CAMENA Early Modern Latin Texts

IOHANNIS SLEIDANI, DE STATV RELIGIONIS ET REIPVBLICAE, CAROLO QVINTO CAESARE, COMMENTARII VARIA AC MVLTIPLICI RERVM VTILISSIMARVM COGNITIONE REFERTI, NVNC RECENS ACCVRATA DILIGENTIA, SVMMAQVE FIDE RECOGNITI, ET NOVIS SVMMARIIS SINGVLORVM LIBRORVM, PRO FACILIORI RERVM COGNITIONE, ET INVENTIONE, AVCTI, ET ILLVSTRATI. Auctor Iohannes Sleidanus ad Lectorem. MVlti queruntur multa per hos libros, Occultarerum sparsa negotia, Ornata nusquam gratia, Omnia Vera, sed obticenda. Plures queruntur, plurima suscipi, Indigna, summo cum scelere et probro, Ad supprimendam Veritatem Religionis, et innocentes. Vtrisque causae sunt querimoniae: Sed iustiores, pars habet altera. Haec Lector, ut ne te laterent, Causam habet Autor, ut ista scribat. ADIECTA EST ETIAM APPENDIX, SEV CONTInuatio eorundem Commentariorum, Ab anno Christi M. D. LVI. quo Autor e Vita excessit, vsque ad praesentem M. D. LXVIII. Annum, ex fide dignissimis historijs ad publicam vtilitatem collecta. Auctore Viro Clarissimo D. Iustino Goblero, Goarino, V. I. Doctore. Cum Indice Rerum omnium locupletissimo. [gap: illustration] FRANCOFVRTI AD MOENVM, PER PETRVM Fabricium, impensis Hieronymi Feyrabend. ANNO M. D. LXVIII.

[note: 1540.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XIII.

Protestantes respondent ad postulata Caesaris, atque multis argumentis probant se potius rationem habere pietatis et religionis, quam incumbere transferendis ad se Ecclesiarum bonis et facultatibus. Confutant etiam argumenta regis Angliae. Caesar cum animaduertisset in Gandauenses, dat literas, quibus conuentum indicit protestantibus, ad quas respondent. Pontifex mittit legatum Farnesium illum, qui Lutetia profectus cum Caesare fuerat in Belgium. Hic longa oratione in illos inuehitur. Interim rex Galliae in amicitiam admittit principem Cliuiae, cui neptem e sorore dat in matrimonium. Pontifex hoc tempore bellum faciebat Perusinis. Angliae rex Annam Cliuensis principis sororem repudiat. In conuentu Haganoae de quibusdam religioni capitibus transigitur: reliqua differuntur in conuentum, quem Ferdinindus indicit Vuormaciae, quo Granuellanus cum nauium praemisisset, venit, et orationem habet. Sequutus est Campegius legatus pontificius, qui orationem ipse quoque habet, colloquum abrumpitur, et tota actio ad Ratisbonae comitia reijcitur Lutherus acerrime respondet libello Henrici Brunsuicensis: vbi fit mentio pallij carissimi, quod vendit Romanus Pontifex. Inchoatur actio Ratisbonae. Caesar in Aphricam traijcit. Granuellanus librum qui Interim inscribitur, collocutoribus exhibaet: Princeps Cliuensis filiam regis Nauarrae in vxorem ducit.

[note: Responsum Protest. ad Granuellanum.] AD ea Protestantes Aprilis die vndecimo prolixe respondent: et Primo quidem permagnas, inquiunt gratias agimus Granuellano, qui Caesari semper author fuit, vt ratione causam hanc explicaret. Quae sane viturs maximam laudem meretur. Deum quoque precamur, vt hanc tam praestantem voluntatem in eo confirmet. Quid enim gloriosius, quam publicas offensiones moderatis consilijs et prudentia componere, sine caede et sanguine? Rogamus autem in vniuersum, ne quis arbitretur nos dectari simultatibus et dissensionibus Ecclesiarum, aut emolumentum aliquod captare priuatum, aut proteruia quadam a caeteris gentibus, contra multorum seculorum inueteratam consuetudinem, defecisse. Tantum enim et tam acerbum odium aduersariorum, tantos labores atque molestias, tantos sumptus atque dispendia, tot tantaque multorum annorum pericula, non imprudenter, nec incon sulto, neque temere suscepimus. Verum, vbi de doctrina fuit in Ecclesijs nata dissensio, quod olim non semel accidit non licuit nobis, hominum gratiae consequen dae causa, veritati resistere, multo minus illorum facta probare, qui magna crudelitate grassantur in homines innocentes. His nimirum tantes et tam graibus de causis, tamque pijs et veris, cogimur nos illis opponere, et secessionem facere. Notum est enim atque manifestum, magnos et intollerabiles errores, ab eis non verbo solum, sed etiam armata violentia propugnari. Magistratus est autem officium vt ab iniusta vi suos defendat. Et quoniam in crimen atque suspicionem vocari nos audimus, quasi non gloriam Dei nec emendationem Ecclesiae, sed commoda solum nostra spectemus, Granuellanum oramus, vt de eo nos ad Caesarem purget. Scimus equidem id genus calumnias ad aduersarijs longe lateque disseminari, quo veram religionem et nos in odium adducant. Sed in Senatu Caesaris, quem in hoc tam sublimi fastigo Deus collocauit, indagari veritas et locum habere sola debet, falsis omnibus exclusis delationibus. Nam quia causam illi tuentur

[note: 1540.] iniustam et infirmam, quia suos errores passim ab omnibus impugnari vident ac reprehendi, quia doctrinam Euangelij refutare non possunt, ideo sibi aliunde colorem asciscunt, et ista nos criminatione premunt, ac vulgo traducunt. Sed praeter [note: Episcoporum pro ollis studium.] officium est et valde indecorum Episcopis, quo de bonis ita Caesarem solicitant et vrgent, quasi in eo summa sit posita reipublicae Christianae: nec interim de tollendis tot tantisque vitijs et erroribus, quos ne ipsi quidem dissimulare possunt, verbum vllum faciunt. Prima sane cura debebat illis esse de religione, deque pura doctrina conseruanda in Ecclesijs. Nunc autem eo tendunt ipsorum cogitationes omnes, quomodo suas opes, potentiam, luxum atque splendorem defendant. Sciunt ipsi, non de bonis Ecclesiarum esse litem, sciunt etiam illa non a nobis expeti: sed suis impijs consilijs et oppugnationi veritatis, hoc velut vmbraculum et tegumentum obducunt, vt in huius dotrinae perinciem animos regum incendant. Nostri enim ordinis nemo quicquam occupauit bonorum Ecclesiae, quod sit alieni iuris atque ditionis, nemo quicquam ademit vlli Episcopo: sed ipsim et Episcopi iurisdictionem suam proiecerunt, postquam illa coepit minus esse quaestuosa. Sed neque rite norunt illam administrare. Deinde, quae dicuntur canonicorum collegia, plane suum obtinent. Ipsi vero contra, multas Ecclesiarum nostrarum facultates occuparunt, et suis interdicunt, ne census annuos nobis persoluant, et quum olim de facultatibus decidere quid annuum et conferre soliti sint in Ecclesiae ministros ac ludimagistros, nunc adeo nihil contribuunt, vt ciuitatibus in huncvsum sumptus sit omnis faciendus. Quae quidem ciuitates, cum et onera multa subeant, et in magnis versentur periculis, verisimile profecto non est, auaritia quadam impulsos causam hanc tueri. Sed inimici nostri, praesertim ij, qui praefecturas venantur Ecclesiarum, odiose nos apud Caesarem ita deferunt. Nobis autem esset optabile cumprimis, vt de coenobijs rem omnem Caesar exacte cognosceret, et causam sciret mutati status monastici, et quemadmodum ea bona, partim in Ecclesiae ministros [note: Pontific. rapinae. Ecclesiae status miserabilis.] populique doctores, partim alios consimiles in vsus pios erogantur. Intellige re quoque Caesarem vellemus, quomodo aduersarij rapiunt ad se, quicquid est bonorum, quomodo non coenobia tantum, sed alias etiam Eclesias plane spoliant et exuunt, ita quidem, vt intra fines ipsorum, Ecclesiae complures et desertae iaceant, et in paganismum prorsus degenerent. Prius vero, quam plura de eo dicamus, obtestamur Granuellanum, vt pro ingenij sui praestantia secum ista perpendat. Nam etiamsi nostrum hic esset aliquod compendium, facile tamen cogitari potest, non hanc, sed longe aliam et multo grauorem esse controuersiae causam. Neque nos propter tam exigua bona velle tantam acerbitatem odij, tantum laborem, curam [note: Sumptus Protestan. pro religione.] atque periculum subire. Deinde, si periculis omnibus omissis, conferantur sumptus quotidiani, quos in hanc causam facimus, cum illis coenobiorum prouentibus, mox apparebit, quanto sint hi minores illis. Et hoc quidem sumptus iam supra XV. annum sustinemus, et crescunt indies cum sumptibus pericula. Cum etiam ad conatus et indefessum odium aduersariorum respicitur, quis est omnium Principum tam imprudens, tam incogitans, qui suas fortunas omneis, in tantum discrimen, ob tantula bona deuocare velit? Itaque Caesarem obsecramus, ne quid tale suspicetur. Ipsius enim amicitiam, et otium reipublicae longe praeferimus rebus omnibus humanis. Ex aduersarijs etiamij, qui nostrae ditionis et rerum statum habent exploratum, hac suspicione dubio procul ipsi nos liberant. Nam ex ijs bonis minimum quid ad nos redire sciunt. Quod autem tanto cum onere et discrimine doctrinam hanc profitemur, vna solum est et praecipua causa, nimirum quia Deus hoc a nobis requirit, vt Filij sui nomen et Euangelium profiteamur. Iubet enim, vt falsum et impium cultum defugiamus, et grauissime vetat, ne saeuitiam illorum probemus, qui veram doctrinam persequuntur. Nunc de coenobiorum possessionibus

[note: 1540.] loquemur, et aduersariorum querimonijs respondebimus, et cur mutata [note: Cur mutata monachorum collegia.] sint collegia monachorum, explicabimus. Exorta per Germaniam Euangelj luce, vitijsque detectis et reprehensis, multi, praesertim doctiores, vitae genus illud Pharisaicum sua sponte deseruerunt, et ex ijs nonnulli, quo literarum studijs operam darent, et aliud vitae genus non impium sectarentur, pecuniarium aliquod subsidium flagitabant. Cum igitur non solum in nostris, verum in aduersariorum quoque coenobijs haec incidisset mutatio, passim ijs in locis, vbi monachi superarent, [note: Bona monasterio in quos vsus expensa.] viros bonos constituimus, qui falsam doctrinam atque cultum reprehenderent. Iis etiam, qui mallent ibi manere quam emigrare, satis de victu necessario prospeximus, imprimis autem et diligenter cauimus, ne qui vel aetate vel valetudine essent affecta, rem vllam desiderarent: et huiusmodi quidem coenobia sunt etiam hodie nonnulla nostris in finibus. Fuit hoc sane nostri officij, tanquam Magistratus, agnita veritate falsam religionem abolere, et prouidere ne dissiparentur ea bona, praesertim cum et monachi passim dilaberentur, et ex ipsis nonnulli cogitarent ea priuatos in vsus auertere. Deinde, nulli erant in coenobijs ad procurandam vel agriculturam vel rem domesticam idonei. Sic igitur mutatus est illorum status. Nec enim aliunde voluimus accersere monachos, et illis summittere, ne Ecclesiae nostrae turbarentur. Ideoque bonam prouentuum partem, ad Ecclesiae ministeria conuertimus, et in vsus eorum, qui vel egestate vel aduersa valetudine premuntur, et in ludos quoque literarum. Et his quidem rationibus annui coenobiorum census non nihil sunt accisi. Quicquid autem ex ijs bonis reliquum [note: Alenda iuuentus in spem ministerij.] est, asseruatur, vt sit, quod in tenuiores Ecclesias, in Sacerdotes egenos, et adolescentes rei literariae deditos erogari possit. Nam is nunc est temporum status, vt cogitandum sit omnino de rationibus alendae iuuentutis, quo suppetant Ecclesijs olim et reipublicae homines idonei. Quae vero sunt reliqua bona, non recusamus ad pios et salutares vsus reipublicae concedere, pro legitimi concilij, si quod erit, aut Imperij conuentus arbitrio. Huc enim proprie pertinent Ecclesiae facultates, vt et sacrae literae testantur, et veteres leges atque concilia. Quod cum ita sit, petimus inuicem, vt aduersarij quoque sinant illa bona consimiles in vsus applicari. Iam [note: Paroeciarum census exigui.] enim in plerisque ciuitatibus nulli prope sunt aut admodum exigui paroeciarum census: atque interim tamen Episcopi caeterique proceres, qui possessiones illas tenent, nullum munus aut in templis aut in scholis obeunt. Itaque literarum ludi maximo cum reipublicae detrimento paulatim intereunt. Sunt igitur, vt ante diximus, [note: In quem vsum genus humanum sit conditum.] inueniendae rationes vulnus hoc sanandi. Deus enim ideo genus humanum condidit, et Magistratum in hoc constituit, vt in eiusmodi coetibus veram ipsius cognitionem homines addiscerent. Ideoque regum est atque coetibus veram ipsius cognitionem homines addiscerent. Ideoque regum est atque Principum, prouidere, vt haec officia tam necessaria cumprimis administrentur. Nos quidem etiam paratisumus, idonee cauere de legitimo vsu possessionum illarum, nostris in finibus, modo idem faciant aduersarij. Videmus enim palam homines parum frugi, parumque temperantes et reipublicae prorsus inutiles imo graues, in istis bonis [note: Sacrorum helluones.] helluari totos. Atque vtinam Caesar de nostris aduersarijs rem omnem sciat. Iis nimi rum locis ipsorum ditionis, vbi census habent annuos Ecclesiae nostrae, illi sibi sumunt eos atque seruant. Quumque nos nostra repetimus, et quos ipsorum Ecclesiae nostris in finibus habent, puentus, illis, vt inuicem tollant, permittimus: ecce conditio [note: Aequalitas pacis altrix.] nem repudiant, ad eamque rem Camera facem admouet. Aequalitas, vt prouerbio dicitur, est altrix et nutricia pacis. Quod si iam illis otium et Geramaniae tranquillitas esset cordi, sane non ad hunc modum agerent. Verum ne suis quidem ipsi parcunt Ecclesijs, et nouam subinde pecuniam atque stipendium illis imperant. Et quoniam pios [note: Facetum monachorum prouerbium.] doctores finibus eijciunt, desertae manent et solitariae complures paroeciae et dissipantur bona, deinde cenobia si prsus exugunt, vt quibusdam in locis monachi prouerbia

[note: 1540.] dicant, praeter campanarum sonitum et chori cantum nihil ipsis omninô relinqui. Hoc ipsum vero magnam vulgo licentiam facit, et periculum est, ne religioni summam adferat aliquando perniciem. Esset profecto nobis valde gratum, si de re tota Caesar diligenter inuestigaret, et percunctaretur, quibus in locis Ecclesiae ministri benignius et honestius tractentur, Ecclesiae et ludi literarum melius constituantur, Ecclesiae ministeria decentius peragantur, vtrum nostris in ditionibus, an apud aduersarios. Hunc laborem susciperet, non foret opus vllo nostro sermone vel defensione facti. Nimirum rex ipsa pro nobis verba faceret, eumque permoueret ad instituendam veram emendationem status Ecclesiae. Nunc vero, quando crudelitas exercetur, quum sacerdotes innoxij necantur, quum saeuitiae nullus adhibetur modus, futurum est, vt sublatis hominibus idoneis, magna sequatur, et ad posteritatem propagetur barbaries, Clarum est igitur, nullam interuenire nostram cupiditatem, quando sane praeter molestiam et pericula nihil [note: Praemia verae doctrinae persecutorum.] ad nos redit. Quum interim aduersarij, minime soliciti de Pontifice, quem tantopere iactare solent, quantam omnino lubet, praedam agant ex Ecclesiae possessioni bus, et praeterea magnis remunerentur praemijs atque beneficijs, vt veram doctrinam obstinate persequantur. Quod etiam arbitrio concilij reliqua bona summittimus, vt ante dictum est, id speramus bonis omnibus ad nostri defensionem satis futurum esse. Quod autem aduersarij nobis attribuunt, quasi fictum sit et simulatum, quoties de conciliatione verba facimus, et quasi eo solum hoc tendat, vt Caesaris concilia [note: Impium est fucum facere in resacra.] demoremur, causamque trahamur, et legitimam impediamus cognitionem: id sane perquam nobis est auditu graue atque molestrum. Quid enim turpius quid magis impium, quam in re sacra et religiosa fucum hunc et speciem simulatam obducere? Petimus igitur, quia grauis admodum est ista criminatio, vt Caesar ea, quae purgandi nostri causa dictuti sumus, patienter et attente cognoscat. Cum ante annum decimum, in Augustanis comitijs, aduersarij nostri multam haberent ad Caesarem querimoniam de nostris Ecclesijs et nobis iniunctum esset, vt nostrae doctrinae, religionis [note: Augustana confessio.] atque ceremoniarum rationem explicaremus nihil egimus astute, nihil occulte, sed doctrinam nostram omnem claris verbis palam professi sumus, vt omnibus constare posset, illam esse consentientem Apostolorum doctrinae. Neque dubitamus, quin multos ea res nostrae religioni conciliarit. Quando videlicet nihil contra veteris Ecclesiae formulam docere, sed errores, qui se in Ecclesiam insinuassent, demonstrare nos atque patefacere viderunt. Negari enim non potest, obrepsisse plurimos et grauissimos errores. De poenitentia docebatur frigide et perplexe: de gratia per Christum accepta, de condonatione peccatorum, ne verbum quidem. Caena [note: Origo Missae.] Domini prorsus erat et horrendum in modum per missam pontificiam contaminata. [note: Exempla turpissima ex coelibatu Sacerdotum.] Notum est enim, missam priuatam esse rem nouam, et inuectam partim ignoratione, partim auaritia: propter ablatum sacerdotibus coniugium redundabant omnia turpissimis exemplis: doctrina de clauribus et Ecclesiae potestate tota iacebat, eamque sibi potestatem Pontifex ad sui tantum dominatus confirmationem ven dicabat, et infinitis prope legibus atque praeceptis hominum mentes onerabat, idque subinde viri docti et iudicio praediti deplorabant. Vt autem Ecclesijs praeficerentur homines idonei, nulla prorsus erat cura. De his tantis tamque necessarijs rebus, quae esset nostra sententia, coram Caesare testificati sumus Augustae, et extant in publica luce nostrorum hominum ea de re libri. Complures etiam aliarum nationum viri docti fatentur, ex his ipsis libris puram se doctrinam hausisse. Non ergo defugimus lucem. Et cum Augustae tentaretur conciliatio, nihil egimus insidiose, nihil callide, sed concordiae nos esse cupidos, et siquidem aduersarij praecipua dogmata reciperent, de rebus medijs non admodum nos fore contentiosos, demonstrauimus. Et quanquam moderatae fuerunt a nobis tunc propositae rationes, minus

[note: 1540.] amice tamen et aeque nobiscum agebatur. Atque vtinam Caesari constet, quomodo [note: Pontificiorum perficacia.] tum sese gesserint aduersarij delecti. Nimirum frequenter ad initium actionis hoc dicebant, nolle se vel tantillum de sua opinione et doctrina decedere, sed quicquid facerent, eo fieri, vt in suam sententiam nos adducerent. Itaque coeperunt loquide dogmatis, de Diuorum inuocatione, de Missa priuata, de satisfactione, et nihil in his erroris inesse dicebant. Non igitur colloquium istud erat, in quo solidis argumentis et Scriptura testimonijs, quid verum esset, inuestigaretur: sed erat fastuosa quaedam actio, quae manifestos errores confirmaret. Et quoniam ipsis tunc non fuimus assensi, nunc illud sic interpretantur, quasi tantum ad speciem sit a nobis actum de conciliatione, non syncere neque reuera, sed distinendi Caesaris et eludendae cognitionis causa. Nam conciliationis verbum sic accipiunt, vt deserta veritate causam ipsorum approbemus. Ab Augustano autem conuentu nulla fuit de his rebus instituta disputatio: quod tamen per nos minime stetit. Imprimis enim optamus, vt viris bonis atque doctis liceat de his rebus omnibus conferre et [note: Protest. non quaerere latebras.] libere pronuntiare. Quapropter oramus, ne quis huic illorum criminationi fidem habeat. Nam si defugeremus lucem, vel si nos puderet causae, non esset difficile ab ea discedere, et magnam apud illos inire gratiam. Sed cum certo sciamus, omnium hanc esse maxime piam et imprimis necessariam causam, ideo laborem hunc et dispendia et pericula subimus, et Christi doctrinam profitemur, eamque cupimus et retinere et propagare, et Ecclesiae tum emendationem tum pacem atque concordiam optamus, et quod Francofurti sumus ante annum contestati, nunc etiam profitemur, non defuturos esse nos colloquio et actioni conciliationis. Quam quidem vocem, ne quis erret, sic accipimus, vt, videlicet Scriptura duce, quid verum sit exquiratur, et errores antiquentur, et vera doctrina locumin Ecclesijs obtineat, [note: Christus solus audiendus.] nam alioqui frustra sumitur omnis labor. Christus Dei filius, e sinu Patris, voluntatem suam atque doctrinam nobis patefecit. Hic audiendus est, et pro iudice solus agnosci debet. Quôd autem recte negotium hoc et ordine disceptari debeat, Caesarius etiam literae omnes atque scripta satis ostendunt. Et quomodo res acta sit ab aduersarijs, in Augustae comitijs, non ei patefactum esse putamus. Iam vero, quid sit nostrae voluntatis, et quibus insistamus vestigijs, exhibita palam, et deinde typis excusa doctrine nostre confessio, demonstrat. Quam sacris literis consentire certo scimus, ideoque deserore non possumus. Praeter hanc ipsam doctrinam, quae prima et praecipua est atque summe necessaria, sunt aliae res quaedam veluti mediae, de ceremonijs, de Sacerdotum ordinatione, de iurisdictione, de visitatoribus, de bonis Ecclesiarum, de causis matrimonij. Quicquid in his est controuersum conueniat. Nam quoad praecipuas res impugnant anduersarij, et crudeliter agunt, dissidium tolli non potest. Quod vero Caesari nonnulli persuadere conantur, permixtam esse doctrinae nostrae multam haeresim et errores, iniuriam nobis faciunt. Si quid autem est quod nobis opponant, licebit id publice faciant: ferent a nobis responsum. In apologia quoque nostra si quid forte dictum sit vel breuius vel minus aperte, explicabimus. [note: Ceremonias ubique easdem esse nihil opus.] Deinde, si quid editum sit et typis euulgatum, quia mutari conueniat, nihil agetur obstinate, cum detectum erit vitium. Scimus etiam imperitiores et infirmos offendi, quod non eaedem sint in Ecclesijs nostris vbique leges. Et quanquam nihil opus est eandem vbique formam retineri, modo de doctrina conueniat, tamen, [note: Errorum impugnatores perpetuo erunt.] quo minus hoc etiam in aliquo conuentu tractetur, non recusamus. Cum ergo, quid sit consilij nostri, patefecimus, obsecramus Granuellanum, Caesari sit author atque suasor emendationis atque pacis Ecclesiae. Nam etiamsi manifesta vitia et errores vi defendantur atque potentia, semper tamen excitabit Deus, qui illos impugnent ac reprehendant. Quam etiam sit iniquum, et contra ius naturae veram

[note: 1541.] doctrinam velle vi et armis opprimere, et quam id politiae Christianae non conueniat, [note: Constantinus Donatistas audire voluit.] facile potet intelligi. Caesar Constantinus bis voluit Donatistas audiri palam, etsi manifeste falsa docerent. Tertiae vero cognitioni interfuit ipsemet, ne quod in illos decretum ante fieret, quam exacte rem omnem percepisset, pulcherrimo nimirum exemplo, quod nos moderationis et mansuetudinis commonefacit. Et quoniam hoc quoque tempore de multis grauissimis rebus est controuersia, Caesarem speramus indicta causa nihil esse tenta turum armis. Ideoque petimus, vt quod Francofurti nobis per suum legatum promisit, colloquium, instituat. [note: Pontificum scopus.] Nam ad ipsius hoc proprie pertinet officium, vt hominum saluti consulat, praesertim cum Pontifices inflammati sint acerbissimo quodam odio, nec alio spectent, quam vt accensis Regum animis, homines innocentes ad lanienam rapiantur. Magnam etiam laudem Caesar meretur, quam posteri quoque celebrabunt, quod sanguinarijs illis consilijs hucusque non assenserit. Vult enim Deus, et mandat, Ecclesiae suae ministris beneuolentiam omnem et patrocinium praestari. Iam illud quod spargitur, inclinare nos ad hostes Caesaris, eiusdem est generis, quo calumniae [note: Protestan. a partibus Caesaris stetisse.] superiores. Nam probari potest, belli tempore Caesaris ducibus nos et artifices et puluerem tormentarium subministrasse, et nostros, vt quacunque ratione possent, illis gratificarentur, monuisse. Conditiones quidem oblatae nobis fuerunt id temporis, nec mediocres, nec incommodae: sed eas repudiauimus omneis, nulla certe alia de causa, quam vt Caesari fidem atque studium nostrum approbaremus. Quod si quis etiam nominatim hac de re sit delatus, et id palam fiat, eius purgatione Caesarem fore contentum arbitramur. Haec autem omnia petimus, vt Granuellanus et secum expendat, et Caesari recitet, nostrumque studium et operam et publicam ei conciliationem commendet. Nisi enim ab illa cessetur persecutione piorum hominum et immensa crudelitate, sequetur dubio procul horrenda [note: Pontifices reformationis impatientes.] quaedam omnium Ecclesiarum vastitas. Pontifices enim et Episcopi malint omnem religionem aboleri potius, quam emendationem admittere. Nam plerique socij nostri premuntur ab illis iniquissime, contra leges et Caesaris edicta, et minimis de causis excitantur ab illis grauissimae lites, vt ex actione Mindensi liquidô [note: Actio Mindensis de lana caprina.] constat. Lis enim est de LX. solum aureis, quos in vsus paroeciae Senatus applicauit, quo reuera pertinent, et antiquitus conferri solebant. Sed aduersarij malunt hos ipsos prouentus ab hominibus otiosissimis turpiter consumi. Et quanquam eius vrbis Ecclesiastici diuitijs abundant, tamen hoc tantulum pecuniae sibi auferri, et ad verae Ecclesiae ministerium impendi nolunt. Et hac tam leui de causa Camerales ad extremum persecuti sunt Mindenses, eosque proscripserunt. Hanc vero tantam illorum insolentiam petimus in vniuersum cohiberi, et lites illas omneis aboleri, sicut Francofurti cum intercessoribus actum est. Hoc enim imprimis [note: Cameralium sententiae sunt classica.] est necesse, vt fiat, si modo Caesar pacatam vult videre Germaniam. Nam illorum sententiae et condemnationes eiusmodi, quid aliud sunt quam classica, quibus bellum nobis denuntiatur? Cui quidem vt resistamus, ipsa naturae lex nobis commonstrat. Etenim, si forte Caesare eos non reprimat, et interim alij forte copias conducant: quid aliud existimemus, quam eas aduersum nos comparari? Qua quidem occasione facile possit oriri magnum incendium, nobis etiam inuitissimis. Granuellanum ergo precamur, nostro nomine Caesarem oret, vt illam toties a nobis quaesitam et flagitatam pacem concedat. Cum ita respondissent, Idibus Aprilis finem actioni faciunt, et Theologis iniungunt, vt argumenta regis Angliae de dogmatis illis quae diximus, confutent, et is deinde libellus eo mittatur. Cui si forterespondeant Anglicani theoogi, et spes aliqua sit futurae consensionis, placuit non esse recusandum colloquium. Vt autem foedus cum eo

[note: 1540.] fieret extra causam religionis, nemini visum fuit. Vt etiam pro ijs ad Regem intercedatur, [note: Protestant. ad regem Galliae intercessio.] qui doctrinae causa per Galliam paterentur, decretum fuit: sed ita, vt de statu Galliae prius cognoscatur deque voluntate regis, et an locum habitura putetur intercessio. Postea de bonis Ecclesiasticis et de singulorum querimonijs decreta fiunt, et Heilbrunensibus consuliter, vt Missam Pontificiam e certis templis, quod nondum fecerant, exterminent, promissis auxilijs ad eam rem, si quid forte periculi contingat. Postremo, quid sit opus facto, constituunt, si forte Caesar aut pacem repudiet, aut ambigue respondeat, aut Camera suo more pergat, aut copiae conscribantur occulte.

[note: Gandauenses a Caesare puniti.] Dum haec geruntur, Caesar animaduertit in Gandauenses, et seditionis authores capite plectit, et ablatis armis, cum priuilegia et beneficia omnia ipsis ademisset, arcem ibi construit, et praesidium in capite ac ceruicibus illorum collocat, Frequens autem est ei ciuitati, suis vt principibus resistat, vt supra quoque diximus. Fecit hoc in Carolo Burgundo, Caesaris proauo, in Philippo abauo, in Ludouico Flandriae Comite Philippi proauo materno, quos omnes his Caesar vltus esse videtur. Nec enim vnquam ita repressi fuerunt, vt in hoc tempore. Decimo octauo [note: Caesaris ad Protestantes literae.] deinde Aprilis die, Caesar dat literas ad Saxonem atque Lantgrauium, cum Ferdinando fratre, Romanorum rege, se collocutum esse inter alia destatu Germaniae, maxime vero de dissidio religionis, quod compositum esse cupiat. Etenim, sicut antehac nihil in eo praetermiserit, ita nunc etiam eiusdem esse voluntatis, modo suum hoc studium ipsi agnoscant, nec eo abutantur, et quod vebis atque promissis iam olim prae se ferunt, pacis desiderium, re ipsa nunc tandem repraesentent. Multas quidem suas interuenisse plurimis nunc annis et lenes admodum actiones, verum ijs nihil adhuc esse profectum, et eo nunc omnia spectare, vt nisi quamprimum succurratur, ingens quaedam futura sit reipublicae dissipatio, maximique motus omnium ordinum. Ac licet ita sit, tamen pro sua benignitate, se rursum ipsis alium indicere conuentum, vt ad sextum Iunij diem Spirae sint, aut si forte lues et morbi contagio non permittat, eo loco, quem frater Ferdinandus constituerit, agendi causa videlicet de rationibus, quemadmodum hoc tantum periculum, quod Germaniae prorsus incumbat, auerti possit atque tolli. Sperare autem hanc suam lenitatem ipsis atque socijs aliquanto plus futuram esse cordi, quam adhuc quidem fuerit, et forte, vt ita se gerant in actione, quô tum ipse tum Ferdinandus frater et reliqui Principes obsequentes, aperte videant, magis ipsos ad pacem et otium, quam ad discordiam atque turbam inclinare. Veniant igitur ipsimet ad eum locum, die constituto, nec impediri se patiantur vlla re, nisi valetudine, suosque tum mittant intimos consiliarios, qui sint et pacis amantes, et ad agendum idonei, et ipsorum voluntatis plane conscij. Denuntient hoc idem socijs, quo et illi ad diem adsint. Venturum autem eo fratrem Ferdinandum, qui de sua mente atque voluntate, deque ipsorum ad se missa legatione, copiosius exponat. Sic igitur se comparent, tum suae ipsorum, tum patriae salutis causa, vt dissensionis omni sublata materia, de reliquis Imperij negotijs tanto rectius deliberari possit. Non esse autem quod vllum veneantur periculum. Nam fidem se interponere suam, et pacis Noribergicae beneficium ipsis largiri, neque passurum, vt contra quis faciat: [note: Protest. ad Caesaris literas responsio.] sic tamen, vt inuicem ipsi neminem offendant. Ad eas literas illi nona die Marij respondent. Quod pacis consilia sequatur, magnam se gratiam habere. Quod autem moneat, vt suum hoc studium agnoscant, nec abutantur eo, non esse dicunt, quod aliud de se soijsque cogitet: nihil enim sibi charius esse pace. Quo minus autem hucusque res conciliata sit, non sibi, sed causae magnitudini et aduersarijs oportere tribui, qui dogmatis nullam admiserint explicationem. Iam ve roquod ad constitutum diem ipsos adesse velit, libenter quidem obtemperaturos:

[note: 1540.] sed quia Regem frustra defatigari nolint, quid suae sit sententiae, velle perscribere. Nempe, scire ipsum, inde ab initio huius dissidij, post multam deliberationem, in comitijs Imperij hanc solam rationem dioneam fuisse visam omnibus, vt legitimum haberetur concilium, aut prouinciae Germaniae conuentus. Cum autem alijs ob temporis angustiam ea ratio deinde parum commoda videretur, francofurti sermonem habitum fuisse de forma futuri colloquij, de eoque factum esse decretum. Cum autem arduum sit negotium hoc, et in quo salus hominum consistat, non posse breui tempore explicari, si modo cum fructu aliquo sit agendum, ideoque tum Ferdinando regi, tum sibi socijsque et alijs graue futurum non habito colloquio, nec aditu prius facto, his rebus ipsos operam dare. Quod igitur Francofurti placuit omnibus, idem nunc sibi quoque videri commodissimum, vt, si Germaniae conuentus haberi non possit, colloquium instituatur. Existimare enim, se nullam inueniri posse viam ista meliorem, quod ipsum nuper etiam Comiti Nuenario demonstrarint. Vt autem ipsi non consultis nec assentientibus socijs eo veniant, non sibi licere. Deinde, sic esse breue temporis interuallum, ad illum vsque diem, vt conuocari socij, deque responso deliberari vix possit. Longinquiores quidem, vt ad diem adsint, vix aegre posse fieri. Haec eo se nuntiare, vt de sua voluntate cognoscat. Et licet ita sit, tamen quia Ferdinandum regem venturum esse dicat, missuros eos e legatos, et socijs, vt idem faciant, scripturos, ea lege tamen, si forte nihil actum fuerit, vt tum aliae, de quibus ante dictum sit, agendi rationes integrae sibi maeant. Nec enim ab illis, nisi de sociorum assensu, posse discedere. Daturos etiam suis hoc in mandatis, vt ad conciliationem omnia sua consilia conferant, quantum quidem propitio Deo et salua conscientia possint, et integrae concordiae viam aditumque faciant. Sperare autem futurum, vt ipsius mandatu Scriptura sacra summum et praecipuum locum in actione obtineat, et quum ab ea discedent aduersarij, reuocentur in viam. Cum autem ad actionem ventum fuerit, et spes aliqua dabitur vllius fructus, non se defuturos esse conuentui. Theologis etiam communicet: quandoquidem illorum primae sint partes in hac tota causa, quid in eo decreuerit, renuntiari sibi petunt.

De Cardinali Farnesio supra diximus. Is Lutetia Parisiorum profectus eum Caesare fuit in Belgium, adolescentia vix egressus annos, et Caesarem indigne tulisse ferunt, quôd non aliquem aetate consilioque grauem Pontifex misisset. Cum igitur de religione deque bello Turcico incidisset deliberatio, et Granuellanus [note: Farnesij Cardinalis in Protest. oratio.] verba fecisset, Farnesius tandem, praesente Caesare atque Ferdinando rege, sentalem, quae Deo sit non ingrata. Cupere etiam, vt omne robur expediatur in Turcam. Sed ad religionem et Protostantes quod attinet, non semel cum illis actum esse de concordia, praesertim in Augustae comitijs, et exhibitam ad illis tum fuisse doctrinae suae confessionem. Quod sane scriptum licet multos habet errores, ab ipsis tamen interea sit violatum. Itaque cum nihil certi sequantur atque statuant, et sint tanquam anguillae lubricae, nihil cum ipsis agendum esse praeterea. Superiori etiam anno, regem hortatu Brandeburgici principis, alteram instituisse cum ipsis actionem, sed in ipso limine, quod dici solet, illos impegisse, nec obscure demonstrasse, quam sint animo a concordia prorsus alieno: cum enim ab officio semel et a disciplina recesserint, eo nunc esse progressos, vt Pontificem non emendatum, sed extinctum, et vitia non sublata, sed ipsam Apostolicam sedem velint extirpatam, vt omnis deinde iurisdictio corruat Ecclesiastica. Cumque id ausi fuerint ante annum proximum, Europae statu paulo tranquilliori, quid nunc credibile sit eos esse facturos, pace nondum constituta cum Galliae rege, et Turca rursum

[note: 1540.] imminentem Pannonijs? Nimirum, in hac temporum calamitate multo futuros esse proteruiores: nec esse quod putentur ab instituto posse dimoueri. Nec enim pauca quaedam in controuersiam venire, sed de plurimis dogmatis disceptari. Deinde, prope incertum esse cuiusmodi sit ineunda concordia, cum inter se dissideant ipsi: nam aliam esse Lutheri, aliam vero Zuinglij doctrinam, ne quid interim de reliquis dicatur sectis: et vt concordiae spes aliqua sit, illos tamen non esse parituros Ecclesiae Rornanae, nisi multa ipsis inuicem permittantur, nimirum, integra coenae Domini perceptio, coniugium Sacerdotum, et id genus alia: quae quidem sine publico decreto non sint immutanda. Iam, si quis dicat, haec illis, otij communis et tranquillitatis causa concedi, et consensum post impetrari posse vel summi Pontificis, vel etiam concilij: non male quidem istud dici, sed fore, vt illi mox eam facultatem arripiant, non expectata confirmatione publica. Quod si fiat, omnem eos esse proiecturos concilij curam: qua quidem ex re magna sit oritura diuisio per orbem Christianum, quando videlicet a Germaniae ritibus Galliae et Hispania et Italia et reliquae prouinciae plane dissidebunt. Quod si deinde concilum forte mutationem factam et ad tempus concessam improbet, et contrarium quoque statuat, nullam fore spem amplius in viam reuocandae Germaniae, suis in opinionibus iam confirmatae, et periculum esse, ne Protestantes, quod vnum imprimis moliantur, reliquos etiam ordines ad defectionem impellant. Caesarem ipsum non ignorare, quemadmodum anteactis annis, illi de cogendo concilio decretum fecerint in Imperij comitijs, authoritate sua quadam, ipso non consulto. Ne quid ergo simile posthac fiat, esse prouidendum. Haec autem ideo sese referre, quo videant vterque, quid sperandum sit ex priuatis illis actionibus atque colloquijs. De pace cum illis actum esse Schuinfurti, et post, Noribergae fuisse pactas inducias, constituta poena: sed illos, non habitatione tanti [note: Auctum foedus Protestantium.] beneficij, violasse pacta, suumque foedus auxisse nouis multarum ciuitatum atque principum accessionibus, imprimis autem Daniae Regis et Vuirtembergici, multisque in locis formam religionis immutasse, praeter fidem et iusiurandum. Facile igitur apparere, quae sit reliqua spes de illis, qui varijs raitonibus, et partim gratia, partim vi sua in castra homines traducant. Deferbuisse enim et plane tepefactam esse religionem, et homines alioquin in hoc esse procliues, vt seueriori deserta disciplina, sese tradant molliori magisque liberae. Sed ne his quidem finibus illos contineri, neque satis illis esse, quod homines in errorem abducant, nisi etiam sacra diripiant, Episcopos eijciant, et religionem omnem prophanent, et impune quidem. Imo nunc eo licentiae progressos, vt etiam integerrimum Camerae iudicium subuertant, quo nimirum eo sublato, Caesaris in Germania ruat author ritas, et ipsi, nullo prohibente, in omnium facultatibus atque vitam, pro sua libidine grassari possint. Ex priuatis igitur illis actionibus nullam esse sperandam aut firmam aut diuturnam pacem: et si qua forte fiat, non dubium esse, quin ea dignitatem omnem sedis Apostolicae et politiam Ecclesiasticam eneruet. Posse quidem alia multa referri hoc loco, sed ea se breuitatis causa praetermitter. Nunc autem proximum, vt quomodo salua religione sit bello Turcico prouidendum, inuestigetur. Commodissimam quidem esse rationem, si Protestantes simul et reliqui ordines auxilia contribuant. Sed quoniam id obtineri forte non possit, nisi pacata religione: et vero tractatio religionis non ad singulares conuentus, verum ad concilium publicum pertineat, recte futurum, si concilium habeatur [note: Fulgure vitro.] primo quoque tempore, et ad illud causa tota religionis reijciatur, Sic enim fore, vt et reliquis omnibus satisfiat, et Protestantibus inferatur metus atque terror. Qui cum serio rem agi videbunt, multo futuri sint obsequentiores, magisque tractabiles, quod ad sanitatem sibi reuertendum esse, et id nunc agi videant, ne diutius

[note: 1540.] in Germania tolerentur haereses. Etenim, cum ad omneis homines in vniuersum religio Christiana pertineat, nihil in ea mutandum aut emendandum esse, nisi de communi omnium consilio. Nec ad vnam modo Germaniam, sed ad Galliam et Hispaniam et Italiam et reliquos etiam populos respiciendum esse. Nam si quid his inconsultis in Germania mutetur, futurum, vt id in plurimorum cadat turum, si quidem Ecclesiae membra non omnino respondeant suo corpori. Vetustum etiam esse morem, et inde ab Apostolis memoriae proditum, vt authoritate concilij controuersiae omnes finiantur. Et quoniam omnes pij continuis precibus atque votis concilium expetant: nuper etiam Poloniae rex, Sigismundus, ea de re misso legato, Pontificem interpellarit, fore non difficile, illud inchoare, praesertim, quum ipsi quoque nuper inito foedere per iusiurandum promiserint, [note: Timet Cardinalis ne Principes religioni prouideant.] operam se daturos omnem, vt concilium habeatur. Ipsum videlicet tempus hoc esse cumprimis opportunum, quando cum Galliae rege fit actio de pace, et mutuae beneuolentiae non vnum signum appareat, et ipsorum ditionis Episcopis hac ratione tuto liceat eo proficisci. Deinde, pertinere hoc etiam ad ipsorum tranquillitatem animi, si cuncta referantur ad concilium, neque priuatis actionibus decreta fiant, quibus offendatur Deus: sic enim nullam ipsis praestandam esse culpam. Adhaec, vtile quoque futurum ipsis, quandoquidem in concilium omni reiecta cura, caeteris rebus, quae videbuntur, libere vacare poterunt, et foedus interim amplificare, quod eo conducet, vt Protestantes aut decreto concilij se submittant, aut a confoederatis catholicis ad officium adducantur. Et haec quidem hactenus. Iam, ad Turcam quod attinet, hortari se cumprimis et orare, quod antea quoque saepe fecerit, vt pax fiat cum Galliae rege. Nam eam pacem esse reipublicae Christianae salutarem, et nisi coeat, dubium esse, an potentiae Turcarum resisti possit. Quanta vero sint eius pacis commoda, non semel antea se demonstrasse, nec opus esse nunc illa repetere. Caeteros etiam ordines Imperij de auxilijs interea posse solicitar: et si quidem aucto foedere et inchoato concilio, Protestantibus persuaderi posset, idonea praestita cautione, vt ad concilium veniant, fore non difficile, ab ipsis etiam impetrare contra Turcam auxilia. Quod si autem non nisi malis et religioni perniciosis conditionibus id obtineri possit, videndum esse, ex duobus malis vtrum sit eligendum, et an praestet, religione prodita Deum offendere, an vero, vnius prouinciae carere subsidijs aduersus Turcam. Etenim non facile posse discerni, vtri magis Christum oppugnent, Protestantes [note: Protestan. Turcis aequantur.] an Turcae. Nam hos quidem in corpora tantum saeuire, sed ab illis etiam animas in sempiternum exitium trahi. Concilium ergo sibi videri quamprimum esse conuocandum, eiusque faciundum initium hoc anno, nec in Germaniae conuentibus de religione tractandum aliquid, sed augendum esse foedus, vt vel hac ratione Protestantes ad concordiam magis inuitentur. Pacem quoque faciendam cum Galliae rege, et interim vndecunque colligenda subsidia contra vim Turcicam, [note: Paedagogus Card. Farnesij.] vt anno sequenti totis viribus in illum fiat impetus. Erat attributus Farnesio Marcellus Ceruinus, Episcopus Nicastri, consiliorum ipsius moderator, in hac ipsa legatione factus cardinalis. Hoc Farnesij consilium, vbi mensibus aliquot post emanasset, Ioannes Caluinus excusum typis commentariolo vestiuit, ne quis illud secus, quam oporteret, acciperet.

Ad hoc tempus, Cliuiae princeps, Geldriae possessor, ad Caesarem venit: transactionis causa, verum id frustra fuit, et domum reuersus, cum Galliae rege coepit [note: Tacita regis offensio in Caesarem.] communicare consilia. Nam sis, cum recuperandi Mediolani spe tota decidisset, oblatis a Caesare conditionibus, quas minime putarat, animum ab eius amicitia totum auertit, licet dissimulanter, seque falsum esse querebatur, et a Connestablio,

[note: 1540.] qui transitus Caesaris fuisset, et ipsum ingenti spe totum implesset, alienior esse coepit, cum antea nihil ei non tribuisset. Cum igitur et ipse rationes omnes occulte circumspiceret, quomodo Caesari molestiam exhiberet, et Cliuensis [note: Cliuensis princeps sese regi coniungit.] tantam litem ac offensionem sustinere solus non posset, coeptum est cogitari de mutuis amicitiae vinculis. Erat Galliae regi, e sorore Margarita, regina Nauarrae, neptis Ioanna, circiter vndecim annorum puella, longe omnium totius Galliae ditissima, et forma cumprimis eleganti, et optimis formata moribus. Vt [note: Filia regis Nauarrae.] autem haec in matrimonium Cliuensi daretur, ilico parentes et imprimis reginam sororem rex solicitabat: ac demum perfecit, vt suo loco sum dicturus.

[note: Pontificis bellum in Perusinos.] Bellum hoc tempore Pontifex faciebat Perusinis, cum illi salis et aliarum rerum vectigal, auctum ab illo, pendere recusarent: ciuitatem vero suae ditionis fecit, et Ascanium Calumnam, virum praepotentem, consimili de causa, finibus omnibus eiecit. Cardinalis Farnesius, expositis mandatis, cum depace Caesaris et Galliae regis non succederet: dies etiam esset, clam ipso, constitutus Haganoae Protestantibus ad futuram actionem, discedit, et sub Idus Maias Lutetiam venit, et Antonio, cardinali Medonio, Stampianae dominae, quam rex in delitijs habebat, auunculo, galerum purpureum, Roma nuper allatum in vrbis aede primaria, die Pentecostes, imponit, inaugurationis causa: et in itinere salutato rege, celeriter [note: Conuentus Haganoicus.] Romam contendit. Ferdinandus deinde rex, Belgio relicto, in viam sese dabat, conuentus Haganoici causa, nam propter morbi contagionem Spirae non licuit. ad eum conuentum Galliae quoque rex legatum mittebat, Lazarum Bayfium, monitu Caesaris. Nam offensionem dissimulabant vterque et blandis adhuc verbis res agebatur: et Calendis Iunij rex edictum proposuit admodum graue contra disseminatores haeresis et falsae doctrinae Lutheri atque sociorum. Id Lutetiae duodecimo post die fuit euulgatum et typis excusum, vti fieri solet.

[note: Cromelius capite plectitur.] His fere diebus, Angliae rex Thomam Cromelium, quem ex infimo loco perduxerat ad summam dignitatem, capite plectit, et Annam Cliuensem repudiat, [note: Angliae rex Hauardam ducit.] et Catharinam Hauardam, Norfolciae ducis e fratre neptem, in matrimonium ducit. Cromelius fuerat suasor connubij Cliuensis. Cum autem rex Hauardam post adamaret, impulsus ab ea fuisse putatur, vt Cromelius, quem suis illa rebus obstare iudicabat, e medio tolleretur. Nobilitati quoque non multum erat acceptus. [note: Accusationes Henrici in Protestan.] et in suspicionem venerat, quasi Pontificis miliretur exitium. Henricus Brunsuicensis interea tum reliquos Protestantes tum Henricum Saxoniae principem grauiter ad Caesarem accusabat, quod praeter voluntatem Georgij fratris, et conditionem ascriptam in testamento, religionem mutasset, quod Episcopi Merseburgensis atque Miseni iurisdictionem interpellaret, quod pecuniam in vsum foederis a fratre relictam, aureorum millia LX. sibi seruaret. Monebat itaque Caesarem, vt illum ad officum adducat, et recusantem a successione fratris depellat, iuxta formulam testamenti. Non solus autem hoc agebat, tametsi praecipue, sed [note: Acta conuentus Haganoici.] ex confoederatis etiam alij quidam.

Nunc de conuentu Haganoae dicam. Huius factum est initium XXV. die Iunij, cum Ferdinandus rex ante mensem eô venisset. Protestantes, aliquot diebus ante actionem, interpellauerant electorem Palatinum, Coloniensem, Treuericum, Ericum Brunsuicensem, episcopum Augustanum et Spirensem, domi suae quemque priuatim, vt pacis essent consiliarij. Ferdinandus igitur, eo quem diximus die, Protestantibus, ad se vocatis, causam indicti conuentus exponit: et quia principes non venerint ipsi, quod Caesar omnino facturos putarit, exhiberi sibi petit ab ipsis mandatum et agendi facultatem. Deinde nominat intercessores, Ludouicum Palatinum, Ioannem archiepiscopum Treuericum, Ludouicum Bauarum, Gulielmum episcopum Argentinensem. Cum hos illi recepissent, coeptum

[note: 1540.] est agi. Venerunt etiam eo theologi Protestantium, magno numero, Iustus Menius, Pistorius, Vrbanus regius, Bucerus, Brentius, Blaurerus, Osiander, Schnepfius, et alij multi. Melanchthon graui valetudine detentus in itinere substitit. Hi, domi quisque suae, conciones habebant ad suos, vti fieri consueuit, tunc imprimis, cum deliberandi causa simul omnes conuenissent legati. Ferdinandus [note: Interdictae contiones.] autem vbi resciuit, interdixit, Legati contra, non publice, sed priuatim doceri tantum demonstrant, nec esse quod aegre ferat. Inchoato colloquio, venturus erat Lantgrauius atque Saxo, iamque suos ad fines expectabant, vt eius rei accepto nuntio, mox essent expediti. Intercessores deinde petunt a Protestantibus, vt capita doctrinae controuersa, paucis comprehensa, sibi tradant. Illi, exhibitam esse ante annum decimum, Augustae, doctrinae suae confessionem et apologiam dicunt: in qua prorsus acquiescant, parati rationem reddere, si quis aliquid in ea desideret. Et quoniam ignorent, quid in eo libro potissimum reprehendant aduersarij, non habere se quod exhibeant, sed ab illis hoc potius exquirendum, vt demonstrent, quae dogmata putent esse verbo Dei contraria. Quod si faciant, et ad colloquium res deueniat, vt quidem Francofurti visum fuit, non se defuturos concordiae. Referunt hi post aliquot dies, quoniam in confessione exhibita permaneant, interea se libellum illum et actionem omnem Augustanam legisse, et reperire quaedam ibi dogmata fuisse conciliata, quaedam vero minus. Vt autem haec etiam concilientur, omnem se daturos operam, et rogare, vt suam in eo mentem aperiant. Ad haec illi, Sermonem quidem fuisse de dogmatis aliquot Augustae, sed nihil definitum, nec vllam ibi factam esse conciliationem. Ad hunc modum vltro citroque re disceptata cum Protestantes colloquium vrgerent, illi vero sibi mandatum a Caesare atque rege dicerent, vt ad modum actionis Augustanae pergerent: [note: Ferdinandi postulatum Haganoae.] Ferdinandus rex, Iulij die XVI. conuocatis omnibus, quandoquidem ita se res habeat, vt iam definiri nihil possit, imprimis autem propter absentiam Saxonis atque Lantgrauij, constituendum dicit alterum esse diem: quo die vtriusque partis legati et viri docti, pari numero conueniant, et de dogmatis Augustanae confessionis inter se conferant, sic tamen, vt Augustano Imperij decreto nihil idcirco decebat, et Pontifici quoque sit integrum, si velit, suos eo mittere legatos. Deinde, cum nonnulli querantur, sibi facultates suas a Protestantibus eripi, rationi sane congruum esse, vt interea, dum de religione lis pendet, spoliati vel restituantur bonis Ecclesiae, vel iure suum repetant. Adhaec, vitandi motus causa, paciscendas esse longiores inducias, in quibus hi modo sint comprehensi, qui fuerint Augustanae confessionis, ante transactionem Noribergicam: ita quidem, vt eos qui post accesserint, nihil ad se pertinere putent Protestantes, nec [note: Protestant. responsio.] alios quoque deinceps recipiant. Quinto post die, Protestantes, quid in eo postlato requirant, ostendunt: colloquium sibi valde probari, et cupere, ipsum quoque Caesarem, non etiam illius tantum legatos, interesse. Verum, vt Pontifices quoque suos mittat, non se quidem in eo posse Caesari legem vllam praescribere, sed tamen primatum ei nullum vel authoritatem hoc ipso tribuere. De restitutione bonorum Ecclesiae, deque iudicio Camerae prolixe respondent, vt supra non semel commemorauimus, et doctrinae controuersiam imprimis definiendam esse dicunt. Vt autem illos excludant, qui post pacem Noribergicam sese ipsis aggregarunt, nêue deinceps alios recipiant, nonsibi esse integrum nec etiam eius ei mandatum habere. Ferdinandus et intercessores contra bonorum restitutionem vrgent, aut saltem, vt ad definitionem vsque litis ea bona sequestrentur: vt autem plures in suam societatem perducant, non se posse concedere Ferdinandus ait: ideoque monebat, vt ad suas conditiones accederent. Nam etiamsi recusent, se tamen nihilominus mandatu Caesaris decretum esset facturum. Simul proximo conuentui

[note: 1540.] locum designat Vuormaciam, ad xxviij. diem Octobris. Illi, collocutionis diem [note: Vuormaciae designatus conuentus.] atque locum sibiplacere, sed neminem ab se spoliatum, et hanc ipsam quaestionem ad colloquium et futuram actionem pertinere, nec sequestrationem fieri posse dicunt absque magna suae ditionis ecclesiasticae politiae dissipatione, scholarum etiam atque pauperum incommodo. Et quia non longum sit tempus ad colloquij diem, vt eo res omnis differatur, petunt. Ibi se demonstraturos, quanto plus laborant atque soliciti sint de gloria Dei, deque Ecclesiarum emendatione, quam de possessionibus atque bonis. Ac licet docere iam potsint, quomodo nonnulli diuersae partis id genus facultates ad sese rapiant velle tamen eousque differre. Cumque tunc eius rei sermofiet, liquidum esse futurum, vtri possessiones illas in suum emolumentum priuatum magis, quam ad honorem Dei conuertant, et quid obster, quo minus in meliores vsus applicentur. De socijs idem quod antearespondent, et ad futurum etiam colloquium ista reijci petunt, et vt interea paxseruetur, orant. [note: Decretum Haganoicum.] Ferdinandus ergo Iulrij die xxviij. decretum facit, et actione tota commemorata, Vuormaciae diem colloquio dicit, vt supradocuimus, ea lege, si quidem Caesari placeat. Principes electores, item Magdeburgicus, Salisburgensis et Argentinensis episcopi, Gulielmus et Ludouicus Bauari, et Cliuensis, iubentur eo suos mittere consiliarios, et Protestantes quoque suos, ita vt vtrinque sint vndeni. Scribas etiam adesse, pari numero, qui singula diligenter excipiant, et de dogmatis Augustae propositis collocutionem fieri placuit, et rogandum Caesarem, vt Imperrj conuentum indicet. Interea vero pacem ab omnibus coli, et a vi iubet abstineri, graui denuntiata poena, mandatu Caesaris. Quôd autem Protestantes affirment, Camerae iudicio non licere de pace Noribergica pronuntiare, hoc ad Caesaris notionem sese referre dicit. Eo recitato decreto, Protestantes exemplum sibi communicari petunt. Etquia Caesar, datis ad se literis Bruxella, Idibus Iunij, quid de Camera sentiat, ipsum dicat explicaturum, scire cupiunt, quid rei sit: quoniam in decreto nullum sit factum ea de re verbum, ita quidem, vt nesciant, an actione sit Cameralibus interdictum, an minus. Ad ea Ferdinandus habere se quidem a Carsare in mandatis, vt sententiam eius ipsis exponat, sed ea conditione, si quidem bona sacra restituantur aut sequestro permittantur: tunc enim actionem omnem sublatum iri. Cum autem vtrunque recusent, non habere se quod dicat aliud, et rem omnem Caesari velle renuntiare. Praeter eos quos dixi principes, aderat etiam episcopus Tridentinus, Christophorus Madrucius, et Henric. Brunsuicensis. Verum is ante finem conuentus abijt, domum profectus. Ad pacem non paruum attulerunt hic momentum Coloniensis et Palatinus, electores, Augustanus etiam episcopus. Reliqui vero longe diuersa cudebant consilia, et decretum Augustanum vrgebant, neque disceptandum colloquio, sed quomodo Protestantium infringi posset conatus atque cohiberi, deliberandum esse dicebant. Eo durante conuentu, [note: Vayuodae regis Vngar. mors.] mortuus est Ioannes Vayuoda, rex Vngariae, relicto filiolo Stephano, quem recens ei peperit Isabela, Sigismundi Poloniae regis filia. Fuit haec etiam causa, cur Ferdinandus rex, cum id suorum literis cognouisset, domum properaret.

[note: Incendia per Saxoniam.] Sub hoc quoque tempus orta sunt varrjs in locis incendia per Saxoniam et loca finitima, ditionis fere Protestantium, exustis aliquot oppidis atque vicis. Hoc tantum scelus, authore Brunsuicensi factum esse ferebatur, vt infra dicetur. Secundo Calendas Iulij crematus est Londini Robertus Barnus, Doctor theologus. [note: Barnus doctor Londini crematus.] Hic aliquandiu profugus ex Anglia, propter Euangelij doctrinam, cum regem Henricum intelligeret animum adijcere ad pietatem et veri cognitionem, domum reuertit: ac deinde fuit in ea legatione, quae Vuittembergae cum theologis egit interalia de diuortio regis, vt libro decimo docuimus. Cum auta[?] proposito rex discederet, et in plerisque omnibus doctrinam pontificiam retineret, iste, qui

[note: 1541.] constantiam praestabat, eo quem diximus dieraptus est ad necem, postea quam fidem suam esset palam in loco supplicij professus. Fuerunt simul exusti duo quidamalij, [note: Exusti Pontificij cum Euangelicis.] eiusdem religionis. Deinde cremati sunt eodem dietres, quiet Romani pentificis primatum, et Catharinae Hispanae coniugium approbabant.

Augustomense vitam finijt Lutetiae Gulielmus Budaeus, libellorum supplicum [note: Budaei mors.] magister, summae vir eruditionis, et meritô celebrandus ad omnem posteritatem, vel eo solum quod vna cum Cardinali Ballaio, Episcopo Parisino, facti longe pulcherrimi Francisco regi fuit author et consiliarius, nimirum, vt Lutetiae linguarum professoribus et artium, honesta constituerentur praemia. Nam ex hoc fontenemo credat, quam vberes et copiosi fluuij non solum in Galliam, sed in alias quoque prouincias exundarint. Voluit autem absque pompa sepeliri Budaeus. [note: Annus calidiss.] Hic annus ob grauissimum aestum atque siccitates fuit memorabilis: vinum quoque tunc prouenit longe praestantissimum. Galliae rex interea, sub autumni tempus dimissis huc illuc literis ad Episcopos, iubet supplicationes ad templa deorum fieri. Nam etsi pacem cum Caesare colat, neque temere velit ab ea discedere, vereri tamen plurimum, ne vetus ille generis humani, et osor pacis, materiam belli per homines idoneos paulatim accendat. Caesar, Ferdinandi fratris et intercessorum literis edoctus de re tota confirmat decretum Haganoicum, et datis Vtricae literis, Idibus Augusti, Protestantes hortatur, vt ad constitutum diem suos habeant Vuormaciae legatos atque theologos. Iis etiam omnibus publica fide cauet. Et quia per occupationes non sibi liceat interesse, missurum eo se dicit e suis aliquem praecipui nominis; non etiam dubitare, quin Pontifex eo mittat, componendi causa dissidij. Conuentum quoque pollicetur Imperij, quo sit venturus ipse: quem ad conuentum etiam referri debeat huius colloquij summa. Sub Idus deinde Octobris, alijs literis Bruxellae datis, Granuellano potestatem facit agendi, sibique Legatum instituit illum ad futurum colloquium. Erat id temporis Vesontione Granuellanus, quod est in Sequanis oppidum, vnde genus et originem ducebat. Cumque distentus occupationibus, ad diem adesse non posset, scriptis literis ad Moguntinum reliquosque Principes colloquio designatos, altera [note: Nauius Heldo suffectus.] die Nouembris, Ioannem Nauium Lucemburgium praemittit, qui moram excuset, et desiderium ipsis leniat. Postquam etiam nata simultate, sicut ante diximus, Matthiam Heldum eliserat, hunc, velut magis obse quentem suis moribus, asciuit, in eiusque locum substituit. Interea Caesar Imperij conuentum indicit, vt Ianuario mense Ratisbonae praesto sint omnes. Cum deinde Vuormaciam Granuellanus ipse venisset, Atrebatensi episcopo, filio comitatus, et theologis Hispanis, Muscosa, Maluenda, Carobello, exhibitis inconsessu mandatis et epistola Caesaris orationem habet XXV. die Nouembris, et excusans cur neque Caesar neque rex [note: Oratio Granuellani Vuormaciae.] Ferdinandus adessent, praeclaram Caesaris erga remp, et vere paternum animum exponit, qui nihil ardentius optet, quam vt diuturum istud et inueteratum dissidium tollatur, quo non Ecclesia tantum, sed et respublica valde sit adflicta: nec enim dubitare se, quin et praesentem calamitatem ipsimet videant, et Ecclesiarum emendationem esse necessariam iudicent. Nihil ergomagis ad ipsorum officium pertinete, quam vt pijs consilijs occurratur huic malo, ne longius euagetur. Etenim, sicut incendio forte nato, ciuium sit illud restinguere, sic etiam ipsis [note: Mala ex dissensione religionis.] omnino faciundum hîc esse, quo pax et concordia recuperentur. Cogitent porro secum ipsi, et ponant ob oculos, quantum ex hac dissensione malorum in Germaniam inundarit. Vt caedes atque funera mittantur, profligatam esse religionem, extinctam in animis hominum charitatem, veteris atque catholicae Ecclesiae decus omne sublatum. Denique, nullus eloquentia satis explicari posse calamitatis magnitudinem. Floruisse Germania olim et studio religionis etomni virtutum genere:

nunc autem degenerasse plurimum, et incommodorum totius reipublicae caput et authorem haben. Nisi autem medicina fiat huic morbo, futurum, vt in peius omnia ruant: et quia Caesar hoc instituerit colloquium, vt et veritas inuestigetur, et gloria Dei celebretur, animum huc afferendum esse non ambitiosum, non cupidum, sed pium et moderatum, inque solum Christum esse respiciendum, qui nunc diductis brachijs hoc ipsum ab omnibus petat. Hoc etiam summi Pontificis et augustissimi Caesaris et Ferdinandi regis praecipuum esse votum. Itaque per mortem Christi, perque omnia sacra vehementer obtestari, vt tunicam Domini, nulla non parte laceram atque dissutam resarciant, memores videlicet nominis Christiani, quod in sacrosancto Baptismo sint consecuti, memores etiam inclytae prouinciae Germaniae, communis omnium parentis. Nisi enim reconcilientur, ipsis attribuendum esse, quicquid in posterum nascetur malorum exista mentis obstinatione. Si vero modeste atque sobrie rem tantam tractabunt, et Deo futurum hoc longe gratissimum, et Caesarem id etiam vel maximi beneficij loco habiturum esse: qui daturus deinde sit operam, vt in proximis Imperij comitijs res tota perficiatur.

[note: Vayuodae filius Turcae commendatus.] A morte Vayuodae, tutores reliquique proceres, legatione missa, puerum Turcae commendabant. Ille patrocinium ei pollicetur, et simul dona mittit. Ferdinandus etiam, vbi cognouit, Hieronymum Lascum, qui superioribus annis a Vayuoda desciuerat, Haganoa mittit Byzantium, vt per hominem idoneum sibi Turcam placaret. Domum deinde reuersus, bellum sibi gerendum iudicabat prius, quam Regina vidua et tutores infantis essent instructi. Quo cognito, [note: Lascus missus in vincula.] Solymannus in vincula conijcit Lascum, quasi consiliorum Ferdinandi maxime conscium, simul auxilia mittit, quae tamen impedita hyeme, paulo serius aduenerunt. Postridie, quam Granuellanus orasset, coeptum est agi de notarijs atque Scribis: et vtrinque delecti sunt bini, qui singula diligenter exciperent atque seruarent. A Protestantibus designati sunt Casparus Cruciger, Vuolfgangus Musculus, theologi. Octaua deinde Decembris die, Thomas Campegius, Episcopus Feltrensis, legatus Pontificius, orationem habet, ac de pace nonnulla praefatus, quae tantopere sit nobis a Christo commendata, Germaniae quoque vicem miseratus, Pontifices nunc aliquot et Paulum tertium imprimis, nihil non fecisse dicit, quo calamitatem hanc ab ea depelleret, ideoque nuper concilium indixisse Vicentiae. Cum autem exactis aliquot mensibus nemo veniret, in aliud tempus necessario reiecisse. Caesarem vero, qui sit Ecclesiae Romanae primogenitus, et obsequens filius, protector etiam et aduocatus, hoc instituisse colloquium, vt esset veluti praeludium quoddam actionis futuri conuentus Ratisbonensis. De illius autem voluntate et assensu, deque Pontificis mandatu sese adesse, et rogare vehementer, vt ad concordiam omnia consilia referant. Pontificem in eo sane facturum esse, quicquid omnino salua pietate possit. Huius conuentus praesides hanc legem initio ferebant, ne cui, nisi qui sit ad congressum designatus, communicentur acta colloquij, nec euulgentur etiam, nisi prius ad Caesarem sint omnia relata. Deinde petebant, vt Protestantes ea doctrinae capita, quibus omnino decreuissent immorari, scripto complecterentur et exhiberent. His de rebus atque etiam de formula iurisiurandi, deque numero collocutorum, et suffragiorum modo, prolixa fuit inter eos altercatio. Cum enim Pontificij animaduerterent, Palatini et Brandeburgensis Electoris atque etiam Ducis Cliuensis consiliarios, in Protestantium partes inclinare, veriti ne suffragijs vincerentur, [note: Tergiuersantur Pontificij.] consulto diem ex die ducunt, donec aliud a Caesare nuntiaretur, vt postea dicemus. Et altera quidem Ianuarij die, nouas et alienas conditiones proponunt. [note: 1541.] Nimirum, vt ex omni numero deligantur duo Theologi, qui de causa disserant: vt hec a scribis excepta deferantur ad praesides: ne minor pars teneatur maioris partis

[note: 1541.] opinionem sequi, nisi ita faciundum esse Caesar et ordines Imperij decreuerint: ne collocutorum sermones omnes, verum nudae sententiae, siue conciliatae, siue controuersae, describantur a notarijs: Augustanum et id genus alia decreta nihilominus valeant. Protestantes vero contra, cum vtrinque sint ad colloquium designati xxij. petunt, vt singulis pronuntiare liceat, neque nudae solum sententiae, verum argumenta etiam et rationes et harum explicationes literis mandentur: iniquum etiam esse demonstrant, in hac omnium sanctissima causa, partis vllius opinionem, et non potius verbi Diuini praescriptum sequi, aut quenquam, vt contra sentiat et profiteatur, velle cogere. Dum ad hunc modum tempus extrahitur, Protestantes de eo saepe quaeruntur, et vt in medium proposita doctrinae confessione, Augustae exhibita, secundum Haganoici decreti formulam, actio quamprimum inchoetur, petunt: praesertim cum sit amicum et minime captiosum futurum colloquium, quo tanquam aditus quidam fiat ad concordiam. Flagitabant idem etiam theologi, qui frequentes aderant, Melanchthon, Capito, Bucerus, Osiander, Brentius, Caluinus, Alesius Scotus, a Brandeburgico minus et alij complures, achis adiuncti, Simon Grynaeus, Ioannes Sturmius. Sub Idus demum Ianuarij [note: Disputatio inter Eccium et Melanchthonem.] mensis, Pontificij deligunt Ioannem Eccium, alteri vero, Philippum Melanchthonem, qui disserant. Et primo quidem, vt ordine fieret progressus, de peccato, quod vocant, originis, verba faciunt, alternis, inconsessu publico: sed ecce, post tertium colloquij diem, Caesaris adferuntur ad Granuellanum literae, caeterosque [note: Disputatio interrumpitur.] legatos, quibus literis et actionem omnem ad Ratisbonae comitia reijcit, et Protestantes imprimis eo venire iubet, et Granuellanum ad se quamprimum reuocat. Iis recitatis literis in consessu, quod fuit xviij. Ianuarij die, Granuellanus hortatur, vt Caesari morem gerant, et Ratisbonam veniant. Nam illum esse percupidum pacis: et si quid ipse per occasionem colloquij durius forte dixerit, vt nemale accipiant, deprecatur, et studium suum erga rempublicam pollicetur. Ad ea Protestantes, doleresibi plurimum, quod non multo ante fuerit inchoatum colloquium, et quod ne nunc quidem in eo progredi liceat. Sed quia Caesar ita iubeat, parendum esse. Nunc itaque domum sese redituros, vt suis omnia renuntient, neque dubitare, quin illi sint gratificaturi Caesari. Veruntamen, si forte paulo tardius eo veniant legatosue mutant, id propter temporis angustiam excusari oportere. Erat etiam hoc inconuentu Petrus Paulus Vergerius, episcopus Iustinopolitanus, verbo quidem, tanquam Galliae regis causa, sed reuera missus a Pontifice, qui suis rebus illum inseruire magis posse putabat, si quidem alieno nomine ibi versaretur. Orationem hic de vnitate et pace Ecclesiae composuit, et typis procusam [note: Oratio Vergerij de vnitate Ecclesiae.] ibi distribuit: in qua potissimum id agit, vt doceat non esse de nationis concilio cogitandum. Etenim conuentus ille speciem aliquam eius rei prae se ferebat, et viam praemunire videbatur. Pontifex autem nihil minus ferre poterat, eiusque sensum probe callebat Vergerius. Per hunc igitur et id genus alios illius administros impedita res fuit et dissoluta tandem. Ducendo enim tempus, et nectendo moram, diuerticula sibi quaerunt et effugia. Caesar, initio mensis Ianuarij, profectuse Belgio, Metim venit, Mediomatricum vrbem primariam, inde per Spiram contendit Ratisbonam, et ex itinere, quas dixi literas, ad Granuellanum mittebat. Noriberga tunc iter fecit, quam vrbem antea non viderat, et magnificentissimo fuit exceptus apparatu.

Februarrj mensis die vndecima Philippus Schabotus, Galliae, quem vocant, [note: Amiralius Gall. damnatus.] Amiralius, vir summae dignitatis, insuspicionem vocatus apud Regem, ob non bene administratum bellum Sabaudicum, de quo supra diximus, cum diumultumque esset in ipsius vitam inquisitum, damnatus fuit repetundarum, et laesae maiestatis, et priuatus honoribus, quos habebat amplissimos, ablata quoep spe restitutionis

[note: 1541.] in carcerem ductus est Vicennium, non procul a Lutetia. Tulit hanc sententiam Meloduni Gulielmus Poietus, Galliae Cancellarius, euocatis ad hoc iudicium totius Galliae viris primarijs et senatoribus iureconsultis. Etquanquam firmissimae solent esse, quae sic feruntur, sententiae, et prorsus inuiolabiles, tamen authoritate regis non multo post fuit absolutus, vtsum infra dicturus. Ad hoc etiam tempus, Henrici Saxoniae principis filius Mauricius, in matrimonium ducit Agnetem, Lantgraurj filiam. Mense Martio plerique principes acordines Ratisbonam veniunt, cum aliquandiu Caesareos expectasset. Venit etiam Lantgrauius, [note: Conuentus Ratisbonensis frequens.] prope sub exitum Marttj, magno cum comitatu, et postridie satellitio stipatus ad Caesarem iuit, aquo fuit acceptus perhumaniter. Saxo legationem eo misit amplissimam atque theologos, et in his Melanchthonem. A Pontifice quoque venit Caspar Contarenus, magni nominis Cardinalis. Aderant autem Brandeburgicus elector, Fridericus et Otto Henricus, Palatini, Gulielmus et Ludouicus Bauari, Henricus Brunsuicensis, Carolus Sabaudiae princeps, Georgius Brandeburgicus, Philippus Pomeraniae dux, item Moguntinus, Salisburgicus, Bremensis, Bambergicus, Spirensis, Augustanus, Eistetensis, Constantiensis, Heldessemius, Brixiensis, Passauiensis, episcopi. Sub hoctempus exijt et Ratisbonam allatus est [note: Luth. liber in Henricum Brunsuicensem.] Martini Lutheri liber admodum vehemens, lingua populari scriptus in Henricum Brunsuicensem. Libro superiori de scriptis Henrici diximus inuectiuis in Saxonem atque Lantgrauium: cumque nuper emissio libello Saxonem ille nominasset haereticum seditiosum, Cainum, monstrum, AEsopum, nulla nec corporis nec animi virtute praeditum: quem ipse quoque Lutherus, licet eius idolum ac velut alter Deus, rideret atque contemneret: Lutherus, qui suam ad existimationem hoc pertinere ducebat, acerrime respondet, et calumniam esse dicit. Et quoniam Ecclesiae titulum aduersarij sibi vendicent, plurimis adductis argumentis, ab Ecclesia vera demonstrat eos defecisse, et facta collatione, pontificatum Romanum, qui puram de Christo doctrinam omnino defoedarit atque corruperit, Antichristum esse docet, quem tot ante seculis et Daniel et Apostoli praenuntiarint. Quod cum ita sit, non ipsorum esse facultates Ecclesiae, et restitutionem ab ipsis improbe postulari, confirmat. Deinde obijcit, quod lucem defugiant. Et cur, inquit, concilium modo flagitatis, modo promittitis, modo suspenditis, modo recusatis? Quod si sancta est Ecclesia vestra, quid ita sibi metuit a concilio? Quid opus habet emendatione? Quod si opus habet quomodo sanctam dicitis? num sanctimoniam quoque vestram vultis emendari c*[?] Nos quidem, vt Ecclesiae nostrae reformentur, numquam postulauimus concilium. Nam verbo suo Deus iampridem sanctificauit eas, et sordes omneis pontificias expurgauit, et veram doctrinam nobis restituit. Vita quidem huic professioni nostrae non respondet, neque tantum re praestamus ipsa, quantum et debemus et optamus. Sed et Prophetarum et Apostolorum haec etiam fuit, dum viuerent, querimonia, et ea felicitas tunc demum nobis continget, cum ab hoc vitioso corpore, tanquam carcere liberati, parem cum angelis conditionem obtinebimus. Concilium autem eo petimus, vt Ecclesiae nostrae palam audiantur, [note: Concilium quare petant Protestan.] et vt doctrina vestra, Christi doctrinae contraria, damnetur, et ab ea reuocati homines verum Dei cultum cognoscant atque sequantur. Iam, quod seditionis et inobedientiae crimen nobis obijcitis, falsum est, vel ipsorum ordinum Imperij testimonio. Principes enim nostri, et obsequentes omnino Caesari, et ad Imperij conuentus aut ad malitiam vocati, praesto semper fuerunt. Si vero conuicium hoc eo nobis facitis, quod Caesaris edictis, quae doctrina nostram damnant, non obtemperamus, laetamur etiam et Deo gratias agimus, ob non praestitam obedientiam. Quod enim soli Deo debetur, non [note: Caesar Dei beneficiarius.] est largiendum Caesari, qui Dei beneficiarius esse debet. Prouincijs quidem atque regnis praefecit eum Deus, ecclesiam vero solus ipse vult regere suo verbo, nec in istius honoris

[note: 1541.] societatem vllumadmittit. Quod agat, satis habet, superque Caesar, administrationem videlicet reipublicae. Nimirum, hoc ei praescripsit officium Deus, et hos veluti limites posuit. Quod si autem ille tendat vlterius, iam in Dei iurisdictionem inuadit. Scripserat inter alia Brunsuicensis Henricus in suis inuectiuis, Lutherum excitasse tragoediam hanc religionis impulsu Friderici principis, qui Magdeburgensem episcopatum inuidisset Alberto Moguntino. Lutherus igitur ad hocrespondens, Hanc, ait, calumniam Henrico suggeSsit Moguntinus, et quia scire dissimulat quod optime nouit, causam et originem huius motus exponam. Anno [note: Quid Lutherum mouerit vt scriberet in Pontificios.] salutis xvij. supra millesimum quingentesimum, IoannesTecelius, Dominicanus Indulgentias circumferebat venales per Germaniam. Hunc vero Tecclium Caesar Maximilianus aliquando damnauerat capitis, et OEniponte iusserat in flumen praecipitari: sed Friderici ducis intercessione, qui tum ijs forte locis erat, periculum euasit. Is inquam, inter alia docebat, se tantam habere potestatem a [note: Tecelij blasphemiae [correction of the transcriber; in the print blaspemiae].] Pontifice, vt etiam siquis virginem matrem vitiasset, ac grauidam fecisset, condonare crimen ipse posset, interuentu pecuniae. Deinde, non modo iam commissa, verumetiam futura peccata condonabat. Neque multo post exiit libellus, cum insignibus Albertiepiscopi, quo mandabatur quaestoribus, vt vim Indulgentiarum populo diligentissime commendarent. Itaque cognitum fuit, Tecelium esse ad eius modi declamationes ab Alberto conductum. Nam Moguntiae creatus nuper erat Archiepiscopus, Albertus, ea lege, vt suo sumptu Romae pallium redimeret. Tres enim eius vrbis Episcopi, non ita longo decesserant temporis interuallo, Bertoldus, Iacobus, Vrielus, et graue tum erat collegio, tantos facere sumptus, et toties. [note: Pallium carissimum] Pallium enim illud constaredicitur triginta fere millibus aureorum, antequa domum perfertur. Tantiscilicet nouit Pontifex venderesuum linum. Pecuniam hanc autem mercatores Augustani dependerant. Vt igitur solueret eis Albertus, [note: Ratio faciendi pecuniam per indulgentias.] rationem hanc quaestus excogitauit, eamque Pontifex ei permisit, sie tamen, vt dimidium perferretur Romam, ad extructionem basilicae diui Petri. Sed haec omnia tunc temporis ignorabam. Itaque scripsi Moguntino demisse admodum, hortatus, vt praecones illos cohiberet: ipse vero nihil quicquam respondit. Brandeburgicus etiam interpellatus episcopus, monebat vt desisterem, neque periculum mihi crearem ipse. Post, emisi themata quaedam Tecelianis contraria, quae paucos intra dies Germaniam omnem percurrebant, et auide legebantur a plerisque: nam communis erat omnium querimonia de Indulgentijs, maxime vero de ijs quae Tecelius docebat. Et quoniam ex Episcopis nemo erat, neque ex doctoribus etiam qui resisteret, eo quod Tecelius metum atque terrorem Pontificij fulminis adferebat, coeptum est nomen meum celebrari, tandem videlicet inuentum esse aliquem in orbe terrarum, qui sese opponeret: sed ea gloriola mihi sane minus erat grata: nec enim satis tum intelligebam, quid sibi vellet Indulgentiarum nomen. Haec est origo prima causaque motus, quem non Fridericus princeps, verum Moguntinus persuum emissarium et peculatorem Tecelium excitauit. Quapropter, si quid est, quod nuncipsum mordeat, sibi totum hoc asscribat. Alteram turbae causam dedit sanctissimus [note: Lutherus Leone proscriptus.] pater, Leo decimus, cum medeuoueret atque proscriberet, et multi passim de me triumphare vellent, nec esset quisquam tam indoctus, qui non in meum caput atque famam stylum acueret. Ego certe principio fore putabam, vt me Pontifex absolueret, Tecelium vero condemnaret, eo quod ius Pontificium pro me faceret, quod clare docet Indulgentijs animas e purgatorio non liberari: sed ecce, dum sententiam ex vrbe latam expecto, fulmine percutior, et velut omnium hominum maxim nefarius, damnor. Ibi tum coepi mea defendere, multis editis libris, ita quidem, vt ad Imperij comitia res deinde fuerit introducta. Sicadeo litis causam praebuitfilum lineum, vnde pallium constat, et illud quidem ita nunc est

[note: 1541.] condensatum, ac tale robur assumpsit, vt ab eo periculum sit Pontifici, nestranguletur. [note: Laqueus e filo lineo Pontifici textus.] Quod cum ita sit, sibi culpam attribuant ipsi, qui tam impudenter et immodeste rem egerint. Ego quidem in sinum rideo. Nam perculit eos qui coelum inhabitat, neque tantam voluit grassari diutius impietatem, et populum suum e tenebris illis AEgyptijs in clarissimam lucem ac solis aspectum iucundissimum eduxit. Atqui, pallium istud, de quo semel et iterum est facta mentio, tribuitur tantum Archiepiscopis, et singulari quodam beneficio, paucis aliquot Episcopis, ac inhis Bambergensi Germano. Sic autem conficitur, vt ipsorum habet caeremonia. In die Agnetis virginis, qui est Ianuarij dies xxi. intemplo diuae Agnetis, Romae, [note: Modus et caeremoniae quo pallium conficitur.] cum in. Missa imploratur agnus Dei, super altare ponuntur agni duo candidi. Postea traduntur basilicae diui Petri subdiaconis. Hi mittunt illos in pascua, suoque tempore tondent, ex eaque lana, permixtae reliquae lanae, cum in filum diducta fuerit, parantur pallia. Latitudine sunt ad treis digitos: ab humeris propendent in pectus atque renes: ad extremum sunt laminae plumbeae tenues, eiusdem latitudinis. Ad hunc modum contexta deferuntur ad corpora diui Petri atque Pauli, ac certis ibi precibus expeditis, relinquuntur per noctem vnam. Altera die subdiaconi recipiunt, et honesto loco diligenter asseruant, donecqui opus habet Archiepiscopus, aut eius procurator, sibi dari petit. Traditur autem multis cum caeremonij, et deferentibus mandatur, ne supra noctem vnam, si modo fieri possit, in eodem loco subsistant aut commorentur. Hanc adeo nec operosam neque sane pretiosam mercem. Archiepiscopi maxima vi pecuniae redimunt a Pontifice. Necque vero licet antecessoris vti pallio, sed quisque sibi tenetur illud Romae comparare. Deinde, qui forte vel permutatione, vel quauis alia ratione fit alterius Ecclesiae patriarcha seu metropolitanus, licetantea sibi parauit illud, necesse tamen habet [note: Querimeniae et grauamina Germaniae.] vt iterum emat. De hoc genus expilationibus permagnae saepe fuerunt in omnibus populis querimoniae, sicut libro quarto dictum est, imprimis vero per Germaniam. et cum anno salutis, M. D. X VIII. Leo pontifex, in comitijs Augustae, per Cardinalem Caietanum horraretur Maximilianum atque Principes ad bellum Turcicum, et id ageret, vt omnes ordines contribuerent, et Ecclesiasticiquidem decumas: responsum ei fuit, vt ab ordine Sacerdotum illud impetretur, vixposse sperari. Nam curiae Romanae varijs ac subinde nouis artificijs illorum facultates atque iura vehementer impediri. Populum vero, si quid imperetur, clamare, toties iam hoc nomine datam esse pecuniam et demirari, quomodo sit profusa, quoue census ille peruenerit, e solis annatis per Germaniam collectus.

Diximus antea de varrjs incendijs, per Saxoniam excitatis. E maleficis autem [note: Incendiarij a Brunsuiconsi submissi.] deprehensi complures atque capti, diuersis locis, habita quaestione, plerique testificabantur ad extremum vsque spiritum, a praefectis et familiaribus Henrici Brunsuicensis, accepta pecunia, se fuisse conductos atque summissos, vt id facerent. Hoc igitur nomine, sed et alijs de rebus, Lantgrauius et legati Saxonici, Ratisbonae, Brunsuicensem apud Caesarem accusant, et quid incendiarij singuli profiterentur, scripto comprehensum exhibent. His coniunxerat se Gulielmus Brunsuicensis, qui et ipse fratrem germanum Henricum, a quo multis annis fuerat detentus in carcere, grauiter accusabat. Cum iam plerique conuenissent omnes, inchoatur actio, [note: Acta conuentus Ratisbonae.] die quinta mensis Aprilis, et nomine Caesaris de more proponitur, Ipsis constare quantum interuenerit semper studium suum atque labor, vt respublica bene constitueretur. Cum autem ex disscidio religionis, maximam Imperij fieri diuulsionem, et perhanc occasionem in nostra prope viscera iam penetrasse Turcam animaduerteret, maximum animo se concepisse dolorem, et multis nunc annis, de ipsorum quidem voluntate, rationem tentasse pacificationis, et longe commodissimam semper esse visam omnibus, concilij publici medicinam: hoc etiam in postre

[note: 1541.] mis Ratisbonae comitijs ita placuisse. Sed cum per idipsum tempus in Vngariam et in Austriam deinde totis viribus irrueret, Germaniam deincep adoriturus, exercitum illi sese tum suum tum Ferdinandi fratris et Imperij totius opposuisse: nec id modo, sed et classem non mediocrem in illum tunc emisisse, quae versus Constantinopolim prouecta longius, aditus illi quosdam et oppida et arces ademerit, vt sic illius refringeretur impetus: vbi vero pedem ille retulit, domum reuersus, in Italiam sese profectum egisse magna diligentia cum Clemente pontifice, de concilio, et Italiam pacasse, ne quid esset impedimenti. Post, in Hispaniam redisse, quo constitutis etiam ibirebus necessarijs interesset ipse concilio. Cur autem non successerit de concilio, quod anno post inchoandum pontifex promiserat, non ipsos latere, sua quidem opinione. Quiavero non multo post legatum suum Barbarossam in Africam Turca misisset, Tunetano rege profligato, se, depellendi [note: Caesaris in Africam traiectio.] publici periculi causa, in Africam traiecisse, Deique beneficio parta victoria, totis illum finibus expulisse: post, in Siciliam et Neapolim, inde quoque Romam venisse, et cum Paulo tertio pontifice de concilio tractasse. Qui quidem totus huc inclinarit. Tunc nimirum sui fuisse propositi, propius ad Germaniam accedere, procurandae reipublicae causa: verum illo ipso tempore, affini suo et Imperij beneficiario Sabaudiae principibellum fuisse factum, et magnam ditionis partem armis ablatam. Ideoque se, tanquam ex officio, defensionem illius tunc suscepisse. Cumque bellum illud ad hyenem vsque duceretur, neque concilij spes magna superesset, in Hispantam sese reuersum, aliquot ad pacem idoneas conditiones proposuisse. Post in Liguriam reuertisse, quo Pontifex etiam atque Galliae rex accesserit: atque ibi factis inducijs, cum classe profectum ad Aquas mortuas, collocutum esse cum Galliaerege, sicut etiam ante cum Pontifice, de sananda republica, dequebello Turcico. Cum autem in Hispaniam inde redisset, diu multumque de pacanda religione, deque impedimentis concilij cogitasse, ac deindecum per Italiam constituisset in Germaniam redire, solicitatum atque rogatum a Rege, per Galliam iter fecisse, confirmandae prorsus amicitiae causa. Venisse post in Belgium, atque ibi statum regionis offen diise turbulentum, cui tamen incommodo medicinam ipse adhibuerit. Et quanquam sibi tum per occupationes non liceret in Germaniam proficisci, conuentum tamen ad Haganoam indixisse, cur Ferdinandus frater interfuerit. Quid autem in eo congressu, post etiam Vuormaciae sit effectum, in recenti omnium esse memoria. Et haec quidem eo se commemorare, quo suum erga rempublicam studium atque voluntatem perspiciant, et causas etiam, cur citius in Germaniam non venerit, intelligant. Quanto autem labore et modestia, quantisque sumptibus, Imperij tutela sibi constet, id suo tempore ita se demonstraturum, vt omnes videant, Germaniae salute nihil sibi quicquam esse charius. Quantas etiam faciat impensas quotidianas in classem, ad reprimendum arma Turcarum, nolle iam se commemorare. venisse autem et festinanter quidem ad haec comitia, tametsi valetudine, et nonnullis etiam rebus impediretur. Adhaec, solicitasse Pontificem, vt iuxta decretum Haganoicum legatum huc mitteret: et venisse quidem ab illo Casparum Contarenum cardinalem, magnae virtutis virum, et pacis amantem. Cum ergo religionis constituendae causa potissimum sit hic indictus conuentus, et adhuc quidem indefinita res permanserit, et magnum subsit periculum, nisi pacificetur: ideo cupere se maiorem in modum, vt conciliatio fiat. Quicquid eo possit ipse conferre, libenter esse facturum: idem quoque studium ab ipsis expectare. Quamobrem petere atque flagitare, vt de ratione componendae controuersiae, [note: Religionis pacificandae ratio.] et quomodosit agendum, deliberent: et quo videant, quantopere concordiam amet, sui esse consilij, si modo nullam ipsi viam expeditiorem habeant, vt ex omni numero pauci quidam viri boni et docti pacisque cupidi, homines Germani,

[note: 1541.] deligantur, qui de rebus controuersis amice conferant, et quemadmodum conciliari possint, ad se suosque ordines referant, vt inter ipsos deinde re deliberata, et cum legato Pontificio communicata, decerni possit. Hanc enim rationem et Augustae quondam, et nuper etiam Vuormaciae visam fuisse commodissimam, sic tamen, ne quid Augustano decreto decedat. Ad ea Protestantes, Aprilis die nono, respondent, et ipsius collaudata virtute, colloquiumVuormaciense continuari petunt, quod illinc huc translatum sit. quod autem nunc deligendos esse quosdam dicat, ad hoc se responsuros aiunt, vbi de personis ex ipso cognouerint. Caeteri vero principes ac ordines, dato responso die Aprilis duodecimo, consilium illius per omnia probant, et imprimis illud cauent, vt integra sit Augustani decreti authoritas. Posthaec Caesar ab vtrisque petit, imprimis autem a Protestantibus, vt deligendi personas facultatem sibi permittant: in eoque sibi confidant, qui nihil sit facturus, quod non ad patriae salutem pertineat. Id cum obtinuisset, Aprilis die decimotertio, per Fridericum Palatinum principem ad colloquium designat [note: A Caesare delecti ad colloquium.] Iulium Pflugium, Ioannem Eccium, Ioannem Gropperum, Philippum Melanchthonem, Martinum Bucerum, Ioannem Pistorium, vt dogmata controuersa tractent, et post ad se principesque referant. Vigesimo secundo deinde Aprilis die vocat eos ad se multisque verbis grauiter monet, vt in huius causae tractatione nihil tribuant affectibus, verum ad gloriam Dei solum respiciant. Illi verecunde sese [note: Eccij temeritas.] excusant, et vt alij magis idonei constituantur, petunt omnes, praeter Eccium. Is enim paratum sese dicebat et instructum. Sed cum Caesar vrgeret, accipiunt illi conditionem, et simul orant, vt quosdam adiungat, qui partim actioni praesideant, partim, vt testes et auscultatores adsint. Itaque Fridericum Palatinum et Granuellanum praesidere iubet. Theodoricum verô comitem Manderschittum, Eberhartum Rudenum, Henricum Hasium, Franciscum Burcartum, Ioannem Figium, lacobum Sturmium, testimonij causa voluit adesse. Cum autem Aprilis die xxvij conuenissent omnes, Fridericus Palatinus verba facit, et collocutores monet, vt serio rem aggrediantur et amice conferant. Granuellanus deinde librum descriptum illis exhibet, quem Caesari, dicebat esse traditum a quibusdam viris bonis [note: Liber oblatus colocutoribus.] atque doctis, velut idoneum ad futurum conciliationem. Velle itaque Caesarem, quo videlicet legitimum argumentum habeant, ac velut agendi materiam, vt eum librum pariter euoluant et expendant, et quod in eo simul omnibus probabitur, laudent, quod vero minus, id corrigant. Liber iste doctrinae capita haec continebat. [note: Libri capita.] De creatione hominis, et ante lapsum naturae integritate, de libero arbitrio, de causa peccati, de originali peccato, de iustificatione hominis, de Ecclesia et illius signis et authoritate, denota verbi, de poenitentia post lapsum, de authoritate Ecclesiae in discernenda et interpretanda Scriptura, de Sacramentis, de ordine, Baptismo, confirmatione, coena Domini, poenitentia et absolutione, matrimonio, vnctione, de vinculo charitatis, de Ecclesiae ordine hierarchico, et in constituenda politia authoritate, destatuis, de Missa, de administratione Saoramentorum, de disciplina Ecclesiae, ministrorum, et populi.

Maio mense, Protestantium ordines, ad Franciae regem missis Ratisbona literis, [note: Literae Protest. ad Regem pro Prouincialibus.] pro ijs, qui per prouinciam Galliam, ob doctrinae professionem partim erant in vinculis, partim in exilio, partim in latibulis aerumnosam vitam agebant, intercedunt. Et quia nonnulli recipiebantur in gratiam, si doctrinam abiurarent, hanc eius conditionem remitti petunt, et quam graue sit, vulnerare conscientiam, ostendunt. Huic persecutioni causam dedit, in Merindolanos, prouinciaevicum, anno [note: Arrestum in Merindolanos.] superiori lata sententia, praeside Bartholomaeo Chassaneo iureconsulto, quae cum esset horrenda supra modum et atrox, ingentem terrorem attulit miseris homimbus. Veruntamen eius executio plena in aliud tempus dilata fuit, et huius

[note: 1541.] anni persecutio ludus est, prae illa, quae quarto post anno secuta fuit, vt suo loco dicetur.

Dum haec Ratisbonae geruntur, Gulielmus princeps Cliuensis, cum implacatum haberet Caesarem, ob Geldriae possessionem, sicut diximus, clam in Gallia [note: Aduentus Cliuensis in Galliam.] proficiscitur, et ijs, quos vna secum esse voluit, locum atque diem constituit, quo diuersis vijs profecti, ad ipsum tandem venirent. Cum igitur sub exitum Aprilis Lutetiam Parisiorum venisset, exceptus a regijs ministris, et per Aureliam deductus, Maij die sexta venit ad Regem, qui tum erat Ambosae, quod est ad Ligerim flumen, in Turonibus oppidum. Is non secus atque filium parens complexus, ilico regi Nauariae et sorori suae nuntiat, vt adducta filia quamprimum adse veniant: nam erant id temporis in Aquitania Cum deinde venissent, coeptum est agi de coniugio. Et quanquam parentes tunc non admodum probabant, licet etiam alienior esset puella, non tam suo quodam iudicio, vel illius contemptu, quam susurrationibus et impulsu quorundam, qui Germaniam, vt agrestem atque duram, prae Galliae delitijs et amoenitate summa, despiciebant: tamen victi Regis authoritate, qui sibi percommodam esse iudicabat hancaffinitatem, cesserunt. Itaque sub Idus Iunij mensis peraguntur nuptiae, Rege sponsam e sorore neptem [note: Nuptiae ducis Cliuensis et filiae regis Nauarrae.] in templum deducente, Tornonio autem cardinale missificante. Rex epulum dabat splendidissimum: aderant Pontificius, Anglicus, Lusitanus, Venetus et Saxonicus, legati: nam Caesareus excusauerat. Aliquot post diebus, domum Cliuensis redijt, in Gallijs relicta coniuge sponsa, quam apud se remanere mater voluit, donec esset tempestiua viro. Prius quam in Galliam veniret Cliuensis Amiralium, [note: Amiralius restitutus.] de quo supra diximus, Rex liberari, domumque proficisci, Maio deinde mense iubet ad se venire, et perhumaniter acceptum pristinae dignitati restituit, et tanquam ab inferis in lucem reuocauit, et nouo prorsus ac inaudito propemodum exemplo, sententiam a lectissimis latam et summis quidem iudicibus, imtam fecit, partim odio Connellablij, sicut creditur, partim intercessione Stampianae dominae, quae recenti fuit Amiralio coniuncta necessitudine per affinitatem. Connestablius ergo Momorancius qui et Amiralium non amabat, aequalem [note: Momorancius aula pulsus.] suum, et Regem habebat minus propitium, ob transitum Caesaris, vt antea dictum est, cum alioquitotus iaceret, et despiceretur, domum sese recepit, et incerta conditione priuatam vitam egit, totum antea Regem solus possedisset.

[note: 1541.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XIIII.

