperam iter inter Geminiani Fanum et Volaterras Castrum vsque Florentinum tota nocte continuat, et praedis passim abactis ac direpto castro Falfitano sub auroram Pontaderam X a Pisis milliaribus Arno impositum castellum peruenit, tanta celeritate, vt Pisanos necopinato aduentu suo perculsos, si consilij aliud non habuisset, opprimere potuisse creditus sit, dum in eo esset, vt vadum transmittendis copijs idoneum reperiret Strozzius, Theophil. Calcagninus comes, et Gabriel Taliafereus Parmensis
equitum ductores ab exercitu vlterius Pisas prouecti, vt commodius diuersarentur Cascinium oppidum venerant; cuius rei certior factus per oppidanos Conceptus Vincus, qui ciuitati cum summo imperio praeerat, illuc delectos mittit, qui a Casciniensibus adiuti securos nostros facile opprimunt, et duces ipsos capiunt. vbi de Strozzij consilio cognouit Cosmus, statim Collenucium Pancetam Pisas praemiserat, qui quanta maxima posset cogi militum copia, transitum nostris impedirent; insuper nauigia omnia, subduci mandauerat. verum iam ad Calcinariam vadum repertum fuerat, per quod tamen cum pedites transire recusarent, Strozzius vt erat generoso et industrio animo primus incitato equo in vlteriorem ripam cum parte equitatûs transit, tum dispositis in flumine densatis aliquot equitum ordinibus, qui rapidi amnis impetum frangerent, infra eos peditum iussit incedere, et ita sine damno transmissis suis per siluis contectum iter in Lucensem agrum descendit, vt ibi Raetis, qui iam venerant, se coniungeret, conniuentibus ad omnia Lucensibus, ad quos paullo ante Ferraria illuc a nostris missus Nic. Franciotus Lucensis; qui regi militabat, non solum transitum, sed etiam copiosum comeatum, vti rumor erat, alendo exercitui impetrauerat, quem illi Prouincia, quasi in reipub. vsum, Vicumregium ditionis suae portum, congerendum curauerant. interea Melenianus, qui bellum, quod alienis sumptibus gerebat, suo morelibenter in longum extraheret, Cosmi, longitudinem eius pertaesi, expostulationibus victus, tandem ipse Empolim venit, vt ibi flumen transiret. iam Strozzius Altum-passum occupauerat, et V a Luca milliaribus effuso exercitu inter Porcariam et Lunatam etiam Pontem-Marianum ad Auserem amnem, vulgo Serchium, munire ceperat, cum Melenianus ad Pisciam castra metatur, haut longe a nostrorum castris, temerario consilio, vti multis videbatur, qui iuxta hostem viribus superiorem et pugnam appetentem tam vicina castra habere, minime prudentis ducis esse existimabant: quippe qui, si congrederetur, periculo ingenti se exponeret, si pugnam detrectaret, ignominiosa multa pati cogeretur. quod et accidit. Caroli-montem magni momenti arcem vicinam tenebat Anastasius Fabrianus exiguo, nec admodum fido praesidio; cum locum dedere iuberetur a Corn. Bentiuolio, primo recusauit, quasi se defendere in animo haberet. sed cum Ferdinandum Sastrium eo a Meleniano cum CC scloppetarijs Hispanis missum intra arcem accipere noluisset, iniussu Cosmi, vt aiebat, qui nisi visa tessera arcem potentiori se viribus ne traderet, in mandatis habebat, mox post admota a nostris tormenta deditionem facit, corruptum a nostris deditionem fecisse eum scripsit Hadrianius, quod metu potius ab homine periculorum inexperto factum esse existimauerim. dum in eo sunt, Rob. Strozzius, quem Petrus frater Senis reliquerat, Meleniani discessu iam libera fere ciuitate, nam Fridericus Montacutus cum OIO IO tantum Camollianam munitionem et Monasterium tenebat, cum suis exit, et captis circum positis casteliis per totam regionem excurrit, iam Raeti per Carfinianam vallem in Lucensem agrum peruenerant; vnde cum Bargae metueret Cosmus, oppido, quod a Florentina ditione longe dissitum et Ferrariensi ac Lucensi agro vndique cinctum ad Apennini radices, qui Galliam Cisalpinam ab Etruria diuidit, praedae hostium expositum videbatur, eo Andream Rondininum Fauentinum cum CC peditibus et M. Antonium Oddum mittit, qui oppidanis alioqui strenuis cum summo imperio praeesset: cumque iam nostri prope essent, Antonium Buccam Pisanum Fiuisano euocat, et cum II cohortibus subsequi iubet. is vero raptim ex vicinis castellis IO circiter eductis militibus, eorumque cura Iacobo fratri commissa, Castellum vsque nouum obuiam nostris procedit, ibique cum Hadriano Baleono, qui primam aciem ducebat, commoditati loci, saxis vndique, vt pote in montium radicibus, impediti, confisus, acriter conflixit; sed tandem superuenientibus nostris in vicinum montem anmissis impedimentis cum suis se recepit, relato Iacobo fratre saucio, qui ex vulnere paullo post decessit. id impedimento fuit, ne nostri recta Bargam contenderent, quo se hostes a pugna cum mox contulissent, oppidanis animos fecerunt, vt ad defensionem se comparare auderent. itaque Furcouallio, qui auxiliareis ad Strozzium ducebat, oppidanis deditionem
imperante, et libertatem ac praeclara omnia a rege pollicente, illi recusarunt, et in Cosmi fide perseuerare. iamque Raeti et equitatus, qui parma veniebat, duce Mirandulano ad pontem-Morianum conuenerant; Melenianus vero Pisciae substiterat Carolum Gonzagam cum IIII OIO peditum Italorum praestolans, quos castris ad vrbem euocauerat, et cum ijs propius Lucom progredi, ibique Io. Lunam cum auxiliaribus venientem expectare decreuerat. postquam Strozzius Raetos ac Mirandulani equitatum accepit, Altum-passum occupat, et non intermisso itinere in Leonem Carpensem incurrit, qui cum ala equitum Fabritium Ferrerium Feroniae-lucum a Meleniano missum ad Io. Lunam, vt eius aduentum acceleraret, comitabatur. heic iam conserta pugna, cum superuenisset Chapinus Vitellius cum LXX equitibus, et mox Sanflorianus ipse cum reliquo equitatu, acrius certatur, donec Melenianus rei a Io. Tegrimo Lucensi certior factus cum IO equitibus accurrit: tum vero totis viribus confligitur; sed captis Paullo Sfortia Sanfloriani fratre et Carolo Siliosa Hispano et amissis multis ex suis, cum iam acies inclinaret, mature receptui cecinit Melenianus, et Pisciam retro cessit: vbi tumultuaria habita inter duces deliberatione statim vasa conclamari iubet, et summa celeritate, quae fugae quam discessui propior videbatur, Pistorium contendit, relicta etiam sine praesidio Sarraualle, loco admodum angusto, per quem nostris insequentibus necessario transeundum erat. sed Strozzius satis habuit Pisciam Arienem ab hostibus relictam occupare, a cuius tamen direptione militem abstinuit exoratus a Pandolfo Martellio, cuius frater Gulielmus in castris nostris erat. spes facta fuerat Strozzio summittendorum ex Prouincia auxiliorum, quae ad Vicum-regium propediem appulsura expectabat, sicque in animum induxerat, vbi copias omneis collegisset, fore vt numero superior accepto comeatu, quem Leo frater ex vicina ad portum Herculis regione vndique coegerat, hostem a Senarum obsidione depelleret, et anno nam in vrbem inferret. qua in re perniciosissimo longe errore a Strozzio peccatum est: nam dum frustra expectat, et Pisciae haeret, interea Ioannes Luna sollicitante Leone Carpensi vno die XVIII milliaria emensus cum II OIO Germanorum ac reliquo peditatu Feroniae-lucum venit; cumque in eo esset, vt se cum Meleniano coniungeret, commodum ei accidit, vt IO CCC Hispani, quos Andreas Auria Caesaris iussu e Corsica tunc a bello feriante transportabat Liburnum appellarent, quibus secum acceptis Luna ad Sarrauallem se cum Meleniano tandem coniunxit, nequicquam medium interponente se Strozzio, qui spe auxiliorum diu delusus, vbi copias hostium coniunctas vidit, eadem celeritate, qua venerat, Senas reuertitur, transvadato Arno paullo infra eum locum, per quem ante ad Pontaderam transmiserat: inde summo mane profectus imposito Monte-catinae arci Alexandro Interamnate cum IIII Italorum signis et Monti-Caroli Iaquino Vascone Florentino cum CCC peditibus et IIII machinis campestribus, antequam Melenianus eum adsequeretur, in transmittendo Arno aliquandiu ad Empolim cunctatus, castrum Falfitanum venit; ibi demum cum in conspectum alter alterius interiecta tantum valle venissent, nostri Viualdi Fanum, quo tendebat Melenianus, primi occupant, et post leue certamen Strozzius tandem Casolium incolumis cum suis peruenit. tunc pulcerrimam occasionem e manibus sibi ereptam scribunt Caesariani, Io. Lunae culpa, qui CC cataphractos, totidem leuis armaturae equites, II OIO Germanorum, IO CCC Hispanos nuper e Corsica aduectos et IIII OIO Italorum secum trahens, diutius Pisis moratus, non prius castra mouit, quam Strozzium iam Casolium peruenisse intellexit. Melenianus vero, vbi Strozzium elapsum vidit, praemisso Chapino Vitellio, qui fossam et aggerem ad vrbem ductum et milite fere nudatum, antequam nostri impetum facerent, occuparet ac firmaret, ad ceptam obsidionem reuertitur; moxque castella vicina a Roberto Strozzio se absente occupata recipit. statim et Piscia et vicina ei regioni castella, quae P. Strozzius nuper in fidem acceperat, abeuntibus nostris ad Cosmum defecere, Brancatio Oricellario praefecto omnem operam adhibente, vt terrore dispersos huc illuc populareis colligeret, et ad officium reduceret. interea Strozziani, qui Casolij
erant, summa rerum omnium inopia conflictabantur, adeo vt plerique milites a signis dilaberentur: nihilominus Florentini exules, qui Lugduni, Venetijs ac Romae erant, tantam de nostrorum in Etruria successibus fiduciam ceperant, vt breui non Senarum vrbem tantum saluam, sed et reditum in patriam opera Strozzij sperarent. itaque pecuniam, consilia, operam, studia sedulo conferebant, impulsore praecipuo Bindo Altouito, de quo modo diximus, vt dum res nostras adiuuant, Cosmi fortunam labefactarent. sed et Pontifex, quamuis adfinitate cum Cosmo contracta, occulte regi fauebat, quod Senarum, si obsidio solueretur, aliquando potiendarum spem animo concepisset. cumque se male habitum Auerardus Serristorius Romae Cosmi orator frustra apud Pontificem questus esset, vrbe excedere voluerat, quod neque honorificum Cosmo, si longiorem ibi moram faceret, neque rebus suis vtile id futurum existimaret. eam Florentinorum exulum alacritatem aliquantum fregit inopinata mors Leonis Strozzij, in cuius virtute ac sollertia non minorem quam in Petro fratre fiduciam illi posuerant. is ingentibus spiritibus vir ab ineunte aetate militaribus studijs innutritus, et varijs terra marique expeditionibus exercitatus, tantum generositate et felicitate profecerat, vt iam tunc inter summos huius seculi duces merito haberetur: ad haec tanta patriae caritate flagrabat, vt cum eius liberandae ab opibus Gallicis spem concepisset, non solum fidem regi constanter praestiterit; sed etiam omnia sibi patienda existimauerit, vt voti compos euaderet, et ipsius auxilio aliquando patriae cum reliqua nobilitate proscripta restitueretur. itaque cum indigne a rege, sicuti supra demonstratum est, habitus, Melitam se contulisset, spretis honorificis adeo a Caesare propositis condicionibus, facile se vinci passus est, vt dissimulata iniuria rursus regi militaret, et contumeliam illam, alio qui maxime omnium impatiens iniuriae, amori patriae condonaret. cum igitur ea spe portum Herculis venisset, et auxilia e Prouincia summittenda iampridem illum frustrarentur, ne nihil interea ageret, per Plombinensem agrum, omni tunc fere praesidio nudatum, excursiones facit: et impositis in III triremeis III peditum signis, atque euocato Somae duce, qui summo cum imperio Grosseto et adiacenti regioni praeerat, Scarlinum aggreditur, Plombinensis ditionis castellum, quod LXXX circiter militum praesidio a Petro Gentili Perusino tenebatur, alioqui neque arte neque situ munitum, nec tormentis instructum. cum productis e triremibus III tormentis Gentilis deditionem facere recusaret, Leo negligenter prouectus, vt locum contemplaretur, a rustico, qui in insidijs post carectum latebat, scloppeto grauiter in ilibus vulneratur, quo ex vulnere in triremeis atque inde Castellionem Piscariae relatus, paullo post exspirauit, cum vix XXXIX annum attigisset. hunc exitum habuit inuicti animi ac fortis industriae dux, qui cum de se tantum hostibus terrorem iniecisset, a vili homuncione in ignobilis oppidi obsidione occisus est. sic vel hostes de eo sentiunt, nihil illi nimirum ad summam et tanta virtute dignam fortunam defuisse, quam animi moderationem, quam dum ad potentiorum obsequium flectere non valet, in magnas se difficultates induit, et indignam plerunque meritis suis gratiam retulit. occiso eo admotis tormentis a Somae duce praesidiarij deditionem fecere. nuncium fraternae necis, pro vt debuit, aegerrime tulit Strozzius; non propterea tamen infracti animi vir, dolore victus seipsum deseruit, sed cum omnium rerum inopia Casolij laboraret, neque dum auxiliares ex Prouincia copiae aduenirent, consilium ex tempore capit, et in maritimam oram comeatu abundantem descendere statuit, in qua si nullum aliud operae pretium faceret, saltem interea exercitum aleret. recedente ab vrbis gubernaculis Ferrariensi, cum Strozzius rebus domi forisque gerendis vnus non sufficeret, petierat a rege vt virum prudentia ac virtute conspicuum deligeret, qui per suam absentiam Senis cum summo imperio praeesset; ea de re in aula aliquantum altercatum fuit, Anna Momorantio M. E. Iacobum Bucarium virum rerum gerendarum peritum in medium proponente, Guisianis contra Blasium Monlucium ingerentibus; etsi scribit Monlucius a Momorantio, Guisio, et Santandreano coram rege singulos propositos duces, quibus reiectis rex se vt tantae prouinciae idoneam nominauerit cum in
eo essent, litterae a Brissaco, sub quo Monlucius diu militauerat, venere, quibus regem monebat, ne Monlucium huic rei praeficeret, quippe hominem iracundum et tractandis ciuium libertati assuetorum ingenijs minime idoneum; quod ipse Monlucius sibi fortasse blandiens in commentarijs sic interpretatur, quasi Brissacus regem a consilio de se Senis praeficiendo dehortaretur, quod ipsius opera ad bellum Subalpinum egeret. tandem Monlucius delectus, qui cum Polinio Garda ad Herculis portum sub id tempus appulit, quo Leo Strozzius miserabili casu occisus fuit. amisso Scarlino cum vereretur Cosmus, ne reliqua Plombinensis ditionis castella in nostras manus deuenirent, illuc statim mittit Iacobum Malatestam et M. Antonium Reatinum cum II peditum signis; Campiliam vero Alexandrum Bellucinum proficisci iubet, et castella quae in Volaterrano agro sunt, Lucae Antonij Cupani curae commisit. cumque omnis circa Politianum ager continuis nostrorum excursionibus infestaretur, ob idque oppidum ipsum in summo periculo esset, induciae factae sunt in Vtilem et VItilem menseis proximos, quibus a nostris ac Senensibus, et vicissim a Montis-Politiani oppidanis ab armis abstineretur. ijs comprehendi placuit et Valianum cum suo territorio. superabant Arretium, Folianum, Oliuetum, Marcianum, et Ciuitella oppida, quae nouis delectibus a Cosmo firmata sunt. sub id tempus copiae a Camillo Columna in Latio conscriptae aduenere, ducibus Pompeio Camilli F., Honorio Sabello, et Pompeio Tutauilla. mox et equitatus ex Samnio a Ioa. Manrice Caesaris apud Pontificem oratore deductus. Melenianus vero, profecto in oram maritimam Strozzio, cum nemo si illi opponeret, vastato circum agro ad obsidionem reuertitur, et inde Carolum Gonzagam cum III OIO Italorum tironum, et IIII tormentis Pistorio a Leone Ricasolio suppeditatis mittit, qui Montem-catinum locum situ munitum, qui ab Alexandro Interamnate tenebatur, obsideret. ab ea parte, quae ortum respicit, verberatio facta; cumque circiter XXV passuum ruina edita esset, et superarent horae tres ad occasum, Gonzaga tamen impressionem in sequentem diem distulit, ratus fore, vt nostri interea de deditione agerent, quod inaudiuerat Franciscum Crepacordium in oppido cum Interamnate de imperio dissentire, et deditionem vrgere, et alioqui suorum virtuti diffidere: ceterum id maximo errore, nam nostri interim resumptis viribus, cum postridie impressio ad ruinam fieret, et diuersa parte Symeo Roserminius impetum faceret, summa virtute oppidum defenderunt, et hostem tandem repulerunt, occisis plerisque ac vulneratis, et in his Antonio Bucca Pisano. verum cum nulla spes auxiliorum praesidiarijs esset, et summa aquae penuria intus laborarent, nouaque subsidia Balnei comite et Vincentio Rodolfo ducibus in hostium castra venissent, honestis condicionibus fit deditio. castelli moenia solo aequata sunt, vti et Pontaderae, quod nostris semel atque iterum receptaculum praebuissent. ad Montem-Caroli, quod locus munitior esset, quam vt primo impetu capi posset, deposita praesidia, Petri Fano ac Monte-Claro Monti-Caroli opposito et Turcetia arce milite firmatis, vt liber hosti transitus esset, neque a nostris vicinus ager infestaretur. interea relictis ad Camolliam portam IIII OIO Italorum peditum transmisso Bozonis-ponte Melenianus ad portam Romanam, quae et noua dicitur, castra ponit, et vt omnem accessum in vrbem praecluderet, castella, quae inter vrbem et Bonconuentum sita sunt, vnde comeatus Senas importabatur, in potestatem redigere statuit, eoque cum II OIO peditum profectus Cunam admotis tormentis capit, moxque Monteronium et Fabiani Fanum ad primos iussus deduntur. iam Florentinorum exulum auxilia conuenerant sub V vexillis duce Vincentio Thaddaeo, Roberti Strozzij ac Bindi Altouiti sumptibus; et P. Strozzius Montem-Ilcini vsque ijs obuiam processerat, acceptis omnibus copijs, vt contra Melenianum recta tenderet. sub id quoque tempus copiae ex Gallia aduenerunt, OIO OIO veteranorum Germanorum ac totidem peditum ex Delphinatu et Prouincia Narbonensi a nostra classe et Algeriana transportata. ea classis L fere triremibus et IV maiorib. nauibus instrumento militari et comeatu copioso onustis, minorib. item aliquot nauigijs constabat, quae citra impedimentum in Plombinensem canalem ingressa VII Genuensium naueis
frumento onustas sine certamine interceperat, dum Andreas Auria in Ilua sederet, et a Petro Paceco Neapolim euocatus, vt a Dragutis ex oriente venientis impetu regni oram tueretur, ad profectionem se compararet. auxiliares ad Scarlinum in terram expositi R. Strozzio viae duce cum ad P. Strozzium contenderent, et is coniunctis omnibus copijs, quae ad XII OIO peditum efficiebant, iam vrbi propinquaret, Monteronium et Cunam nuper ab hoste occupata Castella recipit. Melenianus vero, qui nondum bene munitis ad Romanam portam castris merito metuebat, ne inde ab vrbanis copijs, inde a Strozzianis eodem tempore inuaderetur, re cum Io. Luna ac reliquis ducibus deliberata, antequam nostri aduentarent, tanta diligentia ac silentio castra mouet, vt fugere potius, quam abire videretur, amissis magna ex parte impedimentis, retroque ad Camolliam portam concessit. factum tamen postea per Chapinum Vitellium Florentiam missum apud Cosmum excusauit. mox Carolus Gonzaga, qui vicina Monti-Caroli loca insederat, cum suis reuocatur, in eiusque locum Camillus Columna, qui iam Cortonam venerat, mittitur, quod is Meleniani imperio subesse nollet. vtrinque in angusto res erant. nam cum inde Melenianus more suo bellum duceret, et militi, quo beneuolentiam eius sibi conciliaret, auctor esset, vt iusto semper plura peteret, fiebat, vt exhausto diuturna obsidione aerario Cosmus bellicis sumptibus non sufficeret. Strozzius vero vbi propius ad vrbem venit, cum vastato circum agro comeatum aliunde quam ab vrbe non haberet, fiebat pariter, vt vrbem, quam liberandam susceperat, in summas angustias praesentia sua redigeret. nec obscura iam Senis murmura audiebantur. itaque Strozzius ad portam Romanam, vnde hostes discesserant, positis castris luculenta ad VIII viros habita oratione ciuium animos confirmauit, et ad patientiam hortatus in posterum bene sperare iussit: in castris enim hostium dissidere duces; et Melenianum procrastinatione immodicisque sumptibus Caesari aeque ac Cosmo grauem esse; Camillum Columnam ipsius imperium detrectare; Gonzagam et Carolum Vrsinum aegre ei parere, quippe qui dum gloriam omnem et vtilitatem ad vnum se trahit, ceteris belli ducibus maligne detrahat; propediem se contra hostem iturum, et proelio cum eo decreturum, cuius is exitus futurus sit, vt aut hostis vincat, aut si vincatur, obsidionem continuo soluat. inde Monteronium nuper receptum redit Strozzius, et vrbe eductos CCCC pedites Iustiniano Fauentino et Saporoso Firmano ductoribus, Bondae Fano, quod est coenobium Monasterio ab hostibus munito vicinum et paene ab ijsdem dirutum, imponit. cum crebro tam vicinis vtrinque praesidijs pugnaretur, coenobioque illo a nostris occupato hostes valde infestarentur, Melenianus nostros ex eo deijcere statuit. itaque cum II OIO Germanorum, IO Hispanis, ac delectis Italis illuc profectus satis habuit primo die Monasterium nouo milite firmare. postero cum quasi locum obsessurus venisset, statim superueniente Monlucio cum Mario Sanfloriano, nam Strozzius interea diuersa parte cum Lansaco et Furcouallio spatiabatur, acriter dimicatum est; cumque hostis cederet, Meleniani aduentu proelium restituitur. potiti ad extremum nostri campo ope Raetorum, qui tandem accurrerunt, recedente Meleniano. desiderati ex nostris, vti Caesariani scripsere, CCCC, ac totidem sauciati. ex hostibus minor numerus, nam L tantum occisi et C vulnerati; sed inter eos magni nominis dux Alfonsus Bernalis Cananius Hispanus occubuit; P. Paullus Tosingus, Clemens Petrae comes, Fridericus Firmanus, et Seb. Pizinardus grauiter vulnerati sunt. scribit Monlucius eo certamine castra hostium adeo fuisse confusa, vt si nostri recedenteis insecuti fuissent, et Germani maturius aduenissent, die illa insignem ac plenam victoriam reportare potuerint, idque se de Meleniano ipso postea intellexisse. denuo Monasterium nouo milite firmatum est, Bombalino Arretino eo cum delectorum cohorte introducto, qui territis hoc successu praesidiarijs animos adderet. cum diuturniore mora Strozzius Senensibus grauis esse inciperet, traducto magna pompa per vrbem exercitu a Romana porta ad Ouilem castra transfert, Franciscanorum coenobium versus, quod mox a Lucino Fiuisano Meleniani iussu deseritur: qui cum et ipse a pecunia et comeatu laboraret, quid interea ageret, sibi cum Cosmo consulendum existimauit. igitur ad