In colloquio Ratisbonae agitur de emendando statu Ecclesiastico, et rationes quibus id efficiatur, in medium proponuntur: variae sententiae, atque responsa hîc referuntur. Eccius librum a Protestantibus oblatum fastidiens, collegas suos insimulat. Caesar audito Turcae aduentu colloquium illud ad concilium differri iubet Fregosus et Rinco legati a rege Galliae ad Turcam missi capiuntur, ac trucidantur: ideoque Maximiliani filius nothus Lugduni comprehensus, in carcerem abducitur. Turca Budam ingreditur. Caesar Argieram venit. Pestis grassatur in Germania. Austria duris calamitatibus premitur. Austriaci proceres doctrinam Euangelij sibi concedi postulant: quos Ferdinandus eludit. Accepta per Vngariam clade conuentum Caesar indicit ordinum, Spirae: vbi Oliuerius legationis regis Galliae princeps orationem satis longam habet, Angliae rex vxorem capite plectit, qua sublata sextam ducit. Moronus Pontificis legatus Spiram missus, Tridenti concilium indicit. Lutherus libellum emittit, concionem militarem, seu castrensem, in quo Papatum cum Turcis confert. Redintegrato inter Regem et Caesarem bello, Longeuallus et Martinus in Brabantiam inuadunt. Parpinianum obsidetur. Edicta promulgantur Lutetiae in Lutheranos. Farellus Meti docet. Locustae Germaniam et Italiam volando peruadunt. Noribergae habetur conuentus imperij. Poietus de nocte captus in carcerem ducitur. Otto Palatinus amplectitur Euangelij doctrinam.

[note: Doctorum colloquium Ratisbonae.] SVB finem Aprilis inchoatum fuit colloquium, vt supra demonstrauimus. Eccius autem erat impatiens atque morosus. Nam et librum festidiebat, et socios collegas minime probabat, et aliquanto post in febrim incidit, ita quidem vt interesse non posset. Adibant eum tamen sicij, deque rebus omnibus conferebant. Exhibiti vero libri loca quaedam, de communi consensu per colloquium fuerunt emendata, de quibusdam conuenire non potuit, de Ecclesia eiusque potestate, de Sacramento corporis et sanguinis Christi, de peccatorum enumeratione, de satisfactione, de vnitate et ordine ministrorum Ecclesiae, de Sanctis, de Missa, de vsu integri sacramenti, de coelibatu. Redditus itaque Caesari fuit liber, sic vt erat emendatus, et simul Protestantium theologorum sententia, scripta super ijs, quae iam enumerata sunt dogmatis controuersis. Fuit hoc vltima die Maij. Caesar et studium illorum laudat et gratum habet, et si forte res deinceps ita poscat, vt consimilem diligentiam atque voluntatem adferant, hortatur. Octaua deinde Iunij die, in consessu principum et ordinum refert, quid actum, et quousque facta sit progressio. Collocutores egisse rem diligenter, et conciliasse multa, nec illa quidem leuia doctrinae capita: de caeteris vero, quae nondum conciliata sint, Protestantium theologos, quid sentiant, aperuisse. Post, vtrunque scriptum illis exhibet, et vt quamprimum deliberent, mentemque suam in vtroque demonstrent: ad haec, vt dispiciant quomodo status reipublicae tam ciuilis quam ecclesiasticus emendari debeat, petit. Se quidem nihil in eo praeteriturum, neque dubitare, quin legatus etiam Pontificius eo propendeat. Senatus principum magna sui parte constat ex episcopis. [note: Peior pars vincit numero.] Itaque vicit eorum numerus, qui et librum a Caesare propositum, et actionem omnem colloquij reijciebant, eiusque rei sententia scripto comprehensa fuit, aliquanto durius. Cum autem Electores et alij nonnulli principes Reipublicae studiosi,

[note: 1541.] non assentirentur, conceptum fuit aliud scriptum, et altera die Iulij oblatum Caesari, quem in eo monent, vt tanquam aduocatus atque defensor Ecclesiae, rem omnem cum legato Pontificio communicet, iuxta decretum Haganoicum, illa praesertim capita de quibus inter collocutores conuenisset: vtque diligenter expendatur, an in ijs aliquid sit, quod vel sententia vel verbis pugnet cum doctrina sanctorum interpretum, aut etiam cum Ecclesiae consuetudine. Deinde, si quid obscurius dictum sit, vt explicetur, vtque suam postea mentem, et quid consilij sui sit, ad ordines ipse referat, et cum Protestantibus agat, vt in reliquis dogmatis controuersis erudiri sese patiantur: vel si hoc impetrari non possit, vt tum vel publici, vel prouinciae Germaniae concilij authoritas interueniat. Erant inter ordines, qui religionis emendationem impedirent: et his quidem impulsoribus factum esse putatur, vt ad legatum Pontificium referretur omnis actio. Caesar ad ea Iulij die septima respondet, putasse futurum, vt suam opinionem aliquanto clarius et copiosius explicarent, praesertim, cum per multos dies liber in ipsorum manibus fuerit. Sed quoniam in eo persistant, facturum se quod suaserint, et quae sit legati pontificij mens de ret tota, velle cognoscere, ne quid negligat videlicet, quod quidem sui sit officij. Protestantes etiam, quid ipsi sentiant, exhibito scripto, Caesari demonstrant, et conciliata dogmata plenius explicant, et quam non sit difficile, reliqua etiam conciliare, docent, et Augustanae confessioni sese immorari dicunt. Deinde, quod est tertium in postulatis Caesaris, de politico reipublicae statu emendando, leges illas ante annum vndecimum Augustae latas, in vsum aiunt esse reuocandas. [note: Sacram politiam restituendi ratio.] Ad sacram vero politiam quod attinet, eam posse restitui docent, si pure doceatur Euangelium: si iuxta leges antiquas deligantur Ecclesiarum ministri, de consensu populi: si ciuilem ad ministrationem episcopi retineant: et quoniam ipsi more iam inueterato neque volunt neque possunt, alios constituant ad obeundum [note: Tollenda simonia] munus Ecclesiasticum, et e suis facultatibus alant: si ministris Ecclesiae liberum permittatur coniugium, si turpis illa nundinatio, quae multiplex est, et a Simone mago nomen habet, omnino tollatur: si facultates distribuantur, ita vt leges iam olim doctrinae commonstrant, si puerilis aetas ad pietatem erudiatur, et primis annis doctrinae Christianae fundamenta percipiat: si manifeste facinorosi pellantur ab Ecclesiae communione, donec ad sanitatem redeant, in eoque magistratus officium suum faciat, et falsum Dei cultum aboleat, si iudicia fiant Ecclesiastica, et veluti censores constituantur, qui de ministris, de plebe, deque morbis atque vitijs quorunque diligenter inquirant. Caesar, vt supra diximus, ab legato pontificio rem omnem communicat, et vt reipublicae status, imprimis autem Ecclesiae, reformetur, instat. Legatus [note: Pontif. legati responsio.] ad ea respondet: quandoquidem Protestantes in dogmatis aliquot a communis Ecclesiae consensu discedant, et tamen spes interea sit, futurum, vt in viam aliquando redeant, sibi, post diligentem totius causae peruestigationem, videri consultum, ne de caeteris rebus omnibus quicquam decernatur amplius, verum vt ad Pontificem omnis referatur actio, qui sane per concilium publicum vel quamuis aliam rationem tempori accommodatam, sit facturus in hac controueruersia, quod toti Reipublicae, cumprimis autem Germaniae prosit. Deinde, quo [note: Pontificia reformatio per legatum.] reformationis etiam videretur cupidus, episcopos omnes ad se domum euocat, et ita se comparent, hortatur, ne vel minimam suspicionem vllius cupiditatis aut ambitionis praebeant, vt omnem luxum et quicquid omnino mali sit exempli, defugiant, vt familiam bene regant, et ad modestiam atque temperantiam assuefaciant, vt populi sibi commissi curam gerant, et habitent locis frequentioribus, [note: Legati consilium ad excludendum Euangelium.] et prouideant, ne morbus ille qui iam per Germaniam grassatur, sensim obrepat, seseque insinuet, vtque nascenti forte malo medicinam faciant. Vtile quoque fore dicit, si, quibus in locis Episcopi non habitant ipsi, fideles habeant ibi

[note: 1541.] ministros et emissarios, e quibus omnia cognoscant: et si forte Sathanas alicubi conetur irrumpere, mox illi resistant et occurrant. Monet etiam, vt suam quisque prouinciam subinde perlustrent atque reuisant, belli duces imitati, cum locus aliquis ab hoste circumsidetur aut alioqui premitur. Ad haec, vt cultum Diuinum recte peragant, et beneficia conferant viris idoneis: Ecclesiae quoque facultates in pauperum vsus ait esse distribuendas, non in luxum aliquem atque superfluum et immoderatum splendorem. Item, praeficiendos esse populo docendo viros bonos atque doctos, qui et minime sint contentiosi, et aduersarios ita reprehendat, vt non odisse, verum salutis ipsorum videantur esse cupidi. Nam illos asperitate nimia criminationum fieri multo pertinaciores. Operam etiam [note: Protestant. sedulitas in erudiendis pueris.] esse dandam, vt in linguis et bonis artibus recte iuuentus erudiatur. Qua quidem in re Protestantes nihil praetermittant diligentiae. Nam in hoc esse totos vt suis in gymnasijs viri doceant eruditione praestantes: atque ita fieri, vt adolescentes plerique omnes ad ipsos concurrant: imprimis autem genere nobiles, qui cum literis vna religionem etiam illorum imbibant, eaque corrupti caeteros deinde contagione sua laedant atque contaminent. Instituendos igitur esse ludos literarum, et honestis praemijs inuitandos doctores bene de religione sentientes. Episcoporum etiam esse, commonefacere parentes, ne suos liberos discendi gratia mittant illuc, vbi periculum sit ab impia doctrina. Nimirum haec esse, quae sibi Pontifex dederit in mandatis, vt ipsis explicaret. Hanc ortationem postea scripto comprehensam petentibus episcopis dedit, atque etiam Caesari: qui duodecimo deinde Iulij die refert ad omnes ordines, et quid ille responderit, exponit. Et quia nihil amplius hoc in comitio statui posse de religione videatur, deinde, quia Turca maximos iam terra marique faciat apparatus, vt rempublicam Christianam inuadat, sibi necesse videri cumprimis, vt ad exitum actio ducatur, et de religione dêque pace et subitarijs atque continuis auxilijs in Turcam decreta fiant. Optasse quidem, vt de his omnibus consilium suum patefacerent: cum vero nihil adhuc responderunt, neque tamen res longiorem moram ferat, et defensione sit interim opus aduersus Turcarum impetus, hanc sibi rationem, vt idoneam summae deliberationis, in mentem venisse, quam ad ipsos referat. Itaque rogare, putêntne esse consultum, vt ea, de quibus inter collocutores conuenit, recipiantur adusque generale concilium, aut alterum Imperij conuentum, quo videlicet controuersia religionis, propter quam tot nunc annis tantopere sudatum est, aliqua sui parte minuatur, et reliqua nondum conciliata deinceps eo facilius tractentur. Nam ad Pontificem recta se profecturum esse, quo certo cognoscat, quid sperandum sit, ac deinde quamprimum licebit, in Germaniam esse rediturum, vt rempublicam curet. Et haec quidem omnia [note: Theologorum Protestan. responsio ad Contar. scripta.] sic accipi oportere, ne quid interim decreto decebat Augustano. Theologi Protestantes, vbi Contareni scripta duo, quae supra recitauimus, legerunt, de communi concilio respondent, et iniuriam sibi fieri docent, et propter eruditionem hominis longe meliora sibi de illo promisisse dicunt. Quod etiam ad animaduersionem atque saeuitiam principes hortetur, valde in ipso reprehendunt, nec esse demonstrant, quod putet futurum, vt quos nunc damnant errores, vnquam ipsi probent, aut ad Ecclesiam illam, quae tam manifesta vitia defendit, aliquando reuertantur. Contarenus interea, cum responsum illud suum, de quo dictum est, audiret accipi non vno modo, suasu quorundam tertium scriptum mittit ad Ordines, et vt dogmata quaedam pro conciliatis recipiantur, et ad concilium vsque tolerentur, minime se assentiri: sed ad summum Pontificem [note: Electorum ad Caesarem responsio.] omnia promiscue referre dicit. Postridie Idus Iulij, principes Electores, ad illud, de quo Caesar consuluit, respondent, et vt quae conciliata sunt, ad concilij

[note: 1541.] tempus vsque recipiantur, placere sibi dicunt. Nam hoc et ad vitandam deinceps maiorem offensionem, et ad ampliorem conciliationem imprimis conferre. Quod si etiam spes aliqua sit, reliqua posse iam hoc in comitio conciliari, petunt, vt in eo sese beneuolum exhibeat. Si vero temporis ratio non ferat, vt tum, quod vltro quidem iam promiserit, agat cum Pontifice, caeterisque regibus, vt in Germania, loco idoneo, quamprimum inchoetur publicum, aut Pontificis permissu cogatur nationis concilium, eoque suum ille mittat legatum: et si ne hoc quidem impetrari possit, quod minime sperent, vt in Germaniam ipse redeat, eamque fidem, quam hucusque praestitit, in posterum quoque patriae declaret, et pacem constituat. Protestantes vero Caesarem orant, vt definita iam doctrinae capita sanciat et doceri iubeat. Sic enim magis atque magis patefactum iri veritatem, et hunc velut aditum esse futurum ad sanandos Ecclesiae morbos. Decretum etiam Augustanum, velut ad concordiam inutile tollat et aboleat, aut saltem in suspenso relinquat. De concilio quid sentiant, et cuiusmodi esse debeat, et quomodo iudicandi potestatem neque Pontifici nec ipsius clientelae tribuant, demonstrasse iampridem, et in ea sese permanere sententia. Quod si forte concilium eiusmodi [note: Pontificiorum principum sententia.] non possit cogi, et conuentus aliquis ordinum, ipsius mandatu, per Germaniam fiat, in eo se doctrinam suam explicaturos esse. Caeteri postea principes, in quibus facile primum locum obtinebant episcopi, et his adiuncti Bauari fratres, et Henricus Brunsuicensis, quid ipsorum sit consilij, Caesari separatim ostendunt: nimirum, adeo multa vitia, sectas, haereses atque dissidia, non modo per Germaniam, sed alijs etiam in lacis, et prope per totum orbem Christianum inundasse, vt nisi per concilium tolli vel emendari non possint. Vt autem iam vlla fiat mutatio religionis atque rituum, qui tot seculis valuerunt, aut olim instituti sunt, non sibi licere assentiri, praesertim, cum et per legatum suum Pontifex concilium promittat, et ipse quoque sit coram solicitaturus Pontificem. Orare autem vehementer, vt in eam curam Pontifex incumbat, quo tandem extirpatis erroribus, ira Dei mitigetur, et hominum saluti consulatur. Quod si generale non possit obtineri, ad nationis, aut ordinum imperij conuentum esse confugiendum. Se vero constituisse, insistere veteri religionis, concilijs, doctrinae patrum inde ab Apostolis ad hanc aetatem vsque deductae, mandatis etiam atque decretis Imperij, praecipue autem Augustano. Sperare quoque futurum, vt illi, qui decretum Augustae factum laudarunt, minime ab illo discedunt, praesertim, cum et nuper Haganoae conuenerit, deliberandum esse de defensione, siquid contra fieret, et ipse quoque semper illud ab omnibus actionibus exeperit. Vt autem conciliata dogmata recipiantur ad tempus, non sibi probari. Nam ex ijs quaedam esse superflua, neque controuersa, primum videlicet, secundum atque tertium, et illud, de peccato originis, Vuormaciae tractatum esse diuerso modo. Deinde, rem ipsam postulare, vt nouum instituatur colloquium. Nam in scriptis vsurpata quaedam esse verba, praeter communem vsum Ecclesiae atque patrum. Sententias etiam esse quasdam admixtas, quae mitigari debeant atque corrigi: postremo, quae conciliata sunt, esse non ita magni momenti Sed quia de praecipuis rebus non conuenerit, de coena Domini, de sacri panis adoratione, de transsubstantiatione, de Missa, de coniugio Sacerdotum, de vtraque sacramenti specie, de confessione, poenitentia, satisfactione, et id genus alijs, eaque sic Protestantes oppugnent, vt concordiae spes nulla sit: adhaec, quia collocutores catholici paulo sint progressi longius, et ipsorum sententiae censura quadam opus habeant: deinde, quoniam ad Pontificis, ad ipsius et reliquorum ordinum contemptum istud pertineat, his de causis videri sibi consultissimum, vt actio tota religionis ad concilium differatur, praesertim, cum legatus Pontificius idem sentiat. Reliquae ciuitates, quae non erant de numero Protestantium, Colonia, Metia,

[note: 1541.] Spira, Vuormacia, Tullum, Haganoa, Ratisbona, Schuinfurtum, Colmaria, Gemunda, Roteburgum et aliae multae, cum excluderentur a deliberatione, neque principes illis exemplum resonsi communicarent, queruntur ad Caesarem ea de re, sicut antea non semel, et ne suo in iure impediantur, orant, et quo minus conciliata recipiantur, ex ipsis pleraeque non recusant. Caesar auditis omnium sententijs, iterum proponit, et ordine commemoratis omnibus, quia definiri causa tota non possit, et vero praesens immineat a Turca periculum non vno loco, multumque iam tempus elapsum sit, actionem ad concilium velle se referre dicit: de quo et legatus Pontificius indubitatam spem sibi fecerit, et ipse quoque sit Pontificem interpellaturus. Reditum quoque suum in Germaniam pollicetur, et a Protestantibus [note: Reformatio iniuncta Ecclesiasticis.] petit, vt interim nihil tentent praeter ea, quae sint a theologis conciliata. Deinde monet episcopos et proceres ecclesiasticos, vt rationes ineant, quibus Ecclesiam quisque suam reforment, quo videlicet aditus fiat ad publicam emendationem. Hanc Caesaris mentem laudant plerique omnes, et vt episcopisuas emendent Ecclesias atque repurgent, legatum quoque Pontificium ipsis debere grauiter ac serio mandare, censent. Protestnates autem, ad conciliata et ad reliqua omnia quod attinet, [note: Eccij supercilium.] in eo se facturos, quod sit officij, dicunt, et vt caeteris principibus liberum sit, conciliata dogmata suis in Ecclesijs proponere, petunt. Quemadmodum Eccius et librum exhibitum a Caesare, et collocutores etiam fastidire, supra diximus: cum ergo post colloquium libet esset redditus Caesari, sicut docuimus, et in concilio principum res disceptaretur, ille febri detentus, epistolam mittit ad principes, in hanc sententiam, Sibi nunquam placuisse librum illum insulsum, in quo tam multos deprehendisset errores. Itaque non esse recipiendum. Nam omissa patrum et Ecclesiae consuetudine, Melanchthonis in eo vestigia modumque loquendi [note: Eccius suos collegas infamat.] passim animaduerti. Deinde, non sibi visum esse dicit librum, a collegis emendatum, et postea Caesari redditum, sed dogmata quaedam Lutheranorum sibi decumbenti fuisse tantum recitata. Multo minus approbasse scriptum illud, quod Caesari sit oblatum vna cum libro, nec enim illud vnquam vidisse. Eo cognito, Iulius Pflugius et Ioannes Gropperus, qui suam ad existimationem hoc pertinere iudicabant, colloquij praesides et auscultatores orant, veluti totius actionis testes, vt honorem suum aduersus Eccij calumnias defendant. Hi de re tota Caesarem docent. Qui deinde publico scripto praeclarum et honorificum vtrique testimonium dat, et quod viros bonos deceat, fecisse dicit. Antea diximus, religionis causam esse reiectam ad generale vel prouinciae Germaniae concilium. Contarenus autem vbi cognouit, XXVI. Iulij die mittit epistolam ad omneis ordines, et illud posterius induci petit et obliterari. Nam religionis controuersiam per eiusmodi concilia non debere definiri, et ad vniuersam Ecclesiam istud pertinere: quicquid etiam ab vno aliquo populo priuatim in eiusmodi rebus decernitur, nullius esse momenti. Rem ergo facturos esse valde gratam Pontifici, qui sit Ecclesiae caput et conciliorum, si quidem illud omittant. Permolestum autem ei futurum atque graue, nisi morem gerant. Etenim multo maiores offensiones ex eo nascituras esse tum in alijs prouincijs, tum in Germania praesertim. Et hoc quidem esse, de quo velit ipsos admonere et mandatu Pontificis, et prosui quoque muneris ratione. Principes eodem die respondetn, vt ne quid offensionis atque turbae nascatur, Pontificem posse cauere, si concilium indicat, tot nunc annis promissum. Quod si forte non coeat, et primo quidem tempore, iam eum esse Germaniae statum, vt omnino sit opus iam dissidio, salua diutius esse non possit. Itaque rogare plurimum, vt remedium Pontifex adhibeat, et ipse quoque pro suo candore et prudentia rem adiuuet. Theologi quoque Protestantes illas

[note: 1541.] Contareni literas atque rationes prolixo scripto refutant, et ad singulas prouincias [note: Protestan. Contareni literas refutant.] pertinere demonstrant, instituere verum Dei cultum atque religionem. His rebus actis, Coesar decretum facit, ac recitari iubet Iulij die XXVIIJ. colloquium doctorum et actionem omnem refert ad concilium, ad conuentum vel Germaniae totius, vel ordinum Imperij: sua in profectione per Italiam, de concilio promittit acturum se diligenter cum Pontifice, et si neque generale, neque prouinciale possit obtineri, conuentum Imperij se denuntiaturum ait intra VXIIJ, mensem, religionis componendae causa, et daturum operam, vt eo quoque Pontifex legatum aliquem mittat. Protestantibus mandat, ne quid praeter conciliata dogmata noui suscipiant, episcopis autem, vt suas Ecclesias a vitijs repurgent. Erant in decreto capita quaedam alia, de non diruendis monachorum templis, de non interuertendis bonis sacris, de non solicitandis alijs ad diuersam religionem, de iurisdictione [note: Caesaris literae priuatim datae in gratiam Protestan.] et personis Camerae. Cum autem Protestantes ea minus probarent, Caesar eis priuato quodam scripto, quid suae mentis esset in eo, separatim declarat: in dogmatis nondum conciliatis nullum se modum ipsis praescribere: monachorum collegia non diruenda quidem: sed tamen illos ad piam emendationem esse reuocandos: Ecclesiasticis vtrobique prouentus cuique suos annuos esse permittendos, non habita ratione diuersae religionis: neminem alterius ditionis ad ipsorum religionem oportere pellici, multo minus hoc nomine defendi: sed tamen licere, vt recipiant, si quis vltro velit ad ipsos transire. Praeterea decretum Augustanum, quod ad religionem pertinet, et lites omneis, de quibus ambigitur, an sint religionis nêcne, sed et proscriptiones, nominatim verê Goslariensem, publicae quietis causa, donec aliquo vel concilio vel conuentu res cognoscatur, suspendit, et a Camera neiminem repudiari propter diuersam religionem, et aequabile ius omnibus reddi iubet. Cum sic ipsius cautum esset literis atque signo Caesaris, auxilia promittunt aduersus Turcam, de cuius aduentu iam indies magis atque magis percrebuit, et aderant tum Vngari tum Austriaci legati, qui magnis precibus opem implorabant. Itaque subitarium auxilium Germanorum mittitur in [note: Caesaris de principe Cliuensi querimonia:] Vngariam, ductore Friderico Furstembergio. Hoc in conuentu, Caesar in omnium ordinum consessu, tertia Iulij die grauem habet querimoniam de Gulielmo principe Cliuensi, propter occupatam Geldrima. Simul librum eis exhibet, quo suum ius in eam prouinciam docet. Et illum quidem huc ab se vocatum, sed longe diuersum iter ingressum dicit, tacite designans Galliam, vt ante diximus. Aderant [note: Principum et ordinum pro Cliuensi deprecatio.] legati Cliuenses, qui principem excusabant, et cum in suo iure explicando perperent, Caesar consurgit et abit. Iulij die XXI. principes ac ordines omnes ad Caesarem veniunt, et pro Cliuensi deprecantur, et vt eum in Imperij tutelam accipiat, et amicae tractationi litem permittat, petunt, in eoque suam operam profitentur: et si forte componi non possit, vt iure suum repetat, obtestantur. Caesar ad ea per Ioannem Nauium: cum sit hic indictus conuentus reipublicae causa, quo sublatis nimirum dissidijs, Germaniae pax restituatur, in eoque plurimum sit consumptum temporis, neque statui tamen aliquid possit, ob animorum diuulsionem, magna quidem sua cum molestia, neque sine dispendio rerum suarum valde sibi mirum dicit, quod in hac vna causa, quae proprie sua sit, ita consentiant. Sic illos dimittit, non sine offensione. Postridie, Galliae regis legatus, Raymundus, oratione prolixa de scripto recitat causam eliminari Sabaudiae principis, Caroli, qui superioribus aliquot diebus, ad Caesarem et ordines, regem accusauerat.

[note: Legati Gal. ad Turcam a Caesarianis intercepti.] Galliaerex, hoc durante conuentu, Caesarem Fregosum Genuatem, Antonium Rinconem Hispanum, exulem, mittit ad Turcarum Imperatorem. Hi cum Padum nauigarent, ituri Venetias, capti sunt et trucidati, sub Calen. Iulij mensis.

[note: 1541.] Erat tum in Pedemontio, regis legatus, Gulielmus Bellaius Langaeus, qui certior ea de re factus, vt erat mirae sagacitatis et industriae, continuo regi nuntiat, et simul Alfonso Daualo Marchioni, Caesaris per Insubriam praefecto, quinta Iulij die, Taurino scribit, det operam, vt captiui regis legati restituantur, quos ab ipsius hominibus interceptos esse constaret. Nam alioqui pactas ante triennium inducias intercessione Pontificis, hoc ipso violatum iri. Petebat autem eos restitui, quod initio vel nesciret vel scire se dissimularet, quid illis accidisset. Marchio suspicionem omnem ab se longissime remouet, tanquam ignarus omnium rerum, [note: Langaei ad Alfonsum litera.] et purgandi sui causa legatum mittit ad regem, Comitem Franciscum Ladronium. Langaeus in epistola, quam XI. Iulij die dabat ad Alfonsum, Equidem in totius orbis concilio non dubitarem, inquit, loqui de rebus Diuinis, et hercle non minus apte, quam tuus olim propinquus atque gentilis, Thomas Aquinas, modo rei theologicae tantum scirem, quantum de facta caede familiares tui quidem sciunt. Nam Alfonsi paternus auus, Indicus, Rodorico patre natus Hispano, praediuitem quandam ex Aquinatum familia duxit in matrimonium. Erat autem Alfonsus, Ferdinandi Dauali Piscarij, praestantissimi ducis, patruelis. Rex XX. Iulij die, Linerij, oppido Biturigum, respondet Alfonso per literas, et vt honoris atque famae rationem habeat, monet, et iniuriam suorum, nisi restituantur, non se posse negligere, demonstrat. Multis inter Langaeum et Marchionem literis Gallicis, magna celeritate transmissis vltro citroque nihil est actum praeterea, cum Dauales a diligenti peruestigatione, nihil se potuisse reperire diceret, in eoque permaneret. Per legatum quoque suum Ratisbonae rex ad Caesarem queritur. Cumque non [note: Valentinus archiep. Lugduni comprehensus.] ferret quale voluit responsum, satis prae se tulit, bellum ex eo nasciturum esse. Forte veniebat tum ex Hispanijs Georgius Austriacus, Maximiliani Caesaris filius nothus, archiepiscopus Valentinus, in Belgium rediturus: is Lugduni comprehensus, in carcerem abducitur, vindicandi Rinconis et Fregosi causa. His fere diebus, Antonij Lotharingiae principis filius Franciscus, in matrimonium ducit Daniae regis Christierni filiam Christinam, viduam. Tulit hoc moleste Galliae rex, eoque magis, quod anno superiori filia Lotharingi nupserat Auraicae principi Renato. qui totus a Caesare pendebat.

[note: Ferd. exercitus Budam obsiaet.] Quo tempore Caesar conuentus agebat Ratisbonae, Ferdinandus rex Budam obsidet et oppugnat, in qua tum erat Vayuodae Ioannis vxor vidua cum filioso Stephano. Tutores autem infantis et regni proceres Turcicum auxilium [note: Ferdinandicorum clades.] implorauerant. Legatum ergo Turca mittit cum copijs, quae mense Iulio Budam venerunt. Ipse deinde cum reliquo exercitu non multo post eo venit. Itaque Ferdinandici reiecti, Germani, Bohemi, Moraui, relicta obsidione, et ingenti accepta clade, Pesto etiam amisso, quod est oppidum contra Budam, reliqui fuga salutem sibi quaerunt. Turca sub exitum Augusti munera mittit infanti Stephano, vestes auro textas et equos valde speciosos, ac matri nuntiat, cupere se puerum videre. Petit vt in castra sibi mittat. Mulier perterrefacta, cum aliud non posset, hortatu procerum mittit vna cum nutrice, comitatum turba nobilium. Ille perhumaniter excipit, ac deinde persuos: reginae consiliarijs ostendit, velle sibi Budam tradi. Nam ipsos non illam posse ab hoste defendere, et sibi subinde redeundum huc esse cum exercitu: quod valde sit et molestum et sumptuosum. Itaque multo praestare, vt ipse teneat. Hi de suo periculo soliciti, mussant. Evestigio Ianizarorum praefecto negotium datur vrbis occupandae: neque prius ad matrem reginam missus est filius, quam re perfecta. Cum iam vrbem tenerent et ciues omneis exarmassent, arcem quoque sibi tradi postulant, in qua regina tum erat. Eam Turca iubet interim per inter nuntios animo esse praesenti, et Transsyluaniam ei atque [note: Turca Budam ingreditur.] filiolo concedit. Cum igitur omni conquisita supellectile, tumultuarie abijsset, a

[note: 1541.] praefectis et a milite barbaro deducta Budam Turca cum duobus filijs venit, Septembris die ij. et templum ingressus expiatum, actisque gratijs Deo suo, propter rem bene gestam, in castra reuertit: et relictis Budae Pestique praesidijs, reliquum exercitum domum reducit, et in itinere Lascum dimittit, quem propter Fregosum et Rinconem interceptos, Belgradi captiuum reliquerat, Budam proficiscens. Nam Galliae rex, vehementer irritatus eo facto, per Polinum, Solymanno rem omnem enuntiauerat.

Peractis Ratisbonae comitijs, Caesar mox in Italiam contendit, et Lucae cum Pontifice colloquitur interea, dum in naues imponitur exercitus, quem ex Germanis, Italis, Hispanis iam ante collegerat. Quia verô iam suberat hyems, deterrebat eum Pontifex a nauigatione: sed ipse, licet de clade Pannonica iam acceperat, quod Turcas in diuersa parte destineret, omnino sibi proficiscendum esse duxit, [note: Caesarin Africam cum exercitu traijcit.] et sublatis anchoris soluit e portu Veneris, et per Corsicam atque Baleares insulas facto itinere, ad XXIIJ. Octobris diem, Argieram appulit, vrbem Africae maritimam. Peditatus erat omnis ad xxij. milliae, equites paulo supra mille. Primam aciem Hispanorum ducebat Ferrandus Gonzaga, Siciliae prorex, alteram Germanorum, Caesar: tertiam Italorum et equitum Rhodiorum, Camillus Columna. [note: Tempestas Caesaris classem affligit et dissipat.] Quo die classem Caesar applicuit, et postridie, caelum erat serenum, et placidum mare: tertio vero die coorta vehementior tempestas et imbres effusissimi, cum non remitterent, administrationem belli totam impediuerunt, ita quidem, vt Caesar amissis quamplurimis nauibus et tormentis et reliquo omni apparatu, et millibus aliquot militum desideratis, infectare discedere cogeretur, in Hispaniam demum reuersus, quod fuit mense Nouembri. Sic adeô res nostrae terra marique, [note: Pestis in Germ. ad tractum Rheni.] tam in Aphrica quam in Europa calamit osum habuerunt exitum. Hic etiam annus Germaniae funestus fuit contagione morbi, praesertim ad Rheni tractum, extincti sunt inter alios, Argentinae quidem, Capito, Basileae vero Simon Grynaeus, vterque summae vir eruditionis, ille, professione theologus, hic vero, philosophus, et simul rerum sacrarum studiosissimus. Caesar e Germania discedens, Friderico Palatino negotium dabat, vt per Principes Electores ageret cum Cliuensi de restituenda Geldria. Mittunt hi legatos, eumque tum sui priuati periculi, tum publicae perturbationis admonent. Ille, et legitimum haeredem, et absque vitio possessionem esse nactum, et causam totam disceptationi iuris permittere sese dicit, et ne vim sibi fieri patiantur, sed ad aequitatem Caesaris animum inflectant, obtestatur. Ex Italia Caesar prosiciscens, Granuellanum ibi reliquit, vt et [note: Gaudium in Gallia ex damno Caesaris.] Pontificem de concilio solicitaret, et Senensem rempub. aestuantem seditionibus componeret. Cladis Aphricanae nuntius in Galliam delatus mense Decembri non obscuram excitauit laetitiam. Fremebant enim plerique propter casum Rinconis atque Fregosi iamque tempus adesse dicebant illos vlciscendi.

Rebus male gestis, et amissa Buda, Ferdinandus rex ordinum suorum agit [note: Austriaci doctrinam Euangelij concedi sibi postulant.] conuentus, Pragae, Bohemorum vrbe praecipua. Ibi demum inter alia, proceres Austriaci, Decembris die XIIJ. supplicem libellum Regi tradunt. Initio captant beneuolentiam, suaque omnia pro ipsius et dignitate et salute tuenda deferunt. Post, infoelicem reipublicae statum, et suam proprie conditionem deplorant, qui tam vicinum habeant curdelissimum hostem Turcam, et eum quidem victorem. Itaque de remedijs cogitandum esse dicunt, imprimis autem, vt ira Dei mitigetur, qui peccatis hominum offensus, hanc tantam calamitatem immittat. Nam in toto reipublicae corpore, nihil esse puri, nihil sani. Proiectam esse disciplinam omnem et publicam et priuatam. Hunc nimirum esse fontem omnis mali, sed tamen verbi Diuini contempum, praecipuam esse causam, cur ita nos Deus verberet et affligat. Etenim, et sacris, inquiunt, et profanis historijs doceri potest, non propter

[note: 1541.] illa leuiora nobisque congenita vitia, sed propter falsum cultum et contemptum [note: Regna propter falsum cultum destructa.] sui verbi, Deum grauiter saepenumero multasse florentissima regna. Populus Iudaicus in Assyriam et Babylonem abductus fuit propter contemptos Prophetas, et nouam religionem atque cultum quem sibi finxerant ipsi. Tandem ad internecionem fuit deletus, excisa Hierosolyma, propter crucifixum Dei filium. Illa mundi florentissima quondam Imperia, Babylonicum, Persicum, Graecum, a Turcis oppressa, religionem, leges, rempublicam et dignitatem omnem sic amiserunt eisdem de causis, nullum vt prope supersit hodie vestigium. Et quum Dei beneficia partim repudiarent, partim fastidirent, in horribiles inciderunt tenebras et seruitutem longe foedissimam. Neque vero subita fuit haec mutatio. Nam sexcentis annis et amplius eo, bella Turcae gesserunt, antequam Caeciam perdomarent. Quod tunc demum accidit, cum illi toties inuitati et admoniti, nihilo fierent meliores, et peccata peccatis accumularent. Iam, si quis illa regna, quorum tanta fuit potentia, tantusque splendor, in quibus tam praeclara fulserunt ingenia, conferat cum ista Turcarum plane barbara et beluina republica, comperiet inde ab orbis diluuio nullam acidisse cladem grauorem. Quod si autem illi tam potentes populi, tam infirmae genti, qualis initio fuit Turcica, resistere non potuerunt, Deo sic vlciscente peccata populi, quid nobis expectandum est, qui sumus quidem in eadem culpa, sed ideo longe deteriori conditione, quia rem habemus [note: Dei flagella per Austriam et Germaniam.] cum hoste supra modum potente? Videmus, vt nos Deus affligat, his praesertim locis, bello, inedia, pestilentia. Sedem regni, Budam vrbem, saeuissimus hostis nuper occupauit: per Bohemiam grassata sunt incendia, et quid non malorum totos iam sexdecim annos patimur, quantum est effusum sanguinis? quam multa hominum millia in tristissimam seruitutem abducti? Nimirum eo nunc Turcarum potentia creuit, vt supra caeteros omneis Reges caput exerat. Et quia continentes prope victorias contra nos obtinet. intelligit se flagellum esse Dei, nec vltioni [note: Turca Dei flagellum.] suae quenquam eripi posse, Cum ergo grauissima aint delicta nostra, quid nobis pollicebimur, aut quomodo nos aduersus eum tuebimur? Vnicum certe remedium est, In manu Dei posita sunt omnia. Deus est qui dat et adimit Imperia, qui [note: Deus verbum offert antequam affligat.] verberat et sanat, qui nos ad poenitentiam inuitat, oblata sui verbi cognitione. Quod quidem semper facit prius, quam affligit. Sic Niniuitis ante misit Ionam prophetam, et condonauit ob poenitentiam. sic Assyriorum regem Nabuchodonosor benigne respexit, obtemperantem Danieli. Sane rationem aliam aut medicinam nullam nouimus, potentissime Rex, quam vt verbum Dei pure doceatur, et ad emendationem vitae populus incitetur, vt hac fiducia pleni, vim Turcicam a se depellant. Est enim in eo posita salus, vt recte Deum colamus. Complures autem obrepserunt, et negari non potest, in Ecclesiam errores, qui nostro hoc tempore patefacti magnum excitarunt dissidium. Sed nuper in Imperij comitijs pleraque doctrinae capite conciliata sunt, et ad certum vsque tempus pax est data religioni. Deinde, mandatum est Episcopis, vt Ecclesiarum vitia corrigant. Quod si iam ea conciliatio nobis denegetur, aut si quis ea doctrinae capita, de quibus conuenit, sequatur, eoque periclitetur, quam id sit futurum graue, non est difficile cogitare. [note: Doctrinae capus praecipuum de Iustificatione.] Quapropter obsecramus, vt tuo mandatu doceatur Euangelium, imprimis autem illud doctrinae caput, quod est de Iustificatione, nempe, quod peccata nobis condonantur propter solum Christum. Deinde, vt ad praestandam charitatem homines excitentur, et ad bona opera, qui sunt tanquam veri fructus et indices fidei: deterreantur etiam a peccatis, et Deo gratias agere consuescant, quod ipsius misericordia, per Christum filium liberati sumus a peccato, morte, inferno, et facti cohaeredes regni coelestis. Item, vt ijs qui cupiunt, coena Domini detur iuxta veteris Ecclesiae morem. Episcopis etiam mandetur, vt iuxta decretum Imperij

[note: 1541.] nuper factum, Ecclesiae morbos emendent atque tollant, vt erudiem do populo praeficiant idoneos ministors, neque sanos doctores eijciant, vt ante hac semper. Et quanquam haec reformatio, propter inueteratum morbum, non ita subito fieri potest, locum tamen habere debet in Ecclesiis, doctrina et Sacramentorum administratio pura, quoniam in eo salus nostra vertitur, et ita fieri necesse est, vt populus nimirum, qui nulla iam disciplina continetur, et vix tenuem Dei notitiam habet ad sanitatem redeat. Sunt enim Ecclesiae complures omnino desertae. Quo fit, vt vulgus hominum prorsus degeneret in paganismum, ita quidem, vt vix aegro cohiberi possit. Quod sane maximo cum animi dolore commemoramus, ideoque precamur, vt in re tam pia tamque necessaria nobis deesse nollis. Neque vero putes hoc a nobis ideo solicitari, quo maiorem aliquam libertatem nobis captemus, aut res nouas moliamur. Nam salutem nostram omnem in vno Christo positam agnoscimus, et Euangelij cognitionem ornandum esse pietate vitae, et tibi fatemur obedientiam omnem esse praestandam, quantum et facultatibus et ipsa vita possumus. Quod cum ita sit, obtestamur, vt decreti nuper facti beneficium nobis permittatur, et vt ijs, qui formam religionis a nobis ante recitatam, sequentur, nulla fiat molestia. Sic enim et Ecclesiis inuenientur ministri, et maioribus animis in hostem atrocissimum arma sumentur: cui propter nostram ingratitudinem et impietatem tot victorias Deus atque triumphos huc vsque largitur. Qui ad hunc modum supplicarunt, Austriacae nobilitatis et ordinum nomine, fuerunt ad XXIIIJ. proceres, ciuitates autem X. et in his, Vienna, deinde finitimi Stirij et Carni. Ferdinandus [note: Ferd. eludit Austriacorum postulationem.] ad ea respondet: Dolere sibi vehementer quas recitauerint calamitates, neque dubitare quin delictorum ac scelerum hae sint poenae, atque ideo ministris Ecclesiae non semel mandasse, vt ad emendationem vitae populum diligenter incitarent. Quod autem adeo tenui cum fructu factum sit istud, augere sibi dolorem. Itaque nuper antequam Lincio discederet, eadem mandata renouasse, quod quidem ipsis constet. Nunquam etiam se repugnasse, quo minus verbum Dei recte doceretur iuxta traditionem Apostolorum et interpretum, quos Ecclesia recepit et approbauit. Eiusdem nunc etiam esse mentis: nec in vllum vindicasse, quod quidem sibi constet, qui formulam hanc sit secutus. Nunc etiam Ecclesiasticis velle se mandare, vt iuxta postremum Imperij decretum, sublatis vitijs, Ecclesias reforment, et populo praeficiant doctores idoneos. Videlicet scire ipsos, quantus labor suus atque studium interuenerit, vt religionis hoc dissidium tolleretur: idem nunc etiam optare se cumprimis, et omnino sperare futurum, vt vel publico totius orbis, vel nationis Germaniae concilio, vel Imperij conuentu res tota definiatur. Quamobrem ita sibi de ipsis inuicem polliceri, fore, vt conciliationem istam publicam obedienter expectent, nec aliquid mutent aut innouent, sed in religione colenda caeterisque praestandis officijs, partrum suorum sequantur vestigia, neque decretum Ratisbonense quicquam ad se pertinere putent, cuius nimirum ea sit senten[?] tantum, vt Catholici quidem in veteri, Protestantes autem in ea religione, [?] conciliationis illius tempore sequebantur, permaneant vsque ad alterutrum concilium, aut Imperij conuentum intra XVIIJ. menses indicendum. Quod [note: Austriaci postulatum iterant.] cum ita sit, non sibi licere, suis, vt contra quid agant, permittere. Illi rursus in eandem prope sententiam, paucis tamen supplicant, et vt purus Dei cultus instituatur, neque veris Ecclesiae ministris periculum creetur, orant. Nam alioqui non esse, quôd vallam sibi de Turca victoriam aut fortunam polliceantur.

Paulo sub hoc tempus mortem obijt Episcopus Numburgicus, in eiusque locum [note: Lis pro episcopatu Numburgensi.] a collegio fuit cooptatus Iulius Pflugius, de quo diximus: Elector autem Saxoniae princeps, non hoc licere collegio, nisi de suo consensu, contendebat, et reiecto Pflugio, Nicolaum Amstorffium, ex nobilitate theologum Vuittembergicum

[note: 1542.] instituit, inaugurante Luthero, mense Ianuario: qui post eius rei librum edit, lingua populari, et Pflugio, tanquam hosti purae doctrinae, gregem Domini minime committendum esse docet. Pflugius ad hunc modum repudiatus, emissis libellis ad ordines Imperij ius suum demonstrat, et de iniuria queritur. Princeps inuicem respondet, et prolixe de suo Saxonicaeque domus iure locutus, et multis ex vetustate repetitis, inter alias causas, cur eum non ferre possit Episcopum, hanc etiam adducit, quod Augustanae confessioni palam aduersetur.

Accepta per Vngariam clade, sicut diximus, conuentum Caesar indicit ordinum, [note: Conuentus Spirae indictus.] Spirae, per Ferdinandum regem, et initium fieri mense Ianuario, et Ferdinandum fratrem suo loco praesidere iubet, eique Hugonem Monfurtum, Ioannem Nauium attribuit. Principes aderant, Elector Brandeburgicus, Fridericus palatinus, Albertus Megelburgius, Ernestus Badensis, Moguntinus, Vuormaciensis, Spirensis, Constantiensis, Hildessemensis, Episcopi: reliqui miserant legatos. Vbi conuentum est, quod fuit die IX. mensis Februarij, Ferdinandus rex de more proponit. Quanta fuerit hucusque diligentia Caesaris, vt et religio componeretur, et reliquae partes reipublicae constituerentur, omnibus constare: cum vero dissidium hoc, superiori conuentu non posset integre conciliari, grauissimis de causis e Germania Caesarem esse profectum in Italiam, et de concilio, deque Turcico bello cum Pontifice collocutum eô rem deduxisse tandem, vt Pontifex ad hunc Imperij conuentum legationem se missurum diceret. In Aphricam esse deinde cum classe profectum, vt Argiera vrbe capta, quam hostes tenebant, et vnde plurimum impendebat Hispaniae caeterisque prouincijs incommodi, iustum auxilium posset a suis aduersus Turcam, sublato periculo nimirum, et ora maritima pacata, consequi. Sed cum tempestate detentus, quod voluit, perficere non posset, in Hispaniam reuertisse, vt ad bellum Turcicum, terra marique gerendum, denuo sese compararet. Et quia primariam vrbem Pannoniae, Budam, et huic oppositum oppidum Pestum Turca nuper occuparit, praesidijsque muniuerit, hunc indixisse conuentum, vt de summa rei deliberetur. Turcam enim ijs locis omnia reliquisse tormenta, quae vel adduxerat ipse, vel nostria ademerat: neque dubium esse, quin per aestatur sit rediturus, vt non solum in quia Vngaria reliquum est, capiat, verumetiam vt Germaniae finitimas prouincias omneis inuadat. Etenim capta Buda, caeterisque viarum claustris patefactis, nihil esse iam quod ipsum remoretur aut distineat. His igitur tantis tamque necessarijs de rebus conferenda nunc esse consilia, quibus ipse quidem Caesar interesse vellet: cum autem exclusus tempore non possit, munus hoc sibi delegasse: et licet suae religionis status praesentiam suam imprimis requirat, noluisse tamen deesse reipublicae. His ita commemoratis, quid Austriaci, quid Vngari, quid Bohemi et ijs adiuncti populi, quid etiam suae ditionis Ecclesiastici collaturi sint in hoc bellum, exponit: et vt idem ipsi faciant, hortatur atque petit. Nam in omnium oculis versari periculum, et eam nunc esse rerum conditionem, vt aut reijciendus et ex Vngaria sit expellendus hostis, aut extrema sit omnibus expectanda, [note: Gropperus Bucerum commendat.] pauloque post subeunda calamitas. A conuentu Ratisbonensi, Ioannes Gropperus, Archiepiscopi Coloniensis legatus, domum reuersus, Bucerum mirifice commendabat, et inter omneis idoneum esse dicebat, cui religionis emendatio recte committi posset. Nam esse cumprimis doctum et pacis amantem, et integrae vitae. Episcopus ergo, qui iam ante nouisset Bucerum, et ipsius opera cogitaret vti, significat cupere se cum ipso loqui. Profectus eo Bucerus, huius anni [note: Bucerus Coloniam proficiscitur. Altera Angliae regina capite plexa] mense Februario perhumaniter fuit exceptus, imprimis a Groppero, qui precibus ab eo contenderat, vt Bonna Coloniam ad se veniret. Itaque, tum ita dimittitur ab Episcopo, vt suo tempore vocatus, eo rediret, vti post dicetur. His etiam diebus Angliae rex vxorem Catharinam Hauardam, capite plectit, quod cum eam pro

[note: 1542.] virgine duxisset, antea fuisse corruptam atque vitiatam comperisset. Qui vitiarat, in Hiberniam abierat, ibique publici quid muneris habebat. Reuocatus autem ab illa, iam regina, et in familiam ascriptus, capite multatus fuit post eam, vt alij quidam, [note: Sextum regis Angliae matrimonium.] partim ob idem flagitium, partim ob reticentiam. Ea sublata, sextam rex ducit, Catharinam Parram.

Ad Spirae conuentum, legationem Galliae rex misit, cuius erat princeps Franciscus [note: Oratio legati Gallici inconuentu Spirensi.] Oliuerius, Cancellarius Alenconius, Is in omnium ordinum consessu, cum de bello Turcico deliberaretur, Februarij die decimo quarto verba facit, Beneuolentiam nolle se captare solicite, quod Regis animum in Germaniae commoda propensissimum satis agnoscant omnes. Eam etiam esse causae magnitudinem, vt hauddubie libenter sint Regis consilium et sententiam audituri: nimirum, quo tempore de religionis componendo dissidio Ratisbonae conuentus agebatur allatum fuisse nuntium in Galliam, maximis copijs Turcam aduentare in Vngariam. Regem igitur legatos ad illum e vestigio misisse, quo bellum ad Vngaria, propter vicinam Germaniam auerteret, si posset. Verum in Italia legatos fuisse captos a Caesariano milite: neque satis adhuc esse compertum, necati sint an vero supersint. Qua quidem re violatae sint, non induciae modo, sed et ius gentium. Quod autem eam ob causam amandati fuerint, id Regem ipsis literis declaraturum atque notulis, quas etiam Caesariani tum interceperint. Falso deinde iactatum a maleuolis rumorem, quasi Turcam Rex euocarit, cum tamen publice constet, eos qui Budae premebantur obsidione, Turcicum auxilium implorasse: non multo post captos legatos increbuisse famam de clade Vngarica. Quo quidem nuntio valde Rex fuerit perturbatus, et cum accepisset in his comitijs deliberandum esse de subsidijs in Vngariam mittendis, et reprimendo furore Turcico, non potuisse non animi sui sensum in hac tanta re declarare. Quamobrem, si forte prolixior sit sermo futurus, orare, patienter audiant. Nec enim posse breuius rem omnem, quae venit in hanc causam, quantumuis eloquenti et docta oratione comprehendi. Et primum quidem deliberationis esse caput, an vtile sit non Germaniae tantum, sed etiam reipublicae, vt bello Turcam lacessant. Hoc autem vt melius intelligi possit, [note: Rationes bellum in Turcam suadentium.] explicaturum se rationes eorum, qui bellum suadent: illos videlicet haec fere dicere, Germanos et semper fuisse et habitos esse strenuos non suae tantum, sed et vicinorum suorum libertatis propugnatores. Itaque non esse ferendum, vt Turca, crudelis et barbarus et nominis Christiani communis idemque pepetuus hostis, dulci ebrius fortuna, vicinum regnum, et illud quidem florentissimum, Vngariam, Germaniae propugnaculum, teneat: sed magnis virib. et animis mouendum ei bellum, neque dubitandum de victoria, quod summo scelere et turpitudine, non etiam legitima successione vel iure peruenerit ad hanc tantam Imperij molem. [note: Turcam esse expugnabilem.] Et licet amplissime regnet, tamen expugnari posse, nec esse tam inuictum, vt plerique putent. Idque satis apparere tum ex ijs, quae foeliciter in ipsum gesserint, et Ioannes Huniades et Mathias Vngariae rex, et Scanderbegus Eperi dominus, et Tamberlanes Scytharum Imperator, tum etiam ex ijs, quae proximis annis ipsimet gesserint, quo tempore Viennam ab eo defenderunt. Alias enim esse Turcarum, [note: Germanorum belli gerendi ratio.] alias Germanorum in bello rationes. Nam illos et latrocinari, et fugiendo vastare agros, vel per honesta vulnera mortem oppetere: cum ergo sit iam hostis in ipso Germaniae limine, bellum necessario suscipiendum, neque diutius differendum esse. Haec quidem et id genus alia quaedam ab ijs adferri, qui bellum suadeant: sed eos non satis expendere, qui sit Germaniae status, et ita loqui, totaque de re disserere, quasi pacata sit Germania. Cum interim simultatibus et odijs omnia flagrent, quasi nullae sint principum inimicitiae, nulla dissidia. Considerandum autem esse

[note: 1542.] Germaniae, quantum ferre possit, quantum sit hoc futurum bellum, et quam periculi plenum, aduersus eum hostem, quo non sit alius orbe terrarum potentior, nec rebus omnibus bellicis instructior: etenim non vno vel altero praelio posse finiri bellum hoc, sed nouo semper et recenti milite opus fore, et perpetuis maximisque sumptibus. Ingentes quidem esse Germaniae vires et robur quoddam incredibile, sed non temere profundendas eiusmodi facultates atque copias: quin potius meliorem expectandam occasionem, et differendum, quoad orbis Christiani potentia, reconciliatis principum animis, amplificata sit et maioribus firmata praesidijs. Ne quid etiam imprudenter suscipiatur, documento nobis esse debere [note: Sigismundus Caesar ad Nicopolim victus.] praelium illud Sigismundi Caesari ad Nicopolim, et alias deinde clades ad hoc vsque tempus acceptas. Nullum enim bellum, quo quidem bello sit ille lacessitus, foeliciter adhuc accidisse. Budam atque Pestrum sic esse dubio procul rebus omnib. munitas necessarijs, vt nisi fame deditionem facere cogantur milites praesidiarij, vix vlla sit spes ea recuperandi. Hanc ipsam vero spem esse incertam. Deinde, Turcam posse nouum semper exercitum et copias recentes adducere, quibus militem Germanum, longa fessum et debilitatum obsidione, magis copijs decernatur, et ille superior euadat, maximam fore Germanis difficultatem restaurandi exercitus: neque tam subito hoc posse fieri, quin iam in interiorem Germaniam ille penetrarit, et omnia pro suo gerat arbitratu. Germaniam quoque crebris bellis exhaustam [note: Vngarorum inconstantia.] milite, cumprimis habere opus otio, sui reficiendi causa. Quantum vero sit tribuendum Vngaris, neminem esse qui nesciat: quid enim illis inconstantius atque leuius? qui subinde dominos mutent, et in Germanos adeo infestis animis, vt Turcicum imperium longe praeferant? Multo igitur praestare, vt quae sunt inter Vngariam et Austriam arces et oppida, tum opere tum praesidijs continuo muniantur. Idem apud Bohemos et vbicunque sit opus, fieri debere. Satius enim hoc esse, quam nullo satis valido post tergum relicto praesidio bellum inferre, et conari quas Turca tenet vrbes, et arces illi eripere. Qua quidem in re quod minimum possit esse peccatum, maximo sit futurum exitioreipublicae Christianae. Sin autem ille Germaniae bellum faciat, iam explicandas esse vires omnes. Hanc enim esse veterem et propriam Germanorum laudem, vt sicut aliena cum iniuria suos [note: Vetus Germanorum laus.] fines minime solent amplificare, sic etiam fortider depellant periculum, et pro libertare pugnent acerrime. Hanc omnino laudem esse transmittendam ad posteros, et animose resistendum hosti bellum inferenti: neque temere credendum ei, si forte, postquam belli signum dederit, pacis offerat conditiones. Hanc enim esse naturam eorum, qui dominatum sibi propositum habent, vt ambitioni modum statuere nesciant. Cum ergo videbitur ad vim spectare, diligenter esse comparanda, quae sunt ad defensionem necessaria. Sic enim futurum, vt aut abstineat, aut, si pergat, intelligere possit incommodo suo, quanto sit et honestius et facilius, libertatem suam tueri, quam alienam ditionem cum iniuria velle sibi vendicare. Quia vero difficile sit ipsis, tantum sustinere hostem, siue bellum inferant, siue defendant rem ipsam flagitare, vt ciuiles Germanie simultates atque dissidia componantur. Nuper adeo Ratisbonae ipsis conuenisse de primis dogmatis, de iustificatione, de fide et operibus. Ea nimirum esse praecipua religionis capita. Sequendam igitur hanc esse doctrinam, et amice viuendum, nec vlla deinceps mouenda iurgia. Relictum esse nobis ab Apostolis, et posta concilio Niceno, fidei symbolum, quod omnes profiteantur. Et cum ita sit, non oportere locum esse dissensionibus, nec alterum ab altero debere vel contemni vel conuitijs affici. Nec enim omnibus [note: Romanorum artes in constituendo Imperio.] idem a Deo datum esse donum. Absque concordia certe res Imperij non posse firmas esse vel diuturnas, praesertim imminente Turca. Romanos euasisse dominos

[note: 1542.] rerum, non tam viribus et armis, quam astu quodam et calliditate, quando id operam dabant, vt quam gentem imperio suo subijcere cogitabant, eam ciuili dissidio et offensione diuiderent, et alterius factionis partes ad tempus defenderent, donec simul vtrosque opprimerent. Hac ratione circumuentos fuisse Carthaginenses, et Asiaticos, et Gallos, et Graeciam natura circumuentos fuisse Carthaginenses, et Asiaticos, et Gallos, et Graeciam natura facilem atque mobilem. Sic etiam ludificatos a Tiberio fuisse Germanos, quo tempore bellum in Italia moliebantur. [note: Britanni passi non sunt se disiungi.] Solam Britanniam euitasse iugum hoc, quod artes illorum intelligerent, et odium omne domesticum, in communi periculo in hostem effunderent. Hac ipsa ratione concidisse tandem Romanos. Philippum quoque Macedonum regem hac arte Graeciam expugnasse commissis Atheniensibus, Corinthijs, Thessalis: Ottomannum, huius Turcicae gentis primum Imperatorum, coepisse Bythiniam, dissidentibus inter se Christiani nominis principibus. Ea tandem occasione Turcam [note: Turcae quomodo rerum potiti.] penetrasse in Europam, oppugnasse Thraciam, Graeciam omnem et Peloponnesum. Imo Turcas trecentis abhinc annis rerum esse potitos, nostra vel discordia [note: Guelphi et Gibellini.] vel proditione. Quo tempore Byzantium vrbs capta fuit, seditionibus omnem Italiam redundasse, dum hi Guelphi, illi vero Gibellini dicerentur, Caesareae et Pontificiae factionis nomina. Quid Rhodo nunc acciderit, quid Vngariae, et per quam occasionem, non opus esse recitare. Sic adeo Turcas, tenuem, obscuram et barbaram nationem, e Scythiae latebris prorepentem, nostris creuisse dissidijs, et hanc Imperij molem exaedificasse, dum vel Graeci patefacerent eis portam Europae, vel Genuates, fide Ligustica per Hellespontum eos traijcerent, vel fratres Peloponnesi principes, accensi mutuis odijs, eos accerserent, alter in alterius perniciem, vel Epeirotae subsidium eis ferrent, vel Mysij sua cum ipsis consilia communicarent, vel Pannonij sponte ipsos inuitarent. Communis ergo libertatis vindicandae causa rationes ineundas esse concordiae, neque cogitandum, fore, vt ipsis vel cessantibus vel factione diuisis, exterae nationes in hanc curam incumbant. Hanc regis esse mentem atque consilium, et rogare, vt in optimam partem accipiant, et ab ipso firmam amicitiam atque coniunctionem expectent. Pontifex legatum eo miserat [note: Legati Pontificij sententia.] Ioannem Moronum, Episcopum Mutinensem. Is de sententia Pontificis rogatus a Ferdinando rege Caesarisque legatis, vigesimo tertio die Martij verba facit, Caesarem, anno superiori, cum in Aphricam iret, facto per Italiam itinere, tractasse cum Pontifice de bello Turcico, deque concilio. Sed cum et ardua res esset atque grauis, et Caesar festinaret, nihil decretum, et remansisse in Italia Granuellanum, qui cum amplius deinde sit actum negotium. Ac Pontificem quidem semper optasse bellum Turcicum, eiusque rei causa dedisse operam, vt pacem omnes colerent: nunc etiam in hoc esse totum, vt quae ipsius potissimum intercessione pactae sunt inter Caesarem et Galliae regem induciae seruentur. Cum autem varia de apparatu Turcico disseminentur, neque certo constare possit, quorsum euadat, suppeditaturum esse millia quinque peditum, si Caesar ipse militiae praesit: sin autem, eius summae dimidium. Atque ita quidem egisse cum Granuellano, nisi forte rerum priuatarum status in eas redigatur angustias, vt ab ipsis auxilium ei sit implorandum. Nam alioqui facturum esse quantum omnino possit: in hunc enim vsum omnia sua destinasse. De concilio, quae semper ante fuit, eandem illius esse mentem atque sententiam, vt aliquando peragatur. Adhuc quidem illud suspendisse de Caesaris et Ferdinandi quoque regis assensu, quod ad concordiam aditus aliquis in Germania patefieri posse interea crederetur. Cum autem id frustra susceptum sit, ad prius institutum [note: Germania Pontifici suspecta.] redire. Sed vt in Germania cogatur, nec ipsius aetatem ferre, qui velit et debeat interesse, viae quoque longinquitatem obstare caelique mutationem. Deinde, non omnibus populis Germaniam videri commodam, et metum esse, ne turbulenta sit actio futura. Magis igitur ei probari Mantuam, aut Ferrariam, aut Bononiam,

[note: 1542.] aut Placentiam, quae sint omnes amplae ciuitates ac peropportuane. Veruntamen, si minus hae placeant, non illum recusare, quin Tridenti fiat, quod sit ad Germaniae fines oppidum. Voluisse quidem initium fieri ad Pentecosten: sed propter angustiam temporis, ad Idus Augusti producere, et orare, vt depositis offensionibus, in hanc curam omnes incumbant. Ferdinandus rex et caeteri Principes Pontificij et legati Caesaris agunt gratias, et si quidem locus in Germania magis idoneus haberi non possit, Ratisbona scilicet aut Colonia, placere sibi Tridentum, affirmant, Protestantes vero, neque concilium Pontificis, neque locum neque quod in decreto sit eius facta mentio, probant, et palam contra sentiunt. Galliae regis, legati, cum nihil proficerent, et ordines in bellum Turcicum inclinarent, suamque praesentiam et ingratam esse viderent atque suspectam Caesarianis, ante finem comitiorum [note: Tridenti vbi locorum sit.] abeunt subitati. Tridentum est in alpibus, ad Athesim flumen, Ferdinandicae ditionis oppidum, a Venetijs iter tridui, Verona, non bidui.

Vbi domum reuertisset Alenconius, Rex ilico belli consilium: et quanquam ipsa re iam ante restituerat Amiralium, sibique familiarem habebat, vt supra diximus: tamen, ne quid ei vel ipsius liberis aliquando fraudi esset, scripto rem omnem comprehendi iubet et bonis, honoribus atque famae ipsum restituit, neque vel laesae maiestatis vel proditionis crimen ab eo commissum esse profitetur, eique multam aureorum ad septingenta millia, remittit atque largitur, et hac literas, [note: Timor Panicus in aula Regis.] tum Lutetiae, tum alijs in locis, in acta publica referri iubet. Fuit hoc Martij die xij. Cum hoc tempore Lutetiam esset Galliae rex in arce Vincennia, nuntius ei noctu venit de subito tumultu, quasi Veromanduorum finibus in Picardia iam imminerent hostes e ditione Caesaris. Itaque subito, qui tum aderant forte Principes, eo mittuntur, Vendomius, Guisius, Aumalius, Niuernus, et alij complures maxima cum nobilitate. Postquam eo ventum est mera solitudo, merum silentium. Hunc autem rumorem eo fuisse nonnulli dicebant excitatum, vt populo persuaderetur, a Caesarianis captari bellum, cuius ipse Rex nolebat author videri, cum iam prorsus illud decreuisset, vt infra dicetur. Quoniam is erat Germaniae status, [note: Exercitus in Turcam.] vt supra docuimus, auxilia decreta fuerunt, et exercitus comparari iussus, qui Ferdinandicis copijs adiutus et auctus, vim Turcicam sustinere posset, ac amissa recuperare. Suminae rerum praeficitur de communi consilio, deque Caesaris etiam voluntate, Ioachimus Brandeburgicus, Elector: qui Spira statim profectus, ad viam sese parat. Huius autem belli causa, viritim fuit collecta pecunia per omnem Germaniam, et Magistratui permissum, vt suis hoc nomine tributum imperarent. Solicitandos etiam Heluetios, aliosque reges, Danum imprimis et Italos, de auxilijs, placuit. Adhaec, vt pacem omnes colant, nec vllum intra fines Imperij motum excitent, decretum fuit. Finem habuit conuentus Aprilis die vndecimo.

[note: Simultas inter Saxonem electorem et Mauricium.] Ad idem fere tempus, orta fuit magna per Saxoniam successerat Henrico. Lis erat de finibus et oppido quodam: et Pflugij causam non obscure probabat etiam Mauricius commendantibus eum propinquis. Ad ciuile bellum res omnino spectabat. Nam ad arma conuocabant vterque suos. Verum interuentu Lantgrauij composita quieuit. Initium fuit hoc offensionis inter ipsos, quae post aucta tempore, grauissimum Germaniae vulnus inflixit, vt suo dicetur Et Mauricium quidem multi mirabantur eo vehementiae progressum, vt cui tum ipse tum parens omnem prope fortunam deberent, in eum tam acerba cogitaret. Huc autem non parum attulisse momenti putantur ex consiliarijs nonnulli, qui cum Georgio principi fuissent admodum familiares, nec religionem amabant, nec Electorem etiam.

[note: Lutheri castrensis concio.] Decreto iam bello, cum arma pararent omnes, Lutherus lingua poplari libellum emittit, Concionem militarem seu castrensem. Paulo rem, autem repetemus

[note: 1542.] altius. Primis annis inter alia scripserat, Belligerari cum Turca nihil aliud esse, quam repugnare Deo, qui nos eo tanquam flagello verberet. Hoc eius thema, Leo decimus vna cum reliquis damnabat: aduersarij etiam reliqui clamabant, eum dissuadere dellum Turcium. Itaque postea tum sua sponte, tum aliorum hortatu tractandum hoc suscepitargumentum, et anno salutis, M. D. XXVII. edito libello, [note: Doctrina de Magistratuolim seputla.] quem inscripsit Lantgrauio Philippo, sui thematis rationem, et quamobrem tunc temporis itascripserit, exponit. Nam tunc, inquit, in illis doctrinae tenebris nemo de ciuili Magistratu recte docebat, quam haberet originem, aut quod eius esset officium. Plerique omnes et docti quidem etiam, habebant functionem illam, vti prophanam, et conscientiae quoque periculosam. Hoc ipsius facile primum ac potissimum hoc erat: vt Missas non solum audirent, verumetiam largitionibus in perpetuum stabilirent. Cum enim suum vitae genus Deo minus gratum esse putarent, ista quaerebant ad minicula. Testificari possunt hoc ipsum, qui tunc vixerunt Principes. Etenim, vt alios omittam, cum esset editus a me libellus de Magistratu, Fridericus princeps valde fuit exhilaratus, et in delitijs illum habuit, quod de suo statu certi aliquid ex eo cognosceret. Solus enim Pontifex cum suis regnum vbique tenebat, eratque veluti numen aliquod in terris: Magistratus autem iacebat in tenebris neglectus, et quam haberet illustre testimonium atque promissum Dei, prorsus erat ignotum. Volebat haberi pro Christiano Pontifex, et interim suadebat bellum Turcicum. Ibi tum nata fuit inter eos controuersia. Nam ego totus in hoc eram, vt ciuusmodi esset hominis Christiani officium docerem. Et quia de functione ciuili nihil erat a me tum adhuc proditum literis, adulari me Pontificij clamabant Magistratui. Nunc vero, postquam illud etiam argumentum explicaui, seditiosum esse iactant, cum tamen eamrem, inde ab Apostolorum aetate, praeter vnum Augustinum fortasse, nemo vel perspicue magis vel copiose tractarit. Inter alia vero, quae tum docebam, illud etiam Christi dictum, quod est de tunica relinquenda cum pallio, deque perferendis iniurijs, explicabam. Quem quidem locum Pontifex acipsius tota schola plane deprauarant, et consilij esse, [note: Praecepta deprauata in consilia.] non praecepti, vulgo persuaserant, errore nimirum longe pessimo. Cum ergo Christianum cognomen sibi sumerent, et quidem imprimis, ac nihilo secius in Turcam praeliari vellent, omnis impatientes inuiriae: ego contra nitebar, et illud Christi dictum secutus, hominem Christianum non resistere malo, sed omnia pati debere, demonstrabam: et illud, quod a Leone diximus esse dammatum thema, tunc inter alia prodebam, eoque magis id faciebam, vt Romanae cuiriae nequitiam atque dolos detegerem. Nec enim serio Pontifices agebant de bello, sed hoc vtebantur colore, quoties pecunia vellent exhaurire Germaniam. [note: Bellum Turcicum ad colligendas percunias idoneum.] Itaque meum illud thema damnabant, non eo quod bellum dissuaderet, sed quod nummis nostris et opibus, ne Romam perferrentur, viam intercluderet. Deinde, nec illud tum probabam, quod nostros illi principes ad bellum semper extimulabant, cum interim nulla vitae apud nos appareret emendatio: potissimum vero, quod militiam hanc vocabant Christianam, tanquam in Turcas, vt in Christi aduersarios, nostri pugnarent. Quod ipsum tamen a Christi tum doctrinatum nomine discrepat. A doctrina quidem, eo quod ille nos resistere malo, vel iniuriam vlcisci vetat: a nomine vero, quod in tantis copijs vix quinque fortasse reperire liceat vere Christianos, et quod Turcis plerique sint deteriores: cum tamen interim sibi nomen illud omnes vsurpent. Quae sane res ad iniuriam Christi pertinet, quando nimirum ipsius nomen ad hunc modum deformatur. Quop tunc imprimisfieret, si bello Pontifex Rom. etiam interesset

[note: 1542.] et Episcopi. Cum enim ipsorum sit peculiaere munus, verbo Dei Sathanam et precationibus oppugnare, minime decet, vt ea neglecta statione, machinis [note: Episcoporum munus.] et armis rem gerant. Ad ciuilem vero Magistratum ea cura pertinet, et distincta sunt officia. Sed iam olim Pontifices illa contur barunt, tametsi legisbus maiorum prohibeantur. Quam infoeliciter autem adhuc sint administrata bella, propter falso vsurpatum nomen Christi, res ipsa docet. Amissa Rhodo, et Vngariae parte potissima, vicinum plane Turcam habemus. Quam sit etiam infausta Pontificiorum [note: Pugna Varnensis Vngaris luctuosae.] in bello societas, pugna Varnensis demonstrat, et Ladislai regis calamitas, cui Iullianus cardinalis committendi praelij ruerat author. Docet etiam recens et ante secundum annum accepta clades, quando Ludouicus rex miserabiliter interijt. Ista praefatus, ad rem ipsam venit, et Deum imprimis reconciliandum esse dicit, et Ecclesiae ministris, vt ad poenit entiam homines hortentur, praescribit. Postea Turcarum relitionem ac impietatem explicat, et Caesaris proprie munus esse dicit, in illum belligerari, non quidem vindictae, vel gloriae, vel emolumenti causa, verum ex officio, nimirum vt ab iniuria suos defendat. Neque vero Caesaremhis verbis ad bellum excitandum esse, tanquam sit orbis Christiani caput, Ecllesiaes protector, fideiqeu defensor. Nam eiusmodi titulos esse falsos atqeu ventosos, et ad iniuriam Christi pertinere, qui solus Ecclesiam suam defendat. Eoque maiorem hanc esse iniuriam, quod plerique reges ac Principes verae doctrinae sint hostes acerbissimi. Non ergo propter diuersam religionem, sed quia latrocinijs grassatur, et iniustissimum bellum gerit, et turpissima vitae secum inuehit exempla. [note: Pontifex cum Turca collatio.] Turcam oppugnandum esse vimque propulsandam. Collatione deinde facta, pontificatum Romanum nihilo meliorem esse Turca, demonstrat, et vt ille per suum Alcoranum, ita Pontificem per suas Decretales, Euangelij doctrinam extinxisse: quod ille per vim, hoc Pontificem agere per suam illam excommunicationem. Vtrumque vero contumeliam facere matrimonio, et contemptae legis Diuinae, quae coniugium instituit, dare poenas dicit, quando prorsus a Deo reiecti foed issimis amoribus exardescunt, et ordinem naturae sceleratissime perturbant. Postremo, de Turcarum potentia locutus, monet ne secure bellum gerant, sed cum hoste sibi rem esse sciant acerrimo. Haec, inquam, et id genus alia tractat in eo, quem diximus, libro. Nunc autem, quando Caesaris et Ferdinandi regis hortatu, bellum ordines Imperij decreuerunt, alterum scriptum edit, militarem, sicut dixi, concionem, vt qui castra sequebantur Ecclesiae ministri, sicuti fierisolet, formulam aliquam haberent et docendi et exhortandi. Primum est igitur, [note: Duo immanes tyranni.] inquit, vt homines intelligant, quid de Turca sentiendum sit. Nam Scriptura vaticinatur de duobus immanibus tyrannis, qui Christianum orbem vastaturi sint ante supremum iudicij diem. Vnus quidem falsa doctrina, de quo Daniel, et post eum Paulus. Hic nimirum est pontificatus Romanus: alter vero, copijs et [note: Otium aut vitae iucundior non expectanda.] armis, Turca videlicet, de quo Daniel capiteseptimo. Qui volent igitur esse Christiani, confirment animos nec vllam pacem aut iucundiorem vitam et otium in posterum expectent. Nam tempus illud earumnosum, quod ille pronuntiauit, iam dest. Consolemur autem nos aduentu Christi, et futura liberatione, quae statim post adflictiiones illas apparebit, et certo sciamus omnem rabiem ac iracundiam Satanae per Turcam in nos effundi totis viribus. Nec enim vllus vnquam tyrannus ad hunc modum saeuijt, vt iste. Danielis deinde caput septimum, quod est de quatuor bestijs e mari prodeuntibus, explicat, et Turcicum regnum ibi describi demonstrat Nam hoc esse paruulum illud cornu, quod inter illa decem cornua quartae bestiae natum sit. Ac licet in immensum creuerit, fieri tamen non posse, vt ad Imperij Romani potentiam accedat. Prophetam enim designare quatuor solum Imperia: quae sint ordine successura. Postremum ex ijs esse

[note: 1542.] Romanum. Itaque nullum esse futurum aliud, quod sua magnitudine Romano [note: Turca non est aequaturus Rom. potentiam.] comparari possit. Et quoniam tria tantum cornua Daniel ei tribuat, quae sit ex illis decem reuulsurus, non esse longius aliquo deinceps progressurum ipsius impetum. Haec enim tria cornua iampridem esse reuulsa, Graeciam, Asiam, AEgyptum. Quas quidem Imperij prouincias Ionge maximas Turca possideat: hos intra fines atque cancellos eum includi a Propheta. Spem igitur esse, futurum, vt [note: Turcae postremus actus.] Imperij prouinciam nullam deinceps occupet. Quod vero per Pannoniam tumultuetur, et Germaniae nunc etiam immineat, postremum hunc actum fore tragoediae. Fieri quidem posse, vt eas regiones impressionem, faciat, sed vt pacatas habeat et tranquille possideat, sicut Asiam, Graeciam, AEgyptum, non sese putare. Nam vaticinium illud esse clarum ac perspicuum. Posthaec, reliquas partes omnes tractat, et ad poenitentiam iprimis inuitat, et vt Magistratui militiam aduersus Turcam imperanti, praesto sint omnes, ac non modo fortunas, vrumetiam [note: Captiuorum apud Turcas consolatio.] seipsos impendant, hortatur. Captiuos etiam, qui vel iam sunt in Turcarum potestate, vel inseruitutem ab illis rapientur olim, multis argumentis consolatur, et vt a speciosa illa Turcarum atque fucata relitione sibi diligenter caueant, commonefacit. Nam au dire se, multos Christianae atque sanctimoniae speciem aliquam habeat. Patienter autem ferant seruitutem, fuisque domonis, licet prophanis et impijs fideliter inseruiant, nec ad illis profugiant, aut seipsos interficiant impatientia taedioque conditionis: verum illud, quod Petrus atque Paulus de seruorum officio scrubunt, in memoria semper habeant. Cum autem auduersum Christianos bellum mouetur, vitae periculum potius adeant, quam illis militent. Nam esse latrones, ac bellum facere Sanctis, vt Daniel inquit, et sanguinem innoxium profundere. Cauendum igitur imprimis a tanti scelleris atque flagitij societate. Huic scripto subiungit rationem precandi contra furorem Turcicum, et sub finem expatiatus in nostri temporis vitia, quae per omneis ordines regnent, Germaniam, quae tam sit corrupta prorsus et impura, non posse diuturnam [note: Lutheri precatio aduersus Turcam.] nec incolumen esse docet. Precationis vero formulam hanc praescribit: AEterne Pater, nos quidem meriti sumus, vt affligamur: sed tu nos ipse plecte, pro tua, non offensione et ira, sed misericordia. Multo nobis enim praestat, in tuas incidere, quam in hominum hostiumque manus. Tua enim est immensa et infinita misericordia. Tibi certe peccauimus, tuaque summus transgressi mandata: sed nosti, Pater caelestis, diabolum, Pontificem atque Turcam, vt nos affligant, nullum habere ius atque causam. NIhil enim in eos commisimus. Tu autem illis, veluti flagello quodam vteris in nos, qui te non vno modo per omnem vitam aduersum nos excitauimus: illi inquam contra nos causam nullam habent, sed vellent potius, vt ipsorum exemplo grauissime te semper offenderemus, vt impio culu falsaque doctrina, mendacijs, imposturis, latrocinijs, furtis, rapinis, adulterijs, fornicatione, veneficijs, tui nominis miestatem laederemus: hoc illis esset optatismum. Quod autem te Deum patrem, tuumque filium Iesum christum, Dominum nostrum, et Spiritum sanctum, vnicum ac sempiternum Deum profitemur et celebramus, hoc illud est flagitium nostrum atque scelus, propter quod ita nos oderunt et pesequuntur. Si fidem hanc proijceremus, facta defectione, tum nihil esset ab ijs expectandum incommodi. Respice nos igitur Deus Pater, et remedium adhibe: sunt enim tui magis aduersarij quam nostri. Cum nos verberant, teipsum verberant. Quam enim annuntiamus, tua est non nostra, doctrina. Sathanas autem hanc ferre non potest, et tuo loco vult adorari, tuoque remoto verbo mendacia nobis conatur obtrudere: sed et in filij tui lesu Christi locum Turca suum vult collocare Mahometum. Iam, si peccatum

[note: 1542.] est illud. quod te patrem, tuumque filium ac Spiritum sanctum profitemur esse verum et vnicum Deum, certe tu es ipse peccator, qui nos ita doces, et hoc a nobis officium requiris, et illi, cum hac de causa nos persequuntur, teipsum oderunt et affligunt. Expergiscere ergo mi Deus, et nomen tuum sacrosanctum, quod illi polluunt atque deformant, ipse vindica, nec iniuriam hac ab illis patere, qui non delicta vitiaque nostra plectunt, sed verbus tuum in nobis delere conantur, eoque tendunt, ne tu regnes omnino neue populum vllum habeas, qui te colat et reuereatur. [note: De Turcarum origine.] Porro, de Turcarum origine et incremento, quia multi scripserunt, nihil attinet hîc aliquid annotare. Creuerunt a paruis intijs in immensum. Primus autem illorum Imperator ponitur Othomannus, ad annum salutis humanae circiter millesimum trecentesimum. Huic deinde succedit Orchanes, Amurathes, qui primus per Hellespontum in Europam copias transmisit, et thraciam inuasit, Baiazethes, Cyriscelebes, Moses, Mahomethes, Amurathes, Mohomethes, Baiazethes, Selymus, Solymannus.

[note: Daualus Galliae regem incusat.] Per hos fere dies, Alfonsus Daualus, de quo dictum est, ad Germaniae Principes emisso libello, Galliae regem incusat, qui reipublicae tempore tam afflicto res nouas moliatur, vt Caesaris et ordinum omnium honestissimos conatus impediat. Causam vero leuem atque futilem obducere, propter anthonium rinconem et Caesarem Fregosum scilicet interceptos: quibus sane quid acciderit, non [note: Galliae regis pugatio.] se potuisse, licet diligentiae nihil praetermiserit, inuestigare. Galliae rex, eo cognito, longe maximam sibi factam iniuriam esse demonstrat, violatis magna cum atrocitate legatis. Ea de re non semel questum esse grauiter ad Pontificem atque Caesarem, et vt sibi fatisfieret, postulasse: verum frustra. Cum autem rei tanta sit indignitas, non se posse illam, nisi maxima cum turpitudine et nominis infamia, negligere. Maij deinde mensis die secunda, literis datis ad senatum Parisiensem, vt corda nostra, suo numine Deus, inquit, illustret, ac fidei constantiam largiatur, et errantes in viam salutis reducat, si qui sunt, et pacem nobis tribuat, per satis actionem iniuriarum, quae mihi propter occupatum ius nostrum et violatos nuntios atque legatos factae sunt: aut, si pace desperata mihi sit ad arma venire necesse, victoriam concedat: equidem peto, vt ad templa deorum supplicationes fiant, et per concionatorem idoneum huius rei casa polulo recitetur: deinde, si quis forte minus recte de fide, deque religione nostra sentiat, nec emendationem promittat, vt sui delicti publicae de poenas, mando. Non multo post ad Principem Cliuensem mittit Longeuallum, qui sub aestatem collectis ibi copijs, ductore Martino Rossemo, rei gerendae occasionem expectabat.

Interea Pontifex Calendis Iunij concilium indicit, et quemadmodum non semel indictum ab se concilium postremo suspenderit ad idoneum vsque tempus, prolixe commemorat. Itaque culpam omnem ase remouet, et licet nunc quoque sit [note: Concilij per Pontificem indictio Tridenti.] anceps reipublicae status, noluisse tamen ait differre longius. Indicit autem illud, Tridenti, ad Calendas Nouembris, eoque venire iubet Patriarchas, Episcopos, Abbates, et id genus alios, quibus iure vel priuilegio concilij interesse licet, ac sententiam dicere permissum est. Caesarem etiam et Galliae Regem imprimis hortatur, vt aut ipsi veniant, aut legatos mittant, et suis Episcopis eo proficisci mandent, Germanos autem Episcopos ante omnes inuitat, ideo quod ipsorum causa [note: Gal. Caesaribellum indicit.] potissimum et rogatu labor hic suscip iatur omnis. Iulio mense Galliae rex atrocissimis verbis bellum Caesari denuntiat, et edito libello, suis liberum facit, vt quacumque ratione possint, terra marique prouincias illius deuastent. Paulo ante Longeuallus et Rossemus in Brabantiam inuaserant, magnumque terrorem inferebant [note: Longeualli et Rossemi per Brabantiam incursio.] imparatis et proximum erat, vt Antuerpiam caperent atque Louanium.

[note: 1542.] Sed destituti rebus ad tormenta necessarijs, non poterant opugnare: et progressi, quacunque vaderent, omnia populantur, et pecuniam extorquent, et vi patefacta via, filio regis, aureliano Principi, Carolo, qui Lucemburgicae regioni bellum tunc faciebat, mense Augusto. sese coniungunt. In his copijs erant a Daniae rege missi equites, ad CCCC. Praeter Danuillerum, Virtonum, Iuoeum, capta fuit etiam vrbs primaria, Luceburgum. Rex ipse diuersa parte bellum mouet, et [note: Paerpiniani obsessio.] valido cum exercitu prosectus, Parpinianum, quod est ad Pyraeneos montes oppidum agri Ruscinonensis, obsidet: sed et per Pedemontium arma iubet expediri, ductore Gulielmo Langaeo, et in Atrebates atque Morinos impetum facit, [note: Edicta Lutetiae in Lutheranos.] Vendomio Principerem administrante. Sic adeo quinque diuersis locis hostem inuadit, et multorum iudicio praestabat. vnam aliquam prouinciam summis copijs [note: Gallus guinque locis impetum facit.] oppugnare, quod exitus etiam docuit. Nam et Parpinianum frustra tentauit, et Aureliano domum reuerso, Caesariani praeter Iuoeum pleraque recuperant. Per hanc occasionem Antuerpia coepta fuit muniri, quae prius facilem habebat aditum. Bellum Rex facturus, Polinum remisit ad Turcam, oratum, vt in Prouinciam Galliam sibi classem mitteret: cum autem serius aliquanto Polinus aduenisset, Solymannus rem in annum sequentem reijcit. Eo flagrante bello, Rex edictap [note: Formula pro deprehendendis Lutheranis.] proponit in Lutheranos. Parisiensis etiam Senatus, parlamentum vocant, graui constituta poena, denuntiat librarijs, ne quos libros damnatos atque suspectos excudant, diuendant, et nominatim Ioannis Caluini librum, qui est de Institutione religionis Christianae. Deinde, rogatu inquisitoris fidei, quem vocant, septimo Iulij die decernit, vt pro concione populus admoneatur, officium suum Ecclesiae praestent, et si quem Lutheranum, aut de religione male sentientem norint, deferant: hoc enim esse Deo gratissimum opus. Ecclesiae vero ministris praescripta [note: Delecti theologastri.] fuit formula, quam in explorando sequerentur. Iubebantur enim a delatoribus percontari, num aliquem nouissent, qui dicat non esse purgatorium, hominem extinctum, aut saluum esse iam aut damnatum: obseruatione mandatorum Dei hominem non iustificari: solum Deum implorandum esse, non Diuos: venerationem imaginum esse idololatricam. Sanctos non edere miracula: ceremonias Ecclesiae nihil prodesse: leges Ecclesiae non obligare quenquam: omnibus promiscue necessariam esse cognitionem Euangelij: sacram Scripturam lingua populari legendam esse omnibus: ineptum esse, vulgus hominum precari Deum sermone Latino: Sacerdotem non condonare peccata per sacramentum poenitentiae, sed esse ministrum, et beneficium Dei condonantis peccata denuntiare tantum, Ecclesiae non licere quenquam astringere peccato mortali: licere quouis tempore vesci carnibus. Haec formula perquirendi data fuit priuatim atque mandata, sicut diximus, Ecclesiae ministris. Publice vero propositum fuit edictum, quo deferri iubentur et accusari, qui ritus atque leges Ecclesiae negligunt, qui libros habent alienos a fide Christiana, vel eos alijs dant legendos, aut sponte per vias abijciuntinter eundum, vt spargantur: qui priuatis in aedibus et hortis conueniunt, et consilia cudunt aduersa legibus Ecclesiae, qui suasin domos et hortos id genus homines recipiunt. Qui sint harum rerum conscij, iubentur intra sextum diem deferre Theologis doctoribus, ab inquisitore delectis, Henrico Geruasio, Nicolao Clerico, Petro Richardo, Roberto Buccino, Ioanni Benoto, Francisco Picardo, Ioanni Morino, nisi fadant, excommunicantur. Librarrjs etiam mandatur, siquid habeant excusum aut manu scriptum, quod aliquo modo suspectum sit, aut ab Ecclesiae consuetudine alienum, vt intra sextum diem ad illos deferant. Post, non fore purgationi locum. Quo die diuulgatum est hoc edictum, supplicatio facta fuit ad templa Diuorum, et regni salutis et con seruandae causa religionis, et circumgestata suit Geneuesa, tutelaris ipsorum

[note: 1542.] dea, sicut libro nono diximus: et his ipsis fere diebus exusti quidam fuerunt, propter dogma. Docebat perid tempus Lutetiae populum, in aede sanctae Crucis, Franciscus Landrus, et pure quidem. Neque missificabat, quod vinum non biberet: naturane vel instituto, me latet. In hunc ordo theologorum ingens odium concepit. Quumque per emissarios quaedam illius dicta notassent, haec demum [note: Capita doctrinae Sorbonicae.] capita doctrinae proponunt, Sacrificium Missae institutum esse a Christo, et prodesse tum viuis tum mortuis: orandos esse Diuos, v t sint nobis ad Christum intercessores et aduocati: panis atque vini substantiam in consecratione mutari: Sacerdotibus tantum licere consecrare panem et vinum, et ad eos modo pertinere coenam Domini totam: vota monastica seruanda: confirmatione et vnctione, Sacramentis, conferri Spiritum sanctum: oratione, ieiunio et bonis operibus animas e purgatorio liberati: leges Ecclesiae de ieiunio et ciborum delectu obligare conscientiam: vnum esse summum Ecclesiae praesulem atque Pontificem, cui iure Diuino teneantur omnes obedire: multa esse credenda et necessario recipienda, quae nonsunt prodita Scripturis: indulgentijs Pontificijs condonare poenam purgatorrj: Sacerdotes, etiam impuros et vitiosos, consecrare corpus Domini: peccata omnia mortalia esse reuelanda Sacerdoti, et sacramentalem absolutionem ab eo recipiendam: homini esse liberum arbitrium, quo possit agere bene vel male, et resurgere a peccato per poenitentiam: non sola fide, sed per caritatem et veram poenitentiam acquiri peccatorum remissionem: Ecclesiam et concillia legitime congregata non posse errare, et eis esse parendum: ad Ecclesiam pertinere iudicium et interpretationem Scripturae, si quid sit controuersum. Haec eumapprobare, et sigillo suo confirmare volebant. Ille, diebus aliquot interiectis, generatim respondet, pium et sanctum esse, quicquid de his rebus Ecclesia sancta et catholica tradat. Sed eo responso minime contenti, grauiora in ipsum moliebantur, vt infra dicemus.

[note: Meti duo Dominicani docent Euangelium.] In hoc etiam tempore Meti docebant Euangelium, vnus et alter ordinis Dominicani: quumque Sacerdotum turba non obscurum odium prae se ferret, plerique ciues vehementer orabant Senatum, ne docentes impediret, omnem obsequentiam professi. Venit etiam eo Gulielmus Farellus, qui primô quidem invrbe priuatim, [note: G. Farellus Meti docet.] post, in castello quodam foris, docebat. Cum autem Caesaris essent ad Senatum allatae literae, quibus mandabat, ne quid in religione mutarent, et vt insontes vindicarent, interdictum ciuibus fuit, ne cuius interessent concioni, qui non Episcopi et tredecim virorum mandatu doceret.

[note: Locustae in Ger. et Italia.] Hac aestate, locustarum infinita turba Germaniam et Italiam citeriorem volando peruasit. Erant autem inusitata magnitudine, et vbicunque sese demitterent, agros depascebant.

De Henrico Brunsuicensi, de grauissimis illius in Saxonem atque Lantgrauium inuectiuis, deque incendijs excitatis non semel diximus. Cum autem Imperij ciuitates, Goslariam et Brunsuicum, Smalcaldici foederis perpetuis excursionibus atque rapinis vexaret, neque Caesaris et Ferdinandi regis pareret edictis, qui rogatu [note: Saxonis et Lantgrauij bellum in Brunsuicensem.] Protestantium, vt ab omni vi temperaret, mandauerant, bellum ei Saxo faciunt et Lantgrauius, communi sociorum nomine, et breui tempore Suam in ditionem ipsius agrum omnem perducunt, et arcem, non procul ab vrbe Brunsuico positam, Vuolfebutelum, in qua spem omnem collocauerat, deditione capiunt. Ipse, non diu commoratus, aduentante iam hoste, fuga sibi salutem petit, et [note: Henricus Brunsu. fuga sibi consulit.] ad Bauaros cum natu maximo filio Carolo Victore contendit. In ea quam diximus arce complures repertae sunt literae, quibus liquido doceri potest, quid ipse, quid Bauari, quid Moguntinus, quid Heldus et alij nonnulli conati sint. Idautem postsuo loco referemus. Protestantes, edito scripto, sui facti causas prolixe

[note: 1542.] commemorant, et non intulisse, verum necessario defendisse bellum socijs illatum, demonstrant. In superiori conuentu Spirensj, Ferdinandum regem solicitauerant, vt et Caesaris et suo nomine iuberet eum a Goslariensibus abstinere. Gessit morem Ferdinandus, qui tum aduersus Turcam ipsorum opus haberet auxilijs, et missis legatis acriter hominem monebat. Sed ille contemptim et fastuose respondit, neque destitit, eoque subsequuta fuit illa, quam dixi, defensio. Nam spirae Ferdinando [note: Comitia Noribergae.] regi demonstrauerant, nisi ille pareret edictis, non se neglecturos sociorum iniurias. Ad Idus Iulias fuit alter Imperij conuentus, Noribergae: sic enim decretum fuerat Spirae propter bellum Vngaricum. Aderat rex Ferdinand us, legati vero Caesaris erant, Fridericus Palatinus, episcopus Augustanus, Fridericus Furstembergius. Hugo Monfortus, Ioannes Nauius, Proponit Ferdinandus, Quod exercitum in Vngariam miserint, pergratum esse Caesari, qui et ipse decreuerit adesse huic bello suis copijs, eoque conuentus ordinum indixerit per Hispaniam: sed in ea deliberatione in grauem incidisse valetudinem, et conuentus illos in aliud tempus necessario reiecisse Cumque iam de summa rei, deque praemittendis ab Italia et Burgundia copijs omnino statuisset, tunc primum iplius hostium conatus erupisse: ita quidem, vt non in Italia solum, sed in Belgio quoque periculum ipsimetuendum esset: cuius tamen rei causam ipse nullam dederit, qui publicam tranquillitatem imprimis amet. Scire autem ipsos, quemadmodum hostes, inde a conuentu Spirensi nihil nontentarint, vt Heluetijs et Germanis militibus ad se traductis, belli ficret initium. Sic adeo Caesarem omnino praeter animi sententiam impeditum et retardatum esse, quo minus aut ipse veniret, aut etiam auxilia mitteret, quibus ad sui defensionem opus habeat: veruntamen in hoc totum esse futurum, vt ante finem anni vertentis in Germaniam redeat, et animo destinatum bellum perficiat. Classem etiam habiturum esse mari plenam et instructam, vt Turca duplici bello distentus, non possit vires omneis in Vngariam conuertere. Cum in Germaniam quoque venerit, nihil esse praeteriturum, quod ad piam et tolerabilem religionis conciliationem pertineat. Caeterum, incommodo reipublicae maximo fieri, quod postremi conuentus decreto non omnes pareant. Quosdam enim ordines nullum misisse militem, alios misisse quidem, sed non plene. Rursus esse qui miserint, sed absque pecunia: machinas etiam desiderari cum instrumento, quas nonnulli dare promiserint: hanc nimirum esse causam, cur belli administratio consistat, et exercitus omnis, non sine summo Imperij detrimento quiescat. Belli duces ea dere grauem habere querimoniam, et seipsum haec omnia vidisse coram, et quia res magnisit periculi, venisse hunc ad conuentum, non absque graui suo dispendio. Petere igitur maiorem in modum, ne tempore tam necessario, reipublicae desint. Prius, quam Vienna discederet Ferdinandus, Noribergam iturus ad conuentum, de bello Brunsuicensi certior factus, per internuntium [note: Legati ad Lantg. et Saxonem.] fuerat dehortatus illos ab instituto. Nunc autem, vbi Noribergam venisset, de communi consilio missi fuerunt legati, quorum haec erat orationis summa: ne copijs et armis rem gerant, hoc praesertim tempore: nam alioqui metum esse, ne Turcicum bellum impediatur, et ciuile per Germaniam excitetur. Ad ea Saxo et Lantgrauius, Augusti die vndecimo respondent e castris ante Vuolfebutelum arcem, et susceptae defensionis causas prolixe commemorant, nec alia via rem potuisse geri demonstrant. Et quanquam necessario bellum istud gerant, magnosque sumptus faciant, tamen in Turcicum bellum bona fide se subministrasse nihilominus quae debebant auxilia, neque deinceps etiam esse defuturos. Quod si caeteri omnes idem facerent, non esse quod dissipationem exercitus aliquis vereatur. Sed quid in plerisque desideretur, id multorum literis atque nuntijs perferri. Quod cum ita sit, et quia Brunsuigius alia ratione coerceri non possit, aspernatusvidelicet

[note: 1542.] tum Caefaris, tum Ferdinandi regis edicta, Imperijque decreta: orare, ne secus hoc suum factum interpretentur. Nam illum vnum hoc bello peti, neque se recusare, pacatis rebus, omneis copias ad Vngariae subsidium traducere, quantum quidem ipsi possint. Exitus comitij fuit ad vigesimum sextum Augusti diem. Poena decernitur in eos, qui comitij Spirensis decreto non obtemperant, simul alia quaedam gerendo bello necessaria statuuntur. Principes nulli aderant, praeterquam Prussiae magister Vualtherus, Bambergensis, Eistetensis, et Tridentinus, episcopi, tum illi, quos dixi, Caesaris vicarij.

[note: Contarenus inuisus collegio purpuratorum. Frego. Contarenum excusat.] Dictum est antea de cardinali Contareno. Is legatione sua non bonam gratiam inijt apud Pontificem atque collegium, quasi non satis acriter sese Lutheranis opposuisset, et quasi rempublicam Romanam propein discrimen adduxisset. Cum absentem plerique grauiter incusarent, ab vno Fregoso cardinali fuit defensus. In Italiam reuersus e Germania, Lucam venit, vbi tum Caesarem Pontifex Paulus expectabat, iturum in Aphricam. Romam deinde cum Paulo profectus, non multo post creatus est legatus Bononiae: vbi demum hoc anno, sub exitum Augusti mortuus est, non sine veneni suspicione, cum paulo ante Fregosus quoque mortem obijsset. Qui familiariter illum nouerunt, de iustificatione hominis, recte sensisse dicunt. Fuit vir cumprimis doctus, et extat eius, de magistratibus atque republica Venetorum liber.

[note: Poietus in vincula coniectas.] Hoc ipso mense, Galliae Cancellarius, Gulielmus Poietus, mandatu regis, qui tum Parpinianum ibat, captus de nocte, dum cubaret, in carcerem ducitur. Cum ea fama Lutetiam venisset, incredibilis fuit omnium laetitia. Nam quatuor illis annis, quibus hoc munus administrauit, offenderat omneis ordines: et e gynecaeo regis haec illi nata fuit calamitas. Inuidiam auxit etiam Amiralij condemnatio sicut ante dictum est. Magnam vero spem ac prope certam animo conceperat. consequendi cardinalatus, ideoque mensibus aliquot ante, sacris inaugurari voluit. Quod tamen plerique factum ab eo dicebant, vt quoniam in odio plurimo rum erat, sustinere se posset, ac vitae periculo subducere, si quando aestus ille prorumperet ac efferuesceret. Tertium hoc erat fortunae ludibrium, in Gallijs, paucos intra [note: Fortunae ludibriae in Gallijs.] mense exhibitum. Cum enim summum dignitatis gradum obtinerent hi, quos diximus, Amiralius, Connestablius, Cancellarius, mutuis inuidiae conflagrarunt [note: Otto Palatinus Euang. amplectitur.] incendijs, et quam sint fallaces, incertae, lubricaeque res humanae, suo demonstrarunt exemplo. Ad hoc tempus Otto Henricus Palatinus Euangelij doctrinam amplectitur: idem faciunt Hildessemenses.

De concilio supra diximus. Pontifex eius rei literas atque diploma statim ad [note: Caesaris ad Politi. literae.] Caesarem in Hispaniam mittit. Caesar ad ea XXV. die Augusti respondet. Initio laudat eius conatum atque studium erga rempublicam: sed Galliae regem sibi conferri, dolet. Hunc enim pro digum esse filium, se vero, qui nunquam ab officio deflexerit, multo arctius complectendum esse dicit. Nullum enim laborem, nullum se recusasse periculum atque sumptum, vt aliquando concilium haberetur, vt republica tota pacata, vires omnes in Turcam expedirentur. Illum contra, longe semper alio spectasse. Non ergo nihil esse, quod in ipsius literis desideret. Consueuisse illum iactare, quasi cardinales habeat in sua manu. Quapropter dubitare se, num verum illud sit. Sed vtcunque res habeat, niti sese conscientia recti, et actiones vtriusque notas esse publice. Nimium sane ipsum esse lenem in illum, nimiumque indulgere. Nam frustra multis nuncannis omnem suscipi laborem. Admonitum esse frequenter officij, remissas illi saepe grauissimas iniurias, renouata subinde cum eo foedera, sed his omnibus factum esse deteriorem, et sua lenitate atque patientia prorsus abuti. Quis belli causam dederit, quis pacta violarit, explicatum ab se fuisse Romae. Quid acciderit interea, nunc etiam dicturum. Nempe, quam fuerita

[note: 1542.] mans ipse cupidusque pacis exeo facile posse demonstrari, quod post inducias Nicenas, cumillo venerit in colloquium ad Aquas mortuas, eique sese permiserit, et anno sequenti per Galliam iter fecerit, magna cum hominum admiratione, neque sine reprehensione multorum. Etenim cum non semel fidem ille violarit, et sit in consilijs omnibus valde mobilis ac inconstans, magni certe rem fuisse periculi, quod eius fidei sese committeret: Compertum etiam habere se, deliberatam [note: Seditionem Gandauensem Caesar eleuat.] tunc de se retinendo. Quod autem nonnulli dicant, propter motum Gandauensem necessario sibi fuisse fadundum illâciter, id nihil esse, Nam eum motum a paucis quibusdam, et quidem infimi generis hominibus excitatum, et prouinciam omnem in fide permansisse, et sororem suam reginam ijs rebus potuisse mederi. Consilij vero sui tunc fuisse, per Italiam reuerti in Germaniam, sed illius precibus adductum mutasse propositum, perque Galliam iter suscepisse: quod quidem et illius, et liberorum eius, et procerum quoque literis docere possit. Etenim illum hoc ita vehementer ab se flagitasse, vt honorem suum laedi putaret, si quidem alio, quam per Galliam, iter fieret, Cumque iam esset in Gallijs, illum non semel affirmasse, pactas inducias velle seruare. Postea vero coepisse queri non sibi reddi Mediolanum ex promisso, cum tamen ei promisse haec fuisset adiuncta conditio, si quidem Sabaudiae principem auunculum suum restitueret, et alia quaedam faceret. Ab eo videlicet tempore, diuersis locis illum contra se machinatum esse, per Germaniam, per Italiam, apud Turcam, apud Vayuodam Ioannem, eiusque coniugem viduam, et quosdam Vngariae proceres, quorum opera Budam Turca sit consecutus. Et tamen interea pulchre dissimulasse maleuolentiam, et multa sibi prolixe de amicitia confirmasse, captiose nimirum, vt tempus duceret, et inopinantem adoriretur. Occasionem autem arripuisse tunc primum, quando Fregosus atque Rinconus fuerunt amissi. Qua quidem de re quomodo illi satisfacere voluerit, ipsum esse testem, qui fuerit arbiter delectus atque disceptator. Hanc igitur illum obduxisse causam noui motus et perturbationis reipublicae, cum tamen [note: Fregosi atque Rinconi conatus.] multo ante id faecre cogitasset. Quid vero conati sint Fregosus atque Rinconus, illius mandatu, per Italiam atqueTurciam, et quam operam ei saepe praestiterint, satis esse notum. Voluisse enim rempublicam Christianam proditione insummum adducere discrimen. Non ergo pacis Nicenae beneficio potuisse frui, qui pacem publicam ipsi violassent. Deinde, furtim et occulte transcurrisse per Insubriam cum exulum comitatu, quod ipsum capitale sit, eius regionis consuetudine. Marchionem Daualum ab eo grauiter insimulari, sed hunc sistere se voluisse iudicio. Cur autem illud recusarit, et alias etiam repudiarit satis factiones, non esse obscurum. Se quidem, cum illi satisfactum iri crederet, traiecisse in Aphricam, et misso legato publicam ei commendasse pacem. At licet ample promitteret, varia tamen aduersum se tentasse per Germaniam et Daniam, alijsque in locis: cogitasse etiam inuadere Nauarram. In comitijs deinde spirae totum in hoc fuisse per legatos, vt dissidium religionis aleret, dum vtriusque separatim amicitiam atque fauorem promitteret. Conatum esse Imperij ordines a bello Turcico, deterrere, solicitasse Turcam, in Italiam misisse copias, per Martinum Rossemum, in Germania inferiori, per Aurelianum vero principem, filium, in agro Lucemburgico sibi bellum intulisse, prius, quam illud denuntiasset. Reliquas deinde vires omneis ad Hispaniae fines conuertisse: hunc scilicet esse fructum ipsius diligentiae, qui tantum illi sit largitus, et toties ad pacem adhortatus: quod etiam archiepiscopum Valentinum ab eo detineri captiuum, et Hispanis aliquot nobilibus atrocem iniuriam a Gallis Auenione fieri sit passus, nimiam hercle tolerantiam esse. Num ergo defensionem sibi necessario subeundam, quo tempore minimum ab illo sibi metuerit, propter amplissima illius promissa, quo tempore etiam in bellum Turcicum

[note: 1542.] cum sese compararit, et in Germaniam idcirco redire constituerit. Iniuriam quidem esse magnam, et cladem non mediocrem, quam ille sibi suisque finibus intulit, sed his omnibus non tam moueri, quam reipublicae calamitate. Nam ad sua priuata quantum attinet, quoniam ille subinde discedit a pactis, nulto sibi praestare bellum apertum gerere, quam inducijs aut conditionibus insistere, quas ad primam quanque occasionem ille rescindat: pacem enim insidiosam esse plerunque. Nam illum interea struere noua consilia, perniciosa reipublicae, alere factiones, et in hoc versari totum, vt dispendijs atque sumptibus defatigato sibi difficultatem obijciat resistendi Turcis: et cum eo sit ingenio praeditus, liberos etiam ad eandem disciplinam instituere. Iam autem eius ambitionem et immensam cupiditatem ita creuisse, vt [note: Vt patrem sequatur sua proles.] occultari non possit. Illius maiores occupasse prouinciam Galliam, quaesit ditionis Imperij. Sic illum tenere nunc Sabaudiam et Pedemontij partem, atque ita communire, vt facile appareat, non constituisse reddere. Fuisse autem illius propositi, non Insubriam modo, sed Parmam quoque et Placentiam, ac deinde Lucam atque Senas, post etiam Ecclesiae Romanae ditionem inuolare, quo sic patefactum haberet iter ad Neapolim atque Siciliam. Quin eo tendat, non esse dubium et ex ijs, quae per Italiam molitur atque tentat, facile posse deprehendi. Breuiter cupiditatem [note: Gal. rex ambitionis incusatur.] eius non certis vllis finibus contineri, sed esse vagam et infinitam. Neque vero esse, quod pacta seruaturus vnquam putetur, quandiu supererit quod alijs eripiat et ad se transferat: hoc enim animi morbo, vitioque mentis, velut aestu quodam ita rapi transuersum, vt omnis etiam pietatis atque religionis oblitus, cum Turca foedus inierit, et cum hoste reipublicae non consilia modo, sed fortunas etiam communicet: et nunc quoque magnifice iactet, fore, vt nostros in fines Barbarossa cum classe veniat. An haec ad sanandam rempublicam, ad inchoandum concilium faciant, ipsum debere pro sua prudentia cogitare. Semper illum hoc egisse, ne quando coiret concilium, quod ita suis priuatis rebus vtile esse arbitretur. Ideo se, cum hoc animaduertisset, aliam instituisse rationem conciliandi per Germaniam dissidij religionis, in eoque solum spectasse gloriam Dei et Ecclesiae dignitatem. Quo minus ergo concilium habeatur, illi tribuendum esse, qui semper impediuit, non sibi, qui tantum eo nomine susceperit laboris atque molestiae. Quod si igitur afflictam rempublicam iuuare velit, debere ipsum ex officio se profiteri illius hostem, qui totius perturbationis et calamitatis est author, qui Turcam in rempublicam Christianam inuitat et elicit, qui nihil intentatum relinquit, vt ambitionem et animum vindictae cupidissimum exatiare possit. Cum enim ad ipsum orbis Christiani praecipua cura pertineat ex officio pastorali, rem ipsam profecto postulare, ne diutius illum ita tumultuari permittat, sed inimicum ei sese dedaret. Quod si faciat, et bonis omnibus longe gratissimum, et ad caeteros quoque reges in officio continendos futurum id esse perutile: nam cogendi concilij, et recuperandae pacis et reipublicae constituendae hanc vnam esse viam: qua quidem in re si suum ipse faciat officium, non etiam se defuturum esse.

[note: 1542.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XV.

Pontifex frustra tentat Caesorem et regem inter se conciliare vt pacem ine ant. Bellum inter Anglos atque Scotos exardet. Seditionem Rupellae natam rex componit. In couentu Noribergico Granuellanus Caesaris nomine auxilium petit contra regem Galliae, qui scripto valde prolixo respondet ad Caesaris literas. Langaeus moritur. Franciscus Landrus et Depensius palinodiam canunt publice. Maroti mentio fit obiter. Bucerus Bonnae docet. Pontifex ducatum Medio lanensem vult emere. Philippus rex HIspaniae designatur. Caesar et Angliae rex foedus faciunt adudersus. Galliae regem. Pontifex collegis primarij templi Coloniae scribit, et eos animat. Landresium oppidulum rex Caesari adimit. Conuentus Spriae habetur, vbi tam grauiter accusatur rex Galliae, vt eius foecialis asperrimis verbis dimittatur. Illic Protestantes Brunsuicensem Henricum grauissimorum criminum accusant. Illic etiam dux Sabaudiae it erum accusat regem per legatos. Oratio quam legati Galliae habituri fuerant Spirae in consessu omnium ordinum, typis excusa emittitur. In eodem quoque conuentu transigunt inter se Caesar, Ferdinandus, et dux Saxoniae. Ordines imperij pecuniam Caesari decernunt aduersus Galliae regem. Bolonia obsidetur ab Anglis. Sande sirium oppidum capitur. Incredibilis oritur Luttetiae trepidatio. Caesar cum Galliae rege pacem facit apud Suessiones, ac pacis conditiones narrantur.

Pontifex frustra tentat Caesarem et regem inter se conciliare vt pacem ineant. Bellum inter Anglos atque Scotos exardet. Seditionem Rupellae natam rex componit. In conuentu Noribergico Granuellanus Caesaris nomine auxilium petit contra regem Galliae, qui scripto valde prolixo respondet ad Caesaris literas. Langaeus moritur. Franciscus Landrus et Depensius palinodiam canunt publice. Maroti mentio fit obiter. Bucerus Bonnae docet. Pontifex ducatum Mediolanensem vult emere. Philippus rex Hispaniae designatur. Caesar et Angliae rex foedus faciunt aduersus Galliae regem. Pontifex collegis primarij templi Coloniae scribit, et eos animat. Landresium oppidulum rex Caesari adimit. Conuentus Spirae habetur, vbi tam grauiter accusatur rex Galliae, vt eius foecialis asperrimis verbis dimittatur. Illic Protestantes Brunsuicensem Henricum grauissimorum criminum accusant. Illic etiam dux Sabaudiae iterum accusat regem per legatos. Oratio quam legati Galliae habituri fuerant Spirae in consessu omnium ordinum, typis excusa emittitur. In eodem quoque conuentu transigunt inter se Caesar, Ferdinandus, et dux Saxoniae. Ordines imperij pecuniam Caesari decernunt aduersus Galliae regem. Bolonia obsidetur ab Anglis. Sandesirium oppidum capitur. Incredibilis oritur Lutetiae trepidatio. Caesar cum Galliae rege pacem facit apud Suessiones, ac pacis conditiones narrantur.

[note: Pacificatores cardinales missi ad principes.] CVM iam vndique bellum ferueret, Pontifex, Augusti die XXVI. legatos mittit cardinales pacificatores, Michaelem Visensem Lusitanum, ad Caesarem, Iacobum Sadoletum, ad Galliae regem, orans, vt priuatas iniurias reipublicae condonent, et ad pacis consilia sese referant. Legatos quoque Tridentum mittit in synodum, [note: Praesides Tridentini concilij.] cardinales Parisium, Polum, Moronum. Caesar et legato Visensi respondet, et Pontifici scribit in eandem prope sententiam, vt superioribus literis demonstrauimus. Frustra pacem fieri cum eo, qui pacta non seruet. Itapue rursus monet, vt illius hostem sese profiteatur. Nam saepe confirmasse, grauiter in eum esse vindicaturum, qui violasset inducias, aut foedus cum Turca fecisset. Hanc vnam modo rationem esse firmam et idoneam ad constituendam rempublicam. Cum his literis legatum dimittit ad xviij. diem Octobris. Quia Longeuallus et Martinus Rossemus, per ditionem ducis Cliuensis exercitum collegerant, vt supra dictum est, Caesariani, ductore principe Auraico, Iuliacensem agrum inuadunt, et incendijs longe lateque [note: Dura deditione capta. Exercitus in Hungaria peste absumptus.] vastant, et Duram, ijs locis praecipuum oppidum, deditione capiunt. Nam ad Cliuensem Iuliacus et Montensis etiam principatus a matre peruenerant. Hoc quoque tempore exercitus Imperij, nulla re per Vngariam perfecta, cum Pestam oppidum frustra tentasset oppugnatione, domum redit, et e contagione multa hominnm millia desiderata sunt, Saxoniae dux Mauricius hoc in bello voluntarie militabat, circiter XXI. annorum iuuenis, ete castris quodam die progressus, vno solum comiptante [note: Mauricij periculum.] satellite, cum in Turcas aliquot incidisset, manus conserit, et equo confosso in terram effunditur. Ibi famulus, quem dixi, genere nobilis, corpore toto superincumbens, iacentem protegit, et tantisper illos demoratur atque sustinet, donec equites superueniunt, qui principem eriperent. Itaque vitam ei seruauit: ipse vero, multis acceptis vulnerib. in castra relatus, non niulto post interijt. Hunc finem habuit bellum Pannonum. Pontifex ad tria millia peditum auxilio miserat, Alexandro Vitellio ductore.

Exarfit et hoc tempore bellum inter Anglos atque Scotos, cuius haec fucrat [note: Bellum inter Anglos et Scotos.] ante annum occasio, quod Scotus, cum ad auunculum Angliae regem, transigendi de finibus causa, venturum se constituisset Eboracum, dehortante matre et [note: Scoti victi.] multis ex nobilitate, non venit. Acciditautem, vt Scoti sub initium Decembris, hoc anno, praelium aduersum facerent. Eo in praelio capti fuerunt complures genere [note: Scotiae regis mors.] nobiles, ac sponte quidem, quod ducem contemnerent, humili loco natum: et illum sibi praepositum esse grauiter molesteque ferrent. Eo facto vehementer indoluit rex, domumque reuersus, paulo post mortem obijt. Fuit hoc pridie Iduum Decembris, cum ante diem viij. vxor ei filiam peperisset Mariam, Quae res dolorem etiam auxit, cum haerede masculo careret. Nam anno superiori filiolos duos intra xxiiij. horas, diuersis locis amiserat. Vxorem autem habebat Mariam, Claudij Guisij principis, e familia Lotharingica, filiam. Laborantitus ad hunc modum Scotis, Galliae rexauxilio mittit pecuniam et tormenta. Mortuo rege, summa rei permissa fuit Arraniae Comiti Iacobo Hameltonio, quiregis erat consobrinus magnus. Proximum ab eo locum tenebat cardinalis Andreanus, Galliae regi deditissimus. Diximus antea de Saxoniae principe Henrico, qui pro se filioque Mauricio, foederi Protestantium nomen dederat. Ab eius vero morre solicitatus Mauricius, [note: Saxo et Lantgrauius iudicium Camerae recusans.] non se teneri vinculo patris, nec ab illo potuisse obligari, dicebat.

Profligatus, vt supra dictum est. Henricus Brunsuicensis, accusat Saxonem, Lantgrauium atque socios ad Cameram. Qui deinde citati tribunal illud atque iudicium in omnibus plane causis, mense Decembri, recusant: et missis eo legatis, hoc eis denuntiant, ac simul testificantur, non se quidem recusare legitimam aut ordinariam iurisdictionem, sed ipsos repudiare iudices, qui sint diuersae religionis, qui decretum Augustanum factum ante annum xij. laudent, et data fide comprobent, quipropter hoc ipsum grauiter ab se dissideant, et magnum odium circum [note: Camerae decreta reformatio.] ferant, qui se pro haereticis habeant, neque sibi ius communicandum esse putent, qui multis non obscuris praeiudicijs hoc suum odium saepe prodiderint. In conuentu Ratisbonae decretum erat, vt huius anni mense Ianuario Camera reformaretur. Hoc Protestantes ita ratum habebant, si modo suae quoque religionis homines in eum consessum admitterentur. Itaque Caesar hoc eis tribuit, vt supra diximus, et Ferdinandus quoque post in comitio Spirensi renouauit, et Iunium mensem huic emendationi constituit, et hac ratione subsidium ab illis in bellum Turcicum impetrauit. Etenim si secus fieret, palam tunc illi fuerant professi, non modo sumptum nullum se facturos esse deinceps in Cameram, sed ipsorum etiam edictis nolle obtemperare. Cum igitur hucusque nihil esset praestitum, illi, sicut dictum [note: Cliuensis Duram recipit.] est, missis legatis iudicium recusant. Camerales autem edito postea scripto recusationem hanc reijciunt. Nuper incomitio Noribergico placuit, vt belli Turcici causa rursus ibi conuenirent ordines ad decimum quartum Nouembris diem sed dilata res fuit: et brumae tempore asperrimo, dux Cliuensis, Duram circunsidet ac recipit.

[note: Seditio Rupellae.] Cum Parpinianum Galliae rex obsideret, seditio fuit nata Rupellae, quod est in Xantonibus oppidum maritimum, celebre cumprimis et opportuno loco positum. Ab Anglis aliquando possessum fuit, sed a Galliae ditione redijt, Carolo quinto, rege, qui patri Ioanni successerat. Causa motus fuit propter impoditum ab rege praedidium, ductore Iarnaco, Amiralij cognato. Vicinis etiam in locis tumultuose res agebatur, ob salinarum vectigal, regis administris et quaestoribus, qui eo venerant, repulsis, Vbi primum rex accepit, nouum eo praesidium mittit equitum [note: 1543.] atque peditum. Iarnacus etiam tormenta illis omnia tollit et arma, et occupatis portis, excubias, atque stationes ibi collocat. Vltima deinde Decembris die rex eo venit, et postridie, pro tribunali sedens, cum et oppidani et vicini supplices, adque

[note: 1543.] pedes ipsius proiecti, misericordiam implorassent, Etsi, quo tempore grauissimis [note: Regis expostulatio ad Rupellenses.] inquit, eram distentus et occupatus negotijs vna cum liberis meis, pro regni totius et vestra omnium tutela, immemores officij, quod mihi debetis, rebellionem fecistis, excitata turba, sic quidem, vt optimo iure in vos animaduertere possem, ac pro meae personae conditione, proque delicti vestri magnitudine satisfactionem [note: Francisci regis humanitas.] exigere: tamen, quod in suum populum vti misericordia, non minus pulchrum et decorum esse putem viro principi, quam ipsipopulo est honestum in officio permanere: deinde, quod praesens hoc vestrum studium et animi promptitudinem seueritati iuris anteponam: equidem constitui obliuisci iniuriae, quam mihi fecistis, et rationem habere non tam erroris factique vestri, quam consuetae meae facitatis, ea fiducia nimirum, ne quid eiusmodi designetis in posterum. Nam alioqui clementis et benigni principis loco sitis habituri seuerum iustitiae vindicem, idque moribus ac vestra sane culpa: quae profecto non debet haberi minor quam ea, quae proximis annis grauiter vindicata fuit in Gandauensibus, quando non supplicijs tantum affecti fuerunt, sed libertatem etiam in perpetuum amiserunt. Quod quidem exemplum licet absque reprehensione poteram imitari, quia nec minorem iniuriam accepi, nec vlla re sum inferior illo, qui sic dolorem suum vltus est: tamen, quoniam amore, fidelitate, beneuolentiaque meorum crescere magis cogito, quam bonis illorum atque facultatibus locupletari, plane vobis condono factum, et priori vos conditioni restituo. Quae tamen vestra sponte mihi liberalster donastis, ea retineo: quicquid etiam est ablatum vobis per hunc tumultum, vt vobis restituatur, volo. Cum hanc regis orationem secutus esset auditorum applausus et admurmuratio, statim audita fuit symphonia cantorum suauissima, qui in turri primarij templi Bartho lomaeani, laetttiam publicam significabant. Regi deinde coenam splendidissimam Senatus dedit. Altera die, rex, iam abiturus, ad populi delectos, Equidem in diuersam, ait, regni mei partem nunc discedo, defensurus eam ab hoste. Vos hanc defendite, quemadmodum vobis plane confido. Si quid est etiam, quod ad ciuitatis ornamentum ac vtilitatem pertineat, non sum petentibus denegaturus.

[note: Conuentus Noribergen.] Ianuarrj die xvij. Ferdinandus rex cum duobus filijs Noribergam venit comitij causa: post viij. deinde diem venit etiam eo Granuellanus ab Hispanijs, qui per Tridentum iter faciens cum episcopo Atrebatensi filio, legatos Pontificios ad progressionem fuerat hortatus. Hoc inconuentu Caesar sibi legauerat Fridericum Palatinum, episcopum Augustanum, Ioannem Nauium. Secundo Calend. Februarij rex Ferdinandus proponit, et quia superioribus aliquot comitijs decreta sint aduersus Turcam auxilia continua, monet ac petit, vt in eam cogitationem omnes iam incumbant, ne quid rei necessariae desideretur. Nuntiari enim ab omnibus, illum hoc anno maximis viribus in Vngariam esse rediturum, et vt ita faciat, a nonnullis incitari Christiani nominis principibus. Ac licet exhaustae sint prouinciae suae continentibus prope bellis, tamen non etiam se defuturum esse. Quanti verô sit momenti, defendere Vngariam et Austriam et Morauiam, et finitima loca, neminem esse fere qui nesciat. Persuadendi causa recitatae fuerunt variae literae, diuersis locis ad Ferdinandum regem aliosque scriptae, quae prope omnes hoc [note: Acta conuentus Noribergici.] nuntiabant, Turcam instruere nouum exercitum classem, vt terra marique bellum gerat. Aderant etiam reginae Mariae, quae pro Caesare Belgium gubernabat, legati, Vuirichus Criechingus, Viglius Zuichemus iureconsultus. Hi prineipem Cliuensem oratione prolixa grauiter accusabant, quod ipsius opeconsilioque, rex Gralliae, Martino Rossemo ductore, bellum ijs locis fecisset. Itaque petebant, vt illum ad officium adducerent, quo videlicet a Geldriae possessione decedat, et damnum datum resartiat, Quinta deinde Februarij die, Granuellanus, quid in mandatis haberet, exponit. Quae sit Caesaris erga rempublicam voluntas, non opus esse

[note: 1543.] commemorate. Permagnam autem eius fuisse laetitiam, anno superiori cum ipsos coniunctis viribus in Turcam ire nuntiaretur. Voluisse quidem et ipsum interesse bello, et ad profectionem tunc omnia comparasse: verum ex improuiso bellum ei fuisse motum a Galliae rege et duce Cliuensi. Quae sane res omnem eius cogitationem ante susceptam euerterit. Quas enim vires explicaturus fuerat in Christiani nominis hostem perpetuum, eas tunc fuisse coactum ad sui defensionem accommodare: praesertim cum etiam de Turcica classe multa iactarent hostes, in eaque magnum sibi dicerent esse paratum subsidium. Sed tamen illum in ea, quam semper prae se tulit et ostendit, voluntate, permanere, et non facultates modo, sed et vitam ipsam atque sanguinem in bellum Turcicum impendere decreuisse, modo ipsi vicissim ei ferant opem in oppugnando Galliae rege ac duce Cliuensi. Quam sane rem et illius in rempublicam propensa voluntas, et temporum quoque status ipsis persuadere debeat. Quomodo Sabaudiae ducem Galliae rex finibus eiecerit, omnibus esse notum. Idem de caeteris illum etiam cogitare, modo tempus et occasio detur: et quia Caesar illius impetum atque conatus refringat, hanc istius odij vehementis causam esse. Nuper ipsos audisse, recitatis literis, quid ille moliatur apud Turcam, quid etiam in Germania, et quomodo bellum Turcicum impedire studeat. Quia vero dux Cliuensis foedere sit illi coniunctus, et conatus quoque Caesaris honestissimos retardet, et Germaniae salutem impediat, decernenda [note: Protestant. libellus supplex.] esse in vtrunque auxilia, vt eorum in solentia reprimatur, atque temeritas. Protestantes interea Ferdinando regi Caesarisque legatis libellum supplicem tradunt. In eo prolixe commemorant, quid multis nunc annis actum sit in religione, quomodo pax data Noribergae, quomodo Camerales eam infregerint, quomodo Caesar ante biennium ipsis recte cauerit, suamque mentem explicarit Ratisbonae, quomodo sit ibi factum decretum de emendatione Camerae, et recte constituendo iudicio: quid etiam ipsi tum sint contestati palam, nisi decreto satisfieret. Cum autem hucusque nihil sit emendatum, et vero Camerales pergant more suo esse molesti, primum, ob defensionem in Brunsuicensem Henricum susceptam, deinde, propter non soluta stipendia Camerae, recusasse propterea se iurisdictionem illorum omnem: quod quidem se facturos esse iam ante palam in comitio sint professi. Nunc ergo, si forte res aliter sit ad ipsos delata, petunt, ne fidem habeant. Necessitate enim coactos ita fecisse, et vsos remedio legitimo, quod et ius ipsum et aequitas vnicuique permittat. Nam si pergant ad eum modum et iudicandi potestatem vsurpent, et proscriptiones aliasque poenas contra se decernant, futurum hoc non sibi tantum, sed et reipublicae perniciosum. Excitatis enim inter ordines offensionibus, et exacerbatis animis cum in ciuile bellum erunt facultates omnes profusae, quam id sit futurum vtile Turcis, quam opportunum, [note: Turcae augentur Christianorum detrimentis.] quis omnium dubitet aut ignoret? Quam enim sit difficile, postquam exasperata sunt odia, rem componere, multis exemplis posse doceri: sibi quidem nihil esse magis in votis, quam vt firma pax, et aequabile ius, et otium in Germania constituantur: nimirum, a dissidio religionis omnem hanc simultatem atque diffidentiam oriri. Dissidium autem illud ex eo fonte manare, quod Euangelij doctrina et purus Dei cultus impediuntur, quod errores ac manifesta vitia non modo non tolluntur et emen dantur, sed ambitionis et emolumenti causa, defenduntur etiam. Hac igitur ingratitudine Deum offensum ac irritatum, affligere nos magnis calamitatibus, neque facturum esse finem, quoad in eo permanebimus. Orare igitur, vt huc suas cogitationes referant, et saltem in hoc elaborent, vt religionis causa nihil turbae moueatur, et ius omnibus ex aequo communicetur. Sed quoniam id fieri non possit, et quidem nunc est Camerae status, rogare, vt iuxta veteres Imperij leges, et Caesaris declarationem, iudicium illud emendetur, et alij constiruantur

[note: 1543.] iudices: et lites omnes eo loco sint, quo fuerunt ante recusationem, et iucucibus mandetur, vt emendationis futurae formulam exacte seruent, et contra superiorum annorum pacificationes nihil moueant. Nisi enim ita res instituatur, et idonee sibi de pace caueatur, non se posse Turcici belli consilium vllum habere, cum alioqui pro republica nihil non facere cupiant. Re diu multumque disceptata, cum et Ferdinandus rex, et Caesaris legati, iam indictum esse Tridenti concilium et Caesarem quoque venturum, et absque causae cognitione non posse remoueri Camerae iudices, et eius emendationem iam esse decretam, et propediem institutum iri, et Henrico Brunsuicensi, qui sit eiectus, repetenti sua non posse ius denegari, neque sibi licere plura largiri dicererent: Protestantes, neque concilium illud approbare se, neque venturos eo, neque de caeteris etiam rebus sibi satisfieri, nec idonee caueri, [note: Decretum Noribergicum.] nec deliberationem vllam aliam habere se posse demonstrant. Ferdinandus autem et reliqui ordines decretum nihilominus faciunt de muniendis locis finitimis Turcarum ditioni, de contribuendis in eam rem sumptibus et emendationi Camerae Iulij mensis diem tertium designant, et corrigendam statuunt iuxta formulam Ratisbonae praescriptam anteannum vndecimum. Eos etiam qui recusarint auxilia conferre, fiscali iurisdictioni subijciunt. Protestantes vero contra profitentur, non assentiri se huic decreto, quia factum sit non communicato cum ipsis consilio, quia de pace ac iure nihil certi constitutum sit, et quia contributionis magna sit inaequalitas. Cum propter Caesaris aduentum, ad multo grauius bellum res tenderet inter ipsum atque Cliuensem: principes Electores et alij ordines per legatos intercedunt, et vix demum inducias impetrant a Granuellano, non quidem certas ac definitas, verum tales, vt esset in arbitrio Caesaris, vbi primum Germaniam tetigisset, illas vel habere ratas, vel repudiare; atque interim oppidum Sittardum, quod est ad fines agri Iuliacensis valde munitum, in potestate Caesaris futurum erat, donecille, qui suae mentis esset, explicaret. Intercessores hoc etiam promittebant, obuiam se missuros legationem ad Caesarem, deprecandi causa, Et Granuellanus quidem magnam spem faciebat, fore, vt benignum ab eo responsum ferrent. Pactionem hanc legati Cliuenses, quorum erat primus Ioannes Vllatenus, genere nobilis et vir doctus, probabant, et intercesseribus agebant gratias ob nauatam operam. Sed interea fuit commissum praelium, ad oppidum Sittardum, Martij die [note: Cliuen. inducias recusat.] vigesimo quarto. Cumque superior esset in eo Cliuensis, partim ob hanc victoriam, partim impulsu Galliae regis pecuniam subministrantis, animum obfirmabat, repudiatis inducijs, cum legati domum redijssent. Praelij secundi nuntius, magna ce leritate perlatus in Galliam, excitauit ingentem laetitiam, et iussu regis decreta fuit Lutetiae supplicatio. Bauari fratres in comitio per legatos intercedunt apud Protestantes: et inter alias, hanc etiam proponunt conditionem, vt Henrici Brunsuicensis ager omnis, interea dum causae fiat cognitio, Caesaris aut aliquot Germaniae principum fidei permittatur, sed de eo nihil tum potuit decerni. Hoc in conuentu [note: Augusta. Episcopi mors.] mortuus est apoplexia Christophorus Augustanus Episcopus, cum in posterum diem instituisset conuiuium. Erat e familia Stadionum, homo literatus, et a studio pacis non alienus. Eisuccessit Otto Truccesius. Deaetum hîc factum neque relatum fuit in commentarios, vti fieri consueuit, nec authoritatem habuit.

[note: Galliae regis ad literas Caesaris responsio.] Galliae rex aliquanto serius accepitliteras Caesaris ad Pontificem datas, de quibus libro superiori diximus: ideoque nunc tandem scripto valde prolixo respondet, Quod sibi praeferri Caesar velit, quasi de Ecclesia Romana praeclare sit meritus, esse ridiculum atque leue. Nam nec illius maiores cum fuis, nec ipsum etiam debere secum, hac quidem in parte, componi. Scilicet egregium esse filium, et prima laude dignum, cuius exercitus patremfamiliâs Clementem septimum obsedit, vexauit, cepit, et primam orbis terrarum vrbem diripuit. et templa deorum

[note: 1543.] immortalium non vno modo polluit, nec vllum ibi flagitij genus atque libidinis et crudelitatis praetermisit, qui ludibrium etiam adiunxit ipse huic tantae immanitati, quando vota nuncupauit in Hispanijs, et supplicationes decreuit pro liberatione [note: Galliae reges Ro. Pontifici deditissimi.] parentis, quem ipse domi captum arctissime detineret. Suos vero maiores, Galliae reges, inde a Carotis, Martellis, Pipinis, Ludouicis, omnia semper fecisse, tum amplificandi causa tum ornandi Pontifices Romanos. Multis verbis illum praedicare suam diligentiam atque studium erga rempublicam: sed longe rem aliter habere, si recte iudicetur: nam illius auspicijs atque ductu maximas copias esse concisas a barbaris non ita pridem, in Vngaria semel et iterum, in sinu Ambracio ad Castellum nouum, in Aphrica post, ad Argieram. Quo sib inecessario tum proficiscendum esse dixerit, cum reuera fugeret, ac Germaniam hosti iam aduentanti relinqueret. Illius culpa, Vayuodae Ioannis filium infantem, et fratrem ipsum Ferdinandum, et Vngariam in hanc incidisse calamitatem. Iactare illum, quasi confirmandae causa pacis, ad Aquas mortuas venerit: in eo autem si quid esse potest laudis, hoc sibi potius deberi, qui prior ad ipsum in triremem ascenderit, ac liberos quoque suos eo postea miserit, cum sane magnum esset periculum, et ab eo, qui nihil cuiquam fidat, et ab Auria clasais praefecto, versipellis ingenij viro. Post, iter illum fecisse per Galliam, rogatu quidem suo, sed, cum prius ipse per legatum et literis et internuntijs hoc ab se petrjsset, et Mediolanum offerret. Obducere quidem illum nunc alias causas, verum necessitate coactum propter motum Gandauensem, illâc transisse. Quod deliberatum fuisse dicat, vt retineretur, falsum esse, nec in mentem sibi venisse vnquam. Sabaudiae duci nullam ab sefactam iniuriam, sed cum ille et dotem et haereditatem maternam sibi denegaret, et Niceam ab se redimi non pateretur, et legatos militesque suos violarit, armis atque vi sese repetiuisse, quae iure consequi non passet: praesertim, cum ille pleraque omnia Caesaris impulsu faceret. Cui nimirum hoc sit familiare atque proprium, vt ad defectionem homines alienae ditionis impellat, et post in calamitatem adducat. Exemplo [note: Sabaudiae dux Caesari addictus.] esse Borbonium et Sabaudum, et Salassiorum principem, et Brunsuicensem Henricum. Sed et propinquis et agnatis illum esse grauem atque damnosum, Christierno regi Daniae, et Ferdinando fratri, et sibi cumprimis, qui sororem eius habeat in matrimonio natu maximam. Quod Vngariam Turcanuper inuaserit, occupata vrbe primaria, non sibi, sed illiatque fratri tribuendum esse, qui Vayuodae filiolo haeredi sint insidiati, bellumque fecerint. In comitio Ratisbonae solicitatos fuisse omnes ordines, vt conferrent auxilia, verbo quidem in Turcam, sed reuera in miserum infantem, quem illi fortunis omnibus euertere cogitabant. Quoties in Germaniam legatos misit, nihil se fecisse callide, nihil insidiose. Falso etiam sibi tribui, quasi factiones alat, et vtrique religioni se fauere simulet. Nam Germaniae saluteet concordia suam quoque salutem contineri, quae sua sit etiam religio, neminem latere: misisse vero nuper eo legatos, et grauissimis de causis bellum Turcicum dissuafisse. Quam autem salutare suum fuerit consilium, eius belli iam hoc testificari longe calamitosissimum euentum, illius autem eo spectare omnia consilia, vt Germaniam in perpetua dissensione distineat, quo magis opportuna sit et idonea seruituti. Iam vero, quanta sibi sit ab illo facta iniuria, violatis Rincone et Fregoso legatis, notum esse omnibus: et tamen facinus hoc ab illo sic defendi, vt iure quoque caesos affirmet. Quae fuerit ipsorum causa legationis, demonstrari posse tabulis interceptis: reipublicae nimirum, praecipue vero Pannoniae et Germaniae salutis causa fuisse amandatos ad [note: Ambitio etiam ambitioso intolerabilis.] Turcam. Nam illum ab secrebro solicitari, vt cum Christianis pacem colat: ipsum vero semper ad ea respondere, non sibi cum gente Christiana, sed cum Carolo et Ferdinando rem esse, a quibus iniuria sit affectus, et quorum infinita cupiditatem

[note: 1543.] ferre non possit, Cum ergo proditionem illis intentat Caesar iniuriam conduplicari, de qua nunquam sibi satisfacere cogitarit, et per ludibrium fere semper responderit. Itaque se nunquam dissimulasse conceptam offensionem, et satis prae se tulisse, nî sibi satisfieret, non se neglecturum esse contumeliam, Prius autem omnia se tentasse, quam ad arma veniret, et archiepiscopum Valentinum eo retinuisse, vt vel hac ratione suos recuperaret, quos tum adhuc viuere putasset. Frustra vero consumptis omnibus consilijs, ad extremum venisse remedium, et bellum, cuius ille fuisset author, defendisse. Turcarum societatem ab illo sibi dari crimini, quam ipse, cum sepius ambiret, consequi non potuerit, et vt consequeretur, annuum illi dare stipendium non recusarit. Suam autem istam cum Turcis amicitiam, non ad vllum reipublicae detrimentum, sed ad vtilitatem summam spectare, si modo non obstaret, summa illius ambitio. Suis nempe maioribus hoc esse tributum cognomen, vt Christianissimi, dicantur. In eo quoque vestigio se permansurum esse, Dei beneficio, neque commissurum vllo tempore, quo minus ea dignus appellatione videatur. Atrocem igitur esse iniuriam, dum in omneis populos hanc de se calumniam ille spargit, cuius enim hoc esset, non dementiae, sed furoris, adiuuare conatus illius, et augere potentiam, qui paulo post tibi sit exitium allaturus ipsi, Tridentinum etiam concilium ab se minime tardari vel impediri: nullum enim ex eo compendium ad se redire, et a suorum maiorum exemplis atque more hoc esse perquam alienum, qui concilijs omnem et operam et fidem saepe praestiterint. Illum vero sic rapi transuersum odio sui, vt [note: Caesaris ingenium.] nullum non criminationis genus attingat. Hoc etiam eius esse ingenmm, vt et imperare velit omnibus et eripere libertatem: atque interim tamen hanc suam cupiditatem sic illum occultare verbis ad speciem compositis, vt etiam pietatis primam laudem sibi deberi putet. Quae cum ita sint orare, ne calumnijs fidem habeat, et ita de se statuat, nihil esse, quod non et reipublicae, et ipsius, et Ecclesiae Romanae causa velit.

[note: Bellaij Langaei obitus et laus.] Paulo ante hoc tempus, mortem obijt Gulielmus Bellaius Langaeus, de quo non semel est facta mentio, summae vir dignitatis atque virtutis, et praecipuum Gallicae nobilitatis ornamentum, ob insignem doctrinam, eloquentiam, vsum rerum, et singularem in omni functione dexteritatem: longe nimirum dissimilis a plerisque Regum sectatoribus, qui suas modo facultates amplificare student. Ipse autem, ingenio praeditus heroico, solum eo spectabat, vt solida virtute sibi veram gloriam compararet, et fidelem operam, suo Principi, vel cum rerum suarum dispendio, nauaret.

[note: Landrus in carcerem missus.] Supra dictum est de concionatore Parisino, Franciso Landro. Cum is ad doctrinae capita proposita responderet ambigue, et docendo pergeret, diebus aliquot ante Pascha iussus est in carcerem ire: Theologorum hoc fuit factum impulsu, qui illum ad Propraetorem accusarant. Diebus aliquot postea rex venit Sangermanum, quod est infra Lutetiam quinque milliaribus, oppidulum et arx ad Sequanam: et certior factus deretota, Landrum euocat. Ille, cum eo venisset, perterrefactus [note: Landri coram Rege pusillanimitas.] quorundam vocibus, qui regem vehementer exacerbatum esse dicerent, non praestitit eam constantiam, quam ab eo complures expectabant, et redire iussus Lutetiam aprilis die vigesimo nono, cogitur ea quae prius docuisset, detestari sua voce. [note: Eiusdem palinodia.] Nam eo die conuenerunt in aede primaria Senatores, qui parlamenti nomine censentur, item Magistratus omnis et Praetor vrbanus, et Theologi, maximo numero. Deinde templum fuit occlusum et septum apparitoribus armatis, qui populum illinc arcerent. Vbi consederunt omnes, recitantur ipsius dogmata: et rogatus de singulis quid sentiat, ex illorum arbitrio respondet, et erratum ab se fuisse pronuntiat, et obsequentiam in posterum pollicetur, et ea doctrinae capita, quae primum theologi

[note: 1543.] post etiam consiliarij Regis ipsi proposuerant, pro veris atque pijs agnoscit. Eodem modo fuit actum paulo post, licet non ita solenniter, cum altero quodam [note: Depensius ad palinodiam adactus. Clementis Maroti encomium] populi doctore, Depensio: qui cum primo non vsque adeo clare sua retractasset, alio quodam die coactus est in concione ad populum explicare singula distincte et aper te, donec Theologis, qui aderant, satisfactum esset. Vixit in Gallijs Clemens Marotus, qui non superioris modo, quae paulo fuit incultior, verum suae etiam aetatis Poetas omnes, populari sermone longe superabat. Latinae quidem linguae non ita magnum habebat vsum, sed doctorum hominum consuetudine multum profecit: nec erat fere quicquam in poetarum libris, quod ipsum fugeret: ita quidem, vt ex illorum scriptis pleraque traduceret ad suum institutum. Sic ex Tibullo, Propertio, Nasone quaedam transtulit in suas elegias, dissimulanter tamen: ex Catullo autem epithalamium sumpsit Herculis Ferrariae ducis, et Renatae Armoricae, Ludouici xij. Galliarum regis filiae. Vertit etiam primum metamorphoseôn Ouidij librum elegantissime. Postremis autem annis hanc scribendi facultatem ad sacras literas contulit, eiusque consilij fuit, rhythmo Gallico psalterium omne Dauidis exprimere. Sed morbo sublatus, ad quinquaginta tantum [note: Psalmi a Maroto versi.] Psalmos absoluit, qui nunc extant, et non sine summi ingenij admiratione leguntur. Nihil enim est illius oratione suauius, nil purius, nihil illustrius, nihil magis proprium et concinnum. Edidit autem illos hoc anno Geneuae, quo sese receperat, cum in Gallrjs propter Lutheranismi suspicionem parum esset tutus. Triginta quidem Psalmos ediderat ante biennium, Lutetiae: sed magna cum molestia. Nec enim prius hoc ei licuit, quam Theologi Sorbonistae pronuntiassent, nihil in eo contineri libello, fidei Christsanae contrarium, Istud fortasse non vsque adeo nostrum ad institutum pertinet: sed tam excellentis artificis nomen exteris etiam populis commendandum esse putaui: nam in Gallijs viuit ad omnem posteritatem, et plerique sic iudicant, non temere futurum, qui virtutes illius in hoc genere possit adaequare, et quod de C. Caesare dicit Tullius, a scribendo sanos homines deterret. Tractarunt idem argumentum alij, et quidem illo doctiores: verum ad eam venustatem minime accedunt.

Libro decimo dictum est de archiepiscopo Coloniensi, quomodo suam Ecclesiam cuperet emendari, neque suae prouinciae synodum illam probaret, vtcunque liber ipsius nomine hac de re prodijsset. Cum autem in comitio Ratisbonae decretum esset factum, et iniunctum Episcopis, tum a Caesare, tum a legato Pontificis, vt in suis quisque finibus piam emendationem instituerent: ille suorum ordinum agit conuentus. hi sunt clerus primarij templi, Comites, nobilitas, et ciuitatum [note: Coloniensis suorum ordmum agit conuentus.] legati. Re deliberata, placuit omnibus, inchoandum esse tam pium opus atque salutare. Negotium ergo dat quibusdam, vt rationem aliquam futurae reformationis scripto concipiant, et de viris bonis Ecclesiae ministris circumspiciant. Scriptum illud theologis Coloniensibus mittit, et vt e sacris literis iudicium faciant, sententiamque suam ostendant, petit. Sed cum eius desiderio non satisfieret, nec essent quo s populo recte praeficeret, Martinum Bucerum ad se vocat Argentorato, quem et Ioannes Gropperus magnopere semper ei commendauerat, et ipsequomque per colloquia satis exploratum habebat. Is, cum anni superioris mense [note: Bucerus Bonnae docet.] Decembri venisset: huius anni principio, mandatu Principis, Bonnae coepit doere, quod est ad Rhenum, circiter quinque supra Coloniam milliaribus, oppidum. Ad Idus deinde Martij nouos agit conuentus ordinum Episcopus, Bonnae, et vt depia reformatione deliberetur, petit. Cum autem clerus neminem ad hoc designaret, reliqui ordines ab Archiepiscopo contendunt, vt pro suo iudicio deligat homines [note: Reformationis Coloniensis liber] ad eam rem idoneos, Bucero munus hocigitur committit, vt doctrinae Christianae capita conscribat: etquo rectius omnia fierent, Saxoniae Principem electorem orat, vt Philippum Melanchthonem adiungat. Cum is venisset, et a

[note: 1543.] Lantgrauio, Ioannes Pistorius, ac pertectum esset opus, Archiepiscopus illud [note: Melanchthon et Pistorius Coloniam veniunt.] primarij templi Coloniensis ecclesiasticis mittit, qui sunt omnes illustribus nati familijs: et vt eius libri dogmata diligenter expendant, petit. Deinde ad xxij. Iunij diem, alterum indicit conuentum, et reformationis librum illis exhibens, orat, vt singuli ordines deligant nonnullos, qui cum suis eum librum euoluant, quo tolerabilis aliqua fieri demum possit et pia conciliatio. Sed hi, quos diximus, Ecclesiastici, pertinaciter hoc vrgebant, vt Bucerus inprimis et alij quidam nuper instituti doctores populi, loco submoueantur. Post, amplius deliberandi spatium de libro postulant, et cum reliquis conferre consilia recusant. Ille, quanquam videbat, quo consilio moram interponerent, tamen, ne quid desiderarent, deliberandi tempus concedit. Quod autem de Bucero submouendo dixerant, eiusque collegis, non recusabat, si vel fassae doctrinae, vel impurae vitae quispiam eos conuinceret: eiusque rei probandae facultatem eis non semel detulit, paratus illos exhibere [note: Antididagma Ecclesiasticorum Coloniensium.] legitimae cognitioni, Cum igitur in eo res permaueret illi librum aduersarium parant, et antididagma, vocant. In eius libri praesatione, post magnam vim coriuiciorum in Lutheranos, claris verbis affirmant, sub imperio Turcarum malle se viuere, quam sub Magistratu, qui reformatione illam sequatur atque defendat. Huius autem libri fuit author, vtaiunt, et architectus, Gropperus. Nam is, etsi Bucero fuerat admodum familiaris ante biennium in comitio Ratisbonae, quanquam inde domum reuersus, vehementer eum non Archiepiscopo tantum, sed passim apud omnes praedicauerat, licet crebras ad eum dedisset et amicissimas literas: tamen, cum res in eum esset deducta casum, ab eius amicitia se totum auertit, et principe [note: Gropperus ab Euangelio deficit.] relicto, cui fortunam omnem debebat, in aduersariorum castratransijt. Idem fecit Bernardus Hagius, Cancellarius, ambo Sacerdotijs multis opimi. Bucerum vehementer oppugnabanttheologi Colonienses, et grauissimis lacerabant conuitijs. Ille vero disceptationem fieri petebat, et doctrinam hanc velle se contra ipsos tueri profitebatur in omnibus conuentibus. Ad eius quoque defensionem Melanchthon libellum tunc emisit, et ad modestiam illos hortatus atque studium veritatis, quam tetros defendant errores, ostendit.

[note: Leges Mauricij ducis Saxoniae. De Ministris Ecclesiae.] Saxoniae dux Mauricius leges aliquot condit ad hoc tempus, quae per ipsius ditionem seruentur. Ac initio quidem populi doctores et Ecclesiae ministros hortatur, vt officium diligenter faciant, pure doccant Euangelium, praeluceant honestis vitae exemplis, hortentur homines ad precationem et mutuam charitatem, vitia reprehendant acriter, et praefractos ab Ecclesiae communione separent, assentiente Magistratu, donec resipiscant: eos veo, qui ne sic quidem emendantur, Magistratui deferant. Deinde, quoniam iuuentus est veluti seminarium tam Ecclesiae [note: Tres scholae institutae.] quam reipublicae, tres literarum ludos instiruit, Misenae, Merseburgi, Portae: singulisque locis certum numerum attribuit adolescentum. His omnibus victum praebet atque vestitum: magistris etiam annua stipendia soluit, et in hunc vsum applicat eorum collegiorum prouentus, in quibus aliquando monachi vixerant et id genus alij: studiosis concedit sexannos vt ibi doceantur. Ex ijsdem quoque bonis [note: Lipsensis academia aucta.] academiam Lipsensem auget et amplificat duobus aureorum millibus annuis, et modijs aliquot frumenti. Mendicationem quoque prohibet, et vt subueniatur familijs [note: Lex in virginum stupratores et in adulteros.] egenis, pecuniam annuam certis locis designat. Posthaec, ijs qui puellas deuirginant, nec in matrimonium ducunt, hanc poenam statuit, vt edamsi post illas elocent ac nuptui tradant, in carcerem tamen ducantur: Adulteros autem gladio feriri iubet. Viros nobiles, qui ducunt vxores, illas, quibuscum antea consueuerunt, ita multat, vt ipsorum liberis, qui nati suntante nuptias, bonorum, quae pendent ab ipsius beneficio, possessionem atque fruitionem adimat.

Caesar interim ab Hispanijs cum classe Genuam appellit, et Maij die XXVI. datis illinc literis ad Saxonem, Lantgrauium atque socio: quoniam ipsis de pace publica sit iam

[note: 1543.] anteasatis cautum suis edictis: deinde, quia breui futura sit etiam emendatio Camerae hortatur, ne recusent aduersus Turcam auxilia conferre, de cuius non solum apparatu longe maximo, sed aduentu quoque, certis literis atque nuntijs constet. Ex Nauio, qui profectus ad eum fuit, rem omnem de comitijs acceperat. Eodem [note: Conuentus Spirae indictus.] etiam tempore conuentum indicit Imperij ad vltimum Nouembris diem, Spirae Genua deinde profectus, in colloquium venit cum Pontifice, Busseti, quod est inter Placentiam atque Cremonam, ad Tari fluminis ripam, oppidum. Ibi rursus ab eo petit, sicut ante per literas, vt Galliae regise profiteatur inimicum. Sed ille non hoc expedire reipublicae docebat, in eoque permansit. Filio suo Petro Aloisio Pontifex nuper attribuerat Parmam atque Placentiam, quas a Cardinalium Senanatu, facta permutatione, consequutus erat: et quia durum Mediolani fuerunt hae ciuitates aliquando, petebat, vt Caesar authoritatesua filio possessionem confirmaret, et insignia principatus more solenni conferret: id vero Caesar, qui Mediolanum [note: Pont. Mediolanensem ducatum empturit.] obtineret, ac sui iuris nihil imminuere vellet, recusabat. Pontificis etiam hoc fuisse consilium aiunt, vt Caesar, accepta pecunia, nepotem Octauium crearet Mediolani ducem. Caesar, abrupto colloquio, ne diutius impediretur, cum Florentiae duci Cosmo Mediceo, Florentinam arcem atque Liburni, quas ad hoc vsque tempus habebat in sua potestate, tradidisset, acceptis ab eo ducentis aureorum millibus, et amplius eo, progreditur. Prius autem, quam ex Hispanijs decederet, [note: Philip. rex Hisp. designatus.] filium Philippum designauit regem, et in matrimonium ei dedit Ioannis Lusitaniae regis filiam, Mariam.

Hoc etiam anno, Sigismundus, Poloniae regis Sigismundi filius, in matrimonium ducit Ferdinandi Romanorum regis filiam Elisabetham. Henricus Brunsuicensis, ad Caesarem in Italiam profectus, Cremonae grauiter accusat Protestantes. Aduentante iam ex Italia Caesare cum copijs, Protestantes, qui literas eius, Genuae datas, nuper acceperant, ad xxiiij. Iunij diem, Smalcaldiae conueniunt, et de legatione ad illum mittenda, derebus ad agri Brunsuicensis tutelam alque foedus pertinentibus, de Mauricio principe solicitando, de Sueciae rege, de Ottone Henrico, de Vuolfgango principe Bipontino, de Monasteriensi episcopo, qui quidem omnes cupiebant in foedus recipi, deliberant. Finem habuit hic conuentus XXI. die [note: Foedus Caesaris cum Anglo in Gallum.] Iulij. Paulo sub hoc tempus, Caesar et Angliae rex foedus faciunt aduersus Galliae regen qui Scotis opem ferebat, vt supra dictum est. Hancvero societatem grauiter tulit Pontifex, ideoque Gallicam amicitiam sibi ducebat esse necessariam.

[note: Protestant. ad Caesarem legati.] Cum sub exitum Iulij, Spiram Caesar venisset, Protestantes eo mittunt legatos, Fianciscum Burcartum, Georgium Bemelbergum, Christophorum Veningerum, Iacobum Sturmium. Admissi die ij. mensis Augusti, prope in eandem sen tentiam verba faciunt, vt ad Ferdinandum regem supra fecisse demonstrauimus. Exitus orationis erat, vt dicerent, si quidem idonee sibi caueatur de pace, si Camerae iudicium emendetur, vti Ratisbonae nuper decretum sit, si contributionum tollatur inaequalitas, non se defuturos esse publicis necessitatibus: quod ad Henricum Brunsuicensem attinet, senatum sibi dari, causamque cognosci petunt, et illum qui prior vim fecisset Goslariensibus et Brunsuicis, iure pulsum ac profligatum esse liquido se demonstraturos aiunt. Caesar ad ea, per Nauium, praesente Granuellano, biduo post, non esse quod amplius requirant: satis enim ipsis esse de pace cautum superioribus decretis: Camerae iudices, indicta causa; remoueri non posse: iam Octobri mense futurum, vt de ipsis inquiratur, nec impune fore, si quid in eis culpae residebit: contributionum moderationem, nisi de communi omnium ordinum voluntate ac consilio, fierinon posse. Respiciant ad praesentem reipub. statum, et quia maximi sit res periculi, nisi subueniatur quamprimum, auxilia conferantaduersus Turcam, reliquorum ordinum exemplo. Sibi nunc esse totis viribus eundum in Galliae regem ac ducem Cliuensem, quo suos ab iniuria

[note: 1543.] defendat. Henricum Brunsuicensem vehementer vrgere restitutitionem. Itaque, quid in eo sit ipsorum voluntatis, ostendant. Illi responsum hoc in literas referri, sibique dari petunt, vt diligentius expendant: annuit Caesar, et postridie Spira profectus, Moguntiam contendit. Eousque secuti legati, cum scriptum illud accepissent, Granuellano simul et Nauio reserunt, quamobrem sibi de pace non sit satisfactum, et Caesaris declarationem Ratisbonensem, de qua superiori libro diximus, vrgent, et prorsus eadem petunt, et, quia de causa Brunsuicensi cupiant audiri, nullum amplius habere se mandatum in eo demonstrant. Illi vero, Caesarem aliter facere non posse dicunt, et superiora repetunt, et Brunsuicensem, nisi restituatur, ipsum hauddubie rationes initurum esse docent, quomodo sua recuperet. Cum igitur in eo permaneretur, legati discedunt, vt suis renuntient. Spiram venit ad Caesarem archiepiscopus Coloniensis, et pro Cliuensi intercedit: sed id frustra fuit. Nisi [note: Caesaris ad Cliuenses expeditio.] enim a Geldriae possessione prius ille discederet, nullam pacis mentionem Caesar audiebat. Et cum Saxonicus legatus, mandatu sui Principis, Granuellanum Moguntiae pro Cliuensi deprecaretur, ac persuadendi causa, reipublicae diceret priuatam iniuriam esse condonandam, praesertim iam imminente Turca: non esse discessurum a proposito Caesarem, ille responder, quaecunque tandem sit futura Turcarum impressio.

[note: Hildessemensium accusatio ad Caesarem.] Diximus antea, quemadmodum Hildessemenses, proiecta religione pontificia, venerint in foedus Protestantium. Episcopusautem eius ciuitatis, Valentinus, grauiter eos et ad Cameram et ad Ferdinandum regem, et nunc etiam ad Caesarem accusabat, quod veterem religionem et Ecclesiae ritus mutassent, quod nouos instituissent populi doctores, quod Missam abrogassent, quod antiquae religienis sectatores multarent, quod non aras tantum et baptisteria, sed templa quoque diruerent, quod ecclesiasticorum bona mobilia, supellectilem omnem et ornamenta partim amouissent, partim ad se receptis clauibus detinerent, quod nuper editis ludis, virginem Mariam, reliquosque Diuos per ludibrium vulgo traduxerint, quod ipsius surisdictioni se subtrahere cogitarent, quod in Protestantium foedus atque clientelam sese dedissent, quod monachos et id genus alios ad suae religionis obseruationem vi cogerent, et eos, qui non essent obsequuti, palam afficerent contumelijs, et finibus etiam exterminarent. Hacaudita criminatione, Caesar, Augusti die sexto, Vuormacia dat literas ad illos, et grauissime comminatus mandat, vt et religionem et quaecunque alia in pristinum statum restituant, donec publice decretum [note: Caesaris ad Colonienses literae.] aliquid fuerit. Triduo post, Moguntia dat literas ad Senatum Coloniensem: audire se, concionatores quosdam in hoc esse totos, vt ipsos ab antiqua religione dimoueant, quibus tamen ipsi fortiter adhuc restiterint. Id autem permagnae sibi voluptati esse, et monere, vt in eo permaneant, et ciues in officio contineant. Hoc sibi longe fore gratissimum, et ipsa quoque re, suo tempore declaraturum. In eandem prope sententiam Pontifex quoque tum Senatui scripserat. Itaque conuocato [note: Pont. ad Colonienses literae.] populo Senatus mandat. vt his edictis pareant. Calendis Iunij Pontifex collegis primarij templi Coloniae scribit, in hac animi solicitudine et dolore, quem pereipiat ex Archiepiscopi vesania, valde se recreari fortitudine ipsorum atque pietate, quaenon ipsis tantum, sed et vicinis omnibus perquam sit salutaris. Quod enim et amplissima ciuitas et prouincia tota sit incolumis, post Deum immortalem ipsis acceptum esse ferendum. Itaque permagnas ipsis agere gratias, ob tam strenue nauatam operam eiusque rei perpetuam apud se futuram esse memoriam. Licet enim officium fecerint, tamen propter rem et exemplum fateri plurimum seipsis debere. Veruntamen opus esse constantia, vel eo maxime, ne si relanguercant, Archiepiscopus, cum forte superior euadet, grauiter in eos vindicet. Sint ergo fortes in defensione nominis Diuini et catholicae religionis, et suae ipsorum libertatis atque salutis, quam impius haeresiarcha studeat euertere totam et

[note: 1543.] labefactare. Non quidem ipsis opus esse monitore, sed tamen hoc etiam veluti calcar addere se voluisse currentibus, et rogare plurimum, dent operam, ne ille, qui sit indignus nomine Archiepiscopi, nobilissimam ciuitatem contagione sua laedat: neque pro pastore illum habeant, sed pro hoste. Se quidem neque consilio, nec ipsa re defuturum ipsis. Has literas Ioannes Poggius, Pontificis apud Caesarem legatus, Moguntia mittebat illis Augusti mensis die XXV.

Paulo ante hoc tempus, Galliaerex in Veromanduos cum exercitu profectus, [note: Landresium a Gallo munitum. Turcicae classis in Prouinciam aduentus.] oppidulum Landresium Caesariadimit, et opere praesidioque munit, His ipsis quoque diebus, Barbarossa, Turcicus legatus, ductore Polino Gallo, magna cum classe Tollonum applicuit, quod est Prouinciae Galliae oppidum atque portus inter Massiliam atque Niceam. Eius de aduentu rex vbi cognouit, Angianum Vendomensem cum copijs et triremibus illi mittit auxilio. Postea simul ambo Niceam versus contendunt, et cum oppidum atque portum, Augusti mensis dievigesimo, cepissent, arcem obsident.

[note: Arx Nicea obsidetur.] Alter Turcarum exercitas in Pannoniam irruit, Quinquecclesiam oppidum, et vrbem arcemque Strigoniam capit, Albam autem regalem expugnat. Miserat auxilia Pontifex, Baptista Sabello, Iulio Vrsino, ducibus: verum ij paulo serius aduenerunt.

Theologi Parisienses, vbide Landro et Depensio triumphassent ad eum modum, sicut diximus, doctrinae capita promulgant, illa nimirum, quae supra docuimus concionatori Landro fuisse priuatim ab illis proposita. Sunt autem numero ad XXV. Res acta fuit Lutetiae Calendis Augusti, et per praeconem tuba conuocato de more populo, recitata fuerunt dogmata, post etiam typis excusa mandatu regis, qui et illa sanciebat, et graui denuntiata poena, ne quis omnium contra faceret [note: Baccalaurei.] aut doceret, edixit, addito etiam decreto de peruestigandis Lutheranis. Theologi praeterea nouicijs ipsorum professionis, et ijs qui nomen habent a lauri bacca, caeterisque mandant, vt hanc formulam sequantur, alioqui contubernio ipsis interdicunt. [note: Antidotum Caluini aduersus Sorbonistas. Liber de reliquijs.] His illorum dogmatis aduersarium deinde scriptum edit Caluinus, et Antidotum vocat, eosque multo sale perfricat: et eodem fere tempore libellum emittit, lingua Gallica scriptum, de Sanctorum reliquijs, vt et haec aetas et posteritas videat, quo fuerit delapsa religio. Sed ea solum, quae sunt ipsi nota, recenset, et optat in alijs quoque prouincijs idem fieri. Sunt autem in eo numero, praesepe, cunae, lintea, praeputium, sanguis Christi, partim purus, partim aqua dilutus, hydriae nuptiarum in Cana Galileae, vinum quod tunc ex aqua Christus fecit, supellex vltimae Coenae, quam habuit cum Apostolis, manna populi Israelitici, crux, calamus, claui, spongia, lancea, corona spinca, vestis, calcei, sudarium, lachrymae Christi: lac, interula, capilli, cingulum, crepida, pectines, annulus Mariae virginis: pugio et clypeus archangeli Michaelis: occiput, mandibula, cerebrum, digitus Ioannis Baptistae: cathedra, pedum, missaria vestis, cerebellum Petri: deinde, corpora Diuorum, et quidem varijs in locis eadem. Ostendit autem quanta veneratione populus haec omnia sit prosecutus, cum ea sacrifici non sine precio illis exhiberent, et e longinquo spectanda proponerent, rem videlicet nihili, friuolam, ab ipsis propter quaestum excogitatam, et quae propius imspecta, nihil habeat praeter sucum et vmbram. Caeterum, in Belgica duae sunt vrbes potissimum, [note: Duae vrbes celebres ob reliquias] hoc nomine celebres, Treuirensis et Aquensis. Huc enim, visendi causa reliquias, vt aiunt, confluere solebant homines, etiam ex Pannonijs et Illyrico, cum septimo quoep anno, vt maior esset authoritas et admiratio, suas merces negotiatores illi proferrent.

Caesar Moguntia Bonnam venit secundo flumine. Docebat ibi tum Bucerus, vt ante diximus, et Caspar Hedio quoque, Argentina nuper accersitus ab Archiepiscopo, vir et ingenij valde sedati, et ad docendum populum inprimis idoneus.

[note: 1543.] Erant vterque non in nullo discrimine, maxime praesentibus Hispanis. Caesar etiam, vt eos dimitteret, ab Archiepiscopo per legatos contendit. Melanchthon iam ante discesserat. Illi etiam non multo post, impetrata dimissione, et constitutis Ecclesijs atque ministris. domum reuertetunt. Inde Duram Caesar petit, et cum ad Augusti diem vigesimum secundum eo venisset, postridie misso praecone, deditionem sibi fieri postulat: nisi faciant, bellum denuntiat. Milites praesidiarij contemptim respondent, neque sibi periculum esse dicunt ab illo, qui iam pridem [note: Falsus rumor de morte Caesaris.] sit factus esca piscium. Nam rumor increbuerat, Caesarem, cum post ciadem Argieranam ex Aphrica domum rediret, facto naufragio perijsse. Et haec opinio sic insederat animis populi Cliuensis, vt etiam illis, qui se non vidisse modo Caesarem, sed conuenisse quoque dicebant, vix crederent. Principi quoque fuit idem persuasum, fatali quadam crudelitate. Huius autem figmenti putanturauthores fuisse Galli, ne Cliuenses remollescerent, ac Caesaris potentiam veriti, paciscerentur. Eo dato responso, Caesar communitis castris, et rebus omnibus instructis, Augusti die vigesima quarta, prima luce tormentis oppidum oppugnat, postea militem immittit, Hispanos maxime, quorum erat ingens alacritas. Ii saepe repulsi, cum plurimos e suis desiderassent, non prius conquieuerunt, quam vi caperent. Oppidanor um ea fortuna fuit, quae solet esse, cum ferro via fit et aditus. Porro, caput hîc ostentari solebat Annae, quae mater fuit Mariae virginis, eoque veniebat quotannis magna hominum multitudo, ad XXVI. Iulij diem, qui consecratus est illi Diuae. Sed Hispani victores, caput illud, inclusum auro, magna cum pompa religiose deferebant in aedem Franciscanorum, ne in illa ruina et templi conflagratione periret. Oppido direpto et incenso, Caesar progressus, Iuliacum, ac deinde Ruremundam, quod est ad Rure fluminis et Mosae confluentem, oppidum Geldriae munitum, deditione capit. Nam Durae calamitas inopinata, magnam omnibus trepidationem atque terrorem attulit. Ruremunda Venlonum [note: Dux Cliuensis veniam petit a Caesare.] petit. Eo tandem ad ipsum in castra venit dux Cliuensis comitatus Henrico Brunsuicensi, et legatis archiepiscopi Coloniensis Hermanni. Cumque supplex deprecaretur, Brunsuicensis etiam et legati vehementer intercederent, Caesar tandem consurgit, et Auraicae principi ac Granuellano dat negotium, vt leges [note: Conditiones duci impositae.] illi praescribant. His ergo conditionibus, ingratiam, Septembris die septimo, receptus est. Ab Ecclesiae catholicae religione non discedat: si quid mutauit, restituat: fidem et obedientiam Caesari, Ferdinarido regi et Imperio promittat: foederi Gallico et Danico renuntiet: foedus nullum faciat, in quo non et Caesar et Ferdinandus et ipsorum excipiantur haeredes: a totius Geldriae possessione decedat, et iusiurandum populo remittat, ad recuperandam Geldriam, si quae forte loca deditionem facere recusent, auxilia Caesari subministret: Caesar inuicem illi prouinciam Iuliacensem, bello nuper acquisitam, reddit, duobus exceptis oppidis, Hensbergo et Sittardo. Quae sibi retinet ad tempus, donec de ipsius fide compertum habeat et obseruantia. Dum in Cliuensem Caesar vadit, [note: Filia Nauarrae ducitur ad Cliuens. ducem.] Galliae rex per Campaniam petit agrum Luceburgicum, et sororis filiam Ioannam, Cliuensi desponsam et publice traditam ante biennium, vti supra diximus, accersit, traducturus eam ad maritum. Ibat illa quidem inuitissima, sicut ante quoque demonstrauimus: veruntamen auunculo regi morem gerebat, Additus autem ei fuit a rege Cardinalis Bellaius, Episcopus Parisiensis, tanquam vnus omnium maxime idoneus, qui et animum ipsius flecteret, et totius itineris esset comes. Cumque iam peruenisset in Suessiones, inde petitura regem, ecce nuntius adfertur de subiugato Cliuensi. Qua quidem re vehementer exhilarata, non sibi verendum amplius, et quorsum ea res pertineret, satis videbat. Nec aberrauit: nam eo cognito, Galliae rex admodtim fuit perturbatus. Itaque domum illa reuerrit. Ipse vero progressus nihilo secius, Luceburgum

[note: 1543.] burgum vrbem rursus occupat sub finem Septembris, et habita deliberatione, [note: Landresij obsidio.] munit. Hoc etiam tempore, Britanniae rex Henricus, foedere nuper asso ciatus Caesari, copias aliquot militum transmittit in Belgium, qui Caesarianis coniuncti Landresium obsident. Interea venit Metim, initio mensis Octobris missu Caesaris, Carolus Bosetus iureconsultus, et primis aliquot diebus, communicato cum Senatu, cum monachis et ecclesiasticis consilio, cum ex concionatoribus alterum [note: Praeco Euangelij Metiextrusus] ad se vocatum acriter obiurgasset, mandat, vt ante triduum excedat vrbe, neque sermonem deinceps cum vllo ciue conferat, capitis denuntiata poena si secus faciat. Postad Idus Octobris recitatur edictum Caesaris quo Senatui mandat, nequid noui dogmatis admittant, et in sontes animaduertant. Itaque Senatus edicit ciuibus, vt antiquam religionem colant, et suspectos et improbatos libros intra septimum diem proferant in medium, vt Ecclesiae legibus pareant, vt diebus vetitis ab esu carnium abstineant, vt ordinis ecclesiastici viros reuerenter habeant, vt qui propter diuersam religionem sese dederunt in clientelam atque si dem Protestantium, intra certum tempus ei renuntient: qui secus fecerint, ijs et multam, et exilium, et alias poenas, pro cuiusque merito, constituit. Barbarossa [note: Barb. Nicenae arcis obsidionem soluit.] cum arcem Nicenam frustra circumsideret, copiae etiam Caesaris ex Insubria superuenirent, Daualo ductore, maturius paulo quam tempus anni postulabat, exercitum in hyberna Tollonum deduxit, Hoc enim oppidum ei rex attribuerat, iussis illinc emigrare ciuibus et incolis.

[note: Seditiones per Scotiam.] Vigebant hoc anno seditiones atque turbae per Scotiam, diuisis procerum animis. Nobiles enim illi, quos in Anglia captos fuisse diximus liberaliter a rege dimissi, rebus eius vehementer studebant. Cardinalis autem Scotus, qui magnos haberet in Gallia census annuos e sacerdotijs, et regina Guisij filia, regis Galliae partes tuebantur. A morte Scotiae regis, Henricus octauus in hoc erat totus, vt Eduardo filio suo reginula Scotiae nuper nata desponderetur. In ea re bonam operam nobiles illi quos diximus, ei nauauerant: et cum Iacobo Halmeltonio gubernatori [note: Reginula Scotiae Eduardo despondetur.] persuasissent, cardinalem Andreanum capiunt, et reginam in arce quadam obsident, et confectis literis, matrimonium illud ratum habent. Cum autem Galliae rex consilium hoc turbaret, nobilitas etiam reginae sortem indigne ferret, et, Hameltonius in alteram partem transiret, discessum fuit a pactis. Itaque bellum [note: Bellum Danorum in Caesarianos.] rursus incruduit inter ipsos et Anglos, vt infra dicetur. Bellum etiam erat Daniae regi cum Caesarianis Belgis propter Christiernum regem captiuum. Et ille quidem Protestantes de auxilijs interpellabat: sed hi causam hanc ad foedus nihil pertinere dicunt. Nam cautum erat, si religionis nomine bellum ei fieret, vt tunc communibus auxilijs defenderetur.

[note: Cliuensis foederi Galliae renuntiat.] Cliuensis, facta cum Caesare pace, legatum mittit ad Galliae regem eiusque foederi renuntiat, et vxorem sibi mitti petit, pro cuius transitu fidem publicam Caesaris impetrasset. Rex legato respondet: quo minus ei sit et vxor tradita et missus etiam exercitus, per se non stetisse: verum ipsius factum esse culpa, qui nuntiarit, neque patere viam per ea loca, nec alimoniam subministrari posse. Quic quid promiserit, liberaliter se praestitisse, et aliquanto plus etiam quam deberet. Ipsum vero minus recte fecisse, qui sui generis et conditionis oblitus, In talem seruitutem sese coniecerit. Ad neptem quod attinet, licere vt de parentum atque etiam illius voluntate cognoscat: se quidem ipsi nulla re deuinctum amplius esse. Caesar, compositis rebus per Geldriam, Octobri mense Landrelium venit, ingenti cum exercitu. Venit etiam eo Galliae rex, totis viribus: et omnino res ad praelium spectabat. Sed cum annonam intulissent Galli, silentio [note: Gallorum abitio insalutato Caesare.] noctis illinc discedunt, nec deprehensum hoc ab hoste fuit prius, quam illuxisset. Tunc demum insccuti, postremumagmen morantur, et complures interficiunt. Et quia iam suberat hyems, Caesar nihil amplius tentandum existimans,

[note: Maur. voluntarie Caesar. militat.] cum ad obsidionem Luceburgi copias aliquot misisset, reliquum exercitum dimittit. Landresij militabat Caesari voluntarie Mauricius. Qua quidem magnam sibi beneuolentiam et aditum ad illius amicitiam comparauit. Per hyemen, Lotharingiae dux et alij quidam de pace intercedunt, sed id frustra fuit. Caesar Landresio domum reuersus, Ferrandum Gonzagam, proregem Siciliae, mittit ad Angliaeregem, vt eum aduersus Gallum amplius excitaret.

[note: Comes Gul. desciscit a rege.] De Gulielmo Furstembergio diximus non semel: is sactus alienior a rege Galliae, per Granuellanum sibi viam facit ad Caesaris gratiam: vtque fidem suam approbaret, collectis in agro suo copijs aliquot peditum, media bruma Luceburgum petit, et Caesaris copijs sese coniungit. Sed cum Galli, ductore Longeuallo commeatum intulissent, nulla re perfecta discedit multis ex frigore desideratis et inedia.

Supra dictum est, Imperij conuentum a Caesare fuisse indictum ad vltimum Nouembris diem. Protestantes ergo Francofurti prius conueniunt, et de rebus ab se tractandis in comitio, deliberant: et cum propter bellum Gallicum res extraheretur, Saxo et Lantgrauius, datis ad Caesarem Nouembris mense literis, ad comitia se venturos dicunt, si quidem ipse veniat, et si bi socijsque publica fide caueat. Caesar ad ea Bruxellae, Decembris die decimo, sese venturum, et Ianuario quidem mense, respondet, ac simul cautionis sormulam mittit. Illos vero qui suis hostibus fide vel pactione sint addicti, excludit, Galliae regis designans emissarios [note: 1544.] occultos. Initio deinde lanuarrj mensis e Belgio prolectus, Spiram venit. [note: Eclipsis solis insolita.] Huius mensis die vigesima quarta fuit magna solis eclipsis, interdiu, sic vt ab omnibus non sine admiratione conspiceret. Lunae quoque tres hoc anno fuerunt eclipses plenae. Res nimirum prodigiosa, et quam a Caroli magni tempore non accidisse physici dicunt. Cardinalis Farnesius Alexander itinere facto per Galliam, [note: Conuentus Spirae frequens.] Caesarem euntem ad comtia conuenit, ab eoque Vvormaciae dimittitur. Legationis causa fuisse putatur, intercessio depace. Frequens ad modum fuit hic Spirae conuentus. Nam et Ferdinandus rex, et Electores omnes, quod raro fieri solet, et plerique omnes principes aderant, et in his etiam Cliuensis. Aduenienti Saxoni, quod fuit xviij. die Februarij mensis, obuiam profectisunt Lantgrauius archiepiscopus Coloniensis, Fridericus Palatinus, et Siciliae prorex. Biduo post fit initium, et proponit Caesar. Quibus de causis, Hispania relicta, rursus in Germaniam iter susceperit, et conuentum hunc indixerit literis suis Genuae datis explicasse: nec opus esse repetere seu commemorare, quantopere salutem reipublicae semper amarit, quo videlicet domi compositis rebus omnibus, in Christiani nominis hostem arma sumerentur: ideoque superiore comitio Ratisbonae diligenter egisse de comparandis copijs et auxilijs: et cum anno sequenti bellum aduersus illum susceptum, minus foelicem haberet exitum, in postremis deliberationibus placuisse, finitimaloca praesidijs tantum et opere, hoc quidam in tempore, esse communienda. Iam licet ipse tum vehementer optarit adesse bello, pro sui muneris ratione, tamen, quibus rebus, et per quem sitimpeditus adhuc atque tardatus, notum esse publice. Nam impulsu stipendioque Galliae regis, anno superiori, Turcicam venisse classem in mare Ligusticum, et in Sabaudiae ducis, Imperij principis agrum inuasisse, et capta Nicea cum portu, magnis viribus arcem ijs locis obsedisse, et tormentis acriter oppugnasse. Ac licet suis copijs aduentantibus obsidionem soluere coacti sint, tamen in alia tum Imperij. tum Hispanicae ditionis loca circumtulisse bellum, et in hoc nunc esse totos, vt omnia disperdant. In summum ergo periculum et extremum fere casum rem esse deductam, ac nisi coniunctis animis et viribus occurratur, futurum vt sero nimis calamitatem suam Germania deploret et agnoscat. Se quidem ijs malis optasse non semel mederi, sed inferente sibi bellum Galliae rege, diuersis

[note: 1544.] locis, nec in Germaniam redire, neque sua cum ipsis auxilia coniungere potuisse. [note: Causae faelicitatis Turcitae.] Cur autem Germaniam Turca tam confidenter petat atque tentet, cur etiam in illum suscepta bella tam infoeliciter adhuc administrata sint, hanc esse causam primum, quod de dissidio religionis, de publicis et priuatis ordinum offensionibus, de staturerum et ijs quae geruntur in Imperio, singulis temporibus, per Galliae regem ille cognoscat, ad quem ista perferantur. Deinde, quod in Galliae rege fauorem et auxilia sibi parata esse videat, vt proximis comitijs explicatum testimonijs atque literis, hos Galliae regis conatus opprimere statim et fesecare, ne longius vagarentur, tamen placere sibi, quod in proximo Noribergae conuentu responsum ea de re dederunt. Quia vero ille communem omnium et immanissimum [note: Gall. rex comparatus Turcae.] hostem in rempublicam Christianam excitat et armat, existimare se, fore, vt hoc bellum, quod ipse iam in illum necessario suscipit, non secus habeant, quam si in Turcam ipsum suscipiatur. Fore etiam vt non solum actiones illius atque consilia damnent, sed opem quoque sibi ferant, quo nimirum ab hoste domestico liberatus, vim omnem aduersus Turcam explicare possit. Caeterum audire se, non absque molestia, quae decreta sint auxilia comitijs anteactis, non esse collata sicut oportuit, et serius multo, quam expediat reipublicae. Cum enim in ijs Ferdinandus rex frater spem fere totam collocasset, et superiorum annorum sumptibus exhaustus, non ita multum ipse praestare posset, Turcam hoc anno proximo rursus alia quaedam ademisse nobis oppida et arces: quae sane clades potuisset euitari, si quidem auxilia decreta, suo tempore subministrata fuissent. Cum is ergo sit rerum status, cum in hoc Turca totus elaboret, vt expugnata Vngaria, tanquam propugnaculo, et multis iam patefactis vijs, Germaniam debellet: cum res ipsa postulet, vt Pannonij liberentur, ne videlicet destituti, Turcicum imperium subire cogantur, et ex amicis fiant hostes: petere, vt de re tanta deque perpetuis et continentibus auxilijs deliberent, non defendendi tantum, sed et inferendi belli causa: quo videlicet ab vxoribus et liberis et a communi patria pestis haec omnium nocentissima profligetur. Ad illa vero quod attinet, quae magnum hucusque publicis actionibus impedimentum intulerunt, cupere se, quantum omnino possit, remedium adhibere: et de religiore quidem scire ipsos, quantus labor suus interuenerit et solicitudo, multis adhinc annis, ac nuper etiam Ratisbonae: sed cum ibi non posset iniri concordia, reiectam fuisse causam ad concilium aliosque conuentus: ac deinde solicitatum ab se Pontificem, concilium indixisse, cui sane decreuerit ipsemet interesse, nisi Galliae rex bellum sibi mouisset. Interea quid actum sit, e suis hoc ipsos legatis hauddubie cognouisse. Nunc vero, cum idem adhuc maneat dissidium, reipublicae sane vehementer incommodum petere, dispiciant ac secum ipsi cogitent, qua potissimum via tolli possit et emendari, sibique rationem illam, quae videbitur ipsis optima demonstrent: vt etiam Camerae iudicium, publicaepaci vinculum et firmamentum, legitime constituatur, et iam antea se prouidisse, et deinceps quoque nihil in eo praetermissurum. [note: Protestan. ad Caesarem oratio.] Eodem die Ferdinandus rex, per legatos, de Turcarum excussionibus multa locutus, auxilia petit. Statim post haec, Saxo, Lantgrauius atque socij, ad caesarrem oratione conuersa, Scis, inquiunt, inuictissime Caesar, quemadmodum inde ab initio testificati sumus, velle nos in hoc amplissimo consessu causam explicare, susceptae defensionis aduersus Henricum Brunsuicensem. Eiusdem nunc quoque sumus voluntatis atque consilij: neque dubitamus, quin audita retota, causae vobis apparebunt graues atque iustae, quamobrem et ea defensio nobis necessario suscipienda fuerit, et illi non liceat interesse concilio principum. Sed quia videmus illum ingerere seipsum huic consessui, nobis minime comprobantibus: quod vnum possumus atque licet, ne videlicet deliberationes publicae tardentur

[note: 1544.] aut impediantur, profitemur nos illum non habere nec agnoscere pro principe Imperij, nec etiam velle ius aliquot nostrum per ipsius praesentiam nobis diminui. [note: Brunsuicensis in Protestan. recriminatio.] Brunsuicensis ad ea, mox e vestigio, per cancellarium. Saxo, inquit, Lantgrauius atque socij, violato iure Diuino et humano, perruptis Imperij legibus et fracta fide publica, per vim et summam iniustitiam, prouincia mea me spoliarunt. Quo quidem nomine ipsos ad Camerae tribunal accusaui. Quod cum ita sit, nec logum in imperij senatu habere possunt: et si quem habuerunt, eum hoc admisso facinore, iam amiserunt, et digni sunt, quorum consuetudinem omnes defugiant. Si vero res ita ferat, vt in publicis deliberationibus mihi sit ipsis assidendum, profiteor, me nec hunc eis locum tribuere, nec actioni meaae quicquam velle propterea derogatum esse. Protestantes iam tum cupiebant facti sui rationem, et rem omnem commemorare de scripto, ne videlicet illius criminatio vera putaretur, aut in animis hominum defixa maneret: sed per Fridericum Palatinum atque Nauium Caesar petebat ab ijs, quia multus iam esset dies, vt differrent. Simul affirmabat se velle diem ipsis designare, quo sua proponant. Itaque morem illi gerunt. Et quoniam in consessu principum, Lantgrauius tunc forte proximum habebat a Brunsuicensi locum, Ioannes Palatinus princeps, Simmerius, vitandae simultatis causa consurgit, et medius inter vtrunque sedet, professus antea ne sibi suaeque familiae fraudi sit istud aut preiudicet. Monitu Caesaris id fecisse putatur. Pridie Saxo et Lantgrauius Fridericum Platinum atque Nauium orauerant, efficerent per [note: Galliae regis ad Spirae comitia legatio.] Caesarem, ne Brunsuicensis in communem coetum veniret. Id autem impetrari non potuit, cum Caesar illum excludi non posse diceret, nisi causis primum explicatis. Galliae rex, qui facile poterat scire, Caesarem de se grauem habiturum querimoniam ad principes, legationem decernit amplissimam, Ioannem Bellaium cardinalem, Franciscum Oliuerium, Alenconium, Aphricanum Malleuium, praetorem Diuionensem. Hi cum Ianuario mense venissent Nanceium, oppidum Lotharingiae, subsistunt, et cautionem Caesaris expectant. Foecialem enim rex premiserat Spiram, eius rei causa, cum literis ad Caesarem, et priuatim etiam ad principes Electores, quibus literis petebat suis legatis publica fide caueri. Cum autem fere sub exitum Februarij, Foecialis eo venisset, indutus veste solenni, sicut fieri consueuit, sistitur a Granuellano, cui et literas reddit sui regis ad Caesarem scriptas cum aliter non posset, et sui causam aduentus explicat, et legatis qui non ita procul absint, iure gentium caueri petit. Iussus manere domi, et diligenter obseruatus, nequis ad ipsum colloquendi causa veniret, quarto post die dimittitur, [note: Foecialis Gallicus Spirae male acceptus.] asperrimis verbis imprudenter ipsum fecisse, et magnum adijsse capitis periculum, qui sit ausus eo venire. nam regem, qui sit hostis Germaniae, non habere quod agat intra fines Imperij, neque ius gentium illi communicandum esse. Redeatergo domum, et haec regi suo renuntiet. Non esse vero, quod post hac aut ipse vel quiuis alius accedat: et nunc quidem ipsi condonari factum atque remitti, clementia quadam Caesaris magis, quam pro ipsius merito. Sed caueat in posterum: alioqui non laturum impune. Nam fecisse contra leges foeciales, nec in Caesaris domicilium ei licuisse venire, nisi de illius permissu. Quod ad literas attinet, habere se dicat, ita regem esse de republica Christiana, et imprimis de Germania meritum, vt in hoc rerum statu Caesar neque velit neque debeat, eas recipere: ne per illius vsitatum scribendi genus atque promissa, vel ipse vel etiam alij decipiantur. Hoc responsum Gallice perscriptum ei datur. Sic ergo remittitur cum literis regis ad Caesarem scriptis atque principes, et additi fuerunt equites nonnulli, qui Nanceium vsque perducerent. Huius autem rei nihil fuit communicatum principibus, ac plerisque videbatur hoc ab Imperij consuetudine esse alienum. Ea re cognita, legati magnis erant in angustijs, valde soliciti quomodo sine periculo domum redirent. Collato autem consilio cum Lotharingiae

[note: 1544.] principe Antonio, noctu elanculum discedunt, inque Galliam propinquam reuertuntur. [note: Legati clam se in Galliam recipiunt.] Dum adhuc Nancei commorantur, venit Spiram principis Antonij nurus, vt quod ipse non potuit, nec alij quidam, hoc ista, quae Caesaris esset e sorore neptis, et precib. et lachrymis et commendatione quaedam sexus impetraret. Sed et hoc frustra fuit. Caesar enim animo prorsus obfirmato bellum cogitabat, et ita faciundum dicebant consiliarij, retinendae causa dignitatis et existimationis. Lotharingiae vero dux, etsi neutri erat addictus, et quanquam iam olim cum vtroque pactus erat, vt id sibi liceret: tamen, cum ad suos fines bellum esse gerendum, nec id [note: Principum literae ad Pontificem.] sine graui suo dispendio fieri posse videret, de pace multum erat solicitus. Februarij die ix. principes quidam hortatu Caesaris, Spira dant literas ad Pontificem Romanum. Cum anno superiori audissent, Caesaris copijs et ipsius etiam auxilijs, Turcas atque socios ab arcis Nicenae obsidione depulsos, fuga sibi salutem quaesiuisse: magnam animo se percepisse voluptatem atque laetitiam, eoque magis, quod intelligerent, illo capto propugnaculo, non ecclesiae modo Romanae prouincijs, verum et Italiae et vniuersae reipublicae magnam imminere discrimen. Sed cum in hoc tempore ex fide dignis audiant, illos restaurare. Toloni classem atque copias, vt arcem illam in suam potestatem redigantangi non mediocriter, ob commune non periculum modo, sed dedecus etiam: et hanc esse causam quamobrem pro sua in ipsum obseruantia et amore scribant ad ipsum, qui sit reipublicae parens. Itaque rogare plurimum, vt Sabaudiae principi Carolo suum et consilium et opem communicet, et pro singulari sua prudentia secum ipse cogitet, quanto satius et reipublicae sit vtilius, primo statim vestigio depellere hostem, quam differre longius, et post amissam arcem omnium opportunissimam, ad arma velle concurrere. Rationem etiam ineat, quomodo tam [note: Gallus oblique perstringitur.] barbarus hostis, non ab ea tantum arce, verum ab ijs etiam locis, vbi portum atque receptum habet, profligetur. Nam si Turcam atque socios ducat hostium loco, quod quidem omnino facturum putent, pro ipsius in rempublicam charitate, et summi quoque pastoris officio, si vires huc omneis et Ecclesiae facultates impendat, non dubitate se quin populum suum Deus e manibus inimicorum eripiat. Et cum in arce illa magnum salutis momentum esse collocatum videat, obsecrare iterum, det operam, ne veniat in alienam ditionem: hoc et Deo longe gratissimum, et toti reipublicae futurum esse perquam salutare. Pontifex ad ea xxvi. [note: Pontif. ad principes responsio.] Februarij die respondet, Vt arx Nicena consistat, daturum se deinceps operam, sic, vt adhuc quidem fecerit: pergratam sibi esse ipsorum erga se beneuolentiam, et sperare, quemdmodum de Nicea soliciti sint, futurum, vt pro republica non minorem quoque curam suspiciant. Hoc enim ipsos imprimis decere. Quo semper ipse fuerit animo in communem hostem, inde a suae administrationis initio palam esse notum. Etenim aduersus illum auxilia se perpetuo tulisse, bellique subministrasse duces atque classem, in Pannonijs et in Aphrica. Nihil denique non fecisse, quo tam saeuum et importunum hostem ab orbis Christiani ceruice depelleret. Itaque continentibus ac prope quotidianis impensis exhaustum esse per hoc decennium, quo reipublicae praesit: et hos quidem sumptus fecisse in [note: Accisae. facultates Pontificis.] maximis angustijs aerarij, quando videlicet defectione multorum valde sint illius accisae sacultates et imminutae. Quid? an illum suum desiderari possit officium, qui non modo crebras miserit legationes, verum ipse quoque profectiones multas reipublicae causa susceperit? Ante biennium ab se fuisse indictum concilium, Tridenti, Germanicae ditionis oppido, nimirum vt pax Germaniae restitueretur, emendarentur vitia, componerentur sissidia regum, et belli Turcici rationes inirentur. Sed nihil adhuc labore et solicitudine sua profectum esse. Nam remanere communis morbi causam, et rempublicam veluti tabe quadam indies magis atque magis interire. Quod autem arcis Nicenae tuitionem sibi

[note: 1544.] tantopere commendent, esse pergratum, et omni ratione deinceps curaturum, vt non vni tantum loco bene sit, verum ne caeteras quoque prouincias contagio laedat, et vt a Turcis ac id genus impijs hominibus respublica liberetur. Sui enim esse muneris, in vniuersum prouidere membris omnibus, et languenti corpori medicinam facere. Sicut ergo Niceam sibi commendent, ita se vicissim reipublicae [note: Sanandae reipublicae ratio.] salutaem ipsis commendare, quea valde sit afflicta et debilitata. Sanandi vero rationem esse primam et vnicam, vt regum animi concilientur. Nam ab eo fonte manare quicquid sit incommodi. Dissidijs autem illis sublatis, pristinum nitorem esse rediturum. Etenim ante simultatem hanc et offensionem, nec haereses in Germania, neque per Pannonias aut Italiam extitisse Turcas. Vbi primum vero discordiae ciuili patefactus fuit aditus, e vestigio natas esse haereses et factiones, et odia tum publica tum priuata: sed et concilium, quo minus cogeretur, impeditum adhuc atque tardatum esse. Stabiliendam igitur pacem, quae prius fuit, et medicorum imitatione tollendum esse morbi principium: nam pace fugari bellum atque Turcam. Concilio autem, quod pace recuperata peragi possit, haereses omnes, et quicquid est vitiosum, profligatum iri. Si secus fiat, non esse, quod vel Niceam ab hoste defendi, vel vllam orbis Christiani partem a periculo vacuam esse posse putent. Imo futurum, vt omnes eadem inuoluat calamitas atque ruina.

Martio mense decessit e vita Ludouicus Palatinus elector, eique succedit Fridericus frater. Electores ac reliqui ordines omnes, monitu Caesaris, Aprilis die secundo dant literas ad Heluetios. Qua de causa bellum decreuerint aduersus Turcam [note: Principum literae ad Heluctios.] ante biennium, id ipsos tunc ex Ferdinandi regis atque etiam e suis accepisse legatis: et dolere sibi, quod non liberalius tunc ad ea responderint. Caesarem tunc quidem constituisse huic interesse bello: sed impeditum a Galliae rege fuisse, qui non modo diuersis locis bellum ei fecerit, sed Turcarum etiam auxilia solicitarit: et anno proximo, Turcicam classem, illius auspicio atque ductu, ingressam in mare Ligusticum, intulisse bellum Sabaudiae principi, capta Nicea. Classem autem istam habere nunc quoque suam adhuc stationem in Gallijs, et in hoc intentam esse, quomodo rebus Imperij Caesarisque quamplurmum noceant. Hoc sane facinus regis, tam horrendam et inauditum, eo magis esse detestandum quod ad impiae gentis amplificationem, ad rei publicae vero periculum longe maximum pertineat. Itaque sibi cumprimis videri mirum quod ipsi, quibus non minus quam caeteris Germanis, a Turca sit metuendum, Galliae regi copias in illud bellum auxilio miserint, qui Turcam habeat socium et adiutorem: nam sine ipsorum auxilijs non temere illum fuisse bellum hoc ciuile suscepturum. Nunc etiam ad se deferri, denuo solicitari ipsos de nouis mittendis copijs. Cum autem ad omnes aeque pertineat, non modo Turcicam vim reprimere, sed illorum quoque socijs auxilia quaecunque detrahere, seruandae causa reipublicae, orare se plurimum ne Galliae regi, qui propter impium foedus haberi debeat pro communi hoste, suo deinceps militare patiantur, et eos qui iam forte profecti sint, reuocent, et ita se gerant, vt publicam salutem ipsos noluisse negligere, videri possit.