eum missus Sanflorianus, quo et mox Io. Luna venit, penes quem in Italia rerum Caesarianarum summa erat, vt etiam ei in consilijs capiendis parere teneretur Melenianus. re disceptata placuit, vt contra Meleniani sententiam, qui ab obsidione discedere nolebat, cum toto exercitu nostri inuaderentur, ne quid interea Strozzius metu vacuus in Florentina ditione moliretur. iam enim Io. Manrices cum copijs Neapolitanis Cortonam venerat, quae III OIO peditum circiter conficiebant, ijsque praeerat Iosephus Cantelmus Popolij comes, sicuti equitatui M. Ant. Columna magnae spei iuuenis. itaque Melenianus propugnaculo ad portam Camolliam exstructo, imposito Petro Montio, nam F. Montacutus ex morbo decubuerat, et Monasterio Ludouici Burgensis curae commisso cum supplementis idoneis, in viam se dat, vt Strozzium persequeretur, qui iam Lucinianum venerat, inde transmisso ad pontem Arretinum Clanio cum VI OIO peditum ad Arretij vsque portas excurrebat, et captis hominibus ac praedis abactis omnia sui terrore impleuerat. vrbs ipsa frustra tentata, Camillo Columna cum cohorte sua et Bombalino eam defendentibus: inde Strozzius in Arni-vallem descendens, capta Laterina ac direpta, Sebini Fanum venit, quod erat ditionis Balduini Pontificis fratris castellum, ideoque vtrinque ab vtriusque copijs seruabatur; acceptoque ab oppidanis comeatu ad Marcianum castra ponit, quod mox admotis tormentis a Lactantio Picio Burgensi deditur. statim et deditum S. Caeciliae podium, Serra, et Oliuetum. inde Ciuitella oppugnari cepta; sed superueniente Meleniano ab obsidione disceditur. cum vterque exercitus haut amplius III milliaribus inuicem abessent, crebris certaminibus pugnabatur, in ijsque Marius Sfortia Sanflorianus, dum ardentius in hostem inuehitur, equo suffosso ab Alexandro Palogio capitur; quem dum hosti eripere conatur, Langobardiae Prior frater et ipse capitur, amboque Florentiam ducuntur. progressus vlterius Strozzius postquam Ciuitellam venit, ingens inter Raetos ac Italos rixa orta est, ex illisque cum C circiter cecidissent, vix tandem praesentia ipsius ducis et periculo territi a violentia abstinuere. composito vtcunque hoc motu ad Sebini Fanum nostri castra ponunt, in quae comeatus ex Luciniano ac vicinis castellis importabatur. inde Strozzius cum Melenianum Oliuetum versus tendere intellexisset, ipse Folianum expugnare statuit, quo se Carlotus Vrsinus cum L circiter delectis ex Vmbria, qui sub Vido Galiano militabant, quantumuis dissuadente Camillo Columna, incluserat. igitur relictis circa Marcianum XV vexillis Strozzius copias eo ducit, et deditionem imperat. cum recusaret Carlotus, admotis tormentis ad eam partem, quae Francisci Fanum respicit, et edita ingenti ruina, territi praesidiarij irruenteis nostros non sustinuere, sed impetu capto oppido CLX circiter ex hostibus desiderati sunt, quorum necem mox fortuna vlta est, cum discurrente passim victore et incendia huc illuc spargente pulueris tormentarij apotheca ignem concepisset, et LX circiter ex nostris hausisset. auxit hostium cladem mors Carloti, qui scloppeti ictu inibi, cum se dedere vellet, imprudenter occisus est. id tanta celeritate actum, vt Melenianus, qui suppetias ferre decreuerat, in tempore adesse non potuerit. cum hoc ei non successisset, Marcianum aggredi statuit, cum certa spe fore omnino, vt aut breui illud expugnaret, aut si nostri auxilio venirent, de summa rerum, quod vnum exoptabat, certamine decerneret, erat enim longe viribus superior, quippe qui XII OIO peditum in castris haberet; treis nimirum legiones, Neapolitanam, Siculam, et Corsicam, duas priores ex veterano milite, hanc ex nouitio conflatam, quibus vnum Hispanorum vexillum Cosmus addiderat duce Francisco Olgada; II insuper Germanorum legiones, et VI OIO circiter Italorum praeterea OIO CC leuis armaturae, et CCC cataphractos equites. cum his copijs Marcianum venit, continuoque nostri huc illuc dispalati, cognito eius aduentu, colligunt se, et in arcem recipiunt. firmato Foliano, et inde aduecto comeatu, quo locus abundabat, Strozzius praemisso Collatino Collalti comite, qui Marciani praesidiarios de aduentu suo certiores faceret, eo cum exercitu venit, tripartito ordine. in prima acie ipse Strozzius stabat, cum maiore equitatûs parte, et II OIO scloppetariorum, quos Mirandulanus ducebat, Gallicis cohortibus vtrinque latera tegentibus; in secunda acie Germani erant, et in
postrema denique Raeti, quibus vtrinque Itali consimiliter dispositi latera tegebant. erant in nostro exercitu omnino X vexilla Germanorum, totidem Raetorum, XIIII Gallorum, et VI OIO circiter Italorum. cum ambo exercitus ad Marcianum consedissent, adeo vicinis castris, vt sola tantum valle dirimerentur, statim acriter dimicatum est, alternante victoriam fortuna, nihilque ad summum certamen defuit, nisi quod ambo duces se continuerunt, et summissis tantum per vices, qui fessis succurrerent, se loco non mouere, tandemque continuato VIII horas integras certamine sensim appetente nocte vterque se recepere. desiderati eo die ex nostris, vt Caesariam scribunt, CCCC, et in ijs Albertacius Delbenius; vulnerati Aurelius Fulgosius, Lud. Carissimus, Vinc. Thaddaeus, et Saporosus Firmanus; ex hostibus C circiter periêre, et inter eos Io. Baptistae Martinij equitum ducis signifer. sauciati Didacus Luna Ioannis F., et alij CL. postridie rursus pugnatum est, sed deteriore nostrorum condicione, quod vt animos hosti faciebat, ita nostrorum alacritatem haut dubie retundebat: continuaque tormentorum displosione fiebat, vt nostri magnum cottidie damnum acciperent; nec in aciem educi equitatus poterat citra manifestum exitium, quippe cum numerati sint intra triduum CXX equites aut equi tormentorum glandibus discerpti, vt plus a tormentis, quam a scloppetis periculi esset. magnis praeterea incommoditatibus vtrinque conflictabantur exetcitus. nam nostris e longinquo, atque adeo Luciniano aqua comportabatur in castra, in quibus vnus tantum fons erat, tot haurientibus minime sufficiens. Caesariani vero aquam e Glanio milliare amplius distante petebant, nec plerunque citra certamen: et sub Vtil. exitum immodici aestus vtrisque summopere incommodabant. cum dubitaret Melenianus, nec proelij aleam tentari e re esse censeret, atque ita Io. Manrici videretur, qui retro cedendum esse ac commodiore loco castra munienda existimabat; sic enim fore, vt breui citra periculum vires nostrae iam labore et penuria debilitatae dissoluerentur: contradixit Hier. Albitius, qui Cosmi nomine consilio intererat, suaque sententia peruicit, ne castra mouerentur, his maxime rationibus; quod quamuis loco incommodo castra haberent, iniquiore longe loco res nostrorum essent, quos omnia ad victum necessarium deficerent, ac prope iam animus deesset, modo ne ipsi illis recedendo facerent. rem quippe eo deductam esse, vt victoriam tradere et fateri victorem aduersarium videatur, quisquis prior recesserit; suspensos omnium animos quasi ad spectaculum sedere, atque eos inprimis, qui neutri se adhuc parti addixerint, illius fortunam secuturos, cui belli fortuna necessario tentanda aspirauerit. quibus postremis verbis Pontificem innuebat, qui Hispanorum odio occulte rebus nostris fauebat, et euentum proelij expectabat, quo manifestius animi motum declararet. placuit ergo, vt propositis rei difficultatibus rursus ad Cosmum referretur: interea se intra castra continerent, et quid nostri molirentur, expectarent. cum Cosmus in sententia perstaret, atque omni ratione vrgeret, si nostri vim facerent, vt proelio decerneretur, Melenianus etsi rem non carcere periculo prouidebat, tamen assensus est, et felix augurium ex prospera Cosmi fortuna ac prudentia capiens, potius insequendos nostros, quam retro cedendum esse decreuit. Strozzius igitur, qui hostem, quem hactenus proelium defugisse videret, et nunc etiam minime tentaturum esse persuasum habebat, castra non mouere, vti sperauerat, cerneret, et Raetos ob non soluta stipendia fremere intelligeret, ex eaque occasione clam a Meleniano corruptos ad defectionem spectare, periculo praeuertendum duxit. quibus incommoditatibus et hoc accedebat, quod XXIIII OIO aureorum, quae Venetijs ad soluenda militi stipendia summittebantur, a Balnei comite in agro Caesenate Pontificiae ditionis intercepta fuerant. itaque inde mature discedere, et Lucinianum ac Folianum versus tendere statuit. quod cum minus generose et honeste noctu fieri existimaret, nocte, quae IIII Non. VItil. praecessit, omnia impedimenta ac tormenta magno silentio praemittit, et summo mane instructo exercitu se ad profectionem comparat. quod vbi vidit Melenianus de re iam per exploratores factus certior, LX equites, quibus mox II OIO Hispanorum addidit, in Strozzianos vadere iubet, et nostros per accliuia collium iuga, qui Folianum ducunt, iam incedenteis conserta pugna distinere, quo
vsque ipse cum toto exercitu subsequeretur. cum aliquanto tempore velitari pugna certatum esset, tandem in vallem spatiosam collibus subiectam vterque descendere, quae profunda fossa seu aquarum vndique ex vicinis montibus torrentium receptaculo diuidebatur. tum vtrinque instructae et oppositae, fossa illa media quam qui prior transire cum peditatu aggrederetur, eius proculdubio iniquior futura conditio esset. Caesarianum exercitum in treis acies distribuerat Melenianus, in quarum prima II OIO Hispanorum erant, quibus praeerat Franciscus Arius arcis Florentinae praefectus; in secunda IIII OIO Germanorum sub Nic. Madrucio; postremam aciem ducebat Iosephus Cantelmus Popolij comes, in qua VI OIO circiter peditum Italorum erant: ad latus laeuum, vbi se campus aperiebat, incedebant OIO CC leuis armaturae equites, ductoribus Sanfloriano ac Natali Nugarolo comitibus, quos proxime cataphracti sequebantur. Melenianus summus dux, cum Io. Luna, Io. Manrice, Camillo Columna ordines circumibat, et omneis ad fortiter pugnandum hortabatur. Strozzius vero in IIII agmina omnem exercitum disposuerat. in dextro cornu Germani, quos hinc Raeti, inde Galli cingebant; in laeuo Itali pedites erant, numero fere hostibus pares: sed illi equitatu superiores erant, quo et tandem vicere. nam cum Io. Luna et M. Antonius Columna, qui vltimum agmen ducebat, transmissa loco idoneo fossa in equitatum nostrum, cui praeerat Mirandulanus, impetum fecissent, Mirandulani signifer Bignetus nomine, incertum ignauia an a Meleniano corruptus, conuerso equo nec expectato hoste aufugit, fugaque sua confusos ordines secum traxit. cum frustra proelium restituere omni ope eniteretur Strozzius iam saucius, iamque semel atque iterum equo deiectus, et bis equo impositus, vltro etiam equum proprium commodante Montacuto, vt periculo suo periculum summi ducis subleuaret, tandem ad peditatum, in quo reliqua spes erat, versus est, quem vtpote ab equitatu desertum cum fluctuantem inuenisset, praesentia tamen sua effecit, vt ordines seruaret, et frontem quasi pugnaturus hosti ostentaret. Melenianus, qui iam fugato equitatu magnum operaepretium fecisse videbatur, ne partam victoriam temeritate amitteret, cum conferto et integro adhuc peditatu nostro minime primo sibi congrediendum putauit, sed displosis aliquoties IIII campestribus tormentis, quae secum aduexerat, nostros grauiter infestauit, eoque tandem adegit, vt transmissa fossa cum hoste quamuis iniquo loco et alieno tempore manus consererent. heic primo nostri in obuios magno impetu prouecti Hispanos aperiunt, verum a Germanis repulsi, et in latus postremo incumbente hostili equitatu deiecti post longum et obstinatum duarum horarum proelium tandem caesi sunt. caesis nostris Strozzius iam saucius in ilib. cum omneis generosi ac strenui ducis parteis eo certamine impleuisset, vix tandem amicorum hortatu se pugnae eripuit, et cum relliquijs exercitûs Lucinianum contendit. hac clade periere ex nostris ac praecipue Gallis, si Caesarianos audias, circiter IIII OIO, vt alij scribunt II OIO, quod verius puto. in ijs Valero peditatûs Gallici dux, vnus ex Corn. Bentiuolij fratribus, et Cinus Caponius Florentinus. capti Furcouallius, qui auxiliareis copias Parma adduxerat, et Raetorum duce initio pugnae occiso, ipse in eius locum successerat, atque in Raetici agminis fronte pugnans eo die conspectus fuerat, Paullus Vrsinus, Gaiacij comes, Octauianus Tienae comes, et alter ex Bentiuolij fratribus; ex Florentinis exulibus Flaminius Casa, Petrus Martellus, Bacius Erricus, Hier. Cleardus; qui omnes cum Io. Baptista Strozzio die superiore capto Florentiam ad Cosmum cum C circiter signis missi sunt. captus et Mazinus Delbenius, sed Sanfloriani beneficio seruatus, Io. Bapt. Altouitus, Iulianus Medices et Io. Franc. Iunius ad Strozzium se recepere. desiderati ex hostibus admodum pauci, in ijs Mazalostus Casanensis, et Seb. Lilius Lucensis ordinum ductores, ac postremo Gregorius Mendezius Hispanus scloppetariorum equitum dux. Mazini Delbenij consilio Strozzium interdiu potius et in inimici exercitûs conspectu, quam noctu et clam abitionem parasse scribit B. Monlucius, idque maximo errore factum dicit, cum inter rei militaris peritos constet, quod ne Strozzius quidem ipse maximus nostra aetate dux ignorauit, vbi duo exercitus inconspectum venere, vtercunque illorum prior se recepit, tum victoriam
aduersario tradere. quod et experimento mox insigni ad Quintini Fanum, et nuper ad Cratumnum in Andibus conserto infelici proelio experti sumus. id et tunc Strozzium studiose monuerat Monlucius, suaseratque vt noctu potius quam interdiu discederet: sic enim tutiorem, nec propterea minus honorificum fore eius discessum, vt nec turpe olim Francisco fuerit ad Landrecium noctu vasa conclamasse, et cum die non nisi manifesto periculo discedere potuisset, nocte se recepisse. de Mazino postea audiui iniuria id sibi a Monlucio tribui, nam cum ipse apud Strozzium instaret, vt noctu se reciperet, illum, siue quod minime rebatur hostem proelio dimicaturum, siue quod honestius duceret interdiu discedere, proprio vsum consilio praesentis periculi aleam subijsse. vt vt sit, Monlucius, vbi per Lecussanum, quem ad Strozzium miserat, de eius consilio cognouit, mali, quod accidit, praesagus, habita ad Senatum Senensem oratione eos periculi instantis ac prope certi admonuit, et vt libertatis atque antiquae suorum virtutis memores, necnon regis beneficiorum essent, ac proinde in tam generoso et iusto proposito constanter perstatent, hortatus est: ordinataque per vrbem militia, et comportata ex agro annona ac viritim parce distributa, ad extrema quaeque se compararent; sic enim fore, vt hostium conatus impediantur, donec auxuia a rege veniant. qua oratione effecit, vt moniti ciues ad tantae cladis nuncium minus exhorrescerent, et quasi iam periculo defuncti, eo diligentius ad vrbis defensionem accingerentur. interea Strozzius, qui se Lucinianum a pugna receperat, quamuis a suis desertus, se non deseruit; sed, vt erat ingenti et inuicto animo, viribus colligendis et nouis delectibus faciendis operam intendit, remissoque Senas Corn. Bentiuolio cum XL equitibus, quo iam Combussum statim post stragem miserat, ipse et Aurelius Fulgosius itidem saucius Montem-Ilcini delatus est, commissa Luciniani custo dia Alto Contio, cui et se auxilia summissurum recepit. Melenianus tanta potitus victoria, quod rebus bene gestis fere vsu venire solet, ea vti nequiuit: sed cum dubitaret, ne Strozzius equitatu collecto, qui fere integer ex proelio discesserat, rursus impetum faceret, se continuit, nec nisi postero die Lucinianum duxit; ad cuius aduentum Contius, qui oppidanis diffideret, nec in suorum virtute magnam spem haberet, salutis propriae magis quam Strozzij mandatorum memor, statim locum deserit, quo abeunte oppidani extemplo claueis ad Melenianum deferunt, et portas venienti victori aperiunt. capta inibi et in itinere tormenta, quae Strozzius, vt diximus, praemiserat. indigni facti poenas postea luit Contius, quem Strozzius, cum ad ipsum excusandi se caussa venisset, mox condemnatum capite truncari, et signiferum item Mirandulani, qui in proelio fugae initium fecerat, comprehensum ignominiose in furcam agi iussit, seueritate illa fortasse pro tempore intempestiua iustum vtcunque de clade accepta dolorem vltus. ea clades in III Non. VItil. incidit, qui B. Stephano vrbis episcopo sacer est, in cuius rei memoriam, postquam III dies continuos Florentiae supplicationibus publica laetitia celebrata est, Cosmus equitum collegium instituit, eoque plenius gaudium ex victoria cepit, quod se auctore et veluti auspice contra Meleniani ac reliquorum ducum sententiam tam feliciter pugnatum esset. obseruatum est, locum certaminis vulgo Gallicidium vocari, quod augurium internecionis Gallorum victores post pugnam factam accepere. eius statim perlatus ad Caesarem nuncius Ferdinando Sastrio a Cosmo in Belgium misso, qui inde in Angliam ad Philippum transijt. is vbique, vt par erat, summa laetitia acceptus est, et Caesar, qui tunc ad Rantiacum cum rege congressurus sedebat, laetari se summopere eo successu testatus est, ac fore dixit, vt intra paucos dies eam laetitiam illustriore partade Gallis victoria cumularet. sed spem eam dispar euentus frustratus est, vt iam diximus. Luciniano recepto Melenianus post triduum rursus ad obsidionem reuertitur. Bonconuentum, Cuna, Monteronium, et vicina castella mox venienti patuere. ad Franciscanorum coenobium legionem Corsicam, Siculam vero ad Carthusianorum Melenianus imposuerat. ipse cum reliquo exercitu Arbiae-ruptae, ita locum vocant, III ab vrbe milliaribus, sibi hospitium delegerat, in via, qua Montem-Ilcini itur. ita interclusis vndique aditibus et vrbe arctius cincta, firmatis insuper ad Camolliam portam et Monasterium nouo milite
propugnaculis Montem-Caroli sibi ante omnia expugnandum existimauit, quo iam ante missus fuerat Sigismundus Roscius comes, qui locum quidem dispositis stationibus construxerat, sed nullum aliud hactenus operaepretium fecerat. vbi vero de Marciana clade allatum est, Iacquinus Vasco, qui cum alijs exulibus Florentinis locum tenebat, postquam Mel enianun aduentare intellexit, nec vllam spem auxiliorum esse, vitae metuens, nam cum ijs iure belli minime agebatur, relictis impedimentis et IIII tormentis, quae cum copijs auxiliaribus Parma aduecta fuerant, et in ea arce deposita, summo silentio discedit; quem re serius cognita Roscius insecutus paucos ex nostris intercepit. Vasco incolumis cum suis Lucam peruenit. cum vero Strozzius grauiter vulneratus ad Ilcini-montem decumberet, et Senis Monlucius ex periculosissimo morbo aegrotaret, placuit, ne res nostrae omnino desererentur, vt Lansacus, qui post Monlucij aduentum ad Pontificem redierat, Roma euocaretur. qui cum Ilcini-montem venisset, inde se in pedes dedit, et ducibus viae imperitis ad iter noctu accinxit III Eid. VItil. cum Theophilo Calcagnino comite, qui paullo ante cum Paulo Sfortia Sanfloriano a nostris capto permutatus fuerat. verum a stationibus hostium interceptus est, et Florentiam deductus, vbi in S. Miniatis arce diu postea asseruatus fuit. capto Lansaco, et Monlucio vi morbi ingrauescente pro mortuo habito, Strozzius vix dum ex vulnere recreatus in vrbem sibi omnino veniendum duxit, raptisque secum III peditum Italorum vexillis, quorum duces erant Montacutus, Claramontius, et Franciscus Vrsinus, et II equitum alis quas Seriliacus ducebat Marsilij Sipetrae legatus, assumpto etiam Francisco Bandino vrbis praesule, noctu profectus Creuolium venit: ibi adiunctis III alijs Italorum vexillis Senas contendit, plus C iumentis comeatu onustis subsequentibus. consilium fortuna comprobauit. nam cum in dispositas ad D. Marci portam insidias incidisset, vbi Io. Baptista Arcuensis comes Madrucij legatus cum II Germanorum vexillis collocatus fuerat, CC item Hispani, et Hippolytus Giramus cum aliquot leuis armaturae equitibus, gnauiter vtrinque pugnatum est, Strozzio nullum vel strenui militis munus non obeunte. cum nostri numero vincerentur, ad arteis confugere. forte Seriliacus plureis secum tubas comportauerat, quib. vbi ad manus ventum est, personantibus, cum hostes omnem nostrum equitatum aduentare crederent, retrocessere, eodemque fere tempore nostris iam dissipatis, et hostibus vano metu perturbatis vtrinque fugiendi initium factum est. ipse Strozzius cum in pedes cum vrbis archiepiscopo, et Odeto Silua, qui Venetijs illuc venerat, vt inde Romam ad oratoris munus obeundum Lansaci captiui loco contenderet, descendisset, iam albescente die in Seriliacum et ipsum, quid ageret, dubium incidit, a quo cum de successu edoctus esset, collectis, qui ex fuga supererant, ac multis praecipue, ad vrbem contendit, non sine suorum et hostium clade. sed commune damnum communis laetitia solata est, dum quisque victoria se potitum putat, quae tamen eo certior penes nostros fuit, quod summus dux ac ceteri proceres cum mulis ac iumentis in vrbem incolumes peruenere. audax et iuxta periculosum facinus, quod alioqui in summo duce damnaretur, vrbis praesens status atque vrgens necessitas in Strozzio excusauit, qui rato fidei exemplo suum periculum, quod illi sine gratiae spe a Cosmo imminebat, si in ipsius manus incidisset, reipublicae periculo posthabuit. vbi in vrbem ventum est, confirmatis ciuium animis spe venturorum breui auxiliorum, de rep. ordinanda agi cepit. creatus populo dux Claudius Zuccantinus. cum non conueniret de VIIIviris, penes quos rei bellicaesumma est, deligendis, AEneas Picolomineusauctor fuit, vt eorum eligendorum ius in Strozzium, Monlucium, Siluam, ac Sanlucium, qui nuper eo missus ex aula venerat, transferretur in proximos VI menseis; ita tamen vt ex singulis IIII montibus, quos vocant, secundum antiqua reip. iura ac consuetudines II assumerentur. ab ijs nominati ex ordine populari Marius Bandinus et Hieronymus Spanocius; ex patricio Claudius Ptolomaeus et Deiphobus Turaminius; ex censorio M. Ant. Americus, et AEneas Sauinius; ex nouo P. Ant. Peccius et Andreas Tricenius. prospectum et vt ex Scalano ptochotrophio pueri, feminae, ac valetudinarij exigerentur, in quorum alimoniam, multa annona consumebatur, cuius propterea administratio