Dum de rebus a Caesare propositis deliberatur, Saxo, Lantgrauius atque [note: Protest. Brunsuicum accusant.] socij, Brunsuicensem Henricum Aprilis die quinta, coram Caesare, Ferdinando rege, et totius Imperij consessu, de scripto grauissimorum criminum accusant, et ordine commemorant etiam, quid damni dederit Brunsuico ciuitati et Goslariae socijs et confederatis, quorum salutis defendendae causa coacti sint ipsi vim illam iniustam propulsare. Postea recitant, quemadmodum annis nunc aliquot totus in hoc fuerit, vt bellum ipsis per occasionem inferret: idque literam testimonijs demonstrant, quas illo finibus eiecto, et arce primaria capta repertas fuisse, supra [note: Tenor literarum Brunsuicensis.] diximus. Iis inliteris, quas prope omnes ad Moguntinum, ad Bauarum et ad Heldum scripserat prius, quam eijceretur, Caesaris aduentum ab Hispanijs frequenter

[note: 1544.] optat, et cum aliquid esset spei, iactat et minatur: et vbi iam Caesar venisset, ac lentius ageret, de illius cunctatione queritur atque mora, neque sibi socijsque satisfieri, et foedus Noribergae factum negligi deplorat, et in Granuellanum, qui sit pecunia corruptus a Protestantib. omnem huius reiculpam confert, eique conuicium facit, et mortem ignominiosam pro ipsius merito, precatur, et Caesarem dormire, nec excitari posse, et illius nomen obducere se frequenter, ait, ad speciem solum atque terrorem, sicut aucupes aliquando soleant ostentare mortuum accipitrem, territandi causa. Hae et id genus aliae multae literae, quibus affectum et voluntatem suam prodit, recitatae fuerunt. In eandem fere sententiam et Bauarus et Heldus ad ipsum inuicem scripserant. Et quia Georgij Saxonis frater Henricus, ad Protestantium foedus accesserat, mutata, sicut diximus religione, literis et internuntijs Caesarem, vt illi facultates omnes adimeret, solicitauerat Brunsuicensis, fore sperans, vt in eius regionis possessionem ipse mitteretur. Huius quoque rei literae sunt recitatae. Post haec, impium esse, ac pontificiam quoque religionem, cuius desensor videri velit, ab eo contemni et ludificari, dicunt, idque testimonio luculentissimo [note: Brunsuic. sua religionis contemptor.] docent. Habebat Brunsuicensis in matrimonio, Vuirtembergici ducis Vlrichisororem, Mariam. Huius erat in gynecaeo puella quaedam eleganti forma, genere nobilis, Eua Trottina. Coepit hanc ille deperire, et cum persuasisset, [note: Brunsu. ridicula fabula.] proles aliquot ex ea procreauit. Deinde, quo minus res deprehenderetur, et vt eius frueretur consuetudine diutius, consilium ei dat, vt domum ad parentes velle redire simulet. Currum, equos, et quicquid esset ad profectionem necessarium ipse subministrat. Abit illa, cumque domum ire putaretur, in quandam illius arcem abducitur. Huius arcis praefectus iam ante doctus erat ab eo, quid fieri oporteret. Adhibentur etiam vna et altera mulier cula, quibus ipse maxime fideret. Eua, paucis post diebus, quam eo venisset, in lectulum sese componit, et morbum simulat. Ille iam ante curauerat fieri simulachrum ligneum, quod hominis mortui caput, ceruicem atque pectus repraesentaret: reliquae corporis partes erant expressae linteo quodam. Id effarciebant mulierculae cinere vel terra, sic vt solidum videretur. Post, ligneum caput auqe pectus ei linteo sic effarcto super imponunt et accommodant. Linteum vero sic erat formatum, vt etiam obduceretur capiti. Compositum ergo corpus ad hunc modum et obuolutum, humi reponitur, vt in mortuis fieri consueuit. Statim ex mulierculis altera venit ante coenaculum praefecti, nuntiat Euam esse mortuam: mox ille iubet pareri thecam ad reponendum corpus. Deterrendi vero causa, ne quis propius accederet, fingunt interijsse pestilentia, et iuniperi granis alijsque rebus odoratis faciunt suffitum. Postea funus [note: Statua humo condita loco Euae.] effertur, et cum pompa deducitur ad Franciscanos. Ii, cum humo conditum esset honorifice, suis vsitatis precibus atque sacrificijs illud prosequuntur et Deo commendant, et totum annum deinceps pro concione populum hortantur, vt promortua Deum deprecentur. Mandatu quoque Brunsuicensis funus ei fit in eius arcis, vbi mortua esse ferebatur, sacello, conuocatis illuc ex agro vicino sacrificis. Idem fit in arce primaria, Vuolfebutelo, quae non procul abest vrbe Brunsuico. Nam et huc ille mortem eius nuntiauerat. His autem exequijs aderat ipsius vxor cum pedissequis et coetu virginum, omnes cultu lugubri. Venerant eo vacati multi sacrifici, quibus deinde datum fuit epulum, et singulis aliquod loco mercedis, pro veteri et inter Pontificios vsitata consuetudine. Interim Eua, cuius mortem adeo multi deplorauerant, recte valet in arce Stauffeburgo, vbi subinde reuisit ipsam Henricus, ab eoque tempore proles ex ea sustulit ad vij. Vxori quoque persuadet, vt Euae parentibus atque propinquis mortem illius nuntiet. Cum autem illam superesse, et Stauffeburgi detineri, fama deinde spargeretur. Vxor, ad quam etiam istud emanauit, vehementem suspicionem concipit, et e seruulis, quid esset rei, percontatur. Sed ille, ne quis omnium ad ipsam veniret, ex quo posset aliquid

[note: 1544.] cognosci, vetabat. Hanc vero suspicionem, illa, quoad viueret, in animo defixam habuit, et subinde datis ad eum literis, miseriam suam deplorabat. Hoc eius factum inter alia suit etiam in eo consessu recitatum, vt quid de sua sentiret ipse religione, notum fieret omnibus. Accusationis hic erat exitus, vt docerent, quam iustis de causis et necessarijs arma sumpserint in illum, qui contemptis et Caesaris et Ferdinandi regis edictis, pacem publicam turbasset, ac nihil non iniuriarum soeijs fecisset atque confoederatis. Huic actioni Brunsuicensis non aderat, ita volente Caesare. Nam Protestantes optabant illum adesse coram, de eoque Caesarem interpellauerant.

[note: Gallorum ad Carignanum victoria.] Postridie Paschae, qui tum erat Aprilis dies xiiij. Caesariani milites, Alphonso Daualo ductore, confligunt in Pedemontio cum Gallis, ad Carignanum oppidum, et superantur, multis millibus desideratis. Gallorum dux erat Angianus Vendomensis, de quo supra diximus. Ea nuntiata clade, Caesarem multi putabant non recusaturum actionem pacis, verum obfirmate bellum parabat. Brunsuicensis, accusationi Protestantium, Aprilis die xxiij. respondet, et vim maguam conuiciorum passim effundit, et coniurationem, rebellionem, perfidiam, rapinam, Gallicam et Turcicam societatem illis obijcit, et de literis in arce repertis, vtcunque potest, excusat: et si quidem ipsorum excutiantur arculae, multo posse reperiri deteriora, dicit. Illud autem, quod de Eua diximus, non multis attingit. Huic recriminationi Protestantes iterum respondent: et cum publice nihil amplius in eo Caesar fieri vellet, scriptum exhibent. Idem postea facit Brunsuicensis. [note: Sabaudiae ducis in Gallum accusatio.] Aprilis die xxvij. Sabaudiae dux Carolus, Galliae regem in senatu principum, per legatos iterum accusat, et praeter superiorum annorum vim ac iniuriam, excitatum ab eo dicit Turcicum legatum Barbarossam, qui Gallorum copijs adiutus, Niceam oppidum suum deditione ceperit, contraque fidem datam diripuerit, et plurimis in seruitutem abductis, incenderit. Petit igitur, vt sibi vehementer adflicto subueniant, praesertim, cum ad arcis obsidionem omnino redituri videantur hostes. Pontificem ab se rogatum de auxilijs, illud solum vectigal sibi largitum esse, quod ei quotannis dependere soleant ecclesiastici. Sed illud esse vehementer exiguum in hac sua tenuitate, quando vix decimam suae ditionis partem obtineat. Quo minus etiam ad comitium ipse venerit, per aetatem, et interuallum itineris, et imminens ab hoste periculum, excusat. Sed neque sumptum tolerare se posse dicit, qui vix habeat, quo se, filium atque familiam alat.

[note: Heluetiorum ad principes responsio.] Sub finem Aprilis, Heluetij, qui tunc Badenae conuentus agebant, ordinum. Imperij literis respondent. Suos duces ac militum praefectos ab se rogatos, affirmare, nullum se vidisse Turcicum auxilium in castris Gallorum, nec de eo quicquam audisse. Nam alioqui non fuisse militaturos. Galliae quoque regem ab ipsis interpellatum, queri, cum hyeme superiori legationem misisset, repudiatam esse. Quae si fuisset audita, calumniam illam facile potuisse refutari. Quod si pacem Caesar non abnuat, illum et Bohemis, qui Februario mense scripserint etiam, et Germanis aduersus Turcam auxilia sua polliceri. Iam, ad ipsos quod attinet, quosdam esse deuinctos Galliae regi, et pacto teneri, vt militent: alios vero quosdam multis abhinc annis amicitiam cum eo colere, quorum ex ditione si qui transcurrant in Galliam, ipsis et inuitis et nescientibus hoc fieri, sicut etiam alijs in locis per Germaniam accidat. Sibi autem videri consultum, vt regis audiantur legati, et pax constituatur. Qua quidem in re si quid ipsi possint adferre momenti, perlibenter esse facturos.

[note: Classis Angliae inuadit Scotiam.] Ad hoc tempus, Angliae rex ingentem classem mittit in Scotiam. Hi secundam nacti tempestatem, cum appulissent Letham, nobilem portum, post, Edinburgum, primariam vrbem Scotiae, capiunt: et cum arx ibi defenderetur, neque capi posset, incendunt. Fuit hoc initio Maij mensis. Hoc in comitio Caesar

[note: 1544.] Vuolfgangum, Prussiae magistrum, caeremonia solenni palam inaugurabat, eique Prussiae magistratus insignia conferebat: in quo multis iam annis erat Albertus Brandeburgicus, Casimiri et Georgij frater, et vxore ducta sibi illum vsurpabat, eoque nomine proscriptus fuit a Camera, ante annum xij. vt supra docuimus. Poloniae autem rex sigismundus, veluti beneficiarium suum atque clientem defendebat. Et iam, cum alter esset inauguratus, vti diximus, regis legatus palam profitebatur hanc inaugurationem esse vitiosam, neque suo regi, cuius in fide ac tutela contineretur Prussia, derogari quicquam posse. Legati Vngari, cum superioris anni cladem recitassent, opem implorabant Imperij. Iam enim ad extremum casum rem esse deductam, et si destituantur, facturos omnino se, quod rebus desperatis fieri soleat, et quod a nemine reprehendi possit. Subituros esse quantumuis iniquas conditiones, et seruitutem ipsam potius, quam, vt reliquis otiosis, et inspectantibus, in exitium voluntarium ruant.

[note: Oratio legatorum Galliae excusa.] Quemadmodum regis Galliae foecialis infecta re dimissus fuerit Spira, diximus ante. Cum ergo domum redijssent legati, quam habituri fuerant in consessu omnium ordinum orationem, eam typis excusam, emittunt. Initio captant beneuolentiam, et vtriusque gentis eandem originem esse, neque Germaniae quicquam accidere posse, dicunt, quod non ad Galliam quoque pertineat. Deinde, criminationes aduersariorum, quasi rexaltero iam bello rempublicam perturbet, et foedus cum Turca fecerit, diluunt, vsi praefatione quadam, deliniendi Caesaris causa: et prius quidem bellum excitatum esse docent, quod a sabaudiae duce rex haereditatem maternam consequi non posset: hoc vero posterius, propter trucidatos contra ius gentium regis legatos. Cum Turca nullum esseregi foedus, nullam societatem, nisi commerciorum, et quietis publicae causa, cuiusmodi sit Venetis, Polonis, et alijs nonnullis: quanquam, si foedus vllum esset, non posse in crimen [note: Foedus Sanctis cum diuersae religionis hominibus.] vocari: propterea quod idem aliquando fecerint, et Abrahamus, et Dauid, et Salomon, et Phineas, et liberi Tobiae, et Machabaei duces, post etiam, Honorius, Constantinus, Theodosius iunior, Iustinianus II. Palaeologus, Leo, Fridericus primus et secundus, Caesares, vsi diuersae religionis gentium auxilijs. Et Fridericum quidem II. Saracenorum humeris in Italiam, vnde Pontifices ipsum eiecerant, esse reportatum. Scire ipsos, quantas copias et auxilia non semel in bellum Turcicum rex promiserit. Eius quoque rei Pontificem esse et senatum cardinalium testes locupletissimos. In Vngariam vero Turcam irruisse, cum esset ibi natum dissidium de Principatu. Magis deinde fuisse lacessitum bello Aphricano, post captam Tunetem. Quod in mare Ligusticum Turcica classis nuper venerit, non esse tribuendum regi: nec ad rem facere, quod in ea cla. Te fuerit regius minister Polinus. Etenim Barbarossae fuisse consilium, vt Andraeam Auriam inuestigaret et opprimeret. Cum id non posset, arcem obsedisse Nicenam, idque sua sponte. Regem videlicet inducias habere cum Turca, quod alias etiam ipsis nuntiarit, honestas, et nemini perniciosas. Id autem ei non posse dari crimini, cum eas maximi saepe viri non adeo nuper expetiuerint etiam. Afflictum esse reipublicae statum, idque regivehementer dolere. Pacem autem hac vna ratione posse recuperari, si quidem ea quae sunt regis optimo iure, Caesar ei restituat: hoc si possit efficere, futurum, vt ad vim omnem externam a Germania depellendam rex nulli suo vel labori vel sumptui vel periculo parcat. Superioribus libris diximus, [note: Transactio inter Caesarem Ferdinandum et Saxonem.] quomodo Saxoniae dux, pro Romanorum rege Ferdinandum non agnosceret: hoc autem in conuentu, Maio mense transacta res fuit, et obseruantiam Saxo promisit. Caesar inuicem pactionem dotalem Saxonis atque Cliuensis confirmat, quod ante hac perpetuo recusauerat, et si Cliuensem mori contingat absque liberis masculis, vt ei Saxo sororibus liberique mares omnino succedant, permittit, ea tamen conditione, si quidem ante hunc casum de religione conuenerit.

[note: 1544.] Arctioris etiam vinculi causa, Ferdinandus approbante Caesare, filiam suam Eleonoram, Saxonis filio natu maximo despondet: si conciliatio fiat religionis, ante quam illa sit matura viro. Posterius hoc valde fuit arcanum, et magno silentio tegebatur vtrinque, sic vt ne Lantgrauius quidem atque socij quicquam de eo scirent. Nam acta res fuit a paucis consiliarijs, et Caesar Granuellanum, Ferdinandus Hosmannum, Saxo Pontanum, atque Burcartum adhibuit. Daniae quoque rex, missis legatis, omnino transegit cum Caesare, cum ad illud vsque tempus, per totam hyemem, copias militum aluisset in futurum euentum. A Galliae regis amicitia [note: Gallus omnibus exosus propter societatem Turcicam.] videbatur discedere, propter societatis Turcicae famam. Nam hoc prope significabant legati, cum familiarius ad socios loquerentur. Nunc ad postulata Caesaris atque Ferdinandi reuertemur. Diu multumque re deliberata, Iunij mensis die decimo finem habuit conuentus. Ordines Imperij, licet ipsis esset graue duplicatum auxilium dare, tamen, quia felicius multo bellum Turcicum geri posse putabant, si domesticus primum hostis ad officium esset adductus, pecuniam [note: Ordines decernunt subsidia aduersus Gallum.] Caesari decernunt semestrem, aduersus Galliae regem, in equitum millia quatuor, peditum xxiiij. eius vero pecuniae partem aliquam Caesar communicat Ferdinando fratri, quo loca finitima. Turcis muniat: in futurum bellum Turcicum colligi placet pecuniam viritim per omnem Germaniam, pro cuiusque facultatibus atque censu, nec immunitas vlli datur. Ne quis exteris militet, Galliae regi praesertim, grauissimis poenis edicitur, et magistratui permittitur, vt in eos vindicet, [note: Decretum de religione.] qui deprehensi fuerint. Quia dissidium religionis in his bellicis occupationibus tractari non potuit, ad proximum conuentum, inque mensem Decembrem reijcitur. Interea Caesar negotium se daturum ait viris bonis atque doctis, qui piam aliquam emendationis formulam conscribant. Vt idem quoque principes faciant, hortatur, quo post in futuris comitijs, facta collatione, de communi consensu statuatur aliquid, quod ad publicum orbis concilium vsque seruetur, in Germania peragendum, aut ad conuentum vsque nationis Germaniae. Pacem interea colant omnes, neque turbae quicquam ob diuersam religionem excitetur, et Ecclesiae, cuiuscunque sint religionis, vtrobique facultates suas obtineant, ex ijsque bonis [note: De Camera.] decidatur Ecclesiae ministris, scholis et egestate pressis. Camerae iudices locum suum retineant, vsque ad tempus eis praefixum. Cum id exierit, tunc in eum consessum recipiantur omnes promiscue, non habita ratione religionis. Edictum Augustanum et lites omnes motae Protestantibus, doctrinae et professionis causa, Goslariensis etiam et Mindensis proscriptio suspensa maneat ad proxime futuram vsque transactionem. Anabaptistae poenam subeant iam olim decretam. Magistratus tamen viros doctos atque pios adhibeat, qui commonstrato errore ad sanitatem ipsos reuocent. Decretum hoc minime laudabant Pontificij, totisque viribus impugnabant: sed cum Coloniensis et Monasteriensis episcopi starent a Protestantibus, Cliuensis etiam et Badensis arbitrio Caesaris omnia permitterent, qui viam hanc, veluti mediam et vtriusque tolerabilem, post multam disceptationem ostenderat: illibona sui parte diminuti, non se quidem assentiri, sed neque Caesari modum in eo praescribere, nec ipsius derogare potestati, sed tolerare velle, dicunt. Palatinus elector Fridericus et Brandeburgicus intercesserant, vt ita decerneretur. Litem quoque Brunsuicensem in eo decreto comprehendi petebant Smalcaldici: sed hoc impetrari non potuit, et vrgebat Caesar, vt aut eum restituerent, aut captam prouinciam sibi per sequestrum permitterent, donec de causa liqueret. Hac de re cum Lantgrauio et Saxone, cum adessent, et post eorum discessum, die multumque cum legatis egerat. Auxilia belli Gallici ciuitates initio recusabant, propter mercaturam et commeatum. Sed cum principes assensissent, et plena esset odij Galliae regis causa, subscripserunt et ipsae, quantumuis inuitae, praesertim hae, quae sunt Galliae viciniores. Lunebur genses et Vuirtembergici

[note: 1544.] legati recusabant etiam, sed admoniti priuatim sunt et verbis castigati, ne reliquorum [note: Comitat. Caesaris in Lantgrauium.] voluntatem soli tardarent. Cum Lantgrauius domum rediturus ad Caesarem venisset, salutandi causa, perbenigne fuit acceptus: et Caesar, quo minus iam ipsius vteretur opera contra Galliae regem, consulto fieri dicebat, ne grauaret ipsum odio. Sed eo confecto bello, profecturum se statim in Turcam, et ipsum velle sibi legare, totique administrationi bellicae praeficere. Cumque ille verecunde se excusaret atque demitteret, velut impar tantae prouinciae: Caesar, Tibi, inquit, et alijs aliquando recte belligeratus es: non dubito, quin et mihi bonam operam praestare possis. Atque his verbis amicissime dimittit. Ille, spe bona plenus, et hilaris, qui tam haberet propicium Caesarem, cum hoc ipsum nonnullis familiariter exposuisset, domum reuertit. De sequestri ratione, post variam et multam actionem, ita demum placuit, vt Caesari, tanquam summo magistratui permittatur [note: Ager Brunsuicensis Caesari permissus.] omnis ager Brunsuicensis, donec vel amice, vel iure ac legibus disceptata lis fuerit atque definita. Prouinciae vero administrationem Caesar committat, vel Palatino, vel Electori Brandeburgico, item Mauricio, vel Cliuensi principi. Poenam violatae pacis publicae luant, qui non parebunt. Henrico Brunsuicensi denuntiet Caesar, vt pareat, sin minus, legibus in ipsum vindicet. Has demum conditiones Caesar proposuit, in eoque permansit: eas deinde ratas habuerunt Protestantes, [note: Caesaris in Galliam expeditio.] vt infra dicemus. Finito conuentu, Caesar Spira proficiscitur Metim. Iam omnis illius exercitus ad Galliae fines in Lotharingia conuenerat, et sub finem Maij, Luceburgum vrbem deditione recuperat. Militabant Caesari Saxoniae dux Mauricius, Albertus Brandeburgicus, cum singulis equitum millibus, item Gulielmus Furstembergius, peditum praefectus, et Sebastianus Schertelinus, Protestantium religionis omnes.

Dum Caesar est Meti, captus in Lotharingia fuit Hubertus Comes Bichlingus, Germanus, qui Galliae regi merebat. Adductus Metim, damnatur capitis. Vxor, cum eo venisset, ad pedes proiecta Caesaris, nihil egit, et iam erant ad supplicium instructa omnia. Tandem summittitur Ferdinandi filius Maximilianus, quem Caesar ad se nuper receperat. Is demum exorat, et vitam ei seruat.

[note: Barbarossae incursiones.] Interim Barbarossa, vel quod res ipsius ita ferrent, vel persuasus a rege, vel quod metueret, ne Galliae rex cum Caesare pacificaret, domumredit, et quaecunque loca maritima vel Caesaris essent vel Imperij, vexat incursionibus. A Pontificis autem ditione temperat, Galliae regis, vt est credibile, commendatione. Caesaris exercitus progressus, Linaeum oppidum et arcem, tribus a Barra milliaribus, capit. Inde Sandesirium petit, quod est Gallicae ditionis oppidum, ad Matronam flumen. Tenebatur autem firmo praesidio militum, quibus praeerat Landraeus, Ille qui Landresium a Caesare et ab Anglis ante annum fortiter defenderat.

[note: Antonij Lotharingiae ducis mors.] Dum haec ita geruntur, mortem obit Antonius Lotharingiae dux, non tam aetate grauis, quam solicitudine confectus, ob vicinum ac pene domesticum bellum. Ei succedit filius Franciscus, qui Caesaris e sorore neptem habebat in matrimonio, sicut ante diximus.

Ad hoc tempus Angliae rex ingenti cum exercitu traiecto mari, Caletum venit: post, obsidet Monstrelum, eique de voluntate Caesaris militabat Burensis Comes [note: Anglus Boloniam obsidet.] Maximilianus. Illinc Boloniam profectus, oppidum maritimum, obsidet. Ei rex praefecerat quendam genere nobilem Veruinum. Sandesirium Caesar, vbi circunsedit, oppugnat, immisso milite, ad Idus Iulij: sed desideratis circiter quingentis, quum oppidani fortisaime sese defenderent, nihil actum est, et secundo demum mense, cum et Landraeus ruina domus oppressus interijsset, et puluis tormentarius deesset, deditione capitur. Ea durante obsidione, Renatus Auraicae princeps, tormento percussus, altero post die, cum Gulielmi Nassouij filium patruelem suum fecisset haeredem, vitam finit, non sine moerore Caesaris. Erant

[note: 1544.] tunc in Lotharingia legati Protestantium, vt sequestrationis pacta, nuper a Caesare proposita, confirmarent. Meti primum, postea Tulli substiterunt: et datis frequenter literis ad Caesarem atque Granuellanum, quamobrem venissent, explicabant. Caesar vero tandem per occupationes bellicas excusans, domum ipsos redire iubet, et rem omnem ad proximum Imperij conuentum, aut in aliud tempus commodius reijcit, Capto Sandesirio, Caesar Augusti die xxv. pergit, et Catalauno relicto, quod est oppidum Campaniae, castra ponit ad Matronam, cuius ad fluminis [note: Gulielmus comes capitur.] alteramripam excubabant aliquot equitum Gallorum cohortes. Ibi Gulielmus Furstembergius, qui Galliae situm et aditus omnes nouisset: vno tantum seruulo comitatus, de nocte procedit e castris, vt quo loco flumen vado transiri posset, et exercitus traduci, cognosceret. Vbi iam ductore quodam homine rusticano vadum reperit, et in alteram ripam euasit, interceptus ab equitibus Gallis, et in castra perductus magno cum ludibrio, nec sine conuicijs quod ipsorum partes antea secutus, magnam auri vim e Gallis exportasset, Lutetiam pertrahitur. Ea res omnino Caesari praeter expectationem accidit, et suspensum aliquandiu tenuit. Galliae rex, quod Heluetij nondum aduenerant, praelium declinabat, et Caesar promotis castris, iuxta flumen Matronam progreditur. Est ijs locis oppidum Epernaeum, [note: Epernaeum incenditur.] vbi multum erat alimoniae et supellectilis militaris: ea ne veniret in hostium manus, flumine secundo tumultuarie deuehitur: quod auferri non potuit, igni corrumpitur, ipsismet oppidum incendentibus Gallis. Itaque Caesar nemine resistente, Castroter aeum venit, castellum Theodorici vulgo vocant, ad idem flumen, ab vrbe Lutetia non bidui via positum oppidum. Et quanquam erant in castris Caesaris, legati regis Galliae de pacemissi, Caesar tamen progrediebatur nihilominus, et cum sami hucusque peruenisset, incredibilis suit orta Lutetiae trepidatio. Fugiebant [note: Parisiensium metus et fuga.] omnes qui paulo essent lautiori fortuna, nec regis edictis fugam prohibentis contineri poterant, et fex modo hominum manebat. Itaque periculum erat, ne ab his ipsis vrbs omnium longe maxima et inprimis opulenta diriperetur. Eorum qui dant operam literis, ingens est ibi numerus, ex omni fere Europa: hi quoque fugiebant, et alioqui rex edixerat, vt omnes externi confestim discederent, capitis denuntiata poena. Fuit hoc initio Septembris. Aliquot post diebus, Boloniam [note: Bolonia deditur Anglo.] Angliae rex, tormentis valide concussam, deditione capit: quod nec ipsius parens, nec superioris aetatis reges potuerunt. Vigesima quarta demum Septembris die Caesar cum Galliae rege pacem facit, cum Castroteraeo venisset in Suessiones. [note: Pax inter Caesarem et Gallum apud Suessiones.] Pacificatores erant legati, Caesaris quidem nomine, Gonzaga Siciliae prorex, et Granuellanus: regis autem loco, Claudius Anebaldus Amiralius, Carolus Nullaeus, Gilbertus Basardus. Hae vero sunt conditiones, Quicquid ab inducijs Nicenis, vtrinque captum est, redditur: Astenaeum oppidum, Galliae rex, Lotharingiae [note: Pacis connditiones.] duci, quoniam est in clientela Luceburgicae prouinciae, restituit: vt vetus religio restituatur et Ecclesiae concordia, mutuam operam et auxilium alter alteri praestabunt, eoque totis viribus incumbent. Galliae rex in bellum Turcicum pollicetur equites cataphractos sexcentos et peditum millia decem: renuntiat iuri et petitioni Arragonicae, Neapolitanae, Flandricae, Atrebatensi, Geldricae. Caesar inuicem renuntiat ditioni Boloniensi, Peronae, et alijs ad Somam flumen positis oppidis: ad haec, Burgundiae inferiori et agro Matisconensi: deinde, filio regis Aureliano duci, Carolo, filiam suam natu maiorem, Mariam, aut vero Ferdinandi fratris filiam, in matrimonium spondet, et vtram dare velit, intra quartum mensem exponet: si filiam dederit, Brabantiam, Geldriam, Luceburgum, Limburgum, Flandriam, Batauiam, Hannoniam, Atrebates, Namurcum, Frisiam, Vtricam, et quicquid est ibi regionum, item Burgundiam superiorem in dotem promittit, vt ab ipsius morte vtantur fruantur. Hoc si fiat, rexiuri Mediolanensi pro se suisque renuntiat liberis, Quod si non relictis liberis filia Caesaris decedat e vita, iam

[note: 1544.] Aurelianus ab omni illa possessione discedit, et integrum ei manet ius Mediolanense, Caesar vero Burgundicum: si Ferdinandi filiam dederit, principatum Mediolanensem in dotem largitur. Vtruncunque erit matrimonium, intra spacium anni perficietur, et Sabaudiae ducem rex integre restituet: Hesdinum regi permittitur: vt inter Galliae regem et Anglum pax quoque fiat, Caesar omnem operam pollicetur. Ad ducem Cliuensem quod attinet, quia rex atque regina Nauarrae confirmabant, filiam suam ei matrimonio nunquam assensisse, imo, contra testificatam esse more solenni atque recepto, Galliae rex testificationem intra sextam hebdomadam Caesari mitter, vt aliquid statui possit. Hac in pace comprehenduntur, Pontifex, Ferdinandus rex, Lusitanus, Polonus, Danus, Veneti, Heluetij, Sabaudus, Lotharingus, Genua, Florentia, Ferrariensis, Mantuanus, Vrbinas, Luca, Senae, principes Electores ac ordines omnes Imperij, qui sunt obsequentes Caesari. Ea facta pace, Caesar e Suessionibus domum redit, dimissis copijs. Accidit ea paciticatio plerisque omnibus, praeter opinionem. Nam qui Caesari familiares erant, certissimam sibi promiserant victoriam, priusquam in bellum [note: Tres regis Galliae hostes potentissimi.] iretur, et intra menses aliquot, ipsorum ditionis Galliam futuram, aut regem imperata facturum esseiactabant, cui potentissimi tres hostes imminerent, Caesar, Imperium, Britannus.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XVI.

Pontifex dat literas ad Caesarem, quibus cum admonet, cum eo expostulat, adeoque primogenito sus acrius minatur ac nouorum cardinalium turbam hoc ipso anno procreat. Concilium rursus denuntiatur. Clerus et Academis Coloniensis totis viribus archiepiscopo iterum resistunt. Petrus Prulius ob praedicatum Euangelium Tornaciigninon magno viuus exuritur. Theologi Parisienses Melodumi conueniunt Dum Vuormaciae habetur conuentus (in quo multa agitantur) Merindolani et Cabrierenses, vulgo dicti Valdenses, miscris direptionibus vexantur, et tandem sortunis omnibus euertuntur. Poncifex etsi concilium indixerat, totus ardet cupiditate belli inferendi Protest intibus. Lutherus edito libello suis color. bus cum depingit. Grinianus mittitur legatus ad Protestantes, quibus suadeat, vt concilcum approbent. Archiepiscopum citat Caesar, vt ad se veniat. Bellum Galliae regis cum Anglo ardet. Dux Aurelianas moritur. Bellum oritur inter Henricum Brunsuicensem et Lanigrauium, in quo hic victor cuadit. Palatinus Elector Euangelium amplectitur. Rumor belli in Protestantes spargitur. Ratisbonae colloquium instituitur, in quo de religione agitur. Eo abrupto edicitur concilium Tridenti, et incipiunt consessus. Interea Lutherus e vita decedit.

[note: Pontificis ad Caesar. literae.] ARDENTE bello Pontifex octauo Calendas Septembris dat literas ad Caesarem, Cuiusmodi decreta Spirae nuper fecerit, ad se relatum esse. Quid vero de illis sentiat, non se posse pro suo munere et charitate in ipsum, dissimulare, et vt ita faciat, exemplo moueri sacerdotis Heli, quem Deus grauissime multarit ob nimiam erga filios indulgentiam: ad eundem plane modum, quandoquidem ea decreta pertineant ad ipsius animae periculum, et ad maximam Ecclesiae perturbationem, necessario sibi ipsum esse commone faciendum. Primum igitur hoc esse, ne ab Ecclesiae consensu vel consuetudine maiorum discedat, sed eandem disciplinam,

[note: 1544.] ordinem, instituta sequatur et obseruet. Hunc autem ordinem esse salutarem, vt quoties de religione disceptatur iudicium omne referri debeat ad ecclesiam Romanam. Ipsum vero nuper, quando de generali et nationis concilio et Imperij conuentu statuit, nullam habuisserationem eius, qui solus iure Diuino et humano, cogendi concilia, et decernendi de rebus sacris potestatem obtineat. Neque vero hoc solum in reprehensionem venire, sed illud etiam, quod nonidiotis modo, sed et damnatarum haeresium assertoribus permittat de religione iudicare, quod de bonis sacris, eorumque controuersijs decernat, quod eos, qui sunt extra communionem Ecclesiae, et ipsiusmet edictis iam olim damnati, pristinis honoribus atque loco restituat, non assentientibus ijs, qui veterem et religiosam obedientiam praestant. An haec cum sacris legibus et institutis conueniant? an non omnem disciplinam et ordinem tollant? Existimare vero se, non ex ipsius haec esse profecta sinu, sed maleuolorum esse consilio factum, qui pro suo in ecclesiam Romanam odio, solicitauerint ipsum, vt aliquam abalienati animi significationem daret. Quod autem illis acquieuerit et morem gesserit, eo sibi vehementius dolere, quo maiori videat hoc esse cum ipsius et Ecclesiae detrimento [note: Meticulosus Papa.] coniunctum, nisi resipiscat. Hunc etiam metum sibi crescere et augeri consideranti, quibuscum amicitiam inserit: prauis nimirum colloquijs corrumpi bonos mores, sic etiam magnum esse periculum, quando cum prauis et vitiosis hominibus foedera fiunt. Non dubitare se, quin honestos illi titulos obducant: nullum enim [note: Perscrutator Scripturarum Papa.] esse propetam malum consilium, quod non aliquo specioso nomine commendetur. Sed reuera, perscrutanti Scripturam occurrere multa et illustria exempla, quibus ira Dei docetur in eos et vindicta, qui summi Sacerdotis munera sibi vendicarunt. Ab aduersarijs in odium atque crimen vocari Sacerdotum negligentiam, et hoc eos vti tanquam stimulo, dum ad pro curationem religionis principes viros exhortantur: hoc quidem et pulchrum et laude dignum videri, sed nulla ratione subsistere. Priuatis in aedibus patremfamilias vnicuique distribuere quod agat, neque pati, si quis alienum opus faciat, ne conturbetur ordo. Sic etiam in Ecclesia, quae sit domus Dei, suum cuique munus esse distributum, quod obeat, neque decere, vt superiorum officijs fungantur inferiores, idque tanto magis obseruandum esse, quanto sit Ecclesia maior et illustrior quauis alia domo. Cum ergo supremum Ecclesiae munus commendatum sit a Deo Sacerdotibus, magnam [note: 2. Sam. 6.] esse iniuriam, cum hotum partes et honorem ipse sibi sumit. Notum esse quid acciderit Ozae, sustinenticurrum, quo vehebaturarca Dei, iam propensum ad ruinam. Neminem quidem esse, cui non recte fecisse videatur ille, quod absentibus Leuitis, cum ruinae periculum impenderet, admotamanu currum inclinatum subleuarit: sed tamen illum, vlciscente Deo, sublatum e vita, documento nobis esse, quam non oporteat alienum officium vsurpare. Caueat igitur, ne persuasus ab illis, qui emendationem Ecclesiae semper habent in ore, temere manus admoueat ijs reb. quae peculiariter [note: Num. 16.] ad Sacerdotes pertineant. Similem etiam et atrociorem exitum fuisse Dathan, Abironis et Core, cum authoritatem vellent Mosi et Aaroni fratrib. derogare. [note: 2. Par. 26.] Praeclarum fuisse regem Oziam, et tamen, quod incensum ad altare vellet adolere factum esse leprosum, arrogationem alieni muneris vlciscente Deo: procurationem Ecclesiarum officium esse qui dem Deo gratissimum, sed ad ipsum non pertinere, verum ad Sacerdotes, et imprimis ad se, cui ligandi potestatem atque soluendi Deus fecerit. Neque vero ad rem pertinere, quod dicat has leges non esse perpetuas, verum temporarias, et ad concilium modo duraturas. Nam etiam si pium esset, tamen ratione personae impium fieri. Deum esse, qui sit rationem postulaturus a malis Sacerdotibus: in illo conquiescendum esse, nec aliquid praeterea tentandum. Etenim eos, qui principem Ecclesiarum, sedem Romanam adiutarunt, qui fidem et amorem ordini Sa cedotum praestiterunt, maximis â Deo semper amplificatos esse beneficijs

[note: 1544.] atque donis, vt in Constantino magno, in Theodosiis, in Carolo magna videreliceat: [note: Caesares Pontif amici.] eos vero, qui contra fecissent, grauissimis poenis afflictos: neque iam de Nerone, Domitiano et id genus alijs, qui nascentem Ecclesiam conati sint extinguere, sed de ijs velle seloqui, qui confirmata Petri cathedra, cum adultior esset [note: Caesares ecclesiae Rom. inimici.] facta, restiterunt. In hoc esse numero Anastasium primum, Caesarem, deinde Mauricium, Constantem secundum, Philippum, Leonem et alios complures, qui rebus atque fortunis omnib. dispoliati, turpiter et ignominiose vitam finierint. Henricum quartum, quod indigne tractaret eum, quem loco parentis vereri debebat, a filio suo captum Leodij, dignas luisse poenas. Fridericum secundum ecclesiae Romanae grauem aduersarium, a filio suo trucidatum occubuisse. Neque tamen semper affligi rebelles, et aliquando in summa rerum copia florere: quod nimirum eo fieri patres dicant, ne si omnes hîc impij plecterentur, nullum aliud superesse tribunal Dei putetur. Peccatum quidem nullum impunitum dimitti, sed hanc omnium esse grauissimam iram Dei, cum qui peccant, impune se id facere arbitrantur. Hos enim esse de ploratos ac vere miseros, quod peccata semper accumulent. Ad hunc vero modum non singulos tantum homines, verum prouincias etiam multari, quae vel Christum ab se repudiant, vel eius parere vicario recusant. Duos autem esse populos imprimis, qui sua calamitate nobis id clare demonstrent, Iudaeos atque Graecos, quorum illi, Christum Dei filium occiderint, hi vicarium eius non vno modo sint aspernati. Iam si Deus iram suam in illos declarauit propter eiusmodi conatus atque scelera, multo sane plus ipsi esse verendum, si quid tale designet, cuius origo sit ab ijs Imperatorib. qui non plus honoris ecclesiae Romanae detulerint, quam ab ea receperint. Haec autem non eo spectare, quod tale quid ipsum cogitare putet, aut quod controuersiam non maxime cupiat ipse componi, sed quod de ipsius periculo sit solicitus. Constantino magno Sacerdotes olim detulisse cognitionem suarum litium, sed illum reiecisse neque de ijs iudicare voluisse, qui de cunctis iudicandi potestatem haberent. Huius nimirum esse vestigia sequenda: quod res controuersas conciliari, quod Ecclesiae fieri cupiat emendationem, imprimis esse laudandum, petere etiam, vt in eo suam operam [note: Rectorem Papa ferre non potest.] sibi praebeat, cui ministerium hoc atque curam Deus commiserit. Adiutorem se quidem ipsum posse ferre, sed rectorem atque caput, non posse. Percupidum sese publicae reformationis esse, quod non semel declararit indictis concilijs, quandocumque vel minima spes affulsit, ea posse coire. Ac licet frustra quidem adhuc istudegerit, tamen, quod suarum esset partium, nihil voluisse praeterire. Concilium enim optare se, tum reipublicae tum Germaniae causa potissimum, quae varie sit lacerata dissensionibus. Dolere autem sibi, quod eorum vtatur consilijs, qui iam olim damnati sint, etiam ipsius voce, Nec eo dolere tamen, quod ab ipsius amicitia semper eos velit esse remotos, verum, quod hac ipsius indulgentia fiant insolentiores et magis temerarij. Cum autem vnica sitratio curandi mali, concilium videlicet, ided ad illud esse confugiendum, Sternat igitur viam, vt cogi possit, et tantopere desideratam pacem populo Christi reddat, aut saltem arma cohibeat interim, dum derepublica deliberabitur. Nam disceptatione potius vtendum esse, quam vi et armis. Iis depositis, omnia recte casura. Iampridem enim denuntiatum esse concilium, etsi bellorum causa dilatum sit in commodius tempus: vt idem caeteri quoque principes faciant, [note: Caesar Papae primogenitus.] daturum se opera imprimis autem apud eum, qui cum ipse iam bellum gerat. Obtemperet ergo suis monitis, et cum sit, primogeniti filij loco, parentem salutaria consulentem amplectatur, et maiorum suorum vestigijs insistat, nec a via regia deflectat, nec in sacris tractandis vllum ius vel authoritatem sibi vendicet, et disceptationes omneis religionis ab Imperij conuentib. excludat, et ad suum reijciat tribunal. De bonis etiam ecclessasticis nihil statuat, sed positis armis paci studeat, aut si pax aliter coire non possit, controuersiam omnem et belli causas concilij disceptationi submittat. Postrei io, quae nimia quadam lenitudine, rebellib. illis atque

[note: 1544.] Romane sedis aduersarrjs concessit, ea rescindat et omnino tollat. Nam alio qui futurum, vt, nisi muneri suo deesse velit, maximo quidem Ecclesiae cum detrimento seuerius agere cum ipso cogatur, quam vel consuetudo sua, vel natura, vel etiam voluntas ferat. Vt autem officium suum neglexisse videri possit non se commissurum. Nam oculis obuersari semper illud Diuinae seueritatis in Heli Sacerdotem exemplum. Adhuc quidem se clementia patris vsum esse, verum, si nihil iam proficiat, aliam sibi rationem ineundam. Consideret ergo, quid ipsum deceat, et vtrum ipsius tum honori tum reb. magis conducat, an vt in recuperanda Ecclesiae tranquillitate, senectuti suae manum praebeat adiutricem, an vt illis faueat potius, qui nihil aliud quam Ecclesiae dilacerationem quaerunt. Vt ad hunc modum ei scriberet, Galliae quoque regis impulsu fiduciaque factum esse putatur. Nam is, vt est credibile, foedus Anglicanum odiose admodum exagitabat, vt Pontificem acueret. Hinc illud, [note: Amicitia Papae ambitur a monachis.] quod de malorum hominum societate scribitur, vt dictum est. Amicitiamenim illius vterque solicite per legatos atque literas ambire solent, belli praesertim tempore, et pro se quisque dant operam vt ei sint quam gratissimi. Stephanus, Vintoniensis episcopus, Britannus, libellum ad hoc tempus emisit in Bucerum, valde [note: Cardinales creati in gratiam principum.] contumeliosum et acerbum, eoque coelibatum inter alia defendit. Cardinales hoc anno creauit Pontifex, Christophorum Madrucium Tridentinum, Ottonem Truccesium, episcopum Augustanum, Germanos. Georgium Arminiacum, Iacobum Annebaldum, Amiralij cognatum, Gallos: Franciscum Mendozam, Bartholomaeum [note: Concilium iterum indicitur.] Cueuam, Hispanos: nimirum in Caesaris, Ferdinandi, Galliaeque regis gratiam. Eodem quoque tempore, concilium, quod bellis antehac impeditum fuit, rursus [note: Renouata lis de coena.] denuntiat in Idus Martias anni sequentis: et quia pacati iam erant Caesar Galliaeque rex magnam prae sefert laetitiam, et diplomatis, quo concilium restaurat, initium facit ab eo Scripturae loco: Laetare Ierusalem. Prodijt etiam hisce diebus Lutherilibellus de coena Domini, quo veterem controsiam renouat, et in Zuinglium eiusque doctrinae socios multa dicit. Ei postea respondent Tigurini, et quidem acriter.

[note: Colonienses ad archiepis.] De clero et academia Coloniensi suprâ diximus, quomodo totis virib. Archiepiscopo, propter institutam reformationem restiterint. Cum autem ipse pergeret, illi, missis iterum legatis atque literis, actionem superiorem repetunt, et duo se flagitasse pridem ab ipso dicunt, Primum, vt ab instituto desisteret et concilij decretum expectaret: deinde, vt nouos concionatores abrogaret. Ipsum vero progredi neque suis precib. acquiescere, quod sane toti prouinciae futurum sit valde calamitosum. Itaque per omnia sacra rursus obsecrare, vt sui muneris fideique memor, qua sit Ecclesiae Coloniensi, Pontifici Romano, Caesarique deuinctus, concionatores illos remoueat, et rem omnem ad publicam vsque notionem differat. Nisi enim faciat, implorandum sibi esse magistratum superiorem, et inuenienda remedia, quomodo et conscientiae suae consulant, et iram Dei proculauertant. Inuitos quidem eo descendere, sed tamen si pergat, omnino faciundum esse. Cum ne sic quidem aliquid efficerent, Octobris die nona conueniunt in aede primaria Coloniae, et de scripto recitant [note: Conspiratio Eccles. Coloniens.] inter alia, quid ante annum xxiij. sit actum Vuormaciae, quando Lutherus de consensu principum omnium damnatus fuit a Caesare, quid Augustae, quid Ratisbonae, quid Spirae nuper decretum. His autem omnib. neglectis, archiepiscopum Hermanum inijsse dicunt nouam rationem et euocasse Bucerum, hominem monasticae professionis desertorem, et bis incestis nuptijs poliutum et doctrinae sacramentariae defensorem eique munus Ecclesiasticum demandasse, et nouos instituisse passim populi doctores, homines profligatos atque perditos. Illis etiam authorib conscriptam esse reformationis formulam, et mandatu principis editam. Se reclamasse quidem his omnib. vehementer, et Archiepiscopum, vt concilij tempus expectaret. aut salutem ad Imperij conuentum vsque differret, saepe quidem, sed frustra tamen orasse. Cum autem sit lamen tabilis prouinciae status, et ad summam perturbationem

[note: 1544.] omnia spectent, nec ille sese flecti patiatur, necessario sese confugere ad extremum remedium, et prouocare ad Pontificem maximum, et ad Caesarem, Ecclesiae Dei summum aduocatum et protectorem: eorumque tutelaese suaque omnia commitere. Praesidebat huic coetui Georgius Brunsuicensis, Henrici frater, eius collegij praepositus. Ea re cognita, Archiepiscopus, edito scripto, nullam esse causam ait appellationis. [note: Ecclesiae prouocatio.] Nihil enim ab se factum esse praeter officium. Itaque se reijcere prouocationem atque spem habere, futurum, vt ab incoepto illi desistant. Sin autem, progressurum se nihilominus in ijs quae ad gloriam Dei et ad Ecclesiarum emendationem pertineant. Alio deinde scripto criminationes eorum refutat. Neque cum Luthero, neque cum Bucero sibi quicquam esse negotij priuati: sed eorum doctrinam, quae sacris literis consentiat, habere se pro vere Apostolica, et plane digna doctrina, quam omnes recipiant Damnatum quidem esse Lutherum ab ecclesia Romana, sed indicta causa, violenter [note: Decretum Vuor maciae paucis fabrefactum.] et tyrannice. De edicto Vuormaciensi, quo Lutherum fuisse condemnatum dicant, nihil vnquam sibi fuisse compertum, prius, quam in vulgus exijsset, typis excusum. Quod ergo de consensu principium esse factum affirment, ad se minime pertinere, cui nihil vnquam eius reifuerit communicatum. Decretum Augustanum, de religione factum, sibi nunquam placuisse. Cumque nonnulli principes multa Caesari tum pollicerentur, et pro religione Pontificia tuenda, fortunas omnes deferrent, se mandasse tum suis consiliarijs, ne quid eiusmodi promitterent, imo, vt claris verbis contra testificarentur. Illos autem non hoc fecisse quod habebantin mandatis, et reticentiae causam nonnullis esse notam, qui nunc inter aduersarios primum locum obtineant. Quod cum ita sit, edicto illo minime se obligari, atque, vt deuinctus aliquando fuerit, tamen agnita veritate, non amplius teneri. Nullum [note: Pacta et iuramenta contra Deum, non seruanda.] enim pactum aut iusiurandum, quo Dei violetur honos, vim vllam habere. Ratisbonensi autem decreto sibi et quibusuis alijs episcopis non modo permissum, sed iniunctum etiam esse munus emendationis ecclesiasticae. Quod Bucerum ad hoc opus accersiuerit, factum esse comprimis impulsu Gropperi, qui sibi vehementer illum praedicarit et coram et per literas, vt doceri possit. Se quidem in Bucero nihil deprehendisse, quod sit alienum vel indignum viro bono. Permagni etiam esse momenti, quod Ratis bonensi colloquio Caesar illum vt hominem pium, doctum, et pacis amantem adhibuit. Idem suum esse iudicium de caeteris etiam Ecclesiae ministris, ab se constitutis. Ad xviij. deinde Nouembris diem, clerus Coloniensis reliquos ordines in vrbem euocat, et vt appellationi subscribant, petit. Idem etiam a reliquis per totam prouinciam Ecclesijs et episcopis et academijs aliquot, etiam externis contendunt, et e suis, qui recusarent, loco submouent et Archiepiscopum ad Caesarematque Pontificem grauiter accusant, vt postea dicemus.

A pacificatione Suessionensi, Caesar Atrebatensem episcopum, Granuellani [note: Ad Anglum legatio.] filium, Galliae rex, cardinalem Bellaium ad Angliae regem vna mittunt, transactionis causa. Verum id frustra fuit, Anglo recusante Boloniae restitutionem. Per hos etiam dies, princeps Aurelianus et cardinalis Tornonius, et gynecaeum regis ad Caesarem in Belgium proficiscuntur, mutuae congratulationis causa, Caesar Hispanorum copias in Lotharingiam et agrum vicinum mittit in hyberna.

Per Caesaris prouincias et per Belgium multi passim erant valde cupidi cognitionis Euangelij, sed occulte, propter edicta Caesaris atque supplicia. Est autem ijs locis oppidum Tornacum, facile primum in Neruijs. Eo vocatus fuit ab istis, Argentorato, concionator quidam Gallus, Petrus Brulius, de quo diximus [note: Petrus Brulius concionator Euangelicus.] libro xij. Cum eo venisset, quod fuit mense septembri, perhumaniter acceptus ab ijs, qui vocauerant, coepit eos erudire priuatim: et post. Insulas profectus eadem de causa, quod est oppidum Flandriae, sub exitum Octobris redijt Tornacum. Sed iam enuntiata res fuit, et coeptum est inquiri de illo per totam vrbem, occlusis portis. Cum ergo praesens ei hoc periculum imnuneret, nec

[note: Brulius e muro demissus.] occultari posset amplius, altera Nouembris die, nocturno tempore, per vrbis moenia, funedemittitur ab amicis. Vbi terram tetigit, et humi consedit, quidam ex ijs qui demiserant, procumbens ex muro salutem ei summissa voce precatur, et dum sic innititur, saxum quod forte resoluta calce non bene cohaerebat, impellit. Impulsum illi aduoluitur, et sedenti erus perfringit. Itaque partim dolore casus, partim frigore afflictatus, miseriam et infortunium suum querulis vocibus et lamentando deplorat. Id exaudiunt vigiles et suspicati quod erat, accurrunt, et comprehensum in carcerem condunt. Eius rei fama cum in Germaniam venisset, senatus Argentinensis missis literis intercedit, post etiam legati Protestantium, qui tum [note: 1545.] erant Vuormaciae. Sed id fuit aliquanto serius: et priusquam hae literae perferrentur, [note: Brul. Tornaci exustus.] Saxonis atque Lantgraurj nomine missae, iam erat sublatus e medio. Fuit hoc ad xix. Februarij diem. Supplicij genus erat vehemens. Nam igni non magno fuit exustus, vt tanto maior esset cruciatus. Doctrinam suam constanter ad extremum vsque spiritum profitebatur, et discipulos, qui passim erant in catenas coniecti, per literas consolatus e vinculis, ad constantiam hortabatur. Lata sententia fuit, eo sumi de ipso supplicium, quod in Caesaris mandata peccasset. Nam inde a multis annis, edicta grauissima Caesar, per inferiorem Germaniam atque Belgium, suae ditionis, proposuerat in Lutheranos et quotannis ea bis recitantur ijs locis, [note: De quibus Brul. interrogatus.] vt ne quis ignorantiae causam obducat. Cum ex vinculis causam ille diceret, theologi monachi rogant ex eo, praesente magistratu quid sentiat de sacramento, quod vocant altaris, de Missa, de consecratione, de adoratione hostiae, de loco purgatorij, de sanctorum veneratione, de libero arbitrio, de bonis operibus, de iustificatione, de statuis, de baptismo, de votis, de peccatorum confessione, de virginitate Mariae matris. Ad haec ille, Verum ibi corpus et sanguinem Christi sumi, non quidem ore, sed spiritu per fidem, neque panis atque vini substantiam mutari: sed cum ex instituto Christi coena distribuitur Ecclesiae, sermone populari, sic vt omnes vsum atque fructum eius intelligant, tunc vere consecrari illa, nimirum ex verbis Christi. Nam tacitum illud et summissum murmur, quo sacrifici panem atque vinum tractant et assantur, ad sortilegos et veneficos magis, quam ad Christianos pertinere. Missam pontificiam nihil habere commune cum coena Domini, sed esse cultum ab hominibus inuentum ad contumeliam et iniuriam Christi: adorationem consetrati panis esse idololatriam: nam creaturam ibi loco Creatoris adorari. Purgatorium se nullum aliud scire, nec etiam inuestigare, praeter sanguinem Christi, qui non culpam modo, sed et poenam, peccatis debitam, nobis condonet. Itaque Missam et alias precationes, quae mortuis impenduntur, esse non solum nullius vsus, verum etiam impias, quod praeter verbum Dei sint institutae. Diuos non posse rectius coli, quam si fidem et virtutes ipsorum imitemur. Si quid accedat praeterea, esse impium, et ipsos, dum viuerent, longe ab se repudiasse cultum omnem. Non igitur esse implorandos pro intercessoribus, quod ad solum Christum haec gloria pertineat. Per peccatum Adae, naturam hominis esse prorsus corruptam, et arbitrium impeditum, sic vt absque gratia Dei nihil boni praestare possit: hominem autem regeneratum, impulsore Deo, velut bonam arborem, bonos proferre fructus. Fidem esse, quae salutem nobis adferat, nempe, quando promissionibus Diuinis confidimus, et propter Christum filium certo statuimus, condonari nobis peccata: traditiones, quibus alligantur mentes, non esse recipiendas: vt imagines atque statuae sint in templis, periculi plenum esse, propter idololatriam: Baptismum esse signum foederis, quod nobiscum fecit Deus, quo testatur se nobis condonare peccata: esse quoque signum perpetuae mortificationis et nouae vitae, quae Baptismum comitari debeat: hoc sacramentum esse omnib. percipiendum, nec arcendos ab eo paruulos, qui sint et ipsi promissionis Diuinae participes: votum nullum esse faciendum, quod sit vel extra verbum Dei, vel ab homine

[note: 1545.] praestari non possit: debere quenque sua delicta confiteri Deo quotidie, eiusque misericordiam implorare: si quis etiam scrupulus conscientiam vrgeat, consulendum esse ministrum Ecclesiae, consolationis percipiendae causa: verum auricularem illam peccatorum enumerationem, neque testimonium habere Scripturae, neque posse praestari, sed esse carnificinam mentis valde periculosam: de perpetua Mariae matris virginitate nullum sibi dubium esse. De his rebus omnibus, aliquot diebus ante, quâm produceretur, ad vxorem suam et reliquos amicos, qui hoc ab eo flagitarant, scripsit, vsus ministerio sororis: et damnatus capitis, alteris literis, vxori, quo genere supplicij vitam esset postridie finiturus, exponit, ac simul illam consolatur, demonstrans, non oportere discipuli potiorem esse, quam ipsius magistri, conditionem. Vitae quoque praecepta quaedam ei tradit.

[note: Theologorum conuentus Meloduni.] Theologi Parisini decreta religionis fecerant ante biennium, vti diximus: hoc autem tempore, iussu regis, Meloduni conueniunt, quod est decem supra Lutetiam milliaribus oppidum, in Insula Sequanae positum. Rex erat in arce vicina Fotemblica, et illos conuenire iusserat, vt quia pace iam facta concilium esset futurum, habita deliberatione statuerent omnino de dogmatis Ecclesiae necessarijs, quae putarent in concilio, et publico totius orbis Christiani theatro posse defendi. Huius deliberationis hic fuit exitus, vt, licet multum esset inter eos altercationis, tamen in ijs, quae iam ante promulgauerant Lutetiae, sicut dictum [note: Louaniens. articuli magistrales.] est, nihil mutarent. Parisiensium exemplo theologi quoque Louanienses dogmata conscribunt, et post, de voluntate Caesaris edunt. Sunt autem ad xxxij. prorsus eiusdem generis, vt Lutetiana, quae supra recitauimus. Ea Caesar edicto confirmat et sancit, euulgatis literis pridie Idus Martias. Theologi scribunt, eo se libentius hunc subijsse laborem, quod id Caesari pergratum esse certo cognoscerent, qui iam olim aliquid eiusmodi flagitarit. In pacificatione Suessionensi conuenit, vt veterem, sicut ipsi vocant, religionem, Caesar atque rex, pro sua virili recuperarent, sicut diximus. Haec autem, quae iam commemorauimus, eo spectare videntur, et cardinalis Tornonius, qui cum Aureliano fuerat in Belgio, non paruum [note: Lutherus ad Louanienses responsio.] ad eam rem attulisse momentum putatur. Lutherus autem per contraria themata Louaniensibus respondet, et haereticos atque sanguinarios appellat, qui cum impia doceant, et ratione, sua non possint atque Scriptura defendere, vim adhibeant, et igni grassentur atque ferro. Nam illi, sicutetiam Parisienses, nuda solum axiomata proponunt, et quid sequendum sit, praescribunt: locum vero nullum e sacris Literis adducunt, et magistratum ad animaduersionem inflammant.

[note: Conuentus Vuormaciae.] Erat tum Imperij conuentus Vuormaciae. Caesar, cum saepe constituisset, impeditus articulari morbo, serius eo venit. Legatos habebat ibi cardinalem Augustanum, Fridericum Furstembergium. Vigesimo quarto die Martij Ferdinandus rex, per absentiam Caesaris proponit, Quamobrem hîc sit indictus conuentus, notum ipsis esse, nimirum constituendae religionis et iuris et pacis, et Turcici belli causa. Caesarem optasse quidem his actionibus interesse, vt Spirae decretum sit, et ad diem constitutum huc venire, sed detentum valetudine non potuisse, ideoque rem omnem, primum, ad alteram Ianuarij diem, post ad Calendas Februarias reiecisse. Cum aute expectatione diuturnior esset morbus, mutasse consilium, et ne deliberationes publicas longius impediret, Turcicam inprimis, ab se contendisse, vt prouinciam hanc subiret. Quod quidem ipse, in reipub. gratiam, non sine magno suo dispendio fecerit: deliberandum igitur esse de rebus communibus, vt cum Caesar ipse venerit, decerni aliquid atque statui possit. Etenim de ipsius valetudine non mala, quotidianis literis atque nuntijs iam adferri, neque dubium esse, quin breui sit venturus, vt reipublicae consulat. Hac etiam de causa pacem cum Galliae rege fecisse, affini suo, in eoque rempublicam suis priuatis commodis anteposuisse, quo videlicet rebus vndique pacatis, teligio componi possit et emendari, et post, omne robur

[note: 1545.] atque studium in Turcam expediri. Huius autem pacis beneficium, ad vniuersam Germaniam, et inprimis ad ordines Imperij pertinere. Galliae quoque regem auxilia in bellum Turcicum promisisse, et per legatos, qui cum plenis mandatis in Belgio fuerint, approbasse concilium Tridentinum, et eo constituisse ipsum venire, vel amplissimam mittere legationem. Apud Pontificem quoque Caesarem id effecisse, vt, quod antea prorogauerat concilium, rursus denuntiaret: itaque diem illi designatum esse ad Idus Martias iam praeteritas, et missos a Caesare iam eo legatos, et ab se quoque: solicitatum etiam a Caesare Pontificem, vt pro sui loci et ordinis dignitate conferret in Turcam auxilia, respondisse, quid in eo facere velit, in his comitijs per legatum esse declaraturum. Quantus etiam labor Caesaris interuenerit, vt concilium haberetur, ipsos non ignorare: nam ea dere cum Clemente vij. Bononiae, postea cum Paulo III. Romae, Genuae, Niceae, Lucae, nuper etiam Busseti diligenter ipsum egisse. Et quanquam a postremo conuentu Spirensi Caesar maximis rebus fuerit distentus, non neglexisse tamen, quod Spirae [note: Reformatio iussu Caesaris conscripta.] decretum fuit, et viris aliquot bonis atque doctis negotium dedisse conscribendae reformationis, quam etiam ab ijs acceperit. Cum autem haec ipsa causa valde sit grauis, multamque deliberationem requirat, et vero concilium iam proxime sit inchoandum, et propter irruentem Turcam non sit huius temporis haec de reformatione deliberatio, videri Caesari consultum, vt ea nunc omissa, qui sit concilij futurus progressus, expectetur. Et si quidem appareat nullum esse futurum, vt tum ante finem huius comitij, nouus designetur Imperij conuentus hac ipsa de causa. Quod ad pacem atque ius attinet, existimare Caesarem, non esse, quod quisquam in decretis publicis ea de re factis aliquid desideret. Arbitrari quoque, si cuivis aliqua fiat, a Camera perendum esse remedium: orare etiam, vt et de contribuendis in Cameram stipendijs, et de constituendis ibi iudicibus quamprimum aliquid statuant: et si forte de hoc posteriori non conueniat, vt tum ipsius fidei munus hoc committant, ne, si nulla sit iurisdictio, respublica detrimentum accipiat. De bello Turcico Caesarem per petuo cogitare, nec vllum aetate nostra fuisse bellum cum ea gente, cui non optarit ipse interesse. Nimirum in Aphricam semel et iterum traiecisse, et Viennam vsque, gerendi belli causa, superioribus annis venisse: quod etiam Spirae promisit in hoc bellum, pro tutela Germaniae, non recusare, modo ipsi vicissim auxilia decreta conferant. Itaque petere, vt in eam cogitationem prorsus incumbant, et quia non ita multum supersit idonei temporis, decernant, Crebris enim literis atque nuntijs adferri, Turcam ipsum maioribus, quam vnquam antea viribus, in Vngariam aduentare, quo Germaniam post inuadat. Deliberent igitur atque statuant, an inferendum ei sit bellum, an vero defendendum, et quid ipsorum sit sententiae, Caesari renuntient, qui Pontificem etiam et Galliae regem, ad huius belli societatem perduxerit, et alios quoque non defuturos arbitretur. Et si forte propter temporis angustiam et anni sterili tatem non esse inferendum ei bellum hoc anno putabunt, de defensione statuant, et pecuniam contribuant, vt et illi maturê possit occurri, et Caesar ipsorum alacritate commotus atque studio, bellum hoc ipse gerat, quod quidem iam olim se facturum promiserit. De inferendo autem bello, vt scilicet amissa recuperentur, deque religione, proximis in comitijs agi oportere: verum in [note: Equites Vngari exercitatissimi.] praesenti deliberatione opus esse celeritate. Nam si longius differatur, futurum, vt cum per Vngariam et alijs in locis, fines et aditus omneis hostis occuparit, disiectis atque dissipatis equitib. leuis armaturae, quorum maxima sit exercitatio per Vngariam, et intercluso commeatu, populus in extremam desperationem adductus, a nobis deficiat, inque ditionem illorum perueniat. Qua quidem in re quantum insit periculi, quantum dispendij, quantus etiam faciendus deinde sumptus, vt ea recuperentur, neminem esse qui non videat. Ad ea Protestantes et his adiuncti Coloniensis archiepiscopus et Palatinus elector, Aprilis die iij. respondent, hunc indictum esse conuentum,

[note: 1545.] religionis causa potissimum. Superioribus aliquot colloquijs aditum esse factum ad conciliationem, eoque magis nunc esse speraridum de rei summa. Pergratum ergo sibi futurum, si quidem hoc omnium primo tractetur. Germaniae quidem interesse plurimum, vt ita fiat, et si metus Diuini numinis accedat, non se dubitare de successu: quod si autem vel rei magnitudo, vel breuitas temporis, vel imminens a Turca periculum non ferat, opus esse tamen, vt illud decreti caput, quod est de pace, declaretur amplius. Religioni datâ quidem esse pacem, adusque consilium: se vero [note: Trident. concilium illegitimum.] non agnoscere concilium hoc Tridentinum pro legitimo, quale sit in Imperij comitijs promissum: et cur non agnoscant, iam antea saepe demonstrasse. Pacem igitur sibi necessariam esse, quae non sit astricta concilio Pontificio, sed quae locum habeat, donec de re tota pie fuerit et Christiane transactum: et quia pax vel constitui vel esse firma non possit, nisi iuris administratio sit aequabilis, et vero Spirensi conuentu proximo decretum sit, quid in eo fieri oporteat, non se defuturos, quo minus ei decreto satisfiat. Haec ergo duo capita si decidantur, non se recusare belli Turcici deliberationem. [note: Ordinum Pontificiorum deliberatio.] Reliqui principes ac ordines, et in his Moguntinus atque Treuirensis archiepiscopi, statuunt, religionis causam ad concilium iam indictum referri, et Cameram ex antiquis Imperij legibus constitui, et secundum ius scriptum iudicari, et ex omni numero deligi oportere, qui de bello Turcico consilia conferant. Stipendiorum Camerae partem dimidiam pollicentur in annum vi. et vt reliquum Caesar persoluat, petunt. Ad illud Protestantium, Ferdinandus rex Caesarisque legati respondent, Decretum Spirae factum de pace, placuisse tum ipsis, nec vllam interuenisse aliam cautionem, vel exceptionem, cum et ante fuisset indictum concilium, et aliquanto post iterum denuntiaretur: in Camerae quoque consessum fore vt recipiantur homines idonei, iuxta decretum Spirae factum: quod cum ita sit, aequum esse, nequid amplius in eo requirant, et cum reliquis de bello Turcarum statuant. Ad haec illi, Quoniam ob temporis angustiam et imminentem holtem religionis causa minime tractari iam possit, et a concilio Pontificio nihil bonisit expectandum, orare, vt ante finem huius comitij Caesar alterum conuentum indicat, vbi conciliationis viae peruestigentur amice. Decretum esse Spirae, primum, ne quid moueatur turbae propter religionem, deinde, vt pia et amica disceptatione dissidium hoc omnino concilietur. Huic nempe fundamento Germaniae pacem insistere, neque se fuisse quicquam desideraturos amplius, modo res in eo permansisset. Nunc vero quando Pontifex, vt conciliationem hanc disturbet et impediat, concilium indixit, in quo solus ipse cum suis defimendi potestatem obtineat: cuius etiam decreto pacificationem superiorem finiri plerique omnes dicant, necessariam sibi esse cautionem ampliorem. Neque vero nouum esse quod requirant, sed illud ipsum, quod Spirensi decreto continetur. Cur enim Pontificis cognitionem atque concilia recusent, editis libellis iampridem se demonstrasse, et ante annum tertium, quando Pontifex, misso Spiram legato, concilium promittebat, contrâ testificatos esse, vt publicis commentarijs doceri possit. Breuiter, quoties concilij Pontificij facta sit mentio, semper illud repudiasse, et solenniter quidem, in omnium ordinum consessu. Iam, etiam vt Spirae nihil ea de re sit exceptum, tamen, si bellum sit gerendum in Turcam, opus esse, vt prius pacata sint omnia domi. Nam in bellum istud pecuniam imperari populo. Sed quo iure vel qua fronte pecuniam quis exigat a suis, nisi certam spem illis faciat, fore, vt in sua religione cum liberis et vxorib. tuto permaneant? Nimirum eo suscipi bellum in Turcam, et vt cuiusque facultates, et respublica et vera religio conseruentur. Belligerari vero cum Turca, et interim domi expositum esse periculo, quantulum haec inter se differant? Grauem igitur subesse causam, cur amplius caueri sibi petant: de Camera placere sibi quod dicant, ex praescripto decreti Spirensis constituendam esse. De stipendijs autem eo conferendis, velle se cum reliquis deliberare. His de rebus, per totum mensem Aprilem, ad vij. vsque diem Maij

[note: 1545.] disceptatum fuititunc demum, quando quidem Caesar iam erat in via, Ferdinandus adillius aduentum ea differri iubet, ac simul ab ijs petit, vt interea cum caeteris Turcicum negotium agant. Principes non aderant ipsi, ne Pontificij quidem, [note: Grimanus Gall. regis legatus. Valdenses.] praeter vnum Augustanum. Galliae rex legatum eo misit Grinianum, prouinciae Galliae praefectum. Per huius absentiam orta fuit ijs locis ingens persecutio.

Sunt in prouincia Gallia qui dicuntur Valdenses: hi vetusta consuetudine neque Pontificem Romanum agnoscunt: et aliquanto puriorem habuere semper doctrinam, et postquam Lutherus innotuit, ampliorem cognitionem auide sibi compararunt. Ad regem vero saepe fuerant hoc nomine delati, quasi magistratum contemnerent, ac rebellionem facerent. Hac enim criminatione plerique nunc vtuntur, inuidiosa magis, quam vera. Continentur autem aliquot oppidis atque [note: Merindolum. Crudelis sententia senatus Aquensis.] vicis, inter quos est Merindolum. In hos ante annum quintum lata sententia fuerat Aquis, quod est prouinciae summum tribunal, vt opprimerentur omnes promiscue, vt dirutis aedificijs aequaretur vicus ille solo, resecarentur etiam arbores omnes, et locus redderetur desertus omnino, sicut libro xiij. attigimus. Porro, quanquam sic erat pronuntiatum, non tamen ea vis tunc adhibita fuit, regem admonentibus nonnullis, et in his, Gulielmo Bellaio Langaeo, qui tum prorex erat in Taurinis, vt de causa tota prius cognosceret. Sed hoc demum anno, iudicij [note: Minerius summus praeses Aquensis.] atque senatus Aquensis praefectus, Ioannes Minerius, Aprilis die xij. senatu conuocato, recitat literas regis, quibus executio mandabatur latae sententiae. Has autem literas, Tornonij Cardinalis commendatione dicitur impetrasse Minerius, per idoneum solicitatorem, Philippum Cortinum. Cum igitur eas mense Ianuario accepisset, non statim protulit, sed in tempus rei gerendae commodum seruabat. Iis recitatis literis, delecti sunt e senatu, qui rem exequantur. His adiutorem sese profitebatur Minerius, eo quod absente Griniano prouinciae praefecto, rempublicam gerebat. Iam ante vero mandaturegis passim conduxerat eopias, Anglici belli causa. Verum his ad suum hoc institutum est vsus. Adhaec, [note: Copiae in Valdenses a Minerio coactae.] Massiliae, Aquis, Arelatae, caeterisque in locis frequentioribus militiam omnibus imperauerat, qui possent arma ferre, graui denuntiata poena. Deinde ex Auenionensis agri finibus, ditionis Pontificiae, missa quoque fuerunt auxilia. Primus igitur impetus factus est, non in Merindolanos, verum in agrum oppido Pertusio vicinum. Idibus autem Aprilis, Minerius, turba procerum atque ducum stipatus, Cadenetum venit. Sed interea centuriones aliquot, in vnum et alterum vicum, ad Druentiam flumen, irruunt, et caedibus, direptionibus, incendijs grassati, magnam vim pecoris abigunt. Idem fit alijs etiam in locis, eodem tempore. Merindolani, [note: Merindolani in syluis oberrant.] cum ardere omnia circum aspicerent, relictis sedibus in syluas confugiunt, et ad vicum Sanfalesum maxima cum formidine pernoctant. Huius autem loci incolae iam et ipsi fugam parabant. Cauallonensis enim episcopus, pontificij legati vicarius, negotium dederat nonnullis ducibus, ipsos contrucidandi. Posttridie, paulo progrediuntur longius, tecti syluis. Nam vndique periculum erat, et Minerius, capite sanxerat, ne quis eos vlla re iuuaret, sed vt promiscue caederentur omnes, quocunque loco deprehensi. Valebat idem edictum in locis finitimis Pontificiae ditionis, et episcopi quidam eius regionis ferebantur alere magnam copiarum partem. Ibant ergo difficili et molesto itinere, gestantes pueros in humeris et brachijs, inque eunis: et quidem mulieres aliquot grauidae. Cumque ad constitutum locum venirent, iam eo confluxerant multi, qui rebus perditis fuga salutem quaesiuerant. Non multo post nuntiatur, Minerium aggregare simul omnes copias, vt ipsos inuadat. Fuit hoc sub vesperum. Itaque re deliberata, consilium ex tempore capiunt: et quoniam iter faciundum erat per loca impedita et aspera, mulieres, puellas et infantes, ibi relinquunt, paucis quibusdam adhibitis, et in his, Ecclesiae ministro. Caeteri, sicut constitutum erat,

[note: 1545.] oppidum Mussium petunt. Hoc autem ea spe faciebant, fore, vt hostis in imbellem turbam et omni praesidio destitutam vteretur misericordia. Quis ibi fuerit excitatus [note: Lamentabilis diuulsio.] gemitus, qui complexus, quae lamentatio, facile quiuis intelligit. Vbi totam noctem iuissent, superato monte Leberone, multos ardere vicos atque praedia conspiciunt. Minerius deinde bipartito agmine rem aggreditur: et quia per indicium acceperat, in quam partem Merindolani sese recepissent, ipse Merindolum petit, reliquas [note: Miles pius praemonet proiugos.] vero copias ad illos inuestigandos mittit. Ante quam hi peruenirent in syluam, ex militibus quidam impulsus commiseratione, praecurrit, et e summo cacumine rupis, qua parte suspicabatur profugos consedisse, duo saxa deijcit, deinde per interuallum ijs acclamat, licet eos non conspiceret, vt fuga sibi statim consulant: et in hoc ipso temporis puncto, ex ijs, qui Mussium iuerant, duo quidam interueniunt, et hostium aduentu nuntiato, ministrum Ecclesiae, caeterosque custodes, qui pauci numero foeminis erant relicti, sicut diximus, abire cogunt, via quadam ardua commonstrata per syluam, qua fugientes, periculum euaderent. Vix hi discesserant, cum ecce milites adsunt, pleni furoris, et eductis gladijs ad caedem omnia poscunt, magno cum vlulatu. Veruntamen a caedetum sib: temperant, et cum insolenter multa [note: Centurio arcet vim a mulieribus] fecissent, omni argento et alimonia spoliatas abducunt. Erat ipsorum propositi foedius illas tractare: sed a centurione quodam equite interpellati, qui forte superueniens poenam eis minabatur, et ad Minerium recta contendere iubebat, ab incoepto desistunt, ijsque relictis, praedam et pecus abigunt. Erant mulieres numero circiter quingentae. Minerius interim venit Merindolum, et cum vacuum habitatoribus reperisset, dirripit ac incendit, edito prius exemplo valde crudeli. Nam [note: Minerij immane facinus. Cabrierae deditio.] adolescentem vnicum ibi nactus, religari iubet ad oleam, et tormentis occidi: post, Cabrieram oppidum petit, et machinis concutit, et administrante Polino duce, persuadet oppidanis, vt portam patefaciant, pollicitus impunitatem: verum intromisso milite post aliquam moram, concisi fuerunt omneis, neque vel aetatis vel sexus vlla fuit habita ratio. Multi ad aedem sacram, alij alio, quidam in cellam vinariam arcis confugerant. Sed producti foras in pratum, vestibusque nudati, trucidantur ad vnum [note: Crudelitatis horribile exemplum.] fere omnes non viri tantum, sed et mulieres, pleraeque grauidae. Minerius etiam ad quadraginta circiter foeminas in horreum straminis atque foeni plenum includit, post ignem subijcit et incendit: cumque illae vestibus exutis conarentur flammam nascentem restinguere, neque possent, ad maiorem fenestram, qua foenum recondi solet in horreum, aduolant, vt sese eij ciant. Sed ibi repulsae telis et hastis, conflagrarunt omnes. fuit hoc Aprilis die xx. Post haec Minerius partem copiarum mittit, qui Costam oppidum oppugnent. Iis iam ingressisiter, deprehenduntur illi, quos paulo ante in cellam vinariam arcis confugisse diximus. Excitato igitur clamore, quasi laterent insidiae, reuocantur milites, et ad internecionem illos interficiunt. Caesorum numerus repertus est tam in oppido, quam foris, numero ad octingentos. Qui superstites erant infantes ab eo furore, plerique rebaptisati fuerunt ab hoste. Rebus ad Cabrieram expeditis, copiae mittuntur Costam. Eius oppidi dominus iam ante cum ciuibus egerat, vt in arcem arma sua conferrent, et quatuor diuersis locis murum disijcerent. Id si facerent, se pro sua gratia facile perfecturum apud Minerium pollicebatur, vt a maleficio temperetur. Persuasi, morem gerunt, post ille discedit, quasi deprecaturus, et non longe progressus, obuium habet militem. Hi cum nihilo secius procederent, et impetu primo nihil efficerent, altera luce vehementius oppugnant, et incensis circum aedificijs omnibus suburbanis, facili manu capiunt, eo quod superiori nocte plerique deserta statione profugerant, delapsi funibus. Post editam ergo caedem et oppidum direptum, decurrunt in hortum castello vicinum, et mulieres atque puellas, quae trepidantes eo confugerant, promiscue constuprant: et cum diem vnum atque noctem inclusas detinuissent, adeo tractarunt inhumaniter, vt illae quae gerebant vterum, et natu minores puellae, non multo

[note: 1545.] post extinguerentur. Interea Merindolani et his adiuncti complures alij, qui per syluas atque rupes oberrabant, intercepti, vel ad triremes mittebantur, vel confodiebantur, multi etiam inedia perierunt. Deinde, non procul ab oppido Mussio, quod ante diximus, quidam ingressi cauernam, sub rupe latitabant, numero ad viginti quinque, sed proditi, fumo fuerunt omnes et igni enecati. Sic adeo nullum saeuitiae genus fuit praetermissum. Nonnulli tamen, qui lanienam hanc effugerant, Geneuam et ad locavicina peruenerunt. Huius ergo rei fama cum in [note: Heluetij pro Merindolanis interceduni. Ferox regis responsum.] Germaniam emanasset, plurimorum animos offendit: et Heluetij quidem, qui non sunt Pontificiae religionis, interce debant ad regem, vt in eos qui profugissent, vteretur misericordia. Rex autem, et iustas esse causas, cur ita fecerit, et quid suis in finibus agat, aut quomodo in sontes animaduertat, non magis illos oportere [note: Confessio Valdensium.] solicitos esse de eo, dicit, quam sit ipse de illorum negotijs. Anno superiori miserant Valdenses regi doctrinae suae confessionem, scripto comprehensam, quo suam docerent innocentiam. Eius doctrinae capita sunt, de Deo patre, creatore omniumrerum: de Filio, intercessore et aduocato generis humani: de Spiritu sancto, consolatore, et commonstratore veritatis: de Ecclesia, quam aiunt esse coetum omnium Electorum, et caput habere lesum Christum: deministris Ecclesiae, quos loco remouendos esse dicunt, nisi faciant officium: de Magistratu, quem institutum a Deo fatentur, vt bonos defendat, sontes vero puniat: deinde non honorem modo, sed tributum etiam illis et vectigalia deberi, nec vllum ordinem hîc excipi oportere, nimirum exemplo Christi, qui vectigal ipse soluit: de Baptismo, quem signum esse visibile dicunt et externum, quod nobis et renouationem spiritus, et mortificationem membrorum repraesentet: de coena Domini, quam aiunt esse gratiarum actionem, et beneficij per Christum accepti commemorationem: de matrimonio, quod cum sanctum sit, et institutum a Deo, nemini prohibendum esse iudicant: de bonis operibus, quae nobis esse colenda docent et exercenda, sicut sacrae literae demonstrent: de falsis dogmatis, quae quoniam a vero cultu nos ab ducunt, vitanda esse pronuntiant. In summa, fidei fuae normam et regulam esse dicum, vetus et nouum Testamentum, seque credere profitentur ijs omnibus, quae in Apostolorum symbolo continentur. Postremo, regem orant, vt narrationi fidem habeat. Etenim, si quid forte sit delatum aliter, id falsum esse, velle se demonstrare, dicunt, si modo audiantur. Bello tum rex erat implicatus, itaque conquieuit actio. Sed facta pace recruduit, et instigantibus nonnullis; in hanc tantam exar sit immanitatem.

De Hispanis, quos per Lotharingiam Caesar in hyberna collocauerat, ante dictum est. Hi cum plurimum damni dedissent ijs locis, mandatu Caesaris, Aprili inense discedunt, et proxime ad Argentoratum facto itinere, cum Rhenum ibi transissent, per Sueuiam proficiscuntur in Austriam, ad tria circiter millia peditum. Ad [note: Ludouici Bauari mors.] hoc tempus e vita decessit Ludouicus Bauarus, Gulielmi frater, non relictis liberis. Nam ita conuenerat, ne duceret vxorem, haereditatis coagmentandae causa, Magnus ei fuit vsus et amicitia cum Henrico Brunsuicensi. Nam et foederis contra Protestantes initi, duces erant, vt diximus, et Brunsuicensis ditione sua pulsus, ad hunc inprimis confugit. Vuormaciam deinde Caesar venit Maij die xvi. postridie [note: Farnesij cardinalis Vuormaciam aduentus.] cardinalis Farnesius. Huius quae fuerit aduentus causa, non quidem affirmare possum, sed excitandi belli causa in Lutheranos venisse, certo putatur. Publice quidem nihil egit, neque per fines Vuirtembergici principis iuit, Roma veniens, sed Dillingae commoratus aliquandiu, quod est ad Danubium Augustani cardinalis oppidum, alio deflexit. Ferdinandus rex Vuirtembergico scripserat, vt in sui gratiam ei tutum iter daret, et beneuolentiam praestaret. Ille quoduis aliud iter susciperet, malle se respondet: veruntamen, si per suos fines transire velit, ipsius quidem gratia, non se recusare. Sed ille, sicut diximus, diuertit, et altero post Caesarem die, Vuormaciam

[note: 1545.] peruenit. Caesar facta pace cum Galliae rege, solicitabat etiam reliquos dynastas [note: Casaris legatus ad regem Poloniae.] vt concilium indictum adiuuarent: et per hanc occasionem ad Poloniae regem missus ab eo legatus, demonstrat, Caesarem plurimis nunc annis hoc vnum agere cumprimis, vt totius orbis Christianis commune bellum suscipiatur in Turcam, et omnium prope voluntates iam huc inclinare: sed solam religionis controuersiam

illi esse impedimento. Haec autem vt componatur, et vt Protestantium desiderio satisfiat, qui concilium semper postulent, maximo Caesaris labore et industria, Tridenti iam in dictum esse concilium. Itaque rogare, vt suos eo mittat legatos, qui et sua praesentia solennem illam actionem condecorent, et quae fientibi de rebus sacris decretam, confirment, Quia vero Caesar existimet, Protestantes, qui semper fuerint contumaces, nec ab Augustana confessione discessuros, nec publicis etiam decretis obtemperaturos esse: rem ipsam postulare, vt reges atque principes interueniant, et in illos, nisi pareant, tanquam in reipublicae, et sacrorum omnium perturbatores vindicent. Cum autem ipse pij et Christiani regis laudem inter alios obtineat, orare Caesarem, vt et de Turcicobello cogitet, et concilio Tridentino subscribat, et si Prorestantes ad sanitatem non redeant, ope consilioque ipsum adiuuet, [note: Poloni ad Caesarem responsio.] quod alij quoque reges promiserint. Polonus ad ea, percupere se diem illum videre, quo reges ac principes Christiani, positis armis, et sedato bello ciuili, robur omne simulin Turcam conuertant: nec enim se futurum in postremis. Ad concilium et Protestantes quod attinet, omnia se factum, quaecunque et reipublicae et Ecclesiae tranquillitati conducent, neque, si sit opus in summo periculo defuturum esse Caesar amico et affini.

[note: Pontifex belli appetentissimus.] Perscriptum id temporis Roma fuit, pontificem, et si concilium indixerat, suosque iam Tridentum miserat legatos, adeo tamen belli fuisse Lutherani cupidum, vt auxilia promiteret, peditum millia duodecim, equites quingentos: clam etiam ab eo fuisse conductos centuriones atque duces. Cum autem ei renuntiatum esset, non ita multum idonei superesse temporis ad rem gerendam, et aliam expectandam, [note: Franciscanus Caesarem ad bellum acuit.] occasionem, continuo ducibus illud communicasse, et anni futuri spem fecisse. Altera post Pentecosten die, monachus quidam Franciscanus, Italus, concionem habet ad Caesarem, Ferdinandum regem, cardinalem Farnesium episcopum Augustanum, Granuellanum, Et sermone digressus ad Lutheranos, cum atrociter in eos multa dixisset, Tempus est, inquit, potentissime Caesar, vt tandem officium tuum facias. Nimis hercle diu cessatum est. Iampridem oportuit rem esse confectam. Ornauit te Deus ingentibus beneficijs, teque constituit Ecclesiae defensorem. Quapropter exerevires tuas, et pestiferum illud genus hominum tollas e medio. Nefas enim est, eos diutius intueri solem, qui sic omnia polluunt atque confundunt. Neque vero dicas tefacturum: iam enim, iam inquam, fieri debet, nec interponi moram vllam oportet. Quot autem hominum millia die salute perpetua periclitari quotidie putas, per istorum vesaniam, quos omneis abs te sane Deus reposcet, nisi remedium adhibeas? Eo classico fertur ossensus fuisse Granuellanus, vel quod ita simularet, vel quod Protestantibus hoc esse videret cautionis loco. Non multis ab ea concione diebus, Farnesius, de nocte clanculum discedit, et Romam magna celeritate reuolat.

[note: Lutheri liber aduersus Pontificem.] His fere diebus prodijt Lutheri liber, populari lingua scriptus, cui titulus est: Aduersus pontificatum Romanum, a Satana constitutum. Eo libro primum respondet epistolae Pontificis, qua Caesarem grauib. verbis dehortatur a procuranda religione, sicut ante docuimus. Post, ea Scripturae loca, quae Pontifex vsurpat ad sui primatus confirmationem, copiosissime refutat, et in ipsum retorquet. Libro picturam praefixit, quae statim indicat argumenti summam. Sedet in sublimi cathedra Pontifex, iunctis et protensis manibus ornatu solenni, sed aures habet asininas. Circa vero plurimi sunt cacodaemones, varijs figuris, quorum alij super imponunt

[note: 1545.] eius capiti diadema triplex, oleto fastigiatum: alij funibus eum demittunt in medium infernum, horribili specie subiectum. Alij titiones et ligna comportant: alij tanquam officiosi, pedes ei subleuant, vt recta molliterque descendat. Non multo post, themata quaedam eius prodierunt, quae disputauerat aliquando, de tribus [note: Lutheri themata de tribus Hierarchijs.] Hierarchijs, ecclesiastica, politica, oeconomica: quas Deum ait instituisse contra furorem diaboli. Pontificem vero prorsus ab ijs omnibus excludit, quod Euangelium damnet, et opprimat, quod leges omneis iusque ciuile sibi subijciat, quod matrimonium prohibeat quibus ipsi videtur. Itaque beluam illam esse dicit, quae [note: Belua efferata.] per Germaniam ab vrso simul et lupo nomen habet. Ea nihil est, inquit, efferacius nihil truculentius. Quapropter, vbi signum datur, aut rumor increbuit, mox omnes ad arma discurrunt, vt illam conficiant, Quod si forte cauea vel septo teneretur inclusa, loci vero praefectus aut iudex eam eximeret vel etiam defenderet, esset persequenda nihilominus, et qui persequentes impedirent, impune violari possent. Eodem plane modo, Pontifici, si vim et arma paret, si bellum faciat, resistendum est, tanquam immani rabidaeque beluae, quibuscunque sit tandem munitus auxilijs. Nam qui latroni militan taut opem ferunt, expectare debent eius rei praemium quod merentur. Alteram quoque tunc emisit, ridiculam quidem, sed futuri [note: Lutheri pictura in Pontificem.] praenuntiam picturam. Sui Pontifex insidet, ornatus, amplae et mammosae, quam calcaribus fodit. Dextrae digitis duobus, pollici proximis, de more protensis, bene precaturijs, qui forte occurrunt. Sinistra tenet oletum recens atque fumans. Ad eius nidorem porca suspicit, et rictu naribusque praedam captat. Ille vero per ludibrium, et acerbe bestiam increpans, Vt me sessorem, inquit, habeas, et calcaria mea perferas, oportet, quantumuis id inuita facias. De concilo mihi satis iandiu molestiam exhibes, quo me traducas, et libere criminari possis. En illud, quod [note: Lutherus spiritu prophetico praeditus.] tanto pere petis concilium. Per porcam designat Germaniam. Haec illius ludicra plerique taxabant, vt parum ipso digna, neque satis verecunda. Sed suas ipse rationes habebat, quamobrem ita faceret, et longius prospicere credebatur, et extant alioquin in illius libris passim vaticinia multa, de rebus grauissimis, quorum nonnulla iam comprobauit euentus, reliqua sunt adhuc in manu Dei posita. Caesar interea per Granuellanum et Nauium, de concilio deque Turcarum bello cum Protestantib. agit. Hi Franciscum Burcartum, Gunterotum, cancellarium Hessicum, Christophorum Veningerum, Iacobum Sturmium ad eam rem deligunt: [note: Postulata Protestantium.] qui superiorem actionem omnem paucis repetunt, et ita sibi de pace caueri petunt ne decreto concilij tollatur. Adhaec, vt iuxta Spirense decretum Camera constituatur. Id si fiat, de republica se cum reliquis deliberaturos. Tum illi, Postulata haec a Caesare praestari non posse, videlicet vt ipsos eximat concilij decretis, et eiusmodi pacem tribuat, ne teneantur parere concilio, cuius authoritati subiecti sint omnes. Quomodo enim ad caeteros reges atque principes hoc Caesar excuset? Aut quem in vsum habeatur concilium, si quidem soli Germaniae, cuius causa potissimum sit indictum, liceat illi parere, vel minus? Legati contra, quibus de causis illud non habeant pro legitimo, docent. Extare quoque suas ea deretestificationes publicas. Quod si contribuenda sint aduersus Turcam auxilia, opus esse cautione, quo certi esse possint, nullam sibi vim factum iri, quaecunque tandem futura sint concilij decreta. Rursus illi, Veniant in concilium, et causas, cur suspectum habeant, demonstrent. Fore, vt et audiantur, neque Pontifici potestas omnis tribuatur. Quod si tum iniqua videbitur actio, posse recusari. Sed nunc ipsos loqui de rebus futuris, et iudicium facere de ijs, quae nondum apparent. Id sane praepropere nimium ab ipsis fieri. Ad ea legati, Pontificem ac ipsius clientelam omnem iam olim et damnasse religionem hanc, et in eius professores acerbe vindicare. Quamobrem non esse quod eo ipsi veniant, aut ibi recusationis causas explicent: pacari vero Germaniam hac sola posse ratione, si placide collatis sententijs et amice veritas

[note: 1545.] inuestgetur. Nam a concilio, quod Pontifex regat, nihil non incommodorum [note: Griniani Latine nescientis oratio.] expectandum esse. Galliae regis legatus, Grinianus, quod Latinae linguae nullum haberet vsum, mandata sua scripto complexus, per interpretem in medium exponit, Iunij die xx. Redijsse regem, beneficio Dei cum Caesare in gratiam, et factam esse pacem, quae toti reipublicae futura sit vtilis. Regi vero, pro sua in Germaniam charitate et antiquo foedere, pergratum fore, si quidem ipsis etiam de religione conueniat. Nam ex ea dissensione multum calamitatis in orbem Christianum inundasse, et indies magis atque magis augescere. Cum autem haec omnia sanandi nulla sit ratio melior, quam per concilium, et illud iam sit indictum ac inchoatum fere Tridenti, Caesarem atque regem decreuisse operam dare, vt legitime ac ordine peragantur omnia, et sublatis offensionibus concordia recuperetur, et optatum otium Germaniae restituatur. Itaque regem obsecrare, vt et ipsi concilium approbent, caeterorum, regum atque principum exemplo. Hoc enim ad ipsorum omnium salutem pertinere. Grinianus erat necessitudine coniunctus cardinali Tornonio, qui et huius legationis author fuisse putatur. Nam in Belgio fuerat, vt supra diximus, deque rebus ad concilium pertinentibus egerat: ac tum ita conuenerat, regem quoque, misso legato, debere illos ad concilium hortari, quod Caesar et ipse iam approbassent. Hoc enim ad terrorem Protestantibus inferendum pertinere putabatur.

[note: Franc. duae Lotharingiae nioritur.] Ad hoc tempus moritur Lotharingiae dux Francisus, relicto filiolo Carolo, duorum annorum puero. Erat ei frater, Nicolaus, episcopus Metensis, Hunc inter et pueri matrem Christinam Caesaris neptem, orta fuit contentio de tutela. Nobilitas omnis in illum magis inclinabat, imperium muliebre fastidiens: verum intercessione Caesaris, ad ministrationi praefecti sunt ambo sic tamen, vt matris esset authoritas praecipua. Moritur etiam per hosce dies, Ferdinandi regis filia, quam [note: Caroli nepotis Caesaris natiuitas.] Sigismundi Poloniae regis filius ante biennium in matrimonium duxerat. Ex Hispanijs autem laetus fuit allatus nuntius, de Carolo nepote nato Caesari, ex filio Philippo, cuius quidem rei gratia, magna fuit ab Hispanis excitata Vuormaciae laetitia. Sed interiectis aliquot diebus nuntiatum est de mortenurus Caesaris. Vuormaciam venit ad Caesarem Alfonsus Daualus, adductis aliquot primi nominis ex vrbe Mediolano. Putatur constituisse tum Caesar in matrimonium dare principi Aureliano, Ferdinandi regis filiam, et hos ideo vocasse, quo de statu rerum per Insubriam cognosceret, quam in dotem illi pactus erat, vt supra diximus.

Dum Caesar hos conuentus agit, Brunsuicensis ad Galliae regem proficiscitur. Colligebat tum copias peditum, ad Saxoniae fines, pro rege Britanniae, Fridericus Rifebergus. Eam speculatus occasionem Brunsuicensis regi promittit ac [note: Bruns. argento emungit regem Galliae.] persuadet, si pecunia subministretur, facile se dissipaturum illos. Itaque aureorum aliquot millia consequitur ab eo: sed neque Rifebergum impediuit, et acceptam pecuniam in bellum aduersus Protestantes deinde conuertit, vt infra dicemus. Ad conuentum istum principes nulli venerunt, vt ante dictum est, ne Pontificij [note: Induciae Caesaris cum Turca.] quidem, praeter Augustanum. Sed cum Caesar iam adesset, venit etiam Palatinus elector, et rogatu Protestantium, intercedit. Cum autem in bellum Turcicum nihil ab eis contribui Caesar videret, nisi illud de concilio et Camera impetrarent, legatum mittit ad Turcam, de inducijs, Gerardum Veltuuichum, hominem cumprimis doctum, et linguarum valde peritum. Hoc durante conuentu, senatus Metensis inquirit, in eos, qui pro consuetudine pontificiorum, nuper ad Pascha non percepissent coenam Domini, Deprehensos iubet vrbe excedere.

[note: Coloniensium actio in Archiepiscopum.] Supra diximus, quomodo clerus et academia Coloniensis ad Caesarem atque Pontificem prouocarint, vt hac ratione conatus Archiepiscopi tardarent. Cum autem ille pergeret, neque ministros Ecclesiae remoueret, quod ipsi cumprimis volebant, Caesarem rursus implorant, graui de ipso habita querimonia.

[note: 1545.] Sub finem igitur Iunij, diuulgatis Vuormaciae literis, in patrocinium suum Caesar eos recipit, et proscriptionis denuntiata poena mandat, ne quis omnium illos vel in religione sua, vel in possessione bonorum et vectigalib. et iure impediat. Alteris deinde literis Archiepiscopuncitat, vt intra diem xxx. ad se veniat, aut mittat procuratorem, [note: Archiep. coram Caesare citatus.] et accusationib. respondeat. Interim vero iubet, ne quid moueat aut innouet, et si quid innouatum sit, pristino loco restituat. Idem etiam mandat op pidanis Andernaci, Bonnae, Lincij, Campenae. Nam in his locis Archiepiscopus constituerat imprimis qui populum docerent. Iulij deinde die xviij. Paulus iij. silum eodem modo citat, vt intra diem sexagesimum Romae sibi praesto sit. Citatetiam Henricum Stolbergum, primarij templi Coloniensis decanum, eiusque colle gas, omneis illustri genere natos, Iacobum Ringrauium, Fridericum Vuendenem, Christophorum Oldeburgum, Richardum Bauarum, Philippum Oberstenum [note: Pontif. in Archi. maleuolentia.] Hi enim et Archiepiscopumamabant, neque reliquorum actionem probabant. Erat omnino Pontifex ab aliquot annis male in Archiepiscopum animatus. Quam quidem ad rem non paruum attulerat momentum Vergerius episcopus Iustinopolitanus. Qui cum legationem obiens in Germania, sicut ante non semel diximus, Coloniam venisset, acillum audiret ad Ecclesiae suae reformationem spectare, grauiter eum et acerbe, tum literis, tum oratione, domum reuersus incusarat.

Cum de concilio, de pace, de Camera, deque bello Turcico diu multumque disceptatum esset, vti supra docuimus, Caesar Augusti die quarto finem actioni facit, et quod pleraque nisi principesadessentipsi, potuisse tractari, deinde, quod legatos aliquot non habuisse in omnib. agendi plena mandata, diceret, comitium et actionem [note: Decretum Augustanum.] omnem in mensem Ianuarium anni sequentis prorogat, et Ratisbonam principes omneis venire iubet, nisi valetudine detineantur. Se quoque venturum eo dicit. Religionis pacificationem optare sequidem imprimis, verum ipsis omnib. ait constare, cur hoc in conuentunihil in eo suscipi potuerit. Vt autem aliquando concilietur dissidium aliud doctorum hominum colloquium, et vtrinque quaternos instituit collocutores, et binos auditores, eosque sub Calendas Decembreis adesse Ratisbonae, et ante comitia reminchoare, iubet. Deinde superiorum annorum edicta pacis renouat et confirmat, et ne quid contra fiat, edicit. Pecuniam in bellumTurcarum, ex anni superioris decreto collectam asseruari, donec de suscipiendo bello deliberatum fuerit, et quibus in locis nondum collecta sit, conferri statim iubet et aggregari. Camerae reformationem in proximum conmentum rerjcit. Interea iurisdictionem illis permittit atque prorogat. Huius decreti caput illud, quod est de colloquio doctorum, Pontificij recusant, nec in eo Caesari volunt assentiri: caetera non impugnant. Protestantes vero superiorem actionem repetunt, et per se non stetisse dicunt, quo minus tractatum dereligione sit, et quod supra de concilij recusatione dixerunt atque Camerae, rursus adducunt, et Spirense decretum anni superioris vrgent, neque Caesaris hoc decretum, quibus locis ab illo dissidet admittere se profitentur. Quomodo Protestantium legati, propter sequestrum secuti sint castra Caesaris ante annum, et quomodo Caesar actionem in aliud tempus reiecerit, supra diximus. Hocigitur in conuentu definita res omnino fuit, et ijs conditionibquas [note: Brunsuic. ager Caesari permissus] ante recitauimus, Brunsuicensis ager omnis Caesari permittitur, qui confestim Henrico mandat, vt legib. rem agat, et abarmis abstineat. Illevero minime assentitur, de eoque protestatur, et cum Caesar eidenuo grauissimis verbis ac proscriptionis denuntiata poena mandaret, vti pareret, non modo non obtemperat, verum etiam [note: Brunsuic. proteruia.] acerbe rescribit, eiusque consiliarios, Granuellanum imprimis atque Nauium, odiose criminatur. Nec eo contentus, occulte coepit cogere manus, vt amissa recuperaret, sicut paulo post dicemus. Vuormaciae Caesar secundo flumine Rheno Coloniam venit, inde domum redit. Coloniensis episcopus, quia citatus erat, vt vbicunque Caesar esset, eo venir et aut mitteret intra xxx. diem, etsi pro veteri Germaniae

[note: 1545.] consuetudine et Electorum priuilegio non tenebatur esse praesto Caesari, extra fines Imperij, tamen procuratorem eo misit qui se defenderet.