ordinarijs ministris adempta et ad tempus delectis commissa est. dum adhuc Senis esset Strozzius, CC scloppetarij, qui cum eo venerant, et recesserant, Capratam facto itinere, conati sunt vrbem furtim ingredi; sed intercepti, pars in vrbem irrepsere, pars capti et caesi sunt. captum et signum Caroli Carafae, qui postea in Cardinalium collegium cooptatus est. cum Caprata, quae IIII a Creuolio milliaribus abest, multum hostibus incommodaret, eam expugnare aggressus est Melenianus, eoque missus Gabriel Serbellonus sororis F., cum OIO IO Hispanis et mediocribus duobus tormentis. cum praesidiarij deditionem facere recusassent, verberatione deiecto muro et impetu facto locus captus ac direptus, et defensores omnes trucidati. pueris tantum et feminis parcitum. mox et in fidem accepta Murbum, Mons-pertusus, Tregauda inter Creuolium et Ilcini-montem castella interea Strozzius iam XII dies in vrbe commoratus, cum videret in dies Monlucij valetudinem confitmari, prid. Eid. VIIbreis assumptis CL scloppetarijs et XXV equitibus, abducto secum Silua, vrbis archiepiscopo, atque Aenea Picolominaeo vrbe noctu profectus Casolium venit, et inde mox Ilcini-montem se contulit. cum vero a Monte-regio et Casolio multum damni Florentina ditio acciperet, Cosmus Melenianum vrgebat, vt quacunque tandem ratione posset inde nostri pellerentur; vtque cum; cuius ingenium apprime nouerat, magis inflammaret, Bindi Altouiti proscripti possessiones, quae plus XX OIO aureorum aestimabantur, ei donauerat. igitur missus Iulius Montis-veteris comes et Alexander Cacia cum VII vexillis, in quibus OIO circiter pedites erant, et II signis Hispanorum, qui nuper ex Pannonia venerant. ij Menzanum in itinere admodum infirmum castellum, cum praesidiarij deditionem facere detrectarent, aggrediuntur, sed irrito successu, qui intro erant, se gnauiter defendentibus. inde Montem-regium petunt, locum egregie munitum, quem Ioanninus Zethus a Strozzio impositus cum firmo praesidio tenebat. is ante a Meleniano tentatus spem dederat, si propius ad mouerentur copiae, honestis condicionibus deditionem facturum. igitur habito colloquio cum Francisco Medice nuper ad Menzanum sauciato, cum inter eos secreto de condicio nibus conuenisset, ex compacto admouentur VIII tormenta, editaque ruina Concini et Iacobi Tabussi interuentu fit deditio, in has leges; vt liceret praesidiarijs cum omnibus impedimentis ac suppellectile, signis explicatis, claro pulsu tympanorum, fune scloppetario accenso, exire; ipse Zethus cum ceteris exulibus Florentinae ditioni subditis ac proinde proscriptis perduellionis crimine absoluerentur, et bonis ac ciuitati restituerentur. tradita arx cum tormentis, et in manus A. Caciae, qui Cosmi nomine aderat, consignata. Tabusso arcis custodia cum idoneo praesidio commissa est. ita Strozzius amisso proditione Zethi, cui alioqui plurimum fidebat, Monte-regio, cum de Casolio, quod a Pompeio Cruceio Mediolanensi tenebatur, sollicitus esset, eo Camillum Martinengum proficisci iubet; nec maiorem fidem in Cruceio, quam in Zetho expertus est. nam postquam Melenianus capto in itinere Clusidino castello, eique imposito Ludouico Doara cum ala equitum, et Francisco Montacuto cum peditum cohorte, capto etiam Menzano, quo inclusus tenebatur Hieronymus Serbellonus ipsius sororis F. paullo antea captus, eo V vexilla Germanorum et totidem Hispanorum duxit, admotis VI tormentis aperto muro, Cruceius ab vno ex amicis, quem Melenianus secum adduxerat, inuitatus accepta fide in castra hostium venit, et a Meleniano corruptus in turpissimas condiciones consensit; quarum cum eum puderet, in oppidum ad Martinengum redire noluit: cumque se desertum videret, nec absente Pompeio Cruceio eius cohorti, in qua praecipuum oppidi praesidium erat, satis fideret, ipse, imprudenter an coactus, non accepta fide oppido exijt, cum Meleniano collocuturus, a quo retentus, cum postea in easdem condiciones consensisset, Germanis tamen et Hispanis locum non bene custoditum inuadentibus, oppidum omnino direptum fuit, vltro etiam vicinis ad praedam accurrentibus. annonam, quae in eo abundans erat, Melenianus a milite vili pretio redemit, et in exercitûs vsum diligenter asseruari iussit. deditionem fecere mox Radicondolium et Guidonis-mons vicina castella. inde Carolus Gonzaga, cui orae maritimae cura commissa fuerat,
cum Hispanis, quibus praeerat Ferdinandus Silua, Montem-rotundum aggreditur. admotis II tormentis ac verberatione facta cum praesidiarij pacisci vellent, Hispani, qui aegre Gonzagae parebant, inuito eo condicionibus reiectis impetum faciunt, et locum captum auare ac crudeliter diripiunt: multa inibi annona reperta, quam Melenianus, qui post captum Casolium illuc aduolauerat, vili itidem pretio in vsum exercitûs redemit. impositus cum praesidio Cosmi nomine Camillus Landinus Volaterranus. cum mox veniente Gonzaga Massae oppidum Monti-rotundo vicinum, quod a Ioann. Saxatello tenebatur, ab oppidanis instigante Achille Serio deditum esset, temanentibus in arce nostris, statim admotis machinis praesidiarij paciscuntur, ijsque noctu, ne vis ab insolenti milite fieret, dilapsis, Coruatus Perusinus Cosmi nomine ingressus est. capta Girifalconium, Trabale, Prata, Talium castella, quae seu innato libertatis, seu Gallici nominis amore cum crebro rebellarent, Cosmus auctor fuit, vt eorum muri solo aequarentur. Strozzij ex vrbe discessu cum res Senensium in arcto essent, et vereretur Monlucius ne praesidiarij, qui magnam partem ex Germanis constabant, ac ciues ipsi inedia ac ceteris obsidionis in commodis fracti tumultuarentur et tandem deficerent, oratione apud milites habita et spe auxiliorum facta, eos in sua verba denuo adegit, spondente pro Germanis Recrodo, qui suos extrema quaeque pati paratos ostendebat. idem fecere et Senenses, ac se, filiosque et coniuges petituros fame potius affirmauere, quam fidem regis desererent. postquam eos ob tam egregiam voluntatem laudauit Monlucius, etiam de annona parcius distribuenda cum ijs egit, ieiunium hoc, quod illis imperaretur, non animae solum bono, sed etiam corpori salutare futurum dictitans. inde Lecussanum ad regem mitit, qui eum de statu rerum edoceret, et auxilia exposceret. missus cum eo Senatûs nomine Bernardus Boninsegnius. interea Strozzius Grossetum venerat, vt vicina loca praesentia sua firmaret, ac portum-Herculis inprimis, cui metuebat, et in quem facturum impetum rebatur hostem. eo ante miserat IO pedites sub Carolo Carafa, Mathaeo Stendardo, Moreto Calabro, et Alexandro Interamnate, qui post redditum Montem-catinum rursus regi militabat. sed in itinere a Germanis intercepti cum primo superiores fuissent, superueniente Ludouico Doara cum CC Hispanis, fusi fugatique sunt, capto etiam Stendardo Carafae sororis F.; captae et feminae pleraeque ac pueri, qui Senis Grossetum amandabantur, et in vrbem rursus compulsi sunt. Cosmus vero, vt nouo milite vrbem iam arcte cinctam arctius cingeret, a Cardinali Paceco regni Neapolitani prorege militem flagitauerat; quod facile obtinuit, iam digresso Dragute, qui cum ex compacto in Calabriae oram descendisset, et Pestum in ea captum diripuisset, mox in Hadriaticum sinum ingressus, nec vlla praeterea re gesta Dyrrachium concesserat, frustra vrgente Salernitano, vt vlterius progressus in Neapolis conspectum veniret: quod si faceret, tumultum proculdubio in vrbe excitatum iri, ac fore, vt a suarum partim socijs, qui multi in ea erant, admitteretur Dragutes, et vrbe ipsa potiri posset: quod ille omnino petenti denegauit. cum vero de Ascanio Columna suspicio exorta esset, quasi a Salernitano sollicitatus res in regno nouas moliri tentaret, Philippus paullo ante Marco Antonio Ascanij F. qui tunc in Etruria Caesari militabat, mandauerat et auctor fuerat, vt paterna castella in Samnio, Pelignis ac Latio occuparet: et Pacecus ipsum Ascanium in Samnio comprehendi et in carcerem conijci curauerat. alij et hanc caussam, cur Ascanius custodiae mandatus sit, tradunt, quod nimirum Salernitanum tunc in Etruria agentem cum quo arctissimam colebat amicitiam, insidiarum, quae ipsi a Caesarianis etiam immisso percussore parabantur, in tempore monuisset. ita domi forisque tuto regno prorex libenter Cosmo assensit, et OIO IO Hispanos in Etruriam portandos Andreae Auriae tradidit, additis IO alijs, qui Aphrodisio olim impositi, vrbe nuper Caesaris iussu demolita ex Africa aduenerant. qua de re antequam vlterius progredior, aliquid dicendum videtur. capta Tripoli cum Caesariani Aphrodisio iure metuerent, suborta seditione inter praesidiarios Hispanos, quod illis sollemne est, multo magis timere ceperunt. criminabantur milites a Sanctio Leua qui in Aluari Vegae locum vrbi nuper a Caesare impositus fuerat, interuersa XXX mensium stipendia,
tantoque furore bacchati sunt, vt Leua non sine vitae periculo praefectura et vrbe eiecto, ac depositis ducibus, tribunis, centurionibus, nouos instituerint, et Petrum Apontium sibi ducem sumpserint. cum Leua initio per amicos milites tumultum componere omni ope connixus esset, postremo in Siciliam traiecit, et inde cum Vegam frustra idem tentasse cerneret, Bruxellas ad Caesarem profectus est, vt facti rationem redderet, et de criminibus obiectis apud eum se purgaret. eodem tempore Io. Falco a seditiosis missus qui pro praesidiarijs caussam coram Caesare diceret. dum de re plenius cognosceretur, Ferdinandus Acunea in Leuae locum sufficitur, potestate ei attributa componendi tumultûs et veniae vniuersis Caesaris nomine impertiendae; cum mandatis insuper, vt re prius cum Io. Paceco Cardinali regni Neapolitani ac Io. Vega Siciliae proregibus communicata, Aphrodisium, quod non nisi magno et inutili sumptu seruari posset, et amissum toti Italiae ac praecipue Siciliae rebus detrimentum esset allaturum, solo aequaretur, ita vt a Turcis rursus instaurari non posset, interea Vega quosdam e praesidiarijs sibi conciliat, atque in ijs Io. Osorium et Vegam praecipuos, per quos contraria seditione exorta seditiosos opprimit, et duces captos quamprimum ad se in Siciliam transportandos curat; qui statim atque in Siciliam appulerunt, arce, in qua sub custodia tenebantur, a Turcis capta, capti ipsi, et remigio addicti sunt, in ijsque Apontius Constantinopolim abductus, vbi miserabiliter perijt. misso protinus Aphrodisium Osorio Quinonio alij seditionis rei in Siciliam ad proregem mittuntur, et Panhormi atque alijs locis merito supplicio afficiuntur. antequam de diruendo Aphrodisio mandatum exequeretur Acunea cum Claudio Sangleo, qui nuper defuncto Omede Hierosolimitani ordinis magister creatus fuerat, ex Paceci et Vegae consilio actum fuerat, an vt olim Tripolis, sic, amissa Tripoli, Aphrodisij tutelam suscipere vellent, in eamque rem XXIV OIO aureorum quotannis a Caesare ex proximae Siciliae vectigalibus accipere. ille rem ad equitum concilium refert. missus interea Leo Strozzius, cui a rerum Gallicarum administratione paullo ante remoto, triremium Melitensium praefectura nuper commissa fuerat, qui vrbem viseret, et loci commoditates exploraret: post eius reditum variae inter equites dictae sententiae; tandem vicit ea, quae ob aerarij tenuitatem, et regis offensionem, cui arctissimum cum Turcis initum nuper foedus scirent, Aphrodisium non esse accipiendum censebat: itaque missi duo ex eorum numero in Belgium ad Caesarem, qui ei gratias eo nomine agerent, et cur oppidi defensionem suscipere renuerent, apud ipsum excusarent. Caesar et excusationes in bonam partem accepit, et Acuneae rursus per litteras negotium dat, vt Aphrodisium demoliretur. ille igitur in Africam profectus, parte stipendiorum militi persoluta et venia praeteritorum facta, quod iussus erat, aggreditur, machinis prius bellicis omnibus ac munitionibus et milite in naueis imposito, lectis etiam ducum ossibus, quae ante quadriennium in primario vrbis templo condita fuerant, ne quid relliquiarum Christiani nominis in barbarorum et infidelium potestate remaneret. actis igitur XXIV cuniculis, ac relictis tantum. qui ignem subijcerent, cum cuniculi signo dato praeter vnum omnes eodem tempore ignem concepissent, moenibus et turribus magno cum fragore deiectis vrbs munitissima, et tota Africa, cuius vulgo nomen gerebat, florentissima illustri rerum inconstantiae documento diruta, et ne hostibus vsui esse posset, funditus euersa est.
MELENIANVS his, quas supra dixi, copijs subnixus, cum post Marcianam victoriam terrore nominis sui omnia impleuisset, nostros, qui Clusij erant, et quos contra pactas cum Politiani praesidiarijs inducias praedas agere cottidie dictitabat, non amplius sibi ferendos, existimauit. itaque Leonidas Malatesta, qui equitatui ad illas regiones destinato praeerat, iussus ab eo excursiones facere, damnum vltus est, sed in reditu cum in Hadrianum Baleonum incidisset, male multatus fuit, captique a nostris Richardus Mazzalostus, qui suffosso equo deiectus fuerat, et Antonius Marius Perusinus peditum ductor. post Massam captam Gauoranum ad primam tubicinis denunciationem a legato Maherbalis Vrsini deditur, locoque imponitur Iacobus Malatesta cum vexillo peditum, et Alexander Bellucinus cum ala equitum, contra nostrorum, qui Scarlinum vicum tenebant, impetus satis firmum praesidium. eo Strozzius ante Carolum Carafam miserat, qui locum muniret et tueretur. superabat Creuolium, archiepiscopi Senensis castellum, quo medio ab vrbe ad Ilcini-montem iter et receptus erat: id Strozzius, quod magnum in ipsius conseruatione momentum esset, muniendum commiserat Iulio Tiennae comiti, III peditum vexillis impositis. igitur Melenianus Cosmi hortatu eo profectus est cum IO CCC Hispanis et II OIO Germanorum, relicto in castris Chapino Vitellio, tempore admodum incommodo, vtpote mense IXbri, cum continuis imbribus iam corruptae viae essent, adeo vt vix hominum et boum opera tormenta subuehi potuerint. maioribus VIII machinis et IIII minoribus ad locum admotis cum Iulius deditionem facere recusaret, post continuam duorum dierum verberationem pertinaciam remisit, et se Meleniani tandem arbitrio permisit. nostri, qui CCC erant, armis detractis dimissi sunt; Iulius captus oppidum in praedam victori cessit, excepta annona, quae in vsum exercitûs seruata est. Creuolio imponitur cum vexillo Albertus Angiolinus; atque inde Melenianus in castra redit. post captum vero Gauoranum Carolus Gonzaga etiam Gauinum in fidem acceperat; quo facto remissa Plombinum parte tormentorum cum Hispanis et Germanis ipse ad Melenianum reuersus fuerat. cum vero confecto in Belgio et Subalpina regione bello fama sparsa esset, regem nouas copias propediem in Etruriam missurum, eo sibi Cosmus diuturni belli pertaesus diligentius incumbendum duxit, vt valido impetu facto in vrbem iam afflictam ac
prope deficientem, auxilia nostrorum anteuerteret. itaque cum Caesaris ministris incusata Meleniani cunctatione seu tergiuersatione sedulo agebat, vt illum inde Caesaris offensionem minati vrgerent, inde propositis opimis condicionibus accenderent. secundum haec promota castra, et Melenianus quidem Montecium sibi hospitium III ab vrbe milliari sumserat ac deducto ex propugnaculis vicinis Italorum praesidio, et in eorum locum suffectis Hispanis, Carthusianorum imprimis coenobium muniuerat, et opera rusticorum incisis et obstructis aditibus ciuitatem arctissime cinxerat, seuereque admodum cauerat, ne quid comeatûs obsessis importaretur, capitis proposita poena; cumque multi rustici ob id in furcam acti fuissent, iussu Chapini Vitellij, qui sibi id negotij sumpserat, iam magna vbique vastitas apparebat, metu popularibus iniecto et nemine alioqui in vrbem ingrediente. equitatus, cui praeerat Sanflorianus, ad Bonconuentum recesserat, qui inde in Clanij vallem descendens cum OIO OIO Germanorum Kyriaci Fanum primo venit: missoque tubicine, qui Corsinianenseis deditionem facere iuberet, illi protinus legatos ad eum miserunt, vitamque ac res saluas pacti, se imperata facturos promittunt. loci custodia commissa Ioan. Baptistae Arretino. inde Clantianum, locum situ munitissimum, post aliquot certamina nostris tandem postico dilabentibus capit Sanflorianu s, et omnino diruit; cumque Sarteanum tenderet, a Meleniano reuocatus Politianum venit, assumptis ibi III tormentis et VIII alijs, quae dum instruuntur, et difficili admodum ob niueis itinere deducuntur, ipse interea cum C scloppetarijs Castellinam in montibus Sarteano vicinis sitam tendit, quae illi dilapsis nostris mox patuit. sub id tempus Ioann. Andreas Auria ab Andrea missus, vti receperat, et Bernadinus Mendoza cum XXV triremibus Liburnum appulerunt, illatoque Orbitellum comeatu, belli in ora maritima cum nostris gerendi negotium suscepere. Cosmi votum erat, vt Castellionem Piscariae ante omnia in potestatem redigeret, quo capto Grossetum, quod a nostris tenebatur, multum incommodatum iri apparebat. nam de portu Herculis oppugnando, quod antea duces destinauerant, reuocatis in castra copijs consilium omissum fuerat. sed re cum Orbitelli praesidiarijs Hispanis communicata, sine quibus expeditio suscipi non poterat, cum illi nisi persolutis stipendijs eo se negarent ituros, duces rem minores momenti, ne nihil agerent, aggrediuntur: et Telamonem, XL circiter Gallorum praesidio firmatum, capiunt, nullo praeterea memorabili facinore edito: nisi quod in canali, qui Plombinum ducit, in ancoris diu steterint, nostrorum, si superuenissent, impetum et ingressum prohibituri. interea in vrbe magna penuria laborabatur, et in diem nouena: vnciae panis tantum viritim distribuebantur; innato tamen libertatis amore fiebat, vt extrema quaeque subire parati essent ciues, potius quam de detione agerent quandiu spes auxiliorum affulgeret. itaque qui res regis in Italia procurabant, sedulo cum ciuibus agebant, et eos spe certa auxiliorum sustentabant. quod cum videret Cosmus, tam diuturni belli sumptibus impar, Manricem sollicitat, vt Melenianum vrgeret, Caesaris litteris prolatis, quibus obsidionem in longum extrahi aegre se ferre testabatur. mandabatque, vt quamprimum impetus fieret, et vi vrbem iam debilem sine cunctatione aggrederetur. dum tormenta et necessaria ad id instruuntur, placuit tentarian scalis noctu ex improuiso admotis res confici posset. tempus condictum ad noctem, quae VIII Kalend. Ianuar. diem Natali Christi dicatum, praecedit. duobus locis irruptio facta circiter post primam a media nocte horam ad arcem ab Hispanis et Germanis, quos ipse Melenianus ex Monasterio deduxerat, et ad Camolliam portam a Ioann. Francisco Balnei comite cum Italis, quos ex propugnaculo aduerso secum sumpserat. ad Camolliam excubabat cohors Gallorum peditum vna, altera Senensium in suburbio vicino: arcem Germani seruabant; nec longe excubabat cohors itidem Senensium; cumque vigilantiae Germanorum diffideret Monlucius, cum Recrodo egerat, vt si quid inopinati accideret, Germani Senenseis auxilio venienteis admitterent. accidit vero, vt scalae breuiores, quam oporteret, fabricatae essent, quibus cum vix eniti miles posset, introductis tamen ex ijs aliquot, dum Germani non iam cum hostibussed cum hospitib. qui ad strepitum
veniebant, decertant, statim locum vacuum deserunt: in quem succedentes Senenses pro vita ac libertate fortissime dimicantes, hosteis occisis ex ijs aliquot primarijs repellunt. ad Camolliam periculosius certatum est: nam cum tribus ex partibus impetus factus fuisset, Alberti Papae Santalbani cohors, quae ea nocte excubabat, cuique legatus eius praeerat, ipse enim interea domi erat, illico fugam arripit, et IIII milites, qui vicinam turrem tenebant, vt videre Camollianos praesidiarios fugere, tres ex ijs se demittunt, quartus manu porrecta insilientem hostem excepit, restabat, vt Camollia et turre occupatis, suburbium quoque occuparent, in quo Senenses excubabant, qui nihil territi irruentem hostem fortiter sustinuere, Galeacio Sanseuerino Gaiacij comite, qui ad portam vrbis stabat, eorum virtutem accendente, dum Monlucius cum suis auxilio veniret, qui mox cum facibus ad portam vrbis praesto fuit, praemisso Corn. Bentiuolio, qui hostem iam victoria exultantem acri conserta pugna in Camolliam compulit. missi interea ad S. Marci portam et Nouam Monlucij iussu, qui hostem repulsum esse per vrbem proclamarent, eo consilio, vt ciuibus animus adderetur, et si qui forte essent, qui cum hoste coniurassent, nihil mouerent. inde ad pomerium vsque progressis nostris cum Monlucius in Santalbanum, qui accurrerat, incidisset, adacto ad iugulum ense, cum per eum factum esse diceret, vt vrbs in discrimine versaretur, mortem minatur, nisi periculum periculo suo superaret, et in Camolliam ipse primus insiliret. assensus ille seu pudore, seu metu, inuitatis Lussano, Blacone, et Combasso, qui aderant, primus insilit, quem mox amici secuti sunt, et cum ijs XV delecti milites; Bentiuolius ipse et Gaiacius ac Monlucius per portam angustam ac sinuosam vix tandem ingrediuntur, et cominus commissa pugna, nam sarissis et contis res agi tam arcto loco non poterat, hostem expellunt. superabant turris, in quam Charrius vix ex vulnere in capite accepto adhuc bene curatus Monlucij iussu scala admota cum delectis insilit, et inde hostem deijcit. repulsi et qui foris in latus impetum faciebant; serius aduentante, Meleniano, qui arce capta ad eos venturum se cum Hispanis et Germanis promiserat: eo igitur post suos iam deiectos, cum ingenti facium numero, sub tertiam a media nocte horam superueniente rursus acriter dimicatum est. sed summissis CC scloppetarijs duce Boninsegnio Bernardini F. iuuene strenuo, qui fessis succederent, extracto in auroram vsque certamine, tandem Melenianus cum damno se recepit. desiderati ex hostibus aut vulnerati circiter IO C, ex nostris paullo plus L. magno errore Melenianum cum tot facibus, quibus se et suorum numerum nostris prodebat, venisse scribit Monlucius: sed factum excusat idem, quod Melenianus suis Camollia potitis non iam deiectis succurrere se putabat, quibus, vt se aduersus nostros defenderent, lumine opus erat. cum sic repulsi fuissent hostes, a dolis et nocturnis insidijs ad vim apertam se rursus contulerunt. verum haec ad sequentem annum pertinent. Dum in Etruria male pugnaretur, in Corsica ineunte mense Iunio Cambra ordinum ductor, qui Curiae arcem saxo fere vndique praerupto impositam cum L circiter militibus tenebat, superueniente hoste per posticum fune delapsus locum vili pretio accepto hosti prodidit: ob idque postea Massiliae comprehensus cum X ex familiaribus suis, quamuis culpam in eum reijcerent, in furcam actus est. eam arcem Thermus recipiendam sibi censens, quippe in meditullio insulae sitam, et qua necessario transeundum erat ad vtrumvis insulae litus tendentibus, eo cum exercitu mense VItili venit; continuata vsque ad VIIIbris exitum obsidione, cum forte obsessi eruptionem fecissent, Sanpetrus Ornanus Corsus cum C solum militibus et aliqua insularium sibi amicorum manu eos non tantum fortiter sustinuit, sed multis occisis et CCC in fugam coniectis C amplius cepit: eo minore tamen facti laetitia, quod vulnere in femore accepto de vita periclitatus est. tandem cum penuria aquae, quae illis locis aestate defit, obsessi in eo essent, vt se dederent, praesidiarij, qui Bastiae et Caluij erant, de auxilio ferendo cogitare ceperunt, coactisque XIIII vexillis Curiam tendunt. horum de consilio certior factus Thermus, illico ex omni exercitu OIO pedites deligit, ducemque illis praeficit Iacobum Marium Sanflorium; totidem ex insulanis ab Ornano, qui licet adhuc ex vulnere infirmus huic expeditioni
interesse voluit, conscripti, qui odio Genuensium nomina dederant; cum ijs et aliquot equitibus profectus Thermus, vbi hosteis nostrorum aduentu territos retro cedere intellexit, quod ab ijs non plus II milliaribus abesset, Simonem Grandem et Moletum cum singulis cohortibus et aliquot equitibus praemittit, qui abeunteis a tergo insequerentur. Sanflorius vero cum reliquis copijs diuerso itinere monte, qui per III milliaria porrectus interiacebat, circuito per latus incumbens ad montis radices admodum ardui, vbi Casanoua vicus est, eos adsequitur iam in altum euadenteis, angusto adeo calle, vt singuli tantum incederent. ibi nostri per biduum continuato itinere hosteis fame et labore confectos adorti, LX circiter ex ijs occisis ceteros ad deditionem compellunt, desiderato tamen ipso Iacobo Mario duce; conuentumque in has leges, vt distributo vnicuique viritim aureo, insula excederent: antequam tamen nauibus imponerentur, per obsessorum oculos traducti sunt, vt cum illi auxiliorum spe destitutos se cernerent, maturius deditionem facerent. quod et mox fecere vitam et res saluas pacti. Curia recepta nostri in hiberna missi sunt. in Subalpina vero regione Ferd. Gonzaga omni studio Valfenerae muniendae incumbebat, cui Aluarum Sandaeum magni nominis ducem Hispanum praefecerat. tentatum interim a Biragis, sed irrito successu, Volpianum, quod a Caesare Magio tenebatur, vigilantissimo duce. Iampridem Gonzaga apud Caesarem, accusatus fuerat, quod per familiareis suos homines rapacissimos spretis magistratibus ac reliquis Caesaris in Italia procuratoribus omnia administraret; quo fiebat, vt stipendiorum defectu solutior miles insolesceret, ac prouinciae grauis esset, Gallorumque interea in dies potentia cresceret, nec esset, quandiu Gonzaga rerum in Insubribus potiretur, exhausto aerario, vnde conatibus eorum obuiam iri posset. his accedebant alia ad commouendum Caesaris alioqui suspicacis animum potentissima, maiora nempe adfectare illum quam pro fide debeat; proinde in eius manibus non bene supremum armorum in Italia imperium collocatum esse, qui Italus sit, et foe dere seu cognatione cum omnibus Italiae principibus ac rebus pub. coniunctus, et qui fortasse Carolo sublato de Mediolano vsurpando cogitet: ob id illum arctissimam cum Veneto Senatu et Ferrariae duce amicitiam colere: ob id Mediolanum contra omnium sententiam muniuisse, vt se aduersus arcis praesidiarios, quam sui iuris nunc facere non possit, aliquando tueatur; ob id alieno maxime tempore pacata Italia, vt penes se arbitrium armorum haberet, ad bellum Parmense Caesarem incitasse, et cum Hercule Mantuano Cardinali fratre ac Ferrariensi cognato studiose egisse, vt Cardinalis Saluiatus, quem omnes scirenta Caesaris partibus semper alienum fuisse, Pontifex crearetur, quo hominem sibi deuinctum ad consilia sua exequenda deinceps paratiorem haberet: audiri passim in vrbe suorum voces illum proxima cognatione Franciscum II Sfortiam vltimum ducem contingere dictitantium: nec carere suspicione, quod vir gnauus et rebus gerendis exercitatus omnia in praeceps ruere negotia sinat. quae omnia quo pertineant, serio cogitare debere Caesarem, qui sciat minoribus longe initijs maximos motus in Italia excitatos esse. ea propter anno superibre Io. Luna arcis Mediolanensis praefectus, siue suo, siue innato Hispanorum contra Gonzagam odio, in aulam profectus cum Atrebatensi diligenter egerat, prolatisque Senatûs Mediolanensis testimonijs, rem ita habere persuaserat, cum alioqui ei semper antea cum Gonzaga optime conuenisset. haec inscio omnino Gonzaga non agebantur: itaque saepius ille de calumnijs apud Caesarem expostulauerat, et cum videret eius animum ad aduersariorum parteis propendere, cum Philippo F., cuius gratiam demeruisse sibi videbatur, saepius per litteras egerat, vt iustae caussae defensionem apud patrem susciperet: ad quas ille humanissime respondebat, et vt parentem negotiorum mole obrutum et senio iam morosiorem excusaret, suum ipsius exemplum in medium proponebat, qui in Hispania diu longe a negotiorum procuratione relegatus fuisset. eadem subinde scribebat et Ruisius Gomesius Silua cubiculariorum Philippi princeps, et vt vicem suam patienter ferret, hortabatur, et interim de Philippi beneuolentia eum securum esse iubebat. haec superiore triennio ita actitata sunt. tandem Caesar qui id diu dissimulauerat, prosperis Gallorum in ea parte
Italiae successibus irritatior, quam toties repetitis illis querellis ac delationibus commotior, eum omnino Mediolano euocare constituit. quod vt honestius faceret, ad Gonzagam dat litteras, quibus mandabat, habere se magni momenti negotium, de quo agere cum ipso velit, ac proinde iubere, vt ad se quamprimum proficiscatur, relicta ciuili administratione penes Senatum ac magnum Cancellarium, is erat Franciscus Taberna, et armorum cura penes Melenianum: qui si bello Senensi occupatus venire non possit, eam apud Gomesium Suarem Figueroam suum Genuae iam a longo tempore oratorem deponat. mox et alteras litteras dat, quibus vt omnem excusationis caussam praeriperet, imperabat, vt si valetudine, quo minus se viae in equo committeret, impediretur, lectica vectus ad se contenderet. is ergo vbi nullum amplius cunctationi locum esse vidit, optime munita, vt sibi videbatur, Valfenera, sub exitum Martij in viam se dat, post depositam administrationem, quam in ipsa, felicior, quod decedenti ex prouincia dispar successor datus, cuius comparatione olim clarum ipsius nomen, sed vltimis annis aliquantum obscuratum lucem recepit. nam Figueroa natalibus quam virtute illustrior in otio et pacis artibus inter conuiuia choreas ac scenicas pompas educatus, haud mirum si nulla armorum peritia polleret, ad quam iam senex et effeto voluptatibus corpore vocatus, non multum profecit, nisi quod decessoris sui, quantumuis odiosi, desiderium non solum apud prouincialeis, sed etiam apud milites ignauia sua excitauit. euocato Gonzaga missi protinus Mediolanum Bernardus Bolea, et Franciscus Pacecus postea in Cardinalium collegium cooptatus, qui in eum tanquam male administratae prouinciae reum inquirerent; cuius actionis is exitus fuit, vt re diligenter inuestigata et ad Caesarem relata, potius honeste missus, quam omnino absolutus et innocens declaratus sit, vti deinceps videbimus. Interea Brissacus, qui Valfeneram rebus suis multum incommodare iudicaret, omnem operam dabat, vt operas interturbaret, et ad extremum vt locum comeatûs paenuria sub potestatem redigeret. itaque in eius obsidione cum aliquanto tempore haesisset, Figueroa euocato Magio, qui peditaui praeesset, et praemisso Io. Gueuara, qui equitatum ducebat, illuc profectus est. nostri insidias in itinere struxerunt, per quas occupatis a nostro milite angustiis, necessario hosti transeundum erat. sed Magius homo diligens et locorum gnarus tanta celeritate vsus est, vt Mota-Gondrinium, qui a Brissaco ad seruandas illas angustias missus fuerat, anteuerterit. nec multo post A. Costa Trinitatis comes Summam-ripam occupat III a Valfenera milliarib. ad quam recuperandam, quod obsidentes inde multum damni acciperent, et alioqui non ita firma esset, Brissacus copias confestim duxit: quo absente, Sandaeus praesidio exit, et locum vicinum, qui a nostris tenebatur, capit, C occisis ac ceteris secum abductis; moxque Trinitatis comes Clarasco profectus pleraque iumenta farina onusta Valfeneram noctu intulit, ijsque comeatus ad tolerandam obsidionem plusculos dies satis fuit. postea Figueroa acceptis VI OIO Germanorum partim Genua missis post classis Turcicae discessum et pugnam Marcianam, partim Tridento nuper appulsis, Hispanis item et Italis, qui in Etruria militauerant, Astae magnum exercitum cogit, cui impar Brissacus tandem ab obsidione discessit. Figueroa interim, ingenti carrorum numero Villafrancae parato, copiosum comeatum et cetera necessaria Valfeneram importanda curauit. dum sub signis esset exercitus, aliquoties certatum est, nostris Damiani fano, Polerino, ac circum vicinis locis saepius exeuntibus. sed mox dilapso hoste cum exercitum collegisset Brissacus Saluatoris Fanum et pleraque vicina castella in potestatem redegit. erat tunc Figueroa cum Magio Valentij, quod est oppidum situ commodum ad Padum, sed muris admodum infirmum, Germanosque secum habebat, quorum partem in vrbe collocauerat, partem extra vrbem iuxta fluuium distribuerat. instabat Magius, qui Brissacum cum bellico apparatu exiisse sciret, vt oppidum muniretur, et Emanuel Luna cum Hispanis, quos penes se habebat, Sartirana euocaretur. vix alterum impetrari potuerat a securo sene, cum superuenit Brissacus, statimque Figueroa cum Aluaro Sandaeo et E. Luna consilium ex tempore capit, et ne cum oppido simul ignominiose caperetur, inde copias educere constituit. Magius qui prouideret
post aliquod certamen suos in oppidum a nostris compulsum iri, veritus, ne si conferti, vt fit, in turba irruerent, instante hoste ipsi cum oppido periclitarentur, Patauio Leccio strenuo militi negotium dat, vt si casus ferret, duabus partibus propugnaculum, quod Bassinianum respicit, aperiri curaret, quo recedentes sui sine tumultu intro acciperentur. ipse qui Caesarianos regijs impares videret, cum delectis peditibus ex omni Germanorum, Italorum et Hispanorum numero in nostros impetum facit, interimque Figueroam iniquo certamine cum nostris conflictantem monet, vt se reciperet, qui bipatente porta exceptus citra periculum et tumultum in arcem redijt: Magius sensim cum Ioann. Francisco Sanseuerino ad suos se recepit. cum Brissacus post cruentum certamen paullum recessisset, nec tamen omnino abscessisset, Magij iussu pons Bormiae impositus a Sanseuerino rescinditur, ductaque fossa ex aduerso arcis, quae Emanueli Lunae custodienda data fuerat, omnis rei conficiendae spes nostris ablata est. itaque Brissacus versis armis quaedam minoris momenti castella aggreditur, et in ijs Spinum ac Ponzonem munita loca capit. missus interea a Figueroa in Lumellinamvallem et agrum Ticinensem Franc. Landrianus comes cum IO C circiter Germanis equitibus, qui nostrorum, si illuc excurrerent, impetus prohiberet. cum vero, nostris iam fere vniuerso Linguauillae pago potitis, dubitarent Caesariani ne Aquae-Statiliensium, quod oppidum est in ditione Monferratensi, dubiae fidei: cuiusque homines ad nostras partes inclinare videbantur, deficeret, eo profectus est Magius cum Alberici Lodronij et Sanseuerini Germanorum et Italorum legionibus. recusantibus initio eum intra moenia accipere Aquensibus, quod subiratum ad se Magium contendere cernerent, ille subito tormenta admoueri iubet, sed Lodronij interuentu res composita est, et Magius intra vrbem acceptus, qui inde Bromia transmisso Melazenum citra sanguinem recepit, promotisque Ponzonem versus castris cum obuium habuisset Carthusium propugnaculum nostrorum praesidio firmatum, quod nisi caperet, magnis et insuperabilibus in Ponzonis obsidione difficultatibus conflictaturus erat, id primum inuadit, et praesidiarijs deditionem facere detrectantibus, tormenta admouetloco paullum remotiore, quod, in subiecta valle, vbi id commodius fieri posse videbatur, tormenta collocarentur, metus esset, ne superuenientes auxilio nostri ex edito loco ruentes oppugnantibus negotium facesserent. ita tandem aperto muro Carthusium deditum est, eademque opera pleraque loca infirma recepta. restabat Ponzo oppidum, quod cum esset adortus, rem opinione maiorem se aggressum sensit, praesertim iam inclinata tempestate, et niuibus per ea loca, quae montana fere sunt, praealtis. itaque re cum Lodronio et Sanseuerino deliberata Casalium ad Figueroam reuertitur. monuerat saepius Figueroam Magius, vt Casalio prospiceret; nam aduertisse se nocte laxas et infrequenteis excubias fieri, opus esse maiore praesidio tam vicinis Verrucae et Montis-cestini praesidijs, quae a Biragis vigilantissimis ducibus teneantur. sed contra Figueroa caussabatur imperium Caesaris, vrbem suae fidei ac custodiae commissam nullo onere grauari mandantis. monitus et a Magio Valentij comes, dux praesidiariis impositus, qui etsi periculum non diffiteretur, paucitate tamen militum se excusabat, etiam adempta sibi nuper Italorum cohorte. cum nihil proficeret, impetrata a Figueroa missio ne cum Io. Geuara ad sua reuertitur, in itinere Eporedia, cui Morales praeerat, lustrata, quem quasi periculi praesagus monuit, vt sibi prospiceret. ea vrbs in faucibus Graiarum et Poeninarum Alpium paullo infra Praetoriam Augustam, aqua hodie totus ille tractus vallis Augustana dicitur, ad Duriam sita est, inter horridos et inaccessos montes. Magij monita superbe neglexit Morales, cum minime Eporediae ab hoste metuere se diceret, cui etiam vltro venienti occurrere paratus sit. sed cum mox superbiae suae post Magij et Geuarae discessum poenituit. nam haut multo post Brissacus sub initium Xbris cum exercitu superuenit, et ad eam partem, quae Duriam respicit, ex aduersa fluminis ripa tormenta disponit. missi auxilio primum Andreas Corregiensis ordinum ductor, deinde a Magio Carpeniae comes et Paganus ordinum ductor, quorum ille captus, hic cum maiore suorum parte in vrbem penetrauit. edita magna
muri ruina, quippe qui ab illa parte valde debilis esset, cum Duriam vado transiri posse, quod nunquam crediderat, praesertim media hieme, animaduertisset Morales iactantiae prioris immemor de fastu suo multum remisit, et nullo dum a nostris impetu facto vrbem deserit XIX Kal. Ianuar., cumque inde se in arcem recepisset, V post diebus condiciones a Brissaco oblatas accepit, magno suo ac gentis Hispanae dedecore. id magnum momentum rebus nostris attulit, patefacto Heluetijs auxiliaribus ab ea parte venientib. breui ac commodo itinere, et aperta ad liberas excursiones in Insubres et Ticinensem agrum faciendas via. capta Epo redia mox Bugiela dedita haud longe a Sarno fluuio, et omnes illius tractûs populares in regis verba adacti, quibus etiam, vt eorum gratiam demereretur, facta a Brissaco gratia medij tributi, quod Caesarianis pendebant, sic vt pro XX OIO aureorum tantum X OIO annua in posterum regi exsoluerent. deditum et mox Mazinum castellum munitissimum, postquam biduo tormentis violenter fuisset pulsatum. quod cum maiora audendi animum nostris fecisset, ruptis a Volpiani milite inducijs et repulso cum damno Trinitatis comite, qui comeatum eo inferre conabatur, Brissacus sub initium anni sequentis Iacobi Fanum occupat, vicum loco idoneo positum ad prohibendas praesidiariorum, qui Volpianum Vercellas et Crescentium tenebant, excursiones. ita vero instituta munitio, vt cum loci forma quadrata esset, ad singulos angulos singula propugnacula erigerentnr, quorum exstruendorum cura singulis ducibus commissa est, qui festinatis operibus, cum et ipsi manum operi admouerent, in eam altitudinem illa euexerunt, quae loco vel aduersus extremos impetus tuendo satis esset, vt insigni experimento paullo post patuit. duo vero ex ijs portam mediam, quae Eporediam ducit, claudebant; duo ex aduerso alteram portam, quae Fanum Germani spectat, mediam item cingebant. et quia spatium porrectius quam latius erat, fossa introducta, et ad fossae latera vtrinque propugnacula interiora erecta et proiecti tumuli, qui propugnacula prominentia quaquauersum aequali et apto interuallo spectantes, ne impetus in ea fieret, prohibebant. ita productis potentiae Gallicae finibus, etiam Crepacordium in agro Ticinensi munitum castellum in regis potestatem venit. nec multo post Casalium Vadasti ad Padum, sic enim ciuitas illa, quae hodie principatûs Monferratensis caput est, vocatur, opibus et nobilitate potens, cuius praecipuae familiae sunt Sangermanorum et Blandratarum comitum, felici iuxta atque audaci Iacobi Saluassonis astu a nostris est occupatum. hic nobili loco in Petrocorijs, sed in tenui re natus diu Tolosae inter eos, qui iuri ciuili in illa celeberrima Academia operam dant, gladiatoriam fecerat; vnde propter indignum aliquod a se patratum facinus in Italiam profugerat, vbi in Subalpina regione florentissimo tunc militaris scientiae emporio tantum virtute et sollertia profecit, vt non solum vitae prioris infamiam elueret, sed et summos honores sub proregibus nostris meruerit, et ei praecipue ob acrem et sagacem diligentiam exploratorum emittendorum et examinandorum cura a Brissaco commissa sit. cum igitur Verrucae praefectus esset, qui locus haut longe a Casalio abest, per quendam emissarium suum Fontarolam nomine, qui vendendorum olerum specie frequenter illuc comeabat, et vt genus hoc homines in vtrumque parati vtramque partem plerunque produnt, in Hispanorum familiaritatem sese insinuauerat, deque vrbis statu, munitionibus, ordine excubiarum, Figueroae ingenio et aliorum ducum plene edoctus, notato loco, quo admotis scalis commode subire posset miles, rem Brissaco aperit, et diem VI Eid. Mart. rei perficiendae constituit, quo nuptiae primarij cuiusdam ex vrbis nobilitate viri erant celebrandae: sic enim iudicabat, cum et alias omnia solute ac negligenter ibi agerentur, tum vero ea die multo solutius in nuptiarum solennibus inter ludum et vinum transactum iri, vt et tutius et citra insidiarum suspicionem res confici posset. quam suspicionem vt omnino tolleret, ipse simulato morbo medicos Casalio Figueroae permissu euocandos curauerat, qui vbi Verrucam sub vesperam aduenere, eos, quasi se ad quietem composuisset, honorifice in diuersorium deduci et diem crastinum expectate iussit, statimque cum circiter IO CCC delectis a Brissaco, ad Iacobi Fanum muniendum tunc forte occupato, summissis,