[note: Bellum Angli cum Gallo ad Bolonium.] Ardebat tunc bellum Galliae regis cum Anglo, et gerebatur res tammari quam terra, et arcem Galliae rex in littore maris prope Boloniam nuper amissam aedificabat, vt commeatu illos intercluderet. Et ne quod impedimentum ei structurae fieret, neue Britanni longios euagarentur, exercitum habebat in propinquo. [note: Legati Protestan. ad Gallum et Anglum.] Dolebat autem Protestantibus, hos reges ad eum modum inter se conflictari, qui tot annis pacem coluissent. Itaque, cum id vtrique non ingratum fore cognoscerent, legatos de pace mittunt, in Galliam quidem, Christophorum Venine gerum, Ioannem Brunonem Nidepontanum, Ioannem Sturmium: in Angliam, [note: Ducis Aureliani mors.] Ludouicum Bambacum, Ioannem Sleidanum. Hi cum Septembris diex. venissent Ambianum, de morte ducis Aureliani, qui pridie decesserat, cognoscunt. Is erat Caesari futurus aut gener, aut affinis, vt supra docuimus, et perpetuae amicitiae veluti firmissimum quoddam vinculum. Sed ecce, quo fere tempore nuptiae erant peragendae, paucorum dierum morbo perit, circiter xxiij. annorum iuuenis.

[note: Henrici Brunsui. copia.] In hoc ipso tempore, Henricus Brunsuicensis, instructus auro Gallico, sicut diximus, militum manus conducir, quam potest occultissime. Quae cum in agro Verdensi conuenissent, equites circiter mille quingenti, pedites ad octo millia. Roteburgum, agri Bremensis oppidum, petit, vt sui fratris archiepiscopi Bremensis tormenta bellica suis coniungeret. Verum id frustra fuit. Bremensis enim senatus eo praemiserat, qui locum defenderent. Itaque facto itinere per agrum Luneburgensem, non sine maleficio, suam in prouinciam ingreditur, et Stembruccum arcem deditione capit, postea in agris multum damni dat, incensis aedificijs: et vicinis ciuitatibus, Brunsuico, Hanobriae, Mindae, Bremae, Hamburgo denuntiat, vt sibi de iniurijs satis faciant, et a coniuratione Smalcaldica, sic enim vocabat, discedant. Sin autem, dira minatur, Aliae quaedam illius copiae, circiter octingenti equites, et peditum millia tria, cum Decklelburgio Comiti, socio Protestantium in cendijs atque rapinis multum damni dedissent, Visurgim flumen transmittunt [note: Lantgrauij expeditio in Brunsui.] et illi sese coniungunt: Itaque primariam suae ditionis arcem, Vuolfebutelum, obsidet, et passim in suam fidem iureiurando populum adigit. Interim Lantgrauius mandatu sociorum, cogit in suis finibus ad septem hominum millia, et tria signa peditum, et equites circiter mille sexcentos, cum ea manu, et xxiij. tormentis Northemum proficiscitur. Eo venitad ipsum Ernestus Brunsuicensis, Philippifilius, missus ab electore Saxoniae cumequitibus mille, tribus millibus peditum, et sex millibus eorum, qui per ipsius fines et agrum erant collecti, cumque tormentis xij. Venit etiam auxilio, Lantgrauij gener, Mauricius, adductis equitibus ad mille, et circiter quinque millibus peditum et tormentis aliquot. Ea re cognita, Brunsuicensis, arcis obsidione relicta, quam praesidiarij milites fortiter defendebant, alio deflectit, et collecta, quam potuit, pecunia, militi iam dilabenti soluit, ac deinde progressus, prope Calseldum castra facit, qui vicus a Lantgrauij castris aberat milliare vnum. In hoc retum statu, Ericus Brunsuicensis, eiusque mater vidua, Ioannes Brandeburgicus, Henrici gener, et alij quidam intercedunt de [note: Mauricius pro pace intercedit.] pace. Lantgrauius autem atque Saxones nihil in eo sibi licere dicunt, nisi de sociorum voluntate. Mauricium igitur illi summittunt, et orant, vt Lantgrauio socero persuadeat. Gerit ille morem, et cum in castra venisset, quod fuit. Octobris die xxi. rem omnem exponit, et actionem sibi permitti petit. Lantgrauius autem eodem modo, sicut ante diximus, excusat. Postridie Brunsuicensis equitum cohortes aliquot proprius ad Northemum accedunt, et cum Lantgrauianis dimicant, sed repulsi tormentis, redeunt in castra. Sub vesperum eius diei, Mauricius iterum vrget Lantgrauium: et quia suam hanc operam Henrico illiusque necessarijs promiserit, petit proponi conditiones, vt si recuset Henricus, commode ipse

[note: 1545.] possit ab actione recedere. Fert conditiones Lantgrauius, et eius quidem generis, vt dubium non esset, eas repudiatum iri. Mauricius ad eam rem legat Christophorum Eblebum, Comerstatum iureconsultum, qui ad illum referant. Interea nuntiatur aduentare Brunsuicensis cum omnibus copijs, vt montem Lantgrauij castris vicinum occupet. Lantgrauius autem prior eo peruenit, et tribus equitum turmis ac signis aliquot peditum relictis defensioni castrorum, exercitum omnem in eum montem perducit: non multo post coeptum est vtrinque leuibus praelijs [note: Velitationes inter Brunsuic. et Lantgra.] decertari. Dum haec geruntur, redeunt legati Mauriciani, nuntiant Henricum respondisse liberaliter, seque totum permittere Mauricio, neque deinceps velle religionem oppugnare. Commutatis vltro citroque verbis, cum Mauricius admodum instaret, Lantgrauius hanc vnam esse pacis rationem dicit, vt de religione caueat, in Mauricij potestatem sese dedat, prouinciam suam omnem ipsi tradat, et quod de belli sumptu, de damno dato, deque controuersia Goslariensi pronuntiatum a Mauricio fuerit, ratum habeat. Has conditiones vt ipse velut intercessor proponat, Mauricio Lantgrauius permittit, et si quidem eas ille recipiat, communicato prius cum Saxone, et vicinis ciuitatibus consilio, statuendum esse dicit. Cum his mandatis Mauricius iterum legatos mittit. Hicum redijssent, aiunt bonam esse spem, verum in hoc strepitu militari, dum vtrinque res armis geritur nihil recte possefieri, et opus esse inducijs ad eam actionem. Iam noxsuberat. Itaque fiunt induciae, permittente Lantgrauio, in eum diem et in sequentis diei vesperum. Mauricius interim in colloquium cum Henrico venit, vt persuadeat: ille vero propositas conditiones omneis reijcit, et alias adfert longe diuersas ab illis et per colloquium, [note: Brunsuic uanitas.] ad quosdam Mauricij consiliarios, Intra tertiam inquit, horam apparebit, vtrum Lantgrauius, an ego sim orbis dominus, vt ad Scipionem Hannibal dicebat: sed et pactas inducias Henricus violauit, facto impetu in pabulatores Lantgrauicos. Vbi ergo de conditionibus ab Henrico propositis Lantgrauius agnouit, actionem omnem abrumpit, et Mauricio de intercessione gratias agit. Octobris die xx. Henricus per suos consiliarios rursus tentat Mauricium, et vt idoneo loco inter vtraque castra conueniatur, petit: sed Lantgrauius abnuit. Itaque Mauricius quoque bellum Henrico denuntiat: quod facturum se, nisi de pace conuenire. ei praedixerat, Mullusio missis ad eum literis. Intempesta deinde nocte, Lantgrauius octo cohortes equitum, et peditum millia circiter duodecim cum tormentis, ductore Conrado Hanstaeno praemittit: ipse cum reliquis copijs, cum Mauricio et Ernesto subsequitur. Albescente die primum agmen, ad aditum quendam, editioriloco positum, non longe ab Henrici castris peruenit: post etiam Lantgrauius [note: Pugna inter Brunsui. et Lantgr.] cum reliquo exercitu. Hicacriter pugnatum est, et propter angustiam loci, quia solum vna parte transiri poterat, anceps fuit aliquandiu dimicatio: sed ineo temporis vestigio, Lantgrauius emissis tormentis hostem repellit. Post, re deliberata, cum iamalijs in locis per eum aditum esset patefacta via, Lantgrauius aliquam exercitus partem traducit, et maioribus tormentis in hostem eiaculatur. Ibi Brunsuicensis mittit praeconem ad Mauricium, et colloquium petit. Lantgrauius autem nihil respondens, omnem prius exercitum traducit, et aciem instruit, et tormentis in illos fulminat. Tunc rursus ab Henrico veniunt internuntij duo, et idem flagitant. Ad eos Lantgrauius, Non est, in quit alia pacis conditio quam vt Henricus eiusque natu maximus filius in potestatem meam sese dedant. Hoc sifaciant, recte habet: sin autem, experiar quid possim. Hoc illi renuntiate, et paucis decernite. Hic iterum Mauricius ad socerum, Exercitus, ait, est traductus omnis, quid autem spei de pacertum ille. Volo, inquit, vt Henricus eiusque filius meae potestati sese permittant: si recusent, praelio decernam. Eo dato responso. Mauricius Henricum adit et colloquitur. Lantgrauius autem nihilo fecius bellum administrat, emissis tormentis, et propius ad hostem accedit, et circiter quingentos

[note: 1545.] ab eo passus consistit, et Mauricio per Conradum Hanstaenum nuntiat, non se posse quiescere, quod metuat, ne per occasionem colloquij, Henricus euadat. Mauricius ait expectandum esse donec cum illo sit collocutus, et rogat, vt tantisper abstineat. Paulo post redit et Henricum, magna vi lachrymarum profusa, miseriam suam deplorare, et velle sese dedere cum filio, renuntiat, et ne verbis [note: Henricus dedit se cum filio.] in eum sit asperior, orat. Vbi iam Henricus venit cum filio Carolo Victore, Lantgrauius, Quod si tuae potestatis, inquit, essem factus, non diu mihi lucis vsuram concederes. Ego vero tecum agam liberalius, quam pro tuo merito. Quid autem in mentem tibi venit, quod Caesari non obtemperasti, repudiata sequestratione nimrum hac via tibi tuisque recte consuluisses. Ad hunc modum locutus, custodias vtrique ponit. Sed interim exercitus Lantgrauij prope manus conserebat cum hoste, et nisi Lantgrauius atque Mauricius magna celeritate interuenissent, ingens fuisset edita strages. Henrici copiae cogitabant vno agmine discedere, sed quia periculum erat, ne rursus per occasionem aliquid mouerent, Lantgrauius eos consequitur, et in planicie quadam deprehensos cogit, vt signis direptis fidem darent, intra sextum mensem non se militaturos in ipsum atque socios. Machinas deinde bellicas omneis ipsis adimit, ad xviij. cum omni instrumento, et progressus arcem Stembruccum recuperat, et populum in suam fidem rursus adigit, et gratias agere iubet Deo, pro victoria, et Ioannem Schamburgum, Ottonem Ritbergum, [note: Alberti Moguntini obitus.] comites, quod ei subministrassent auxilia, multat: inde, copijs dimissis, domum redit. In hoc tempore moritur Albertus cardinalis Moguntinus, ei succedit Sebastianus Husestenus: Magdeburgensem autem episcopatum adeptus est Ioannes Albertus patruelis, qui coadiutor ei fuerat atributus antea. De Mauricio fuit post dissipata fama, quasi captiosis et fraudulentis verbis Henricum in eas angustias perduxisset. Eo cognito, scriptum ille diuulgat, et quamobrem a Saxone atque Lantgrauio rogatus, deesse ipsis non potuerit, ostendit, et rem om nem ordine commemorat, et iniuriam sibi fieri demonstrat: et nihilo secius, vt ille liberetur, intercedit. Lutherus autem edito libello principes hortatur, ne captiuum dimittant. Victoriam enim istam minime cruentam diuinitus contigisse. His fere [note: Comes Gulielmus liberatur e carcere.] diebus Gulielmus Furstembergius, cum hucusque Lutetiae captiuus fuisset, depensis aureorum millibus triginta, dimittitur, et per Belgium profectus, vbi Caesari suum infortunium exposuit, domum redit. Caesar, vt rationes circunspiciat, quibus damnum acceptum resarciri possit, hortatur, in eoque multam ei beneuolentiam promittit. Henrico Brunsuicensi, filioque capto, statim Caesari rem omnem perscribunt Saxo atque Lantgrauius: et quoniam ille, contemptis omnibus edictis, nouo bello Germaniam turbasset, petunt, vt tum ipse, tum socij, propter violatam pacem publicam, proscribantur, iuxta formulam et sequestri conditiones iam ante pactas. Vltima deinde Octobris die. Caesari Lantgrauius, Ritbergum oppugnans, [note: Lantgrauij ad Caesarem literae.] denuo scribit, et superioris epistolae facta mentione, cum idem petijsset, profligato Brunsuicensi, captoque, sese varias literas et quidem grauissimis de rebus atque technis occultis, in castris illius reperisse, dicit, quae satis ostendant, eum aliquid magni fuisse molitum aduersus ipsum aut Ferdinandum regem. Nam inter alias, epistolam vnam esse, qua princeps quidam elector eirescribat, non se posse ijs conditionibus in eam societatem atque foedus venire: sed sui magis esse officij, vt consilium eiusmodi patefaciat. Quod nisi silentij fidem ei promisisset, omnino se facturum illud fuisse. Non interpellet ergo posthac, alioqui non fore tacitum. Haec et id genus alia quaedam esse in manibus, Quod si iam sua interesse aliquid putet, licere, vt e suis familiaribus aliquem mittat. Eise literas illas exhibiturum, [note: Caesar ad Lantgr.] et vt exemplum etiam ex archetypo describat, permissurum esse. Caesar, qui tum Brugis erat, vrbe Flandriae, Nouembris die sexta, Nicolaum Coricium ad Lantgrauium

mittit cum his mandatis, audire se quemadmodum Henricus Brunsuigius cum filio in ipsius potestatem venerit: et quanquam vellet eum sequestri conditionem accepisse, tamen cum in eumstatum res deuenerit, existimare, non esse opus, vt illi violatae pacis publicae poena iam irrogetur. Confidere etiam ipsum ita moderate vsurum esse hac victoria, vt nemini sit ab eo vis vlla metuenda. Monere autem, vt pro veteri principum consuetudine, captiuos liberaliter ac hone ste tractet, nec ad vllam iniquam aut ipsis indignam conditionem adigat, sed amicae vellegitimae disceptationirem permittat. Qua quidem in re nihil sit ipse, pro suo munere atque loco, praetermissurus. Et quia nullum sit ei vel socijs metuendum amplius periculum, petere vt copias dimittat pacemque colat, et si quam habeat de vllo querimoniam, ob belli societatem aut subministratum auxilium, legibus experiatur. Se quidem in eo facturum quod aequum fuerit. Cum ista Nouembris die xviij. Conricius exposuisset, Lantgrauius eodem die, Casselij respondet, Quia Caesaris Imperijque mandata non vno modo Brunsuicensis violarit atque socij, sperarese, futurum, vt Caesar aperte demonstret, quam grauiter molesteque factum illud ferat. Inter focios illius primo loco esse Ottonem comitem Ritbergum, clientem ac beneficiarium suum, quem hoc nomine multarit. Esse quosdam etiam alios, in quos merito vindicari posset. Verum, vt Caesar et omnes plane videant, quanto pere sint a turbis ipse atque socij alieni, non se quicquam in illos mouisse, ac militem exauthorasse. Quod cum ita sit, et quia necessariam defensionem susceperint, orare plurimum, vt et Henricum Caesar et socios proscribat. Nam etsi captus ille sit, tamen auxiliares nihilo secius esse plectendos, a quibus etiam nihil nisi hostile sit expectandum: captiuos haberi sic satis liberaliter. De caeteris ad Saxonem sociosque relaturum.

[note: Legat. Angliae et Galliaeregum.] Legati, quos supra diximus in Galliamatque Britanniam esse missos a Protestantibus, mandata quidem sua peragunt, sed eodem tempore Caesar etiam pacificationi studebat, et Brugisdiem constituit vtriusque regis legatis. A Gallo missus eo fuit Claudius Annebaldus Amiralius, ab Anglo, Stephanus Vintoniensis episcopus. Verum infecta re disceditur. Interim vero Protestantium legatorum opera factum fuit, vt ampliorem actionem ambo reges minime recusarent. Itaque legatos mittunt, Gallus quidem, Ardeam, Anglus vero, Caletum et Guinam. Hi medijs in campis, aequo ferespatio, inter vtrunque oppidum, Nouembris die [note: Pacis tractatio inter Gall. et Anglum.] xxvi. sub tabernaculis conueniunt. Et cum a legatis Protestantium essent pacis propositae quaedam rationes, diu multumque rem inter se disceptant. Galli Boloniae restitutionem, et vt Scoticomprehenderentur, imprimis vrgebant. Id autem Angli plane recusabant. Internuntijs deinde atque literis res agebatur apud vtrunque [note: 1546.] regem. Sed post multam actionem nihil effectum fuit. Itaque Ianuarij die viregum atque Protestantium legati discedunt, domumque reuertuntur. Postridie annonam Galli inferebant in arcem, quam in littore maris rex aedificarat, vt supra diximus. Id cum Angli prohibere vellent, dimicatum est, ac multis vtrinque desideratis illata fuit alimonia. Cum essent in Anglia hi, quos dixi, Protestantium legati, [note: Angliae rex periculi Protestantium admonet.] Rex per occasionem colloquij dicebat, imminere ipsis longe grauissimum bellum: id sibi certo constare. Monebat etiam, vt ad suos perscriberent. Ex ipsius autem consiliarijs quidam praecipuae tunc authoritatis, alteri legato post idem explicabat, nominatis aliquot excursoribus et emissarijs, quorum id opera potissimum fieret. Quod etiam cum Galliae rege pacem anno superiori Caesar fecisset, moleste rex ferre videbatur, eoque magis, quod illius impulsu bellum se fecisse diceret Galliae, propter societatem Turcicam.

Ianuario mense conuentus erat Protestantium Francofurti. Deliberatum ibi fuit de concilio Tridentino, de prorogando foedere, de sumdtibus belli Brunsuicensis,

[note: 1546.] de non deserendo Coloniensi, de solicitando Caesare in comitijs, vt pacem religioni det, et Cameram recte constituat. Hoc in conuentu archiepiscopi Coloniensis Legati queruntur de iniurijs cleri, deque mandatis et citationibus tum Caesaris tum Pontificis.

Interea Palatinus elector instituit passim Ecclesiae ministros et Euangelij doctores, [note: Palatinus Ecclesias instituit.] integram quoque coenam Domini et coniugium sacerdotum permittit, et x. die lanuarrj, loco Missae pontificiae, peractum fuit in primario templo Hedelbergae sacrum, lingua populari. Protestantes igitur, missa legatione, gratulantur ei, et gratias agunt, quod Coloniensis archiepiscopi legatis liberaliter responderit. Hortantur etiam vt pergat, et Augustanae confessionis doctrinam profiteatur, et in proximis Ratisbonae comitijs operam det, vt pax et ius constituantur. Adhaec ille, Pacis perpetuo se fuisse studiosum, et fore etiam, quoad vixerit. De Coloniensi dolere sibi plurimum, quod ad hunc modum exagitetur, in hac praesertim aetate. Cum igitur ipsi mittent ad Caesarem et ad clerum atque senatum Coloniensem, deprecandi causa, se quoque suos vna missurum. In religione se multis nunc annis conciliationem aliquam sperasse: quia vero differri periculose rem videat, neque spes magna subsit, non se potuisse populi sui votum et expectationem remorari diutius. Itaque doctrinae, et rituum instituisse emendationem, quam et vrgere deinceps cogitet, et profiteri palam. Ad xvij. Ianuarij diem, Vesaliae conueniebant Electorum legati, eorum, qui Rhenani dicuntur. Hisunt, Moguntinus, Coloniensis, Treuericus, Palatinus. Nam eorum ditiones ad Rhenum pertingunt. Palatinus vrgebat hic Moguntinum et Treuirensem, vt vna secum, et cum Brandeburgico, missis legatis, intercederent pro Coloniensi. Sed illi, quod offensionem metuerent, recusabant.

[note: Fama belli in Protestantes.] Hoc tempore coepit spargi rumor Caesarem occulte moliribellum. Lantgrauius igitur datis ad Granuellanum literis, Ianuarij die xxiiij. non ex Germania tantum, sed ex Italia quoque nuntiari dicit, alijsque locis, Caesarem atque Pontificem parare bellum in Lutheranos, et velle tueri concilium, et primo Vere facturos initium: et fore, vt in Coloniensem archiepiscopum, ex inferiori Germania, in Sa xoniam autem ex Bohemia, et in superiorem Germaniam ab Italia fiat impetus. Habiturum quoque Caesarem ad decem millia peditum, et equitum cohortes aliquot custodiae loco, qui Ratisbonam ipsum deducant. Hunc rumorem non vulgo tantum spargi, sed ab ipsis quoque tribunis et centurionibus ac belli ducibus, quorum nonnulli iactent, a Caesare sibi iam esse numeratam pecuniam. Cum autem Galliae regem Caesar habeat pacatum, inducias quoque sit pactus cum Turca sicut plerique confirment, mirum videri multis, in quem vsum copias conducat. Sibi quidem atque socijs, dum ad pacificationem, primum Noribergae sactam, postea Ratisbonae, Spirae, et alijs in locis confirmatam respiciunt, non facile posse persuaderi, vt id credant esse verum: praesertim, cum et Caesari et Ferdinando regi contra Turcam et alios etiam hostes bonam operam nauarint. Veruntamen haecipsi voluisse familiariter explicare, quae crebris literis atque nuntijs ad se sociosque perferantur. Posse enim fieri, vt ad Caesarem, de se socijsque consimilia dicantur a maleuolis, quae causam diffidentiae motumque suscitent, et vtrisque sumptum augeant. Non dubitare autem, quin sibi sit ad ea responsurus. Et quia pacis consiliarius adhuc quidem fuit, orare, vt deinceps quoque Caesarem eoflectat. Granuellanus ad haec Februarij [note: Granuellani ad Lantg. responsio.] die vij. rescribit, Caesarem, neque pactum vllum habere cum Pontifice, neque militem conscribere, nec vlli duci pecuniam numerasse. Quanquam si manum aliquam militum cogeret, non id cuiquam debere videri mirum in hoctempore, tamque dubio rerum statu, quando vicini circum reges atque principes copias conscribunt. Quis enim hoc in illo reprehendat, si det operam, ne quid prouinciae suae detrimenti

[note: 1546.] accipiante Mirati verose tam impudentes homines reperiri, qui talia de Caesare spargant, cuius animus quam sit pacis et otij cupidus, nemini non perspectum esse possit. Ipsum adeoscire, quantopere semper elaborauerit, vt firma pace frueretur Germania. Hoc etiam nunc ipsius esse voluntatis atque propositi, eaque de causa colloquium esse Ratisbonae institutum: illud de decem millib. peditum, quos Ratisbonam sit adducturus ad comitia, nimis esse vanum. Quanquam si faceret, neque exemplo carere, quod Augustam Vindelicorum olim ita venerit, nec etiam ratione, quando quidem ad ipsum varia de rebus atque statu Germaniae nuntientur. Sed esse falsum rumorem: iam enim Caesarem esse paratum ad iter in Germaniam, et minimo cum comitatu proficisci, quod existimet, animum suum esse perspectum omnibus, et fore, vt nemo causam ipsi det, cur secus faciat. Archiepiscopum Coloniensem ipsum esse testem, quam benigne Caesar et clementer egerit, quam amanter ipsum in viam reuocarit. Licet enim grauiter sit accusatus, nihil tamen Caesarem in ipsum statuisse, quantum quidem salua licuit existimatione. Nuper etiam per Nauium admonuisse, vt desistat, et comitij Ratisbonensis decretum expectet. Nam certe nec aequum esse illius institutum, neque Caesarem decere, vt haec in eo ferat, de quibus ipsum humanissime iam commonefecerit. Se quidem vniuersae reipublicae, sed imprimis Germaniae, salua et prospera omnia precari.

Sub exitum Ianuarij mensis, Francofurti conueniunt Lantgrauius et Palatinus elector Fridericus, Augustam, multis ex locis, de Casaris et Pontificis apparatu [note: Seb. Schertelinus.] bellico certiores facti, Sebastianum Schertelinum, hominem militarem et ipsis addictum, miserant ad Palatinum atque Lantgrauium, qui de his rebus ipsos arcane doceret. Is igitur, cum vtrumque separatim conuenisset, effecit, vt deliberandi causa huc venirent ambo: et Palatinus quidem, Ottone Henrico patruele comitatus. Paucis diebus post, veniunt etiam eo legati Protestantium ex Gallia et Britannia, et Lantgrauio socijsque legationem renuntiant. Postridie qui fuit iiij. Februarrj dies, Lantgrauius discedit, et ad Archiepiscopum Moguntinum, nuper creatum, qui milliare vnum illinc aberat, proficiscitur, et inter alia rogat, vt in comitio Ratisbonensi consilia sua referat ad Germaniae tranquillitatem. Non multo post dimittitur Francofurti conuentus, et facto decreto, Protestantes, missis legatis ad Caesarem et ad clerum Coloniensem, intercedunt pro Archiepiscopo. Saxoniae dux Mauricius, etsi non erat eius foederis, legatum habebat Francofurti, Christophorum Carlebicium, ex nobilitate virum egregie doctum, qui dimisso conuentu, statim ad Caesarem proficiscitur. Erat tum in Geldria Caesar, ad eumque delatum antea fuerat, quasi Smalcaldici aduersus ipsum Francofurti coniurassent: [note: Protest. coniurationis insimulati.] neque deerant, qui, sicut dici solet, oleum adderent camino, et hos ordinum principumque conuentus ad ipsius contemptum pertinere dicerent. Nauius a Caesare missus fuit ad Coloniensem episcopum, vti dictum est: inde ad Moguntinum atque Palatinum venit, et in itinere cum Renardo comite Solmensi, homine militari et industrio, forte loquitur de praesenti rerum statu, dequerebus ad Caesarem delatis. Et cum Solmensis inuicem diceret, cuiusmodi de Caesare fama per Germaniam spargeretur, ille pernegat, necque Caesari vnquam in mentem venisse dicit. Sicenim esse pacis amantem, vt etiam suis postpositis rebus, ad Imperij conuentum iam sit iturus, neque se dubitare, quod si Lantgrauius ad ipsum veniat, quin amice tractetur, et omnino videri sibi consultum, vt veniat. Sicenim fore, quia forte Ratisbonam non sit iturus, vt se suosque purger, et de Caesaris animo coram cognoscat, et de republica sermonem conferat. Futurum etiam, vt omnis et suspitio tollatur et diffidentia, quae nata sit ex delationibus vtrinque: quod si colloquium expetat, recte facturum si paucis comitatus, bona fide veniat, et hoc ipso declaret, quantum Caesari tribuat atque fidat. Vbi Lantgrauius haec e Solmensi

[note: 1546.] cognouit, vigesimo Februarij die dat literas ad Nauium, et auertendae suspitionis [note: Lantgrauij ad Nauium literae.] causa quid Francofurti sit actum, partim exponit, deinde famam dicit excitatam fuisse de Caesare, quasi bellum pararet, et inter alios duces Alberto Marchioni Brandeburgico mandarit, vt circiter equites mille conducat, Solmensem autem, ipsius relatu, confirmare, vanum esse rumorem hunc: et quia Granuellanus etiam idem scribat, ipsis habiturum se potius fidem, quam ijs, quae vulgo disseminentur. Etenim se sociosque sperare, futurum vt a pactis et a decreto Spirensi Caesar minime recedat, praesertim cum causa, quamobrem aliter faciat, nulla subsit. Ad colloquium quod attinet, de quo Solmensis etiam ipsius verbis dixerit, non serecusare, sedcum socijs rem esse prius communicandam, e quibus etiam nonnullos adesse velit, perpaucos tamen. Ante diximus, quomodo Caesar colloquium [note: Colloquium doctorum Ratisbonae.] doctorum instituerit Ratisbonae, et sub initium Decembris omneis adesse iusserit: diem autem hunc post in Idus Decembris prorogauit. A Caesare missi venerunt Petrus Maluenda, Hispanus, Eberardus Billicus carmelita, Ioannes Hofmesterus, Augustinensis, Ioannes Coclaeus, theologi: Georgius Loxanus, Caspar Caltentalus, Georgius Ilsingerus, Bartholomaeus Latomus, auditores. Quorum Caesarauxerat numerum: nam antea bini tantum erant designati, sicut diximus. A Protestantibus venerunt, Bucerus, Brentius, Georgius Maior, Erardus Schnepfius, theologi: Volratus comes Vualdeccus, Balthasar Gultlingus, Laurentius Zochus iureconsultus, Georgius Vuolchaemerus, auditores. Ambrosius Pelargus Dominicanus aderat pontificijs extra ordinem, Ioannes Pistorius autem et Martinus Frechtus et Vitus Theodorus, Protestantibus. Ad Calendas Ianuarrj venit alter colloquij praeses, a Caesare constitutus, Mauricius Episcopus Eistetensis, et aliquot post diebus, Fridericus comes Furstembergius collega. xxviij. demum Ianuarij die fit initium, et praesides nonnulla praefati de suis personis, de onere sibi imposito, deque mora, Theologos hortantur, vt in te tam graui, tamque sancta, nihil affectibus tribuant, sed agant syncere, Deumque vereantur, et concordiam spectent. Suam deinde pollicentur operam, fidem et aequitatem. Postea recitant Caesaris esse mandatum, vt Protestantium Augustae quondam exhibita confessio, tractetur hoc in colloquio, tribus primis omissis dogmatis, de Trinitate, de verbi incarnatione, de peccato originis. Nam illa duo non habere controuersiam. Hoc vero postremum iam ante satis esse disceptatum. Reliqua vero doctrinae capita tractentur ordine, de iustificatione, de remissione peccatorum, de legis impletione, de fide, de bonis operibus, de merito, de sacramentis, de purgatorio, de suffragijs mortuorum, de veneratione et inuocatione Diuorum, de reliquijs, de statuis, de votis monasticis, de coelibatu sacerdotum, de delectu ciborum, de ferijs, de traditionib. Ecclesiasticis, de Ecclesia, de potestate clauium, de ordine hierarchico, de Romani pontificis, episcoporum et conciliorum authoritate. His rebus expositis, Protestantes, qui viderent quibuscum aduersarijs essent commissi, collocutionem omnem et acta describi petunt a tabellionibus, vt Caesaratque principes rem totam, et cuiusque partis argumenta et probationes intelligant. Praesides contra, nimis id fore prolixum, et satis esse, modo capita rerum annotentur praecipua. Deinde, nihil eorum quae agerentur efferendum esse dicunt, et tempus antemeridianum colloquio designant. A multa disceptatione conuenit, vt vtrinque bini sermonem omnem scripto mandent, vt acta reponantur incistam, nec vllicommunicentur, nisi reliquis praesentib. et silentio tegantur. Haec ita praesides permittunt modo Caesari placeat, a quo nullum eius rei mandatum habere se dicebant. Protestantes etiam eadem conditione recipiunt, sic tamen, vt ad suos principes renuntiare sibi liceat, quae scire ipsorum intersit, et quae sibi perscribi illi postularint. Eo constituto, Petrus Maluenda, theologus Parisiensis, incipit, et die quinto

[note: 1546.] Februarij mensis multa praefatus in laudem Caesaris, doctrinae caput quod est de [note: Maluenda tractat caput de iustificatione.] iustificatione, prolixe ad modum et more scholastico tractat. Bucerus autem interpellans dicebatid esse contra colloquij legem, et Caesaris praescriptum. In medio positam esse doctrinae ipsorum confessionem Augustanam: sumat ex eo libro [note: Buceri responsio.] caput de iustificatione, et si quid habeat, ordine refutet aut obijciat. Ille nihilominus pergit, et ita concludit, vt et libero arbitrio plurimum tribueret, et non fide tantum, sed et spe et charitate quoque diceret hominem iustificari. Postridie Bucerus ante annum quintum in colloquio Ratisbonae, dogma de iustificatione conciliatum fuisse demonstrat, et quid Caesar, quid reliqui principes ac ordines de eo tum statuerint, exponit, et hoc ipsum in acta referri petit. Deinde secutus ordinem a Caesare praescriptum, idem dogma repetit, et in quatuor capita diuidit, Hominem non iustificari coram Deo suis operibus aut meritis, gratis vero iustificari propter Christum, per fidem, cum et in gratiam se recipi, et peccata propter Christum sibi remitti credit: Christum sua morte pro peccatis nostris satisfecisse. Deum imputare fidem pro iustitia. Haec Scripturae testimonijs confirmat et explicat, et quid sibi cum Maluenda conueniat, quid minus, ostendit, et illius argumenta refellit. Maluendae successit carmelita Billicus, et cum alia quaedam a Bucero dicta, tum illud de iustificatione refutat, et conciliatum aliquando fuisse negat. Decimo tertio Februarij die, Maluenda Bucero respondet, et haectria concludit, Opera disponere ac praeparare ad iustificationem: charitatem esse formam iustitiae: iustificatorum opera consummare iustificationem, et mereri vitam aeternam. Cum de his rebus ageretur, ecce, decimo quinto Februarij die Caesaris adferuntur [note: Pflugius inter praesides admissus] literae. Iis mandat, vt inter praesides recipiatur Iulius Pflugius, Episcopus Numburgicus, vt ne collocutorum et auditorum numerus augeatur extra ordinarijs, vt non alij, quam quos praesides delegissent, tabelliones, acta describant, vt omnes iureiurando silentium promittant, nec vlli mortalium aliquid enuntient de rebus colloquij, prius quam ad Caesarem et Ordines Imperij relatum sit: vt ea de quibus conuenit, subscribantur ab vtrisque: controuersa vero, paucissimis verbis, et summis tantum sententijs vtriusque partis recitatis annotentur, et tabellionibus tradita seruentur. His ita commemoratis, Protestantes deliberandi spacium postulant, et altera die Martij, dato responso, de tertio praeside non sibi displicere dicunt, modo sui principes etiam probent: deinde, sua responsa nondum absoluta, sibi licere prosequi, et ilud de conciliatione Ratisbonensi superiori, in commentarios referri, et Ioannem Pistorium pro tabellione manere, et non multas quaestiones, inter disputandum, vno tempore confundi, sed aliam post aliam ordine tractari petunt. Illud autem de silentio tam arcto non se posse praestare dicunt, quod in mandatis habeant, vt suos de statu colloquij subinde certiores faciant. Hisce de rebus diu multumque disceptatum fuit, cum et Caesaris mandata sibi sequenda praesides, et a suorum principum iussis non se posse discedere, Protestantes inuicem dicerent. Itaque praesides quid illi peterent, ad Caesarem tandem perscribunt. Interim vero Saxoniae dux, qui conditiones colloquij non probaret, postquam de illis accepit, reuocat suos, vtrem omnem cognoscat. Illis ergo [note: Colloquium dissoluitur.] discedentibus, Bucerus etiam, vtacta Lantgrauio referret, die xx. Martij mensia abit. Tulerunt hoc impatienter ad modum praesides, et cum antea praesentes monuissent, vti manerent, iam nonnullis profectis, reliquos qui supererant, per epistolam, vt Caesaris rescriptum expectent, grauissimis verbis hortantur. Sed hi, quoniam collegae praecipui discesserint, non esse quod maneant, et sicontinuandum sit colloquium, non se de futuros in posterum esse docent. Pontificij post, editis libellis, acerbe criminantur eos, hanc ob causam: verum ijs copiose postea Bucerus respondet, et simul, quicquid de iustificatione hominis dici potest, amplissime tractat.

[note: 1546.] Protestantibus, deprecandi causa pro archiepiscopo Coloniensi missis ad Caesarem [note: Legati ad Caesarem pro Coloniensi.] adiunxerant se Palatini principis et Brandeburgensis electoris legati. Petitionis haec erat summa, vt ad caeteras religionis causas, hanc etiam Caesar referat, et institutam a clero actionem rescindat. Etenim, si qua vis ei fiat, non se posse illum negligere, significabant. Cum xxvi. die Feb. Caesar eos audisset Traiecti, per Nauium altera die Martijrespondet, Omnem se beneuolentiam ad hoc vsque tempus illi declarasse, et coram, deinde per legatos etiam admonuisse, vt erga clerum et reliquos ordines archiepiscopatus commode sese gereret ac tolerabiliter. Hoc enim alioquin ipsius esse officij. Sed illum, ersi spem magnam faceret, ac liberaliter promitteret, his omnibus neglectis, ita rem gessisse violenter, vt et totius prouinciae tuende, et suae etiam existimationis retinendae causa, necessario sibi fuerit adhibendum remedium, lene quidem illud atque legitimum, quo non sit vsus etiam, nisi tunc, cum frustra consumptis omnibus alijs consilijs, ille ne ad futurum quidem proxime conuentum vsque Ratisbonensem differre vellet, sed suis posthabitis mandatis, contemptim pergeret, fretus appellatione quadam friuola, quae neque sit a quoquam admissa, neque locum vllum habere possit. Etenim si huius adminiculo velit vti, aequum esse, vt interea quiescat, et suam atque ordinum Imperij cognitionem expectet. Cum autem id facere recusarit, occurrendum fuisse, et cur ita fecerit, causas habere se graues atque iustas: et si rem omnem sciant, non dubltare, quin idem sentiant, praesertim, cum ipsis constet, quam leniter atque mansuete semper egerit in communibus Imperij causis, et quanta sua interuenerit pro republica solicitudo. Veruntamen, boni sese consulere legationem hanc, quod ad pacem atque conciliationem religionis eam pertinere putet. Itaque si desistat archiepiscopus, et suis pareat mandatis, non esseque in se quisquam requirat, et proximis comitijs vsurum in eo se principum et ordinum consilio. Petere autem vt principes eo veniant, omni remota excusatione. Se quoque iam ad iter esse paratum, et licet impediatur valetudine, tamen vt finis aliquando [note: Gonzaga Insubriae praefectus.] controuersiae fiat, nullum recusare laborem atque molestiam. Per hos fere dies mortem obijt Alfonsus Daualus, Caesaris per Insubriam praesectus, in eiusque locumsuccedit Ferdinandus Gonzaga, Mantuanus, qui Siciliae prorex antea fuerat.

[note: Legati Pontificis in concilio Tridentino.] Concilium supra diximus ad Idus Martias anni superioris indictum fuisse, Tridenti. Legatos eo Pontifex misit Ioannem Mariam Montanum, Marcellum Ceruinum, Reginaldum Polum Britannum, cardinales. Venit etiam eo, sed non ad constitutum diem, missus a Caesare, Iacobus Mendoza, Hispanus: et cum in laudem Caesaris, deque illius erga concilium et ecclesiam Romanam praeclara voluntate multa dixisset, absentiam illius excusat, et operam suam atque studium ipsius nomine profitetur: et quod ab Hispanijs nondum venerint episcopi, quos Caesar euocarit, itineris tum interuallo tum difficultati tribuendum esse dicit. Fuit hoc durante comitio Vuormaciensi, de quo diximus. Legari cardinales ad haec respondent, Etsi de pietate Caesaris nunquam dubitarint, pergratam sibi fuisse tamen ipsius orationem: et cum Pontifex, verus Christi vicarius, et Apostolorum principis Petri successor, communicata re cum Caesare, concilium hoc indixerit, sanandae causa reipublicae, Germaniae praesertim, sperare se, Caesarem daturum operam, ne quid Vuormaciae statuatur de religione, sed vt ad concilium omnia referantur. Hoc enim ad ipsius gloriam et conscientiae quoque tranquillitatem imprimis pertinere. Si vero secusfiat, non Ecclesiae modo consuetudinem vetustam, sed ius quoque diuinum et humanum violari. Pessimum etiam exemplum introduci, et concilij dignitatem conuelli totam. Quod ad ipsum pertineat, gratam eius esse praesentiam atque personam. Cum ergo serius plerique venirent, nihil eo fuit actum anno, nisi quod mense Decembri, quem vulgo dicunt Aduentum, eo quod Christi diem natalem antecedit, monachi quidam orationes habebantad

[note: 1546.] patres, vt fieri consueuit. Pontifex etiam euulgato diplomate, bullam vocant indulgentiarum [note: Monachi declamatores.] ad Idus Decembris, eam huius esse temporis calamitatem dicit, propter inundantes haereses, vt quantumuis etiam operae, laboris atque solicitudinis pro republica sumat, vix tamen sibi satisfaciat ipse. Concilium ergo se [note: Bulla indulgentiarum.] denuntiasse, vt Ecclesiae vulnera sanentur, ab impijs haereticis inficta. Quia vero salus omnium in eo posita sit, deinde, vt concilij patres, aliorum precibus adiuti, Deo sint commendatiores, horatur in vniuersum omnes, vt e vestigio sese comparent ad poenitentiam, hortatur in vniuersum omnes, vt e vestigio sese comparent ad poenitentiam, delicta sua Sacerdoti confiteantur, ternis per hebdomadam diebus ieiunio corpus macerent, et ijsdem diebus adsint sacris supplicationibus, aut si per valetudinem non possint, in pauperes aiquid erogent, tenuiores autem precationem Dominicam subinde recitent, ac deinde coenam Domini percipiant. Obtemperantibus peccatorum veniam ac remissionem largitur, et episcopis omnibus, vt haec populo denuntient, mandat. Septima deinde lanuarij die, huius anni, cum auctior esset episcoporum numerus, fit initium concilij. [note: Legatorum Pontificis oratio.] Cumque in primarium templum venissent omnes, peracto sacro, legati cardinales, quos diximus, orationem habent de scripto ad patres, et tribus de causis [note: Initium concilij Tridentini.] agi concilium dicunt, vt haereses extirpentur, vt Ecclesiae disciplina restituatur, vt pax recuperetur. Praesentis autem calamitatis culpam in ordinem Ecclesiasticum debere transferri dicunt. Neminem enim esse qui suum faciat officium, et qui agrum Domini colat. Itaque natas esse haereses, tanquam vepres: ac licet nullam ipsi haeresim excitarint, tamen, quod non excoluerint agrum, quod non semina iecerint, quod enascentem zizaniam non euulserint, in eadem esse culpa circumspiciant ipsi, et suam quisque conscientiam consulat, an munus suum fecerit. Certe, quod proiecta sit omnis Ecclesiae disciplina, totum ipsis tribui oportere. Tertium malum esse. bellum. Hanc vero plagam a Deo suscitari et immitti propter neglectam religionem et disciplinam. Armis autem affligi rempublicam et Ecclesiam, non modo Turcicis et externis, verumetiam ciuilbus atque domesticis, dum vel ipsi reges belligerantur, vel illi, qui ab obedientia suorum pastorum defecerunt, ordinem omnem perturbant, et Ecclesiae bona diripiunt. His autem malis occasionem sese dedisse, quando per auariciam et ambitionem, pessima vitae exempla introduxerunt. Iustum igitur esse Dei iudicium, qui nunc ipsos ad hunc modum verberet: sed tamen multo mitiorem esse poenam, quam pro merito suo. Beatos quidem esse, qui propter iustitam patiuntur: se vero nihil eiusmodi posse praedicare, qui multo sint digni grauiori vindicta. Suum ergo quisque delictum agnoscant, et iram Dei mitigare studeant. Nisi enim agnoscant, emendationi nullum esse locum, et frustra concilium haberi, frustra quoque sancti Spiritus gratiam implorari. Magnum videlicet esse Dei beneficium, quod occasionem dedit inchoandi concilij, quo, sicut olim Hierosolyma, post diuturnam captiuitatem, sic Ecclesia, post longum et vehemens naufragium, [note: Esdrae et Nehemiae admonitio.] in portum delata, restauretur. Esdram, Nehemiam, caeterosque duces, vbi domum reuertissent, grauiter admonuisse populum Israeliticum, vt sua suorumque maiorum peccata professi, misericordiam Dei solicitarent. Hoc etiam ipsis imitandum esse exemplum. Extitisse tum temporis, qui restaurantes Hierosolymam ludaeos impedirent ac deriderent. Hac etiam aetate non defuturos, qui conentur idem, atque faciant. Sed constanter esse pergendum fiducia Christi, cuius mandatum et opus hîc agant. Et quia iudicis personam sustineant, prouidendum esse, ne quid dent affectibus, verum, vt ab ira, odio, amicitia vacui sint, nec in vllius hominis gratiam aliquid decernant, nullius etiam auribus atque cupiditati seuiant, sed soli Deo gloriam omnem ascribant. Omnes enim ordines a via deflexisse, nec esse quenquam ex omnibus, qui recte faciat. Deum ipsum et

[note: 1546.] Angelos intueri hunc coetum, nec vllius cogitationem occultam esse posse. Agant ergo syncere, et qui sunt a regibus atque principibus missi Episcopi, mandata quidem illorum procurent, sed tamen Deum imprimis reuereantur, nec odio vel fauori quicquam tribuant. Cum enim pacis causa conuentum sit, omnem [note: Decretum synodi Tridentinae.] oportere contentionem atque factionem abesse procul. Post hanc orationem recitatur decretum synodi, per Ioannem Fonssecam, episcopum Castrimarinum, Hispanum. Eo monentur omnes Christiani nominis vt vitam emendent, Deum metuant, saepe confiteantur delicta, frequenter adeant templa diuorum, et de pace publica Deum orent: episcopi autem et reliqua sacerdotes intenti sint precibus, et saltem septimo quoque die, qui Domino sacratus est, Missam peragant, et preces effundant pro Pontifice, pro Caesare, totaque republica, ieiunent etiam, et egenis benefaciant: in primario templo sacrum fiat singulis hebdomadis, die Iouis, in honorem sancti Spiritus, et sacrificij tempore sint omnes in Sacerdotem intenti, et a confabulationibus abstineant: sobrie quoque viuant episcopi, neque luxum vllum mensis adhibeant, et sermones omneis otiosos, atque leues defugiant, et ad eandem disciplinam suos assuefaciant, vt et sermone et vestitu et omni actione prae se ferant honestatem. Et quia synodus hoc potissimum spectet, vt depulsis errorum tenebris et haeresum, quae tot annos iam terris incubuerunt, veritatis lumen effulgeat, monentur omnes, docti cumprimis, vt diligenter secum ipsi considerent, qua potissimum via possit istud confici: in dicendis autem sententijs decretum concilij Toletani sequantur: agant modeste, [note: Secundus consessus synodi.] non clamose, non sint contentiosi nec obstinati, sed suauiter omnia et sedate pronuntient. Alter consessus fuit die iiij. Februarij mensis. Nihil hîc actum est, nisi quod simbolum fidei profitentur, et tertio consessui dies dicitur, ad octauum Aprilis diem. Nam plures aduentare, et esse iam in via dicebantur. Eos ergo putabant expectandos, vt tanto maior esset decretorum authoritas.

[note: Lutherus pacificator delectus.] Dum haec tridendi geruntur, Lutherus ad Comites Mansfedios proficiscitur, vocatus ab ijs, componendi causa dissidij, quod inter ipsos erat de finibus et haereditate. Non solebat ille quidem eiusmodi negotia tractare, et per omnem vitam suis tantum studijs vacauerat: sed quia natus erat Islebij, quod est Mansfeldiorum ditionis oppidum, non potuit hunc laborem et operam illis atque patriae non praestare. Prius quam Islebium perueniret, quod erat sub exitum Ianuarij, [note: Lutherus aegrotat.] valetudine vtebatur tenuiori, sed tamen et causam agebat, propter quam erat vocatus, et aliquoties in templo docebat, percepta quoque coena Domini. Decimo septimo vero Februarij die coepit aegrotare grauius ex pectore. Erant cum eo filij tres, Ioannes, Martinus, Paulus, et alij quidam familiares. In his etiam Iustus Ionas, Hallensis Ecclesiae minister: et quanquam erat imbecillior, prandit tamen [note: An in altera vita futura sit mutua cognitio.] cum reliquis atque coenauit. Inter coenandum varijs de rebus locutus, hoc etiam inter alia rogabat, Num in illa sempiterna vita simus aiter alterum recognituri? Cumque illi auerent ex ipso scire, Quid, inquit, accidit Adamo? Nunquam ille viderat Euam, sed cum eam formaret Deus, altissima quiete sopitus dormiebat. Expergefactus autem, cum illam videret, non rogat quae sit, aut vnde veniat, sed carnem esse de sua carne dicit, et os de suis ossibus. Qui vero sciebat istud? nimirum Spiritu sancto plenus, et vera Dei cognitione praeditus, ita pronuntiabat. Ad eundem modum, nos etiam in altera vita renouabimur per Christum, et parentes, vxores, liberos, et quicquid est, multo perfectius agnoscemus, quam tunc Euam Adamus cognouit. A coena, cum diuertisset precandi causa, sicuti consueit, coepit augeri dolor pectoris. Ibi monitu quorundam vsus est cornu monocerotis ex vino, post in minori lectulo hypocausti per vnam et alteram horam suauiter dormit. Cum euigilasset, in cubiculum ingreditur, et ad quietem iterum sese componit, et

[note: 1546.] salutatis amicis qui aderant, Orate, inquit, Deum, vt Euangelij doctrinam nobis conseruet. Pontifex enim et concilium Tridentinum dira moliuntur. Haec vbi dixit, facto silentio dormit aliquandiu, sed vrgente vi morbi post mediam noctem [note: Postrema Lutheri precatio.] excitatus queritur de pectoris angustia, et praesentiens iam instare vitae finem, his omnino verbis Deum implorat: Pater mi caelestis, Deus, Pater Domini nostri Iesu Christi, Deus omnis consolationis, ago tibi gratias, quod Filium tuum Iesum Christum mihi reuelasti: cui credidi, quem sum professus, quem amaui, quem celebraui, quem Pontifex Romanus et reliqua impiorum turba persequitur et afficit contumelia. Rogo te mi Domine Iesu Christe, suscipe animulam meam. Mi Pater caelestis, etiamsi diuellor ex hac vita, licet corpus hoc mihi sit iam [note: Lutheri placidus obitus.] deponendum, certô tamen scio, me tecum esse permansurum in sempiternum, neque posse me tuis ex manibus, a quoquam auelli. Non multo post eam precationem, vbi spiritum suum in manus Dei semel et iterum commendasset, tanquam dormiturus, paulatim e vita decedit, nullo cum corporis qui quidem animaduerti posset, cruciatu. Sic ergo mortuus est in patria sua, quam a multis annis non viderat, Februarij die xviij. maximo cum gemitu plurimorum. Mansfeldij quidem cupiebant illum suis in finibus, quod illinc originem haberet, sepeliri: sed iussu principis Electoris, Vuittembergam honorifice delatus, quinto post die [note: Natales Lutheri.] reconditur. Erat annorum circiter lxiij. Natus enim fuit anno salutis M. CCCC. LXXXIII. Nouembris die X. parentibus honestis atque laudatis, Ioanne et Margarita. Domi primas literas didicit, inde Magdeburgum missus et Isenacum, aequales omnes facile superabat. Post, Erfordiam venit, totumque se dialesticae dabat, atque philosophiae: et cum ibi fuisset aliquandiu, non conicijs parentibus atque propinquis, in Augustinense collegium sese dedit, et omne studium ad sacras literas applicabat, iuris atque legum relicta tractatione, quam ante susceperat. Porro, Vuittembergae recens erat instituta academia. Stupicius igitur, de quo libro primo diximus, cum eius rei curam haberet, Lutherum eo traducit, vt [note: Lutherus Romam missus.] Theologica doceret. Romam deinde missus fuit Lutherus, a sui ordinis sodalitio, vt litem, quae tum ibi pendebat, procuraret. Fuit hoc anno salutis, M. D. X. Domum reuersus, impulsu amicorum, insignia doctoratus accepit, subministrante [note: Facundia Lutheri in lingua Germanica.] sumptum Friderico duce. Quanta fuerit in eo vis, et copia dicendi, testantur librorum monumenta. Germanicam certe linguam et exornauit plurimum, et locupletauit, et primam in ea laudem obtinet, et ea vertit e Latino sermone, quae verti non posse putabantur: et significantissimis vtitur verbis, maximeque proprijs, et vnica voce rem nonnunquam ob oculos ponit. De Pontifice quodam in loco scribit, quemadmodum coenam Domini profanauerit et Missam applicari iusserit etiam pro mortuis: ait eum penetrasse cum sua Missa, non modo per omnes angulos totius orbis Christiani, verumetiam in purgatorium ipsum. Sed vtitur voce Germanica, quae tibi strepitum illum repraesentat, qualis excitari posset, si mortuorum ossa, certis locis et distincte composita, subito quis et magna vi concutiat ac impellat, aut globum in illa contorqueat. Animo fuit [note: Lutheri constantia inuincibilis.] prorsus inuicto. Quo primum tempore coepit docere de indulgentijs ignorabat, quo res ea pertineret, vt ipsemet fatetur, et hoc vnum agebat: ideoque demisse tum admodum ad Pontificem aliosque scribebat. Cum autem in Scripturae cognitione magis indies magisque proficeret, suamque doctrinam cum verbo Dei congruere iudicaret, omnem aduersariorum impetum et totius orbis odium fortissimo pectore sustinuit, et tanquam murus eheneus constitit immotus, omni contempto periculo. Cum a Clemente Caesar inauguratus Vindelicorum Augustae conuentus ageret, horrenda quaedam videbatur imminere tempestas, vt libro septimo demonstrauimus. Ipse autem et amicos priuatim et publice

[note: 1546.] consolabatur omneis, et Psalmum 46. huc accommodans, Firma nobis est, inquit, arx et probugnaculum, Deus. Ille vetus humani generis hostis, remotis nunc viribus agit, et omnis generis machinas adhibet. Nostra quidem est exigua potentia, neque tantum impetum diu sustinere possumus. Atqui pro nobis arma sumpsit et praeliatur heros ille, quem sibi Deus ipse delegit. Si rogas, quis ille sit, scias esse Christum Iesum, penes quem vt victoria sit atque triumphus, oportet. Quod etiamsi diabolis haec tota mundi fabrica redundaret, tamen non expauescimus, [note: Verbi victoria et triumphus.] et certissima fiducia laetum expectamus exitum. Quamlibet enim fremat et grassetur Satans, nihil tamen in nos efficiet: nam iudicatus est, ac solo verbo concidit omnis illius armatura. Verbum hoc aduersarij nobis non eripient, sed quantumuis inuiti relinquent. Versatur enim in castris acieque nostra Deus, qui suo Spiritu nos atque donis protegit. Si vitam, si bona, si liberos et vxorem auferant, patienter feras. Nam ipsis propterea nihil accedit, nobis autem est regnum paratum immortale. Psalmum hunc, ad tempus illud, moeroris et angustiae plenum accommodans, vt dixi, cum sermone populari vertisset, inflexa non nihil sententia, numeros etiam addidit et modulos, argumento valde conuenientes, et ad excitandum animum idoneos. Itaque nunc ab eo tempore frequens inter alios etiam Psalmos ille decantatur. Quod autem eiusmodi factum sit Augustae decretum eius ri culpam omnem, edito postea libro, transfert in Clementem septimum, eiusque legatum Campegium. Caesaris autem honorificam facit et praeclaram mentionem, cuius illi nomen et authoritatem obducant, ac innocentiam ei tribuit.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XVII.

Diazius cum Bucero profectus ad colloquium Ratisbonense fratri sui Alfonsi opera trucidatur. Lantgrauius a Caesare in colloquium admissus, quodnam Protestantes flagitauerint. Concilium exponit, et cum excusasset se non posse conuentui adesse, peramice discedit. Pontifex lata sententia contra Coloniensem archiepiscopum fulminat. Fama spargitur maximos fieri a Caesare, Ferdinando, et Pontifice bellicos apparatus contra Germaniam. Decreta fiunt a Tridentinis patribus. In eo consessu Petrus Danesius Galliae regis legatus orationem habet. Caesar astute ciuitates Germaniae, adeoque Heluetios sollicitat. Protestantes audito eius responso, armantur. Pacta foederis inter Caesarem et Pontificem exponuntur: Ille sic inflammatur ab isto velut flabello, vt relicto Turca impetum faciente, totus in Protestantes abripiatur. Capta arce Erebergo, et Danauerda oppido, Caesar publicis literis Saxonem, atque Lantgrauium proscribit. Pontificis exercitus in subsidium Caesari venit.

DE colloquio Ratisbonensi paulo supra dictum est. Profectus eo fuit cum Bucero, permissu senatus Argentinensis [note: Ioannes Diazius Hispanus.] Ioannes Diazius, Hispanus. Is multis annis Lutetiae Parisiorum dederat operam literis et Theologiae Sorbonicae: cum autem Lutheri libros et aliorum legisset, et indefesso studio sacram Scripturam euolueret, coepit ei doctrina illa sordere magis atque magis: et tandem, vt maiori cum fructu rem ageret, relicta Luteria, venit Geneuam, vbi Caluinus erat Ecclesiae minister. Ibi commoratus aliquandiu,

[note: 1546.] petit Argentinam: et quia magnam in eo doctrinam ac studium indefatigatum Bucerus animaduertit, aliquot post mensibus, colloquij causa Ratisbonam iturus, author Senatui fuit, vt eum sibi comitem darent sociumque laboris. Vbi Ratisbonam ergo mense Decembri venit, Petrum Maluendam, de quo diximus, [note: Maluendam adit Diazius.] quem Lutetiae nouerat, adit. Is velut obstupefactus, deplorat et queritur, quod ijs locis ipsum videret, et quidem in comitatu Protestantium, qui de vno Hispano, [note: Rari Hispani adhaerent Euangelio.] in ipsorum sententiam adducto magis sint triumphaturi, quam de millibus aliquot Germanorum. Itaque coepit admonere, vt sui nominis rationem habeat: neque tam foedam maculam sibi suaeque genti et familiae inurat. Diazius ad haec modeste respondet, commendata Protestantium doctrina, et tunc quidem ita discedit. Cumque post aliquot dies redijsset, vti conuenerat, Maluenda machinas omnes admouet, vt eum absterreat: deque Pontificis Romani potestate multa locutus, quam sit res grauis, illius excommunicatio, prolixe commemorat. Deinde, quia Caesar breui sit venturus, monet, ne illius expectet aduentum, qui forte sit ei futurus periculosus, verum obuiam proficiscatur, et ad sacrifici Caesarei pedes proiectus, veniam admissi criminis petat. In eo se fore ipsi adiutorem profitetur. Ad haec Diazius mascule et copiose respondet, et doctrinam Protestantium esse Prophetarum ac Apostolorum doctrinae consentaneam dicit, et Hispaniae patriae suae miseriam deplorat, quae tantis in tenebris versetur, et ipsum Maluendam atque socios, qui manifestam veritatem oppugnent, et Caesari malorum consiliorum sint authores, reprehendit, grauiterque monet, vt desistat: et ipsius consilium repudiat, et salutarem hanc doctrinam professurum se, beneficio Dei, neque capitis vllum recusare periculum, demonstrat. Maluenda vbi confirmatum vidit, Huc, inquit, frustra venisti: nihil enim hîc statuetur. Quod si publice prodesse volebas, vt quidem iactas, Tridentum ire oportuit. Post hunc congressum Diazius in posterum ab illo abstinet. Maluenda interim datis literis ad sacrificum Caesaris rem omnem exponit, et grauissimis verbis monet, vt nascenti malo statim [note: Marquina excusat Diazium.] occurrat. Cum hae literae redderentur, aderat Hispanus quidam Marquina, qui Roma nuper venerat. Is intellecta criminatione coepit excusare Diazium, quem familiariter nouisset. Paucis deinde post diebus domum redit, et Diazij fratri Alfonso iureconsulto Romae quid e sacrifico Caesaris audisset, recitat. Interim Diazius Ratisbona proficiscitur Nuburgum, quod est Ottonis Hërici Palatini principis oppidum, ad Danubium, xij. supra Ratisbonam milliaribus. Causa profectionis erat, vt cuiusdam libri, quem typographo Nuburgensi miserat excudendum [note: Alfonsus Diazij frater venit in Germ.] Bucerus, emendationi praeesset. Alfonsus frater, excitatus oratione Marquinae, forte etiam literis quorundam, statim accingitur ad iter, et celeri cursu, primum Augustam, deinde Ratisbonam venit: et vbi, quibus locis esset Diazius, cognouit, eo contendit, et admiranti causam aduentus tam subiti tamque insperati [note: Alfonsus proditorius animus.] commemorat. Post, eisdem prope rationibus et argumentis vtitur, quibus ante Maluenda, quem Ratisbonae conuenerat. Cum id frustra faceret, pollicetur annuos census e sacerdotijs, modo secum erat Romam. Cum ne id quidem succederet, interpositis aliquot diebus, victum se fatetur, et amare doctrinam Euangelij simulat, et illum, vt relicta Germania, quae viris doctis abundet, et ipsius opera non indigeat, secum in Italiam proficiscatur, vbi multis prodesse queat, hortatur. Venturus primo Tridentum: ibi multos esse magna eruditione viros et iudicio praeditos, quibus gratissima sit ipsius futura consuetudo: post, ituros Romam, Neapolim. Atque ita fore, cum ipso passim per Italiam multi rectius erunt instituti, per eam occasionem haec doctrina in Hispaniam quoque propagetur. Itaque rogat et obtestatur, vt in eo sibi morem gerat. Sumptum omnem et quicquid sit necessarium, ipse pollicetur. Diazius, magna perfusus laetitia, tum sibi tum illi

[note: 1546.] gratulatur, et missis Ratisbonam literis ad Bucerum et alios, consilium illorum exquirit. Ii rescribunt, et ne comitetur eum, monent. Asfonsus ergo deiectus ea spe rogat, vt saltem Augustam vsque Vindelicorum secum erat. Deum hoc agitur, venit Nuburgum Bucerus, domum rediturus, vt supra diximus, et ne pedem illinc efferat, horatur. Neque prius illinc ipse discedit, quam Alfonsus abijsset, quod fuit Martij die XXV. Sed pridie, quam abiret Alfonsus, fratrem humanissime compellat, hortatur ad constantiam, et se beatum esse praedicat, qui paucis diebus, ex ipsius colloquio tantum profecerit in vera Dei cognitione. Rogat, vt subinde sibi scribat, beneuolentiam omnem promittit, et recusanti, xiiij. aureos obtrudit: atque ita, profusis vtrinque lachrymis, discedit, et curru vectus, Augustam venit, [note: Alfonsus fratrem trucidaturus Nuburgum.] sex a Nuburgo milliaribus. Postridie, blandis verbis et largitione remoratus aurigam, vt ipsum anteuerteret, idem iter, vnde venerat, ingreditur, et in itinere comparata securi, quam a fabro lignario forte emerat, XXVIJ. die Martij prima luce Nuburgum venit, et equis ante portam relictis apud nuntium Augustanum, quem secum adduxerat in oppidum ingreditur, famulo sicario comitatus, et ad diuersorium fratris accedit. Famulus, ne statim agnosceretur, tabellarij vestem pileumque sumpserat, et praecedens ostium pulsat, deque Diazio rogat, ad quem literas habeat. Intromissus, ascendit: Alfonsus autem ad infimos gradus manet, obseruans, ne quis conatum impediret. Diazius expergefactus, cum a fratre nuntius adesse diceretur, prosilijs e cubili, et pallio solum tectus atque pileo nocturno, [note: Alfonsi carnifex Diazium mactat.] in proximum coenaculum egreditur. Mox adest ille cum literis, easque reddit. Vix dum illuxerat. Literarum haec erat sententia, Valde se solicitum esse de ipsius periculo. Caueat sibi diligenter a Maluenda et id genus alijs hostibus Euangelij. Dum ista legit Diazius, carnifex a tergo stans, occultatam sub veste securim totis viribus illi in capitis partem dexteram infligit adusque manubrium, sic, vt ille, subito perruptis omnibus organis cerebri, nullam ederet vocem. Percussor securim in vulnere difixam relinquit, et ilico descendens, cum hero parricida statim ex oppido properat. Ibi conscensis equis ante portam, cum incredibili celeritate Bothmaeum venissent, quod est inter Nuburgum et Augustam medio fere itinere, oppidulum acceptis equis recentibus, quos ibi reliquerat, Augustam petunt. Cubabat in eodem cubiculo, cum Diazio, Claudius Senarclaeus, adolescens nobilis, [note: Claud. Senarclaeus Diazij amicus.] Sabaudus. Caedes autem adeo fuit tacite facta, vt is nihil sentiret, nisi tunc primum, quando sicarius per gradus descendens edebat strepitum calcaribus. Ibi consurgens ille, cum in coenaculum venisset, miserum et acerbum offendit spectaculum. Huius tam horrendi sceleris et inauditi fama statim Nuburgi diuulgata fuit: et ex aulicis ministris nonnulli, qui Diazium amauerant, arreptis equis illos insequuntur: et cum Augustam venissent, neque reperirent, domum redire statuunt, re desperata. Sed ex ipsis quidam, aetate viribusque praestantior, Michael Herfferus, maxima celeritate pergit, et cum illi quodam in vico somnum capetent, ex itinere defatigati, praeuertit, ac citius quam ipsi, venit OEnipontem, et rem omnem magistratui recitat. Cumque non multo post etiam illi venissent, comprehensos cedis atque parricidij accusat, ei ad principem suum Ottonem Henricum datis literis, omnia perscribit, Princeps ea re cognita, binos suis consiliarios, Nuburgo iubet OEnipontem ire, qui causam agant. Hi Calend. Aprilis eo veniunt, vsi celeribus equis, et ne quis esset dubitationi locus, pileum nocturnum Diazij, securim adhuc cruentam ac sanguine respersam, et literas ad eum fratris adferunt Sed prius quam hi venissent, concessum Alfonso fuerat, vt nonnullis de suo statu scriberet. Aprilis die secundo, legati Nuburgici, cum adijssent magistratum, et rem omnem docuissent, vt supplicium sumatur de illis, aut si factum negent, vt subijciantur quaestioni, petunt. Ab ijs reijciuntur ad alios iudices. Cum eô ventum

[note: 1546.] est, reis dantur aduocati: per hos de die in diem rers ducitur: tandem actores iubentur [note: Caesaris pro parricidis literae.] accusationem exhibere Latine et Hispanice: postea Caesaris dicuntur super venisse literae, Ratisbonam euntis, quibus mandatum sit, vt ab actione desistant. Nam in comitijs velle ipsum, quid rei sit, cum fratre cognoscere. Cum aliud impetrari non posset, Otto Henricus et Palatinus elector ad senatu OEnipontanon postulant, vt res Nuburgum certa cautione mittant, vbi sit admissum parricidium: illi vero per literas Caesaris excusant. Quo tempore caedes facta fuit, Caesar Spiram venit, Ratisbonam iturus, cum in itinere Bipontij fuisset, quod est Vuolfgangi Palatini principi oppidum: eius vxor, Lantgrauij filia, tum erat puerpera. Caesar autem inuisit, et benignissime collocutus, in gynecaeum illius dona [note: Caesar inuisit filiam Lantgrauij.] distribuit. Ipsi vero dominae, quôd ea dignum munus non haberet ad manum, Spira deinde mittit, quo sub exitum Martij venerat.

Lantgrauius erat monitus, vti supra diximus, per Nauium, vt in via, cum Caesare, Ratisbonam eunte, congrederetur: idem ei Granuellanus, Februario mense nuntiauerat, cum esset Traiecti Caesar ad Mosam. Acceptis ergo fidei publicae [note: Lantgrauius venit ad Caesarem.] literis a Caesare, venit Spiram: venit etiam Palatinus elector, et Vuirtembergici principis legatus, Gulielmus Masbachus. Fuit hoc Martij die XXVIIJ. Lantgrauius itaque Caesarem adit, et priuatim cum eo per suum cancellarium locutus, vbi sui causam aduentus et occasionem exposuit, Non ex vno loco, nece Germania tantum, sed ab exteris etiam nuntiatur, ait, potentissime Caesar, te, impulsu Pontificis, in socios Augustanae confessionis male animarum esse: Rumor etiam spargitur, quasi Galliae regi persuaseris in actione pacis, vt in ijs multandis opem tibi ferat. Ad haec Turcam abs te solicitari de inducijs, vt eo commodius, quod propositum habes, perficias. Ideoque concilium indictum et inchoatum a Pontifice dicunt, vt factis illico decretis, executioni res mandetur: huic autem famae prope fidem facit, et nos vehementer mouet instituta lis aduersus episcopum Coliniensem, et mandatum illud graue, solicitantibus aduersarijs in ipsum editum. Et sane, quoniam in Galliae regem atque Turcam auxilia tibi tam liberaliter dedimus, maiora quoque facturi, sicut Spirae demonstratus fuit, quia plus etiam contulimus, quam maiores nostri facere consueuerunt, quia de pace, deque iure, rum Ratisbonae, tum Spirae, prolixe nobis cauisti: omnino praeter expectationem ista nobis accidunt. Speramus tame, fore, priusquam ex Imperij finibus excedas, vt religionem ex verbi Diuini praescripto, per nationis Germaniae concilium definiri facias. Et si forte componi dissidium non possit, tamen, quae Spirae promissa nobis pax fuit, vt eam integre seruare iubeas: ita quidem, vt nullius vel concilij vel Imperij conuentus decreto mutari possit aut etiam tolli. Caesar ad ea, per Nauium, Varios quidem ad se rumores allatos de ipsis, quasi molirentur aliquid, sed non habuisse fidem, praesertim, cum ipsius ad Nauium literas audisset recitari: multo minus nunc etiam illud credere. Quod de Galliae rege dixerit, eius nullum adferri posse documentum. Pacem intercedere sibi cum illo tantûm, nec aliud quicquam. Esse morem illius gentis, vt, temere multa saepe iactent: de inducijs Turcam ab se interpellatum, Germaniae causa potissimûm. Cum enim in plerisque comitijs de sumptus magnitudine querantur et populi tenuitate, viam hanc sibi visam esse cumprimis idoneam, vt per tempus induciarum, de belli ratione in illum suscipiendi, deque religionis compositione tractari possit. Nihil tamen adhuc esse definitum, et fore, vt cum fratre sermonem de eo conferat: concilium, quod multis nunc annis ab se flagitarint, maximo suo labore iam esse congregatum. Quicquid eius rei fecerit, optimo in rempublicam animo fecisse. Quod autem secus nonnulli forsan illud interpretentur, non recte fieri. Coloniensem amanter ab se tractatum esse, verum ne minimam quidem moram actioni suae voluisse interponere.

[note: 1546.] Qui suus sit apparatus aut cogitatio belli, coram ipsum videre. Praeter familiares atque domesticos in suo neminem esse comitatu, nullas etiam ab se cogi manus. Cur ipsum autem accersiuerit esse comitatu, nullas etiam ab se cogi manus. Cur ipsum autem accersiuerit causam esse, quod pacis eum esse studiosum existimet. Ideoque petere, vt quomodo religionem pacari, vel, quid a socijs obtineri posse putet, ostendat. Quod si iam in praesentia nolit, daturum se consiliarios, [note: Lantgrauius ad Caesarem.] quibuscum ea de re colloquatur. Ibi Lantgrauius ipse verba saciens, Ad Germaniae salutem, inquit, et ad retinendam inter te, Caesar, ac ordines omneis amicitiam, si quid conferre possem, nulli certe labri meo sim parciturus et hac imprimis de causa huc veni. Cuperem sane plures adesse socios, verum id propter temporis angustiam fieri non potuit. Saxoniae quidem elector longius abest, et Iacobus Sturmius veletudine impeditur. Credo equidem varia tibi esse delata: sed profecto sic res habet, vt ad Nauium scripsi. Nullum enim est nobis Francofurti contra te susceptum consilium, et id solum egimus, quomodo et in religione nostra permanere, et vim iniustam depellere possimus. De Galliae rege delatum ad nos fuit, quasi per Aureliani ducis affinitatem auxilia tibi rex aduersum nos promiserit. Quod de inducijs Turcam solicitares, mirati sunt homines prudentes, neque letrem subesse causam putabant, praesertim cum Galliae regem haberes pacatum. Nunc vero, quia reipublicae causa istud fieri dicis, equidem [note: Quale concilium flagitarint Protestan.] non habeo quod opponam. Iampridem enim opus habet, vt a sumptibus Germania recreetur. Concilium flagitauimus quidem, sed liberum, pium, inque Germania. Cur autem Tridentinum istud eo loco non habeamus, Vuormaciae tibi demonstrauimus abunde: nam exclusis idiotis, vti nos omneis vocant, episcopi et alij, qui sunt Pontifici iureiurando deuincti, decernendi potestatem ibi soli obtinent. Vt religionis componendae rationem aliquam ostendam, mihi sane non est integrum, absque sociorum interuentu, et vtrinque malam mihi gratiam esse paratam video: quo minus autem inter tuos atque me sermocinatio aliqua fiat, sine praeiudicio tamen, non recuso. Equidem in concilio non multum habeo positum spei, sed prouinciae Germaniae conuentum arbitror futurum non inutilem, Nam sententijs atque dogmate nimium adhuc a nobis reliqui populi dissident. In Germania vero sic est comparatum, eoque res deuenit, vt mutari non possit. Nihil [note: Pacis disturbatores monachi.] ergo potius est aut praestabilius, quam vt liberam permittas in ea religionem, sic tame, vt pacem omnes colant. Colloquium opinor optimo consilio institutum abs te Ratisbonae: sed ab ijs qui interfuerunt, accipio, monachos ibi quosdam esse virulentos, qui dogmata superioribus annis eodem loco conciliata, rursus in disputationem adducant, et vita quoque tam sint impuri, prorsus vt nihil ab ijs expectari possit. Coloniensis archiepiscopus hauddubie vir bonus est, et quicquid huius rei facit, ex officio sese facere arbitratur, praesertim cum Ratisbonensis comitij decretum? Ecclesiae reformationem ei mandet. Eam vero quam fieri potuit, moderatissime conscribi iussit, et necessaria tantum sustulit, et in sacris bonis minimum [note: Liber reformationis Colonien.] immutauit. Liber autem ille cum sacra Scriptura congruit, et habet veterum doctorum testimonia, Tertulliani, Augustini, Ambrosij, et aliorum qui proximiores aetati fuerunt Apostolorum. Si qua vis igitur ei propter hanc causam intentetur, id cautionis loco futurum sit alijs, qui multo plura mutarunt. Tum Caesar, Actionem Francofurtensem suo se loco relinquere: non se fidem ijs habuisse quae delata sint, neque sane causam dedisse quamobrem ita fiat. Nunc ipsius etiam sermone sibi amplius satisfieri. Concilium eo se procurasse, vt et reipublicae prodesset, et qui sunt ibi patres, vltro sese reformarent ipsi. Neque sui esse propositi, vt si quid ibi decretum sit, confessionis Augustanae socijs idcircô vis vlla fiat. Hac etiam ipsa de causa Ratisbonae colloquium institutum esse, cuius initium quidem fuerit egregium modo esset facta progressio. Coloniensem, etsi promiserat velle supersedere

[note: 1546.] atque differre, progredi nihilominus, et cogere homines ad suum institutum. Ratisbonae factum esse decretum, vt suas Ecclesias Episcopi reforment, non autem illis permissum, vt nouam fidem atque religionem introducant. Deinde et hoc additum vt emendationis formulam concipiant, et post in altero Imperij conuentu cognoscendam exhibeant. Illum Etiam Ecclesiae ministris atque pastoribus ordinarijs remotis, instituisse nouos: adhaec, impedire canonicorum facultates atque vectigalia, sibique partem aliquam ex ijs velle decidi, et acerbis edictis rem agere, sic quidem, vt patrocinium et opem suam implorante clero, necesse habuerit, pro suo munere, quod gerat, contrarijs mandatis illum coercere. Vt autem colloquium inter ipsum atque consiliarios, minime sit captiosum, sibi placere, Lantgrauius ad ea. Quôd ital sis in Germaniam meosque socios affectus; periucundum, inquit, est mihi, Caesar amplissime, Deumque precor, vt in eo perseueres, Ac sane, si qua vales ingenij praestantia rem omnem bene consideres, ac tecum perpendas ipse, quantas tibi tuisque regnis atque prouincijs commoditates adferat Germania: reperies nihil esse potius, quam vt te, suo praecipo magistratu, laetentur omnes ordines, et tu vicissim illis vtare beneuolis et officiosis. Nam certe, si Germaniam debilitari contingat, tuo sit hoc imprimis incommodo maximo futurum. Quae tua sit etiam de concilij decretis mens atque voluntas, percupide audiui. [note: Vt se res habent in Ecclesia nulla speranda reformatio.] Sed vt illa sua reforment ipsi, vereor vt id sperari possit. Etenim et Pontifici deuincti sunt, et soli decernunt: et quanquam emendatione cumprimis opus habent, tamen illam sibi minus vtilem, et prouentibus annuis detrimentosam esse vident. In colloquio Ratisbonae vereor vt recte ac ordine res geratur: nam et actionis exempla denegantur, et initio non fuerunt permissi nostris tabelliones atque scribae. De Coloniensi res habet, vt ante dixi, quia pastor est, cupit bonum atque salutare pabulum suis ouibus proponi: putat hoc sui officij Conscribi iussit igitur eius rei formulam: et qui tunc sunt eius aduersarij, fuerunt initio [note: Gropperus refuga.] reformationis auidi, Gropperus imprimis. Nunc, postquam eo ventum est recusant [note: Colonien. inscitiae traducitur.] et tergiuersantur. Hic Caesar interpellans, Ah, quid reformet, inquit, bonus ille vir. Latina vix tenuiter attigit. Per omnem vitam treis tantum Missas peregit, quarum ipse duas audiui: non tenet initia. Sed diligenter euoluit libros Germanicos, ait ille, et quod certo noui, religionem intelligit. Caesar inuicem, reformare, non est aliam inuehere fidem aut religionem. Nec ille fatetur, ait Lantgrauius, nouam ab se religionem esse receptam, sed veterem, illam, a Christo nobis relictam et Apostolis, redintegrari. Quod nonnullis Ecclesiae pastoribus remotis, praefecit alios ad ipsius curam istud pertinet. Nam si minister sit vel impurae vitae vel indoctus, episcopi certe est, illi summittere qui sit idoneus. Passim in ditionibus Episcoporum multae vacant Ecclesiae quod possum affirmare, destitutae pastoribus, vbi populus nulla neque doctrina pascitur, neque regitur disciplina, sed pecudum more vitam agit et barbaram et dissolutam. Quod cleri [note: Pop. barbaries ex doctrinae defectu.] facultates interpellat, hanc rationem habet, quoniam in bellum Turcicum et Gallicum auri vim maximam impendit. Est autem Imperij moris, vt magistratus hoc nomine suis pecuniam imperent. Nullam ergo reprehensionem istud meretur. Quod autem religionis hoc eum causa facere vulgo fertur, id ad ipsius inuidiam excogitarunt aduersarij. Postridie, apud Palatinum Electorem conueniunt [note: Lantgra. et aliorum colloquium.] Lantgrauius, Granuellanus, Nauius, Masbachus. Ibi Nauius initium sermonis facit, et hesterni colloquij cum Caesare partem aliquam recitat, et quamobrem iam conuentum sit, exponit, et quam sit concordiae Caesar cupidus, ostendit, et cum eo nomine colloquium esset institutum Ratisbonae, Theologos illinc abijsse dicit. Tum Lantgrauius de illorum ambitione sibi nihil adhuc constare: sed ad Saxonem atque perscriptum esse, quam incommdae sint ipsis propositae

[note: 1546.] conditiones, quando nec initio scribas adesse, nec actionis exemplum exhiberi, neque domum aliquid enuntiari praesides voluerunt. Audire etiam quam agant [note: Monachi vita et doctrina spurci.] immodeste monachi collocutores, qui et dogmata pridem ibi conciliata rescindant, et concordiae spem omnem adimant, et illaudatis vitae exemplis homines offendant. An idcirco sui discesserint, re desperata, nondum sibi esse compertum. Se quidem illos non reuocasse. Hunc sermonem Granuellanus excipit, et de Caesaris praeclara voluntate studioque pacis nonnulla praefatus, illud de colloquij conditionibus partim excusat: quod autem vetini sint domum aliquid nuntiare, Caesaris iniussu factum esse dicit. Ibi Lantgrauius vt ijs omissis ad rem praesentem veniatur, hortatus illud, ante annum secundum Spirae factum de pace, deque iure dicendo decretum, laudat, et pacificandae religioni prouinciae Germaniae concilium imprimis aptum esse docet: et quoniam Itali, Hispani, Galli, tantopere a Germanorum dogmate dissideant, generalis, vel, vt vocant, oecumenici concilij non magum vsum esse futurum censet. Verum vtcunque res cadat, et vt conciliatio nulla fieri possit, colendam tamen esse pacem, et Spirense decretum per Germaniam, vt si quis eam opprimere conetur infinita sint hominum trucidanda millia. Quod et maximo cum Caesaris detrimento, quem Germaniae vires auxerint, et aliarum gentium, quae nobis infestae sunt, Turcarum imprimis, laetitia summa futurum sit atque compendio. Spirense decretum, tempore fuit accommodatum, ait, Granuellanus, neque per Caesarem stetit, quo minus valere. Quis autem contra fecerit, non est obscurum: in priuatis nationum concilijs vitiorum est facta semper atque morum emendatio tantum, de fide autem atque religione, verbum nullum, Iam vero plena sunt omnia dissidijs sectis, quando de fide non idem sentiunt omnes. Ad discrepationem igitur hanc non Germani tantum, sed reliqui etiam omnes [note: Theologi morosi et obstinati.] populi Christiani nominis pertinent: theologi plerique sunt homines morosi, difficiles, obstinati, quibuscum expediti causa non possit. Adhibendi sunt igitur viri principes et optimates, et media quaedam est dogmatum inuenienda ratio. Ne vos quidem ipsi liberam permittitis religionem: nam qui diuersum sentiunt a vobis, carcere multantur atque pecunia. Cum vero concordiam Caesar imprimis expetat, non ei licet, quod impium sit, largiri. Nam si promiscue multitudini permittantur omnia, ne magistratus quidem in tuto sit futurus. Imprudenter facio, quod de tantis rebus, ait Lantgrauius, absentibus socijs verba facio. Veruntamen quia res non agitur captiose, pergam. Bono equidem animo Spirae factum illud a Caesare decretum arbitror, et cum aduersarij velle se tolerare illud tunc promiserint, non est quod iam reclament. Deinde, quia Caesari firma dedimus in Galliae regem auxilia, fore speramus, vt quod tunc et comprobatum fuit et sigillis obsignatum, minime violetur. Porro nationis concilium nihil est quod remorari debeat. Nam eandem, quam Apostoli, quam concilium Nicenum, quam Athanasius, fidem profitemur, et de summis atque praecipuis dogmatis conuenit nostris theologis. De coena Domini fuit quidem inter eos contentio: verum ea nunc est consopita. Nemo enim est, qui non fateatur ibi corpus atque sanguinem Christi vere percipi. Sunt Anabaptistae, sunt Dauidici, et nescio qui preterea: sed in hos animaduertimus. Non igitur opus est, vt exterae gentes etiam adsint, cum haec definientur. Quanquam, si veritatis cognitioni sese darent, optabile cum primis esset: vt media quaedam dogmata statuantur, et quidem a magnatibus, non admodum repugno: sed absque theologis illud vix posse fieri puto. Quod si pura Euangelij praedicatio, et integra coena Domini, et ministris Ecclesiae permittatur coniugium, vt Paphnutius olim in concilio suasit, stabiliri posse concordiam arbitror. Ad religionem nostram vbi vi cogantur homines, locum nullum scio:

[note: 1546.] diuersam quidem aut variam in eodem loco doctrinam non patimur, vim autem, nemini facimus, nec occidimus quenquam, neque spoliamus bonis. Quôd si vestris in finibus nostrae religionis homines essent inuiolati, suaque templa separatim haberent, ego sane, vt pro metantum loquar, idem vestris per meam ditionem atque fines permitterem. Sed quoniam id a vobis minime conceditur nos etiam aequabilem et eandem esse cupimus vbique doctrinam. Quod ergo de Spirensi decreto, deque Germaniae concilio dixi prius, idem nunc etiam optimum esse duco. Si quis omnium est, inquit Granuellanus, qui religionem amet, is profecto Caesar est, inque gratiam Pontificis ne tantillum quidem ab aequitate deflectet. Spirense quoque decretum, magna cum alterius partis, nec sine Pontificis etiam offensione, seruauit. Sed et Nauius et ego non mediocrem hoc nomine sustinemus inuidiam. In concilio nationis equidem nescio quis sit futurus iudex: nec enim eodem modo Scripturam intelligunt omnes. Et quoniam in colloquio parum videtur esse spei, rationes aliae profecto sunt inueniendae. Conciliata quidem aliqua sunt dogmata, sed rursus multa sunt adhuc controuersa: deinde conciliata plenius et amplius interpretatur Bucerus, quam res ipsa patitur. Quod si iam in eo permaneatur, qui sit tandem Imperij status futurus, facile iudicari potest. Pergratum est, ait Lantgrauius, quod Caesarem a Pontifice minime pendere [note: Pontifex a Caesare adduci debet ad officium.] dicis: atque vtinam ille Pontificem ad officium adducat. Episcopi Caesarem olim pro magistratu summo colebant: nunc autem illi iureiurando sunt deuincti Caesares. In omni disceptatione, iudicij summa merito defertur verbo Dei, quod minime est obscurum, modo sese mens hominum acconunodet. Nam et peccatum nobis ostendit, et ad poenitentiam vitaeque nos emendationem inuitat, et Christum nobis proponit, qui mundi peccata sustulit, in cuius etiam nomine Deus est inuocandus, vt Spiritum suum sanctum nobis largiatur. Haec nimirum fides atque doctrina semper extitit, et in Ecclesia Dei permansit, vti precatio Dominica et Symbolum Apostolorum, et multae praeterea cantiones, in Ecclesijs [note: Diuini verbi scopus.] vsitatae, de beneficio Christi, demonstrant. Neque vero considerandum hic est, quid maxima pars opinetur, sed quid verum sit. Nam et Hierosolymae, cum [note: Optima semper paucis placuerunt.] ex Apostolis atque discipulis plerique vellent gentes profanas, quibus erat annuntiatum Euangelium, circumcidi: Petrus tantum, et Paulus, et Iacobus atque Barnabas, contra senserunt, et errore commonstrato iugumillud legis abrogarunt. Quo quidem tempore, maxima pars eins conuentus, paucorum iudicio, quod rectum erat, cessit et obtemperauit. Nos quidem alijs populis minime praescribimus, verum id modo cupimus, vt Germanis inter se conueniat. De medijs rationibus vt agatur, ferre quidem possum, sic tamen, vt a Spirensi decreto non recedatur, quantum ad pacis atque iuris constitutionem pertinet: in caeteris autem videndum est, quid per verbum Dei statuere liceat, quid non: sed Palatinum etiam velim, propinquum et necessarium meum, quoniam is et plurimis interfuit comitijs, et res anteactas nouit, in medium aliquid afferre. Tum ille de Caesaris [note: Palatini sententia.] optima voluntate locutu, Ratisbonae colloquium recte fuisse inchoatum, et si repetatur, quaeque conciliata sunt dogmata, non disputentur amplius, putare se dicit de reliquis posse tolerabiliter conuenire. Concordiam, inquit Granuellanus, valde Caesar expetit, vt antea non semel dictum est. ea nisi constituatur, incommodo certe reipublicaefiet. Et quanquam ex Imperio ne tantillum quidem habet emolumenti Caesar, etsi valetudine quoque sit minus firma, tamen Germaniae causa, profectionem hanc suscepit. Cum Galliae rege vel cum alijs nihil habet occulti consilij, neque venit auxilia petiturus, verum vt in commune consulat omnibus. Cogent manus atque copias tum Gallus tum Britannus, quod valde suspectum est; deinde, propter mortem nurus habet quod in Hispanijs agat

[note: 1546.] Caesat, verum his omnibus postpositis, ad comitia tendit. Quod si nulli veniant eo principes, quid solus efficiat? Clamatur subinde et imploratur eius intercessio, neque tamen ad locum deliberationi constitutum venitur. Recte igitur erit, si tu Palatine, tuque Lantgrauie, qui facile estis primi, vos eo conferatis. Etiamsi forte non ita multum, ait Lantgrauius, ad Caesarem ex Imperio redit, tamen quod et in Turcam et Galliaeregem et in alios ei dantur auxilia, quod Imperij dignitas haec authoritatem ei summam ad caeteros reges conciliat, quod copias perpetuo [note: Vtilitas ad Caesarem ex Germania] conscribere, et exercitus maximos in Germania conficere potest, cum id caeteris non liceat, quanti id esse putabitur? Aduersarij multo magis quamnos clamant, neque tamen sanis coasilijs acquiescunt. Nos enim et decretum Spirense probauimus, et ante annum quintum Ratisbonae conciliata dogmata postulauimus in acta referri: colloquij etiam postremi rationes omneis aequas admisimus. Illi contra, nihil horum receperunt, nec ad vllas conditiones accedunt: imo, Vuormaciae, publica testificatione colloquium recusarunt. Iam, vt ego Ratisbonam me conferam, [note: Lantgrauius arbiter inter Saxoniae duces.] fieri certe non potest, propter sumptuum magnitudinem: est etiam litis aliquid electori Saxoniae cum Mauricio: quod cum ab vtriusque consiliarijs componi non possit, ad me reiectum est, et vt componatur, permagnirefert: legatos tamen ad comitium amplis cum mandatis mittam. Sic dimisso conuentu, Nauius, aliquot post horis redit ad Lantgrauium: ait, Caesari placere colloquium hodiernum, et vt Ratisbonam ipse veniat, iterum vrget, simul exquirit, an Caesarem eo die sub vesperum denuo conuenire velit. Non abnuit ille: cumque venisset per Nauium Caesar ei gratias agit, primum quod eo venerit, deinde, quod ipsum atque [note: Lantgrauio Caesar agit gratias.] Palatinum videat esse cupidos concordiae. Caeterum, collocutores existimare se Ratisbonam esse redituros. Id si non fiat, se rursum illos velle conscribere: sed interim petere vt ad comitium ipse veniat, si non initio, saltem ad exitum: se videlicet rebus omnibus posthabitis, in Germania totum nunc versari triennium, vt eam pacare possit. Ad ea Lantgrauius, De collocutorum abitu nihil sibi constitisse prius, et hodie primum audisse: causas etiam, cur id factum esse putet, recitasse: quod si iam ipse petat, suisque socijs visum fuerit, vt diuersae partis ijdem theologi reuertantur, suos etiam non emansuros. Vt autem ipse contendat eo, non sibi esse integrum, quod magnos in Brunsuicensi bello sumptus fecerit, quod filiam nu per elocarit, quod inter Saxoniae duces arbiter esse debeat, quod non nisi magno cum comitatu proficiscendum sit, quod a Brunsuicensis captiui socijs periculum suis suis finibus, per suam absentiam, incumbat. Tum Caesar, Sui minime esse consilij, vt ipsum vllo non necessario sumptu grauet, sed petere imprimis vt veniat, quod ipsius praesentiam actioni toti valde profuturam, et fore putet, vt et Saxones et alij sic excitentur, neque vero esse, quod ab Henrici socijs aliquid metuat: nec enim tantas illorum esse vires, et vt aliquid conentur, se tamen interuenturum, nec vt quietem publicam et otium aliquis interturbet, permissurum esse. Lantgrauius, repetitis iterum causis nihil se polliceri posse, legatos tamen ait missurum, qui paci studeant. Quod si autem per omnia morem ei gerere vel gratificari non possint, orare ne moleste ferat, sed cogitet, nulla id obstinatione vel malitia fieri, verum metu numinis diuini: nam et perbreuem ac incertam esse huius lucis vsuram, et de perpetuitate cogitandum esse. Caesar iterum de suo studio locutus, negotium illud Saxonicum differri posse. Veniat igitur, nec vlla re sese patiatur impediri: fore, vt praesens ipse consultor sit et author socijs, quo sese tractabiles praebeant, et vt commodum fiat actionis initium. Post haec Lantgrauius conquestus de nonnullis, quorum operasit vsus Henricus Brunsuicensis, rem omnem actam, et vt sit ille captus, breuiter exponit. et ab illis iniuriam sibi fieri Mauricioque dicit. Esse videlicet homines leues, et natos excitandis turbis: in his Frid. Spedium heri sibi nuntiasse,

[note: 1546.] quod si vellet audire, patefacturum, quae nunc agitentur occulta quaedam et artificiosa [note: Spedij futilitas.] consilia. Sed quod homini minime fidat, eius repudiato colloquio, nuntiasse, vt quae coram esset dicturus, praescripta sibi mittat. Cum hoc Lantgrauius diceret admodum Spedio Caesar succensuit. His ergo commutatis inter eos verbis, Lant [note: Lantgrauius vale dicit Caesari.] grauius, peramice dimissus a Caesare, discedit, Hedelbergam profectus, inde domum. Caesar autem recta contendit Ratisbonam: et illis ipsis fere diebus, nimirum ad Calendas Aprileis, legati Protestantium Vuormaciae conueniunt, de summa rei consulturi. Quia vero benigne Caesar Lantgrauium ab se dimiserat, illi acceptis a Lantgrauio literis, qui rem actam inter ea cum Saxone communicauerat, Aprilis die xxiiij. discedunt, vt Ratisbonae, quo proficiscendum erat alioquin ad comitia, de hisipsis rebus deliberent. Hoc in conuentu Rauesburgenses in Protestantium foedus venerunt.

Aprilis die viij. tertius fit Tridenti consessus patrum. Ibi veteris atque noui [note: Tertius consessus synodi Tridentinae.] Testamenti libri recitantur, et sacrosanctiesse iubentur, nulla ipsorum omissa particula: vetus autem et illa vulgata Bibliorum versio sola iubetur in templis atque scholis obtinere locum. Statuitur etiam ne quis ad suum captum atque sensum interpretetur sacram Scripturam: sed vt Ecclesiae consensum atque patrum in eo sequantur omnes. Adhaec librarijs, ne quid excudant aut distrahant, nisi de consensu praesulis ordinarij, mandatur. Deinde, ne quis ad ludicra, fabulosa, vana, vel ad superstitionem atque veneficia seu famosos etiam libellos vtatur sacrae Scripturaesen [note: Caesaris legati in synodo oratio.] tentijs atque locis edicitur, et futuro consessui dies ad xvij. Iunij diem designatur. Aderat tum Caesaris legatus, Franciscus Toletanus, et cum in Caesaris laudem multa dixisset, explicasset etiam, quam fuerit iucundus ille dies Caesari, quo concilium Pontifex inchoauit, Didaco Mendociae, qui febri correptus Venetias ad pristinam legationem redicrit, se datum esse collegam, demonstrat, et operam suam professus, Deum esse rogandum dicit, vt hanc Pontificis atque Caesaris consensionem, tam piam, tamque salutarem reipublicae perpetuam esse velit, quo videlicet emendatis vitijs, et noxijs herbis reuulsis, pristinam suam culturam ager Domini recipiat. Ad vndecimum Aprilis diem, Pontifex, per Hieronymum Franchum, [note: Pontificis ad Curiensem et Sedunensem literae.] quem tunc in Heluctios remittebat, dat literas ad Sedunensem et Curiensem episcopos, et quosdam ijs locis abbates: totius orbis Christiani proceres Ecclesiasticos ad concilium generale Tridentinum ab se vocatos: aequum autem esse, vt ipsi, qui Ecclesiam Helueticam repraesentant, imprimis eo veniant. Nam eius nationis populum valde sibi prae caeteris esse charum, quod sint tanquam peculiares filij sedis Apostolicae, et libertaris Ecclesiasticae defensores. Venisse iam Tridentum valde frequentes Episcopos, ex Italia, Gallijs, Hispania, et augescere quotidie numerum. Itaque non esse decorum ipsis qui sint vicini, longinquiores praeuertisse. Gentem ipsorum esse non parua sui parte contaminatam haeresibus, eoque magis indigere concilio. Tarditatem igituristam diligentia nunc resarciant, et mox eo se conferant, omni postposita mora, nisi poenam legibus praescriptam, et neglectiofficij neque praestitae obedientiae crimen incurrere velint: quam quidem obedientiam per iusiurandum sibi promiserint. Caetera dicturum esse legatum, et orare, vt ei fidem habeant.