quos ipse Brissacus cum reliquis copijs subsequuturus erat, Casalium profectus, cum vino ac somno sepultas excubias reperisset, tertia fere post mediam noctem hora scalis admotis sine impedimento insilijt, et caesis primis stationibus in vrbem cum omnibus suis euasit, antequam excitarentur praesidiarij, qui pridiana crapula segnes vix se lectis moliebantur. ita occupatis plateis et foro, tubas, quas plureis secum attulerat, canere iubet, et Franciae nomine ingeminato, quasi apertis portis iam Gallicus exercitus vrbem intrasset, tantum terrorem iniecit, vt nullo fere certamine edito Figueroa ac Geuara se in arcem receperint. Germani ad turrem, quae reliqua in vrbe erat, deserta ciuitate se contraxerant. Saluasso vrbe potitus statim adueniente Brissaco successum vrget, et ad turrem expugnandam contendit, vbi dum nostri inconsultius ruunt, et Germani initio gnauiter se defendunt, CC fere ex nostris perierunt. tandem turre vi expugnata et ad internecionem caesis custodibus ac Germanorum summo duce Io. Bapt. Lodronio, arcem obsident comeatu fere omni destitutam; quae cum a praefecto, quem Fridericus Mantuae dux imposuerat, teneretur, Hispani, qui vrbem tuendam susceperant, parce annonam, nec fere nisi dietim in arcem inferri patiebantur. Figueroa igitur, qui videret nullam in Germanis, quos penes se habebat, spem esse, et victum ad paucos dies superare, de deditione agere cepit, et vitam ac res saluas pactus, nisi intra XXIIII horas auxilio iuuaretur, arce se excessurum promittit. Gonzaga perfidia seu potius securitate Didaci Arbricij, qui Figueroae ab epistolis erat, factum dicit, vt Figueroa nihil de nostrorum consilio resciuerit, quippe a Magio missum eius rei nuncium per hominem sibi fidum. is, credo, Petrus Plantanida erat muniendorum locorum apprime peritus, qui et secretum consilium de Augusta Taurinorum capienda cum eo communicaturus venerat, vt scribit Lucas Contilis in Caesaris Magij vita. capto Casalio mox et Saluatoris Fanum, et Valentium in nostram potestatem venere; quorum Brissacus, ne necesse haberet vireis suas tot locis separata habere, moenia deijci et propugnacula euerti iussit. Melenianus interea in Senarum obsidione, cum astus non processisset, a Io. Manrice Caesaris ac Philippi Angliae regis nomine sollicitatus, ad haec ingentibus promissis a Cosmo inuitatus, aperta vi rem tentare statuit. sub ministrata ad id a Cosmo XXVIII tormenta, praeter ea quae in castris erant, et data rei cura Gabrieli Serbellonio ac Iulio Alifano peritissimis hominibus; ipse Melenianus cum Chapino Vitellio postquam vndique situm vrbis contemplatus est, ad eam partem, quae Fano Francisci subiecta est, portam Ouilem versus machinas dirigi censuit. ea fama sparsa, nimirum totis viribus impetum facturos hosteis, ob idque maiora tormenta magno numero Florentia aduecta esse. ingens in vrbe primo animorum consternatio fuit, coactoque concilio deliberaturi ciues conuenerant, an potius e re communi videretur, quam extrema belli subite. de condicionibus legatos ad Melenianum mittere: iamque in eam partem propendere plurium vota apparebat, cum Monlucius rei per Hieronymum Spanocium et Bartholomaeum Caualcantium certior factus, cum Corn. Bentiuolio communicato consilio, omneis Gallorum, Italorum et Germanorum duces aduocat, et cum huc vsque ex morbo infirmus obuoluto semper fere capite ac veste pellibus farta indutus se domo tenuisset, splendidiori demum amictu, ceu venustulus aliquis et formae studiosus iuuenis ornatus, faciei etiam pallore dissimulato, et modico vini Graeci potu rubore contracto, in publicum prodijt, et fiduciam praesentia sua ciuibus fecit, quos in conuentu publico, vbi iam sedebant, allocutus graui ac vehementi oratione a consilio aeque turpi atque ipsis exitioso dehortatus est, sacramenti relligione denuo obstrictis Recrodo ac ceteris ducibus; pro rege ac rep., quam rex tuendam suscepisset, fideliter atque ad vltimum vsque spiritum decertaturos. id coram populi duce, XII consiliarijs, ac rei bellicae VIIIviris, qui magistratum constituunt, actum, quod mox per Ambrosium Nutium ad reliquam nobilitatem relatum est, magnaque omnium laetitia exceptum, ita ciuium confirmatis animis reliquum erat, vt vrbis securitati prospiceretur. ac primum quidem ad munitiones faciendas vrbs in VIII regiones distributa est, quarum singulae singulae singulis VIIIviris attributae, qui per singulos homines sibi fidos descriptionem omnium tam virorum
quam feminarum facerent, qui operas diurnas ad vrbis munitionem commodare tenerentur; viri quidem a XII anno vsque ad LX, feminae vero ad L vsque tantum. iussi illi palas, marras, sportas ac cetera fodiendae ac portandae terrae necessaria instrumenta comparare. ita vero rem militarem in vrbe ordinauerat Monlucius; vt omnibus ijs, qui arma ferre poterant. in XXV vexilla distributis IIII vrbis praefectos praeponeret, qui VIIIviris rei bellicae parerent. ita vt cum res posceret, Monlucius singulis VIII viris imperaret, illi legatis suis; qui si ruinam sarcire aut opus facere necesse esset, regionis ducem aut vrbis praefectum monebant, et tum ille operarios suos aut vexilli ducem citabat: sic intra horae spatium citra tumultum fossores atque operarij mogno numero, aut cohortes, quantis opus esset, ad Monlucij imperium conueniebant, et vt proditionibus internis occasio praecideretur, singulis VI horis tessera mutabatur. consilium vero Monlucij erat, qui videret exiguam aut nullam auxiliorum spem esse, distractis totfariam regijs viribus, hostem intra moenia accipere, et cum eo totis viribus confligere, quod extra vrbem non nisi iniquo marte fieri poterat. itaque citra murum LXXX circiter passuum fossam ducere, eamque tormentis, quae catenis, clauis et laminis ferreis impleri mandauerat, ac scloppetis maioribus atque omni scloppetariorum vrbis multitudine munire decreuerat: ad latera vero propugnacula erigere, ex quibus post illam violentam displosionem ipse cum ducibus ensem, sarissam, pilum et cetera huiuscemodi arma gestantibus oblique vtrinque incurreret, et hostem iam displosione conturbatum comminus aggrederetur. adhuc incertum erat, qua parte vrbs esset verberanda; quod vt certo cognosceret Monlucius, sub noctem rusticos emittebat, cum aliquo ordinum ductore; rusticos vero progredi iubebat, et si murmur aliquod hominum inter se colloquentium inaudirent, statim ad ordinum ductorem referre, quimox humi repens cum rustico locum adibat, et si quidem treis aut plureis simul colloquenteis audiret, id ad Monlucium referre iubebatur, qui ex co coniectans locum a rei tormentariae praefectis lustrari, ac proinde ea parte debere verberationem fieri, regionis praefectos vocabat, qui per legatos fossorum duces citari curabant, vt se statim ad opus accingerent. ijs indicijs Monlucius subodoratus ea parte, quam dixi, verberationem faciendam esse, quamuis abunde prouisa haberet omnia, tamen non mediocriter animi angebatur, quod necessarium videret, vt ciuium praedia et hortos toto eo tractu porrectos demoliretur. nam ad portam Ouilem spatiosus angiportus prominebat vacuus, quem terra oppleri oportebat; quod exsequendum susceperat Vici comes: nec aliunde terra peti, quam ex hortis vicinis poterat, per quos medios fossa ducenda erat, et educendi vtrinque aggeres. verum anxietatem hanc soluit ciuium de libertate magis quam de bonis sollicita consensio, qui vbi de hostium consilio cognouerunt, iussi protinus conuenere, et summa alacritate hortos ac praedia sua demoliti sunt, nullo cuiusquam gemitu aut questu in tanta multitudine audito, allatis etiam magno numero facibus, vt luce noctem vincerent. Melenianus ea nocte vix XII tormenta admouere potuit, quippe quae magna operum vi in collem subuehenda essent. ab ijs initio verberatio in imum murum facta, sed exiguo profectu, vtpote lateritium et tormentorum ictus sine vlla succussatione excipientem. dein tormenta in medium murum directa, quem aperuere tantum, non diruere. tum vero patuit munitio intus a nostris cepta, contra quam cum opus esse videret maiore tormentorum numero, quibus subuehendis tota dies cederet, interimque munitionis adtollendae spatium obsessis concederetur, tamen cohortes quasi ad impetum faciendum praeparari iubet. ipse post tormenta in humili casa tectus lectica, nam tum forte podagra vexabatur, latebat, cum Monlucius vix tandem deprehendit ex antiqua arce tormentorum posteriora conspici; in quae per latus contraria verberatio dirigi posset. itaque confestim illuc directum tormentum a Senensi peritissimo displodi aliquoties iubet, quo Germanorum cohors, quae prope erat, infestata, mox et aliquot Hispani occisi sunt; delatoque tandem in casam ictu Melenianus, qui tunc cum cubiculario quodam nobili Philippi regis ad eum misso sermones serebat, eius ruina paene obrutus vehementique pauore correptus quasi contrario morbo podagrae doloribus tunc temporis solutus fuit. ita corruptis
hostium tormentis consultatum in castris, an verberatio continuanda esset; tandemque placuit, vim abstinendam, expectandumque esse, dum armis inuicta ciuitas fame vinceretur. igitur tormenta inde deducta, et quae Florentia aduecta fuerant, ita censente Manrice ipso, qui rem adeo vrgebat, remissa. iam magna victûs, inopia intus laborabatur, et capitis indicta poena interdictum erat, ne quid comeatûs in vrbem importaretur, idque seuere admodum Vitellius exequebatur, statim sine gratiae spe, qui deprehendebantur, proximae arbori aut tigno suspensis. cum igitur videret Monlucius se fame non armis peti, vt obsidionem in aliquot menseis extraheret, de Germanis, quorum murmura iam audiebantur, vrbe emittendis cogitare cepit. quod vt honestius et citra seditionis periculum fieret, per Strozzium euocandos eos quasi se inscio censuit; missoque ad Strozzium Flaminio familiari suo consilium suum aperit, quod cum ille probaret, litteris ad Recrodum datis ipsum, vt ad se cum Germanis quamprimum veniat, obtestatur; decreuisse enim exercitum cogere, et impetum in hostium castra facere, quod sine Germanis, tentare nequeat; contestaturque extremis litteris aduersus ipsum et eius socios, nisi pareant, de vniuersa rerum nostrarum in Etruria pernicie. allatis litteris clam Senatu, et coram Monlucio recitatis, ille primo mirari se atque etiam commoueri finxit; mox vbi Germanos nutare, et famis metu periculum minuente tandem imperata facere paratos, ipse rei exequendae modum proponit, qui eo maiore felicitate exitum sortitus est, quod litteris Strozzij interceptis de Monlucij consilio hostes aliquid cognouissent, sed diem tamen ignorarent. itaque diligentes excubiae fiebant, firmatis plussolito stationibus; quas vt falleret Monlucius die dicta clam omnibus portas claudi iubet, et intempesta nocte II delectorum Gallorum cohortes, I Italorum emittit, quarum primam Charrius, secundam Blacco, tertiam Gaiacius ducebat, qui stationes inuaderent, dum interim Germani fossa superata pertransirent. illi strenue rem agunt, et Charrius quidem duas Hispanorum obuias stationes, quibus praeerat Hieronymus Torrensis, perrupit, in tertia plus negotij fuit, occisis inibi ex nostris XL optimis militibus; verum dum certatur, Germani elapsi sunt, quantumuis eos ad Almam vsque insequente Francisco Arosio et Ferdinando Silua Ruisij Gomesij fratre, qui peditatui Hispano per Adelantadi absentiam praeerat. cum vero iam longum iter per opaca noctis emensi essent, et quasi in securo solutis ordinibus iam fessi incederent, iuxta Lucinianellum a Chapino Vitellio ac vicinis praesidiarijs intercepti sunt, omnesque fere deleti; tantum CC circiter superstites fuere, saluis signis, quae tandem Ilcini-montem retulerunt. hoc casu perculsi primo ciuium animi, sed moxa Monlucio id maximo ipsorum bono factum dictitante, nec nisi clam ipsis tuto fieri potuisse comprobante, confirmati, nihil de pristina fide et alacritate propterea remiserunt: sed cum penuria in dies cresceret, et opus esset maiore seueritate, quam a ciuibus in conciueis suos expectari posset, quo securitati publicae consuleretur, ipsum Monlucium dictatorem creant, ita abrogata ceteris magistratibus auctoritate et in eum ad mensem vnum translata. is statim distributis stationum vicibus inter oppidanos ac milites, ita vt oppidani duas noctes, milites vnam tantum interquiescerent, ciuibus X vnciarum panem in singulos dies, militi externo XIIII sufficere statuit, et vt descriptio inutilium capitum fieret, decreuit, qua facta IIII OIO CCCC circiter viri et feminae vrbe exacti, et hostis ludibrio ac saeuitiae expositi, miserabile vtique et crudelitati propius spectaculum, nisi patriae libertatis, cuius caussa semper praecipua esse debet, salus ac praesens rerum necessitas id excusaret, ita in III fere menseis extracta obsidio, dum interim summis et ipse Melenianus difficultatibus premeretur, comeatu, qui e longin quo petebatur, plerunque deficiente, et equitatu pabuli penuria semper e castris remotiore: his accedebat, quod duces fere omnes, praeter vnum Vitellium, Meleniani rapacitatem et superbiam ac contumeliosam morositatem perosi, longe hospitia ab eo habebant, et ipse arthritidis dolorib. confectus, mutandi aeris caussa Montecio Belcarum secesserat. itaque lente omnia agebantur. neque tamen ille omnino cessabat, qui vt interim seditionem in vrbe excitaret, hoc astu vsus est. Petrum quendam subornat, qui sparsis per nobilium domos litteris eos, vt se respicerent,
hortabatur, vanam hactenus fuisse Gallicorum auxiliorum spem, nec debere expectare illos, dum ad extremam necessitatem obstinatione sua compellantur non vtique easdem tunc a victore condiciones quae offerantur, accepturi. proinde in tempore sibi consulant, et cum ijs, qui iam monitisapiunt, consilia conferant, quorum domos crucis albae signo notatas conspecturi sint. eae litterae vbi in alicuius e ciuibus do mum coniectae fuerant, statim deprehensae ad magistratum deferebantur, qui sub ito do mos nota illa insignitas explorari iubebat. id cum bis terque diuersis locis factum esset populusque fremeret, et suspectos ad supplicium sine mora posceret, Monlucius obtinuit, vt tres ex nobilium ordine, quorum domos inscriptas deprehendissent, in carcerem conijcerentur, ratus, id quod erat, Melenianum videlicet hac arte de nobilitate cum populo committenda cogitasse, cuius is exitus esset, vt nobilium ordo numero inferior, cum se iniuria a plebeijs opprimi videret, vrbis partem ad tutelam suam occuparet, et vt vim iniustam a se amoliretur, consilia vel cum hoste conferre non abduci poterat, vt primarios ac perspectae semper fidei ciucis secreta cum hoste consilia agitare crederet. itaque sedulo populum ac magistratum monebat, vt a vi temperarent, neque ciuium sanguine innocenteis hactenus manus commacularent: sed rem tempori permitterent, quo magistro in veri notitiam breui venturi sint. tum supplicationes decretae, vt plebis incitatae animi relligione mitigarentur. interim per dispositos exploratores cum diligenter noctu per vrbem oberranteis notari iussisset Monlucius, in Petrum illum Meleniani emissarium suspicio cecidit, qui mox comprehensus ac tormentis subiectus, rem, vt erat Monlucio detexit. ita primarij illi ciues non solum calumniae sed et mortis periculo exempti sunt: moxque a Monlucio moniti et exorati Senatum adeunt, et licet inuiti gratias magistratui agunt, quod non temere insidiosae calumniae fidem tribuissent, nec plebis furori indulsissent. tum effusis vtrinque lacrimis conciliati inter se ciues, et populi metus cessauit. restabat, vt emissarius capite lueret, sed Monlucius ei a magistratu delicti licet grauissimi veniam impetrauit. cum in dies arctior in vrbe esse annona, contractum rursus demensum Monlucij iussu, dietimque tantum XII vnciarum panis ducibus et militi externo, ciuibus et militi vrbano IX distribuebantur. ipse Monlucius cum Bentiuolio et Gaiacio semel tantum in die cibum capiebat. atque ita ab extremo Februario ad obsidionis vsque exitum perdurauit. iam carnes omnes etiam equorum ac mulorum consumptae erant, et cottidie militum numerus ac ciuium decrescebat, multique inter ambulandum sine morbo lapsantibus subito membris per vias concidere conspiciebantur, quod maluarum esui a medicis caussam inquirentibus tributum, quas aluum plus nimio soluere et concoctionem impedire dicebant, eoque fieri, vt qui eis vescerentur collapsis paullatim viribus sine sensu tandem deficerent. missi interea Romam saepius a Senatu qui explorarent an auxiliorum toties promissorum spes esset, Americus Americius primum, dein Corsiniani episcopus, et Carolus Messanius, tandem et P. Antonius Peccius, qui cum Romae Cardinalium ac reliquorum regio...m [reading uncertain: corrected by hand] ministrorum voluntates periclitatus esset, litteris ad Senatum datis, eos hortatus est, vt saluti suae consulerent, nullam nisi in ipsis et condicionib. a Caesare et Cosmo propositis spem esse, neque vero illos ita iritatos, quin placari possint, modo mature sibi prospiciant, multa condonari in iusta libertatis defensione, quorum alias ob caussas nunquam gratia fieret. missus postremo Ambrosius Nutius nostris partibus maxime addictus, qui quid spei reliquum esset, videret, et si necessario condiciones accipiendae essent, id vt salua reip. ac ciuium libertate fieret; procuraret, nam hoc fide sua meritos de rege Senenseis. dissidebant tum Romae inter se Card. Ferrariensis et Strozzius, quod hic qui Cosmi odio pacem in Etruria nollet, nullas omnino condiciones admittebat, ille contra, qui metueret ne Senensium ciuitas in Caesaris aut Cosmi potestatem deueniret, quasuis conditiones admittendas censebat, et saluaciuium libertate ac regis auctoritate, vt res componeretur, omni studio enitebatur Pontificemque vrgebat, vt se medium interponeret, qui abiecta spe, quam de adipiscenda ea ditione initio conceperat, postquam in voluptates effuse solutus est, languidius se in eo
negotio gerebat. proximum erat, vt ciuitas apud aliquem Italiae principem deponeretur, Ferrariensis videlicet fratrem, aut alium, de quo conueniretur. verum hae condiciones cum proponerentur, Cosmus, qui huius belli inuidiam a se amoliri vellet, rem totam ad Caesarem reijciebat: quem sciebat omnino in animum induxisse Senis potiri, quippe quas ad Imperium pertinere contenderet. nam in tabulis Imperij perscriptum reperiri, Senenseis olim Carolo IIII Imper. fidem addixisse, et eius auspicijs reip. formam qua hactenus vsi fuerant, instituisse, ac proinde cum a Caesare defecerint, eiecto Hispanorum praesidio et destructa arce, perduellionis crimen videri incurrisse: ac propterea statim post rebellionem Camerae iudicio proscriptos fuisse, et Caesarem quasi ad se iure deuoluto eos Philippo F. Angliae regi secreto instrumento attribuisse. itaque debere illos, qui huic negotio se immisceant, cum Caesare agere. haec ita a Cosmo dicebantur, vt tempus duceret; quod speraret, si ciuitas sine condicione Caesaris arbitrio permitteretur, fore, vt auteam grandi aere oppigneratam apud se deponeret, aut si eius possessionem a se omnino abdicare vellet, sibi quam alij tradere mallet. ea propter misso Hier. Veterano, qui olim consilio Clodiae inito interfuerat, vti diximus, defectionis Senensium primarius minister, et postea ob priuatam iniuriam nostrarum partium pertaesus ad Cosmum defecerat, Caesaris ac Philippi F. voluntatem periclitatus fuerat. dum frustra laborat Cardinalis Ferrariensis, nec Strozzius de promissis auxilijs fidem liberat, crescente interea in vrbe penuria, tamen obsessis fecit animos Casalij successus, qui in hoc tempus incidit, post quem Brissacum omni cura alia solutum cum victore exercitu auxilio venturum expectabant. sed cum etiam ea spes frustra fuisset, rursus aliud accidit, quo homines nihil non pro libertate facere et pati parati in nouorum auxiliorum fiduciam erecti sunt. nam sub id tempus Iulius III intemperantia vitae magis quam senio effetus fato concessit, qui Ioan. Baptista Balduini fratris F. mortuo, vti diximus, cum non ita a Fabiano iuniore Baptistae fratre sollicitaretur, totum se voluptatibus mancipauerat, parato ad delicias nobili illo secessu, structura et operibus antiquis admirando, in quo fere reliquam vitam a negotijs vacuus cum amicis sui similibus inter ludos, aleam, comoedias, et quae talia comitari amant, sacro fastigio indigna oblectamenta continuatis nocti diebus transegit, ac tandem IX Kalend. April. decessit, relicto nominis herede Innocentio illo Montano, qui sceleribus et morum obscenitate infamis, longo post tempore sacrum collegium dehonestauit. quam vero a negotijs abhorerret Iulij animus, satis declarat, quod de mortis eius genere refert Onufrius Panuinus: Balduinum scilicetipsius fratrem pro se et Fabiano filio, cui Cosmi filiam desponsatam fuisse diximus, cum Camertium oppidi potiundi ardenti desiderio aestuaret, repetita saepius interpellatione tandem eo pigrum senem adegisse, vt promitteret, se de ea re in consistorio quamprimum relaturum, Pontificem vero, vbi cunctos aduersari suae sententiae vidit, rem procrastinando [reading uncertain: page damaged] distulisse, et ne consistoria habere ab importuno fratre cogeretur, languorem finxisse; cuius quo maiorem fidem faceret, vsitatis cibis abstinuisse, aut parcius quam pro more sumpsisse; ex qua vitae ratione per ridiculam simulationem commutata, morbum serio contraxisse, qui eum iam LXVII annum egressum breui tempore absumpserit. huius in locumcum nouum pontificem suffectum iri sperarent Senenses, qui eorum iustam caussam maiore ac praesentiore auxilio tueretur, rursus animos sustulerunt. verum ob longas altercationes re diutius, quam putauerant, dilata, eoque tandem deducta, vt panis omnino in vrbe deficeret, de condicionibus serio agi cepit, cum bona Monlucij gratia, qui tamen ipse regis nomine de deditione agere noluit. nec minus interea obsessos Strozzius spe bona implebat, qui delectibus passim habitis iam se VI OIO peditum sub signis habere dicebat, quorum ope et obsidionem breui soluturum se, et in Pontifice deligendo Cardin., qui regis partib. addicti erant, praesto futurum iactabat. accidit et vt tunc comeatus, qui ex ima Neustria summissus [reading uncertain: corrected by hand] fuerat, in Hercul. portum inferretur, et OIO IO pedites, qui XXVIII triremib. impositi Massilia soluerant, in Corsica felicem exscensionem fecerint. hic accessit, quod Corsinianum praecipuum in Claniana oppidium, cui Leonidas Malatesta