[note: Coloniensis archiepiscopi a Papa excommunicatus.] Clerus et academia Coloniensis litem suam aduersus Archiepiscopum magno studio Romae exercebant. Itaque Pontifex, Aprilis die xvi. lata sententia, illum, quod suae sallitis immemor, contra regulas et doctrinam Ecclesiasticam, et Apostolorum traditiones, contra Christianae religionis consuetos in Ecclesia ritus atque caeremonias, contra Leonis decimi censuram, aduersus Lutherum atque socios editam, non vno modo peccarit, ab Ecclesiae communione submouet, et Archiepisco patu caeterisque sacerdotijs omnibus et priuilegijs et facultatibus priuat, et

[note: 1546.] ipsius ditionis populo mandat in vniuersum, ne deinceps eipareant: iusiurandum etiam, quo sint ei deuincti, remittit, eique silentium imponit, et vt sumptum litis aduersae parti restituat, edicit. Erantadiuncti Coloniensibus, Leodinus et Vtricensis episcopus, et academia Louaniensis. Ea sententia Romae post excusa fuit typis, Augusto mense.

[note: Caesaris Ratisbonam aduentus.] Caesar, vbi Ratisbonam venit, et e praesidum colloquij sermone cognouit de re tota, molestissime tulit theologorum abitionem, et dimissis in Germaniam literis, admodum de eo queritur, et principes, vt ipsi veniant, grauissimis verbis hortatur. A Protestantibus legati solum venerum: aderantautem Mauricius, Ericus Brunsuicensis, Ioannes et Albertus Brandeburgicus, Tridentinus, Augustanus, Bambergicus, Vuireiburgensis, Passauiensis, Hildessemius, episcopi. Sub exirum Maij Ferdinandus quoque rex eo venit. Altera die Iunij Protestantes adeunt [note: Caedes Diazij inulta manet.] Caesarem, quaeruntur de caede Diazij, et de parricida, supplicium sumi postulant. Caesar cum fratre deliberaturum sese. Ferdinandus etiam interpellatus, eodem modo respondet. Protestantibus aderant Palatini, Colonienses, Monasterienses, Noribergici, Ratisbonenses ac Norlingenses legati. Tertio post die Caesar conuocat omneis ordines et indicti causam conuentus exponit, Ipsis constare, quemadmodum Imperij causae, longe sane grauissimae, comitio superiori Vuormaciae, propter plurimorum absentiam expediri non potuerint. Ad hunc itaque conuentum rem fuisse dilatam. Quo minus autem ad constitutum diem, Nonas Ianuarij mensis, ipse venerit, factum esse partim ob infirmam valetudinem, partim quod colloquium esset inchoatum opinione tardius. Habuisse quoque rationem temporis et hyemis asperrimae, nec ipsos vllo non necessario sumptu voluisse grauare. Et quanquam domisatis esset quod ageret, tamen ingressum iter, omnium primum huc venisse. Quod sane praeter expectationem sibi prorsus acciderit: nam exemplo suo debuisse reliquos etiam priuatis negotijs antetulisse rempublicam. Confidere autem, fore, vt qui valetudine non sunt impediti, veniant etiamnum, reliqui vero legatos mittant cum plenis mandatis. Porro, Vuormaciae fuisse designatum colloquium doctorum, cuius quidem sit factum initium, et omnino putasse futurum, vt postquam ipse caeterique Principes huc venissent, et collocutores reperirent huic rei vacantes, et quid inter ipsos actum esset, cognoscerent. Nunc autem scire ipsos, atque videre, quemadmodum absque fructu sit disselutum et abruptum colloquium. Cum autem ipse vehementer cupiat pacare Germaniam, dissidio sublato religionis, petere, vt quid amplius in eo faciundum esse putent, sibi communicent, vt pro suo munere officioque statuere demum aliquid vtiliter possit. Ad haec, quoniam Imperij summa necessitas postulet, vt Camerae iudicium restituatur, et vero, quemadmodum id fieri debeat, legibus iam antea cautum sit, postulare, vt qui eius rei ius habeant, exhibeant ac repraesentent assessores, et impensam omnem faciant: nequese, qui maximum Imperij causa sumptum sustineat, praeterea grauent. Nam vt legibus atque iudicio careat Germania, rem esse et illaudati exem pli, nec vllo modo posse excusari. Deliberationem etiam de inferendo Turcis bello, in hoc tempus esse reiectam: sed anno superiori Galliae regem sibi nuntiasse, de inducijs impetrandis esse spem, ad eamque rem procurandam suum studium et operam esse pollicitum. Et quia non ita pridem auxilia sibi dederint ordines, annona quoque multis in locis non respondeat expectationi, visum sibi fuisse, Germaniam esse nonnihil recreandam, vt cum opus erit, tolerare sumptum possit: itaque per intercessionem Galliae regisegisse cum Turca, et vnius anni pactas esse inducias. Cum aute illae iam ad finem Octobris exeant, et alioqui non vno modo violentur, sicut a Ferdinando rege fratre accipiat, et qui sit futurus euentus, non constet, omnino se arbitrari, futurum, vt cum res

[note: 1546.] ita poscet, illud quod de auxilijs antea pollicitisunt, praestent. Se vicissim, quod ad tutandum Imperium pertineat, nihil non esse collaturum et opis et consilij. [note: Diuisio inter Electores.] Solent Electores communicare consilia: sed hoc tempore Moguntini et Treuirenses legati secessionem faciunt a Coloniensibus, Palatinis Saxonicis, Brandeburgicis, et ad Pontificios transeunt, et re deliberata, concilium Tridentinum approbant, et Caesarem, vtillud tueatur, et Protestantibus persuadeat, hortantur, quo nimirum et eo veniant, et synodis decretis atque cognitioni se submittant. Protestantes vero Caesarem orant, vt firmam pacem et aequabile ius constituat, vt religionem legitimo Germaniae concilio vel Imperij conuentui, vel colloquio doctorum, certis legibus instituendo permittat. Tridentinum etiam hoc concilium non illud esse, quod in Imperij conuentibus decretum sit atque prormissum, demonstrant. Dum his de rebus deliberatur, ecce, fama spargitur, a Caesare et Ferdinando [note: Fama belli in Pro testantes.] et Pontifice maximos fieri bellicos apparatus. Nam quia pacem Galliae rex cum Caesare colebat, et inducias in huncannum Turca largitus erat, idoneum hoc videbatur esse reigerendae tempus. Episcopi quidem et sacrificus Caesaris magnum interalios huc attulisse momentum dicuntur, a Pontifice nimirum subornati. Cum ergo belligerari Caesar omnino constitiusset, nona die lunij Tridentinum cardinalem celerrimo cursu Romam mittit cum mandatis ad Pontificem, auxilia promissa conquirendi causa. Biduo post, centuriones omneis, tribunos atque duces cum pecunia dimittit, vt e vestigio delectus habeant. Burensi comiti Maximisiano iam ante mandauerat, vt quantas omnino posset equitum peditum que copias, per inferiorem Germaniam conduceret. Albertum etiam et Ioannem Brandeburgicum et ordinis Germanici magistrum, Vuolfgangum, iubet conscribere equitatum. Nam duo illi, quanquam erant religionis, et Ioannes quidem etiam foederis Protestantium, tamen, quod Caesar, non propter religionem, sed quorundam rebellionis vlciscendae causa bellum suscipi diceret, suam illi operam addixerant: et erat Ioannes Henrici Brunsuicensis captiui gener, vt saepe diximus. His rebus commoti, deque communi Germaniae periculo soliciti Protestantium legati, reliquos Imperij ordines, vt Caesarem vna secum adeant, belli deprecandi causa, rogant: verum id frustra fuit: imprimis autem Moguntini recusabant [note: Lantgrauij sagacitas.] et Treuirenses. Lantgrauius, qui diligentissime peruestigaret ornnia, subinde missis Ratisbonam literis, quid comperisset, et quid diuersis ex locis ad se delatum esset, nuntiabat, et vt equitum cohortes aliquot, iam ante propter belli suspiconem conductae, retinerentur amplius, et nouae conscriberentur, monebat. Illi vero, quod Caesaris postulata nihil hostile, sed summam lenitatem studiumque pacis praese ferrent, nullum eo quidem anno bellum esse futurum putabant. Cum autem ipsares declararet non esse vanum rumorem, cum iam non in Germania tantum, sed per Italiam manus cogerentur, Hispanorum etiam aduentarent copiae, Iunij die xvi. Caesarem adeunt, et quia plena sint omnia motibus bellicis, num ipsius haec fiant imperio, sciscitantur: cum enim neec in Turcam, nec in externum vllum principem aliquid ipsum moliri fama sit, mirari quorsum iste pertineat apparatus. Aderant eis Coloniensis ac Palatini legati. Caesar ad ea per Nauium, Qua charitate sit Germaniam complexus, inde ab inito magistratu, et quam fuerit perpetuo studiosus pacis, nihil opus esse recitare: nunc etiam eiusdem se voluntatis esse, nec aliud habere sibi propositum quam vt concilientur ordines, et pax atque ius per Imperium valeant. In eo qui sibi paruerint, eos omnem ad se beneuolentiam expectare iubet, qui secus facient, in hos pro iure et authoritate sua sibi agendum [note: Caesaris literae ad ciuitates Protest.] esse dicit. Postridie datis literis ad plerasque ciuitates foederis Protestantium, inprimis ad Argentinenses, Noribergicos, Augustanos, Vlmenses, Non dubito, quin vobis, inquit, abunde constet, quam chara mihi semper fuerit Germania,

[note: 1546.] communis omnium patria, quantos etiam subierim labores, et sumptus fecerim, non absque regnorum meorum maximo dispendio, vt graue illud et periculosum religionis dissidium componeretur. Qua quidem in re nullum meum captaui priuatum emolumentum, sed id semper operam dedi, vt sublatis offensionibus, pace Germania frueretur. Hoc enim decreta testificantur, a me subinde renouatae tametsi quidam secus haec interpretantur, et falso mihi diuersum attribuunt. In hac etiam ea reipublicae administratione, ciuitatum salus mihi semper curae fuit, ne videlicet a quibusdam opprimerentur, qui datam occasionem atque facultatem eius rei perficiendae non erant neglecturi. Quod etiam vox ex rebus anteactis, [note: Artes Caesaris.] pro vestr prudentia non semel animaduertisse puto. Iam licet a quibusdam varia saepe tentata sint in vestrum et reliquorum ordinum et meum quoque detrimentum: tamen, quod ea sine maiori aliquo motu colligere non possem, toleraui spe quadam bona, fore, vt huius meae lenitudinis fructum aliquando perciperem, vtilem reipublicae. Quod sane futurum erat, nisi quidam occultis et miris artibus conciliationem impediuissent: non eo certe, quod religionem ament aut gloriam Dei spectent, sed vt obducta quadam specie pietatis, qua suam nequitiam tegunt, reliquos ordines opprimant, eorumque facultates in suam potestatem redigant. Nam et quorundam bona iam occuparunt, et per vim adhuc detinent, magna certe cum iniuria plurimorum. Et cum eo rem deduxerint, vt sublatis iudicijs, nihil amplius metuant, nunc etiam hunc meum, quo fungor, magistratum non vno modo petunt, et temerarie conuellunt, eo consilio nimirum, vt ordines Imperij, maxime vero ciuitates, partim vi, partim insidiosis rationib. subigant. Cuius quidem rei fidem mihi faciunt sermones ipsorum, quando iactant, vt quidem ad me defertur a side mihi faciunt sermones ipsorum, quando iactant, vt quidem ad me defertur a fide dignis, et minime etiam, se mihi vim facturos atque bellum. Testantur idem tot illorum ficti, seditiosi, famosi libelli atque picturae, quas edunt, vt turbas excitent, et in me populum accendant. Itaque spem nullam habere possum, fore, vt patientia et lenitate mea victi redeant ad sanitatem aliquando, et ab insolentia sua desistant. Nam adhuc quidem adeo nihil hac ratione profeci, tot nunc annis, vt non solum non facti sint meliores, verumetiam seipsis deteriores et obstinati magis, magisque rebelles ac temerarij. Quae sane res ad interitum reipublicae pertinet, ac nisi remedium adhibeatur, futurum est, vt e sua prisca libertate Germania grauissimam in seruitutem atque tyrannidem adducatur. Id vero tolerare diutius atque pati, nec mihi licet, nec vllo modo, si ferrem, excusari posset. Vt ergo dignitas mihi mea conseruetur, vt pax atque ius in suo gradu consistant, vt imminens periculum ab Imperio depellatur et a vestro capite, reipublicae perturbatores illos ad officium adducere, et Germaniam suo nitori atque libertati restituere constitui. Quod quidem institutum meum vobis putaui denuntiandum, vt ne fidem habeatis ijs qui forte spargent aliud esse mei consilij. Nam sancte vobis confirmo, non aliud me spectare quam hoc ipsum, quod iam exposui. Quapropter etiam confido vos mihi non esse defuturos, vt et illorum reprimatur audacia, et vestra vobis dignitas recuperetur. Id si feceritis, omnem a me beneuolentiam vos expectare iubeo. Quod quidem amplius declarabo, si quis a vobis a me veniat eius rei legatus. In eandem fere sententiam ad Vuirtembergicum quoque principem scripsit. Eodem die, quo fuerunt haec perscripta, Granuellanus atque Nauius ad se vocant earum quas dixi, ciuitatum legatos, et ad singulos separatim in eundem prope modum locuti, bellum hoc non aduersum ciuitates, verum in quosdam parari dicunt, rebelles, qui laesae maiestatis crimen admiserint, qui Caesaris authoritatem violarint, qui principum aliquot et episcoporum facultates occuparint, qui per occasionem ne ciuitatibus quidem sint parcituri. Fidem igitur et officium Caesari praestent, nec aduersarijs opem ferant, vt ne Caesar causam

[note: 1546.] habeat offensionis ipsos, quibus bene velit. Scribant autem haec suis quamprimum, et hortentur vt in officio permaneant. Caesarem quoque scripturum illis et missurum etiam legatos.

Eodem die Tridenti statuitur vt in eorum qui vulgo Canonici dicuntur, et [note: Statutum Tridentinum.] Monachorum collegijs, theologica praelectio cuipiam demandetur, ad eamque rem sacerdotium aliquod loco stipendij designetur. Ad legendi vero munus nemo recipiatur, nisi de cuius eruditione, moribus atque vita compertum habeat Episcipus aut Abbas. Et quoniam Euangelij praedicatio non minus necessaria sit, quam ipsa lectio, iubentur Episcopi et quicunque alij proceres Ecclesiarum docere populum, aut si legitime impediantur, substituere qui faciant. Archipresbyteris etiam atque populi pastoribus mandatur, vt saltem septimo quoque die, qui Domino sacratus est, denuntient hominibus, quae cognitu necessaria sunt ad salutem, hortentur eos ad virtutem, et a vitijs deterreant: negligentibus constituitur poena: simul admonentur Episcopi, diligenter cognoscant, quid quisque doceat: et si forte disseminentur haereses ac opiniones absurdae, remedium legibus praescriptum [note: Decretum synodi de peccato originis.] adhibeant. Post, fiunt decreta de peccato, quod vocant originis, et culpam eius omnem tolli dicunt per Baptismum: manere quidem in baptisatis fomitem peccati, seu concupiscentiam, et licet hanc Paulus aliquando peccatum vocet, hoc tamen eo fieri, non quod reuera sit et proprie peccatum, sed quod ad peccatum inclinet. Hoc autem decreto non comprehendi virginem Mariam, et obseruandum esse, quod in eo quondam statuit Sixtus Pontifex eius nominis quartus. Proximo deinde consessui dies dicitur ad XIX. Iulij diem. Porro, Sixtus quartus anno sui pontificatus xiij. decretum fecit, quo sacris interdicit illis, tanquam haereticis, qui virginem Mariam in peccato fuisse conceptam originali, quod vocant, et eius conceptionis memoriae consecratum diem ab ecclesia Romana, non esse celebrandum, docent. Decretum hoc extat in ea iuris Pontificij parte, quam dicunt Extrauagantem. In hoc, quem diximus, consessu, Galliae regis legatus, Petrus [note: Danesij oratio in synodo.] Danesius, orationem habet, et de Galliae regum in ecclesiam Romanam meritis atque pietate multa locutus, inde a Clodoueo rege ducto initio, Franciscum regem ab his maioribus profectum, nullo genere officij inferiorem illis esse docet, qui perpetua quadam amicitia coniunctus fuerit Leoni, Adriano, Clementi, et iam Paulo iij. Pontifici maximo, qui in ista religionis iactatione atque tempestate diligenter cauerit, ne qua fieret suos intra fines mutatio, propterea quod penes Ecclesiam totius rei iudicium esse vellet. Etenim, etsi natura sit clementissimus, tamen grauissimas poenas ijs denuntiasse, qui priuata quadam temeritate, statum auderent Ecclesiae conuellere: qua quidem diligentia et seueritate sit hoc consecutus, vt Galliam totam ipsis iam tradat pacatam. Nihil enim in ea nouum esse, nihil alienum, nihil quod non ex veteri more ac disciplina sit introductum: et cum imprimis vtile reipublicae semper existimarit, esse vnum in ecclesia Pontificem Romanum, vt Petri successorem, ad quem caeteri, velut ad caput, omnia sua referant, semper illi fuisse curae, vt hic magistratus principem locum obtineret. Ac licet [note: De Angliae rege intelligit.] magnis saepe propositis conditionibus solicitatus sit, vt diuersum ageret, vt editum ab altero quodam exemplum sequeretur, nunquam tamen ab instituto potuisse dimoueri: et indicto nuper concilio, cum Patres aliquot eo conuenisse audiret, ilico suis aliquot delectis Episcopis, vt huc contenderent, mandasse. Cumque deinde consessibus aliquot habitis, decreta quaedam essent facta, inque Galliam perlata, sibi et collegis dedisse negotium, vt huc profecti, quid sit ipsius voluntatis, [note: Regis Galliaee postulata.] exponerent. Primum igitur hoc esse postulatum, vt semel in vniuersum constituant, quid in religione sequendum sit atque credendum. Deinde vt personis Ecclesiasticis vitae morumque disciplinam acerrimam praescribant. Quicquid decreuerint,

[note: 1546.] fore, vt illius mandatu per omnem Galliam obseruetur. Adhaec, qui aGalliae regum maxima sint in Ecclesiam Romanam merita, ne patiantur quicquam eorum imminui vel mutari, quorum possessionem Galliae reges habuerunt inde a Ludouico pio Caroli magni filio. Postremo, vt Gallicanis omnibus Ecclesijs, quarum ipse tutelam habeat, a maioribus relictam atque commendatam, sua iura omnia, priuilegia et immunitates confirment. Cum ijs literis, quas paulo supra recitauimus, et amplioribus mandatis, Argentoratum venit a Caesare, Lazarus Schuendius, Iunij die xxiiij. cum ex itinere caeteros, de quibus ante dixi, conuenisset. Senatus [note: Argentinensium ad Caesarem responsio.] autem, eo dimisso, Caesari non multo post rescribit, et quod Lazaro non statim responderint, factum esse dicunt rei propositae difficultate, quae non ad se tantum, sed ad alios quoque pertineat: iam, quod de sua in Germaniam voluntate dicat, habere se permagnam gratiam, et orare, vt in ea permaneat, nec ad ciuile bellum incitari se patiatur. Quod praeterea queratur de nonnullis, qui suum non faciunt officium, neque fidem et obedientiam praestant, magno se cum dolore legisse: sperare tamen suae religionis neminem esse tanti criminis affinem. Neque enim per nos, inquiunt, stetit quo minus conciliata sit religio: et ante annum quintum, in comitio Ratisbonae, cum de quibusdam dogmatis conuenisset, tuque, Caesar, ad ordines retulisses, placeretne decretum fieri de recipiendis illis atque sanciendis, meministi, quemadmodum et nos et alij complures tum assensi fuimus. Quod sane conciliationis optimum erat futurum initium: sed alij quidam, monitu atque suasu Pontificis, recusarunt, et Romam omnia reiecerunt. In alijs deinde comitijs nihilo plus actum est, impedientibus aduersarijs, qui quidem et ante annum, Vuormaciae, non modo non approbarunt colloquium abs te institutum, sed singula quoque verba decreti, quae huc pertinerent, dispunxerunt. Impediti vero postremi colloquij causam, nostramque simul excusationem, e scriptis nostris, hoc in conuentu exhibitis, cognouisse te putamus. Quam etiam fuerint concordiae cupidi, quos tu constitueras, collocutores, vel ex eo satis apparet, quod dogma iustificationis, abhinc annos quinque conciliatum, magnis viribus impugnarunt, neque pro conciliato habere voluerunt. Quae nostra sint vota, et quantopere concodiam optemus, nouit Deus, quem nostris in templis, hoc nomine quotidianis precibus solicitamus. Aduersarij autem, a superiori conuentu Ratisbonensi, nullam admiserunt actionem et ad Pontificem, cuius in clientela [note: Pontifex tyrannus.] sunt, atque concilium, rem omnem reiecerunt. Atque graues illos errores, de quibus in Ecclesia natum est hoc dissidium. Pontifex vi quidam atque potentia retinere cogitat, et prorsus ita rem gerit, vt eius iudicio committere causam non possimus. Ex quo satis intelligi potest, iniuriam nobis fieri, si quis non compositi dissidij culpam in nos confert. Quod autem illis tribuitur, quasi conentur Ecclesiarum facultates ad se transferre, sub nomine religionis, parum hoc fit amice. Cur enim huius professionis socij, monasticam illam vitam, quae nimium hercle degenerauerat, in suis ditionibus ferre diutius non potuerint, et simul cur illa ipsa bona [note: Ecclesiasticorum bonorum apud Pontificio abusus] in meliores vsus conuerterint, nosti, Caesar, e superiorum annorum actionibus, et causam non semel audisti. Sed aduersarij, cum Ecclesiae bonis fruantur, ita nullam habent eius curam, vt multis in locis ipsorum ditionis, aut nulli sint ministri, vel qui sunt, nullam ad rem sint minus idonei, siue quis eruditionem, siue vitam atque mores inspiciat: quomodo etiam literarum ludos procurent, quomodo prospiciant egenis, notum est. Adhaec, quibus rationibus diuersas Ecclesiarum facultates ad se pertrahant, et in vnum veluti corpus redigant, ne quid ad omnem luxum eis desit, nihil attinet commemorare. Quapropter, etiamsi forte nostrae professionis aliqui non recte per omnia dispensent Ecclesiae bona, tamen id nullo modo conferri possit cum ijs, quae multis iam saeculis illi committunt. Itaque res ipsa poscit remedium, videlicet, vt ex praescripto sacrarum literarum, et secundum

[note: 1546.] veteris Ecclesiae decreta distribuantur ea bona. Quam quidem rem perlibenter sumus operam nostram communicaturi. Deinde, et Ratisbonae, et nuper Spirae decreta fecisti, quemadmodum otij publici causa de ijs bonis agere oporteat. Iam si quis est omnium, qui modum in eo seruauit, non dubitamus, quin idem, si cognitioni sistatur, et inuicem audiatur, aequum iudicium subire, neque causam dare velit, vt propterea bello Germania vastetur. Obijcitur nostris quasi iuris administrationem euerterint: sed non te latet, maxime Caesar, quamobrem de personis Camerae questi sint, et quantopere emendationem iudicij flagitarint, quae licet saepe sit promissa, tamen in rem praesentem nunquam venit. Itaque, pacis conseruandae causa, Spirae nuper illos exauthorasti, et quemadmodum deinceps institui Camera debeat, modum perfinijsti. Quam quidem formulam ipsi probauimus, et in altero conuentu Vuormaciae, iurisdictioni nos illorum velle parere, demonstrauimus. Aduersarij vero quod tibi sane constat, perpetuo recusarunt. Ac potius nullum esse iudicium voluerunt. In hoc nimirum eius rei culpa est omnis conferenda. Quod si vel nunc etiam res ad eum modum, vt tu praescripseras, institueretur, id quod inprimis optamus, et de quo nostris in hoc Ratisbonae conuentu legatis mandata dedimus, non dubium est, quin illi qui nostros in Ratisbonense ac Spirense decretum, deliquisse putant, iure suum consequi possent. Eam ad rem operam nostram profitemur: nec enim vllum, qui sit inofficiosus, sauore vel auxilio prosequi velimus. Nunquam etiam deprehendimus aliquem ex nostris affectare Magistratum hunc tuum, aut alioru` oppressionem moliri, vel iactare minas, quasi vim facere cogitet. Ac sane credimus, a Pontifice et ipsius administris haec tibi frequenter decantari, pro eo, quod in religionem circunferunt, odio. [note: Protestant. erga Caesarem studium.] Studium autem erga te ostrum putamus te non semel ex ijs bellis, quae gessisti cum exteris, deprehendisse. Atque vtinam ille, qui te iam aduersum nos accendit, eo semper in te fuisset, quo nos sumus, animo. Quaedam certe bella vel omnino non suscepta, vel multo citius pacata fuissent. Iam, in seditionibus illis atque bellis, quae per Germaniam te Caesare, nata sunt, quomodo sese gesserint erga te, deinde, quam liberaliter aduersus Turcam sua subsidia nostri contribuerint, publice hos ordines ab ijs criminibus, quae tibi delata sunt, esse alienos, et si cognitioni sistantur, posse tibi, Caesar, et quibusuis alijs innocentiam suam approbare, vehementer etiam atque etiam te rogamus, mitissimum Caesarem, et patriae parentem, ac per omnia sacra, perque Germaniae salutem obsecramus, vt hunc tantum apparatum deponas, et illos qui tam grauiter tibi delati sunt, iudicio sistas, more nimirum a tuis maioribus vsurpato, quem neque te praetermissurum speramus. Id si facias, forte confidimus vt et iniuriam illis factam, et praeclaram ipsorum esse voluntatem erga te cognoscas. In hac vero deliberatione respicias, quaesumus, Germaniae statum, miserabilem certe, tum propter diuturnam rerum omnium caritatem, tum propter formidabilem et perpetuum hostem Imperij, Turcam: consideres, quam fidem horum ordinum parentes tuis maioribus, quam ipsi tibi ac Ferdinando fratri semper praestiterint, quando et in Turcam et in alios vestri nominis hostes, auxilia vobis, amplius etiam, quam reliqui, subministrarunt, quae ne nunc quidem recusant etiam: [note: Illas malorum ex ciuili bello.] expendas tecum atque reputes, quam sit hoc futurum bellum exitiosum, quantum calamitatis atque malorum ex eo redundabit ad innoxiam multitudinem pueros, infantes, mulieres, et id genus alios: neque illorum impulsu, qui sui dominatus atque potentiae retinendae causa, nostris aduersantur, eo rem deducas, vt inclyta Germania, vel pars eius aliqua, tibi certe deuotissima, suis exhausta viribus, et prorsus afflicta, vim Turcicam sustinere amplius et demorari non possit. Vt ergo nostris precibus acquiescas, maiorem in modum oramus. Habebimus id summi loco beneficij: et si quis erit, qui post factam cognitionem tibi parere praeter

[note: 1546.] ius et aequum recusarit, eum non modo non probabimus, verum etiam tibi, summo principi ac Magistratui, diuinitus dato, quantum in nobis erit, auxiliabimur, ac fidem omnem semper praestabimus.

[note: Arcanum Mauricij cum Caesare colloquium.] Mauricius, qui vigesimo quinto die Maij Ratisbonam venerat, Iunij die vigesimo discedit, vbi Caesar priuatim cum eo diu multumque sermocinatus fuit. Eius vero quae fuerit summa colloquij, res ipsa post declarabit. Protestantium legati, cum ad vim et arma spectarent omnia, neque sine periculo de rebus necessarijs vel deliberare possent, vel ad suos etiam perscribere, discedunt alij post alios, [note: Legatio Caesaris ad Heluetios.] domumque redeunt. Ad Idus Iunij Caesar legatum mittit ad Heluetios, Ioannem Muschetum, superioris Burgundiae quaestorem, et initio praefatus de sua in ipsos beneuolentia de charitate erga rempublicam, maxime vero Germaniam, studioque pacis, Germaniae quosdam ait esse principes, qui sub Euangelij praetextu multa seditiose faciant, leges omneis euertant, vt sublatis iudicijs nihil sit amplius quod metuant. Eorum audaciam eo nunc progressam, vt contra suum honorem et Magistratum nitantur, et vim atque bella minentur, nec obscure prae se ferant, quasi per suam absentiam inuadere cogitent et opprimere communem patriam. His ergo rebus coactum, arma sumere, vt pro sui muneris atque loci dignitate, periculum a republica depellat, et illos coerceat: neque dubitare, quin hunc suum conatum Deum approbet. Existimare etiam fore, vt caeteri ordines, quorum hic salus vertitur, ope consilioque sese iuuent. Rogare igitur, ne ad aduersarijs, qui odiose multa et acerbe se spargant, aliud sibi persuaderi patiantur, nec ab illis impul si aliquid faciant, aut in suis finibus permittant, quo suum hoc institutum tardari possit aut impediri. Bellum enim hoc pro totius Germaniae salute suscipi, nec vllam aliam subesse causam. Acquiescant igitur in veteri amicitia et foedere, quod sit inter ipsos. Nihil enim se facturum contra, neque suis permissurum vti faciant, et per occasionem praestiturum ipsis esse fidem omnem et amorem, vt adhuc quidem fecerit. Id cum ex rebus alijs multis, tum ex eo potissimum intelligi posse, quod cum alijs regibus atque dynastis nullam vnquam pacem fecerit, in quam non et ipsi comprehenderentur.

[note: Vuirtemb. et ciuitates arma capiunt.] Superioris Germaniae ciuitates et dux Vuirtembergicus, audito Caesaris responso, quod per Nauium dedit, vt supra docuimus, continuo, datis literis ad Saxonem atque Lantgrauium, foederis duces, quid agatur, ostendunt, et omnem fidem opemque polliciti, quantas omnino possunt, peditum copias conseribunt, et omnino primi fuerunt in armis. Exercitus autem erat bipartitus. Vnum agmen erat Vlrichi principis, ad viginti quatuor signa peditum, et in his ex nobilitate complures, Alterum erat ad ciuitatibus conductum. Hi cum Vlmae conuenissent omnes Iulij die vigesimo primo Gunspergum petunt et altera luce producti, dispartiti consistunt. Duces erant Ioannes Hedeccus, Schertelinus, Balthasar Gultlingus, Sebastianus Bessererus, Mathaeus Langemantelus, Ioannes Harderus, Iodocus Rosebergus. Hi ciuitatum copias primum, certis conditionibus, per iusiurandum, vt fieri solet, astringunt, et vt Schertelino pareant, ac dicto sint audientes, mandant, donec Principes ipsi, foederis duces, venerint. Post ad Vuirtembergicos digressi, cum idem egissent, Hedeccum illis eadem ratione [note: Balthasaris ad milites oratio.] ducem constituunt. Eo facto Balthasar Gultlingus, genere nobilis, et Vuirtembergici ducis consiliarius, de reliquorum voluntate verba faciens ad sui principis militem, Satanae vicarius, inquit Pontifex Romanus, incendium excitare denuo cogitat, commilitones charissimi, quo Germania, quae nobis ortum dedit omnibus, conflagret, et funditus intereat. Huc nimirum impellit eum et illud, quo veram religionem persequitur, odium acerbissimum, et vindictae quoque studium, ob acceptam superioribus annis calamitatem a Germanis, quando Roma capta fuit atque direpta. Carolum itaque Caesarem potentissimum

[note: 1546.] exeitauit, vt in principes nostros et ordines, qui pio foedere coniuncti sunt, arma sumat, fore sperans, vt per vim et summam crudelitatem illos cogat ad impiae suae religionis ac diabolicae cultum et obseruantiam. Etenim pro certo nuntiatur, superbum illud et nefarium Satanae mancipium, habere iam coactas tam equitum quam peditum lectissimorum copias non medio cres, quas ad Caesarem mittat. De Hispanis quoque iam increbuit aduentantibus. Quid vero malorum, ab externo milite, communi patriae, quantque pestis incumbat, nemo non intelligit. Nostris principes igitur ac ordines, quia sui muneris esse sciunt, vt non modo vim omnem et iniuriam a suae ditionis populo depellant, verumetiam elaborent et prouideant, ne falsa religione decipiantur, et salutis aeternae discrimen adeant, omnino constituerunt bellum istud, quod praeter omnem expectationem, imo praeter pactum atque promissum ipsis infertur, beneficio Dei defendere. Ideoque vos et vestri ordinis alios, quantum quidem in hac celeritate fieri potuit, conduxerunt. Quia vero foederis duces adhuc absunt, venturi tamen paucos intra dies, illustrissimus princeps Vuirtembergicus, Vlrichus, vt interea res omnis ordine administretur, nec hosti praebeatur vlla nocendi nobis facultas, loco sui, ducem vobis constituit amplo et illustri loco natum Ioannem Hedeccum. Huic ergo fide data parebitis, et ita vos gereris in vniuersum, vt nomen illud praeclarum et illustre, quod maiores nostri, varijs olim gestis bellis cum exteris nationibus atque populis, virtute summa multoque sanguine sibi compararunt, ad nepotes etiam nostros propagetur. Caetera Deo committemus omnipotenti, qui sine dubio rationes expediet in hac tam iusta causa, piaque defensione, prout ipsius maiestrati videbitur, nobis esse commodum atque salutare. De Smalcaldicorum legatis antea dictum est, quemadmodum Ratisbona discesserint, cum deliberationi nullus esset ibi locus. Conductis autem copijs, vt iam demonstrauimus, Vlmae congregantur, vt in commune consulant. Itaque Iunij die XXI. duci [note: Protestant. ad Venetos literae.] ac senatui Veneto scribunt, et de Pontificis iniuria questi, rogant ne illius copijs dentiter per suos fines, et si Pontificis vires augeantur, quid ipsis et alijs per Italiam populis expectandum sit, superioris aetatis exemplis demonstrant. Scribunt etiam passim ad nobilitatem Germaniae, ac monent, ne militem ad se prosiciscentem impediant. Deinde, quia Rhoetos atque Tirolenses acceperant multum angi propter externi militis aduentum, vltima die Iunij per literas hortantur, vt transitu illos prohibeant, ad eamque rem auxilia pollicentur. A Noribergicis quoque petunt opem: sed illi non se posse dicunt, quod ad suorum finium defensionem vix ipsi satis habeant. Adhaec, Schertelino secunda die Iulij mandant. Simul ad Heluetios legationem decernunt.

De cardinali Tridentino diximus ante, qui Romam celeriter transcurrit, [note: Foedus inter Pontif. et Caesarem.] missu Caesaris. Illo igitur solicitante, foedus, quod iam antea conceptum erat et informatum, Iunij die vigesimo sexto decernitur his pactis, Quoniam per multos nunc annos, in magnis perseuerauit erroribus Germania, sic vt ingens ex eo sit metuendum periculum, cuius quidem auertendi causa sit indictum Tridenti concilium, et mense Decembri anni superioris inchoatum: et vero Smalcaldici repudient illud, nec ad se pertinere dicant: ideo Pontificem atque Caesare, pro gloria Dei, et pro reipublicae maxime vero Germaniae, salute, certis legibus inter se transegisse. Et primo quidem, vt Caesar exercitum et quicquid est ad bellum necessarium proximo mense Iunio comparet, et sit rebus omnibus instructus: et eos qui concilium recusant, et errores illos defendunt, viribus et armis ad priscam religionem et sanctae sedis obedientiam reducat. Sed interim omnem operam det et experiatur an sine bello possit hoc perficere: pacem aut transactionem nullam cum ijs faciat, quae sit Ecclesiae et religioni noxia. Pontifex, praeter

[note: 1546.] illa centum aureorum millia, quae iam deposuit, tantundem Venetijs quoque deponat, quae post ipsius legati nullum in alium, quam in belli, vsum expendant: et si nullum erit bellum, eam pecuniam ad se recipiat: adhaec, subministret in hoc bellum et alat peditum Italorum millia duodecim, et leuis armaturae equites quingentos, per semestre tempus, et his copijs praeficiat legatum, duces atque centuriones. Quod si bellum ante sextum mensem finiatur, ipsius hoc fiat commodo. Caesar [note: Bona Ecclesiarum per Hispaniam in bellum collata.] liceat hoc anno, permissu Pontificis, dimidiam partem bonorum Ecclesiae, per Hispaniam sumere, liceat quoque ex annuis prouentibus monastersorum Hispaniae diuendere, donec ad aureorum millia quingenta confecerit: et ahec quidem omnia belli tantum huius gerendi gratia: verum ea lege tamen, vt de suis bonis tantundem illis inuicem oppignoret, et quia res noui sit exempli, ex arbitrio Pontificis, hoc nomine recte caueat. Si quis hoc ipsorum institutum impedire velit, coniunctis viribus ei resistant, et auxilium alter alteri ferant, idque facere teneantur ambo, quandiu bellum durabit, et sex praeterea mensibus a finito bello: integrum sit cuique sese adiungere huic foederi, et partem subire tum oneris tum emolumenti: pactionem hanc confirmet etiam senatus cardinalium, et quod de Iunio dictum est, accipiatur de huis anni mense Iunio, quo foederi iam ante concepto subscripserint vterque. Huius confoederationis exemplum, legatus Pontificis, Hieronymus Franchus, Heluetijs post exhibuit, vt infra dicetur.

[note: Pax regis Galliae cum Anglo.] Ad hoc fere tempus pacem Galliae rex facit cum Anglo, et Boloniam ei permittit, donec pecuniam debitam persoluat: et cum his ipsis diebus Galliae regis filio Henrico nata esset filia Isabela, rex Angliae confirmandae amicitiae cuasa rogatur, [note: Cardinalis Scotiae trucidatus.] vt in sacro Baptimate pro illa fide iubeat. Tunc etiam Scotiae cardinalis Andraenus, in sua quadam arce, sub prandij tempus confoditur a nobili quodam, cuius ille fratrem ob Lutheranismum durius tractaurat. Facta caede, percussor [note: Pontif. ad Heluetios literae. Crocodili lachrymae.] in Angliam profugit. Iulij die iij. Pontifex dat literas ad Heluetios, et captata beneuolentia, propter suam et suorum antecessorum cum ipsis coniunctionem, deplorat, quosdam ex ipsis, per insidias diaboli, et perturbatores legum, auulsos esse ab Apostolica religione, et ab se, tanquam charissimos filios e sinu et complexu amantissimi parentis. Veruntamen magnum esse Dei beneficium, quod ex ipsis multi permanserint constantes in fide erga Deum et Ecclesiam: quo videlicet alij, qui sermonibus improborum decepti sunt, exemplum habeant positum ob oculos, et ad maiorum suorum religionem aliquando reuertantur. Nam Diuinae bonitatis magnum hoc esse argumentum, quod in isto dissidio religionis, pacem inter se colant, cum alij in locis per hanc occasionem grauissimi sint excitati motus: quos vt componeret, nullum non adhibuisse remedium statim ad initio sui Pontificatus, et magna semper vsum esse lenitate. Nuper etiam ad extremum confugisse, denuntiato concilio generali, cui locum atque sedem delegerit Tridenti oppido Germaniae, cuius intra fines haec haereticorum vitiosa seges maxime creuerit. Quod quidem ad oppidum tuto venire possent, et suas ibi partes tueri, si vellent. Sperasse enim, in tam augusto conuentu, cui semper Christiani reges atque populi plurimum detulissent, et in coetu tot episcoporum, qui Spiritu sancto ductore religionem tractarent, neminem fore tam impium, qui non tantae se submitteret authoritati, qui non impijs continuo dogmatis reiectis, Ecclesiae catholicae iudicium amplecteretur. Hanc etiam nunc opinionem retinere se deipsis et propter concordiam domesticam sperare futurum, vt ex ipsis, qui fideles atque constantes permanserunt, obtemperent concilio: caeteri vero, qui non consulto, sed quadam crudelitate inerrorem adducti sunt, authoritatem synodi non aspernentur. Quod vt faciant, et ad concilium veniant, tanquam ad coelestem aliquem senatum, cui Deus ipse praesit, hortari se plurimum, vt ante quoque fecerit. Magno autem dolori sibi fuisse, quod in Germanio non pauci sint, etiam de numero eorum, qui principes habentur,

[note: 1546.] qui concilium non modo superbe et insolenter, contemnunt, sed maledictis etiam et conuicijs insectantur, neque se decretis illius parituros esse dicunt. Ideo vero doluisse cumprimis, quod ista perditorum hominum contumacia et obstinatione. [note: Pontifex armis rem tentat.] necessitatem sibi videret imponi, rem armis tentandi. Nam neque tot animarum iacturam, quae per haereses quotidie perirent, neque Christiani nominis oppressionem hanc diutius perferre se potuisse: quorum illud ad pastorale suum officium, hoc autem ad sui gradus atque loci dignitatem pertineat. Dumque de remedio saepe cogitaret, ac Deum precaretur, vt viam ostenderet, peropportune accidisse, vt Caesar, maximae pietatis princeps, eisdem fere, quibus ipse, sceleribus impiorum offensu, armis vindicandam sibi religionem iudicaret. Cum enim ipsius intercessione et opera, Germaniae datum esset ab se concilium, visum ei fuisse, quod qui illud recusarent atque contemnerent, ipsius quoque factum et authoritatem despicerent. Hanc igitur occasionem diuinitus oblatam se libenter arripuisse, et praeclaram istam Caesaris voluntatem adiuuare constituisse omnibus tam suis quam Ecclesiae Romanae facultatibus. Etenim si secus faciat, si negligenter agat et remisse, non dubium esse, quin tot filiorum animas, haereticorum perfidia corruptas, ab se Deus, tanquam a paretne, requirat. Hoc autem suum consilium atque mentem ideo se patefacere ipsis, vt et qua prematur solicitudine, videant, et sua vota secum hoc est cum Deo et religione, coniungant. Multa quidem ipsorum existere praeclara facta, sed nullum esse praeclarius, quam hoc, si cum Deo veterem amicitiam, exemplo maiorum colant, si Ecclesiae Romanae, quae semper ipsis benefecerit. pristinam fidem et amorem praestent, si iam in hac tam pia causa subministrent auxilia. Quod vt faciant, orare plurimum.

[note: Legati Protest. ad Heluetios.] Protestantium superioris Germaniae legati, quinta die Iulij Badenam Vlma veniunt ad conuentus Heluetiorum, et expositis mandatis, in mensem Augustum reijciuntur. Postulata erant, ne militi externo dent iter per suos fines, et vt suos militare ipsis permittant, si res ita postulet. His etiam diebus, Brunsuicenses, Goslarienses, Hildessemij, Hanobrij, mandatur Saxonis atque Lantgrauij, de moliuntur Henrici Brunsuigij primariam arcem Vuolfebutelum, quam ad hoc [note: Palatinus belli causam sciscitatur.] vsque tempus, imposito praesido muniuerant. Palatinus elector, in his motibus interpellat Caesarem, Ratisbonae, per legatum Vuolffium Affestenum, equitem, et quae sit belli causa, in quem fiat apparatus, scire cupit. Deprecatur etiam, et vt sibi liceat intercedere, obsecrat. Diebus aliquot interiectis, per Granuellanum atque Nauium Caesar respondet, Non illi esse difficile, vtrunque scire, et quae sit [note: Praetextus mouendi belli in Protestant.] causa, et qui petantur bello. Post, eadem fere, quae supra, in literis ad ciuitates, criminatur, quod sibi non obtemperent, quod non in Germania tantum, sed apud exteros etiam multa sint aduersum se quidam machinati, specie religionis, quod nullis legibus velint astringi, quod alienas possessiones inuaserint, sacras inprimis, easque pro sua dispensent tyrannide, non alio certe consilio, quam vt in suos liberos atque nepotes, haereditario quodam iure, transferant episcopatus et id genus alias praefecturas. An credibile sit, eos, qui talia committunt, ferre posse legitimam vllam cognitionem, ac non potius eo spectare, quemadmodum excitatis turbis atque dissidijs, iudicium et censuram defugiant? Emendationis quidem nullam esse spem, et scire ipsum, quam leniter egerit, quam multas offensiones illis condonarit. Qua tamen re nihil sit consecutus aliud, quam quod insolentiores facti, reliquos etiam ordines pertentent, et ad rebellionem solicitent. Quibus artibus id fiat non sibi constare: quam autem sit indignum, et merito sibi dolendum, facile quemuis intelligere: cum etiam ipsi, iure omni sublato, tyrannice et violenter agant, et Imperij decreta proijciant, non esse quod alia via, quam ea, quae sit ipsis vsitata et familiaris, hoc est, armata manu, res tentetur. Itaque sui esse propositi, vt hoc bello non religionem modo, sed et reliquas offensiones componat,

[note: 1546.] et Germaniae pacem atque libertatem restituat, et eos qui facient officium, [note: Palatinus Protestant. reconciliare cupit Caesari.] patrocinio suo defendat: in perturbatores autem otij communijs et oppressores libertatis, pro eo ac meriti sunt grauiter atque seuere vindicet. Hoc Caesaris responsum, Palatinus, Iulij die X. cum pridie esset allatum, Saxoni, Lantigrauio et Vuirtembergico mittit, et explicato communi periculo, quod incumbat Germaniae, praesertim ab externo milite, si bellum incrudescat, obtestatur, vt quantum omnino possint, largiantur atque concedant. Etenim licet tristis et aspera sit rerum facies, tamen existimare se quod si erga Caesarem se submittant, et nonnullis in reb. morem ei gerant, fore, vt ad conciliationem ea res maximum adferat momentum. Haec autem esse, quibus mitigari posse Caesarem intelligat: primum, si condonari sibi petant offensionem: deinde, si quid minus aeque factum sit ab aliquo, corrigatur: postremo, si quid alieni possideant, vt id Caesari vel cuipiam alij, prout videbitur, permittant: in eo si quid ipse possit amplius, fidem operamque suam [note: Saxo et Lantgrau. arma parant.] pollicetur. Saxo interim atque Lantgrauius, quibus omnino praeter expectationem hic tam repentinus motus accidit, praesertim, quod amicissime Caesar Spira nuper discesserat, certiores facti de re tota, magno studio copias et ipsi conducunt et ad socios datis literis, vt idem faciant, neue callidis quorundam consilijs diuelli sese patiatur, monent. Et cum deliberandi causa conuenissent, Iulij die quarto [note: Eorum ad Caesarem literae.] datis ad Caesarem literis, E legatis inquiunt, nostris, tuo mandatu Ratisbonam missis, clementissime Caesar, accepimus, quomodo, cum de belli audissent, apparatu, nostrae confessionis atque foederis socij, diligenter te solicitarint, dares operam, ne quid acciperet Germania detrimenti. Et quanquam tum ita respondebas, vt iure nobis oboriri suspicio posset, tamen in bona quadam spe fuimus, eo bello neque nos nec vllum Imperij ordinem peti: propterea, quod ad conuentum illum abs te vocati, legatos eo misimus cum plenis mandatis, qui et de postulatis tuis deliberarunt, et quid sui esset consilij, demonstrarunt: ita quidem vt nullius offensionis in mentem nobis venerit: deinde, responsum illud tuum non ad praeterita, sed ad futura pertinet, dum ais velle te constituere rempublicam, et in eos, qui non sint dicto audientes, pro tua authoriate vindicare. Quamobrem minime cogitandum nobis erat, fore, vt prius, quam et postulata tua promulgares, et a nobis responsum esset, bellum parares. Vbi vero tandem ex multis coniecturis, imprimis autem ex tuis ad principes aliquot atque ciuitates literis, tum etiam ex Granuellani verbis atque Nauij sermone cognouimus tui esse propositi principes quosdam minus obedientes multare, iamque rumor vbique percrebuit, in nos belli molem omnem conuerti, moleste sane grauiterque, pro eo ac decet, istud tulimus, et hanc ad te mittendam epistolam duximus, purgandi nostri causa. Et primo quidem, vere possumus hoc affirmare, nos atque socios onera publica nobis imposita subijsse semper prae caeteris, cum nonnullis etiam daretur immunitas. Deinde, quae in proximo conuentu Spirae petebas auxilia, dedimus operam vt impetrares, et nos illa contulimus ipsi. Quod autem nunc ijs omnibus exhibitis officijs in crimen vocamur non praestitae obedientiae, non modo nobis dolet, sed vehementer etiam est molestum et acerbum. Fuisset autem optabile nobis, et quidem aequum erat etiam, accusari nos, et audiri prius, quam ad arma veniretur, et haec nostri criminatio spargeretur. Sic enim et nostram eramus innocentiam facile probaturi, et eorum refutaturi calumniam, qui nos tibi ad hunc modum detulerunt. Quam amanter cum vtroque transegeris et Spirae nuper et ante annum quintum Ratisbonae, notum est, ita quidem, vt nulla nobis obijci possit vel rebellio vel facinus illaudatum: vt interim omittamus, quod argi Brunsuicensis possessionem, tuo rogatu, sequestro permisimus ante annum, et in summum fere discrimen fortunarum omnium idcirco deuenimus. Non telatet etiam quomodo tunc, cum Francofurti creatus fuisti Caesar, Imperio, te deuinxeris, quid per

[note: 1546.] sanctissimum iusiurandum promiseris, et quomodo sit ex Imperij legibus agendum, quando crimen eiusomdi, quale tu nobis iam obijcis, aliquis commisisse dicitur. Quod autem indicta causa vim nobis adferre cogitas, id Deo commendabimus, et vbi, quibus de rebus nos incusas, acceperimus, ita respondebimus, vt [note: Belli in Protestam. authores.] quiuis intelligat, et iniuriam nobis fieri, et te Romani antichristi ac impij concilij Tridentini impulsu, bellum hoc suscipere, vt et Euangelij doctrina, et Germaniae libertas opprimatur, nec vllam aliam subesse causam docebimus: rerum nostrarum status, vt hoc ita tibi nuntiemus, postulat. In hanc ergo partem accipies. Nam multo nobis esset iucundius, tibi gratificari, studiumque nostrum approbare.

[note: Caesaris ad Coloniensem literae.] Caesar, Iulij die vij. datis ad archiepiscopum Coloniensem literis, Germaniae salutis, inquit, causa, nimirum vt otium publicum et ius et aequum, et huius nostri loci dignitas, Imperijque libertas reciperentur (quae quidem omnia seditiosi quidam ex republica propemodum sustulerunt, et nisi coerceantur, tollent omnino) cogor arma sumere, vt illos ad officium adducam. Et quoniam in hoc esse totos accipio, vt te simul et alios in societatem suam pertrahant, mando, primum, vt per omnem tuam prouinciam edicas, et des operam, ne quis militet, nisi mihi meisque ducibus, qui mandatum habebunt, eiusque rei fidem facient. Deinde, vt eos qui forte iam in militiam profecti sunt, ilico reuoces, et domi manere iubeas, et nostrum expectare iussum. In eos vero, qui non parebunt, seuere vindices, atque ita te geras, vt intelligere possim, Germaniae quietem tibi esse charam. Ni facias, magno tuo cum periculo et bonorum omnium dispendio futurum scias. Eas literas Archiepiscopus vt accepit, passim promulgat, et edicit vt pareatur: deinde preces fieri iubet in Ecclesijs, vt imminens Germaniae periculum Deus auertat. Eodem fere tempore, Protestantes ad Galliae et Angeliae regem, nuper reconciliatos, vt dictum est, mittunt legatos, qui de auxilijs vtrunque solicitent. Cum Saxo et Lantgrauius ad Caesarem priuatim ita scripsissent, vti diximus, publicum [note: Stratagema Caesaris.] etiam scriptum edunt Idibus Iulij, quo demonstrant, religionis causa bellum hoc suscipi, et hoc esse consilij Caesaris, vt obducta specie quadam rebellionis, et tanquam in paucos aliquot vindicare velit, socios foederis diuellat, alios ab alijs, et tanto facilius paulatim post omneis euertat. Eius rei probationes multas adducunt, et quid Ferdinandus rex, quid Granuellanus, quid Nauius et alij quidam Ratisbonae priuatim dixerint, referunt, nimirum concilij contemptum huius esse causam belli. Rauesburgijs etiam qui nuper Euangelij doctrinam admiserint, mandasse Caesarem aiunt, missis literis, vt paucos intra dies ab instituto discederent, alioqui futurum, vt sectionem vrbis et agri militibus permitteret. Sed ex itinere cum literis reuocatum esse nuntium, vt ne palam fieret, hoc emendationem doctrinae, lata sententia, loco et dignitate sua priuauit, quod idem prope Caesar facit atque minatur, an belli causam id non declaret? Rumorem enim esse non obscurum, id agi, vt cardinalis Augustanus, qui facem his turbis admoueat, [note: Fax belli episcopus Augustanus.] per vim illi surrogetur. Hoc etiam spargi, fore, vt ipsi oppressis, militum copiae passim per Germaniam distribuantur, qui concilij decreta de religione facta, Caesaris nomine defendant et exequantur. Adhaec, multorum literis perscribi, Toletanum archiepiscopum imprimis, et reliquos id genus Hispaniae proceres, ingentem pecuniae vim in hoc bellum conferre. Quod quidem minime sint facturi, si profana esset belli causa. Notum esse praeterea, cuiusmodi sit factum Augustae decretum ante annum XVI. quando Caesar profitebatur, non se posse ferre sectam hanc atque doctrinam Lutheri, sed vt eam funditus extirpet, omne suum robur, vitam etiam atque sanguinem velle cum suis impendere. Siquidem ipsi opprimantur, quod Deus auertat, tunc statim appariturum, an huic religioni parcant, ac non potius Ecclesiae ministris trucidatis,

[note: 1546.] et ipsorum stupratis vxoribus atque liberis, monachos et id genus reliquam colluuiem restituant. Caesari vero non licere vim vllam facere vlli ordini, nec indicta causa proscribere quenquam, neque militem externum intra Germaniae fines adducere, vel ius aliquod haereditarium atque successionem Imperij sibi vendicare. Nimirum his legibus eum esse deuinctum, et eas per iusiurandum approbasse. Nam si fas ei sit secus agere, non posse diuturnum ess reipublicae statum. Quam autem habeat offensionis causam, non se videre. Nam ad me quod attinet, ait Saxoniae dux, quicquid inter illum, Ferdinandum fratrem, atque me fuit dissidij, totum est abolitum ante bienium, Spirae, et actioris necessitudinis causa, Ferdinandi filia Eleonora, filio meo natu maximo desponsa fuit vltro, si modo de religione conueniret. Id Caesar tum probauit, et cum domum illinc essem e comitijs rediturus, in diuersorium meum misit Granuellanum atque Nauium, et amplissimis verbis omnem beneuolentiam mihi meisque liberis ac toti prouinciae deferebat. Ab eo tempore quodnam tantum scelus commisi, quamobrem in me tam dira moliatur? Sed reuera sic res habet, vt ante diximus. Quia concilium Pontificium recusamus, in odium incurrimus. AEquum autem erat, illum non sic agere, [note: Fridericus Saxo electus Imperator.] nec aduersus familiam Saxonicam ista cogitare. Nouit enim, quomodo patruus meus Fridericus, post Maximiliani mortem, hanc Imperij dignitatem sibi delatam, ad ipsum voce atque suffragio suo detulerit, vt interim omittam alia multa Saxonicae domus in Austriacam familiam collata beneficia. Quod si forte propter submotum ab episcopatu Numburgico Iulium Pflugium offensus est, equidem et ius meum editis libellis explicaui, et, si Caesar arbitros non suspectos daret eorum cognitioni rem permisi. Iam quod ad me pertinet, inquit Lantgrauius, ante annum quintum plane fui reconciliatus ei, Ratisbonae, et quod annis aliquot superioribus bellum in episcopos mouere constitui, quod deinde propinquo meo duci Vuirtembergico suppetias tuli, quo sua recuperaret, totum hoc, et si quid etiam contra ius scriptum et Imperatorum leges, palam aut occulte fecissim, condonatum mihi fuit, conscriptis ea de re literis atque signatis. Quae sit igitur alienationis causa, plane non possum recordari: deinde, cum nuper ipsum Spirae conuenire, adeo fuit erga me benignus et vultu et sermone, vt vestigium nullum offensionis deprehenderem. Ratisbonae conuenerat ante annum quintum, si quid aduersus Clinensem ipse tentaret aliquando, ne me prorsus immiscerem. Mouit illi postea bellum, et quod promiseram, seruaui. Cumque deinde Cliuensem in gratiam reciperet, quod fuit ante Venlonum, omnibus qui militassent e[?] vel opem tulissent, ignouit. At qui, si forte nostram absentiam, et quod Ratisbonam ipsi non venimus, aegre fert, excusauimus vterque: Saxo quidem, per legatos, ego vero coram in colloquio Spirae. Sed quaenam sit ista Germaniae libertas, aut rei publicae forma, si propterea bellum suscipi debeat, cum et in superioribus aliquot, et in his ipsis Ratisbonae comitijs, alij multi principes ab sint? Bellum [note: Vim ui repellere licet Magistratui.] vero Brunsuicense non potest nobis dari crimini. Nam vt vim ab se depellat, cuique permissum est. Rogauimus frequenter in comitijs et obtestati sumus, vt illius comprimeretur audacia: praeter literas autem atque verba nihil consecuti sumus. Et tamen ijs literis, quas Ferdinandus rex ad Henricum ea de re publice dedit nostro rogatu, priuatim erant aliae adiunctae literae, e quibus facile videbat Henricus, non sibi obtemperandum esse. hae literae Vuolffebuteli repertae sunt, subscriptae manu regis, et in medium adferri possunt, si sit opus. Quod si ea seueritate fuisset actum in Brunsuicensem, vt iam Caesar in nos, licet immerentes, agit, nullum erat futurum bellum. Sed quia nos, qui propter Euangelij professionem odia maxima sustinemus, oppugnabat, conniuebatur ad ipsius omnia facinora. Nouit autem Caesar, quomodo et captam prouinciam sequestro permisimus, et propter susceptam in illum defensionem, coram arbitris ab ipso datis, iuri nos sistere

[note: 1546.] sistere voluimus. Hanc rationem si secutus ille fuisset, neque repudiata sequestratione et posthabitis Caesaris edictis, nouum excitasset motum, sed iure nobiscum et legibus contendisset, facilis erat via. Nam si iudicio victi non paruissemus, iam exequendi iuris causam Caesar habiturus erat grauem atque legitimam: nunc vero, cur ita rem gerat, nullam habet. Adde, quod a quo tempore captus est Henricus cum filio, Caesar nihil vnquam a nobis eo nomine postulauit. Non est igitur, quod officij neglecti possimus incusari. Si forte nobis impingitur, quasi iurisdictionem impediamus, iniuria nobis fit longe maxima. Nam quod multis nunc [note: Camera ex Pontificijs conflata.] annis in Camerae tribunal atque consessum ij solum reciperentur, qui nostram religionem oderunt acerbissime, quod hi ipsi, posthabitis transactionibus, contra nos atque socios in causis religionis pronuntiarent, quod in causis etiam ciuilibus nullum ius nobis communicarent, fecimus quod iure nobis facere licebat, eosque legitime et necessario recusauimus, vti suspectos et aduersarios, professi recusationis causas amplius nos velle demonstrare coram delectis arbitris. Nihil igitur hîc nobis obijci potest: deinde Spirae decretum fuitante annos duos, vt aequabiliter Camera constitueretur. Quo minus autem id factum sit, nobis atque socijs tribui non potest. Et nouit Caesar, ante annum in conuentu Vuormaciensi, neminem huic ipsius decreto fortius reclamasse, quam illos ipsos, qui volunt obsequentes et officiosi videri principes, eo nimirum, vt cum sint aduersarij, iudices etiam esse possint. Audimus insuper, hoc quoque veluti crimen nobis intentari, quod ex nobilitate quosdam ad nos conamur traducere: sed mirum est, cur hoc in nobis reprehendatur: nam ex rerum Imperij commentarijs doceri potest, hunc morem etiam patrum memoria semper extitisse, vt suae ditionis non nobiles tantum, sed episcopos etiam sibi coniungerent: et vt aliquid sit in eo culpae, non ideo bellum indicta causa nobis mouere licet. Iam, etsi in illo foedere haereditario, quod est inter Saxonicam, Brandeburgicam et Hessicam domum, Caesar [note: Foedus inter tres familias.] exceptus est, tamen hoc sic accipi debet, modo potestate sua non abutatur. Albertus igitur et Ioannes Brandeburgici, cognati, qui suam operam Caesari contra nos addixerunt, diligenter secum expendant, quid agant, et sint memores iurisiurandi, quo tenentur: hoc ipsis denuntiatum volumus, et ijs etiam, qui cum sint beneficiarij nostri, stipendia sub ipsis merent hoc in bello. Neque vero excusantur, si forte dicant Caesarem habere in animo multare quosdam principe, ob non praestitam obedientiam, sciunt enim ipsi, nihil eiusmodi iure nobis obijci posse. Quod si de crimine Caesar nos accusasset, vt aequum erat, neque nos illud refellere potuissemus, nihil opus fuisset his artibus vti, et ad defectionem solicitare socios. Nam demonstrato crimine, sponte sua plerique nos deseruissent, et in causa non bona pauci nobiscum erant commune subituri periculum. Adhaec ante annum secundum, quando contra Galliae regem auxilia decreuimus cum alijs, promittebat, eo finito bello se profecturum esse ipsum in Vngariam aduersus Turcam: nunc autem in Vngariam et loco finitima, Turcae maximis cum copijs irrunt, vt quidem a multis nuntiatur, et sunt alioquin ijs locis Budae atque Pestae magna Turcarum praesidia: sed post ponitur miserorum hominum salus eius regionis, qui nunc hosti crudelissimo velut in praedam obijciuntur, et hoc agitur interim, vt in Germania caedes fiat, et eorum, qui Christum profitentur, cruore omnia redundent. Quod cum ita sit, forte speramus, vt hanc nostram vicem plerique omnes doleant et miserantur, et aduersarijs, qui solum eo tendunt, vt apud nos extincta Euangelij doctrina, sicut alijs in locis ipsorum ditionis fieri videmus, extrema seruitus nobis imponatur, minime sese coniungant, sed tolerabili stipendio nostra totius quam illa castra sequantur: in [note: Clentum Romam. scopus.] quibus versatur Antichristus Romanus et ipsius clientes quorum hoc est praecipuum studium, vt vel cum internecione Germaniae, doctrinam suam et impiam et

[note: 1546.] impuram denuo stabiliant atque confirment. Et quia post multam belli deprecationem, nullius adhuc criminis conuicti, cogimur vim iniustam a nobis depellere, confidimus adfuturum esse Deum veritati contra mendacium, et in hae sua causa, belli summum Imperatorem atque signiferum esse futurum aduersus nefaria consilia Pontificis. Ei videlicet rem omnem commendamus, et vt [note: Protest. literae ad Buandeburgicum.] sanguinariuorum consilia retundat, ac nominis sui maiestatem magis atque magis illustrem faciat, precamur. Eodem die scribunt ad Ioannem Marchionem Brandeburgicum: et quia sit foederis Protestantium, vt quidem ipsis literis doceri possit, deinde, quia priuatim sit iam olim ipsorum confoederatus, monent ne ferat arma contra se, verum vt ex pactis et pro ratione foederis agat. Nam alioqui fore, vt rem omnem euulgent et quam non suum faciat officium, publice demonstrent. Ad haec ille, Se militare Caesari, neque negare quandoquidem sibi cauerit, non peti religionem: se quidem esse foederis Smalcaldici, verum Augustanae tantum confessionis ratione. Quod ad priuatum foedus attinet, in eo Caesarem excii claris verbis. Id cum ita sit, non esse, cur hanc suam militiam aegre ferant, aut aliquid ab se contra fidem datam factum esse dicant, Eo dato responso, illi publicum scriptum edunt, et inter alia, quod de Augustana confessione dixerat, refutant, et ipsius literis docent, eum sibi socijsque teneri opem ferre, si res in eum casum deueniat, et si quis aliam contra se belli causam obducat atque simulet, vti nunc Caesar facit. Itaque diligenter monent omnes, praesertim tribunos, centuriones atque milites, ne suam operam illi, qui fidem violarit, addicant.

[note: Bula Papae in Protestan.] Idibus Iulij, Pontifex, euulgato scripto, multa locutus de sua solicitudine et effectu erga tempublicam, hominumque salutem, de concilio iam inchoato, de pertinacia haereticorum, qui contemnant illud atque recusent, et pijs omnibus nefarium bellum indixerint: hortatur in vniuersum omnes, vt ieiunijs atque precibus Deum solicitent, delicta sua confiteantur, et sacerdotem sibi quisque diligat quem velit, deinde coenam Domini percipiant: quo videlicet Deus exoratus bene vertat hoc bellum, quod Caesar et ipse necessario susceperint ad extirpandum haereses et restituendam Ecclesiae pacem.

Porro, quanquam Caesaris hoc erat consilium, vt conductis vndique copijs, quam posset occultissime, Smalcaldicos adoriretur prius, quam essent instructi, tanta tamen erat illorum diligentia, tantus hominum ardor et ad defendendum hoc bellum alacritas, vt ad XVI. Iulij diem Lantgrauius suas copias educeret in hostem, tametsi per inferiorem Germaniam Burensis Maximilianus exercitum iam prope totum haberet instructum, nec in quem primum esset facturus impetum, constaret. Filium natu maximum Gulielmum, ad XVI. annorum adolescentem, [note: Lantg. filium mittit Argentoratum.] Lantgrauius, ante quam e suis finibus exiret, Argentoratum misit, vrbem prae ceteris valde munitam. Abituro nuntiabat Henricus Brunsuicensis e carcere, siquidem audire vellet, patefacturum se ipsi, quo tempore, et cuiusmodi essent huius belli fabricata consilia. Lantgrauius autem, qui callide hoc ab ipso fieri putaret, offensionis minuendae, vel consequendae causa libertatis, respuit colloquium. [note: Primus Protestam impetus.] At ille, nemini praeter quam ipsi vni, rem volebat explicare. Primus impetus, a superioribus Germanis, qui iam erant expediti, factus est in hostem, ex Vindelicis. Cum enim enim crebris nuntijs adferretur, Pontificis copias, iam superatis fere alpibus, imminere Germaniae, praeuertendum illis esse iudicabant. Sic autem res habet. Ex Italia venientib. per Tridentum est iter OEnipontem, Ferdinandi ditionis oppidum. Inde duabus omnino vijs in bauariam itur, vbi tum Caesar erat, vel secundo flumine OEno per Copstaenum, vel ad laeuam per medias [note: Ferdinandi arx.] alpes. Prope ad exitum alpium habet arcem Erebergum, editissimo loco positam rex Ferdinandus, et ea est natura loci, propter angustias et crepidines viarum, et praecipitem despectum, vt qui hunc aditum teneat, quantumuis magnas copias transitu

[note: 1546.] prohibere possit. Contendit igitur eo cum mediocri manu, Iulio mense, Sebastianus Schertelinus, mandatu legatorum, qui Vlmae conuenerant, vt ante diximus: et ex itinere capta Fiessa, oppido episcopi Augustani, quod est ad Laechum flumen, aditum etiam illum et arcem, decima die Iulij, deditione facta per milites praesidiarios, occupat. Erat eius consilij, continuato itinere per alpes, OEnipontem etiam capere et firmo praesidio munire: sic enim vtranque tenuisset viam, qua venitur et Germaniam ex Italia, et milite Caesarem atque commeatu, ijs quidem locis, interclusisset: sed in hoc tumultu, cum iussu Ferdinandi repente ad arma vocati essent omnes per agrum Tirolensem, magnae manus conueniunt OEnipontem, ductore Francisco Castelalto, Tridenti praefecto: et ad oppidi defensionem [note: Schertelinus retrocedit.] relicto praesidio, vias et aditus occupant. Itaque Schertelinus, imposito in arcem Erebergum, et oppidum Fiessam, milite, retrocedit, et cum suis deinde copijs ad eum exercitum, qui per superiorem Germaniam collectus, ad Danubium erat, proficiscitur. Hic exercitus, cui praeerat Hedeccus, Dillingam, Episcopi Augustani oppidum et arcem, deditione capit, et in fidem suam adigit, Iulij die xxiij. Sub idem tempus, Eistetensis episcopus Mauricius legatos mittit ad belli duces, et vt sibi suisque parcant, orat: iter etiam per suos fines et commeatum pacto pollicetur. Infra Dillingam est oppidum Donauerda. Hi de deditione sollicitati, [note: Donauerda capitur.] recusarant. Missis autem eo copijs, cum vis adhiberetur, in Smalcaldicorum potestatem veniunt. Interim Saxo et Langrauius cum suis copijs procedunt, et per Franconiam profecti, cum Vuirciburgensis Episcopus ipsis idonee de non impediendo commeatu cauisset, ad socios contendunt. Erant tum in ipsorum castris, electoris Brandeburgensis et Mauricijs ducis legati, de permittenda intercessione missi. Cum autem illi rem ad socios reijcerent, nihil actum fuit. Qui commorantur Augustae, praediuites mercatores Fuggeri, et id genus alij, collectis rebus, vrbe iampridem excesserant. Et quia rumor erat, eos mutuo dare pecuniam Caesari, hi qui tum erant Vlmae legati, datis ad Senatum Augustanum literis et missis internuntijs, quam hoc sit indignum, demonstrant, grauiterque monent, dent operam ne quid in posterum tale fiat. Senatus, illos iam ante, suo more pecuniam forte mutuo dedisse respondet, ne esset otiosa, quod belli consilia nescirent: nunc autem existimare, neminem esse qui id faciat: nec enim impune cuiuqam futurum, si resciscant. Erat id temporis Ratisbonae Caesar, et praeter Hispanos ad millia tria, [note: Caesaris copiae.] peditum Germanorum millia circiter quinque, et ad septingentos equites, nullae adhuc ad ipsum copiae tunc conuenerant. Hispanos ex Pannonijs euocauerat: et erant illi quos a pacificatione Suessionensi, in Lotharingia hyemasse, ac deinde prope argentinam facto itinere, ante annum in Vngariam iuisse, libro superiori diximus. Facta nuper pace inter Galliae regem et Anglum, opportune Protestantib. accidit, quod milites Germani, quorum opera Galliae rex vsus fuerat, dimissi transierunt ad ipsos, ductore Bichlingo Comite, et Georgio Recrodo, qui Lantgrauij erat beneficiarius.

Saxonem atque Lantgrauium Caesar, XX. die Iulij, publicis literis proscribit. [note: Saxo et Lantgrauius a Caesare proscripti.] Initio valde prolixe commemorat, quantos huiusque sumpserit labores, vt Germaniam in vniuersum pacaret, cuiusmodi fecerit eius rei decreta, quibus cautum sit. ne qua vis cuiquam fiat, quacunque de causa, verum vt legibus atque moribus agatur: deinde, quomodo sibi deuincti sint, et quam fidem praestare debeant ordines Imperij, docet. Sed his inquit, omnibus neglectis, Ioannes Fridericus elector Saxoniae et Philippus Hessiae Lantgrauius, temerario quodam ausu, studium atque laborem nostrum omnem, pro reipublica susceptum, singulis temporibus, quantum in ipsis fuit, impediuerunt neque dicto fuerunt audientes, et non modo sese mihi opposuerunt, sed alios etiam ordines, vt idem facerent, et illicitas cum ipsis inirent coniurationes, impulerunt. Et Lantgrauius quidem superioribus

[note: 1546.] aliquot annis, obducta qua nescio causa, bellum instituit in quosdam primi nominis Imperij ordines, et in ipsorum fines progressus, pecuniae vim magnam extor sit, Deinde, ambo simul, quendam Imperij principem, indicta causa, bello petitum, finibus expulerunt, occupata prouincia. Sed et Episcopatus aliquot et praefecturas tam sacras quam ciuiles, quarum domini veteri consuetudine sunt ditionis Imperij, et onera publica sustinent, et in ordinum consessu locum obtinent, in suam ditionem perduxerunt: et adhuc quidem illos, cum saepe meam fidem in comitijs implorarint, in ea seruitute detinent. Multos quoque suis facultatibus atque prouentibus annuis spoliarunt, et alienae ditionis homines in suam clientelam receperunt. Nuper etiam audacia quadam singulari solicitarunt quosdam ordines, ne ad ista venirent comitia, videlicet vt actionem omnem impedirent, meique contemptionem excitarent. Et haec quidem omnia tanto faciunt securius atque licentius, quod iudicia contemnunt, nec Magistratum agnosount aut verentur. Nam ipsorum culpa summum Imperij tribunal est sublatum, tacent leges, et multo iam tempore ius nullum dicitur, magno sane cum dispendio plurimorum, et nouo prorsus atque inaudito exemplo. Quodque omnium est grauissimum, agunt haec omnia specioso illo et dulci nomine religionis, pacis atque libertatis. His enim vtuntur tanquam pallijs atque vestibus, vt suas illas regant actiones, cum interim nihil minus quam religionis conciliationem aut Germaniae [note: Protestant. per duellionis insimulantur.] pacem atque libertatem expetant. Certe nullo scripturae loco docere possunt, ipsis licere, vt summo Magistratui sese quocunque modo pertinaciter opponant. Diuersum vero doceri potest, tum sacris literis tum probatis historijs, nempe priscos illos doctrinae Christianae professores, qui suam fidem non verbis tantum, sed factis etiam atque morte comprobarunt, prophanis quoque regibus obtemperasse. Quo certe minus licet istis officium mihi suum denegare, specie religionis. Et cum denegant, aperte declarant, ipsorum esse consilij, vt diadema, sceptum, atque potestatem omnem mihi adimant, et sibi vsurpent, et conturbatis omnibus, religionem, ius, pacem atque liberatem opprimant, et amplificati nouis honoribus atque facultatibus, in suam tyrannidem omnes cogant. Hoc enim ipsorum verba testantur, plena minarum, libelli etiam atque picturae famosae, disseminatae passim et in vulgus emissae, magno cum nostri nominis ludibrio atque contemptu. Praeterea, non solum foedera pacti sunt aduersum me, suis illis in conuenticulis, verumetiam exteros reges in odium mei concitarunt, et clanculum ope consilioque iuuerunt. Non desunt etiam, qui recitare possint, quid moliti sint, vt Turcam in Germaniam excitarent. Quod eo magis credi potest, quoniam ad ipsorum institutum ea res perquam fuisset opportuna. His ergo factis, et fidem datam violant, qua mihi deuincti sunt, et muneris nostri dignitatem conuellunt, et decreta omnia labefactant, quae certe non secus accipiunt, quam si ideo facta sint, vt alijs vim ab se depellere non liceat, ipsis vero solis permissum sit, vim cuique facere. Quamobrem, in grauissimum illud laesae maiestatis crimen, et in poenas eo crimine dignas, legibusque praescriptas, inciderunt. Et quia nota sunt ipsorum facinora, nihil attinet ea demonstrare. Caeterum, etsi pro authoritate, qua fungor, multo ante mihi licuit in eos, pro merito ipsorum vindicare, tamen, studio pacis, et motus vitandi causa, plurimum illis indulsi: multa saepe concessi, magis etiam quam deceret, in eoque et conscientiam meam non semel ipse laesi, et authoritatem mihi minui, et alijs parum bene consului. Sic ante annum quintum, Ratisbonae cum Lantgrauio, ante biennium vero, Spirae cum Saxone egi clementissime: nimirum ea spe, futurum, vt hac immodica mea lenitate victi et tolerantia, desisterent tandem aliquando a suis illis illaudatis consilijs, nec opus esset violentius aliquod remedium adhibere. Cum autem ipsa re nihil esse profectum, et illos verba mihi solum dedisse, comperiam, eo quod meis et

[note: 1546.] Imperij decretis contemptis, et violatis pactis, obstinate pergunt, et effraeni quadam dominandi cupiditate facultates aliorum diripiunt, neque legibus teneri volunt, sed eo tendunt, vt omnem reipublicae statum euertant: et vero, nisi coerceantur, non modo non religio conciliari, sed nec reliquae etiam reipublicae partes constitui possint atque sanari, cogor aduersus ipsos vti ea, qua sum praeditus, potestate. Et quia de rebellione constat, ita quidem vt ipsi negare non possint: deinde, quia violenter agunt, neque iudicium vllum subire volunt, equidem illos, vti perfidos, rebelles, seditiosos, laesae maiestatis reos, et communis otij perturbatores, proscribo, et statutum habeo in illos, vt meriti sunt, animaduertere, quo per ipsos mihi deinde liceat rempublicam constituere, et ea facere, quae proprie sunt mei muneris. Itaque mando, ne quis opem illis ferat quocunque modo, neque se causae ipsorum adiungat: qui secus fecerint, et fortunarum et vitae discrimen adibunt. Quique iam forte profecti sunt vt illis militent, redeant quamprimum. Mihi vero subministrent omnes auxilia, neque foedere vel pactionibus priuatis impediri se patiantur. Nam haec omnia rescindo. Deinde nobilitati atque populo ditionis ipsorum, fidem atque iusiurandum quo sunt eis deuincti, remitto, et publica fide caueo, si morem gerant: qui recusant, eodem modo, quo illi, plectentur. Iulij die vigesimo secundo, Gerardus Velduuichus, Ratisbona remittitur Constantinopolim, cum nuper inde venisset. Caesar, cum hîc nihil decerni posset, in Calendas Februarias anni sequentis, Imperij conuentum transfert. De literis Pontificis, missis ad Heluetios, antea diximus. Has vbi legatus pontificius, Hieronymus Franchus accepit, Luceria transmittit, et simul [note: Pontif. ad Heluetios literae.] ipse vigesimo quinto Iulij die scribit, Ante triduum sibi redditas esse Pontificis et senatus cardinalium literas: et quanquam eiusdem prope sint sententiae cum superioribus aliquot illius epistolis, tamen, quod aliquid habeant praeterea; celeriter ad ipsos mittere iam exemplum et in proximo conuentu velie archetypum exhibere. Ac quoniam in eo foedere, quod nuper ad exitum Iunij Pontifex atque Caesar inierunt, locus etiam sit relictus alijs, qui velint in eam societatem venire, deinde, quia conuenit, vt Caesar prius experiatur, num absque bello possint ipsius et Romanae sedis aduersarij ad sanitatem et officium reduci, Pontificem admodum ab ipsis flagitare, vt claris verbis pronuntient, an huius esse foederis, et an Tridentini concilij decretis obtemperare velint. Cumque diem sibi constituerint, ad proximum Badenae conuentum, quo die ad superiora postulata sibi respondeant, ideo se nunc etiam haec ad ipsos perscribere, vt interea deliberent. Orare igitur, per sanguinem Christi seruatoris, vt diligenter secum expendant: quam sit hoc futurum gloriosum, quam salutare tum ipsis tum ipsorum liberis, si et incendium hoc per Germaniam vna restinguant, et concilij decreta laudent. Quod [note: Pontifex Caesarem in odium adducit.] foederis causam Pontifex enuntiarit, callide factum esse nonnulli putant, vt hac ratione Caesarem summis difficultatibus obijceret: moleste quidem ipsum tulisse, quod Caesar aliam belli causam prae se ferret, certum est, vt infra dicetur. In hoc [note: Hymenaei inter Martis fremitus.] tempore, Bauariae ducis filius Albertus, Ferdinandi regis filiam, Annam, alteram vero, Mariam, Gulielmus dux Cliuensis, in matrimonium ducit. Cum enim Nauarricam Cliuensis frustra speraret ex Gallijs, vt ante diximus, indultu Pontificis, vt aliam duceret, permissum ei fuit. Hanc ergo duxit, et fuerunt vtriusque nuptiae peractae Ratisbonae, medijs in turbis atque motibus bellorum. Vtrunque matrimonium ad nouum necessitudinis vinculum pertinebat.

Consessui patrum, Tridenti dictus fuit dies, vt supra docuimus, ad exitum Iulij, sed dilata res fuit in anni sequentis initium, vt suo loco dicetur. Erant autem [note: Numerus patrum Tridentinorum.] Tridenti, praeter cardinales, Pontificis legatos, et Tridentinum atque Pachecum Hispanum, archiepiscopi quatuor, episcopi triginta tres, et in his duo Galli, quinque Hispani, Illyricus vnus, reliqui omnes Itali. Theologi doctores, monachi, xxxv.

[note: 1546.] ex alijs vero non monasticae professionis, duodecim, plerique omnes Hispani. [note: Archiepiscopi personati.] Caeterum, in quatuor illis archiepiscopis erant duo, velut personati, Olaus Magnus, Vpsalensis, Robertus Venantius, Seotus. Id autem sic accidit. Cum Sueciae [note: Sueciae rex, Euangelio dat nomen.] rex Gustauus, Daniae finitimus, religionem mutaret, quod fuit anno circiter M. D. XXXVII. Ioannes Magnus, archiepiscopus Vpsalensis, qui mutationem illam improbaret, relicta patria, Romam confugit, eoque venit mediocri cum comitatu. Venetias profectus deinde, factus est eius ciuitatis patriarchae vicarius, et vt vulgo dicunt, suffraganeus. Eam vero conditionem postea pertaesus, Romam reuertit, et in angustias redactus, cum diuenditis equis familiam fere totam [note: Archiepiscopus mendicabulum.] dimisisset, a Paulo pontifice collocatur in hospitali domo, quam vocant, sancti spiritus, in eaque tenuis atque pauper vitam finijt. Erat cum eo frater Olaus. Huic Pontifex archiepiscopatum illum Gothicum, licet extra commercium Ecclesiae Romanae positum, confert, et concilio interesse iubet, et ad victum quotidianum aureos dat menstruos quindecim. Alter ille Scotus, cum archiepiscopatum Armacanensem esse in Hibernia Pontifici demonstrasset, titulum eius fuit ab illo consecutus. Erat autem caecus, et tamen non solum missificabat, verumetiam per celeres equos currebat. Hos ergo duos Pontifex in coetu patrum esse voluit, ostentationis causa tantum, quasi duo isti populi tam longinqui, Gothi et Hiberni, potestatem ipsius agnoscerent, cum illi reuera, praeter vmbram et nudum titulum, nihil haberent.

De Mauricio supra diximus, quemadmodum post priuatum cum Caesare colloquium, Ratisbona discesserit. Vbi domum reuertit, subsequente paulo post Ferdinando rege, Pragam ad illum proficiscitur. Augusti deinde mensis die primo, [note: Caesaris ad Mauricium literae.] Caesar, proscriptionis, quam supra diximus, exemplum Mauricio Ratisbona mittit, et datis ad ipsum atque populum communibus literis, eadem fere, quae proscriptionis tabula continentur, commemorat: et quia proscriptis agnatione sit et necessitudine coniunctus, ita quidem, vt in illorum possessiones atque bona, ius aliquod sibi forte vendicare possit, grauissimis verbis mandat, vt sibi in occupandis illorum prouincijs adsit totis viribus, imo, vt ipse quamprimum occupet omnia, et sui iuris tuendi causa detineat, Nam alioqui fore, vt occupantis omnia fiant, quicunque sit ille, nec quicquam ei prosit ius agnationis atque pactorum. Deinde, propter, contemptum imperium, eandem subiturum esse poenam, quam illi. Nobilitati autem atque populo mandat, vt edicto pareant, et fidelem operam principi nauent, eadem constituta poena. Quas Mauricio scripsit, Augusto etiam fratri communes erant literae.

Smalcaldicorum exercitus iam omnis ad Danubium peruenerat. Ibi Saxo, [note: Protest. ad ducem Bauariae.] Lantgrauius atque belli consiliarij dant literas ad Gulielmum Bauariae ducem, Augusti die tertio, Vt de Caesaris apparatu bellico multa dicant, nihil opus esse. Scire enim ipsum rem omnem: et quanquam nullum officij genus erga Caesarem praetermiserint, nec offensionis vllam subesse causam existimarint, tamen ex illius responso et aliorum sermone multo ante accepisse, illum cogitare sibi facere bellum, quasi minus fuerint obedientes, cum interim neque sint vllius conuicti criminis, neque vim cuipiam fecerint. Et vt maxime verum sit quod ille crimen intentat, non tamen ei licere, nisi cognita prius causa, rem armis experiri. Sed hoc illius institutum esse contra ius et leges Imperij, contra pactionem, contraque morem superioris aetatis. Nam si quid haberent Caesares aduersus aliquem ordinem, id semper ad publicam cognitionem deferre consueuisse. Scire ipsum, a multis nunc annis inita fuisse vatia consilia, quo Germaniae sua libertas eriperetur. Neque dubium esse, quin hoc etiam bellum eo spectet. Iam vero licet studium retinendae, communis libertatis, adhuc quidem semper in ipso animaduerterint, et quanquam nuper admodum de sua erga ipsos voluntate multa pollicitus, nuntiarit non se

[note: 1546.] permissurum iter externo militi, tamen ad se deferri, iam ipsum et dedisse iter, et alimoniam etiam atque tormenta subministrasse, et hostium copias in oppida sua recepisse. Id sane dolere sibi non mediocriter, et existimare falsis criminationibus ei persuasum esse, vt ita faciat. Cum autem suis libellis nuper editis abunde demonstretur, quam inique Caesar agat, et quam multae pactiones tum publicae tum priuatae hac vna re violentur, confidere se, tuendae causa libertatis, ipsum ope consilioque sibi non defuturum, praesertim, cum eius rei spem nuper fecerit per internuntium, Caesaris ergo milites e suis oppidis Raeno et Ingolstadio migrare iubeat, aut sibi tantundem praesidium ijs locis imponere permittat: det iter tutum per suos fines atque commeatum, de eoque sibi caueat per literas. Et licet non denegaturum putent, petere tamen, vt intra diem quintum respondeat. Etenim si secus faciat, capiendum sibi esse consilium ex tempore.

[note: Fulgur Mechliniae.] Ad septimum Augusti diem, Mechliniae, quod est Caesaris ditionis oppidum Brabantiae pulcherrimum, puluis tormentarius in turri quadam in moenibus dispositus, a fulmine correptus et incensus, ipsam turrim primum a fundamentis euertit, proxima deinde aedificia, intra et extra vrbem, ad quingentos amplius passus in circuitu inuasit. Ex ijs pleraque incendit, plurima euertit, diruit ac disiecit, nonnulla concussit ac difrupit, atque ex his lapides ingentes correptos, plerosque ad sexcentos passus, longe abiecit, atque ita corruptis tectis ac denudatis, vitreis fenestris per omnes vias concussis atque fractis, totam propemodum vrbem deformauit, arbores radicitus euertit et ambussit. Perierunt in ea calamitate homines plus minus ducenti, partim incendio absumpti, partim ruinis aedificiorum ac lapidibus et tegulis obruti, praeter eos, qui grauiter vulnerati mortem effugerant, quorum ingens erat numerus. Ex his complures biduo ac triduo, nonnulli quatriduo post, e cellis subterraneis, in quas confugerant, plerique mortui, qui vel fame vel spiritu praecluso extincti erant, pars viui qui penu ibi condito inuento vitam tolerauerant, reperti atque extracti sunt. Praeterea ingens numerus iumentorum atque pecorum cum stabulis deflagrauit. Murus autem, qua parte turris steterat, ad ducentos amplius passus dirutus ac solo fuit aequatus.

[note: Heluetiorum ad Prot. responsio.] Heluetij, ad nonum Augusti diem, iterum Badenae conueniunt, et Protestantium legatis, quos tunc adesse iusserant, vt supra diximus, quarto post die respondent, non quidem omnes, verum illi, qui sunt religionis Pontificiae, Dolere sibi plurimum istud inter ipsos atque Caesarem excitatum bellum, neque esse, quod potius velint aut magis optent quam pacem. Ideoque nolle prorsus immiscere se huic bello, nec in alterutram inclinare partem, sed arcere a suis finibus militem externum et transitu prohibere, et suos continere domi, quantum quidem possint: ideoque iam edixisse grauiter, nequis militet, sed vt omnes imperium magistratus expectent, et ad patriae defensionem intenti sint. Nihilo tamen secius abijsse multos in militiam, quos ipsi conduxerint. Id sibi esse permolestum: itaque rogare, vt et illos dimittant, et domum redire patiantur. Praeter superiora, Protestantes hoc etiam tunc postulauerant ab illis, ne venirent in foedus illud Caesaris atque Pontificis, neve militem vllum eis auxilio mitterent, quod Pontifex inprimis solicitabat: sed vt sibi, qui bellum iniustum defendere, et ab se propulsare cogantur, opem ferrent. Et multa locuti de Pontificis iniquitate, qui et praesidere concilio, et simul iudex esse velit, et illud habeat in loco ad iniuriam opportuno, [note: Nex Diazij inulta.] per occasionem referunt de nece Ioannis Diazij, et facinus illud tam horrendum non modo non vindicari in hunc vsque diem, sed etiam a multis ita laudari, quasi praemio dignum sit, ostendunt. Eam rem esse indicio, quam non sit ipsis consultum atque tutum ad ea loca venire, vbi summam rerum obtinent aduersarij, et in his Episcopus Tridentinus, nuper factus Cardinalis, et Pontifici non vno modo deuinctus.

[note: 1546.] Quia Protestantes iam cum omnibus copijs erant ad Danubium, sicut diximus, Caesar, qui nondum esset instructus, Augustimensis initio, relicta Ratisbona cum praesidio, Landishutum petit, Bauariae ducis oppidum, ad Isaram flumen, [note: Protest. Caesari bellum indicunt.] et pro moenibus castra ponit. Donauerda, Saxo, Lantgrauius atque socij, missis literis, Augusti die vndecima, quo sint in ipsum animo, iuxta belli morem atque legem, denuntiant. Et superiori, inquiunt, mense, per epistolam nos apud tepurgauimus, Carole Caesar, de ijs, quorum incusamur: ac licet aequum erat, vt aut bellicum apparatum intermitteres, aut saltem belli causam explicares et nobis inuicem auditis, pro more Imperij, proque data fide abs te per iusiurandum, ageres: tamen, quia nihilominus pergis, coacti sumus et ipsi venire ad arma, vim istam iniustam tuaque persona indignam depellendi causa. Quod enim Euangelij doctrinam simul et Imperij libertatem petas, varijs tuis actionibus demonstrari potest. Scis enim ipse cuiusmodi consilia multis nunc annis, cum Antichristo Romano et cum exteris regibus tractaris, vt eos vel tibi coniungeres, vel in nos excitares. Deinde, non consulto senatu principum et ordinum, inducias fecisti cum Turca, plane contra promissum. Etenim, cum auxilia tibi daret in Galliae regem, ante annum secundum, Germania, confirmabas, eo finito bello, teipsum esse cum exercitu profecturum aduersus Turcam. Sed nunc pactus es cum illo, nimirum vt eo commodius, quod constitueras aduersum nos, perficeres. Et iam in his Ratisbonae comitijs, nouum huic rei colorem atque speciem induxisti, prolixe multa locutus de tuo erga Germaniam et communem patriam studio atque voluntate, deque contumacia quorundam. Quod eo videlicet faciebas, vt nos, qui religionis nomine confoederati sumus, alios ab alijs diuelleres. Nam neglecti a nobis officij crimen nullum docere potes, et causae diffidens, non citasti reos, vt sese cognitioni senatus Imperij sisterent: imo, ne nominasti quidem illos. Atque interim [note: Caesaris calliditas.] tamen datis literis ad diuersos principes atque ciuitates, callide simulabas, quasi non religionis, sed contumaces quosdam coercendi, causa, bellum parares. Religionem autem abs te peti, vel ex eo satis apparet, quod concilium apud Pontificem solicitasti, in quo praeter clientes atque beneficiarios illius, nemo locum habet. [note: Parrhesia a concilio profligata.] Fuerunt in eo consessu pauci quidam, aliquanto liberiores in dicendo, sed inuenta ratio fuit, vt ijs reuocatis atque submotis alij summitterentur nequiores. Cuiusmodi etiam decreta Tridentini patres, aliquot iam consessibus fecerint, notum est omnibus. Non est igitur hoc illud concilium toties promissum in comitijs vt ante annum Vuormaciae tibi demonstrauimus. Et quae tunc a nobis dicta fuerunt, iam repetita volumus. Quod etiam tui sit propositi, cogere nos, vt concilium approbemus, doceri potest literis Pontificis nuper missis ad Heluetios, quibus valde queritur de multis per Germaniam, qui concilij dignitatem proijciant, et hanc dicit esse causam cur armis rem experiri velit. Et quoniam eadem de causa tu quoque belligerari constituisses, peropportune sibi dicit hoc accidisse, atque ideo velle tum suas tum Ecclesiae Romanae vires omnes atque facultates huc impendere. Cum ergo propositum illud tuum, quod alia quaesita specie tegere volebas, Pontifex patefecerit, quis amplius dubitet, religionem peti? Nos quidem nullius factinobis conscij sumus, quod vel publice cognosci recusemus, vel non possimus excusare: sed erat tui muneris, exemplo maiorum, sistere nos senatui principum, et rationes nostras inuicem audire: neque decebat, vt ad hunc modum nobiscum ageres, vocares ad comitia, proponeres de republica, concilium nostrum exquireres, atque interim belli rationes contra nos inires. Quid enim hoc rei est, dimisso Turca belli furorem omnem in nos conuertere, quasi multo simus illo deteriores? Atqui confidimus omnino fore, vt hoc tam indignum facinus impediat Deus atque retardet. Etenim si qua fuit inter te, Ferdinandum fratrem atque nos offensio vel simultas, ea fuit tota sublata Cadami, Viennae, Ratisbonae, Spirae.