praeerat, paullo ante AEnea Picolomineo instigante rebellauerat, capto Io. Bapt. Arretino cum LX circiter praesidiarijs: vnde crebri inter vicina adeo praesidia in ora maritima conflictus. cum autem Sigismundus Rossius comes, qui Bonconuentum tenebat, cum C leuis armaturae equitibus euocato Caciolo Menaldio ad Kyriaci Fanum prope Ilcini-montem in nostros impetum fecisset, mox insidias veritus se recepit, Monaldio capto cum Io. Bapt. Scazino, qui turpe fugere rati post acre certamen cum multis alijs Ilcini-montem deducti sunt, vbi, quod seuere nimis Melenianus in Florentinos rebelleis, sic proscriptos vocabat, animaduerteret, nec vllis condicionib. Caroleto fido Strozzij ministro atque exploratori mortis gratiam facere voluisset, paullo post ipsius Strozzij iussu, preces suas tam parui ab hoste fieri indignantis, in furcam acti sunt. dum haec fiunt, fregit obsessis animos Scarlinum, quod a Camillo Scesio cum LXXX praesidiariis tenebatur, a Luca Antonio Cupono Plombini praefecto interceptum. cum Strozzius nihilominus de auxiliis spem faceret, misso Hermete Pallauicino familiari suo, qui Senensium de deditione consilia impediret, et memores eos decoris antiqui ac pristinae libertatis esse iuberet, decreti tandem a Senensibus ad Cosmum legati Hieronymus Ginus Bandinellus, Alexand. Gulielmius, Scipio Gisus, Hier. Malauoltius. antequam tamen proficiscerentur, Ilcini-montem ad Strozzium mitunt, qui eum de re omni erudiant, ex cuius consilio ad Brissacum eodem tempore mittuntur Nicodemus Forteguerra, et Strozzij nomine P. Maria Americus, qui auxilia vrgerent, et quid spei esset, antequam cum Cosmo transigeretur, ad Senatum referrent. Lucenses et a Strozzio suscitati se interposuerunt, et largum comeatum venientibus auxiliaribus polliciti, fluctuanteis hinc praesentis exitij metu, hinc libertatis retinendae desiderio, a qua ne manifesto quidem periculo deterreri poterant, animos Senensium rursus ad aliquod tempus confirmarunt. captum et tunc Valianum ab Hadriano Baleono Clusij praefecto, qui Betto Perusino cum OIO CC ad Quercetam pontem secreto Clanium transire iusso arcem eam praesidio nudatam facile occupauit. sed non item pontem ac propugnacula circum a Cosmo extructa, in quae capto Valiano statim a Malatesta recens miles ex Cortona, Politiano, et Arretio introductus est. sed cum Strozzius, qui eo cum copiis subito aduolauerat, arcem tuto teneri non posse iudicaret, tam propinquo hoste, locum deserit et reuocatis Corsinianum II Gallorum et XVIII Italorum vexillis, quae secum adduxerat, iis Aurelium Fulgosium cum summo imperio praeposuit. huic opposuerat ad Politianum Cosmus Radosium comitem Dalmatam cum C equitibus Epirotis, cumque inter eos cottidie fere pugnaretur, Seriliacus alae equitum Gallorum praefectus inibi occisus est. interea annona in dies in vrbe deficiente post multas altercationes tandem prescriptae conditiones, vt Caesar ciuitatem ac remp. Senensium in fidem suam et Imperij acciperet, salua libertate et magistratuum antiqua auctoritate; praeteritorum obliuio induceretur, ciues suis bonis ac dignitati restituerentur; liceret tamen ijs, qui velint, vel solis vel cum omni familia inde migrare, et quo videbitur proficisci; ad tuendam et conseruandam vrbem Caesari ius sit quantum velit praesidium ex quacunque natione imponere, quod suis sumptibus alere teneatur, ita tamen, vt non nisi de ciuium consensu arcem in ciuitate nouam exstruat aut dirutam instauret; propugnacula ad vrbem durante obsidione aut ante exstructa statim post deditionem et introductum praesidium diruantur; Caesari liceat remp. arbitrio suo constituere, iuxta montium et regionum ordinem in rep. hactenus receptum, salua tamen praefecti vrbis, Senatûs et magistratuum tam vrbanorum quam extra vrbem auctoritate, immunitatibus ac priuilegijs; liberum sit Gallis ducibus ac militibus et eorum parteis secutis inde exire cum armis, signis explicatis, tympanis ceteroque belli instrumento et omnibus impedimentis; cautum, ne eo beneficio vti possint, quos exules et rebelleis Caesar ac Cosmus appellabant, quem in numerum veniebant Neapolitani, Mediolanensi imperio subditi, ac Florentini: additum, ne haec pacta prius rata haberentur, quam post VIII dies a tempore, quo Senatus ea comprobasset. haec IIII Non. April. Florentiae coram Ioa. Manrice et Fr. Toletano acta, quae vbi Senas allata sunt, Melenianus per tubicinem
colloquium poscit: missi a Monlucio Bentiuolius et Charrius, ad quos Melenianus Pactis, inquit, comprehensum est, vt Monlucio ac ceteris Gallis atque Italis sub rege merentibus liceat arma sua gestantibus, explicatis vexillis et sonantibus tympanis cum omnibus rebus suis exire. haec autem, quorsum pertineant, Monlucius veteranus dux et harum rerum peritus quin clare videat, non dubito. eum tamen pro beneuolentia, qua vos ex animo prosequor, monitum per vos volo, cum regi non Senensibus militet, Senenseis pro Gallis minime pacisci, aut eis idonee cauere potuisse. itaque si sibi ac suis consultum cupit, pro se ac suis regis nomine mecum paciscatur, nec dubitet, quin condiciones regis dignitate et sua virtute dignas a me impetraturus sit. quod vbi Monlucius per Bentiuolium et Charrium intellexit, statim respondit, scire se quid ex belli vsu liceat. ceterum se ac suos ea virtute esse, vt quamuis extremis angustiis conflictentur, nihil regis dignitate et Gallico nomine indignum facturi sint. proinde sufficere sibi, quod Senenses pro se pacti sint; quae pacta si quis violare audeat, paratum se ea armis ac vitae periculo tueri, nec commissurum vt nomen suum vllis de vrbium deditione pactis vnquam apponatur. hoc ingenuo et audaci responso stupefactus Melenianus tandem acquieuit, et curaturum recepit, vt sicuti Senenses cauissent, ipse cum suis honorifice citra periculum vrbe egredi posset. ab eo capite, quo Gallis cautum fuerat, excepti fuerant exules et rebelles a Caesare, Philippo Angliae rege, et Cosmo proscripti. id cum Monlucius inique admodum ferret, quippe qui viros natalibus ac virtute prestanteis, ac de rege seque optime meritos in certissimum capitis discrimen vocari pati non posset, vrgente praecipue Bartholomaeo Caualcantio, Senenseis tumultuario in concilium vocat, et captionis plenam pactionem esse ostendit, quae eos ipsos, qui paciscantur, pactionis beneficio excludat. nam scire se certo Senenseis statim post eiectum vrbe Hispanorum praesidium et dirutam arcem instigante Caesare ab imperiali camera proscriptos esse, moxque Caesarem deuoluto per sententiam ad se iure, eos Philippo F. attribuisse. itaque videre ipsos, quam non sincere cum eis agatur, et potius esse, vt dum arma adhuc retinent, extrema quaeque experiantur, ac generose tandem moriantur, quam depositis turpiter armis carnifici se et amicos vna iugulandos praebeant. etsi non ignorabat Monlucius Senenseis, quibus alio capite expresse cautum erat, minime ex eo in discrimen vocari, tamen scrupulum inijcere volebat, vt periculo suo territi amicos ac socios suos non desererent. et vicit eius auctoritas. nam statim ad arma in vrbe conclamatum est magno consensu. quod vbi Melenianus vidit, subito Florentiam ad Cosmum mittit, qui veritus, ne desperatione adacti Senenses cum Gallis vltimum impetum facerent, et raros iam in aggere et circa Melenianum ipsum milites aut caederent aut repulsos obsidionem soluere cogerent, mox Concinum remittit, cuius opera sollerti iuxta ac diligenti in hoc negotio semper vsus fuerat, et inducta exceptione omnibus indefinite liberam abitionem permittit. dicta dies ad XI Kal. Maias, quo postquam Camillus Elcij comes, Nic. Serigardius, Augustinus Bardus, et Laelius Peccius cum VIII viris rei bellicae Florentia rediere, Monlucius tradita ciuibus Camollia porta et veteri arce cum suis vrbe exijt, eo ordine, vt Bentiuolius et Gaiacius cum IIII Italorum cohortibus, quorum duces erant Bartholomaeus Iordanus Pisauriensis, Rinaldus Vecius Ferrariensis, Turcetus Brixianus, et Flaminius Perusinus, quibus se socium addidit Marius Bandinus plebis praefectus, Santalbanus et Lussanus cum Gallis praecederent; vltimum agmen clauderent Charrius et Blaco: quos postremo in equis sequebatur Monlucius cum Hieronymo Spanocio, cui plus ceteris timebat. medij inter Italos et Gallos incidebant IO CCC circiter viri et feminae Senenses cum pueris et infantibus, qui vt libertatem, pro qua generose adeo pugnauerant, vel cum omnium fortunarum iactura seruarent, patriam deserebant; lamentabile vtique vel ipsis hostibus spectaculum. auxere miserationem, cum ab amicis ac propinquis, qui in vrbe remanebant, discederent, amplexus et lacrimae vtrinque effusae, quod iis, quibuscum tam coniuncti vixerant, aut iam hostes, aut breui futuri essent. milites certe nostri vix lacrimas continebant, et cum magna constantia sine vllo murmure famem
in obsidione tolerassent, aegre inde discedere et miseros ciueis deserere videbantur. multi eo die ex ijs inter incedendum mortui conciderunt, cum ante quatriduum panem non gustassent. senibus et mulieribus grauidis atque infantibus portandis Monlucij rogatu perhumane a Meleniano commodati sunt L muli. ipse qui Hispanos et Germanos in aciem disposuerat, cum Chapino Vitellio ad Lazari Fanum Monlucio obuiam venit, eumque medium vterque aliquanto tempore deduxerunt. cum post amicos sermones ac complexus postremo discessissent, ad Almam-ruptam Almo amni impositum vicum vsque nostri processerunt, vbi XVIII asinos pane onustos repererunt, reficiendo militi a Meleniano benigne summissos. inde ad Bonconuentum progressi, deducente eos Gabriele Serbellono, cui id muneris post Meleniani auunculi abitum commissum fuerat; qui postquam aduentantem cum equitatu P. Strozzium vidit, Monlucium, Bentiuolium, Gaiacium, ac ceteros duces complexus discedit. nostri cum Strozzio Ilcini-montem eodem die profecti sunt. ibi ciues Monlucium secuti patria relicta, quae patria amplius non esset, regis auspicijs remp. denuo ordinant, instituto Senatu, creatis magistratibus, et praefectis in oppida, quae tenebant, ad ius dicendum missis, vt hac specie libertatem antiquam retinerent, et patriae amissae casum quodammodo solarentur. biduum ante deditionem Monlucius diploma. a Senatu reip. sigillo firmatum impetrauerat, quo Senenses testabantur ipsum egregiam operam in ciuitate defendenda regi et reip. nauasse; se vicissim nihil omisisse, quo fidem regi datam et libertatem a maioribus traditam tuerentur, sed inuictos armis et animis tandem necessitati, quae ex fame procedebat, cessisse; Monlucium nihilominus nunquam adduci potuisse, vt regis nomine de deditione ageret, sed se pro Monlucio ac regijs ducibus ac milite pactos esse. cum Monlucius aliquot dies cum Strozzio fuisset, ab eo triremem, qua in Galliam cum suis portaretur, obtinet; atque dum Centumcellis ea instruitur, praemissis Lussano, Blacone, Santalbano: ipse interim Romam diuertit, partim vt regios ministros inuiseret, partim vt gloria sua late per Italiam ob memorabilem illam obsidionem sparsa in celeberrimo theatro praesens frueretur. Iam post Iulij mortem Marcellus Ceruinus Fano in agro Piceno natus, cum maiores suos a Politiano Etruriae castello repeteret, in summum Pontificem electus fuerat V Eid. Aprileis, XVIII, postquam Iulius decesserat, die, Ranutij Farnesij Cardinalis Alexandri, qui tunc aberat, fratris fauore praecipue subleuatus, sub quorum auo ob summam eruditionem et cum grauitate coniunctam morum probitatem ad magnos curiae Romanae honores euectus, postremo ipsius Alexandri commendatione in cardinalium collegium cooptatus fuerat. is, quod pater Richardus astrologiae iudiciariae scientia clarus ei ex stellarum coniunctione summam in ecclesia dignitatem praedixisset, cum a Cassandra Bencia matre ad nuptias inuitaretur, pertinaciter recusauerat, nolle se dictitans clariorem longe fortunam, quam sibi astra soluto ac coelibi portenderent, matrimonij vinculis commutare. id sane Lucas Gauricus, cuius magnum in ea arte nomen, in libro Geniturarum prodidit: qui liber, quod summe mirandum, triennium antequam Ceruinus Pontifex renunciatus est Venetijs apud Curtium Troianum publicatus fuit; vt non vanam omnino eam praedictionem fuisse, aut de praeteritis, vt plerunque fit, tantum pronuntiasse appareat. statim vbi magistratum iniuit, vt grati animi specimen daret, se daturum operam dixit, vt Farnesij intelligerent, familiae suae beneficio Paullum III in se reuixisse; sed cum valetudine parum prospera vteretur, ad haec comitiorum incommodis valde debilitatus esset, duodecimo post die grauius e pituita et non leui febre decubuit, qua imminuta et minui sensim vires cepere, tandemque apoplexia correptus pridie Kal. Maias, LV, minus VI diebus, aetatis anno, et XXII pontificatûs die ex hac vita migrauit, et iuxta Nicolai V monumentum conditus est: vir rara eruditione, prudentia, et sanctitate vitae antiquis comparandus, et sub quo certa spes emendandae ecclesiae affulserat, nisi ipsum, quod multo ante non dissimulauerat se vereri, pontificij fastigij altitudo, quae plerosque alios mersit, forte fuisset deprauatura. nam cum anagnoste de more sacros libros aut Patrum veterum scripta, dum cibum sumeret, recitante, post longum silentium in memoriam reuocasset
Hadriani IIII verba, quibus miseram Pontificum Rom. condicionem deplorabat, mensa manu percussa subiecit, non videre se, quomodo qui fastigium hoc altissimum tenerent, saluti suae consulere possent. antequam moreretur, ad eum salutandum admissus est Monlucius: vnde mox Centumcellas profectus triremem paratam cum suis conscendit, et vento secundo vsus cursum inter Sardiniam et Corsicam tenuit, donec Bonifacium appulit, ibique Iosephum Bonifacium Molam conuenit, qui Andream Auriam cum L circiter triremibus ad Stephani Fanum iuxta Orbitellum subsedisse renuntiat. tunc Thermus Caluium cum Paullo Iordano obsidebat, qui vbi pro pinquare Auriam sensit, summa celeritate obsidionem soluit, demersis in mare III tormentis, ne in Hispanorum manus venirent, quae eodem anno nostri expiscati sunt. haut longe Polinius Garda XXVIII triremeis, quas habebat, in proximam stationem subduxerat: qui vbi de Auriae aduentu cognouit, in altum euectus Massiliam versus contendit; quem frustra tardiore velificatione insecutus est Auria; quod rebus Thermi saluti fuit, qui interea vasa conclamauit, et sine damno a Caluio discessit, alioqui vix hostium manus elapsurus, si Polinio omisso recta illuc cursum Auria direxisset. sed Monlucius, qui Thermum periculi admonuerat, in ipsum periculum imprudens praecipitauit. nam dum in Galliam nauigaret, brumoso aere in classem Auriae, qui Polinium insecutus re infecta redibat, incidit; diligentia tamen praefecti triremis, qui mutata velificatione hostium impetum elusit, seruatus; Massiliam mox praeter omnium opinionem incolumis appulit, qui eum aut Senis occubuisse, aut si euasisset, in mari ab Auria interceptum esse pro certo sibi persuaserant. inde per dispositos equos in aulam perrexit, ibique ob rem egregie gestam conchyliato torque a rege donatus est, qui honos tempore illo summus, cum quidem tantummodo dignis concederetur, deinceps viluit, postquam promiscue nullihabita meritorum ratione etiam indignis conferri cepit. tunc regis animum suspensum tenebat pacis ineundae ab Anglis proposita actio, de qua antequam dico, quae in Gallia ac Belgio antea gesta suut, paucis retexere necessarium videtur. Extremo anno superiore, cum post ceptam Menilij ex aduerso Hedini munitionem Sabaudus educto exercitu sub initium IXbris Spiritûs Fanum irrito conatu tentasset, Nemorosius Vindocini, qui prouinciae praeerat, iussu, ei se cum leui armatura opposuit, magnumque virtutis ac diligentiae specimen dedit, hosteis crebris incursionibus lacessendo ac fatigando, et tandem sine suorum damno Abbatis-villam se recepit; quo in certamine praecipua fuit Pelusij laus. inde Sabaudus, ne nihil egisse videretur, Piquinium venit, vbi rursus a Nemorosio infestatus est; sed dum ille pugnandi studio ardentius in hostem inuehitur, parum abfuit, quin caperetur. Samarobrigam Ambianorum iam venerat Vindocinus, quo Sabaudus Piquinio descendit, et cum in aciem educto exercitu ibi aliquandiu constitisset, Corbiam pergit, vbi fama erat eum vado Somonam transire decreuisse, quem propterea in aduersa amnis ripa Vindocinus semper sequebatur vt eum inter transeundum opprimeret, sed superuenientibus pluuijs iam inclinata tempestate retro pedem ferre coactus est, impositisque Menilio XX Germanorum et Hispanorum vexillis sub Daisio, qui nuper Rigiaci Atrebatum praefectus fuerat, Bruxellas ad Caesarem contendit. in Campaniae limitem rex Dionanto capto Bordilionum miserat, vt rusticorum populationes prohiberet. is Fumentium ab hostibus per regis absentiam captum ac semidirutum recepit, et arcibus aliquot proximis in potestatem redactis securam nostris regionem asseruit, praesentiaque sua effecit, ne munitiones Mariaburgi, Rupis regiae, et Mauberti impedirentur. Valusseus quoque cohortis dux ex Iuodij praesidio munita arce eductis ligneis machinis, quae speciem aeneorum tormentorum praeferebant, Villemontium castellum ad deditionem compulit; quod mox tamen ab hostibus receptum est, occisis ijs, quos Valusseus inibi reliquerat. tunc et infelicem expeditionem Fr. Despeus Vetusvilla Metis praefectus suscepit. inter Mosellam et Mosam hostes munitionem excitauerant, in via qua [reading uncertain: corrected by hand] Theodonis-villa Metim itur, vt nostrorum excursiones prohiberent, ei a forma et inter duos amneis positu malum-Sigma nomen inditum. eo Vetusvilla numerosum peditatum cum equitatu et aliquot tormentis praemiserat; sed
consilij certiores facti hostes, non solum nostrorum impetum sustinuerunt, verum etiam magno cum nostro damno repulerunt, pluribus ex nostris desideratis, ac vix reductis tormentis, nec feliciori vsus est fortuna Mazerius vnius peditum cohortis, ex ijs quae Vindocino attributae fuerant, legatus, qui cum duobus alijs ordinum ductoribus et CXV delectis Rantiacum vsque excursione facta in reditu a Menilij praesidiarijs, cum praeda onustus tardius incederet, interceptus est, et ipse cum duobus illis socijs interfectus. tunc et detecta fuit Franciscanorum Metensium coniuratio a Caesarianis corruptorum, vt vrbem proderent. synodus illius ordinis Meti indicta erat, ad quam ex omnibus orbis partibus delecti confluere debebant. eo colore milites monachorum habitu introducere, et dolia quasi vino plena in tantae multitudinis alimoniam adueherent, arma ijs inclusa in vrbem inferre decreuerant. quo facto Theodonis-villae praesidiarij positis loco idoneo prope Metim insidiis ante vrbem venturi erant, contra quos procul dubio erat nostros magno numero exituros: et ita exhausta per nostrorum eruptionem vrbe, introducti a Franciscanis milites ad arma clamaturi erant, et portis occupatis, eos, qui in insidiis latebant, excepturi, quibus coniuncti, quod reliquum nostrorum in vrbe erat, facile oppressuri essent. sed quia obseruatum a nostris fuerat, quendam ex coniuratis Franciscanum saepius ad hosteis Theodonis-villam comeare, suspicione inde oborta, comprehendi hominem placuit, qui tormentis subiectus rem, vt erat, aperuit, exemploque insigni illo patuit, vulpina plerunque consilia, ac taeterrima monstra relligionis obtentu dissimulari. de eo ac conscijs mox, vt meriti erant, supplicium sumptum est, eodem tempore et perfidiae ac perduellionis poenas dedit Auoella praefecti arcis Abbatis-villae legatus, qui vt priuatam iniuriam vscisceretur, cum Daisio Menilij praefecto de arce tradenda, modo sibi inimicus dederetur, fidem interposuerat: quod per ipsum tabellarium detectum fuit. in Belgio sub veris principium cum rumor esset, Caesarianos prope Castellum in agro Cameracensi vndique magno numero conuenire, vt ibi coacto exercitu ad Mariaburgum priore anno captum facerent impetum, rex, qui tum ad Fontem-bellaqueum erat, celebrandis Nicolai Lotaringi Valdemontij cum Ioanna Sabauda Nemorosij sorore nuptiis occupatus, Santandreanum per Vindocini prouinciae praesidis absentiam in Picardiam mittit, cum Nemorosio, Carnutum vicedomino, Ringrauio, ac numerosa nobilitate, qui Fani Pauli comitatum ingressi agrum late vastarent, quod inde nec aliunde annonam Menilium inferri posse constaret. inde per Atrebates facto itinere et vastato circum agro cum se recipere finxisset, cognito Hispanos et quosdam regionis delectus ad Castellum hospitium fixisse, eo mox noctu conuerso itinere tendit, et summo silentio profectus admotis scalis improuisos aggreditur et capit. cum Hispanis humaniter actum; cum indigenis inclementius, quod odia inter limitaneos cottidie nouis vtrinque iniurijs fuissent exacerbata. militi in praedam oppidum concessum est, et vastatus circum ager, ne hosti, quem eo conuenturum fama erat, vsui esset. in Campaniae limitem eodem tempore Bordillonius Niuernij legatus, et cum eo Ren. Lotaringus Ellebouius missus est, quem Melchior Pratensis Monpesatus, Iac. Crussolius, Fr. Balma Susaeus, Pelusius, alij ex primaria nobilitate secuti sunt. qui mox euocatis vndique praesidiarijs, quamquam tunc adhuc altae niues essent, magna diligentia comeatum et cetera necessaria Mariaburgum intulerunt, dum pars lignatione occupatur, alij vlterius progressi Cimacum, qua belli arce hostes ad excursiones faciendas vtebantur, tendunt, et vacuum defensorib. nacti, incendunt, ac vicinos circum vicos. qui Solturnium tenebant, quod maiora tormenta nostros secum minime adduxisse resciuissent, nihil Gallorum aduentu territi deditionem facere recusarunt, et ita nostri ad sua reuersi sunr. his actis quod iam colloquij ab Anglis propositi tempus instaret, ex vtroque limite deducti milites et donec de exitu constaret, ab armis vtrinque cessatum est. nam Polus vir natalium splendore clarus, sed doctrina et rara hoc aeuo pietate longe illustrior, qui superiore anno omnem operam dederat, vt principum animos ad concordiam flecteret, ab eo tempore non destitit orare reginam, vt rem honorificam et vtrique parti atque toti Christiani orbi salutarem ac necessariam vrgeret. itaque reginae rogatu
delegatia Caesare Io. Cerda Medinae caeli dux, Carolus Lalanij comes, Antonius Perrenotus Atrebatum episcopus, cui post Nicolaum patrem imperialis sigilli cura commissa fuerat, H. Viglius Zuichemus secretioris consilij, et N. Brauenus Senatûs Mechliniensis praesides, qui Grauelingam Burgundicae ditionis oppidum conuenirent, a rege missi Annas Momorantius E. M. Carolus Cardinalis Lotaringus, Carolus Marillacus Venetorum, et Io. Moruillerius Aureliani episcopi, et Claudius Albaspineus regi a secretis epistolis, qui Ardeam Francici itidem iuris oppidum conuenirent. venit et ipse Polus pacis conciliator, et cum eo Stephanus Gardinerus Vintonij episcopus, quem regina Angliae paullo ante carceri, in quem ab Eduardo fratre coniectus fuerat, exemerat, et regni cancellarium creauerat; Arondelij comes et Gul. Pagetus primarij viri. regina ad vicum; cui Marae nomen, in agro Caletensi, quem tunc Angli tenebant, inter Grauelingam et Ardeam locum quadrata forma quaqua versum C circiter passuum spatio sumpserat, quem fossa valloque muniuerat, exstructis ad singulos angulos ex materia domicilijs, quae telis extrorsum velata et aulaeis intus egregie ornata commodum interdiu delegatis hospitium praebebant: nam sub vesperam quisque ad oppidum, vnde venerat, se conferebat. in medio amplum et apparatu magnificum erectum erat tabernaculum, ad quod ex singulis hospitijs per itidem tela velatas porticus forma decussata directas adibatur. Caesariani eam partem, quae ad VIItrionem vergit et Grauelingam respicit, sibi sumpserant; nostri eam, quae ad meridiem et Ardeam; Polus orientem, Angli occidentem et Caletum spectabant. X Kal. Iunias conuenere primum legati. qui dies salutationibus et amplexibus vtrinque datis impensus est. postridie vtraque pars cum Polo et Angliae ministris, qui medij erant, singillatim egit. demum VII Kal. Iunias Angli cum intelligerent regem de Mediolanensi imperio et Astensi ditione, vt vetere patrimonio, sibi satis fieri velle, Caesarem vero eius, vt de quo transactum esse diceret, mentionem fieri nolle, quasi arbitri hanc mediam propositionem inijciunt, vt rex Christianiss. Carolo Philippi F. Caesaris N. Elisabetham in matrimonium daret, et dotis nomine iure in Mediolanensi atque Astensi ditione [reading uncertain: corrected by hand] cederet; quae dominia, ampla et idonea propter nuptias donatione, de qua inter partes conueniret, grauarentur. ad haec nostri non recusare se dicunt, ad firmandam concordiam, quod de matrimonio proponatur, paratumque regem honorificam et idoneam dotem filiae assignare, verum de Mediolanensi principatu et Astensi ditione, quae masculorum auita patrimonia sint, non admittere. sed si quidem Aureliano alteri ex filijs Maximiliani Boemiae regis F. Ferdinandi neptis despondeatur, et Mediolanum cum Astensi ditione eis attribuatur, non dubitare, quin concordia inter reges sarciri, et matrimonium inter Carolum et Elisabetham contrahi possit. biduo post Hispani respondent, de Caroli et Elisabethae matrmonio condicionib. ab Anglis propositis contrahendo nihil se in mandatis habere, sed si Gallis ita videatur, ea de re ad Caesarem perscripturos. de matrimonio vero Aureliani cum regis Boemiae filia et Mediolani restitutione frustra Caesarem consuli, qui iam illud Philippo regi concesserit: interea deberea Gallis restitui, quae Sabaudiae duci adempta et hoc vltimo bello ad Caesarem pertinentia armis occupata sint. cum Atrebatensis, nisi eorum omnium restitutio fieret, non videre se diceret, quomodo inter eos conuenire posset, Momorantius sic aequo iure conuenire posse respondit, si vtrinque eorum, quae vterque detineret, restitutio fieret, idque Regem, vt demonstraret, quantopere pacis ac tranquillitatis studiosus sit, facere paratum ostendit. heic Polus, qui rem confici cuperet, optimam factu sibi videri dicit, vt iam nunc communi Christiani orbis bono contractis per coniugia adfinitatibus pax firmetur, et quae controuersiae de ditionum bello occupatarum restitutione superent, quando neutra pars quod teneat dimittere velit, ad arbitros, de quibus partes conueniant, temittantur. id Galli cum placere sibi respondissent, Hispani contradixere, quod longum tempus intercessurum dicerent, antequam de arbitris conueniret, et nondum constaret, quid alter ab altero reposciturus esset, nam de Mediolano tantum et Belgio actum esse; sed oportere ante omnia, vt quae Sabaudiae duci in Subalpina regione, Genuensib. in Corsica, Mantuae
duci in agro Monferratensi adempta sunt; item Metis, Virodunum, et Tullum Imperio restituantur. ad haec Lotaringus: quae Sabaudiae duci Rex ademerit, id suo iure fecisse, quippe qui auiae successione praecipuum ius in ijs bonis sibi vindicet. quod ad Genuenseis attinet, cum illi obsequium, quod regibus Galliae ex foedere debeant, detulerint, regem libenter ipsis de occupatis in Corsica satisfacturum esse. Mantuae ducem minime conqueri posse, si oppida quae ab hoste tenebantur, ad vicinarum regionum tutelam hosti ademerit saluo ipsius iure: quod idem et de Imperij ciuitatibus responsum intelligat. ita post varios inter Cardinalem Lotaringum et Atrebatensem vltro citroque habitos sermones, vtrinque discessum est. tandem Kal. Iunij Vintoniensis, qui de ineundae pacis ratione deliberandi tempus sibi sumpserat, cum omnes eodem die conuenissent, aequum videri dixit, vt connubium inter Carolum et Elizabetham aequis et honestis condicionibus contraheretur, et controuersia de Mediolano, Belgio, et Sabaudia Concilio permitteretur, interea vterque in possessione locorum controuersorum maneret, et quod ad Sabaudum attinet, celebrato inter ipsum et Margaritam regis sororem matrimonio, ei suorum bonorum liber vsusfructus a rege concedatur, sed rex iuris sui conseruandi caussa arceis et oppida munita praesidio teneat. in id consensurum regem cum Galli dixissent, sed opus esse vt indefinite de omnibus partium controuersijs liberum concilio iudicium permittatur, Hispani, qui de coniugio agi placere dicerent, illud interim vrgebant; vt vltimo bello occupata ante omnia restituerentur; nec recusare, quin concilium de partium controuersijs decernat; nescire tamen, an Caesar de Mediolano compromissurus sit; nam hactenus illum ad haec aureis obturatas habuisse. Galli non aliter regem in restitutionem, quae proponatur, consensurum replicabant, quam si pariter Henrico Nauarrae regi, Octauio Farnesio, ac ceteris regni foederatis, quae adempta sint, restituantur. spes quidem a Caesarianis facta de Menilio, quod ex aduerso Hedini anno superiori muniri ceperat, Mariaburgo item et tribus Imperij ciuitatibus in Lotaringia penes regem relinquendis. sed nihil haec ad illa, quae a rege reposcebantur. itaque cum frustra Polus laboraret, ac delegati Angli, et nostri viderent id agere Caesarianos, vt spe pacis lactatum regem, ipsi paratis interim quae ad bellum necessaria erant, imparatum opprimerent, post actas Polo et delegatis Anglis regis nomine gratias, ad sua quisque re infecta reuersi sunt. eodem, quo ad colloquium ventum est, die, Romae post non longas, sed acerrimas comitialeis contentiones, patribus Caesarianae factionis repugnantibus, praeualente Farnesiorum, qui ei fauebant, potentia, Io. Petrus Carafa in Pontificem electus est. pater huic fuit Io. Antonius Montorij in Marrucinis comes, Diomedis Mataloniae comitis F. illustri inter Neapolitanas familia ortus Io. vero Petrus ab ineunte aetate quietioris vitae, sicuti videbatur, cupidus, totum se litteris dedit, trium linguarum cognitione et Theologiae scientia, ad quam vitam ac mores composuerat, apprime instructus. itaque cum Romae in contubernio Oliuarij Carafae cardinalis agnati sui aliquanto tempore fuisset, a Iulio II Theatae in Marrucinis episcopus creatus fuit; vnde Patres Theatini vocati sunt, eodem prorsus vitae institutio, quo ij, qui Iesuitae postea nouo atque vt plerisque visum est, superbo nomine appellati sunt, de quibus deinceps erit plura dicendi locus, cum ergo is post obitas plerasque legationes Neapoli, in Anglia, et Hispania Brundisino episco patu a Carolo V donatus esset, non solum eum respuit, sed et iam adeptum dimisit, et in montem Pincium concessit, ibique nec commodis aedibus aut loco amoeno a rerum humanarum cura alienam prorsus vitam aliquot annos egit, instituto sacerdotum sodalitio, qui paupertatem, castitatem et obedientiam more ceterorum professi, votis ante aram Vaticanam, approbante Clemente VII, nuncupatis, se illi socios adiunxerunt. ij fuere initio Caietanus Tienae comes Vincentinus, Bonifacius Collensis Alexandrinus, et Paullus Consiliarius Romanus. demum a Paullo III concilij oecumenici celebrationem persequente euocatus, huius seculi anno XXXVI in cardinalium collegium cooptatus est; varia hominum Fama ob id iactatus, cum quidam sanctissimum virum a tranquillioris vitae portu ad publicae administrationis fluctus se reuocari passum summis laudibus extollerent,
alij id factum vt leuitatis et ambitionis plenum improbarent. in eo inunere cum morum grauitate, doctrinae praestantia, eloquentia, et in dicenda sententia libertate magnam auctoritatem adsecutus esset, auctor Pontifici fuit, vt inquisitionis tribunal ad pullulanteis eo tempore prauas de relligione opiniones reprimendas opportunum, vti rebatur, ac necessarium remedium institueretur. tandem Pontifex renunciatus, et in memoriam optime de se meriti Pontificis Paullus IIII dici voluit. rogatus statim post adeptam dignitatem, quanam ratione et ipse et Io. Alphonsi fratris filij victuri essent, Magnifice, inquit, et vt summum principem decet. itaque magna ac sumptuosa admodum pompa coronam a Io. Bellaio episcopo Ostiensi sumpsit, et ita seueritas illa, ex qua emendationem in ecclesiastica disciplina quidam sperabant, plerique verebantur, cito in superbiam vertit. in interregno magni Romae et licentiosi motus extitere; nam in Maffeorum domo, quae inter nobileis censetur, vnus fratrem cum vxore ac liberis immaniter trucidauit XVII Kal. Iunias, vixque populum lasciuientem a licentia cohibere potuit dispositis per plateas militibus Guidus VbaldusVrbini dux, qui forte aderat. venerat eo et paullo ante Marcelli mortem Hercules Ferrariae dux Cardinali fratri praesto futurus. interea captis Senis et introductis VII Germanorum delectorum et Hispanorum VI vexillis, illato praeterea copioso comeatu, cum Melenianus Belcarum se contulisset, Cosmus vt reip. statum ordinaret, cum id sine expresso Caesaris mandato facere recusasset Franciscus Toletanus, Angelum Nicolinum rerum vrbis apprime gnarum eo mittit. delecti XX secundum vrbis regiones maxime Gallis infesti, quibus reip. summa commissa est, praeterquam armorum, quae penes Caesarianos mansit: idque vt eo vsque locum haberet decretum, donec aliter Caesari visum fuisset. mox arma omnia ciues deponere, quod eorum fides Cosmo suspecta esset, Ilcini-monte tam vicino, quo se Marius Bandinus, Hier. Spanocius, Iulius Vierus, Ambrosius Nutius Zucantini et Landucij receperant, et in Dominici Fanum, quod instar arcis erat, comportare iussi: quae res prae ceteris eorum animos male habuit: ademptis armis pariter et libertatem adimi in secreto querentibus omnibus. introducta praeterea III Germanorum vexilla, et II leuis armaturae alae. Sanflorianus armatis praeerat, qui humanitate quantum poterat, eorum qui remanserant lenitis ingenijs beneuolentiam omni officio demerebat: nam instaurata ipsius cura fontium castella, et aquaeductus subterranei in popularium gratiam restituti, qui a Florentinis durante obsidione amputati fuerant. sed irrita fere eius opera fuit, cunctis aeque Caesaris ac Cosmi iugum exosis, et alijs, quibus ferendis armis par animus, Ilcini-montem, alijs vitae quietioris cupidis cottidie Vrbeuentum ac Romam secedentibus. his actis consilium initum est de aggrediendo Herculis portu et nostris inde expellendis, vt Etruria omnino a Gallis secura esset. sic enim iudicabat Cosmus, quandiu Galli statione illa potirentur, fore, vt oppida et arceis, quas in Etruria tenebant, milite ac comeatu firmare, sicque contra omneis impetus nullo negotio tueri possent: nam cum iam praecipua in Corsica loca occupassent, ijs ex Prouincia facile esse per Corsicam in Etruriam quouis tempore vel cum exigua classe tuto comeare. dissentiebat tamen Melenianus, et rem periculi ac difficultatis plenam esse dicebat: siue quod bellum ducere quam conficere mallet, siue quod de euentu veritus, gloriam expugnatione Senarum partam in minoris momenti oppidi oppugnatione nollet amittere. vicit tandem Cosmi sententia, et firmata idoneo praesidio vrbe, Chapinus Vitellius cum V OIO circiter Germanorum et Hispanorum, et qui reliquus erat, equitatu castra mouet, et Corsinianum versus, quod a nostris tenebatur, iter facit, praemiserat Cosmus Io. Passalinum Pistoriensem muniendorum locorum peritum et Alifanum rei tormentariae apprime gnarum, qui Orbitello profecti portum Herculis et munitiones supra et circum a nostris exstructas diligenter contemplati, commode locum expugnari posse retulerunt; eoque maiore animo in id incumbendum censuit Cosmus. admotis tormentis statim deditum Corsinianum, cui Iacobus Puccius cum praesidio impositus est; mox et Kyriaci Fanum ac vicina aliquot castella. inde iusso secum portare quattuor dierum viaricum milite Vitellius Ilcini-montem versus praedas agit, et Grossetum tandem
conuerso itinere Herculis portum petit, Campilia ante in potestatem redacta, quae a Metello Vrbeuentano cum C peditibus tenebatur. in collibus, quae oppido imminent, munita castra, et exposita tormenta a Cosmo summissa, quae Andreas Auria, qui re bene in Corsica gesta, ad Stephani Fanum appulerat, secum aduexerat. eo mox sub exitum Maij Florentia venit Melenianus a Cosmo persuasus. Strozzius in arce erat, cum paullo ante in oram maritimam descendisset, quod loco illi et Grosseto metueret: qui vbi per captiuos Hispanos de hostium consilio cognouit, et oppidum ac munitiones per homines peritos ab ipsis exploratas, ex eorum verbis conijciens id quod erat, nouam munitionem ante propugnacula iam exstructa excitare aggressus est. diuersa parte Cosmus, ne agro circum vastato miles a victu laboraret, hinc Liburno Orbitellum, hinc Politiano, Luciniano, et Arretio largum comeatum in castra comportari curauerat: magnum praeterea fossorum numerum conuenire iusserat. arx colli erecto, qui portum superstat, insidet, cuius radices in continuos et inaequaleis colleis paullatim assurgunt vsque ad Argentarium montem, qui in mare Tyrrhenum porrigitur, et arci ac portui simul imminet. per eos colleis nostri munitiones exstruxerant, vt arcem ac portum subiectum defenderent, in ijsque praecipuum propugnaculum fuit, quod ipsi Vulturinum dixerant, expositum ad occidentem. alterum VIItrionem spectabat, quod Struncum vocabant. tertium ijs recenter addiderant S. Hippolyti de nomine appellatum, quod vtrumque tegebat; praeterea in collibus per interualla militem idoneis locis disposuerant, vt aditum venienti hosti intercluderent, minus prudenti consilio; quod pluribus locis sparso milite vireis diuiserant, quibus coniunctis ad impetum hostium sustinendum opus erat. ij erant partim Galli et Itali, partim Heluetij circiter OIO. ad fauceis vero portûs in tumulo, qui fluctibus exstat, ad prohibendas hostilium triremium excursiones aggerem excitauerant et locum milite firmauerat. ad S. Hippolyti munimentum primus impetus a Meleniano factus; quo capto per colliculi dorsum in Vulturinum et Struncum verberatio facile dirigi poterat, et inde in arcem ac portum despectus erat, quibus rursus propugnaculum pro munimento imposuerat Strozzius. eo Vitellius cum OIO IO partim Germanis, partim Hispanis summo silentio sub noctem profectus, duobus abhinc milliaribus consederat: inde paullo ante auroram locum nondum bene munitum nostris deiectis nullo fere negorio impetu occupat: quo capto deinceps tormenta commode subuecta, et propius alias munitiones atque arcem ipsam admota sunt. biduo post nostri insula Herculis, quae portûs angustias obstruit, a Vitellio deturbati, ita vt Auriana classis propius adpellere posset, intercluso nostris libero exitu, ne inde in Corsicam, inde Centumcellas deinceps, vt antea, liceret comeare. cum interea Ilcini-monte profectus Bentiuolius Clusio et vicinis locis educto milite, omnem circa Folianum et Politianum agrum vastaret, quo hostem ab obsidione reuocaret: Cosmus contra, vtpote a tergo securus, Senis, Corsiniano, Cortona, Arretio euocatos praesidiarios in Clusium agrum emittit, qui contraria populatione nostrorum impetum matura iam messe prohiberenr. ijs ductor praeficitur Ludouicus Martinengus, qui tunc Cosmo militabat. ad portum Herculis mox admotis tormentis Struncus verberatur, altitudine ceteras munitiones superans, post verberationem acer impetus ab Italis et Hispanis factus, in quo praecipue Vitellij virtus enituit, qui calore pugnae pene ducis oblitus eo die strenui militis partes impleuit. sed repulsi hostes primo multis ex suis amissis; ingenti etiam nostrorum iactura, ex ictu tormenti Alexandro Interamnate semimortuo relicto, qui anno superiore ad Montem-catinum captus fuerat. cum nostrorum animos is casus fregisset, Strozzius, qui de exitu vereretur, nec sua praesentia, quod sperauerat, praestitisset, nocte insequenti clam cum Montalto et Flaminio Vrsino oppidum deserit, et relicto Christophoro Vrsino Capella, qui praeesset, secunda tempestate vsus Centumcellas pergit, atque inde mox, cum non satis Pontificiae ditionis oppido fideret, Montem-altum Farnesiorum castellum se contulit. quod vbi intellexit Melenianus, eo maiore diligentia obsidionem vrget, quod Strozzij discessu infractos praesidiariorum animos videret, et Turcicae classis aduentum, quae iam in Calabriae
conspectum venisse nunciabatur, anteuertendum duceret. itaque maiore impetu instaurata ad Strunco verberatio: quam nequicquam nostri primo sustinuere; nam statim ordinibus confusis locum deserunt, multis ex suis desideratis, pluribus captis. quo facto nulla mora interposita Vulturinum aggreditur Melenianus, et alia parte verberatione instituta, alia scalis admotis cum imperum fecisset, diffugientibus pariter nostris facile loco potitur: quia vero munitio illa oppidi muro ea parte summe infirmo coniungebatur, statim promotis tormentis in eum verberatio directa, muroque deiecto eadem alacritate miles insilit, et magna strage edita occisis inibi CCCC circiter oppidanis viris, feminis, infantibus, praesidiarij in arcem compelluntur, qui mox quantumuis Capella contradicente et exulibus Florentinis fidem eorum obtestantibus, se Meleniano sine condicionibus dediderunt. capti Lud. Nobilis Strozzij familiaris et strenuus dux, P. Paullus Tusingus, Gaurus Fucecius, Camillus Martinengus, et Alexander Saluiatus Petri F. qui Florentiam perductus postea Cosmi iussu securi percussus est. captus et Othobonus Fliscus Ludouici frater coniurationis Genuensis particeps, et in manus Andreae Auriae traditus, vt sumpta de eo ad arbitrium poena Ianetini agnati mortem vlcisceretur: qui miserum iuuenem culleo, instar paricidae, insutum in profundum demersit. quod factum, vt indignum ea virtute atque aetate viro, prudenter silentio praeteriere, qui eius vitam scripserunt, id vnum videlicet in tantae moderationis duce reprehensione dignum iudicantes, quem omni laude posteritati commendandum susceperant. maiore ac vix excusanda immanitate in exanime Leonis Strozzij paullo ante ad Scarlium interfecti corpus saeuitum est, quod ibi repertum in mare pariter abiectum fuit. id actum VIII Kal. Iul. ab ea expeditione discedens Auria, quo classis Turcicae impetum sustineret, Genuensibus auctor fuit, vt Florentij Fanum moenibus nudaretur, ne magno eius instaurandi ac custodiendi, neque multum necessario sumptu resp. grauaretur. cuius consilium secuti illi rem per Io. Andream postea executi sunt. capto Herculis portu et intercluso nostris per mare in Etruriam appulsu, res Gallica in ea prouincia labare cepit, quam Brissacus virtute ac diligentia sua in Subalpina regione fulciebat. is nementione pacis iniecta interea ab hoste opprimeretur, ad bellum necessaria diligenter comparauerat, et IIII Eid. Iunij Casalio exercitum eduxerat. in eo erant Gallorum vexilla XVII, quibus praeerat Boniuetus; Germanorum VIII, Heluetiorum VI, alae equitum XII, leuis item armaturae III, ductore Henrico Momorantio Danuilla, ipsa Danuillae ala, altera Franc. Bernardini, tertia Bironij cum parte alae Motagondrinij: subsequebantur IIII muralia tormenta et II maiores colubrinae omni apparatu instructae, eodemque die IO circiter a Pomario castello passibus castra posita sunt. Danuilla cum Motagondrinio, Bernardino, Bricomotio, et Gordio vsque ad Valentij conspectum processerat, quo et hostes de nostrorum aduentu certiores facti cum III tormentis campestribus venerant, et dispositis in saltu vicino insidijs latebant nostros operientes. sed fessis a via peditibus cum periculosum videretur per impedita loca vlterius progredi, hinc inde discessum est. postridie Pomarium verberatur, et post C circiter displosos ictus a praesidiarijs, qui CXXX numerati sunt, deditur. capto Pomario Valentium versus promota castra, praemisso Danuilla cum leui armatura, quod per loca angusta et vineis consita iter faciendum esset. eum sequi iussus Terrida et Grimorius cum parte equitatûs, et mox Boniuetus cum toto peditatu, vltimum agmen ducebat Brissacus cum Germanis et Heluetijs, quorum custodiae machinae bellicae concreditae erant. cognito nostrorum aduentu, tam praesidiarij, qui in oppido erant, quam qui extra in Padi ripa hospitium habebant, in aciem exeunt eductis IIII campestribus tormentis. displosa vtrinque initio tormenta; sed quia hostes huc illuc sparsi leuibus proeliis nostros lacessebant, fiebat, vt minimum a tormentis infestarentur. itaque iussus Danuilla cum XXX circiter equitibus cominus in eos impressionem facere, quam cum non nisi conferto agmine sustinere possent, protinus densatis cuneis concurrunt, et superuenientibus Terrida ac Grimorio acriter certatur. repulsi tandem ad fossam vsque hostes, sauciatis ex nostris Iac. Angenneo Rambulieto et Sala. Bironi ac Buterij legati, qui