[note: 1546.] Pingas ergo licet et ornes, quantum voles, hoc tamen certo scimus, nullam aliam subesse causam, nisi vt oppressa vera doctrina, libertatem amittat Germania. Scribis tu quidem ad diuersos, et conaris persuadere, quasi valde cupias Euangelij doctrinam [note: Dogmata Louaniensis academiae.] propagari: sed academiae Louaniensis dogmata, tuo iudicio confirmata, deinde piorum hominum supplicia, tuis in ditionibus, et ista cum Antichristo Romano facta confoederatio, demonstrant satis atque loquuntur, quid tui sit animi, nimirum hoc ipsum, vt vniuersum Pontificatum recuperes atque confirmes, extincta vera doctrina, quam sumus Augustae professi. Quod cum ita sit, et quia foedus eo fecimus, vt in hac religione permanere nobis liceat, et vt eam coniunctis animis tueamur, etiamsi quis aliam offensionis causam aduersus aliquem ex nobis obducat, necessario nobis haec suscipienda fuit defensio, quam et Diuinum et naturae quoque ius nobis concedit atque tribuit. Et quanquam, propter hoc tuum institutum nullo tibi sumus astricti vinculo; nec opus idcirco fuit, vt quid nostrae sit voluntatis, tibi denuntiaremus, tamen amplioris cautionis loco renuntiamus eam tibi, qua deuincti fuimus, fidem et officium, non quidem vt Imperij ius atque commoda diminuamus, verum vt ea conseruemus potius. Hoc ergo proficemur palam et more solenni, sic animo parati, vt tuum hoc atque sociorum bellum a nobis depellere cogitemus. Etenim in causa tam pia, tamque honesta nullum debemus recusare periculum. Hanc epistolam per adolescentem quendam nobilem atque tubicinem, vti fieri solet, ad Caesarem mittunt iri castra prope [note: Caesar Protest. literas accipere recusat.] Landishutum. Ille autem non modo non accipit, verumetiam iubet capitis denuntiata poena, vt eam suis referant. Hoc insuper addit, si quis in posterum ab illis ad seveniat, fore, vt loco muneris atque torquis aurei, laqueum ab se ferat. Deinde, proscriptionis tabulam de qua dictum est, illis tradit, et grauissimis [note: Proscriptionis tabula.] verbis mandat, vt suis eam reddant. Prius quam hanc epistolam mitterent, disputatum fuit, quomodo Caesar esset affandus. Et Saxo quidem non ei tribuendum esse Caesaris cognomen, alioqui cum eo belligerari non licere. Lantgrauius vero contra sentiebat: et habebant vterque sui dicti comprobatores. Tandem haec fuit inuenta ratio media, vt illum appellarent velut eum, qui sese pro Caesare gerat. Postea, quo sit eundum, deliberatur. Erant qui Landishutum dicerent, vbi Caesar erat. Cum autem periti regionis docerent interesse paludes, ita quidem, vt angustis admodum vijs, per vnum et alterum subinde milliare singulis eundum esset equitibus, mutato consilio, Ratisbonam ire statuunt, vbi Caesar et praesidium reliquisset et tormenta. Nam et castris ibi deligi locum idoneum, et si Caesar obsessis opem ferat, de summa rei posse cum eo dimicari. Promotis ergo castris, pergunt, sed lente admodum: et sub illud fere tempus, quod fuit ad Idus [note: Pontif. copiae ad Caesarem veniunt.] Augusti, Landishutum veniunt Itali seu Pontificij milites, maxima cum Caesaris expectatione: qui de Smalcaldicorum progressu certior factus dimissis nuntijs, illos vt accelerarent, hortatus fuerae. Peditum erant millia decem, equites leuis armaturae, quingenti. His omnibus copijs, nepotem suum ex filio, Octauium [note: Duces exercitus Pontificij.] Farnesium, Pontifex praefecerat. Ei militabant magni nominis duces, Alexander Vittellius, Ioannes Baptista Sabellus, Sfortia Palauicinus, Fridericus Sabellus, Paulus Vitellius, Iulius Vrsinus, Alexius Lascaris, Hieronymus Pisanus, Ioannes Maria Paduanus. Nicolaus Plumbinus, Nicolaus Petilianus. Cum hac manu, Florentiae dux Cosmus Medices vna mittebat equites ducentos, Rudolpho Balione, et Ferrariae dux Hercules, centum, Alfonso fratre notho, ductore. Octauio Pontifex fratrem adiunxerat cardinalem Farnesium Alexandrum, velut inspectorem consiliorum Caesaris, et impulsorem atque flabellum etiam. Discedens ex Italia Farnesius, dixisse fertur, se tantam esse daturum stragem per Germaniam, vt in Lutheranorum cruore vel natare possit ipsius equus. Non multo post, aduenerunt etiam Hispani, quos ab Insubria et Neapoli Caesar euo cauerat,

[note: 1546.] circiter millia sex, veterani omnes. His praeerant Philippus Lanoius, princeps Sulmonensis, Aluatus Sandaeus, Alfonsus Viues, Iacobus Arzius Caesaris erat legatus Ferdinandus Toletanus, dux Albae: post hunc, proximum locum habebat Ioannes Baptista Castaldus. Cardinali Augustano demandata fuit annonae [note: Duces exercitus Caesaris.] praefectura. Militabant etiam Caesari Maximilianus Austriacus, Emanuel Philibertus, Sabaudiae ducis filius, Ericus dux Brunsuicensis, et Henrici captiui filius, Philippus, Georgius dux Megelburgicus, Georgius dux Brunsuicensis, Henrici frater, vir ordinis ecclessastici, Fridericus Furstembergius, Renardus Solmensis, [note: Principes in Protestan. castris.] et alij complures. In Protestantium castris erant Ioannes Ernestus, electoris Saxoniae frater, Ioannes Fridericus, Electoris filius, Philippus dux Brunsuicensis cum quatuor filijs, Ernesto, Alberto, Ioanne, Vuolfgango, Franciscus dux Luneburgensis, Vuolfgangus princeps Anhaldus, Christophorus Hennebergius, Georgius Vuirtembergicus, Albertus Mansfeldius cum duobus filijs Ioanne et Volrato, Ludouicus Oetingensis cum filio, eiusdem nominis, Gulielmus Furstembergius, Christophorus Oldemburgius, Hubertus Bichlingus, Hedeccus, Comites omnes: Recrodus, Rifebergius: item, Heluetiorum octo signa. Cum igitur omnes iam conuenissent copiae, praeterquam eae, quas ab inferiori Germania Burensis ducebat, Caesar, illinc profectus, Ratisbonam petit. Eo cognito, statim oborta fuit suspicio nonnullis, quasi in Misniam atque Saxoniam cogitaret: confectis ergo pontib. in alteram Danubij ripam Smalcaldicorum transportatur exercitus. Progressus aliquantulum versus Norgouiam, nuntius adfertur, Ratisbona Caesarem contendere Ingolstadium. Ibi conuersa ratione, per loca salebrosa et aspera, Danubium repetunt, ne Nuburgum, quod est supra Ingolstadium trib. milliaribus, et Donauerdam Caesar occuparet, inque Vuirtembergicum agrum iter haberet expeditum. Vbi Nassefelsum venissent, Lantgrauius postridie non magno cum [note: Lantgrauius in speculatum.] comitatu progreditur, vt Ingolstadium contemplaretur, ignarus ibi Caesaris esse copias. Nam de paucis tantum Hispanis ibi praesidiarijs acceperat, eosque volebat ad pugnam prolectare: sed dum pergit, Sulmonensis principis equites aliquot prodeunt. Impetu facto, desiderati sunt vtrinque nonnulli, vulnerati vero plures. E captiuis cognitum est, Caesarem eo die castra facturum esse ad Ingolstadium. Lantgrauij factum hoc elector Saxoniae moleste grauiterque tulit, et si quid eiusmodi posthac ipso faciat inconsulto, discessurum se profitetur. Copijs deinde productis omnib. [note: Hispanorum in castra Protest. irruptio.] in aciem et instructis, quasi praelio dimicandum esset, in castra militem reducunt. Nocte sequenti, per primam quietem, in Hedecci castra, qui Saxoni fuerat attributus, irruunt Hispani, et pedites ad centum interficiunt: ex ipsis quoque nonnulli desiderati sunt. Itaque magna fuit in omnibus castris excitata turba, quae tenebris etiam augebatur. Postridie, qui vigesimus nonus erat Augusti dies, aliquot emittuntur centuriones atque duces, qui situm castrorum hostilium cognoscant. In hos eruptionem ex improuiso faciunt equites Itali. Cumque multi cecidissent vtrinque, illi nulla re perfecta, redeunt in castra. Lantgrauius igitur altera luce, paucis aliquot comitatus, ex omni numero delectis, vt aliquid certi cognosceret, exit: et vado reperto, quod nullum esse dixerant ante ipsum emissi speculatores equites, redit ad Saxonem, et equitatum traduci posse renuntiat. Pridie Calendarum igitur Septembris, prima luce pergendum, et occupandum locum editiorem, vbi specula fuit Ingolstadiorum aliquando, et tormentis agendum esse, placuit, si forte Caesar ad praelium elici posset. Multa iam nocte, Saxo, per interuallumbis Lantgrauio nuntiat, abijsse Caesarem, et fumare castra: sed ille, cum fidem ei rumori non haberet, quinque cohortes equitum suorum emittit, ductore Gulielmo Schachto, qui vadum occupent, et traducendis tormentis atque peditatui pontes efficiant. Aliquanto post ipse cum reliquis copijs omnibus atque tormentis magna celeritate sequitur. Vbi ventum est ad flumen, Schachtus ei nuntiat, Caesarem

[note: 1546.] non se commouisse loco: cum id ad Saxonem deferri curasset, progressus, collem illum, de quo dictum est, occupat, et tormentorum ibi partem collocat: copias etiam ad leuam atque dexteram distribuit: idem deinde Saxo facit, vbi cum suis eo venisset.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XVIII.

Concilium Lantgrauij de adoriendo hoste non probatur. Heluetij nolunt se huic bello adiungere. Itaque Lantgrauius atque Saxo Bohemos solicitant, et copiose respondent criminationibus Caesaris. Mouent castra, ut Burensem transitu prohibeant. Petrus Stroza fidem illis datam de numeranda mutuo pecunia turpiter fallit. Donauerda Caesari deditur. Interea Mauricius suae ditionis ordines omnes conuocat aduersus Saxoniae ducem: illis respondet Lantgrauius. Bohemi et Vngari in ditionem Saxonis irruunt, et caedibus, direptionibus incendijs, atque libidinibus grassantur. Mauricius pleraque eius oppida deditione capit. Meldae xiiij. ob Euangelij doctrinam exuruntur. Protestantes cum castra mouissent hostis insequitur. Vuirtembergicus princeps, et aliquot ciuitates Caesari reconciliantur. Tridentini Patres de iustificatione hominis statuunt. Saxo Lipsiam praesidio munit, ac Mauricium suis oppidis exuit. Mortuum Angliae regem Henricum secuta est deinde religionis immutatio. Albertus Brandeburgicus ab Electore Saxone capitur.

[note: Burensis cum exercitu ad Caes. profectio.] DE Maximiliano Burensi dictum est antea. Is omni confecto exercitu, qui erant, equitum ad quatuor, peditum ad decem millia, et in his aliquot Hispanorum atque Italorum cohortes, qui Britanniae regi contra Gallum militauerant, Augusto mense progressus e Belgio, supra et infra Moguntiam, et vbicunque nauium esset facultas, Rhenum transmittit, licetad alteram ripam essent a Smalcaldicis copiae dispositae, Christophoro Oldeburgo et Rifebergo ductorib. [note: Lantgrauij animosum et utile consilium.] qui transitu illos prohiberent. Archiepiscopus Moguntinus non minimum huc attulisse momentum putatur. Vbi iam Smalcaldicorum exercitus omnis conuenisset, eo, quem diximus, loco, coeptum est omnibus tormentis in castra Caesaris fulminari, et vehementissime quidem. Ibi tum Lantgrauius conuocatis ad Saxonem belli consiliarijs atque ducib. Quod si penes me solum, inquit, esset administratio, sicut tuc erat, quando Vuirtembergicum restitui, duab. equidem cum legionib. hostem adoriri primo velim, et fossorib. adductis, munitiones illorum disturbarem, et sumis deinde [note: Initium calamitatis Protestan.] copijs impressionem facerem. Variantib. ibi sententijs, cum alij dissuaderent vtrem summi discriminis: alij non improbarent: quidem, modo vt ab Ingolstadijs, qui tormentis abundabant, nihil periculi sit metuendum, et equitatus etiam adhibeatur statim initio pugnae: nihil actum fuit. Quod quidem ita reprehenditur a multis, vt hic error, et ipsorum calamitatis, et victoriae Caesaris initium atque causa fuisse putetur. Nam et equitatu longe sperabant, et humili tantum fossa, Caesaris tum erant munita castra: cum autem eius diei fulmen et impetum Caesar sustinuisset, nocte sequenti castra sic communiuit, vt maiori deinde fiducia rem ageret, ac tempestatem omnem multo commodius ferret. Incredibilem vero Caesaris aiunt

[note: 1546.] fuisse fortitudinem in hoc tanto discrimine, cum non modo timoris nullam daret [note: Metus in castris Caesaris.] significationem, sed suis etiam animum adderet, eandem subireparatus, quam illi, fortunam.

Quomodo Caesar, per suum in Burgundia quaestorem solicitarit Heluetios, [note: Ad Caesarem Heluetiorum responsio.] libro superiori diximus. Ad ea postulata responsum fuit in eo conuentu, quem Augusto mense Badenae fuisse docuimus, non se discessuros ab eo foedere, quod sit ipsis cum Austriaca et Burgundica domo: deinde qui sint ex ipsis iam in militiam profecti, reuocare, ac nisi pareant, velle multare pro eo ac decet. Hunc ad modum responderunt nouem pagi, qui pontificiae sunt, vti diximus, religionis. Tigurini vero et Bernates et Basilienses et Schafusiani, quia literae Caesaris atque Pontificis non eandem belli causam referant, deinde, quia Caesaris, atque Pontificis confoederationis exemplum, ipsis a legato Pontificis exhibitum, clare dicat, religionis Protestantium ex tirpandae causa bellum susceptum esse, legato Caesaris dicebant, velle se deliberare quid respondeant, et expectare donec a Caesare fiant certiores, an religionem ipsis integram et saluam permittat. Hoc vbi [note: Caesar ad Hel. religionis Euangel.] Caesar accepit, Augusti die xxvij. dat literas ad eos, e castris ante Ingolstadium. Quod non idem cum alijs responderint, non videre se causam, et aduersariorum dolis hoc esse factum, existimare. Nam audire se, quemadmodum in superiori conuentu Badenae conati sint ipsis persuadere, quasi non multandi causa principes rebelles, verum aduersus aliquot ciuitates bellum hoc susceptum sit, quo scilicet ope Pontificis, Euangelij doctrina simul et Germaniae libertas opprimantur. Audire etiam, quomodo solicitauerint ipsos, non solum de auxilijs contra se, verumetiam de foedere, cuius et spem esse factam intelligat, et fore, vt eis in proximo conuentu plane respondeatur. Iam vero, quae sit causa belli, quoniam hoc suis e literis, et priuatim ad eos scriptis, et palam editis intellexerint, non esse quod hîc repetat, Quod enim religionis nomine molestiam vlli fecerit, aut rebellionis causam dederit, non posse doceri: sed statim ab initio, cum bellum pararet, amanter egisse atque benigne cum plerisque magis etiam, quam vel suam personam, vel illorum conditionem atque gradum deceret. Nec esse, quod rebellionem suam purgent, eo quod Pontifex opem sibi ferat. Etenim non Italiae modo, sed Germaniae quoque principes aliquot, et ex nobilitate complures, honestissimis familijs procreatos, et quidem in ijs nonnullos, Augustanae confessioni coniunctos, auxilia sibi dare, et vitam atque sanguinem in hoc bellum impendere. Quod certe minime sint facturi, si quidem res ad hunc modum haberet [note: Protest. inter sese commiss.] vt seditiosi falso dicant. Quod autem illi semper eo spectarint, vt religionis obducta specie, supremum magistratum conuellant, et oppressa religione ac libertate Germaniae reliquos ordines in seruitutem redigant, id plurimis ipsorum actionibus ita iam esse notum, vt ampliori demonstratione nihil sit opus. Nimirum, sub dulci nomine religionis, in suum foedus pellexisse potissimas Germaniae ciuitates, et earum copijs atque facultatibus instructos, aliorum occupasse ditiones atque bona. Quomodo etiam nunc grassentur, et alienae ditionis homines [note: Vis non adhibenda religioni.] in suas partes cogant, et multos in sua religione impediant, et ad aliud vitae genus cogant, in carcerem etiam et vincula conijciant, et grauissime comminentur, et templa dispolient, rem ipsam loqui. Hanc videlicet esse causam cur ipsos de foedere solicitent, vt hac ratione amplificati, commodius, quod animo destinatum habent, perficiant: non autem dubitare se, quin et haec ipsi videant, et quid commodi vel incommodi sit ab illorum expectandum societate, satis intelligant. Quod cum ita sit, et quoniam de sua voluntate, deque belli causis compertum habeant, confidere se futurum, vt et foedus illorum repudient, et militem domi contineant, et eos qui iam in militiam abierunt, denuntiata poena domum reuocent, et in antiqua foedera nihil committant, se reliquorum exemplo,

[note: 1546.] pacem et amicitiam colant: hoc et ad ipsorum pertinere laudem, et sibi quoque futurum esse pergratum. Ad eas literas illi eodem fere modo, vt supra legato respondisse diximus, rescribunt, et vt interpositam moram boni consulat, orant, et quia neque religionem neque patriae libertatem hoc bello peti confirment, se quoque dicunt inuicem facturos quod se deceat. Etenim, si qui suis e finibus in militiam abierunt, id nullo suo permissu factum, sed clanculum illos esse profectos, vt antea non semel: suae autem esse consuetudinis, non quidem illo reuocare, qui se nescientibus et inuitis abierunt, sed vbi domum reuerterint, multare. Sicut Heluetios, [note: Protest. ad Bohemos.] ita quoque Bohemos Lantgrauius atque Saxo solicitabant. Hi vero sic respondebant, vt facile appareret, ipsorum animos esse iam criminatione Ferdinandi regis praeoccupatos. Id cum ex eorum literis illi cognouissent, sub exitum Augusti rescribunt, et religionem hoc peti demonstrant, et libellos ab se nuper editos ea de re mittunt, et ne quid hostile contra se faciant, petunt, et quid sit ipsorum voluntatis nuntiari sibi flagitant. Sub idem etiam tempus edunt scriptum, et a fide dignis ad se deferri dicunt. Pontificem antichristum Romanum, organum [note: Incendiarija Papae missi et conducti.] Satanae, huius authorem belli, qui superioribus aliquot annis per incendiarios conductos igni Saxoniam grauiter afflixerit, nunc emisisse veneficos, qui puteos, et aquas stagnantes corrumpant, vt quod ferro supererit et armis, hoc isti veneno perdant. Itaque monent in, vniuersum omneis praesertim suae ditionis homines, dent operam, vt emissarij illi comprehendantur, et subiecti tormentis, cum descelere constabit, poenam luant. Aliquot deinde post diebus, Electoris filius, Ioannes Gulielmus, euulgatis literis, monet suos, vt sibi diligenter caueant. Nuper enim non procul a Vinaria, oppido Turingiae, comprehensum esse quendam ex suspicione, Italum, qui sibi et nonnullis alijs Romae datam esse pecuniam, fateatur, nomine Pontificis, vt incendijs atque veneno, quantum omnino possent, per Germaniam damni darent.

De proscrptione, et quomodo Caesar eius formulam siue tabulas ad Saxonem [note: Responsum Protestant. ad proscriptionis tabulam.] atque Lantgrauium miserit, supra diximus. Hanc igitur vt acceperunt, e castris ad Ingolstadium, altera die Septembris, honoris et existimationis tuendae causa respondent, edito scripto valde prolixo, Quod suum ille studium atque voluntatem erga Germaniam tantopere commendet, simulatum esse. Nam inde ab inito magistratu semper eo spectasse, quomodo illam in seruitutem adduceret: hanc nimirum esse causam, cur Hispania caeterisque relictis prouincijs in Germaniam saepe redierit, tantosque sumptus fecerit. Eiusdem esse generis, quod de religione dicat: hoc enim semper eius fuisse consilij, vt nactus occasionem temporis, puram doctrinam opprimeret. Quoties enim, inquiunt, pacem nobis atque religioni [note: Caesaris in Protestantes astutia.] dedit, hoc astute fecit, solum ad tempus, donec in publicos vsus atque necessitates Imperij, pecunia esset a nobis contributa. Post in dubium atque quaestionem decreta facta vocauit, et in suspenso rem tenuit, vt interim cum Galliae rege, pacem, cum Turca vero faceret inducias, et speculati tempus idoneum, ipse atque Pontifex, Tridentinum illud concilium indicerent, ac foedus inirent. Eius autem rei quaedam adferemus documenta: Ratisbonae ante annum quintum de religione statuit: et cum nobis decretum illud, in plerisque non probaretur, mentem suam declarauit amplius, concepta formula, qua nobis recte cauebat. Eam post in alteris comitijs, ipsius legati et Ferdinandus rex confirmarunt. Sed ante annum secundum, in conuentu Spirensi, cum eius rei mentio fieret, non sibi venire in mentem aiebat eius declarationis. In superioris anni conuentu, Vuormaciae, Hildessemensis episcopus palam in consessu principum pontificijs illum promisisse dicebat, decretum Spirense non habiturum esse locum a bello Gallico. Paucos ante menses cum Ratisbonam iret ad comitia, Granuellanus mihi dicebat, inquit Lantgrauius, praesente Palatino, meisque consiliarijs et legato

[note: 1546.] Vuirtembergico, decretum illud Spirense, tempori fuisse accommodatum: [note: Decreta Caesaris metu extorta.] nunc vero, Caesarem illud ad reliquos ordines non posse tueri. Ante annum sextum, in conuentu Haganoae, Ferdinandus rex, cum ad pontificios ordines mandata sua referret, nulla dicebat nobis esse decreta seruanda: nam illa metu belli Turcici fuisse facta, cum nostris esset opus auxilijs. Quid? pulchrane videtur haec esse causa circumueniendi nos atque socios? Fatentur ipsi technam, qua pecuniam a nobis emunxerunt. Planum igitur est, quod et religionis excidium semper sit molitus, vt quidem foedus nuper initium demonstrat, et quod tempus solum ad eam rem oportunum captauit. Vt autem legitime resagi videretur, semper a nobis contendit, vt concilio nos pontificio summitteremus. Id vero cur nobis facere non esset integrum, satis abunde scriptis in lucem emissis demonstrauimus. Fuit autem eius propositi, decreta concilij tueri et exequi, ad eamque rem perficiendam multo ante principes aliquot exteros solicitauit. Sed cum metus esset, ne hac ratione aduersum se concitaret omneis religioni coniunctos, aliam obduxit causam, et rebellionem finxit, vt socios diuelleret, et praecipuis oppressis, reliquos deinde cogeret imperata facere. Et quanquam ipse atque frater hoc suum tam vafrum et insidiosum consilium magno studio tegere cogitabant, singulari tamen Dei beneficio factu est, vt indies magis atque magis patefieret. Nam et belli causam et foederis exemplum pontifex ipse per legatum Heluetijs exposuit. Ex quo perspicuum est, non sibi tantum, sed et omnibus, qui doctrinam hanc profitentur, imminere discrimen et hoc agi vt pontificatus omnino restituatur. Iudicent igitur omnes, quam pulchre sit actum ab illis, quando nuper in conuentu Ratisbonae conati sunt persuadere, quando confirmarunt, ad componendam religionem velle se legitimis et tranquillis [note: Caesaris dissimulatio.] vti remedijs. Nuper, ait Lantgrauius, Spirae mihi dicebat ipse, nullum sibi esse foedus cum Pontifice: dicebatitem Granuellanus. Hic est scilicet ille paternus animus, hoc studium illud et amor pacis, de quo toties et tam multa praedicant. Ecquis vnquam eiusmodi quid audiuit, velle persuadere Principib. diuersum ab eo, quod iam olim in animo defixum fuit. Quid Caesari debeant principes, quid inuicem ipse praestare debeat, abunde nobis constat: vt nos illi, sic ipse vicissim nobis est obligatus. Quod autem indicta causa nos proscribit, et possessionib. omnib. deijcere conatur, in eo iuris vinculum dissoluit, quo clienti seu beneficiario deuinctus est inuicem patronus. Iam quod rebellionem nobis obijcit, nihil est, et scit ipse, nobis iniuriam fieri. Nam mihi nuper, inquit Lantgrauius, hoc nomine gratias egit Spirae, quod ad componendam religionem nihil diligentiae praeterijssem. Quod autem parasse bellum, et pecunia quosdam ordines multasse medicit, non diffiteor equidem, et causae fuerunt graues, cur apparatum facerem: sed publice constat, Ludouici Palatini principis et Richardi Treuirensis intercessione rem omnem fuisse consopitam. Ipse quoque datis literis, etsi factum hoc indigne tulisset, tamen, quod arma deposuissem, nihil amplius desiderare senuntiabat. Deinde cum annis adhinc sexdecim Augustam venisset, et hoc nomine me compellaret, equidem, Ferdinando rege, Friderico Palatino, et nonnullis alijs praesentibus, ita me purgabam, vt ei satisfieret. Non est igitur quod ex eo causam aliquam assumat ad hoc bellum. Quod Vlricho Vuirtembergico Principi meam operam praestiti, eo nomine, cum Saxoniae dux Georgius et Moguntinus intercederent, reconciliatus fui per transactionem, quam ipse ratam habuit: et postea Ratisbonae, quicquid esset offensionis, interposita fide et cautione sustulit totum et oboleuit. Nunc etiam de bello Brunsuicensi loquitur. Eius vero causam edito scripto demonstrauimus, et ante biennium in frequentissimo Imperij consessu, praesente ipso copiosius explicauimus. Respondit tunc quidem Henricus, verum nostras refutationes audire Caesar recusabat, Cur autem non exacte rem omnem cognouit, et de consilio reliquorum principum in eo statuit? nunirum, quia in

[note: 1546.] bellum Gallicum atque Turcicum auxilia petebat, consulto rem suppressit, et sequestrum introduxit, in eoque illi Vuormaciae sumus assensi, tametsi, non teneremur et vtrinque placuit, vt captam prouinciam Fridericus Palatinus et eius patruelis Ioannes Simmerius tenerent et administrarent, donec de causa legitime pronuntiatum esset. Eo facto, nobis confirmabat, fore, vt Brunsuicensis etiam assentire tur, ad eumque missis literis grauiter mandabat, vti pareret: ille vero contemptis ijs mandatis bellum in nos excitauit, in eoque captus est, vt ex meo et Mauricij scripto constat. Hoc igitur in bello nihil egimus inofficiose, nihil aduersum leges: et ad aequum iudicium prouocamus. Verum ex hoc ipso, quae sit eius in religionem voluntas, videri potest. Nam licet illius mandata contempserit Henricus audacissime, quanquam, cum de sequestratione nuntiaretur ei, grauissimis verbis ipsum atque conmmelijs affecit: tamen, quod nostrae religionis esset acerrimus osor, [note: Henricus Protestan. osor acerrimus.] impune omnia fecit. Quod a nobis ait quosdam esse perductos in nostram ditionem, longe secus habet, et iam ante non semel ad ea respondimus. Hoc autem de ipso vere dici potest, qui nonnullas Imperij prouincias, et Episcopatus in sua ditionem redegit, et sub huius belli tempus nobilium conuentus passim habuit, vt illos in nostram perniciem ad se traduceret. Hoc quidem fatemur, nos in fidem nostram atque clientelam recepisse nonnullos, vt si propter Euangelij doctrinam perclirarentur, illos tueremur: id autem officij nostri esse putamus. Nam subuenire Deus iubet afflictis: defensione autem, multis nun cannis, hoc tempore potissimum, nulli magis opus habent, quam qui pro Lutheranis habentur. In caeteris autem rebus, extra religionem positis, nullum eis patro cinsum dedimus, imo sumus hortati semper, vt ius suum Magistratui tribuant, Obijcit nobis etiam quasi dehortati simus alios, ne ad comitia venirent. Idautem valde est absurdum. Etenim, cum nuper ad Calendas Aprilis legati nostri Vuormaciae conuenissent, et ipse Ratis bonam peteret, iussimus, vt rebus omnibus omissis, ad eum conuentum et ipsi proficisceretur. Ad reliquos omneis Imperij conuentus, aut ipsi venimus, aut semper legatos eo nostros misimus. De Camera quod dicit et pertur bato iudicio, iam ante saepe refutatum est, Mentionem quoque facit ethnici Magistratus, vt ostendat non licere sibi resisti. Atqui non officium modo nostrum fecimus, verum amplius etiam, quam vel oportebat, vel maiores nostri facere, consueucrunt ei praestitimus, non sine maximo nostro dispendio: et quam nullam habeat querimoniae [note: Legatus Gallicus Caesarem a bello in Protestan. dehortatur.] causam, ex eo videre licet quod. dicemus. Quidam Galliae regis legatus nuper ad cum missus, per occasionem incidit in huius belli mentionem: ait permagnum esse quod moliatur: cogitet secum ipse, quanta sit Germaniae potentia, et quanti res periculi. Quod si vnus et alter forte deliquerint, infri posse rationem quomodo sine bello res componatur. Ad ea fertur ille respondisse, Nihil opus esse compositione: velle se domare Germaniam, aut de fortunis omnibus periclitari. [note: Caesar domare cupit Germaniam.] Nam illius vires non posse iam esse tantas, vt sibi magnopere sint extimescendae. Iam enim amplius annos viginti fundamenta se iecisse huic rei. Saepeillos auxilia sibi tulisse, multis bellis, nuper etiam contra regem ipsum: fecisse maximos sumptus in crebris comitris: militum, etiam manus atque robur amisisse diuersis bellis: et haec quidem eo se fecisse, vt viribus Germania destitueretur. Hoc igitur esse petidoneum rei gerendae tempus. Qui hunc eius sermonem ex ore legati accepit, vir honestus ac fide dignus, nobis recitauit. Cur ergo belli causam innos deriuat, cum illud tam longo ante tempore sit molitus? quando nos et priuari viximus, et eramus adhuc in religionis pontificiae sentina demersi? Quod si pactis stetisset atque decretis, nos etiam nostrum eramus officium facturi: sed quoniam ea violauit? Et vero praecipua Deo debetur obedientia, sibi culpam ipse tribuat. Etenim, quia religioni molitur exitium atque libertati, causam praebet, cur ipsum oppugnemus bona conscientia. Cum enim in eum casum res deuenit, licet resistere,

[note: 1546.] sicut et sacris et prophanis historijs demonstrari potest. Nam iniusta vis minime [note: Deus non est author vis iniustae.] Deum habet authorem, nec alia ratione sumus ei deuincti, quamsi conditiones, quibus est creatus Caesar, impleat. Priuatim se transegisse nobiscum fatetur: id nobis est auditu sane pergratum: cur igitur ob eas causas, de quibus bona fide semel transactum est, bellum exuscitat? Nam rebellionem vllam nos fecisse, vel ante, vel post eas transactiones doceri non potest. Sed ita res habet. Ante annos xxv. decretum Vuormaciae fecit, et edictum promulgauit aduersus Lutherum et eius doctrinae sectatores, grauissimasque poenas constituit: edictum autem illud hoc nimirum bello iam exequi cogitat. Sceptrum illius atque diadema nunquam appetiuimus: facultatibus enim nostris contenti sumus, Deumque precamur, vt pie nobis eas conseruare liceat. Si verum est quod dicit, cur illi toties auxilia dedimus, etiam nuper ante annum secundum, aduersus Galliae regem? cuius quidem beneficij ac meriti causa deponere debebat quicquid erat offensionis, etiamsi nulla fuisset ante facta transactio. Intemperanter in eum nihil vnquam diximus, imo propter opinionem virtutis valde semper praedicauimus. Libelli famosi et picturae in ipsum contumeliosae, nullae sunt a nostris Theologis aut alijs etiam editae: imo, theologi nostri ac viri docti semper illum magnis laudibus celebrarunt, et pro concione populum hortati sunt, vt idem facerent, ac Deum pro salute ipsius deprecarentur. Ediderunt forte quaedam in pontificatum: id vero cur illis inhiberemus, [note: Rabulae Pontificij] causa nulla fuit. Quam petulanter autem et ignominiose nos, nostrosque socios et theologos insectati sint Cochlaeus, Hadamarus, Carmelita Coloniensis, etiam tunc cum Ratisbonae dissidij componendi causa conuentum esset, satis est apertum. Conspirationes et conuenticula nobis obijcit, ineoque permagnam facit iniuriam, vt in caeteris omnibus. Nati enim sumus et editi sanguine Germano, remoti et alieni plurimum ab eiusmodi technis, cuiusmodi plurimis abhincannis, in nos fabricatae nunc primum sese produnt. Vt autem nos contra vim iniustam tueamur, foedus iniuimus, neque diffitemur: idque fecimus, muniendi solum nostri, non autem cuiusquam offendendi causa, et quamobrem fecerimus, iam altero scripto demonstrauimus. Et ante annum quintum, in comitio Ratisbonae, quando cum Caesare, inquit Lantgrauius, transegi, Granuellanus mihi meoque tum Cancellario confirmabat, illum eo foedere minime offendi, imo posse ferre, vt quamplurimos in nostram partem traduceremus. Posthaec, obscuris verbis aliquid dicit, quasi Turca sit per nos in Germaniam excitatus: hoc autem ipsare confutari potest. Nam et auxilia semper dedimus in bellum Turcicum, amplius etiam quam nostri maiores: et dedimus, cum id minime teneremur facere, propter non impletas conditiones, et cum alij nonnulli, qui dare promiserant, nihil praestarent. Sed iampridem auditum est, quomodo ipse et frater hoc egerint apud Turcam, vt impetu facto nos tantum atque socios opprimeret. Decreto publico nuper data sunt ei contra Galliae regem auxilia. Promisit tunc, eo finito bello, se mox iturum in Turcam. Fecit deinde pacem cum hoste non consultis ijs, quorum pecunia bellum gesserat: et ecce, nunc omnem impetum in nos conuertit. Estne pulchrum spectaculum, ex Austria subuehi tormenta in hoc bellum, atque interim ab hoste truculentissimo vicinam Pannoniam deuastari? Quae nobis impingit crimina, seditiones, coniurationes, laesae maiestatis, nulla sunt, nec est alia belli causa, quam ea, [note: Bellum in Protest. a Caesare praemeditatum.] de qua iam saepe diximus. Ait se plura nobis esse largitum, quam se deceat, et ad multa conniuisse, non sine conscientiae animique dolore. Simulatum etiam hoc est. Iampridem enim concupiuit, sed temporibus impeditus non potuit, nobis inferre bellum, et hucusque necessario distulit, donec Cliuensem principem et Galliae regem et Turcam haberet pacatos. Quid enim eius fuerit voluntatis, declarant grauissima illa, per ipsius prouincias, piorum et innocentum hominum supplicia.

[note: 1546.] Quod etiam antehac nobiscum transegit, nunc primum videmus eo fuisse factum vt interea reliquis negotijs expeditus, vnum hoc bellum administraret. De quo suspicari profecto nihil equidem potui, inquit Lantgrauius, propter summam illam, qua Spirae nuper vsus est in me, beneuolentiam et humanitatem. Quo quidem tempore Nauius hoc etiam apud Cancellarium meum egit, vt colloquium istud silentio tegere tur. Scopus autem illus criminationis hic est, vt socios a nobis disiungat. Ltaque tyrannidem et rapinam et ordinis politici conturbationem nobis obijcit: sed immerito. Nam in rapinas et latrocinia nostris in finibus acerbe vindicamus, et hoc nomine non parum odij nobis conflauimus. Atqui nefario, et post natos homines inaudito latrocinio sublatus est nuper e medio et trucidatus vir innocentissimus, Ioannes Diazius: comprehensus frater parricida et accusatus. Principes obtestati sunt, vt tam immane scelus vindicaretur. Quid autem consecutum sit res ipsa loquitur. Offensionum atque turbarum causam in nos transfert: [note: Vuormaciense edictum belli classicum.] sed ipsius edictum illud Vuormaciense motus omneis excitauit. Nam saepe ac vehementer a nobis solicitatus, nunquam illud antiquare voluit, eique tanquam firmamento semper incubuerunt aduersarij, et imprimis Henricus Brunsuicensis, qui foedus inijt cum nonnullis, ante conuentum Augustanum: cuius quidem conuentus qui fuerit exitus, quale decretum, publice notum est. Illa sane verborum atrocitas tunc pronuntiata, causam nobis dedit ineundae postea societatis atque foederis hodierni. Passim in omnibus comitijs molesti nobis fuerunt pontificij, et ad delectum ciborum atque ferias ab ipsis excogitatas, cogere nos voluerunt, Augustae etiam Caesari permisimus, cum ample polliceretur, vt populi doctores constitueret: sed notum est, quam impios et imperitos homines ei rei praefecerit. [note: Imperij consuetudo in comitijs.] Vetus est Imperij consuetudo, cum Princeps aliquis ex comitijs domum redire cogitat, vt id pace Caesaris ei liceat: meus autem parens, inquit Saxo, cum esset Augustae, dimissionem ab illo impetrare nonpotuit, et non semel per indicium accepit, fore, si pararet abitionem, vt retineretur inuitus. Et quanquam praeclare meritus est de illo patruus meus Fridericus, tamen parenti meo, quoad vixit, principatus insignia conferre recusauit, edicti solum Vuormaciensis et religios causa. Deinde, cum caeteris principibus tractauit Augustae consilia de subuituendo fratre Ferdinando in Imperium, patre meo summoto prorsus ab ea deliberatione. Quod sane factum, quia vehementer erat indignum, et ad summam familiae nostrae spectabat iniuriam, minime potuit a nobis dissimulari. Et quanquam iustisde causis integrum nobis erat, abesse deinceps a publicis conuentibus praesertim illis, in quibus Ferdinandus pro Romanorum rege sese gerebat: reipublicae defuisse videremur, aut semper spsi venimus, aut legatos eo misimus. Cum ergo debelli causa constet, obtestamur omneis, ne diuersae nanationi fidem habeant, et communem patriam vna nobiscura defendant. De populo quidem et beneficiarijs nostris, quibus ille fidem, qua nobis tenentur, remittit, non dubitamus, quin officium fuum nobis illi praestabunt.

[note: Protestantes castra mouent.] Dimissa pugnandi occasione ad Ingolstadium, sicut dixi, per triduum adhuc ibi commorati Smalcaldici, Cum Caesar interea sese diligenter vallis atque fossis munisset, quarto Septembris die discedunt, vt Burensem transitu prohibeant: licet hoc aliqui dissuaderent, neque longius quaerendum hostem esse dicerent, qui sub ipsorum oculis et aspectu versaretur. Secundis castris, Nuburgum, quod iam ante praesidio firmauerant, biduo post, Donauerdam veniunt. Decima Septembris die, prope Vendingam, OEtingici comitis oppidum, castra ponunt, emissis exploratoribus, qui de Burensi cognoscant. Id Caesarem non latuit, et ab illo certior factus Burensis, ab itinere deflectit, et Noriberga Ratisbonam profectus ad Ingolsta dium Caesari sese coniungit incolumis. Hac igitur expectatione illi deiecti, Donauer

[note: 1546.] dam iij. post die redeunt. Huc ad ipsos veniunt Christophorus Oldeburgius Fridericus Rifebergus cum duabus legionibus, et Comes Bichlingus cum quinque signis peditum. Interea Caesar promotis castris, Nuburgum petit: et cum nulla [note: Nubur. Caesari deditur.] venirent auxilia, praesidiarij deditionem faciunt. Iis omnibus Caesar ignouit, accepta fide, ne posthac in ipsum arma ferrent. Fama deinde fuit, Caesarem cogitare Augustam. Itaque Smalcaldici Danubium transmittunt, vt eius iter impedirent. Cum autem disposito Nuburgi praesidio, Marxaemum peteret, illi priora in castra reuertuntur. In Galliam atque Britanniam legatos ab illis fuisse missos de auxilijs [note: Gallus auxilia dare Protest. renuit.] ante diximus: verum id frustra fuit. Et Galliae quidem rex, eo quod pace cum Caesare facta, non sibi licere diceret, excusabat. Veruntamen, quod illius augeri potentia nollet, Petrum Strozam Florentinum, hominem militarem atque praediuitem hortatus fuit, vt illis ad trecenta aureorum milliamutuo daret, et quo commodius id fieret, magnam pecuniae summam, quam ei debebat, persoluit. Non recusat ille, quoniam Argentinenses, Augustani et Vlmenses fidem interponebant, et ad principes in castra, quae tum erant Donauerdae, proficiscitur cum Ioanne Sturmio, qui missus in Galliam fuerat. Cum eo venit, magnifice fuit exceptus, et [note: Protest. a Stroza decepti.] sic discedit, quasi certo depensurus pecuniam. Vbi vero tempus venit, quo id fieri oporteret, nusquam in Gallijs comparet. Id autem astu cardinalis Tornonij factum fuisse, multi putant. Nam is, odio religionis, aduersa quaeque Smalcaldicis optabat, et erat praecipuae tum apud regem authoritatis.

[note: Protest. ad Heluetios Euangelicos.] Sub finem Septembris, denuo Smalcaldici scribunt ad Tigurinos, Bernates, Basilienses, Schafusianos, et quid in animo Caesar habeat, et quid ipsis ab eo sit periculi, si rerum potiatur, ostendunt: et considerare iubent, sitne consultum rebus ipsorum, vt Caesari atque Pontifici sese profiteantur hostes, ac deinde Caesarem in finitimis locis adoriantur. Quod si faciant, fidem omnem et auxilium ipsis [note: Heluetiorum responsum.] pollicentur. Ad haec illi postrespondent, Non sibi tantum, sed et reliquis Heluetijs haereditarium esse foedus cum Austriaca simul et Burgundica domo: quae quidem regiones ipsis omnibus et vinum et frumenta subministrent. Itaque, si temere foedus illud ipsi rescindant, fore, vt socij Heluetij, qui sunt diuersae religionis et commeatum sibi nolunt intercludi, causam habeant, cur Caesari atque Ferdinando ferant opem et in alpibus claustra viarum, magno suo labore conclusa, patefaciant, et in illorum sodetatem veniant. Deinde subesse iam hyemem, sic vt etiamsi maxime velint, nihil tamen magnopere possint: et si finibus egrediantur, periculum esse, ne alij locum interim occupent. Multo igitur praestare, vt domi maneant: sic enim fore, vt et socij non se commoueant. Optimo se quidem in ipsos esse animo, et fausta omma precari, quod etiam ipsa re iam ante declararint: sed vt tantum in se discrimen recipiant, minime sibi consultum videri. Quapropter orare, vt in bonam partem interpretentur.

Caesar Marxaemo Donauerdam contendit: sed cum castris idoneum locum non reperiret, deflectitad dextram, et Octobris die tertia Monhaeraum petit. Erat tum forte nebula, et a Smalcaldicis emissi speculatores, qui de illius itinere cognoscerent, non idem renuntiabant. Vbi tandem Comes OEtingensis Ludouicus, illum magna cum exercitus parte iam transisse Vuernizam flumen, adferret, continuo fequuntur, duabus circiter horis post meridiem, et sub noctem, a Caesare non supra dimidium milliare castra ponunt. Huc ad ipsos venerum a [note: Castra Caesaris castris Protest. vicina.] Norlingensibus internuntij, qui in ea propinquitate Caesaris auxilia petebant. Iis liberaliter responsum fuit. Postridie rursus est oborta nebula. Primam aciem, Saxo, mediam Lantgrauius, postremam Georgius Malspurgus et Rifebergus ducebant. Saxo progressus cum quinque legionibus et multis equitum turmis, ad hostem propius accedit, et excursionibus vtrinque facti res agitur. Dissipata nebula,

[note: 1546.] Caesar cum primum agmen via Norlingica procedere videret, postremum vero nondum appareret, omnem conducit exercitum, quasi collaturus signa Lantgrauius ergo, qui medius erat, cum ad ipsum acies hostilis obuerteretur, consilium exquirit. Erant qui Saxonem insequendum esse dicerent. Quia vero postremum agmen longius adhuc aberat, quod suo discessu, praesenti videbat expositum iri periculo, non sibi discedendum esse putabat: verum dimissis nuntijs, qui et illos properare iuberent, et Saxonem reuocarent, constitit immotus in ijs, quos occupauerat, collibus. Erat medius inter vtrunque exercitum Egra fluuius, tenuis quidem, sed difficili transitu, Caesari praesertim si praelio decertare vellet. Hoc ad flumen vsque Burensis iam cum suis copijs peruenerat: et cum ad praelium res omnino spectare videretur, Caesar illum reuocat, et grauiter, ne longius progrediatur, edicit. Sic vtrinque reditum est in castra, et Smalcaldici quidem prope Norlingam, Altera luce, Caesaris aliquot cohortes propius ad hostem adequitant et manus acer [note: Albertus Brunsu. vulneratur.] rime conserunt. Hoc in conflictu per aduersum os vulneratur Albertus Brunsuicensis, Philippi filius, cum a compotatione tumultuarie prodijsset. Norlingam relatus, non multo post interijt. Caesar ibi per dies aliquot commoratus, Octauium Farnesium interea mittit, adiunctu peditato Germano cum tormentis, vt Donauerdam occupet. Probauit hominis consilium fortuna. Cumque de nocte profectus [note: Donauerdae deditio.] eo prima luce venisset, admotis scalis, oppidani sese dedunt: praesidiarij fuga sibi salutem quaerunt. Eo facto, Caesar Donauerdam petit. Smalcaldicorum fuerat consilium, illius adoriri castra verum discessu mutata res fuit, et perindicium illud [note: Albertus Lantgrauio insultat.] Caesar accepisse putatur. Hisipsis diebus, Lantgrauio nuntiabat dux Albanus, quid ita montes atque colles insideat? cur non in planiciem descendat et praelio contendat? Lantgrauius inuicem, se sociosque fuisse per dies quinque medijs in campis ante Ingolstadium, et expetiuisse praelium: cur non conflixerit? Cur idem iam ad Norlingam non fecerit, vbi totum ipse diem substiterit?

[note: Rerum per Saxoniam mutatio.] Dum haec in Sueuia geruntur, magna fit rerum per Saxoniam immutatio. Quemadmodum Caesar cum Mauricio duce, Ratisbonae, Ferdinandus autem Pagae consilia tractarint, quomodo deinde Caesar ei mandarit, vt Ioannis Fridericiatque Lantgrauij prouincias occuparet, supra diximus. Porro, Mauricius, principiobelli Ratisbona domum reuersus, suae ditionis ordines omnes conuocat, et [note: Mauricij consilia in Protestantes.] Chemnici, quid facto sit opus, consultat. Illi suadent, vt e Caesare plane cognoscar, an religionem velit esse saluam, deinde, vt ipse et Brandeburgicus elector intercedant: quod si religioni caueatur, et intercessio locum non habeat, hortantur, quandoquidem extra causam religionis teneatur in omnibus parere Caesari, vt quiescat, et ad prouinciae defensionem copias conducat: ad eam rem auxilia promittunt, simul ex omni numero sex illi attribuunt, quorum vratur in rebus omnibus consilio. Cum autem ea quae diximus, ad ipsum essent allata Caesaris mandata, Ferdinandus etiam ex Vngaria militem euocaret, et in Bohemiamanus cogeret Fribergum rursus conuocat ordines, Octobrisdie viij. Repetit actionem superiorem, deque ipsorum consilio se vna cum Brandeburgico solicitasse dicit Saxonem atque Lantgrauium, vt intercessionem sibi permittant, grauiter etiam illos vt quanti sit res periculi, secum expendant, commonuisse: verum adhuc nullum esse datum ab his responsum idoneum, et editis libellis ad arma rem deuenisse, et leuionbus aliquot praelijs iam esse dimicatum. Et quanquam illi non semelabie flagitarint opem, tamen, quia Caesar de religione sibi recte cauerit, ideo se, quemadmodum ipsi suaserint, nihil mouisse, verum ad suae regionis tutelam, in hoc vsque tempus aluisse militem, et cum delectis comunicasse consilia. Nunc vero tam dubium et periculosum esse statum temporis, vt delecti non se posse tantum sustinere onus,

[note: 1546.] dicant. Illorum ergo rogatu conuentum hunc esse indictum. Etenim Caesaris ad se peruenisse mandata, quae sit ipsis exhibiturus, grauia quidem illa, maximique momenti, et eius generis, vt, si negligantur, toti prouinciae summum ex eo periculum immineat. Adhaec, Bohemos, eorumque socios parare bellum, et iam exijsse finibus, vt Ioannis Friderici prouinciam inuadant. Et licet per literas primum, deinde missis legatis, post, ipse quoquesuscepto itinere, Ferdinandum regem sit deprecatus, tamen nihil impetrasse: cum etiam Caesaris hoc mandatu fieri putet, non sibi licere, neque sane in sua esse potestate, vt resistat. Optare se quidem vehementer, vt composito bello ciuili, Turcarum impetus tardetur: sed scire ipsos, quae sit vtriusque ditionis necessitudo et successionis expectatio, et quomodo argentifodinas [note: Argentifodinae ducibus Saxoniae communes.] habeat cum Electore patruele communes. Pati autem haec omnia diuelli a domo Saxonica, et in alienas deuenire manus, id sibi fore longe grauissimum. Deinde totam regionem sic esse permixtam inuicem, vt si patruelis agrum externi milites inuadant, periculum sit, ne sua quoque prouincia maximam calamitatem accipiat. Videre etiam ipsos quam non sit consultum, peregrinas nationes ijs locis inueterascere. Quod cum ita sit petere tam suo, quam Augustifratris nomine, vt rem omnem diligenter expendant, et ope consilioque iuuent: se vicissim, quod sui sit in ipsos officij, nihil esse praetermissurum. Re consultata, Saxoni et Lantgrauio nuntiandum esse placuit continuo, de Caesaris mandatis, atque [note: Mauricianorum inciuilis postulatio.] Ferdinandi regis apparatu: et vtrunque rogandum, vt cladis vitandae causa, suas, prouincias a Mauricio patiantur occupari. Hoc enim et ad honestatem et ad cautionem videri satis. Octobris igitur die vndecimo scribunt ad vtrunque separatim. Rem omnem enumerant, de consilio, quod sub initium belli dederint, de mandatis Caesaris, de Bohemorum et Ferdinandi regis apparatu, de Mauricij apud Ferdinandum intercessione: et quia nunc ad Saxoniae fines externi milites peruenerint, in maximo rem esse discrimine. Vehementer quidem sibi dolere casum, sed quia Caesaris haec omnia fieri mandatu intelligant, qui de religione ipsis cauerit, non esse quod ei resistant, qui sit praecipuus omnium magistratus. Cum vero tanta sit inter ipsos coniunctio, nullum vt dari damnum vni possit, quod non et alteri noceat: ideo post multam cogitationem, nullam apparere sibi viam expeditiorem, quam si Mauricio suas possessiones permittant. Sic enim fore, vt et bellum externum a finibus remoueatur, et religio conseruetur, et rebus aliquando pacatis, multo sit facilius, ab eo rursus illa consequi, quam ab alijs. Ponderent ergo secum rem omnem, et huic consilio acquiescant, quo non aliud inueniri possit, hoc quidem in tempore, magis salutare. Lantgrauium in literis orabant etiam, vtrationem hanc Electori persuaderet. Mauricius vna quoque scribit ad socerum Latgrauium, in eandem propesententiam: et quia miles externus iam instet, necessario sibi prouidendum esse dicit, ne Saxonia deuastetur. Multam deinde beneuolentiam ei pollicetur, nec ipsius quicquam appetere se, demonstrat. Poloniae quoque regem ait velle ad Caesarem intercedere, idque sibi per legatum nuntiasse. Gerat ergo morem, neque se patiatur vllis verbis exasperari, et Saxoni idem persuadeat, neque recuset demittere se erga Caesarem. Hunc enim prope solum esse aditum ad reconciliationem, neque se defuturum etiam studio pacis. Ad Fribergi conuentum, Saxonis electoris filius, Ioannes Gulielmus, cum de Ferdinandi regis audisset apparatu, missis legatis, a Mauricio petit, vt pro ratione foederis haereditarij coniungat arma, et a communi patria periculum depellat. Mauricius, nulli se labori suo pepercisse, quo res componeretur: cum autem id frustra fecerit, et nunc sint in armis vicini, non fibi licere quicquam facere contra summum magistratum ait, quem foedus etiam illud antiquum exceperit.

[note: 1546.] acceperunt Smalcaldici. Postridie, Laugingam, quod est oppidum supra Donauerdam tribus milliaribus, ad Danubium, ire constituunt, et de nocte quidem. Cum autem incertum esse, num sit progressus Caesar, et si Laugingam ipsi petant, ac Caesar interim sit a tergo, periculum esse nonnulli dicerent, ne Norlingam occupet, ac deinde per vallem Remsiam in agrum Vuirtembergicum inuadat, mutato consilio, diem vnum ibi subsistunt. Tulit hoc moleste Schertelinus. vt alia quaedam, et Augustam proficiscens, a qua ciuitate missus fuerat in bellum, quod [note: Schertelinus discedit e castris Protest.] erat Laugingae praesidium, abducit, neque post in castra redijt. Caesar interim Donauerda progressus, Dillingam et Hochstaetum, pauloque post, Laugingam, et Gundelfingam, ad Brentam flumen, deditione capit. Itaque Danubij possessionem adeptus, [note: Caesar Danubio Potitur.] permagnas habebat rei gerendae commoditates, et Laugingae relicto praesidio, cum Brentam traiecisset, prope Sonthaemum vicum, castra statuit, Vlmam petiturus, tribus ab eo loco milliaribus. Octobris die xiij. Smalcaldici, promotis demum castris, eum allatum esset, Caesarem tenere iter Vlmense. Giengam postridie veniunt, quod est ad idem flumen, oppidum, non longe supra Sonthaemum, sic vt inter vtrunque exercitum medius laberetur amnis. Cum ibi consisterent, nondum tensis tabernaculis, equites aliquot in monte vicino conspiciunt. In his erat Caesar ipse, quicum Albano processerat, speculandi causa. Ducebat eo die primum agmen Saxo, celeriterque contendit ad hostem, et Lantgrauio, vt confest im sequatur, nuntiat: cum vero pedem referrent hostes, cunctanter agit, et in monte Lantgrauium operitur. Amissa tunc fuisse putatur pulcerrima rei bene gerendae occasio. [note: Caesaris capiundi occasio elapsa Protestant.] Nam neque vado transiri flumen poterat, et vnus modo pons erat ijs locis. Ea vt forte per eum Caesar euasisset, praecipui tamen duces in magnis erant angustijs futuri, quod ipsimet postea feruntur non dissimulasse. Caesar Vlmensi intermissa profectione, ne post tergum hoste relicto, Danubij commeatum amitteret, aliam rationem inijt, et Idibus Octobris in propinquam syluam collocat insidias, ad tria [note: Stratagema Caesaris.] tormentariorum millia. Cumque Sulmonensis princeps armatura leui proluderet, et facto concursu fugam simulans, ad syluam eos pellexisset, illi mox irruunt ex insidijs et vrgent. Id conspicatus Lantgrauius, ilico suis laborantibus, qui erant equitum cohortes quatuor, auxilio venit. Itaque dimicatum est acriter adusque noctem, et maioribus etiam tormentis acta res fuit. Saxo interim ad exercitum mansit, vt si forte Caesar in his turbis castra vellet atque munitiones adoriri, propulsaret impetum. Cum hoc non succederet, nocturnas insidias instituit Caesar, [note: Alterum stratagema.] et ex omni numero deligit pedites Germanos et Hispanos, et lineas interulas iubet superinducere armis: equitatum etiam addit, et Albana duce, prima vigilia noctis emittit, vt silentio profecti, ad hostem contendant: ipse cum reliquis copijs expeditis, ilico subsequitur. Cum eo prope ventum est, Albanus et excubitorum numerum auctum, et in armis illos esse cognoscit. Itaque frustra fuit hic conatus, cum illi paucis horis ante, rem per indicium accepissent. Propter pabuli [note: Pestis in castris Caesaris.] autem et commeatus inopiam, et anni tempus, et assiduos imbres, contagio et lues inuasit castra Caesaris, et ad hoc fere tempus domum ex castris proficiscitur cardinalis Farnesius, et Italorum aliquot cum eo cohortes. Caesar etiam eadem de causa mutare locum, et in vetera prope Laugingam castra reuerti coactus est, pridie Calendarum Nouembris.

[note: Lantgrauij ad Mauricij ordines responsio.] Ad nobilitatis et ordinum Mauricij literas, Fribergo missas Octobris die xi sicut diximus, Lantgrauius, eiusdem mensis die XX. respondet, Dolere sibi vehementer, bellum ijs regionibus inferri, multo magis autem, in communi periculo non consociari arma, more et exemplo maiorum. Quod autem non animaduertant hoc bello peti religionem, id sibi cumprimis videri mirabile, cum et Pontificis ad Heluetios literae, et foedus inter ipsum atque Caesarem initum, et mandatu

[note: 1546.] Pontificis exhibitum Heluetijs, aperte hoc testificentur et planum faciant. Etenim, post initum foedus, a Pontifice magnas ad Caesarem venisse copias, et ex Italis, qui forte capiuntur, omnes hoc affirmare, ideo se missos, vt bellum Lutheranis facerent. Deinde, socios religionis valde crudeliter hoc bello prae caeteris affligi direptionibus, incendijs, latrocinijs: foeminas atque virgines nefarie constuprari, pueris ipsis et infantibus resecari manus atque pedes, nimirum odio doctrinae. Quod Caesar ipsis de religione cauerit, id esse fictum: nam si rogetur ex eo, velit ne religionem, quae Lutherana dicitur, concilij Pontificij decretis et aut horitati subijci, non dubium esse, quin techna statim deprehendatur. Non esse igitur, quod illi promisso fidant. Adhaec, quod Caesaris illa proscriptione moueantur, valde se mirari, cum sciant, non hoc ei licere, nisi primum rei citatisint, et iudicio conuicti. Sed dolendum esse cumprimis, nobilissimam familiam et populum Saxonicum ita diuidi. Nam si vires coniungerent, et eadem esset omnium voluntas in defendenda patria, periculum hoc omne, quod nunc metuitur, facile posse profligari. Se quidem contulisse consilia cum Electore: sed illum ab ea ratione, quam ipsi demonstrent, prorsus alienum esse. Nam si quid ipse tale, commutata fortuna, peteret a Mauricio, non dubitare, quin et ille recuset, et ipsi quoque dissuadeant. Quod cum ita sit, non sibi consilium ipsorum probari, eoque magis, quod Mauricius non ita pridem datis ad vtrunque literis, dolere sibi valde diceret quorundam sermones, qui iactarent ipsum captare prouinciam sui patruelis. Nam iniuriam sibi fieri, et orare, ne fidem habeant. Iis redditis literis, excusationem se illius accepisse, neque solicitos fuisse amplius. Quod si nunc autem illius agrum occupet, videre ipsos, quae sint hominum futura iudicia. Petere igitur, vt impediant, ne fiat. Nam alioqui non externum modo, sed et ciuile bellum ex eo nasciturum. Cum enim propter euulgatam proscriptionem vis ei fiat, neque se neque socios ei posse, qui sint in eadem causa, deesse. Quis autem eius rei sit futurus exitus, non esse difficile prouidere. Dent igitur operam, ne Saxonica domus et Hessica diuellantur, sed vt Mauricius opem sibi socijsque ferat. Hoc illi fore cumprimis et gloriosum et salutare. In eandem fere sententiam eodem die scribit ad Mauricium, et monet, ne Caesaris edictis, atque proscriptione moueatur, sed in memoriam [note: Protestan. in patrem Mauricij beneficia.] reuocet Electoris atque sua in ipsum et parentem ipsius merita. Cum enim Georgius patruus testamento cauisset, vt suam prouinciam omnem Caesar teneret, donec frater a Protestantium religione discederet, scire ipsum, quid tum acceperint ab vtroque beneficij. Deinde, cum annuam pecuniam, ipsius parenti Georgius daret, ac metus esset, ne odio religionis eam denegaret: Protestantes eitum promisisse, quod si res in eum casum deueniret, se liberaliter ei tantundem annue daturos. Desistat igitur ab incoepto, nec inuito Saxone quicquam in illius prouincia tentet. Nam alioqui non ei defutura sociorum auxilia. Polonicam legationem fuisse quidem in castris apud Caesarem, et quid egerint, ad Saxonem atque se scripsisse. Conditiones autem eius esse generis, vt ad pacem minime faciant. Ad eundem prope modum belli confiliarij scribunt ad Mauricium et ipsius ordines, ac sivis vlla fiat Saxoni, non se neglecturos illius iniuriam profitentur. [note: Protestan. ad ciuitates literae.] Ipse quidem Elector nihil tum illis respondit, vt infra diceturamplius. Eodem die Lantgrauius et consiliarij scribunt etiam ad Magdeburgicos, Brunsuicenses, Bremenses, Hamburgios, Goslarienses, Hildessemios, Gotingenses, Hanobrios, Embecenses, Mindenses, ad Pomeraniae Ducem, ad Luneburgios et Anhaldium: docent, quantum immineat Saxoniae periculum, imprimis autem Electori, cuius ad fines iam hostis peruenerit. Initium esse factum ab Rege Ferdinando, qui Bohemos ad hoc bellum pertraxerit. Deinde, Mauricium ille sese coniungere, et causam obduci, quod Caesar eum proscripserit: se

[note: 1546.] vero nuntiasse Mauricio, desistat ab armis, alioqui non defutura Saxoni auxilia. Cum autem in praesenti discrimine omnis illa regio posita sit, et elector opem ab se flagitet, non se posse non illum adiuuare: et fuisse quidem suae voluntatis, illi tradere partem exercitus, quem habeant. Sed quia non procul ab se consederit hostis, et spes bona sit, fore, vt breui summis copijs decertetur: qua quidem in re posita sit ipsorum omnium salus, non esse consultum, vt in hoc tempore sese debilitent aut infirmiores reddant ipsi. Nam hoc ab hoste captari, vt alijs in locis bello distenti, non possint omne robur in ipsum expedire. Quod cum ita sit, petere, vt communi nomine copias peditum ei subsidio quamprimum mittant Vuirtembergam et Vinariam, ac simul quod reliquum ex foedere debent pecuniae, totum hoc electoris filio et consiliarijs persoluant. Nam agicommunem omnium causam, et socijs afflictis, futurum, vt ad ipsos idem causas recidat.

[note: Eohemi inuiti in Saxonem arma ferunt.] De Bohemis ante diximus. Hi militabant quidem Ferdinando regi, sed admodum inuiti, propterantiquum foedus, quo domui Saxonicae coniuncti sunt. Deinde, quod non necessarium bellum esse dicerent, et quod Electori plerique putarent iniuriam fieri. Ferdinandus autem peruicit, et ex Pannonijs atque Silesia militem euocauit, vt illos vel nolentes cogitet. Equites Pannonij vulgo dicuntur [note: Hussari.] Hussari, genus hominum valde rapax et immitte. Conductis ergo copijs, cum iam finibus egrederentur, Sebastianus Vueittemulus, ductor exercitus, ad XX. [note: Ferdinandi legatus bellum indicit Saxonicis.] Octobris diem, missis literis, bellum Saxoniae ducis populo denuntiat, quod superioribus annis ipsorum princeps collegium Dobrilugum occuparit, quod Caesari nuper atque socijs fidem renuntiarit, violato foedere, quod cum domo Saxonica Bohemis intercedat: et quanquam nihil opus fuerit vlla denuntiatione, propterea quod ille sit a Caesare proscriptus: tamen ne quid praetermissum esse videatur, voluisse hoc pro sui muneris ratione significare. Per hosce dies legati Smalcaldicorum Vlmae conueniunt, vt in commune consulerent: cum autem e Saxonia crebri venirent nuntij de staturerum, Elector, datis literis xxvij. die Octobris, mandat suis, qui erant Vlmae, rem omnem socijs exponant, et sui rationem haberi postulent, quoniam ipse nulli suo periculo atque labori pepercerit, vt a Germania [note: Saxonis postulata a socijs.] superiori tempestatem hanc profligaret: belli consiliarios, paucis ante diebus nuntiasse quidem ciuitatibus et alijs per Saxoniam, vt sibi ferant opem: sed incertum esse, quid illi sint facturi, et vt faciant, tamen vereri se plurimum, ne sint impares tantae multitudini hostium, et periculum esse, ne prius quam sint instructi, iam hostis in suum agrum inuaserit. Haec igitur petant a sociorum legatis, primum, quia sibi graue sit et incommodum in hac rerum asperitate, coniugem, liberos et populum deserere diutius, vt sibi dent in eo consilium: deinde, vt ampliora sibi decernant auxilia: cuius quidem rei spem Lantgrauius et belli consiliarij iam fecerint. Postremo, ne cum hoste pacem faciant, nisi prius ipse recuperarit amissa. Legati liberaliter ad ea respondent, et imprimis orant, vt ad exercitum maneat, donec in hyberna Caesar militem deduxerit, et quanti sit res periculi, si discedat, ostendunt. Quod si Ferdinandus atque Mauricius vllam vim ei faciant, auxilia pollicentur, neque dubium esse dicunt, quin socij principes ac ordines omnem ei fidem ex foedere praestent, neque pacem ante faciant, quam ipse sua recuperarit. Si quidem ipsi videatur, se quoque, sicut Lantgrauius et belli conciliarij [note: Mauricij ad Electorem literae.] fecerint, hoc ipsum velle denuntiare Mauricio. Confidere etiam omnino, fore, vt qui sunt per Saxoniam ordines confoederati, suum in eo faciant officium. Eo, quem diximus, Octobris die xxvij. Mauricius Dresda dat literas ad Electorem, Quid Caesar sibi mandarit, et quanto sit res in discrimine, nuper ipsum e suae ditionis ordinum literis accepisse. Iam vero, cum sibi suoque populo Caesar de religione cauerit, ideo se, de consilio suorum, constituisse, quo videlicet Caesari

[note: 1546.] satisfiat, et suum quoque ius integrum sibi permaneat, inire rationem, ne ipsius ager atque prouincia in alienas manus deueniant: atque istud quidem ita se, tum suo tum [note: Irruptio in Electoris Saxonis prouincias.] fratris Augusti nomine, ipsi denuntiare. Quod si tempus olim erit, quo Caesari acregi Ferdinando reconciliabitur, non se recusare, si quidem illi patiantur, quo minus suae ditionis ordines, inter vtrunque de summa rei tractent. In eadem plane verba scribit Electoris filio Ioanni Gulielmo, et vt literas ad parentem scriptas euret perferri, monet. Bohemi interea et Hussari, in finitimum Electoris agrum, Voetlandiam, irruunt: caedibus, direptionibus, incendijs atque libidinibus grassantur. [note: Bohemo. discessus.] Sed non diu commorati Bohemi, quoniam inuiti, sicut diximus, militabant, ad XI. Nouemb. diem discedunt a signis, et dilapsi, domum recurrunt. Vngari vero, et quos mercede Ferdinandus conduxerat, Mauricio sese coniungunt, qui Zuiccauiam deinde et Schnebergum et Aldeburgum, et pleraque omnia electoris oppida deditione capit, inque suam fidem illos adigit, praeter Gotham, Isenachum, Vuittembergam. Eius rei nuntius in castra Caesaris perlatus, magnam excitauit laetitiam, quam et tormentorum tonitru Caesar significabat, vti fieri consueuit. Hisce fere diebus Caesar iterum castra mutat, eadem de causa, qua prius, et locum magis commodum atque siccum deligit, vt militem vehementer afflictum reficeret, et commeatus difficultatem subleuaret. Plerique omnes in hybernaducendum esse militem suaserant: sed vnus ipse, qui loca prius explorauerat, continendum esse statuit exercitum, et alendum bellum. Mauricij factum plerique omnes admodum reprehendebant, quod illi, quem loco parentis colere debebat, qui fortunarum ipsius omnium prope solus author erat, tam indignam referret gratiam: et prodibant in illius inuidiam atque vituperium libelli et carmina multum amarulenta, quae et violatae fidei, et proditae religionis, et summae ingratitudinis ipsum insimulabant, eoque magis, quod nec vxoris neque soceri precibus quicquam [note: Mauricij excusationes] in eo tribuisset. Ea re cognita, scriptum edit, purgandi sui causa, et cuiusmodi sit in suis finibus religio, quid ipse populo promiserit, et quomodo iuuandae religionis causa literarum ludos instituerit, ostendit. Postea, Caesarem sibi suoque populo, nec sibi tantum, sed alijs etiam principibus cauisse dicit de religione, deque libertate Germaniae conseruanda, nec illius esse voluntatis, vt violenter aliquid in eo fiat, sed vt legitime causa componatur ex multis iam factis Imperij decretis. Itaque se fidem illius habere promissis atque literis, eorum principum exemplo, qui nunc ei militent, et non domi tantum, sed in castris etiam, et militiae, religionem hanc profiteantur. Hos enim qui sint ei familiares, et in ipsius aspectu quotidie versentur, animum eius facile posse perspicere, et si quid eiusmodi deprehenderent, dubio procul non esse cum eo permansuros. Quod autem Caesari Pontifex opem ferat, id eo fieri, quod bellum ijs infertur, quos erroribus atque potentiae suae videt imprimis aduersari: sed considerandum esse, non quid illum moueat, sed quae sit Caesaris, qui bellum administrat, voluntas. Quod etiam suis in prouincijs religionem pontificiam Caesar retineat, non augere suspicionem. Hoc enim in illius esse positum arbitrio, neque modum ei posse in eo praescribi: neque certe vllum esse principem aut Magistratum, qui sibi aliquid in eo praefiniri ab alijs patiatur. Cum ergo religioni cautum sit, nullam se videre causam, cur in caeteris omnibus Caesari non obtemperet. Christi enim esse mandatum, vt Deo pariter atque Caesari, quod suum est, cuique tribuatur. Quae sua solicitudo, qui labor interuenerit, vt hoc tantum incendium restingueretur, hoc et Caesari, et Ferdinando regi, et multis alijs esse non ignotum. Neque sane per se stetisse, quo minus ad compositionem ventum sit. Etenim vt nulla fuerit alia causa, tamen hanc vnam sibi fuisse praecipuam cur pacem optaret, quod bello ciuili, Turcae potentia simul et animus augescat, cuius rei vel sola Graecia documentum esse possit.

[note: 1546.] Cum vero sublata mentione pacis, grauissima Caesaris ad se perferrentur edicta, de Ioannis Friderici bonis occupandis, Ferdinandus etiam illius iam immineret finibus, non Bohemis tantum, sed Austriacis etiam et Vngaris ad hoc bellum excitatis, non sibi fuisse integrum, resistere Magistratui, quem omnia foedera semper excipiant. Quod autem de se nonnulli dicant, quasi sui patruelis agrum omnem appetat, iniuriam tibi fieri: seque iampridem illud ad socerum Lantgrauium atque Saxonem per literas excusasse. Atque vtinam ille sit rerum status, qui tunc erat cum ea scriberet, nec essent, qui possessiones illius, ad se transferre conentur. Cum autem nunc longe sit alia conditio temporis, et Ferdinandus flecti non possit, et exercitum immittat, et iam argenti fodinas aliquot, sibi cum patruele communes, occuparint illius ex Bohemia profectae copiae, necessario sibi prouidendum fuisse, ne reliquas etiam inuaderent, neue longius progrederentur. Quid autem sui esset consilij et Lantgrauio, et patrueli eiusque filio prius denuntiasse. Quod cum ita sit, orare, ne quis aliorsum istud accipiat, nec ijs, quae de se forte spargentur, fides habeatur. Nam et in tuenda religione se fore constantem, et non alio spectare quam ne Saxonicae domus facultates et ornamenta in peregrinas manus deueniant.

[note: Meldensis persecutio.] Per hoc tempus recruduerunt in Gallijs persecutiones. Est ijs locis Melda, decem a Parisiorum Lutetia milliaribus. Eius oppidi superioribus annis fuerat episcopus, Gulielmus Brissonnetus: qui cum doctrinae purioris admodum esset studiosus, idoneos etiam doctores populo praefecit, exclusis monachis. Cum autem hoc nomine periculum ei crearent theologi Sorbonistae, non praestitit constantiam, et ab incoepto destitit. Veruntamen remanserunt in animis multorum eius doctrinae reliquiae et hoc demum anno, circiter sexaginta oppidani, re deliberata, verbi ministrum sibi deligunt, et in aedibus priuatis collecti, finita concione, certis diebus, coenam Domini, iuxta praescriptum Euangelij et institutum Christi percipiunt. Ea res non diu potuit esse occulta, praesertim, cum ex agris etiam nonnulli sese coniungerent. Itaque capti, cum simul essent omnes, in carcerem conduntur, et habita quaestione, carris impositi, Lutetiam pertrahuntur. Ibi damnati capitis, domumque reportati, quatuordecim ex illis alligati, singulis palis, eodem tempore viui cremantur, reliqui partim virgis et fustuario, partim exilio fuerunt multati. Cum Lutetia domum reducerentur, in via quidam illis occurrit e proximo vico, et ad perseuerantiam hortatur. Itaque comprehensus, idem quod illi, supplicium adijt. Antequam cremarentur, subiecti fuerunt tormentis, vt doctrinae socios atque sectatores proderent, verum nihil ab eis potuit extorqueri. Nonnulli consulto istud fieri putabant, impulsu quorundam, ad disturbandam Smalcaldicorum cum rege coniunctionem, de qua tunc agebatur. Mauricij literae, quibus amicitiam Saxoni renuntiabat, redditae fuerunt in castris ad sexrum Nouembris diem.

[note: Colonien. archiepis. a Papa prouocatio.] Libro superiori diximus, quomodo Pontifex lata sententia, mensis Aprilis die decimosexto Coloniensem archiepiscopum proscripserit. Cum hoc ille, quarta die Nouembris primum certo accepisset, vt ipse commemorat, aliquot post diebus edito scripto, et causis explicatis, quamobrem pro iudice Pontificem non agnoscat, qui sit iampridem et haeresis accusatus et idolatriae, prouocat ab ea sententia, ad legitimum Germaniae concilium: et vbi primum id inchoatum fuerit, prosequuturum se litem contra Pontificem, affirmat. Smalcaldicorum legati, quos sub exitum Octobris Vlmae conuenisse diximus, cum sententijs non conuenirent, mense Nouembri Giengam ad castra profecti fuerunt, vt facilior esset deliberatio. Ibi proponitur, Quia socij religionis nulla dent auxilia, et ex confoederatis

[note: 1546.] Luneburgenses et Pomerani et alij quidam nihil omnino, reliqui vero per Saxoniam ordines atque ciuitates non ita multum conferant, et ex Gallijs nihil adferatur, et dilabente quotidie milite, propter anni tempus et alia incommoda, diminuatur exercitus: e tribus vnum esse deligendum, vt aut praelio contendant, aut discedant, praesidijs in hyberna dispositis: aut pacem induciasque faciant. Re deliberata, pacis mentionem posse fieri placuit, et adbibetur Adamus Trottus, qui per causam electoris Brandeburgensis, aditum habebat ad eius fratrem Ioannem Marchionem. Cum autem Caesar, qui rationes illorum omneis et incommoda, per indicium ex propinquo cognouit, et nuper e Saxonia laetum acceperat nuntium, duras admodum conditiones proponeret, decernitur, vt reliquis omnibus adductis copijs in Saxoniam, equites mille, et ad octo millia peditum relinquantur in hybernis, ad eamque rem sumptum faciant dux Vuirtembergicus, et Germaniae superioris ciuitates. Ad vigesimum tertium deinde Nouembris diem discedunt, facto prius decreto, vt in Galliam et Angliam altera legatio mittatur, et ad duodecimum Ianuarij diem Francofurti denuo conueniatur. [note: Infoelix exitus belli Protestantium.] Sic ergo parum foeliciter fuit administratum bellum. Cuius quidem mali praecipua fuisse causa putatur, quod non ex vnius atbitrio res ageretur. Cum enim aequali essent potestate praediti Saxo et Lantgrauius, non semelaccidit, vt in disceptando, [note: Omnis potestas impatiens consortis.] peropportunae dilaberentur occasiones. Quod etiam de distribuendo praesidio decretum fuerat, non successit, cum nonnulli contribuere, quid amplius recusarent. Vbi de illorum discessu Caesar comperit, equites continuo dimittit, qui de itinere cognoscant. Paulo post, Albanum et Burensem sequi iubet: sed et ipse deinde cum aequitatu Germanico procedit, peditatu relicto et iusso expectare. Smalcaldici iam erant in castris plerique, vbi pernoctandum erat: Lantgrauius autem, etsi primum agmen eo die ducebat, substitit tamen apud Saxonem, et habebant vterque decem equitum vexilla tantum ac tormentarios circiter quingentos. Cum his in monte consistunt, adductis, quas reliquas habebant, machinis. Atque ita commorati, cum sub noctem Caesar suos reuocasset, ipsi [note: Periculum Protostant.] quoque silentio progressi, veniunt in castra, prope Heidenaemum, quod est Vuirtembergicae ditionis, periculo vitato praesentissimo. Nam si Caesar impetum fecisset, illi qui numero longe superabantur, aut capti fuisset omnes, aut interfecti, Quod nec ipsi postea dissimularunt. Caesar autem, qui de copijs ipsorum nesciret, ac multo crederet esse maiores, agebat remissius, et eadem nocte peditatum progredi, seque subsequi iubet, eo consilio nimirum, vt postridie illos inuaderet. Verum illi, sicut diximus, de nocte profecti, iam erant ad exercitum. Itaque Caesar in castra reuertit, in ijsque biduo permansit, militis reficiendi causa. Deinde, quod illos per Franconiam hyemare velle putaret, copiosam et locupletem prouinciam, anteuertendum esse statuit, Cum Bophingam igitur, Norlingam, OEtingensem agrum et Dingelspulum deditione cepisset, Roteburgum, quod est ad Duberum flumen, oppidum Imperij, magna celeritate contendit. Lantgrauius ad Vuirtembergicum profectus, cum Saxoni suos attribuisset, domum repetit, et Calendis Decembris Francofurtum venit. Saxoniae vero dux, etsi neruo belli destitutus erat, tamen ingressus iter cum copijs, Gemundam, oppidum Sueuiae, tormentis oppugnat, deditione capit: a senatu deinde pecuniam exigit, [note: Saxo pecunias a Pontificijs exigit.] quae viritim collecta fuit, Post, xij. Decembris die Francofurtum venit, et ab ijsque nouem aureorum millia consequitur. Moguntino autem. ad quadraginta millia imperat. Progressus deinde, Fuldensem abbatem praediuitem et alios quosdam Pontificiae religionis, eodem modo tractat. Lantgrauius, domum reuersus, dat literas ad Mauricium generum, seque venturum scribit ad ipsum, modo sibi publica fide caueatur. Nam de pace inter illum atque Saxonem agere volebat. Mauricius

[note: 1546.] cauet illi quidem, eiusque rei literas mittit, sed conditiones erant scriptae complures, et eius generis, vt ille non sibi proficiscendum ratus, mitteret legatos, Hermannum Hundelsusium, Henricum Lersnerum. Ac licet hi diligenter solicitarent, nihil tamen confici potuit: cum et Mauricius non sibi licere, nisi de Caesaris voluntate, pacisci diceret, et Saxo, qui copias haberet instructas, quo minus ei bellum faceret, moram nullam vellet interponere. Desperata igitur pace, Lantgrauiani milites domum redeunt. Recrodus autem, qui peditatum Germanicum e Gallijs adduxerat, vt supra docuimus, cum Saxone permansit. Roteburgi Caesar cum esset, Burensem ab se dimittit, et vt rationem ineat occupandi Francofurti [note: Literae Caesaris ad Vuirtemberg.] mandat. Postea, sub Idus Decembris datis illinc literis ad Vuirtembergicum principem Vlrichum, Etsi propter bellum, inquit, abs te susceptum atque Lantgrauio, superioribus annis, in fratrem Ferdinandum regem, et occupatum agrum Vuirtembergensem, aequum erat, vt grauius in illum atque te statuerem exemplum: tamen iniuriam omnem et poenam tibi condonaui, et beneuolentiam omnem exhibui: et nuper, sub initium huius belli, tametsi longe aliter esses meritus, eo quod tyrannidem non in populum modo, sed in vicinos etiam Imperij ordines atque ciuitates exerces, neque legibus aut iudicio vis vllo teneri: quendam genere nobilem ad temisi legatum, qui suscepti belli causam tibi demonstraret, ac simul peteret, vti quiesceres ac omnem de me beneuolentiam expectares. Verum his omnibus neglectis, nec habita ratione fidei, qua mihi deuinctus es, coniunxisti te proscriptis eorumque socijs, et in idem, quod illi, crimen incidisti, rebellionis. Ac primum Ferdinandi fratris et aliorum ordinum, post etiam aliquot meae ditionis et Imperij oppida, ex improuiso, cum tuae factionis hominibus occupasti. Nec eo contentus, cum haec perpetrasses, bellum mihi scilicet denuntiasti, singulari quadam audacia, meamque famam et existimationem grauissimis verbis laesisti, et hunc dignitatis gradum atque splendorem mihi detrahere conatus es, et fidem mihi renuntiasti, et e vestigio cum tuis coniuratis exercitum ausus es educere, mihique opponere, violatis quamplurimis et Ferdinandi fratris et meis beneficiarijs. Itaque in poenam, quae perfidiosis et proscriptis, et laesae maiestatis condamnatis debetur, incidisti. Quod cum ita sit, et licet causam habeo grauem atque iustam, vt in te pro tuo merito seuerissime vindicem, tamen, pro mea clementia, et vt misera multitudo conseruetur, edico, vt statim, his redditis literis, te tuasque fortunas omneis, totamque prouinciam, et quicquid omnino tuum est, sine conditione mihi dedas, vt pro meo arbitratu statuam: nisi enim pareas, te simul et tuos igni ferroque persequar. Etenim, quas ante diem quartum, purgandi tui causa dedisti ad me literas, eae mihi non satisfaciunt, neque sunt idoneae, quae tuum hoc facinus excusent atque subleuent. Earum literarum exemplum, ad eius ditionis populum vna mittit, et ne deinceps ei pareant, edicit, sed missis ad se legatis audiant, quid imperet. Fidem etiam et iusiurandum, quo sint ei deuincti remittit. Id si faciant, curaturum se dicit, vt aequiore conditione postea viuant: sin autem, eandem quam illi, poenam ipsis comminatur. Cum haec Caesar scriberet, iam ipsius copiae, Albano duce, erant ad fines agri Vuirtembergensis. Vlrichus vero princeps, in arcem Tuelam, extra regionem, altissimo et praerupto monte positam, [note: Vuirtembergici ad Caesa. supplices literae.] sese recipit, et ex itinere, cum Caesaris ei redditae essent literae, vigesimo die Decembris illi suppliciter et demisse admodum scribit, Quod in tantum sit odium eius adductus vehementissime sibi dolere, nec enim grauius quicquam sibi potuisse accidere: cum autem pro se quidem intercesserint, ipse quoque culpam sibi condonari flagitarit, bonam se spem habuisse, mitigatum iri offensionem: eam vero spem sese adhuc retinere, quod ipsius habeat exploratam clementiam, qua soleat in supplices vti. Nimirum eius rei non vnum extare documentum, et quidem

[note: 1546.] ante paucos annos editum in quosdam ex ordine principum, qui forte non paulo maiorem, quam ipse, causam offensionis ei praebuerint. Quod si suos etiam audisset legatos, non se dubitare, quin lenius multo fuerit scripturus. Itaque se misericordiam, eius implorare, ac petere, vt propter CHRISTVM sibi condonet, neque grauius quid in se, miserum sane principem, suôsque statuat. Per hosce dies venerunt ad Caesarem equites cataphratti Neapolitani circiter quingenti, [note: Frid. Palatinus delicti veniam petit a Caesare.] Ioanne Baptista Spinello, ductore. Post haec, Caesar Halam, oppidum Sueuiae, nuper ei reconciliatum, proficiscitur. Eo venit ad ipsum elector Palatinus Fridericus. Is quadringentos equites auxilio miserat Smalcaldicis, cum essent ad Ingolstadium. Itaque Caesarem adit, et non ipsius oppugnandi causa, verum, quod ex foedere priuato teneretur Vuirtembergico duci, factum hoc esse demonstrat. Caesar eum acribus verbis excipit, et enumeratis, quae contulisset in ipsum, beneficijs, grauiter incusat: veruntamen ignoscit, et vt errorem hunc atque culpam, in posterum accuratiore fide compenset, hortatur. Sub initium belli, Palatinus, cum de [note: Paulus Fagius a Palatino euocatus.] constituendis Ecclesijs cogitaret, Paulum Fagium, hominem facundum atquia doctum, Argentorato vocauerat Hedelbergam, vt Euangelij doctrina caeteris praeiret ac viam commonstrarent. In hac autem Caesaris fortuna, quod inchoatum ibi [note: Vlm. Caesari reconciliati.] fuit, totum intercidit. Aliquot post diebus, veniunt ad Caesarem legati Vlmenses, et cum supplices facti culpam agnoscerent ac deprecarentur, reconciliati fuerunt. Huius ciuitatis praecipua est per Sueuiam authoritas atque potentia. Permagni erat igitur haec ipsorum a socijs diuulsio: sed illa datis ad amicos literis sub exitum Decembris, cur ita fecerint causam esse docent, quod Caesar iamiam erat vrbem circunsessurus, ipsi vero misere essent a socijs deserti, nec vllum appareret humanum praesidium, quo se contra tantam potentiam defenderent. Deinde, quod ex socijs nonnulli primi ordinis, Caesarem priuatim de reconciliatione solicitarent. Caesar eos multat centum millibus aureorum, tormentis xij. et decem signa [note: Darm. expugnatur.] peditum illis imponit. Burensis interea Lantgrauij ditionem, quae supra Francofurtum est, ingressus, oppidum Darmstatum partim vi, partim deditione capit, arcem incendit, et multitudini parcit. Defendebant enim illud ciues tantum et ex agris collecta turba. Post, praeter Francofurtum tendit: et cum eius per vim capiundi, praesertim, male affecto milite, et eo anni tempore spem nullam haberet, copiarum partem Rhenum transmittit, et ad Moguntiam se iubet expectare. [note: Francofurtenses sese dedunt Burensi.] Cumque nihil minus ipse cogitaret, et domum iam esset rediturus, ecce, Francofurtenses missis legatis, deditionem faciunt, et imperata se facturos demonstrant. Ille nihil cunctatus iter arripit, et cum exercitu oppidum ingressus, in Caesaris potestatem illos redigit: et vt erat ingenij aperti, cum epulum ei senatus daret, iocatus in illos esse dicitur, ob tam leuiter atque timide factam deditionem: Darmstanos nimirum esse dignos, qui Francofurtum inhabitent, ipsos vero Darmstatum esse deducendos. Est enim oppidum illud, si cum Francofurto componatur, prope vicus. Cur autem ita facerent, causa fuit inter alia, quod Vlmenses et Vuirtembergenses cum viderent iam reconciliatum iri. Deinde, quod metuerent, ne mercatus ab ipsis alio transferretur. Nam facultas est omnis ipsorum in eo collocata. Neque nesciebant Moguntinum et Vuormacienses, pro se quenque interpellare Caesarem, vt id obtinerent. Legatis deinde missis ad Caesarem in gratiam recipiuntur, depensis aureorum millibus octoginta.

[note: Electoris Saxonis literae ad ordines Mauricij.] Saxoniae dux, vbi iam ad suos fines cum exercitu peruenit, Decembris die xxij. missis literis ad ordines Mauricianos, Quod ad vestram, inquit, epistolam, vndecimo die Octobris ad me datam, nihil rescripsi, consulto feci, et euentum expectare volui. Quid autem interea sit actum, publice constat. Atqui, pro ea, quae est inter nos, agnatione et necessitudine et confoederatione, proque meis

[note: 1546.] principem vestrum meritis, nihil equidem tale vel ab illo vel a vobis etiam expectabam: nec vnquam mihi venit in mentem, fore, vt ad hunc modum ille in me meumque populum ageret: multo minus, vt eius consilij, quod ad totius regionis et ad vestrum etiam detrimentum pertinet, vos illi essetis authores atque duces. Verum hoc vobis esse puto visum tempus idoneum, quo sese proderent insidiosa quorundam vestri ordinis, et multis nunc annis fabricata, sed a Deo semper repressa consilia. Nam expendite vobiscum ipsi quale fuerit hoc vestrum factum, quando Georgio duci fuistis consultores, vt fratrem suum et fratris filios exhaeredaret propter diuersam religionem, et haeredes institueret Caesarem atque Ferdinandum regem, nisi pontificiam illi religionem profiterentur ac restituerent. Quod autem eius testamenti nulla habita ratione, ad Henricum fratrem haereditas omnis delata fuit, et Euangelij doctrina retenta, id sane mea et sociorum opera cumprimis factum est. Et quanquam ille nostram religionem professus in foedus etiam venit, confectis ea de re literis et obsignatis, tam suo quam filiorum nomine: vos tamen, quoniam spes illa prior vobis excidit, illum vt a pacto discederet, impulistis. Cumque mortem obijsset, filij quoque parentis vestigia sequuti sunt, hauddubie vestro consilio. Et sicut bonorum illa possessio, vobis inuitis, ad Henricum eiusque filios peruenit, ita etiam illa, quae mihi cum Henrico fuit, amicitia, non mediocriter vobis doluit, vt ea dissueretur, non semel estis moliti. Neque sane frustra fuit omnino conatus vester, et quod illo viuo perficere non potuistis, id apud filios tandem estis consequuti, praesertim apud Mauricium, de quo maximam virtutis et coniunctionis opinionem atque spem in animo conceperam. Etenim ante annum fere quintum, non multo post quam magistratum inijsset, illum aduersum me, nihil tale meritum, excitastis, et ita quidem, vt magni res esset periculi. Et quanquam tempestas illa tum intercessore Lantgrauio sedata fuit: et addita cautio, ne quid in posterum tale fieret, sed vt ex antiquo foedere res ageretur vtrinque, vos tamen illi et Augusto fratri consilium dedistis, vt absente, me, prouinciam meam occuparet. Quae sane res eo magis mihi dolet, quod ille [note: Saxoniae calamitas.] peramicis ad me datis et inuicem acceptis literis, nihil eiusmodi significauit: deinde, quod Lantgrauij et sociorum deprecationi nihil in eo tribuit. Mouit me, et vehementer quidem, innoxiae multitudinis meique populi calamitas, quem ille peregrino et crudeli et barbaro milite adducto, rapinis, Iatrocinijs, direptionibus afflixit: mouet etiam, quod eiecti sunt et profligati passim Ecclesiae ministri, violatae virgines atque matronae. Cuius quidem atrocitatis Deum aliquando fore vindicem, nihil dubito. Sed multo me vehementius mouet atque perturbat illius actio tam infida, tam hostilis et inopinata, vobis authoribus proculdubio suscepta, qui pretio et largitione, Iudae proditoris exemplo, estis ad hoc comparati. Cur in meas ille possessiones inuadat, obducitur causa, quod Carolus ita iusserit, et Ferdinandus vrgeat. Sed horum edictis longe debebat praeferri propinquitas et sanguinis coniunctio, et ipsum denique foedus atque pacta, quae sunt vtique familiae communia. De rebus enim omnibus, extra religionem positis, iampridem inter Carolum, Ferdinandum atque me conuenit, et quae nobis tribuuntur crimina, falsa sunt, et religionis causa tantum affligimur. Si vos commouit illius mandatum, cur non magis commouit ipsa rei indignitas? Cur non expandistis, an mandatum tam iniquum et nulla ratione munitum principi vestro liceret exequi? Sed in consilium attulistis animum iam olim affectibus deprauatum atque corruptum, et vobis principique vestro magis adlibuit prouincia mea, quam aequitas ipsa, quam verum iudicium. Nam alioqui ratio vobis commonstrasset, quoniam indicta causa condamnati sumus, proscriptionem ipsam pugnare cum Legibus, cum pactis atque iure, quibus ille tenetur, Imperio

[note: 1547.] deuinctus. Matiridus quoque facile vidisset, non sibi licere, tam impio et violento parere mandato, et patriae salutem potius spectasse. Verum maluit insistere vestigijs nefarij Doegi, et ficta quadam officij necessitate facinus illud suum tegit atque circumuestit. Neque vero ad rem facit, quod illum nihil tale fuisse facturum dicitis, nisi Ferdinandus cum copijs in meos fines aduentasset. Nam longe secus res habet: et a fide dignis ad me defertur, primum vos ipdos atque Mauricium haec omnia callidis et occultis consilijs apud Caesarem atque Ferdinandum, Ratisbonae simul et Pragae solicitasse, vt ipsum tempus olim patefaciet. Deinde, non omnium hoc esse factum assensu, verum a paucis aliquot ex omni numero delectis hoc tam sceleratum facinus fuisse conflatum. Nunc ergo, postea quam meos fines, Dei beneficio rursus attigi cum exercitu, plane constitui vestro principi parem referre gratiam, et ea omnia tentare, quae sunt ad defensionem et ad prouinciaemeae recuperationem necessaria. Qua quidem in re vos etiam, praesertim authores tam flagitiosi consilij, pro scelere eorum sic vlciscar, vt quam sit atrox, quae mihi facta est miuria, prorsus intelligant. Dolet mihi quidemeo rem esse deductam, et communis patriae moueor incommodis: sed cum a vobis factum sit initium, et res ipsa postulet, vt vim et iniuriam a meis depellam, profiteor, quicquid ex eo deinceps nascetur malorum, non essemilii tribuendum. Si qui vestrum etiam sunt ab hoc facinore alieni, qui suam innocentiam mihi velint probare, [note: Daniae rex nulla ope Protestan. subleuat.] licebit vt id faciant. Humaniter eos accipiam atque benigne. Daniae rex, etsi confoederatus erat, tamen nullam opem Smalcaldicis tulit. Caesat Hala profectus Hailbrunum, et oppidanis in gratiam receptis, Albanum immittit in agrum Vuirtembergicum, vt supra diximus. Is deditione captis aliquot locis, multum damni dabat. Solicitante vero Palatino principe, Vuirtembergicus lanuarij die tertio reconciliatur his conditionibus, Quoniam ipse per valetudinem non possit, [note: Conditiones quibus dux Vuirtemberg. Caesari reconciliatur.] mittat legatos, qui supplices facti, Caesaris muericordiam implorent, idem ipse faciat intia sextam hebdomadam: decrera Caesaris de republica seruet. Saxoni et Hesso nulla det auxilia, sed Caesari ferat opem, vt in executionem veniat, aduersum ipsos euulgata proscriptio: nulla suis in finibus commercia permittat Caesaris aduersarijs: nullum foedus omnino faciat, in quo non et Caesar et Ferdinandus et Austriaca domus comprehendaritur. Si qui suae ditionis aduersus Caesarem, Ferdinandum regem, Austriacamque domum militabunt, in eos grauissime vindicet: nobilitatem etiam, ne quis ex ipsis militet, per iusiurandum adigat: Caesari, quoties visum fuerit, det iter per suos fines, et aditum ad omnia patefaciat: tormenta socirorum, relicta suis in finibus, cum omni instrumento tradat: in sumptum belli dependat aureorum millia trecenta, dimidiam quidem partem, ê vestigio, reliquum autem, intra diem XXV. cautionis loco tradat Aspergum, Kirchenum, Schorendorffum, vt ijs praesidia Caesar imponat pro suo arbitratu: cum ijs, quibus hoc in bello damnum dedit, transigat, si non possit, stet iudicio Caesaris: consuetudinem fori Burgundiae superioris sequatur tum ipse tum filius, cum ijs locis iudicio contendent: in suae ditionis homines, qui Caesari ditionem fecerint, minime vindicet: Ferdinando regi suum ius integrum maneat: intra sextam hebdomadam filius eius Christophorus et populus ista confirment, et habeant rata: frater eius Georgins huius pacis beneficio minime fruatur. Cum haec lanuarij die iij. sicut diximus, essent concepta literis, Vlrichi principis legati, Balthasar Gultlingus, Ludouicus Frauemburgus, Ioannes Feslerus iureconsultus, quinto post die veniunt Hailbrunum: et ad Caesaris proiecti pedes, principem, quo minus ipse veniat, impediri valetudine, et sibinegotium dedisse dicunt, vt excusent. Illum vero culpam profiteri palam, et dolere vehementer ob admissum fadnus, et orare per omnia sacra, vt in gratiam recipiatur, et ne quid ni se

[note: 1547.] suumque populum statuatur acerbius. Nam et ratas habere pacis conditiones, et vbi primum per valetudinem licebit, ipsum, deprecandi causa venturum, neque tanti beneficij memoriam vnquam esse depositurum. Ad ea Caesar per Na uium, Quod delictum agnoscat et deprecetur, accopere se satisfactionem, et pro sua clementia velle conseruare multitudinem, ait, et illi ignoscere, modo pacta [note: Ciuitates Protestant. ad Caesarem legatos mittunt.] seruet, et in posterum, quod sui sit officij, non praetermittat. Post eos veniunt Memingi, Bibraci, Rauesburgij, Campodunenses, Isnenses legati, supplicesque facti poenam deprecantur, et quod in ipsum deliquerint, partim errore suo, partim aliorum culpa factum esse dicum. Se vero confugere nunc ad ipsum, velut ad fontem misericordiae, et obsecrare vt ignoscat et pristino loco restituat, neque desuis priuilegijs et immunitatibus quicquam deminuat. Caesar deinde per iusiuran dum eos adigit, vt sibi sint in posterum fideles, vt ijsdem teneantur legibus, quibus reliqui ordines, vt a foedere Saxonis atque Lantgrauij discedant, nec vlla re ipsos adiuuent, neque foedus vllum contra se deinceps faciant. Post, recipit eos in gratiam, et Memingenses quidem multat aureorum millibus quinquaginta. Prius, quam in Caesaris conspectum venirent, de non mutanda religione sibi caueripetebant. [note: Caesar non vult religionis mentionem fieri.] Nauius autem, quo Caesar tum vtebatur his in rebus interprete praecipuo, solicite monebat, ne quam eius rei mentionem facerent. Nam alioqui futurum, vt Exsar hoc ipsorum erga se diffidentiae tribueret. Etenim initio belli satis illum declarasse voluntatem in eo suam. Acquiescant igitur, nec amplius sibi caueri postulent. Hoc autem eo factum esset creditur, ne, si denegatum esset, aliud agi putaretur, quam quod Caesar euulgatis literis erat prosessus. Quiod si autem claris verbis concederetur, ad Pontificis hoc offensionem pertineret, cuius hic erat scopus, vt isto bello, Protestantium extingueretur omnino doctrina.

[note: Seditio Genuae in familiam Auriensem.] Per hosce dies Genuae fuit nata seditio, in familiam Auriensem, cuius tum erat princeps, Andreas, rei naualis peritia longe omnium clarisaimus, eiusque reipublicae facile primus, beneficio Caesaris. Huius vero turbae dux erat et signiser Comes Fliscanus: in eaque fuit trucidatus inter alios Andreae gentilis atque propinquus, Ioanninus Auria, vir magnae virtutis, Quod nisi Fliscanus forte dilapsus in mare perijsset, in maximo discrimine res futura fuisse creditur. Sed illo sublato socij facinoris diffugiunt, eamque tempestatem ilico sequuta fuit magna tranquillitas. Authores huius consilij Caesar fuisse dicit Farnesios, imprimis Petrum Aloissium, Placentiae ducem, vt infra suo loco dicetur,

[note: Decretum concilij Tridentini de iustificatione.] Qui sub exitum Iulij, superioris anni, futurus erat Tridenti patrum consessus, in hoc vsque tempus fuit prorogatus, et Ianuarrj die xiij. cum in primarium templum patres de more conuenissent, statuitur de iustificatione hominis, et damnantur, qui post peccatum Adae, non esse liberum hominis arbitrium, qui sola fide et imputatione uistitiae Christi, hominem iustificari, qui iustifioationem nihil aliud esse, quam fiduciam diuinae misericordiae, percata remittentis per Christum, qui numero praedestinatorum, qui praecepta Dei non posse ab homine etiam iustificato praestari, qui iustitiam accepta non conseruari atque etiam augeri per bona opera, qui post Baptismum amissam iustitiam recuperari sola fide, side Sacramento poenitentiae, qui peccatori poenitenti culpam omnino remitti, neque poenam vlista gloriae Dei et merito Christi derogare, dicunt.