in manus hostibus inciderant, instantibus nostris liberati sunt. tunc vero vbi omnes hostium copiae se collegere, tormentis agi ceptum, sic vt pedites in oppidum se recipere, equites locum inter oppidum et coenobium, quod oppido subest, occupare coacti fuerint. insequentibus nostris ingens puluis quasi equitum aduentantium e longinquo apparuit: eoquem Danuilla cum suis pergit: nec illi certamen primo detrectabant; verum vbi propius Valentium accessere, cum obuios habuissent scloppetarios aliquot Hispanos, ijs medijs obliquata fronte elusis nostris recta in oppidum contenderunt. heic propter exortum puluerem cum conspectus vtrisque ademptus esset, adempta pariter acrius pugnandi occasio, ita tamen vt nostri loco potirentur, in quo, vtpote inter oppidum et Padum posito, cum commode castra metari non possent, vltra tormenti iactum recesserunt, et inde cum maior numerus praesidiariorum intus esset, quam extra obsidentium, Brissacus ad Saluatoris Fanum in Monferratensis agri confinibus situm castellum suos ducit V ab Alexandria milliaribus, quod post CCC circiter ictus displosos deditionem fecit. relictis signis dimissi praesidiarij incolumes cum ensibus. pleraque vicina castella occupauerat Brissacus, quae cum induciarum spes frustra fuisset, moenibus nudari iussit, ne rursus vsui hosti essent. tunc et Volpianum, quod comeatûs penuria laboraret, lenta obsidione premebatur, ducto etiam a nostris aggere ad eam partem, quae Duriam spectat; quo nomine duo sunt fluuij ex Alpibus in subiectam planiciem descendentes, et eam regionem vulgo Canauensem dictam vtrinque ab ortu et occasu claudentes, quorum is qui Duria Baltea vocatur, in Padum haut longe a Crescentino exoneratur; alter vero, qui Duria Riparia appellatur, et iuxta Druentiae contrario cursu occidentem versus tendentis. et in Rhodanum influentis fonteis oritur per Segusionem decurrens, tandem in Padum consimiliter paullo infra Augustam Taurinorum mergitur. id difficilem hostibus auxilio venientibus acces sum reddebat, interiectis tot fluuijs. iam Ferdinandus Aluarus Toletanus Albae dux a Philippo Angliae rege missus per dispositos equos Mediolanum venerat prid. Eid. Iunias, vt rei bellicae in Italia cum summo imperio praeesset, amoto omnino a rerum gubernaculis F. Gonzaga. quod a Ruisio Gomesio Silua cubiculariorum principe, qui tunc in regis sui gratia praecipue florebat, procuratum plerique scribunt qui superbum et ambitiosum Albani ingenium subueritus eum procul ablegare, et Gonzagam, cuius tractabilius ingenium sperabat, incomitatu regis remanere, reip. et propriae dignitatis interesse existimabat. quod tamen Gonzaga, qui tunc in Caesaris aula erat, et reditum in Italiam suum vrgebat, nunquam concoquere potuit, quamtumuis eum per humanissimas litteras Philippus demulceret, et Silua ad patientiam hortatus in posterum bono animo esse iuberet. nam ille, qui plus dignitati suae, quam eorum prudentibus monitis tribuebat, vt caussa sua discuteretur, et existimationis suae ratio haberetur, ante omnia petebat. caussa igitur cognita cum eum tandem Caesar a criminibus obiectis [reading uncertain: corrected by hand] innocentem declarasset, et acta ac dicta contra eum vt calumniosa ac nullius momenti pronunciasset, accusatoresque grauiter castigandos decreuisset, sanxit, vt aes omne alienum, quod ille in belli Parmensis et Subalpini sumptus contraxerat, dissolueretur, ac praeterea XXX OIO aureorum ei dependerentur. insuper in rei bene pace ac bello gestae fidem Sanseuerina vallis in agro Neapolitano cum VI OIO aureis annui reditûs ac pensione X OIO aureorum; militia item ordinis Alcantarensis III OIO aureorum annui reditûs Andreae filio attribueretur. ac postremo honorarij ergo ad sacri consistorij consiliarij dignitatem in eius gratiam praesidis titulus adderetur. id III Eid. eiusdem mensis Bruxellis actum et Caesaris manu subscriptum ac sigillo firmatum, cum per Erastum ab epistolis primarium ministrum ad Gonzagam perlatum esset, et omnem operam daret Gomesius Silua, qui aderat, vt Gonzaga Caesaris iudicio acquiesceret, et hoc sibi satisfactum pro tempore existimaret; contra Gonzaga, vt pristinae dignitati restitueretur, instaret, aut saltem Belgio praeficeretur; post crebros vltro citroque repetitos in Angliam et Belgium itus et reditus, cum nihil Caesar et Philipp. F. mutarent, ille indignatus petita ab vtroque licentia in Italiam priuatus discessit. vbi igitur Alban. in Italiam venit, potentissimo ac florentissimo
exercitu in Insubribus ad Ripam-ruptam, coacto de Volpiano obsidione liberando inter duces consultare cepit. in eo erant XXX OIO Germanorum, Italorum, et Hispanorum peditum, VI OIO circiter equitum, XXV omnis generis tormenta. cum magnae difficultates initio occurrerent, eas Caesar Magius prudenti consilio soluit, cum diceret aggerem in Duriae ripa a nostris erectum exiguo negotio duorum tormentorum ope posse deijci, ac deinceps exercitum citra periculum transmitti; insuper viaticum in quattuor dies ferendum cum pontonibus, quibus vterque fluuius itu et transitu permeari posset. itaque Salugiam profecti inde Piscariae marchionem cum Garsia Toletano mittunt, qui rem vti proposita fuerat exequeretur. sed non expectato eorum aduentu nostri, qui exiguo numero in aggere erant, Brissaci iussu X Kalend. VItil. ab obsidione discedunt, et liberum hosti ingressum in oppidum relinquunt, in quod mox duobus diebus continuis annona sub exitum Iulij copiose illata est. eodem tempore Trinitatis comes Valfenera egressus cum CCCC equitibus et IO peditibus, vt agrum circumia centem, qui a nostris tenebatur, depopularetur, in nostrum equitatum imprudens incidit, aquo caesus ac fugatus est, multis ex suis interfectis. incendebat nostros seuerum Albani factum, qui nuper cum Casalium oppugnaturus crederetur, Fraxinetum ad Padum vi ceperat, et duce in crucem acto, atque Italis omnibus occisis, Gallos remo addixerat. Volpiano comeatu ac milite firmato Albanus per pontones et crateis Duriam Balteam cum exercitu transmittit, et per Liburnum itinere facto ad Iacobi Fanum nuper a Brissaco muniri ceptum castra ponit, quo se incluserant Bonniuetus et Ludouicus Biragus cum IIOIO Gallorum, II Germanorum vexillis, quorum dux Rocandulfus comes, II Italorum, et C equitibus Epirotis, quib. Theodorus Bedenius praecrat. sibi persuaserat Albanus nostros, cum primum de eius aduentu cognouissent, protinus eductis tormentis locum deserturos. sed contradicebat Magius, qui vero simile negabat Bonniuetum Gallici peditatûs praefectum et Lud. Biragum sollertem iuxta ac strenuum virum eo temere venisse, vt inde ad primum strepitum turpiter exirent; proinde tutius esse Mafinum aggredi, aut Eporediam ipsam, in qua capienda minus negotij subesset. cum nihilominus in proposito perseueraret Albanus, ad primum aduentum prarsidiarij egressi tanta alacritate cum hoste conflixere, vt Raimondus Cardona, qui tormentorum praefectus erat, eorum impetus aegre sustinuerit; vixque quo minus tormenta in nostrorum potestatem venirent, impedierit: vulneratus ipse grauiter, et Alexander Carpeniae comes. verberatio deinde instituta contra murum, qui Bonniueti et Danuillae propugnacula interiacebat. sic enim inter duces distributa, de eorum nomine appellabantur. verum ea verberatione parum profectum, Magio et Cardona semper altercantib.; per XV dies oppugnatio frustra tentata displosis OIO OIO et IO CCC ictib., tot enim numerati sunt: nec toto eo tempore fossae aggerem muro oppositum hostis occupare potuit. Bonniuetus ipse pugnae calore prouectus in propugnaculum de suo nomine dictum clipeo tectus insilijt, et diu hostium vultus et ora contemplatus scloppetorum grandine nequicquam eum vndique petente, vix tandem a suis intra pomerium retractus est. fama de oppidi obsidione sparsa, cum res non nisi proelio dirimi posse videretur, summissa a rege auxilia fuere: quorum de aduentu vbi cognouit Albanus, multis amissis ex suis iamque fere dissipato exercitu ab obsidione discedere, et retro Vercellas recipere se coactus est. in itinere Gabiam castellum et Martini Fanum capta, quae mox festinatis operibus muniri imperauit. haut longe a Casalio, quod VI Kalend. VIIbr. ab hoste insidijs frustra tentatum est, iam aliquot Hispanos introduxerat Albanus in cuiusdam viduae domo abditos, qui noctu irrumpentibus suis statione caesa praesto futuri erant. sed irritum id consilij fuit, deprehensis litteris, quibus dies dicebatur et dabatur signum cum ab muliercula in cophino inter olera deferrentur. eodem die et nostri de capienda Asta scalis admotis consilium inierant; sed breuiorib. scalis repertis, conatus itidem frustra fuit. hi casus vt Albani iactationem, qui se XX dierum spatio totam Subalpinam regionem sub potestatem redacturum promittebat, vanitatis arguerunt: ita nostris ad maiora audenda animos fecere. itaque Volpianum aggredi placuit, quod
vt rebus nostris magnopere incommodabat, quippe in meditullio eorum locorum, quae rex tenebat, situm, ita loco capto magnam accessionem fieri extra dubium erat. deliberationem eam confirmauit, quod ex medico quodam resciuerat Brissacus CCCC circiter praesidiarios tunc temporis ex morbo decumbere. in oppido omnino erant V signa ex Italis, Germanis, et oppidanis ipsis conflata, CCCC circi ter equites, cum ala leuis armaturae Caesaris Magij qui oppido praeerat, et cum tunc cum Albano esset, vt suppetiae obsessis ferrentur, vrgebat; quod commode fieri posse dicebat, si Albanus ad Gassenum castra promoueret, vbi vado reperto facile nostros ab obsidione auerteret. sub Augusti finem conuenerunt ad Balengij Fanum omnes nostrae copiae Claudio Lotaringo Aumalio ductore; in queis erant Gallorum peditum XXII vexilla, Germanorum VIII signa, Heluetiorum VII, XV catapractorum, IX leuis armaturae equitum alae: quae omnes copiae, vt Monlucius scribit, V OIO peditum, OIO cataphractos, OIO CC leuis armaturae equites efficiebant. obsidioni etiam interfuere, praeter Aumalium ac Brissacum, equites torquati Angianus et Condaeus Borbonij fratres, Iac. Sabaudus Nemorosij dux, Fr. Gufienus Bonniuetus, Franciscus Vindocinus Carnutum Vicedominus, Io. Grongnetius Vassaeus, Arturus Cossaeus Gonnorius Brissaci frater, Lud. Biragus, et qui vltimus superuenit, Blasius Monlusius: praeterea ingens primariae nobilitatis numerus, quae ad proelij famam vltro e Gallia in Italiam aduolauerat. ita dispositus erat peditatus, vt tribus locis oppidum et arcem cingeret: Heluetij ad eam partem quae Padum spectat, hospitium habebant: Germani inter Volpianum et Lignium, Galli ad maius arcis propugnaculum stabant: Aumalius cum Borbonijs, Nemorosio, ac proceribus ad Balengij Fanum substituerat, OIO ab oppido passibus; Danuilla leuis armaturae dux longius ad Monte-marium recesserat, OIO OIO ab vrbe passibus, cum sua equitum ala ac praeterea CC cataphractis, et IV Italorum signis eo missus, vt Duriae transitum Trino ac Crescentino venientibus impediret. missus et Rochus Castanaeus Rupipozaeus, qui Brindiciae vada seruaret; is Emanuelem Lunam ab Albano cum IO C scloppetarijs Hispanis et Italis missum et Pontem-Sturae profectum, vt auxiliareis oppido inferret, cum noctu summo silentio Padum transmisissent, intercepit, ita vt magna strage edita vix ex toto illo numero XXC cum Luna ipso incolumes in oppidum peruenire potuerint. dum insequuntur nostri fugientibus immisti, tumultum ante arcem excitatum et fossa inter arcem ac propugnaculum ducta vallatum inuadunt, et fossam ipsam occupant. inde verberatio tribus partibus instituta; ad maius arcis propugnaculum V muralia tormenta directa, IIII ex Monlucij consilio, qui cum Aumalio ipso et Feguerio haut citra periculum locum lustrauerat, perforato aggere qui muro opponitur, ad eam partem disposita, quae oppidum et arcem interiacet; IIII denique ad illam partem in qua Heluetij hospitium habebant. biduo antequam ad propugnaculum, quod arcem tegebat, fossa duceretur, Chippius campiductor noctu sumptis indusijs albis cum aliquot delectis in oppidi fossam insilierat, et in imo positas munitiones, quae vtrinque vallum defendebant, deiectis inde praesidiarijs occupauerat. eodem tempore dum verberatio continuatur ad maius propugnaculum tres cunei acti. XIX diebus ac noctibus continuata verberatione, cum in eo essent, vt in cuneos ignis immitteretur, omnes statim ad impetum faciendum parati ante ruinam constiterunt, ipsique Borbonij, Nemorosius cum Bonniueto, Lud. Tremollius, Gilbertus Leuius Ventadorius, Vrfeus, Vidus Dallonius Luda, Caumontius Lausunius, Cl. Castreus, Surchius Malicorneus, et Viuonus Castaneus cum ijs erant. igne immisso et inferiore propugnaculi fornice subuerso multi ex hostibus absorpti sunt, continuoque nostri insiliunt ac loco potiuntur, et dum fugienteis insequuntur, multos ex ijs occiderunt, praesidiarijs, ne nostri cum hostibus in arcem permisti ingrederentur, portas occludentibus. in eo conflictu in quo Borboniorum, Nemorosij ac ceterorum procerum de periculo securorum praecipua virtus fuit, interfectus Caesar Toletanus Albani fratris F. et Garcilassus Vega magnae virtutis dux capti Sigismundus Gonzaga et Lazarus stipatorum Albani praefectus. infelicior nostrorum successus fuit in ruinam alia parte eodem tempore
irrumpentium; nam cum scalis primo in fossam descendendum esset, et inde in murum enitendum, artificiosorum ignium fulgetra, saxorum imbre, contis, scloppetorum ictibus nostri tandem cum iactura post acre certamen repulsi sunt, et Tuttauilla Creantij comes saxo in capite ictus ex vulnere paullo post decessit. quamuis is casus laetitiam de occupato arcis propugnaculo conceptam aliquantum delibasset, Aumalius tamen prosperi successûs spe plenus protinus ex Monlucij consilio tormenta duo in propugnaculum subuehi imperat, vnde in arcem verberatio torqueri posset. quo animaduerso praesidiarij, qui facto virium periculo impareis se ad sustinendos nostrorum impetus viderent, postridie, qui fuit XII Kalend. VIIIbreis, ad colloquium descenderunt, et vt honestius deditio fieret, vt L ictus contra arcem displo derentur, obtinuerunt. ita impedimentis omnibus saluis cum armis, signis explicatis, tympanis sonantibus hostes oppido emissi sunt, et Danuilla ductore Trinum vs que incolumes deducti. capto oppido, quod XX annorum continuis excursionibus ac depraedationibus in summam opulentiam excreuerat, illud continuo moenibus nudari placuit: quod summa celeritate conuocatis vndique rusticis, qui inde summas iniurias tanto tempore acceperant, Brissacus executus est. interea. Albanus munitionem ad Sturae-pontem ceptam, quantum poterat, vrgebat. eo in oppido arx est rupi imposita, in quam Lud. Sfortia a suis proditus sub custodiam a Ludouico XII coniectus fuit: magni momenti locus, quod eo munito Augustam Taurinorum Casalio per aquam venientibus quodammodo iter praecluderetur. itaque victor exercitus eo perrexit, Duriaque stratis pontibus transmisso prope Crescentinum promota castra, vbi magnis et crebris velitationibus interim certatum est. alteris castris Aumalius Liburnum venit, et postridie Villam-nouam haut longe a Casalio; quo eodem die Danuilla et Rupipozaeus cum leui armatura in aliquot pedites Hispanos, qui comeatum ac duas colubrinas ad Sturaepontem deducebant, necopinato inciderunt; cum ijs que iniquo loco congressi inter angustas conualleis sigillatim carpti et vndique circumuenti multis ex suis seu captis siue occisis, vix tandem se periculo explicuerunt. legatus Pelusij ibi desideratus, et Rupipozaeus ipse grauiter vulneratus. dum Casalij transsPadum exercitus traducitur, agitatum inter duces, Sturaepontem, an Montem-Caluum tentari expediret. cumque Montem-Caluum peti placuisset, ad pontem Sturaeequitatus pugnam ciet, dum interea peditatus pertransiret. noctu admotis scalis oppidum sine sanguine a Saluasone Casalij praefecto captum est; nam infirmum admodum erat. plus in arce negotij fore apparebat. et cum in propugnaculum, quod portae ad dextram incumbebat, verberatio directa esset, impetu facto nostri primo repulsi sunt. munitio in ima fossa suberat, ex qua hostes porrecta in latus eiaculatione nostros fossam ingredienteis summouere poterant. itaque in pontem a Calliaco directa III tormenta, quibus pontem confractis catenis deijci, et deiecto ponte ipsam arcis portam perfringi posse sperabatur. cuneus insuper sub propugnaculo actus. venerat eo Thermus a rege missus, vt cum summo imperio praeesset; sed cum intellexisset tot principes ac proceres, qui aderant, ei grauate parituros, vt erat prudenti et moderato ingenio, potestate sibi concessa vti noluit. verberatione facta arcis praefectus, vbi se in eas angustias coniectum videt, de exitu citius iusto veritus, non expectato dum nostri impetum facerent, Non. VIIIbribus deditionem paciscitur in has conditiones; vt rebus saluis cum armis, explicatis vexillis, et sonantibus tympanis egrederetur, abducto secum, quo honorificentior esset discessus, vnico ex arce tormento, quod tamen temone et rotis confractis illi facere non licuit. cum tam honorifica deditione sibi tutus videretur, Sturae-pontem profectus recta ad Aluarum Sandaeum oppidi profectum rem excusaturus tendit; sed ille nihil cunctatus, quod indignum nomine Hispano factum existimaret, hominem non auditum statim in furcam agi iussit. magni momenti fuit is successus, quod et oppidum ante Albani oculos captum esset, cuius adeo formidabilis aduentus in Italiam fuerat, et eo capto Sturae-pontis excursiones frenabantur, et Casalij cum Augusta Taurinorum commercium et nauigatio securior reddebatur. ibi commorante XL amplius dies exercitu, tempus militi reficiendo idoneum,
lasciuientibus otio et rerum prosperitate nostrorum animis, vltro a Nemorosio inuitati hostes, si qui vellent virtutis periculum facere, et aduersis lancearum ictibus decernere. iam antea, quando ad Valentium nostri certauerant, D anuilla tubicine misso idem a Piscariae marchione petierat: et ille quidem condicionem acceperat, sed morbo impeditus, vt expectaretur, dum conualesceret, obtinuerat. tunc vero renouata sponsio; et Thermus cum IO equitibus et CC scloppetarijs exijt, certaturis praesto futurus, si quid hostes contra fidem datam molirentur. primus Nemorosius cum Piscario concurrit bis irrito conatu; tertia vice hastae vtrinque confractae, sed neutro vulnerato. proximus Classius Vassaei grandior natu filius, cum Malaspinae marchione comparatus certauit infelici exitu; nam adacta trans ceruicem hasta deiectus est, et paullo post ex eo vulnere decessit, nec fencior fuit Gasparis Bollerij Magnesij Rupipozaei legati sors, qui cum Alabensi Hispano conflixit, et accepto pariter in ceruice vulnere quatriduo post mortuus est. verum aduersam nostrorum fortunam vltus seu solatus est Moncatus Piuarsij signifer, qui Franciscum Carafam Pontificis agnatum commissis hastis transfodit, et humi exanimem strauit. inde post gratias, vt fit, perhumane actas et amplexus vtrinque datos disceditur. rem paullo aliter narrant Itali: nam Nemorosium a Piscario leuiter in brachio ictum, et a Nemorosio Piscarij equum vulneratum contra dictam in certamine legem memorant. praeterea cum Nemorosio venisse non Magnesium, sed Noallium, virum nobilitate et virtute insignem, de quo in Metensi obsidione diximus; et Georgium Manricem, non Malaspinae marchionem cum Classio conflixisse scribunt: eum vero, qui cum Noallio comparatus est, Caesarem Millortium vocant e Scotia oriundum. de cetero cum nostris conueniunt Brissacus, illato in Montem-Caluum comeatu et impo sito A. Dallio Piquinio Samarobrigae Ambianorum vicedomino cum idoneo praesidio inde discedit; et quia iam autumnus inclinabat, in hiberna copias dimittit. dum quisque ad praesidium sibi a Brissaco destinatum digreditur, Claramontius, qui Casalium petebat, a Piscario, qui in insidijs inter Montem-Caluum et Casalium cum IO circiter leuis armaturae equitibus et CCC scloppetarijs latebat, interceptus est, et amissis omnibus im pedimentis ac XXX ex suis vix cum vexillo se Casalium recepit. sed damnum paullo post Saluaso vltus est, qui iuxta Alexandriam cum II equitum Italorum alas diuertisse resciuisset, eo noctu cum IO scloppetarijs et XXX circiter equitibus ex Claramontianorum reliquijs, VI Eeid Xbris profectus, eos, dum cibum sumerent, intercepit: desiderati ex hostibus amplius LX, multi praeterea equi magni pretij in nostrorum potestatem venere.
[Gap desc: lib. XVI. etc.]