[note: Saxo Lipsiam obsidet.] Aduentante cum exercitu Saxoniae duce Mauricius Lipsiam presidio munit, et suburbia incendit. Eodem tempore veniunt illuc equites Pannonij supra mille. Ianua. die xiij. fit oppugnationis initium: sed oppidanis fortissime sese defendentibus, infectare disceditur sub eius mensis exitum. Crebris autem tormemtorum

[note: 1547.] ictibus ac veluti grandine quadam, oppidum vehementer dilaceratum fuit et plane deformatum. Illinc Saxo profectus, non solum amissa deinde recuperat [note: Mauricius suis oppidis exuitur.] per Turingiam et Misniam, sed Mauricium quoque suis oppidis exuit, incolumi tantum Lipsia et Dresda: Magdeburgicum etiam et Halberstatensem, episcopatum ad se traducit, facta cum episcopo Ioanne Alberto transactione. Pridie, quam Lipsiam oppugnaret, Ferdinandus rex Bohemis mandat, vt sumptis armis [note: Bohemi in Saxonem arma ferre renuunt.] auxilio prontiscantur Mauricio. Parebant quidem illi, sed iniussi postea domum redierunt. Itaque Ferdinandus ad finem Ianuarij rursus idem mandat. Ibi populus Pragensis, cuius est ijs locis authoritas praecipua senatumrogat, dent operam, vt rex mandatum aboleat, quod cum ipsorum libertate pugnet, et cui non possint honeste parere: nullam enim subesse causam, cur in Saxonemelectorem arma ferant, et multis in rebus eandem ipsorum esse religionem, quae sit illius. Egregiam quoque semper fuisse voluntatem atque studium in reprimendis Turcarum armis, Ad ea Ferdinandus inter alia, Non ei religionis causa bellum inferri, sed rebellionis: et quod de collatis in Turcamauxilijs dicant, longe rem aliter habere. Nam illum missis internuntijs ante menses aliquot, solicitasse Turcam, ait, vt Vngariae atque Bohemiae bellum faceret, nec ampliores inducias Iaigiretur, et quas pepigisset, rescinderet: et vt commode res ageretur, se non defuturum, et ex diuersa parte facturum esse impetum. Vbi de statu Saxoniae Caesar cognouit, et crebris Mauricij literis solicitaretur, equitum peditumque copias ei mittit auxilio, [note: Albertus auxilio missus Mauricio.] Alberto Brandeburgico ductore, ac deinde subsequi iubet Hispanorum et, Italorum manus, Sandaeo et Marignano ducibus. Albertus, Ianuarij dienono, cum sua manu discedit Hailbruno. Caesar illinc etiam profectus, Vlmam petit. In itinere Lindauienses et Eslingenses ei reconciliantur.

De Pontifice dictum est antea, quemadmodum lata sententia Coloniensem archiep iscopatu priuarit et omni functione. Cum id faceret, omne ius et authoritatem [note: Adolphus in Hermanni locum suffectus.] simul attribuit Adolpho Schauenburgo Comiti, quemsuperioribus aliquot annis Archiepiscopus inter omnes vnum sibi delegerat coadiutorem. Itaque misso diplomate, Pontifex monet totius regionis ordines, vt eum pro suo praesule recipiant et agnoscant: adhaec, Caesarem vrget, vt sententiam exequatur. Cum autem admonitus aliquoties Archiepiscopus, vt ab incoepto desistat, non sibi licere pacata conscientia diceret, Caesar. iam prope victor, legatos Coloniam mittit Philippum Lalaengum, Geldriae praefectum, et Viglsum Zuchemum iureconsultum. Per eos interpellat prouinciae totius ordines, quos ad certum diem eo venire iusserat, vt archiepiscopo relicto Hermanno transearit ad cum, qui coadiutor ante fuisset, eique fidem omnem et obsequentiam, vt antistiti suo, praestent. Ab Ecclesiasticis quidem difficile non erat istud impetrare. Nam huius ipsi motus erant authores. Verum nobilitas, et in his complures illustri loco nati, deinde ciuitatum legati, non sibi esse integrum demonstrant, ab eo, cui tam longo tempore paruissent, quo sint vsi tot annis non poenitendo principe, cui fide sint per iusiurandum astricti, deficere, Hac obiecta difficultate, dux Cliuensis, plane finitimus, grauioris turbae vitandae causa, consiliarios eo mittit intercessores. Qui post multam et diligentem actionem ab Ecclesiasticis obtinent, vt quiescant, interea dum caeteri ordines Archiepiscopo rem omnem exponant. Missi fuerunt ergo Theodoricus Manderschitus, Gulielmus Nuenarius, Comite, totius nobilitatis facile primi. Hipro sua dexteritate, atque gratia peisuadent illi, vt misericordia populi, ne bello vastetur tota prouincia, cedat. Cum fidem [note: Hermannus cedit archiepiscopatui Colon.] igitur et lusiurandum remisisset omnibus, ille, quem diximus, coadiutor, quem fratris loco semper dilexerat, succedit. Fuit hoc Ianuarij die xxv. Erat Archiepiscopi frater, Fridericus, quem Episcopum fuisse Monasteriensem libro decimo

[note: 1547.] diximus, Ecclesiae Bonnensis praepositus, vti vocant. Priuatus autem ea praesectura [note: Gropperus indudutus Friderici spolijs.] fuit, eiusque tulit exuuias Gropperus. Idem accidit Stolbergio Comiti, Coloniensis Ecclesiae decano, qui constanter Archiep iscopum defenderat. Mox per totamregionem, Archiepiscopi noui mandatu, religionis facta fuit immutatio, et quicquid Bucerus instituisset, aboletur.

Smalcaldicorum legati, cum Galliae regem adijssent, Britauniam petunt, vt idem apud vtrunque perficerent. Sed iam tum grauitei rex Henricus aegrotabat, [note: Henrici Angliae regis obitus.] et inualescente morbo, sui regni anno xxxvirj. sub finem lanuarij decedit e vita, cum testamento filium Eduardum, nouem annorum adolescentem fecisset haereditatem, eique filiam Mariam, exprima, et Isabelam, ex altera coniuge, substituisset. Verum antequam mortem obiret, Thomam ducem Norfolcium, cuius magna semper fuerat aumoritas, perpetuis vinculis addicit: eius vero filium, Comitem Surriae, capite plectit, ob emissas aliquot voces, nimium suspectas aegrotanti. Eius [note: Henricus Pontificem non Pontificatum abegerat.] interitum secuta fuit deinde religionis immutatio, sicut infra dicemus. Nam etsi Pontificis autharitatem omnem suis e finibus eiecerat, licet esset capitale, si quis illum, vt praecipuum Ecclesiae caput, agnosceret, quanquam in publicis Ecclesiae piecibus, illum vti pestem et Antichristum auerfabatur, tamen doctrinam retinebat pontificiam, vt supra demonstratum est. Filium ab ineunte aetate recte curauerat erudiri, et moriturus ei constituit tutores, ad xvi. et in his, Eduardum Comitem Herfordensem, adolescentis auunculum. Huic, deinde, quod maxime fidelis ei futurus crederetur, praecipua pars tutelae demandata fuit a contutoribus, et attnbutum cognomen honorificum, vt regis atque regni protector diceretur. Accessit etiam ducis cognomen, cumei Somersetensem principatum rex tribuisset. Is et Euangelij doctrinam amabat, et vt ea reciperetur, operam dabat, [note: Thomas Cranmerus Angliae primas.] et eius amplectendae regialumno suo fuit author, in eoque socium et adiutorem habebat imprimis Thomam Cranmerum, archieprscopum Cantuariensem, insigni doctrina praeditum, et Angliae primatem. Moritur etiam hisce diebus Ferdinandi regis vxor, Anna, multorum liberorum mater. Ei Caesar funus facit VImae. [note: Augustani cum Caesare transigunt.] Interim Augustani, sociorum exemplo et suo periculo commoti, cum idoneos haberent intercessores, et in his Antonium Fuggerum, redeunt cum Caesare in gratiam, multati centum quinquaginta millibus aureorum, tormentis xij. instructis, et praesidio militum, signis decem. Erat in vrbe Schertelinus, et multis [note: Schertelinus Caesari odiosissimus.] nuncannis illorum stipendijs merebat. Hunc Caesar et Ferdinandus rex imprimis oderant, ob occupatam arcem Erebergum. Itaque, tametsi vehementer senatus deprecaretur, tamen, cum Caesar obstinate recusaret, nec aliter pacisci vellet, vertere solum coactus fuit, et cum omni familia Constantiam sese recepit, quod est proxime ad Heluetiorum fines oppidum.

Lipsiae durante obsidione, Brandeburgicus Elector intercedit, et missis ad vtrunque legatis, actionem sibi permitti flagitat: elector quidem non abnuit. Mauricius autem grauiter incusans illum, quod tam acerbum bellum gereret, sexto [note: Brandebur. ad Lantgra.] demum die, paulo respondet alienius, cum frustra videret oppidum oppugnari. Brandeburgicus igitur hoc statim Lantgrauio perscribit, orans, vt Mauricio persuadeat: et quia bellum hoc ciuile per Saxoniam componi vix possit, nisi publicum illud Caesaris compositum sit etiam, rogat vt animum huc adijciat. Persuadendi vero causa, quanto versetur in periculo, demonstrat Socios enim fereomnes iam esse Caesari reconciliatos, et Vuirtembergicum grauissimis transegisse conditionibus: Caesarem nouas parare copias: et quoniam tantae potentiae solus ipse diu resistere non possit, monet, ne grauetur sese demittere, et ijs pacisci legibus, quas ipse conceperit, et per legatos vna mittat. Etenim, quia multis de causis valde sit exacerbatus Caesaris animus; rem ipsam postulare, vt supplici

[note: 1547.] quadam demissione sibi condonari petat. Respiciat ergo se suosque liberos et promiscuam multitudinem, nec in extremum periculum rem deducat. In eandem [note: Nouae Caesariscopiae in Saxonem.] sententiam Electori quoque scribit. Caesar, paulo antequam Smalcaldici mense Nouembri discederent, negotium dedit quibusdam, vt ilico nouis conscriptiscopijs, bellum ijs finitimis Saxoniae locis facerent, ne qui sunt ijs locis ordines atque cuitates, Lantgrauio vel Saxoni possent opem vllam ferre. His copijs omnibus, quae erant peditum signa xxi. equites mille ducenti, praeficit lodocum Grunningum, Selandiae praesidem. Hi Conradum comitem Deckeburgium, Smalcaldici foederis socium, et Osnabrugum, et Mindam oppidum, et comitem Lippensem et alios quosdam ijs locis, imperata facere cogunt, et Ritbergum arcemoccupant: inde Bremam petunt. Fuit hoc mense Februario. Militabant hîc Caesari Philippus Eberstenius comes, Christophorus Vrisbergerus Fridericus Spedius. Elector Saxoniae, [note: Saxonis ad Argstinenses literae.] cum de successu Caesaris audisset, datis ad senatum Argentinensem literis, Februarij die xiij. quomodo sua recupexarit, et Mauricio pleraque per Turingiam et Misniam ademerit, eiusque nobilitatem in suam fidem adegerit, et Magdeburgensem episcopatum sibi coniunxerit, exponit. Quod autemVlrichus Vuirtem bergicus et pleraeque omnes Germaniae superioris ciuitates, iniquissimis conditionibus transegerint, et religionis omissa mentione, contra se reliquosque socios auxilia Caesari promiserint, id sibi plane praeter expectationem accidisse, et omnino ficricontra rationes foederis. De ipsis audire se, quod constanter agant: id sibi fuisse periucundum. Pergant igitur, neque remollescant, et saciant vti foederatos decet. ac si res ita postulet, Heluetiorum atque Galliae regis auxilio sese tueantur atque sustentent. Se quidem cupere ipsis omnem fidem et amorem praestare, sed impediri bello domestico, cuisi Deus finem fecerit, suo commodo, non se defuturum ipsis. Magdeburgi conuenisse iam Saxonicorum ordinum atque ciuitatum legatos. Cum his agere se de ijs rebus, propter quas Francofurti fuerat indictus conuentus, et sperare futurum, vt officium praestent, ciuitates imprimis, nec a societate [note: Medoza legatus a Gallo ad Argentinenses.] sese diuelli patiantur. Ad Idus Februarrj venit Argentoratum a Galliae rege, Mendoza Hispanus, exul, et prolixe pollicetur: sed iam tum senatus mittendam esse legationem ad Caesarem de pace, decreuerat: sic ille re nulla perfecta discedit. Legati ad Caesarem erant Iacobus Sturmius, Matthias Pharrerus, Marcus Hagius. Legationis causa fuit, vt Vlmam profecti, quibus conditionibus Caesar omnino pacisci vellet, cognoscerent. Habebat tum in consilio Caesar Atrebatensem episcopum Anthonium. Granuellanus enim pater Vesontionem erat profectus, et [note: Mors Nauij.] Nauius hoc ipso tempore vitam morte commutauit. Cuius in locum deinde successit Georgius Seldus iureconsultus, eique fuerunt adiuncti, propter multitudinem negotiorum Germaniae, Ioannes Marcardus Badensis, et Henricus Hasius, qui Palatini fuerat ante, et nuper admodum Bipontini principis consiliarius, rerum Germaniae valde peritus. Ferdinandus rex, vt Bohemos excitaret, detrectantes [note: Ferdinandi postulata a Bohemis.] militiam, sicut diximus, Februarij die sexto, cum filio Ferdinando progreditur, et Laetmericiam venit, quod est ad Bohemiae fines oppidum. Ibi cum vnum et alterum diem regni proceres acordines expectasset, prolixam habet orationem: et quia Mauricius fidem suam imploret, hortatur, vt arma capiant, tum propter foedus. antiquum vtriusque gentis, tum quod sunt beneficiarij Caesaris: ex: quoniam hoc ipso nonulli dicant libertatem suam imminui, cautionem promittit, ne quid ipsis in posterum sit fraudi. Qui tunc aderant ordines, non sibi licere dicunt statuere, nisi de reliquorum assensu. petunt igitur, vt quamprimum agat conuentus: alij quidam obsequium et operam suam profitentur. Hi erant oppidorum praefecti, quibus deinde gratias rex agit: illis vero prolixe demonstrat, non hoc esse quaestionis tempus, et rem ipsam flagitare praesens auxilium aduersus hostem.

[note: 1547.] Ea confecta militia, non se recusare conuentum, neque velle quicquam ipsorum adimere libertati. Gerantigitur morem et secum pergant. Illi tandem offensionem veriti, cum rex paulo acrius esset locutus, assentiuntur, et nisi militent ipsi, stipendia promittunt. Sub Idus Februarij, nobilitas, et Pragenses, missis ad regem literis, orant, quia mandatis insistat, nouo quodam exemplo, vt ad xx. Martij diem, ordnes omnes iubeat adesse Pragae, quod si non possit, et ipsi tum forte conueniant atque decernant, petunt, ne moleste ferat. Ille, quid Laetmericiae sit actum exponit, et ad xvirj. Aprilis diem conuentum promittit, et ne quid interim ipsi tentent, neue congregentur, vetat, Quarto post die, quam illa scripserant, foedus faciunt tuendae [note: Foedus Bohemorum] libertatis causa. Posteaquam in Saxoniam Albertus Marchio peruenit, Mauricius oppidum Rochliciam illi attribuit: cuius vsumfructum habebat Lantgrauij soror vidua, Georgij Saxoniae ducis nurus. Eo cognito, Ioannes Fridericus elector, quitum Aldeburgi erat, tribus ab illo milliarib. Calendis Martijs Ernestum Luneburgicum, Vuolratum Mansfeldium, cum aliquot equitum turmis, ac deinde Recrodum cum sua legatione peditum de nocte, praemittit: ipse cum reliquis coprjs subsequitur. Postridie, antequam luceret, pauci quidam equites praemissi, excubitores inuadunt. Ex ijs nonnulli capti fuerunt, reliqui fuga petunt oppidum. Erant in suburbio signa peditum quatuor. His comitati aliquot equites Albertini, et prima luce egressi, manus conserunt. Repulsi, in suburbium sese reserunt. Cum autem Elector, quisecundam aciem ducebat, venisset, et ex monte vicino, tormentis in oppidum fulminaret, pedites etiam impetu facto suburbium incenderent: illa, quae diximus, peditum signa quatuor, per pontem, equites vero per Muldam flumen, in fugam abeunt. Pedites ergo, qui iam suburbium tenebant, magnis animis progressi, [note: Rochliciae expugnatio.] oppidum inuadunt, diripiunt, et hosti tormenta tollunt. Dum haecita geruntur, [note: Albertus Brand. capitur.] Albertus fugam circumspicit, et flumen petir. sed ab Ernesto Luneburgico interceptus, adelectorem deducitur, Inoppido praesidium erat, peditum signa sex. Hi sese consociant cum reliquis equitibus, et defensionem parant, sed victi multitudine deditionem faciunt omnes, et armis exuti, non se milicaturos in Saxonem atque socios intra sextum mensem pollicentur: atque ita dimittuntur. Equites consectati quatuor illa signa peditum, quos trans pontem fuisse diximus, magnam eorum partem concidunt. In ijs erant complures Itali et Hispani. Habebat Albertus tam a Ferdinando rege, quam a Caesare Circiter mille quingentos equites, peditum signa decem, machinas vero bellicas xiiij. A prima luce pugnatum est vsque ad meridiem. Elector non multos e suis desiderauit, et in his magnae virtutis virum, Vuolffium Theodoricum Phirtensem, qui tormento percussus, aliquot post debus e vita migrauit. Caesorum numerus in oppido repertus fuit ad mille, foris autem, et in ipso flumine trecenti. Post conflictum elector cum Alberto captiuo redit Aldeburgum, ac deinde rem omnem in Bohemiam enunciat, nequese contra foedus facturum aliquid esse demonstrat, et eos, qui in suae ditionis homines igni grassati sint atque ferro, multari petit.

Vuirtembergicus princeps erat pactus, vbi primum per valetudinem liceret, [note: Vuirtemberg. veniam petit a Caesare] supplicem se futurum Caesari. Venit igitur Vlmam, mense Marrio, quantum uis affecto corpore, et sedens in sella, promissu Caesaris, quoniam sese commouere non poterat vel inflectere, per consiliarios supplices condonarisibi factum petit, omnem obsequentiam in posterum pollicitus. Vbi libera liter ad ea Caesar respondit, e vestigio discedit, et belli Saxonici causa Norlingam contendit. Dum Vuirtembergicus ad hunc modum deprecatur, hominum erat ingens circunfusa corona, qui praemoniti ad spectaculum confluxerant. In tribus illis locis, quae supra diximus, agri Vuirtembergici, Caesar iam ante praesidia collocauerat, Hispanos potissimum.

[note: 1547.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Ceesare. ARGVMENTVM LIBRI XIX.

Tridenti septimus fit patrum consessus. Caesar cum reconciliati essent Argentinenses, et cum eo transegissent, exercitum suum progredi iubet. Galliae rex Franciscus paulo post mortem regis Angliae vitam finit. Qui Tridenti crant patres Bononiam eunt. Saxoniae princeps in praelio captus ac licet capitis damnatus. Inuictissimo animo puram religionem retinet. Vuirtemberga deditione capta, scholae dissipantur. Mauricius et Brandeburgicus pro Lantgrauio diligenter intercedunt. Hic cum venisset ad Caesarem, captiuus detinetur. Ferdinandus missis literis diem dicit Pragensibus. Grauis seditio Neapoli oritur ob inquisitionem quam vocant Hispanicam. Inauguratur Henricus rex Galliae et inaugurationis mos describitur. Caesar Magdeburgicos euulgatis literis proscribit. Heluetios de nouo foedere solicitat. Augustae conuentus habetur. Petrus Aloisius Pontificis filius domi suae confoditur. Angli maximo praelio Scotos deuincunt. Protestantes Electores eliciuntur, et vrbes territantur. De captiuitate Lantgrauij oritur contentio. De reuocandis Tridentum patribus agitur: sed qui Bononiam concesserant, pertinaciter in sua opinione defixi manent, vt in concilio Tridentino turbarum plena sint omnia.

MARTI i die tertio, Tridenti fit septimus Patrum consessus. [note: Septimus Tridenti consessus de sacramentis.] In eo damnantur, qui vel pauciora quam septem Ecclesiae sacramenta, vel non omnia dicunta Christo esse instituta: qui negant aliud alio esse dignius, qui signa quaedam illa solum externa dicunt esse gratiae vel iustitiae per Christum atque fidem acceptae, qui negant eorum perceptione corerri gratiam, qui Baptismo, confirmatione et ordine non imprimi characterem in anima, vel signum spirituale et indelebile, qui adninistrandi potestatem omnibus esse communem, qui receptos Ecclesiae ritus in eorum administratione praetermitti, vel mutari posse, qui Ecclesiae Romanae, parentis omnium atque magistrae, doctririam de Baptismo, non esse synceram, qui facta post Baptismum vota, nullius esse momenti, et derogare fidei quam sint professi, qui confirmationem? otiosam esse caeremoniam, et olim aliud nihil, quam adolescentulorum institutionem [note: De beneficijs Ecclesiasticis.] fuisse dicunt, qui Spiritus sancti virtutem et afflatum, adesse confirmationi negant, qui non solis episcopis, verum cuiuis sacerdoti promiscue confirmationis ministerium tribuunt. Posthaec, decreta faciunt de beneficijs Ecclesia sticis: vt episcopi caeterique proceres Ecclesiarum sint legitime procreati, sint et aetate et moribus et eruditiones pectabiles, ne quis omnium plures episcopatus quocunque titulo possideat, et vt illi qui plures possident, ex ijs retineant quem velint, reliquos intra annum abdicent: quibus est populi pascendi demandara cura, sint ipsi praesentes, nec alios in locum substituanti nisi ad tempus, et ita, se cur adesse non possint, causam docuerint, et id Episcopo probatum fuerit, cuius erit prouidere, ne populus negligatur. et vt Sacerdotum delicta puniantur, et quaesunt apud ipsos vitiosa, corrigantur. Alteri deinde consessui dies dicitur xxi. Aprilis.

Ferdinandus rex, vbi Dresdam peruenit ad Mauricium, octauo die Martij scribit Bohemis, Joannem Fridericum constituisse ipsos inuadere. Prouideant ergo suis rebus, et Sebastiane Vueitemullo, quem sibi per absentiam suam legauerit, obtemperent.

[note: 1547.] Argentinenses legati, quos Vlmaesuisse diximus, domum reuersi, cum a Caesare [note: Argentinensium cum Caesare compositio.] praescriptas conditiones, senatus non improbaret, denuo mittuntur, vt omnino transigant. Ingressi iter, Caesarem Norlingae reperiunt, ex podagra male tunc affectum, et vigelimo primo Martij die deprecati, reconciliantur. Conditiones erant tolerabiles. Nam neque praesidium Caesar illis imposuit, et aureorum millib. triginta fuit contentus, neque supra duodecim exegit tormenta. Brandeburgicus elector solicite quidem agebat pro Lantgrauio, et ad Ferdinandum quoque rem detulit: sed durissimae ferebantur conditiones. Hae erant, vt futura decreta senatus [note: Conditiones Lantgrauio propositae.] Imperij, sine omni exceptione, probet: vt e suis filijs alterum det obsidem: vt Henricum Brunsuicensem atque filium dimittat, et Caesaris Cognitione in eo subeat. vt aduersus electorem Saxone atque socios auxilio Caesari mittat equitum centurias aliquot, octo signa peditum in eosque per tempus semestre sumptum ipse faciat: vt Caesai isupplex fiat, et crimina sua palam profiteatur. Has vero conditiones ille respuit, et nisimitigentur, quoniam illis honeste non possit assentiri, quamuis fortunam sibi subeundam pocius, datis ad amicos literis, ostendit. Caesar, quo diecum Argentinensibus transegit, Norlinga discedit Noribergam versus: et postridie missis ex innere literis ad ordines Mauricianos, Quioniam Ioannes Fridericus, ait, proscriptus ille, ex fuga domum reuersus, non solum ea recuperauit, quae Mauricius princeps Elector illi meo mandatu ademerat, sed illa etiam, quae Ferdinandus frater ijs locis occupauerat, quod essent sub clientela Bohemiae: equidem ad reprimendam illius audaciam atque rebellionem suum ingressusiter. Quamobrem a vobis postulo, primum, detis operam, vt ijs locis, qua sum transiturus cum exercitu, nihil desit rerum necessariarum, et vt benigne milites accipiantur: deinde, vt contemptis illius criminationibus, principi vestrofidem omnem praestetis et amorem, vt adhuc quidem fecistis. Nam eo militiam hanc suscepi, vt illius oppressa ferocia, pax et ocium vobis recuperetur. Eodem etiam die Pragae consiliarijs scribit atque praefectis, In Ioannem Fridericum se constituisse pro ipsius merito vindicare. Prouideant igitur, vt in sua castra sit commeatus ex ipsorum agro. Martij die xxiiij. Bohemiae proceres atque ciuitates, illi qui foedus nuper fecerant, vti diximus, vbi Pragae conuenissent, sicutante constituerant, leges condunt militares, et ad gerendum bellum, si res [note: Caspar Phlugius dux Bohemici exercitus.] ita poscat, necessarias, et summae rerum praetorium Casparum Phlugium. Sub hoc rempus Rex Ferdinandus et Mauricius et Augustus frater cum suis copijs Pricciam veniunt. Tulerunt id grauiter Bohemi, quod in suos fines illi iam et sent ingressi. Per literas itaque Ferdinandum orant, ne patiatur exteras nationes introduci. Nam et noui et periculosi rem esse exem pli. Sed et ipsi Mauricio et Augusto fratri scribunt, vt esuis finibus quamprimum excedant absque maleficio: nam alioqu se consilium esse capturos ex tempore. Ferdinandus ad ea rescribit vigesimo sexto Marttj die, non esse quod vereantur. Nam eo solum ad haec loca venisse, vt Caesari iam appropinquanti sese coniungant. Pragensibus deinde scribit, ne sumptum vllum non necessarium faciant. Saxonem enim cessisse retro. Legatum Saxo miserat in Bohemiam, Nicolaum Minquitium, renouandi causa soederis antiqui. Sed is valetudine detentus in via, cum Pragam venite [note: Legatus Saxonis ad Bohemos.] non posset, datis literis petebat, vt quosdam ad se mitterent homines fideles quibuscum rem transigat. lis accepris literis, Praga Saxoni scribunt proceres, vigesimo octauo die Martij, et quid Minquitius flagitarit, exponunt. Cupere se quidem vehementer ei gratificari, et agnoscere aequum esse, vt ita fiat: sed impediridifficultate temporis et praesentibus turbis. Mauricium enim atque fratrem, conductis copijs conari damnum dare finibus ipsorum, idque Ferdinandi regis impulsu. rogare autem, ne sic istud accipiat, quasi soedus renouare nolint. Etenim

[note: 1547.] velle se illud seruare et in veteri amicitia persistere, non minus, quam si iam renouatum esset. Daturos etiam operam, vt primo quoque tempore denuo confirmetur: nam ideo cogi manus, et vim contra se parari, quod a foedere non discedant, et ipsi bellum facere recusent. Petere igitur, si forte Mauricius ita pergat, vt opem ipsis ferat. Id si faciat, nullum esse tantum discrimen, quod non pro ipsius salute subire velint. Ferdinandum nunc esse Pricciae, et inde cum copijs prosecturum in vallem Ioachimicam, vt quidem fama ferat. Hoc se constituisse, paucis post diebus mouere castra, et cum exercitu omni progiedi in eam partem, vbi necesse videbitur, et res ipsa feret. Penultima die Martri scribunt ad Morauiae proceres, [note: Bohemorum ad Morauos literae.] hortati, vt pro mutui foederis ratione, sumtis armis, quamprimum ad se veniant, vt ab impio illo et Sodomitico genere hominum, Hispanis et Hussaris, quos Caesar et Ferdinandusant, communis patria defendi possit.

[note: Francisci, Galliae regis mors.] Galliae rex Franciscus, cum regnasset annis xxxij. Rambolecti, quod abest Lutetia iter diei, vitam finit vltima die Martij. Successorem habuit Henricum filium, circiter viginti octo annorum iuuenem. Is e vestigio Connestablium, Annam Momorancium, qui iam totos fere sex annos priuatus viuebat, vt supra docuimus, [note: Mutatio rerum in aula Gallica.] reuocat, et loco pristino restituit, et in summo honore habet. Deinde, qui praecipuo loco fuerant ante, partim vilescunt, partim su bmouentur, et in vincula conijciuntur. Hi erant cardinalis Tornonius, Anebaldus, Amiralius, Grinianus prouinciae Galliae praefectus, Longeuallus, Bayardus, Polinus, et imprimis illa, quam in delicijs rex habuerat, Stampiana. Franciscilegis interitus valde incommode [note: Franciscus literarum patronus et doctorum Moecenas [correction of the transcriber; in the print moecenas].] accidit viris literatis atque studiosis. Nam artes omnes liberales nemo vehementius amauit, aut liberalius est prosecutus. Multa tam consuerudine variam sibi cognitionom comparauerat. Nam prandens atque coenans fere loquebatur de literis, et auidissime quidem, vsus ad eam rem per multos annos lacobo [note: Regis Francisci cruditio.] Colino, homine docto, et in lingua populari mirabiliter facundo. Post hunc subijt Petrus Castellanus. Ab ijs, quicquid est in poetarum, historicorum, Cosmographorum libris hauserat: quicquid de plantis, herbis, animalibus, metallis, gemmis prodiderunt Aristoteles, Theophrastus, Plinius, et id genus alij, multo, sicur dictum est, vsu et quotidiana recitatione cognitum habebat et exploratum. De mathematicis etiam et rebus diuinis frequens erat collocutio. Cucumsistebant mensam omnis ordin is viri magnifici: et quoniam de varijs argumentis inferebatur sermo, vix erat, vt non ex ijs aliqui semper in medium aliquid adducerent: et id quidem vnicuique licebat, qui modo esset paulo notior. Exemplum etiam istud studiumque Regis, multos, vt cum laude coram eo disserere possent, ad maiorem diligentiam exacuit. In sua lingua semper habitus est imprimis eloquens atque grauis. Per Italiam atque Graeciam habebat, qui veterum authorum [note: Insignis regis Francisci bibliotheca.] scripta conquirerent atque describerent: et Bibliothecam instituitamplissimam, quae libros aliquot insignes postea dedit. Eius erat custos Castellanus. Paulo ante quam e vita decederet, Saxoni aque Lantgrauio miserat in subsidium belli, singulis aureorum millia centena, et tunc, cum obiret mortem, vix dum erat ea perlata pecunia. Sub idem quoque tempus e Britannia redeunt in Galliam legati Protestantium, vt reliqua conficerent: et sicut ibi regem Henricum, posteaquam eo venissent, ita nunc Franciscum, simulac eo reuerterant, extreme aegrotantem offendunt. Itaque hoc etiam ad reliquam Caesaris fommam accessit, quod reges duo potentissimi, [note: Mors duorum regum Caesari opportuna.] quibus nec opportunitas, nec, vt plerique tum putabant, voluntas etiam deerat illius et impediendi et retardandi consilia, mortui sunt eodem prope tempore. Caesaris illae copiae, quas nobilibus aliquot oppressis, et capta Minda, Bremam [note: Clades exercitus Caesaris.] iuisse diximus, ad exitum huius mensis, mediocrem cladem acceperunt, amisso belli duce praecipuo, Selandiae praefecto Groningo, Cumque Bremensium vires creuissent

[note: 1547.] accessione Hamburgensium, Vrisbergerus, ad quem illius morte summa rerum peruenerat, mutatis castris, et longa facta circuitione, propter interiectas paludes, vrbem alio loco coepit obsidere. Non multo post eo venit etiam Ericus Brunsuicensis, quem Caesar ad Idus Martij, Norlingae ab se dimiserat, vt nouum equitatum ac peditatum conscriberet, in caque loca deduceret. Caesar Norlinga profectus Noribergam inde petit Egram, proxime ad Bohemorum fines, oppidum ditionis Ferdinandicae. Mandauerat rex Pragensibus aliquoties, vt discederent ab armis. Per eos reliqui ordines facti certiores, quarta die Aprilis illi rescribunt, Quod arma sumpserint et cum copijs progressi sint, eo fieri, vt ab se suisque finibus vim iniustam depellant, praesertim per ipsius absentiam. Rogare autem, vt ad Caesarem intercedat, ne Saxoni bellum faciat, sed amicae disceptationi rem permittat. Conuentum etiam haberi petunt, vti promiserit. Hisce fere diebus [note: Caesar ad ordines Bohemiae.] Egram Caesar venit: et Aprilis die vij. cum pridie Ferdinandus et Mauricius eo venissent, scribit ad omnes ordines Bohemiae, et paucis repetit, quaesuperiori mense scripserat, vti diximus, et Saxonem tantum ab se peti demonstrat: commeatum igitur expediant, et annonam subministrent, et domum reuertantur: nam alioqui futurum, vt id sibi et Ferdin. fratri grauiter accidat. De religione non esse quod vereantur. Nam toto hoc bello nemini se religionis causa fuisse grauem. Eodem tempore, delecti, qui Pragae erant, rursum dimissis literis in omnes partes, monent ordines grauiss. verbis, vt arreptis armis quamprimum accelerent, patriae tuendae causa. Nam ad extremum discrimen rem esse deductam. Ferdinandus [note: Ferdinandus ad Bohemos.] illorum postremis literis, vndecimo die Aprilis, Egra respondet, in eandem prope sententiam, vti Caesar. Desistant igitur ab incoepto: nisi faciant, initurum se rationem, quo temeritas ista coerceatur. Quod pro Saxone intercedant, videri sibi cumprimis mirum. Nam neque de Caesare, neque de se, neque certe de Bohemia sic illum esse meritum. De conuentu quod petant, facturum in eo se quod deceat. Interea Saxo progressus, Fribergum et Misenum oppidum ad Albim, Mauricio adimit.

[note: Concilij Tridentini pars Bononiam migrat.] Et sub hoc tempus, qui Tridenti erant patres, Bononiam eunt: neque post illum consessum, in quo de Sacramentis egerunt, sicut ante diximus, vlla fecerunt decreta. Discedendi causa ferebatur, quod aer huius loci minus esset salubris, ita dictante Hicronymo Fracastorio, Veronensi, qui Patrum concilij medicus erat, et a Pontifice menstruos habebat aureos ad sexaginta. Tulit hoc indignissime Caesar, et suae ditionis Episcopis atque Theologis mandabat, ne pedem illinc mouerent. Itaque concilij pars Tridenti, pars altera Bononiae fuit. Cum Norlinga Caesar Noribergam peteret, Burensis Maximilianus, qui cum peditum signis duodecim, equitibus autem circitet quadringentis Francofurtum tenebat, eo venit, [note: Supplicium de duobus Francofurti sumptum.] accersitus: et cum deinde Francofurtum redisset, Aprilis die duodecimo supplicium sumit de duobus, quorum vnus, Gulielmus Verdensis, erat oppidanus, alter vero Ioannes Gellusius, ditionis Lantgrauij. Causa supplicij fuit, quod a Lantgrauio summissi dicebantur, vt vnius portae claues a fabro compararent, vt quatuor diuersis locis oppidum incenderent, vt infixis clauis ferreis, tormentorum vsum adimerent, vt excitatis incendijs, Burensem eiusque familiares et consulem atque senatum auxilio sociorum trucidarent, vt puteos oppidi veneno corrumperent, illum imprimis, qui culinae Burensis aquam dabat, et alterum qui est in ipsa curia. Post exijt scriptum, quod coniurationem hanc illos esse confessos in carcere, et cum exijt scriptum, quod coniurationem hanc illos esse confessos in carcere, et cum ad supplicium ducerentur in eo perstitisse dicit. Lantgrauius autem [note: Lantgrauij purgatio.] sese purgat, et a quo tempore Francofurtum in Caesaris potestatem venitm nihil ab se tentatum esse confirmat, et obiecta crimina multis grauibusque verbis amolitur. Ioanni Gellusio se mandasse quidem aliquoties, et qua Caesar

[note: 1547.] atque Burensis iter facerent cum copijs, cognosceret, et id quidem solum. Quod si autem acerbitate quaestionis et doloris magnitudine victi, falsa dixerunt, et non alijs tantum, sed sibi quoque iniuriam ipsi fecerunt, orare, ne suam hoc ad inuidiam et odium transferatur: torturam enim omnem et quaestionem, quae modum excedat, [note: Tortura immoderata res periculi plena.] esse rem incertam et periculi plenam. Eius rei documentum esse, quod hi ipsi, quos antea socios oniurationis nominauerant, eos deinde, cum ad poenam raperentur, innocentes pronuntiarunt. Aprilis die decimo tertio, delecti Pragenses denuo scribunt ad ordines regni, grauiterque monent, vt foederi, quod sit ipsis cum domo Saxonica, satisfaciant. Queruntur etiam a nonnullis iam illud esse violatum, Itaque mandant, ne quis deinceps in illud committat: eodemque die dant literas ad Ferdinandum, et ne militiam hanc suam aegre ferant vel ipse vel Caesar: adhaec, ne Saxonem electorem oppugnet, orant: primum, propter foedus, [note: Legati Ferdin. ad conuentum Bohemorum.] deinde, quod ille de causa cognosci cupiat. Hoc ipso die, Ferdinandus Ioannem episcopum Olmucensem et quosdam alios consiliarios Pragam mittit ad conuentum, qui ad decimum octauum Aprilis diem institutus erat. Per eos, quo minus ipse venerit, excusat. Deinde, vt foedus nuper initum rescindant, et discedant ab armis, petit. Nam alioqui non posse liberum agi conuentum. Id si denegetur, iam in mandatis habebant legati, ne quid agerent praeterea. Si vero mos geratur, vt tum agantex praescripto: nihil autem decernant, sed ad ipsum referant omnia. Caesar eodem die discedit Egra cum omni exercitu, comitatus Ferdinando fratre, qui grauis armaturae equites habebat sexcentos. Hussaros autem ad mille, et peditum signa decem. Aderant quoque Mauricius et Augustus frater cum totidem eopijs. Decimo tandem die, cum continenter iuisset, prope Misenum, vbi Saxo tum erat, Aprilis die xxij. peruenit. Eo cognito, Ioannes Fridericus, oppido relicto, cum pontem sublicium incendisset, prope Mulbergum ad Albim, castra ponit. Caesar autem veritus ne Vuittembergam se reciperet, opere presidioque munitum, et primarium eius ditionis oppidum, accelerandum sibi videbat. Iussis ergo progredi copijs, cum diem vnum quieuissent, Aprilis die [note: Caesaris in Saxonem expeditio.] xxiiij. mane venit ad Albim. Erant ad alteram ripam dispositae stationes a Saxone cum tormentis, vt Caesarem impedirent, quo minus aut effecto ponte, vel vado reperto flumen transmitteret, tum etiam, vt eum pontem, quem e scaphis atque lintribus ipsi consectum habebant, defenderent. Cum autem adesse Caesarem omni cum exercitu viderent, et Hispanorum agmen vnum, circiter mille, magno impetu proruerent in flumen, sic vt brachijs tantum extarent, et confertim eiacularentur, illi flammam in scaphas conijciunt, quae partim exustae fuerunt, et a ripis paulatim discedunt. Ibi pedites aliquot Hispani, nudi et gladios transuersos ore deferentes, in flumen sese conijdunt, et cum natando peruenissent in vlteriorem ripam, nauigia illa, quae secundo flumine deuecta, Saxones areliqua parte pontis auulserant, sistunt, et licet multis peterentur telis, abducunt. Ex ijs nauigijs, et illis, quae Caesar plaustris adduxerat, effecto ponte, fluuius deinde fuic constratus, vt pedites et impedimenta transirent. In hocrerum statu, Saxo, qui tunc sacram concionem audiebat, praemissis impedimentis, ipse postea subsequitur, [note: Caesaris celeritas in assequendo Saxone.] et Vuittembergam iter habet. Caesar autem, qui in celeritate momentum omne positum esse videret, vado reperto, primum Hussaros et leuiorem omnem equitatum transire flumen iubet. Post ipse quoque cum grauiori armatura transit incolumis, neque cunctandum ratus, donec impedimenta simul et peditatus adessent, [note: Praelium Caesaris cum Saxone.] progreditur, et tribus trans Albim milliaribus, ad syluam Lochanam, Saxonem offendit. Ibi suos ad virtutem cohortatus, initium praelij facit. Exercitus omnis equestris erat bipartitus. In prima acie erant Albanus, Lanoius, Antonius Toletanus, Baptista Spinellus, Mauricius: alterum agmen Caesar et Ferdinandus cum duobus filijs et Sabaudiae ducis filio ducebant, Poterat Saxo vim tantam

[note: 1547.] fustinere et forte pronfligare etiam, si quidem exercitum oranem habuisset coniunetum. Nam et Vuittem bergae et passim etant in praesidio relictae magna: manus, et Gulielmus Thumsernus, cum suis copijs aberat, nec in tanta celeritate Caesaris conduci potuerunt omnes. Itaque numero victus et multitudine, cum ad noctem vsque pugnatum esset: ipse, per sinistram maxillam accepto vulnere aduerso, [note: Saxo capitur in praelio.] cum fortiter sese defenderet, capitur, et ad Albanum adductus, Caesari deinde sistitur. In cutus aspectum vbi venit Equidem me tibi captiuum, inquit statuo, clementissime Caesar, et vt custodiam mihi ponas, principe dignam, oro. Tum ille, Nunc ergo sum tibi Caesar? rait, accipiam te pro merito. Ferdinandus paulo acrius ilium adortus est verbis, et quod ipsum atque liberos omnibus fortunis cuertere tentasset, incusat. Captus cum eo fuit Ernestus Brunsuicensis, Philippi filius. Natuvero maximus filius Electoris, accepto vulnere, Vuittembergam peruenit. Captiuorum ingens erat numerus: qui ex fuga superstires fuetunt, circirer CCCC. Vuittembergam contendunt. In his erant Bichlingus et Recrodus. Equites consectati fugientes, magnam faciunt praedam, et tormenta omnia, quae Saxopraemiserat, vti diximus, intercipiunt. Albanus deinde Saxonem et Ernestum Alfonso Viui custo diendum tradit. Quo tempore Caesar prope Misenum accessit, quod fuit Aprilis die vigesimo secundo, deinde postridie, et eo [note: Prodigium in Sole.] die, quo flumine transmisso pugnauit, et aliquot post diebus, solis aspectus valde fuit tristis, obscurus, pallidus, et veluti caligine quadam circundatus, ita quidem, vt plerique longissime a Saxonia remoti, et ignari quid ageretur, iudicarent magni aliquid portendi. Nec enim in Germania solum, sed per Galliam etiam et Britanniam id fuit obseruatum, et ita rem habere multa hominum millia testificari possunt.

De regis Ferdinandi legatis, Pragam missis ad conuentum, ante diximus. Regni proceres, auditis eorum postulatis, quod foedus fecerint et arma sumpserint, nec iniquum, neque contra Bohemiae consuetudinem esse dicunt. Deinde legationem ad Ferdinandum inuicem decernunt, qui eadem exponant, et simul illum orent, Vti pro Saxone ad Caesarem intercedat. Sed prius quam hi dimitterentur legati, nuntius a Ferdinando venit de victoria Caesaris et capto Saxone. Ibi commutata sententia, commeatum et annonam pollicentur, et Ferdinandum orant, det operam apud Caesarem, vt exercitus ille omnis in Vngariam deducatur a duetsus Turcam, de cuius aduentu nunc crebro nuntietur. Alij quoque reges ad huius belli societatem inuitentur: quod si fiat, non se futuros in postremis. Capto Saxone Caesat Vuittembergam petit, eoque cum exercitu, Maij die quarta,

peruenit, et triduo post, Ioannem Fridericum ob rebellionem, vt ait, capitis [note: Elector Saxoniae capitis damnatus a Caesare.] damnat. Ille vero, cum audisset, animi consternati significationem nullam dedit, sed exstrimare se respondit, Caesarem non ita secum esse acturum. Veruntamen,

si fixum hoc ei sit atque decretum, petere, vt certo sibi renuntietur, quo de rebus ad vxorem atque liberos pertinentibus costituat. Brandeburgicus autem elector, vbi de facto praelio cognouit, statim iter arripuit, et ad Maij diem sextum in castra venit, et Caesaris animum mitigat, vt Saxone conseruato sententiam mutaret. [note: Conditiones quibus Saxo vitam redemit.] Conditiones ergo Caesar proponit, quas vbi Saxo ratas habuit Maij die derimo octauo, vitam redemit. Interalias haec etiam perscripta fuerat, vt quicquid concilium aut Caesar de religione decernerent, approbaret. Cum autem ille minime assentiretur, in eoque permaneret, necillius periculi rationem in eo haberet, Caesar eam particulam induci iussit et obliterari. Caeterae vero conditiones sunt eiusmodi, Dignitati Septemuirali, tam suo quam liberorum nomine renuntiat, et Caesari, vt pro suo statuat arbitratu, permittit. Vuitrembei gam et Gotham, alterum regionis propugnaculum, Caesari tradit, sic tamen, vt suppellectilem omnem et annonam auferat, praeterquam tormenta et tertiam alimoniae partem:

[note: 1547.] mistiti praendiario Caesar abitionem permittit, absque signis tamen. Albertum Brandeburgicum Saxo liberum sine mulcta dimittit Ernestum Brunsuicensem, accepta prius ab eo fide: quae Mansfeldijs et Prussiae magistro et Solmensibus per hoc bellum adempta sunt, Saxo reddit: iuri Magdeburgico, Halberstatensi, Hallensi renuntiat: Camerae Imperrj, quam Caesar constituet, parere, et sumptus in eam subministrare, promittit, vt Henricus Brunsuicensis atque filius liberi fiant, assentitur, ne vllam in eos actionem mouebit: discedit ab omni foedere contra Caesarem atque Ferdinandum regem inito, nec vllum deinceps faciet, in quo non ipsi cum suis prouincijs atque socijs comprehendantur: bona illius omnia Caesar publicat, eaque donat Ferdinando fratri et Mauticio, sic tamen, vt ei liberisque aureorum millia quinquaginta annua Mauricius dependat: si Caesari videbitur, Saxo permittente Mauricio, Gotham oppidum et arcem retinebit cum omni fructu: veruntamen arcis munitionem demolietur, nec oppidum firmabit: quia magnam vim aeris alieni Saxo conflauit, Mauricius, vt ea debita quae contracta sunt ante foedus Smalealdicum, persoluantur, subsidio dabit illius liberis ad centum aureorum millia. Deinde, reliqua debita, quae publicatis, et ipsia Caesare donatis bonis inhaerent, persoluet, eaque ratione quae sunt inter vtrosque lites et controuersiae finem habebunt: in illos qui Caesari militarunt, nihil Saxo mouebit, sed nec in Daniae regem: decreta Caesaris et ordinum Imperij seruabit: quia supplicium et poena corporis ei remittitur, erit deinceps in custodia Caesaris aut ipsius filij, Hispaniarum principis: ijs bonis, vt supra dictum est, vtentur fruentur ipsius liberi, modo pacis conditiones habeant ratas, ipsi pariter atque populus. Ab hac pace exeluduntur Albertus Mansfeldius, eiusque liberi, Bichlingus, Ringrauius, Recrodus, Thumsernus: quanquam hic, si copias intra mensem dimittat, comprehendetur. Antequam haec constituerentur, Caesar e castris ante Vuitembergam [note: Comitia Imperij Vlmae.] sexta die Maij conscribit ordines Imperij, vt sub Idus Iunij Vlmae conueniant foederis ineundi causa: legatos eo mittit cardinalem Augustanum, Ioannem Brandeburgicum, Liranum, Henricum Hasium. Idem quoque facit rex Ferdinandus.

Ad illud, quod delecti Pragenses nuper dixerant de facto foedere, quasi nihil [note: Ferdinandi ad Bohemos literae.] in eo noui vel contra morem regionis fecissent, Ferdinandus, e castris ante Vuittembergam, Idibus Maij respondet, Prorsus esse noui rem exempli, quaeque ad suam iniuriam pertineat. Deinde, quid per suam absentiam fecerint, quam multis modis rebellarint, Ostendit, et plurimis coaceruatis argumentis hocagit, vt foedus illud in Caesarem atque se factum esse demonstret. Vt igitur illud aboleant et rescindant, et sigillum cuique suum reddant, et foaderis formulam suis tradant legatis, mandat: nisi pareant, capturum sibi esse consilium. Etsi cum Saxone Caesar transegerat, vti diximus, tamen qui Vuittembergam defendebant milites praesidiarij, ad tria circiter millia, et ciues etiam recusabant facere deditionem, nisi princeps ipse mandaret. Oppidanos enim terrebat inprimis licentia militaris, cum exipsis prope moenibus atque vallis conspicerent, quantum damni darent [note: Vuittembergae deditio.] per agros. Hispani praesertim et Vngari. Saxo igitur Maij die xxi. cum frater et filius et consiliarij quidam prodissent ex oppido, militiae sacramentum eis remittit, et vt ante diem tertium illinc discedant, iubet. Eo accepto mandato, Caesarem oppidani rogant, ne militem peregrinum introducat. Promisit ille et feruauit, eisque potestatem fecit, vt eos omneis, qui non suo mandatu sese ingererent, eiusque rei fidem facerent, repellant. Facta deditione, Saxonis vxor, Sibilla Cliuensis, egressa cum filio et fratre mariti venit in castra, et supplex facta Caesarem multis cum lachrymis deprecatur pro coniuge, Caesar eam perhumaniter accipit et confirmat, deinde Saxoni permittit, vt oppidum ingressus, per dies octo cum vxore et liberis commoretur. Quo die milites egressi fuerunt, mandatu

[note: 1547.] Saxonis, quod erat xxiij. die Maij, Caesar pedites Germanos immittit, Nicolao Madrucio ductore. Biduo post, rex Ferdinandus cum filijs, cum Electore Brandeburgico et Mauricio venit in oppidum, spectandi solum causa, neque diu moratus redit in castra. Post meridiem Caesar etiam ingreditur, et cum in arcem venisset, vxorem Saxonis captiui salutat, et iterum consolatus, bono esse animo iubet. [note: Francisci regis exequiae.] De Francisco rege Galliae mortuo supra diximus. Is xxiiij. primum die Maij sepultus fuit in aede diui Dionysij, consecrata regibus, et vna cumeo filij duo, Franciscus et Carolus, quorum ille, ante annum vndecimum, hic autem ante biennium e vita decesserat. Nam ad hoc vsque tempus extabant. Interea dum Francisco regi funus paratur, effigies illius per dies aliquot exornata pulcherrimis vestibus, diademate, sceptro et reliquis insignibus lecto superim ponitur, ad eamque certis horis prandium atque coena defertur, ijsdem plane caeremonijs, vt viuo fieri consueuit. Iis deinde remotis vestibus, lugubres inducuntur. Aderant perpetuo monachi quadraginta octo, et ex ijs qui vulgo dicuntur mendicantes. Hi continenter decantabant Missas et varij generis preces: circa corpus exanime positi erant cerei magni quatuordecim, et e regione, altaria due, in quibus inde a prima luce sacra fiebant ad meridiem vsque: sacellum etiam erat in propinquo, cum infinitis cereis atque luminaribus: circa currum, in quo corpus ferebatur, erant monachi viginti quatuor cum totidem cereis. Antecedebant autem homines egeni, quingenti, lugubri veste, cum singulis facibus. Inter alios proceres aderant cardinales vndecim. Orationem funebrem habuit Petrus Castellanus, episcopus Matisconensis, de quo supra diximus. Hic inter alia multa regem constituisse praedicat exaedificare collegium, in quo docerentur omnes artes atque linguae, et ad studia literarum alerentur sexcenti: ad eamque rem designasse dicit aureorum millia quinquaginta aninua.

De Erico Brunsuicensi diximus antea. Is, vt agrum suum ab iniuria defenderet. Maij die xxij. discedit ab obsidione Bremae: idem facit Vrisbergerus, qui alteram exercitus partem ducebat, et inter eos de loco conuenit, vbi suas copias iterum coniungerent. Ericus autem incidit in hostem. Hi erant Hamburgenses, qui Bremensibus auxilio venerant. Pugnatum est acriter in ipsam vsque noctem, [note: Ericus Brunsuicensis profligatus.] et Ericus tandem profligatus, ac in Visurgim flumen compulsus cum equitatu, multos e suis desiderauit. Ipse tamen tormentis omnibus amissis euasit incolumis, et post ad Caesarem profectus, culpam omnem in Vrisbergerum contulit, qui sibi non tulisset opem. Erant cum Bremensibus eorumque socijs Albertus Mansfeldius, Hedeccus, Thumsernus, Conradus Phenningus, et alij complures. Vbi vero cum Caesare Saxo transegisset, dilapsae fuerunt omnes istae copiae.

[note: Mauricius et Brandebur. pro Lantgrauio diligenter intercedunt.] Dum haec geruntur, Mauxicius et Brandeburgicus pro Lantgrauio diligenter intaercedunt: et quo commodius res ageretur, Lipsiam illum euocant. Sed cum Caesar omnino vellet, vt absque conditione sese dederet, arces etiam omneis atque tormenta traderet, infecta re domum redit, eoque die Vueissefelsum vsque proficiscitur, quatuor a Lipsia milliaribus. Postridie, cum inter equitandum, de propositis conditionibus, deque sua fortuna sermonem cum Christophoro Eblebo conferret, Quod si scirem, inquit, fore, vt Caesar exorari sese, meque domum redire patiatur, et ex propugnaculis vnum mihi permittat, instructum tormentis, equidem, publicae pacis causa reliquas arces demoliri, et tormenta omnia tradere, non recusarem. Tum Eblebus, Hunc, ait, sermonem ad Mauricium referam: paucos intra dies vel rursus adero, vel certi quid renuntiabo per epistolam, et vt interim ab alijs consilijs quiescas, oro. Profectus igitur ad Mauricium, non [note: Mauricij ad Lantgrauium literae.] multo post redit, et literas ad illum a Mauricio simul et Brandeburgico perfert, quarta lunij die scriptas in hanc sententiam, e castris ante Vuittembergam, Simulac de ipsius voluntate per Eblebum amplius accepissent, ad Caesarem denuo se rem detulisse.

[note: 1547.] Quid autem impetrarint, hoc ipsam docere formulam, et capita pacis, quae nunc Eblebus ei ferat: et quia sint conditiones tolerabiles, non dubitare se, quin sit eas admissurus, praesertim cum videat quanto versetur in discrimine: non recuset igitur illas, et Caesari sese permittat absque conditione. Nec enim esse, quod vereatur, ne grauiora Caesar imponat, aut ipsum detineat captiuum. Eius rei nomine fidem se suam interponere, et si quid ipsi praeter eam formulam, quam nunc per Eblebum sit accepturus, accidat, aut si detineatur, non se recusare, quin eandem subeant fortunam, et ab ipsius interpellati filijs, ad satis faciendum sese sistant. De religione, futurum, vt ipsi caueatur eodem modo, quo sibi iam cautum sit et Ioanni fratri. Quod cum ita sit, et quoniam ista transactio non ipsi modo priuatim, sed reipub. quoque sit vtilis futura, petere se maiorem in modum, vt quamprimum accedat, et Henricum Brunsuicensem atque filium adducat, et conditiones recipiat, suamque fidem sequatur: nec esse quod metuat, ne forte per vim ipsi Brunsuicensis eripiatur in via: periculum enim omne sese velle praestare, et cum erit ingressus iter, fore, vt obuios habeat equites, qui ipsum deducant incolumem. Formula pacis haec erat, Vt se suamque prouinciam Caesari nulla conditione dedat: ad Caesarem ipse veniat, et supplex condonari sibi petat: erga Caesarem obsequenter sese deinceps gerat et officiose: quae Caesar pro salute reipub. faciet decreta, seruet: Camerae iudicio, quod Caesar constituet, pareat et sumptum pro virili parte sustineat: aduersus Turcam auxilia, singulis temporibus, vt caeteri principes, conferat: ab omni foedere, maxime autem Smalcaldico discedat, et eius generis literas om neis Caesari tradat: nullum foedus nunquam faciat, in quo non Caesar et Ferdinandus rex comprehendantur: hostibus Caesaris omni sua prouincia interdicat: si quam Caesar multare velit, eum minime defendendum suscipiat: Caecari detiter per suos fines, cum res ita feret: in suae ditionis homines, qui contra Caesarem aut Ferdinandum militabunt, grauiter animaduertat: eos vero qui iam militant, reuocet, vt intra diem xiiij. discedant a signis, et nisi pareant, bonis omnib. multet, quae Caesari deinde cedant: in sumptum belli Caesari dependat intra quartum mensem aureorum millia centum quinquaginta: quas habet arces atque propugnacula, praeter Zegenhemum aut Cassellum, ad solum vsque demoliatur, et quos in ea disponet praesidiarios atque duces, in Caesaris fidem adigat: nihil in posterum, nisi de Caesaris voluntate, muniat: machinas omneis bellicas cum omni instrumento Caesari statim tradat: ex ijs vero Caesar ei largiatur, quantum satis esse videbitur ad eius loci, quem ei concedet, tutelam: Henricum Brunsuicensem, eiusque filium, liberos dimittat, et Henrico suam prouinciam reddat, eiusque ditionis populo iusiurandum remittat, deque damno dato cum illo transigat: quae Prussiae magistro caeterisque per vim eripuit, restituat: in Daniae regem vel quosuis alios nihil moueat, quod vel opem ei non tulerint, vel quod Caesaris sequuti sint partes: captiuos omneis, qui Caesari militarunt. absque muleta dimittat: ijs qui iure cum ipso quaque de re volent experiri, sese sistat: has leges ipsius liberi ratas habeant, idem faciant nobilitas atque populus, et si quidem ille pacta non seruet, comprehensum Caesari tradant, pro [note: Generi Lantgrauij.] his rebus omnibus Brandeburgicus et Mauricius et Vuolfgangus Palatinus generi fideiubent, et nisi pareat, vires omneis in ipsum expedire spondent, vt ad seruanda pacta cogant. Haec vbi fuissentallata, de communi suorum ordinum consilio et assensu Lantgrauius ea recipit, sic tamen, vt amplius nonnulla sibi peteret declarari. Sexta die lunij Caesat iam moturus castra, milites praesidiarios, Vuittemberga rursus euocat: confestim Mauricius suos immittit, et cum eodem die consules atque senatum vocasset in arcem, de priuilegijs ipsorum atque libertate nihil se velle [note: Vuittemberga septemuirale oppidum.] diminuere dicit, ac simul in suam fidem illos per iusiurandum adigit. Est enim Vuittemberga, septemuiralis ditionis oppidum primarium, qua Caesar Mauricium nuper donauerat, publicatis Ioannis Friderici bonis, vti diximus. Oppidani post et

[note: 1547.] nobilitas orant Mamicium, vtischolam in hoc tumultu bellico dilapsam restauret. [note: Schola Vuittembergica dilapsa.] Hoc ille promittit et simul homines rusticanos, qui profugerant, reuocari iubet et ad aedificandum, materiam, ad sementem vero faciendam et tolerandam vitam, frumentum illis dare pollicetur, tenuioribus quidem gratis, alijs autem mutuo. Deinde Iulium Pflugium mittit in possessionem episcopatus Numburgensis, et Nicolaum Amstorffium institutum a Ioanne Friderico, sicut lib. xiiij. diximus, deijcit. A Caesare quoquemissus fuit Lazarus Schuendius cum praesidio militum, vt et Gotham arcem dirueret, et Albertum Brandeburgicum ibi captiuum liberaret. Hyeme superiori, Magdeburgicus archiepiscopus, cum Ioanne Friderico transegerat, sicut diximus, eique ditionem cesserat: commutata vero fortuna, cum et Caetar et clerus hoc ipsum indigne ferrent, coadiutor ei datus est electoris Brandeburgici filius Fridericus.

E castris Vuittembergicis in Bohemiam reuersus Ferdinandus rex, Laetmericiae, quod est ad fines oppidum, subsistit. Illinc initio Iunij dat literas ad omneis ordines Bohemiae. Queritur denuo de foedere, et illud contra sefactum esse dicit. Itaque mandat, vt ab eo discedant, et singuli quid suae sit in eo voluntatis, nominatim sibi perscribant. Scire enim se, multos esse lapsos per imprudentiam, quibus ignoscere velit, neque moturum esse quicquam, nisi tantum in eos, qui suum istum [note: Acta conuentus Vlmonsis.] Magistratum violariut. Cum Vlmamvenissent ordines, legati Caesaris, quos diximus, prolixe commemorant, quantopere Caesar et Ferdinandus paci Germaniae semper consuluerint tam in publicis quam priuatis actionibus, Verum eius rei nulla habitaratione, Saxonem et Hessum, non ipsos modo rebellasse, verum alios etiam, vt idem facerent, impulisse, et violatis legibus atque iure, omnia conturbasse per Germaniam. Itaque Caesarem, pro sui Magistratus dignitate arma necessario sumpsisse, maximo et vitae cum periculo et fortunarum dispendio. Quid autem damni dederint rebelles illi atque proscripti per hoc bellum, ditioni Moguntinae, Magdeburgicae, Halberstatensi, Eistetensi, Augustanae, Fuldensi, Stolbergijs, Mansfeldijs et Gemundae ciuitati, satis hoc esse notum. Et quia Caesaris cogitationes omnes eo tendant, vt Germania pace fruatur, inprimis ei videri consultum, vt foedus aliquod eius rei causa fiat: eiusdem quoque sententiae Ferdinandum regem esse, et vtrunque in eam societatem esse venturum, vt et praesens hîc tumultus, et si quis alius nascetur aliquando, facili momento coerceri possit. Nam vt communi patriae bene sit, nihil esse reliqui facturos ad summam diligentiam atque fidemtidem inuicem ab ipsis illos expectare. Hanc ipsorum deliberationem pestilentiaevis interpellauit. Augustam ergo sese tandem recipiunt, quo in loco caesar magnos Imperij conuentus agere instituit, vt infra dicemus. Caesar deinde rebus ad Vuittembergam constitutis, Halam saxoniae proficisestur, quod est ad Salam flumen, oppidum, inde petiturus Hessiam, nisi Lantgrauius transigeret. Cum autem in his esset angustijs Lantgrauius, nec aliter posset, Mauricij [note: Lantgrauius Halam venit ad Caesarem.] fidem atque Brandeburgici secutus, iter ingreditur: et xviij. die Iunij Halam venit sub vesperum, medius inter Mauricium et Brande burgicum, qui obuiam ei Numburgum vsque processerant. Horam vnam post, venit etiam eo Brunsuicensis Henricus cum filio Carolo victore, qui captiuus fuerat, et altero filio Philippo, et Erico Brunsuicensi, qui nuper post aduersum factum praelium, vti diximus, eo venerat. Postero die mane, Christophorus Carlebicius ad Lantgrauium veniens, pacis formulam exhibet, vti subscribat. In ea fuit additum, Caesaris esse interpraetari singula eius capita. Lantgrauius ergo, quoniam id in illa, quam Brandeburgicus et Mauricius ante miserant, perscriptum non erat, Episcopo Atrebatensi renuntiatnon sibi esse integrum subscribere. Is per scribam esse neglectum ait, et rursus idemvrget. Sic ille morem gerit. Amplius deinde petit Atrebatensis, quia de religione sibi velit caueri, sicut Mauricio cautum sitatque Brandeburgico, vt ipse vicissim caueat,

[note: 1547.] et Caesari promittat velle parere concilij Tridentini decretis. Ille contra, nec antea quenquam apud se, nec pacis quoque formulam eius rei meminisse: cariturum potius illa cautione Caesaris, vt ipsi quoque non sit necesse cauere. Cumque diu super eo disceptatum esset, minae quoque fuerunt adhibitae: consedisse iam in aula Caesarem et ipsum operiri, molesteque ferre dilationem: maturet ergo, ne quid ille fortasse grauius in ipsum statuat. Tandem in haec verba subscribit Lantgrauius, Liberi, pij et generalis concilij decretis, quoquidem in concilio non minus reformetur caput quam reliqua membra, velle se parere, sicut Mauricius et Brandeburgicus facerent. Hi enim ab Augustana confessione nonse discessuros ei promiserant. Eo facto sub horam quintam, post meridiem, vbi Caesar in solio, domi suae consedit, Electores duo, quos dixi, Lantgraum adducunt, qui cum ad Caesarem proprius venisset, in genua subsedit, et proxime illum Cancellarius Guntherodus, qui de scripto recitans, [note: Lantgrauius Caesari fit supplex.] Quod Lantgrauius, inquit, anteacto bello, grauiter te offendit, potentissime Caesar, sic vt iure in eum vindicare possis, hoc ei sumompere dolet, eoque, sicut ante promisit, tuae voluntati sese permittit, ac simul per omnia sacra rogat, vt et pro tua clementia factum ignoscas, et proscriptionem, quam commisit, aboleas, et pristino loco ipsum restituas, et in tuam fidem ipsius omnia recipias: hoc ille summi beneficij loco habebit, ac deinceps omne tibi obsequium et obedientiam praestabit. Caesar ad ea [note: Caesaris ad Lantper Cancellarium responsio.] per Georgium Seldum, vbi deliberasset. Etsi grauissimam poenam sit meritus, vt et publice constet, etipse fateatur, se tamenait et pro sua liberalitate, et quoniam principes aliquot inter cesserint, non recusare, quin et a proscription liberetur, et neque supplicio, quod sit commeritus, neque carcere perpetuo, neque bonis etiam multetur amplius, quam sit informula pacis definitum: ipsius etiam nobilitati atque populo sese ignoscere, modo pacta seruent, et suum hoc tantum beneficium deinceps agnoscant. Huius actionis erant spectatores, Maximilianus Austriacus, Philibertus Sabudus, Albanus Prussiae magister, Atrebatensis, Numburgicus, Hildessemius. Episcopi, Henricus, Ericus, Carolus et Philippus Brunsuicenses, Romani Pontificis, Bohomi, Daniae regis, Cliuenses, et maritimarum aliquot ciuitatum legati, deinde ex nobilitate complures. Lantgrauius, qui salua putaret omnia [note: Lantg. quasi ferra inscius in casses compellitur.] Caesari gratias agit, et cum diutius eum Caesar insidere genib. pateretur. iniussus consurgit. Post aliquanto Brandeburgicus accedit, et ipsum atque Mauricium vna secum apud Albanum ducem esse coenaturos dicit. Ille ne tum quidem aliquid odorari potuit. Cum ad Albanum venissent, coenatur. A coena Mauricius et Brandeburgicus cum Albano et Atrebatensi colloquuntur: interim fallendi temporis causa Lantgrauius ludit alea. Multa iam nocte, Mauricius et Brandeburgicus illum ad se vocant, et per Eustachium Schlebium ostendunt, se per omnem vitam vt viros Principes deceat, egisse fideliter, et si quid essent polliciti, seruasse diligenter: eandem fidem ab alijs et iam expectasse: nunc vero ducem Albanum et Atrebatensem diecre, ipsi pernoctandum ibi esse, custodib. admotis. Ea re nihil vnquam sibi grauius accidisse [note: Lantgr. captiuitas.] necacerbius: velle autem cum ipso Caesare colloqui, et sperare non detentum iri. Tum ille, se quiduis potius expectasse, quam vt id fieret: ipsorum fidem secutum eo venisse: scire ipsos, quomodo sibi liberisque deuincti sint. Satisfaciant igitur ei promisso et Obligationi. Cum vero manendum esset, Mauricius, et ex Brandeburgici consiliarijs nonnulli cum eo per noctem illam commorantur. Postridie Caesarem adeunt, et grauem habent querimoniam, et quanti existimationis ipsorum intersit, demonstrant. Etenim, si qua fuisset eius rei vel minima suscipio, nec illi sese consulturos, vt eo veniret: nec illum, vbi libertacem esset amissurus, vnquam fuisse venturum. Habeat igitur ipsorum, qui intercesserint, rationem, eumque missum faciat: quod quidem ipsi per interpositam fidem ei promiserint. Caesar cauisse quidem illi, dicit, non quod omnino non esset detinendus, sed quod non perpetuo

[note: 1547.] nec aliud suae fuisse voluntatis ostendit. Ad consiliarios deinde transeunt, imprimis ad Atrebatensem. Ii post multam et acrem disceptationem, Lantgrauio nuntiant, licere vti discedat. Ille, perlibenter, ait, modo vt incolumis domum deducat Hîc iterum duo illi intercedunt, sed frustra. Biduo post, ei nuntiatur, vt Caesarem comitetur. Hoc ille recusat omnino, neque se profecturum dicit, nisi vi pertrahatur Ibi tum Mauricius et Brandeburgicus multum orant et obrestantur nerecuset. Quoque magis faciat, dextra data praesentib. aliquot ex nobilitate, non se dissessuros promittunt, ab aula Caesaris ante, quam sit liberatus. Profecti cum eo Numburgum, ad Caesarem postabeunt, vt ipsius causam agant. Triduo post, quod erat Iunij die vigesimo sexto, Carlebicium eimittunt, et quod Caesarem nonsequantur longius, orant, nemoleste ferat. Nam illum omnino vetuisse, ne faciant. Alioqui futurum, vt in Hispaniam ablegetur. Veruntamen, si centum illa et quinquaginta aureorum millia persoluat, si de reliquis etiam seruandis conditionib. fidem faciat, intelligere se, futurum, vt intra decimum quartum diem postea liberetur. Augustam sese profecturos esse breui ad comitia, nec vllum studium, fidematque diligentiam praetermissuros. Ille, qui casum hunc immoderatissime ferret, depecunia, deque diruendis arcib. velle se curare dicit, et confidere, cuius rei spem faciant, fore, vt ea praestetur. Postea Turingiae finib. egressus cum Hispanis, vbi Greuetallum venisset, Albano fidei publicae literas et obligationis formulam exhibet. Is nihil, nisi de perpetuo carcere, promisisse Caesarem ait intercessorib. Et quis igitur eius captiuratis, ait Lantgrauius, erit modus aut terminus, quoue temporis interuallo circumcribetur? Etiamsi per xiiij. aut eoplures annos, inquit Albanus, te detineat, nihil tamen contra promissum Caesar fecerit. Ille, quo libertatem quamprimum recuperaret, pecuniam non multo post, omnem dependit, arces demolitur, et machinas tradit. Porro [note: Numerus tormentorum ereptorum Protestan.] tormentorum quae partim ab illo, partim a Saxone et Vuirtembergico et a ciuitatib. est consecutus Caesar, ingens erat numerus, et vt aiunt, ad quingenta. Quorum deinde nonnulla, Mediolanum, alia, Neapolim, alia in Hispaniam misit, reliqua per Belgium distribuit, tanquam victoriae trophaea et momenta. Lantgrauij captiuitatem acerbissime tulitis, quem internuntium fuisse diximus, Eblebus, genere nobilis: et aliquanto poste vitadecessit, dum eius rei cogiratione vehementius afficeretur, vt [note: Eblebus moerore uitam cum morte commutat.] plerique putant. Caesar constituerat bellum facere magdeburgicis, qui sunt infra Vuittembergam ad Albim, iter bidui. Nam hi prope soli minus ei satis faciebant: sed in hoc ipso tempore Galliae rex Henricus militem in Germania conducit per Sebastianu Vogelsbergium, ad signa decem. Id erat Caesari suspectum. Itaque, tum propter hac causam, vti creditur, tum quod illos alia via posse coerceri putaret, Hala profectus, iter suum in Germaniam superiorem conuertit, et Iunij die vigesimo septimo Marchionem Marignanum Ferdinando fratri mittit auxilio cum signis octo peditum Germanorum. Erat tum Ferdinadus Laetmericiae, occasionem expectans rei gerendae. Cumque de successu Caesaris audisset, et capto Lantgrauio, Calendis Iulij missis literis ad Pragenses, mandat, vt ad sextum Iulij diem sibi praesto sint in arce Pragensi, seseque cognitioni sistant. Posteaquam eo venit cum copijs, in publico consessu rem omnem anteactam, et quot modis in ipsum deliquissent, exponit, et laesae maieistatis crimen admisisse dicit, et vt adsingula respondeant, [note: Perdinandus cum copijs Pragam uenit.] iubet. Ibi tum illi facti supplices, ipsius voluntati sese permittunt, et ne iure secum experiatur, flagitant. Itaque rex, cum et Ferdinandus filius et Augustus [note: Bohemi a Ferdinando domiti.] Mauricij frater, et alij quidam proceres intercederent, has eis conditiones decima die Iulij proponit, In proximo conuentu foedus initium prorsus aboleant, conuulsis omnibus sigillis: libertatis et priuilegiorum suorum literas omneis atque documenta sibi tradant, quo nonnulla corrigat, et quae videbuntur, ipsis denuo largiatur et confirmet: tradant etiam literas omneis, quibus iura tribuum atque societatem continentur, eo quod exijs nonnulla turbis occasionem atque materia

[note: 1547.] subministrent: arces quoquetradant et iurisdictionem omnem atque vectigalia deinde literas omneis foederis, et eius quod cum caeteris ipsi fecerunt, et quod initium est cum Ioanne Friderico: ceruisiae vectigal illud promissum in annos treis perpetuo pependant. tormenta et bellicum instrumentum omne, deducant in arxem et quae priuatim quisque habet arma, conferant in curiam. Haec si faciant, multitudinem se conseruaturum, ait, excepris nonnullis, quos ad poenam, vt meriti sint, et in commodum reipublicae captiuos detinere velit. Ad populum re delata, cum ex captiuis ad quinquaginta dimisisset, transactum est. Ex nobilitatequidam citati, cum ad diam non venissent, lata sententia, infamam, fortunas omneis atque vitam commuisisse pronuntiantur. Aliae quaedam ciuitates atque nobiles, ad eum modum, vti Pragenses, bsque conditione sese dedunt. Caspar vero Pflugius, quem rei summaeconfoederati praefecerant, vti diximus, laesae maiestatis damnatur, et in eius caput praemium constituitur, aureorum millia quinque. In comitijs deinde cum abolito foedere sigilia conscidissent, rex, eaquae postulauerat, omnia propemodum ab illis impetrauit.

[note: Seditio Neapoli ob inquisitionem Hispanciam.] Dum in Germania Caesar triumphat, grauis orta fuit Nepoli seditio: cuius haec erat causa, quod prorex, Petrus Toletanus, pro more Hispaniae vellet de cuiusque fide et religione inquirere. Tulerunt hoc impatienter ciues, alioquin etiam pertaesi Hispanorum imperium, et post multas vtrinque lanienas invrbe, Hispani superiores extiterunt, vt qui propugnacula tenerent et arces. Itaque multatis aliquot, reliqui iubentur exulare. Caeterum inquisitio Hispanica, quae tam est hodie celebris instituta fuit olim ijs locis, a Ferdinando et Elisabetha, regib. in Iudaeos qui post Baptismum suos ritus atque leges retinerent. Nunc autem quando Lutheri nomen est inuulgatum, in omneis promiscue, qui velminimum suspecti sunt, exercetur, et aspeie quidem atque subito. His ipsis diebus, Galliae cardinales ad septem, regis mandatu, Romam petunt, et ibi commorari iubentur, donec aliud nuntietur. [note: Cardinales Gallici Romam aman dati.] Ide eo factum esse putatur, vt et horum opera Pontifex omnino se ad regis amicitiam applicaret: et si mortem obiret, quia iam aetatis annum octogesimumagebat, vtalius crearetur non alienus a rege. Neque vero deerant. qui Connestablij factum hoc esse consilio dicerent, vt per illorum absentiam solus ipse regem possideret. Nami illi prope omnes, regem, quocunque iret, sectabantur. Legatum Pontifex paulo ante miserat in Galliam Hieronymum Romanum, cardinalem, cum [note: Filia Regis notha.] amplissima potestate largiedi multa, quae sunt et legibus et concilij quoque decretis [note: Oratio Farnesij de sponsa.] interdicta. Cardinalem etiam hoc tempore creauit Carolum Guisium, Claudij filium, archiepiscopum Rhenorum, quem regi periucundum esse sciebat. Galliae rex contra, filiolam suam notham, circiter nouem annorum puellam. Oratio Farnesio, pontificis ex filio nepoti, spondet maioris necessitudinis ineundae causa.

Caesar, Hala digressus, Babergam venit, vt in ea propinquitate magis terreret Bohemos, et fratri tanque neruos adderet. Hic cum esset, tertia Iulij die conuentum denuntiat Imperij, et vt ad Calendas Septembris Augustae conueniant omnes principes quidem ipsi, reliqui vero legati, cum plenis mandatis, edicit, seque bellis fuisse tardatum ait, quo minus ad anteactas Februarij Calendas egerit conuentus, vti Ratis bonae decreuisset. Turbis vero sedatis, et quia motuum authores in sua nunc habeat potestate, non amplius differre se voluisse, quo nimirum reipublicae partes vitiosae sanari possint. Deliberationem autem fore de ijs rebus, quae Vuormaciae et ante annum Ratisbonaetractari debebant. Vlmae futurus erat hic conuentus, verum ob pestilentiae contagionem mutatus est locus, vt supra quoque diximus. Bamberga, deinde petit Noribergam. Ibi cum esset, aliquot Saxoniae ciuitates in gratiam recipit et xvij. Iulij die literis euulgatis, quid cum Lantgrauio sit actum, et quibus ei pactis ignoueris, exponit: et quoniam illa sit solicitus, ne forte plerique per imprudem tiam, ipsius bonis atque populo vim faciant, ideo se rogatu illius mandare, vt omnes abstineant, et si quam habent in eum actionem, vt legibus experiantur.

[note: 1547.] Hoc ipso tempore Mauricius, Melanchthonem, Pomeranum, Crucigerum [note: Mauricius theo. Virtembergen ses liberaliter ex cipit.] theologos Vuirtem bergicos, perhumaniter accipit Lipsiae, quo ilios euocauerat et de sua in religionem voluntate multa loquutus, Ecclesiae simul et scholae ministerium illis commendat: et vt pro sua consuetudine pergant, hortatur, et stipendia constituit, et vtipsimet scribunt, donis ornatos dimittit. Nam edito post libello, Pomeranus hanc illius humanitatem et munificentiam praedicat.

Galliae rex, qui Calendis Aprilis parenti successerat, Iulij die xxvi. post meridiem, [note: Inaugurandi Galie regis mos.] ad vrbem Rhenorum venit, inaugurationis causa, et ante primariam aedem sacram ex ceptus a tribus cardinalibus, deducitur ad aram, et osculatus ibi diuorum reliquias, auro inclusas, et reliquis peractis precibus, ad coenam abit. Coenatus redit, et denuo precatus, cumsua delicta sacrifico recitasset, ad quietem sese confert. Postridie mittit quosdam ex nobilitate, qui diui Remigij abbatem orent, vt pyxidem olei sacri, quam caelitus venisse dicunt, adferat. Post, in templo conueniunt hi qui dicuntur Pares Franciae, numero duodecim, Rhemensis, [note: Pares Franciae duodecim.] Laudunensis, Lingonensis, Bellouacus, Noulodunus, Calaunus: Episcopi deinde, rex Nauarae, Vendomensis, Guisius, Niuernus, Monpenserius, Aumalius. Hi repraesentabant Burgundiae, Normanniae, Aquitaniae duces, item, Tholosae, Flandriae et Campaniae comites. Ex episcopis delecti fuerunt, Lingonensis et Bellouacus, item, cardinales duo qui regem adducerent. Cum in cubiculum hi venissent, recitatis aliquot precibus, regem lecto decumbentem, vti fert caeremonia, subleuant, et comitati reliqua turba sacrificiorum, deducunt in aedem sacram, praegestante districtum ensem Connestablio. Rex, cum ad aram esset precatus, ab episcopis in suam sedem deduritur, et interea dum pyxis illa venit, archiepiscopus Remensis, vbi preces, quae libro caeremoniarum continentur, absoluit, [note: Ampulla sancta coelitus (si dijs placet) Missa.] aqua consecrata regem et caeteros omnes aspergit, Cumque iam pyxis aduentare diceretur, quam absentis abbatis vicarius monachus ferebat; insiden equo gradario albo, et sui ordinis monachis comitatus atque nobilibus illis, quos ante diximus a rege fuissemissos, archiepiscopus obuiam ei procedit cum episcopis aliquot, vsque ad vestibulum templi, praeeunte crucigero, atque ibi pyxidem ab illo recipit, interposita cautione de restituendo. Et cum rursus ad aram veniret, rex esede consurgens, honorem ei defert. Post, in sacrarium templi sese confert, archiepiscopus, atque ibi more solenni vestitus egreditur, et iusiurandum ab eo petit atque fidem, qua pro veteri consuetudine reges dicuntu esse deuincti Ecclesiae. Ab episcopis deinde duobus rex ad aram adducitur. Ibi sumptisalijs vestibus, ingenua procumbit, et gladio, quem ille multis precibus, consecrauit, vt aiunt, cingitur. Posthaec, archiepiscopus oleum rite parat, et interea dum reliqui sacrifici suas cantiones expediunt, tacite cum rege precatur, vterque pronus in terram. Deinde caput regis et pectus et vtrunque humerum, et vtriusque brachij iuncturam inungit, additis precationibus vsitatis. Eo facto, [note: Rexdiaconi more induitur.] rex nouis vestibus, tanquam Ecclesiae minister, induitur, et in vtriusque manus palmam inungitur. Manus deinde componit ad pectus, et chirothecis induit consecratis, vti vocant. Archiepiscopus vero annulum ei indigitum inserit, et dextrae sceptrum tradit, et in hoc ipso momento Cancellarius euocat eos, qui dicuntur Pares. Iis praesentibus, archiepiscopus abaltari sumit Caroli magri coronam et cum eam tetigerunt Pares, capiti regis imponit, et in solium, editiori loco constructum, regem deducit, comitante procerum turba, et finitis ibi precibus, osculatur. Idem faciunt proceres, et acclamatione facta, multam ei salutem precantur omnes, et clangore tubarum excitatur publica congratulatio. Post, in promiscuam multitudinem dispergitur aurum et argentum. Inde Missam archiepiscopus orditur, et decantatis Euangelij verbis, rex nummos aliquot aureos et panem argenteum et vinum ad aram defert, et peracto sacro, coenam

[note: 1547.] Domini more ipsorum percipit, postea prandetur. In hunc vsum, et ne qua res hunc actum interturbaret, rex volebat videri militem conduxisse Germanum, ductore Vogelsbergio, sicut ante diximus.

[note: Caesar argento emungit Germa niam.] Interea Caesar reliquos Imperij ordines pecuniam poscit, ob sumptus belli, quod ipsorum causa potissimum, et pro salute Germaniae susceptum esse dicebat. Nobilitas etiam omnis, et ij qui Smalcaldicis militauerant, tota passim Germania multantur. Eius vero pecuniae, quam a principibus atque ciuitatibus tum Pontificijs, tum Lutheranis consequutus est Caesar, summa censetur supra decies sexties centena aureorum millia, vt quidem ex rationibus editis apparet. Quosdam etiam Caesar, vti rebelles, a sua gratia plane repudiabat, In his erant Georgius Vuirtembergicus, Albertus Mansfeldius, Ioannes Hedeccus, Ludouicus comes OEtingensium, pater atque filius. Hunc enim sic multabat. vt ipsius possessiones omnes, alteris filijs, quorum erga se fidem atque studium probabat, Friderico et Vuolfgango, prorsus attribueret. Itaque ille cum vxore caeterisque liberis profugus, et omni fortuna dispoliatus, Argentoratum venit, ac deinde multis annis passim oberrauit: donec temporis facta commutatione, Caesar illis ignosceret, vt infra dicemus. Madeburgicos etiam Caesar euulgatis literis proscribit. [note: Madeburgici proscripti.] Sed et Ferdinandus rex, propter suis finibus illatum bellum, a Smalcaldicis, praesertim a ciuitatibus pecuniam exigit, et ab Augustanis quidem ac Vlmensibus ingentem summam consequitur: deinde Vlricho Vuirtembergico, quasi fidem et superiorum annorum pacta violasset, litem de tota prouincia facit, neque quicquam illi profuit, quod grauissimis conditionibus nuper a Caesare pacem redemerat. Adhaec, cardinalis Augustanus maximam auri vim a ciuitate etiam extorquet. Sed et Tridentinus pecuniam eos poposcit, quod Ferdinando regi militem auxilio semisisse diceret, ad recuperandum in alpibus aditum illum, a Schertelino [note: Heluetios de foedere Caesar solicitat.] sicut diximus, occupatum. Heluetios quoque Caesar de nouo foedere solicitat. Basileam tamen et Tigurum et Schafusium et quosdam alios eximit, quod ad Imperium eos pertinere diceret. Illi de communi consilio respondent, Cum Austriaca cumque Burgundica domo, sibi foedus esse, cui firmiter insistant, nec esse quod aliam societatem ineant. Idem se vicissim ab ipso etiam expectare. Sub finem Iulij mensis, Augustam Caesar venit cum Saxone captiuo. Lantgrauium vero Donauerdae reliquit, custodibus Hispanis, qui multa quotidie in eius contemptum atque ludibrium faciebant. Armata fuerunt haec comitia, nam praesidium erat in vrbe iam ante, decem signa peditum: in agris vero circum erant Hispanorum [note: Armata comitiae.] et Italorum copiae: a quibus vt essent immunes Memingenses, triginta, Campodunenses autem viginti aureorum millia pendebant. Adhaec ab inferiori Germania venerunt equites circiter sexcenti, quos per agrum vicinum Caesar distribuit. Hispanorum signa duodecim, cum apud Biberacum aliquandiu hyemassent, in oram illam, quae est ad lacum Brigantinum, deducti fuerunt. Vuisseburgi, oppido Nortgouiae, erant in hybernis equites. Neapolitani septingenti. Gerardus Veltuichus, quem ad Turcam iuisse libro xvij. diximus, Augusti mensis die xij. redit ad Caesarem, pactis inducijs in annos quinque. Augustam Caesar vbi venit, primarium templum et alia quaedam sibi sumit: reliqua senatui permittit [note: Templorum expiatio.] atque populo. Sacrifici vero prius quam aliquid in suis templis agerent, adhibitis caeremonijs illa tanquam Lutheranismo polluta, repurgant et expiant. Docendi muneri Caesar in primo templo Michaelem Sidonisi praeficit, Moguntini [note: Michael Sidonius Missae propugnator.] vicarium episcopum. Is inter alia multas habuit de sacrificio Missae, quod vocant conciones, quae postea fuerunt ab ipso typis euulgatae. Cum autem in ipsorum templis magna esset ciuium solitudo, Pontificij passim oblata pecunia, tenuiores vt interesse vellent, solicitasse dicuntur. Frequentissimus fuit hic conuentus: aderant Electores omnes, et in his Adolphus Coloniensis, et Mauricius. Venit

[note: 1546.] etiam eo rex Ferdinandus et cardinalis Tridentinus, et Henricus Brunsuicensis, et Cliuensis, et soror Caesaris Maria, et neptis, Lotharingiae vidua. Calendis Septembris fit initium. Ibi cum Maximilanus Austriacus, nomine Caesaris pauca quaedam esset praefatus, de scripto Caesar, per scribam, vti fieri solet, proponit, et de sua in communem patriam voluntate locutus, ante biennium se conuentus egisse [note: Initium conuentus Augustam.] dicit Vuormaciae, vt simultatem omnem componeret. Cum vero pauci quidam adessent, actionem omnem transtulisse Ratisbonam, quo et ipse primus omnium venerit, licet valetudine tum vteretur admodum tenui. Cumque caeterorum aduentum expectaret, quibus ea de re scripsisset, vix paucos tamen sibi praesto fuisse, quorum nonnulli deinde se minime conscio discesserint. Eo cognito, se reliquis etiam abeundi fecisse potestatem. Sic adeo conuentum illum fuisse, nullo cum fructu neque sine ludibrio, dissolutum, et cum astu quorundam atque detrectationibus id factum esse cognosceret, necessario sibi adhibendum fuisse remedium: Ideoque missis literis, quid sui esset propositi, et quomodo religionis hoc dissidium legitime componi vellet, multo ante significasse. Postea vero, quam foelicem euentum sui consilij Deus dedit, comitia se denuntiasse statim, vt de communi ipsorum voluntate atque suffragio decernat quod sit ex vsu reipublicae. Sed quia dissidium religionis, causa sit omnis perturbationis Germaniae, et nisi componatur, pax omnino constitui non possit: et vero sua potissimum opera, cum id saepe ab se flagitassent, indictum sit et inchoatum Tridenti concilium: ideo se primam et potissimam velle huius rei deliberationem esse. Quemadmodum vero pacem omnes colere debeant, id esse iam ante decretum. Veruntamen si quid in eo putent esse corrigendum aut amplius declarandum, libenter auditurum rationes ipsorum. Vt etiam ius administretur, imprimis esse curandum. Nam ad infamiam et detrimentum Germaniae pertinere, quod iam per aliquod tempus nullum ius dicitur. Decretum quidem ante fuisse, quomodo sit constituenda Camera, sed quo nimus id factum sit, incidisse quaedam. Nuper autem principes aliquot atque ciuitates fidem dedisse, iudicio, quod ipse daret, se parituros esse, et sumptum etiam in eo facturos itaque petere, vt huius rei procurationem suae fidei permittant, et sumptum, pro sua quisque virili parte conferant. Daturum enim operam, vt in eum consessum homines idonei recipiantur, qui data fide per iusiurandum, aequabile ius omnibus dicant. Et quia propter intermissum aliquandiu iudicium, causarum et litium numerus valde sit auctus, videri sibi consultum, vt loco supplementi decem praeterea iudices, ad consuetum numerum extra ordinem adijciantur. De querimonijs autem ecclesiasticorum, propter ereptam ipsis iurisdictionem atque bona, velle se cognoscere, et offensionem omnem tollere, si possit. De Turcicis auxilijs placere sibi actionem differri, donec Ferdinandus rex frater venerit, qui et de pactis inducijs, et quid in posterum fieri oporteat, sit explicaturus: postremo, priuatas quorundam deliberationes atque congressus non sibi probari. Nam ijs impediri publicas actiones, ac saepe fieri, vt persuasionib. a sententia concepta multi reuocentur: id autem in publicis Imperij conuentibus non esse decorum neque ferendum. Quid enim quisque sentiat palam debere in consessu et libere pronuntiari. Haec esse, de quibus ad ipsos referre voluerit, et petere, vt de ijs quamprimum agant, et quid sit ipsorum voluntatis demonstrent.

Huius mensis die x. Petrus Aloisius, Pauli tertij filius, placentiae, domi suae [note: Petrus Aloisius Papae filius Placentiae trucidatus.] confoditur, et paulo post, Ferdinandus Gonzaga, Caesaris per Insubriam praefectus, vrbem occupat. Eius rei nuntius intra paucos dies peruenit Augustam, et ex eo, quod Caesari nuntiarum esse dicebant, communicata principibus fuitrei gestae historia, scripto comprehensa. Narratio tota pertinet ad infamiam et vituperationem Petri Aloisij. Sic autem res habet, vt quidem in eo scripto recitatur. Cum facta permutatione, factus esset Placentiae dux atque Parme Petrus Aloisius,

[note: 1547.] multa fecit contra ius et aequum, et asperitate sua nullum non ordinem offendit, [note: Hieronymus Palauicinus.] et inter alios, Hieronymum Palauicinum spoliauit bonis: et cum is vitandi periculi causa, Cremam sese recepisset, Venetorum ditionis oppidum, vxorem eius atque liberos in carcerem coniecit. Cum ea res ad maiorem aliquem motum spectaret, cardinalis Tridentinus, qui Farnesiorum familiae bene vellet datis literis intercedit, sed Alossius aliene respondet. Venit postea Tridentum Octauius e castris Caesaris, domum rediturus. Ei cardinalis rem omnem exponit: rogat vt ad patrem intercedat. Gerit ille morem, et postea renuntiat, fore, vt Hieronymus in gratiam recipiatur, modo veniat ipse, et supplex condonari sibi petat. Cum autem esset metus, ne violata fide grauius quid in eum fieret, cardinalis non magno cum comitatu Cremam proficiscitur, et Hieronymum accersit. Is veritus insidias, non prius accessit, quam de cardinali certo sciret. Vbi sermonem et consilia contulissent, et suam operam cardinalis prolixe deferret, iter ambo suscipiunt. Cardinalis autem e suis vnum et alterum praemittit ad Aloisium, qui de suo et Hieronymi aduentu docerent. Ibi tum ille diuersum ab eo, quod Octauius filius ante significauerat, renuntiat, neque se posse illum restituere, demonstrat. Et quanquam legati, viri graues atque prudentes, multa dicerent hominis mitigandi causa, ille tamen in eo perstitit. Itaque Tridentinus, vbi Palauicinum Cremam reduxisset, [note: Coniuratio in Petrum Aloisium.] domum reuertit. Iam antea vero quidam ex nobilitate, qui Aloisium etiam oderant, in ipsius caput atque vitam coniurarant. Hi conductis aliquot sicarijs, occasionem expectant, et eo stipati satellitio subinde prodeunt separatim in publicum, et pro se quisque propter inimicitias priuatas istud fieri prae se ferunt atque interim e suis priuatim singuli percontantur, an in vlciscenda iniuria fidelem operam ipsis nauare velint, quam ab aulae praefecto Aloisij sibi factam esse dicebant. Illi suam operam non in eo tantum, sed in ipso quoque domino trucidando pollicentur. Sub hoc ipsum tempus Aloisio scribit Paulus tertius pater, vt a decima Septembris die sibi caueat. Astra enim ei praenuntiare cladem aliquam insignem. [note: Paulus Papa astrologus et necromanticus.] Erat enim Paulus Pontifex non astrologiae modo, sed et necromantiae, sicuti pro certo confirmatur, admodum studiosus. Iis acceptis literis, Aloisius erat in metu et solicitudine. Cumque dies ille venisset, magno cum comitatu, lectica deportatus, arcem egreditur, vt vrbis munitionem, quam instituerat, videret. Aderant etiam coniurati: sed cum ibi non possent, quod vellent, exequi, subsistunt, et cum ille domum rediret, comitantur, et tanquam officij causa, praecedunt, numero xxxvi. et vbi iam in arcem cum lectica peruenisset, e vestigio pontem pensilem ad se reducunt, ne quis praeterea subsequi posset. Ibi continuo strictis mucronibus illum petunt, et acerbe tyrannum increpantes, in lectica confodiunt, et vna sacrificum quendam et stabuli praefectum et satellites quinque Germanos trucidant. Postea per arcem discurrunt et omnia diripiunt, maxima vi pecuniae reperta, quam ille munitioni vrbis designauerat. Interea sit ciuium concursus adarcem, et quid rei sit, quaeritur, cum fremitus atque clamor intus exaudiretur. Illi de sublimi respondent, se occidisse tyrannum, et ciuitati pristinam recuperasse libertatem. Cum autem eius rei vix aegre fidem facerent, interposita cautione ciuium, et impunitate promissa, corpus exanime, cathena religatum ex [note: Ciuium odium in Petrum Aloisium.] muro suspendunt, et agitatum aliquandiu praecipitant in fossam. Accurrit populus, et pugionibus atque pedibus illum petunt. Tanta erat acerbitas odij. Post, re deliberata, per celeres equos, Ferdinando Gonzagae, quid actum sit, enuntiant, et Caesaris clientelae sese dedunt, et auxilia sibi quamprimum mitti postulant. Ille statim praesidium eo mittit, et occupata vrbe, in Caesaris fidem per iusiurandum illosadigit. Post, ad Caesarem omnia perscribit, et quid sit ipsius voluntatis, rogat. Parmenses etiam, vt Caesari sese permitterent, solicitati fuerunt. Sed hi missis ad Pontificem literis, in eius fide velle permanere, neque se recusare dicunt, quo minus

[note: 1547.] interfecto parente, filium Octauium pro principe agnoscant. Haec est eorum summa, quae Caesari nuntiata fuisse dicebant ipsius familiares, et quae spargebant inter ordines. Alij vero longe secus commemorant, et consulto rem actam esse, et paucissimis horis a facta caede, Gonzagam ad portas vrbis adfuisse cum praesidio, [note: Prodigiosae Aloisij libidines.] dicunt. Sed affirmare nihil possum. Vtcunque sit, impium et sceleratum inprimis hominem fuisse Petrum Aloisium, fatentur omnes: et extant Italorum libelli, qui nefarias illius libidines enumerant, in quibus hoc est omnium inprimis memorabile, quod Cosmum Cherium, episcopum Fanensem, per vim stuprasse dicitur, vsus opera suorum, qui illum distinerent. Quod quidem facinus misero illi sic doluisse ferunt, vt prae moerore et indignitate rei postea sit extinctus. Neque desunt, qui venenum ei datum ab illo fuisse putant, ne flagitium illud ad Caesarem deferret, Paulus nihilo secius impense filium amabat, et ad ipsius amplificationem omne studium conuertit. Et cum de flagitijs nonnunquam audiret, non admodum aegre tulisse, et hoc solum fertur consueuisse dicere, haec illum vitia non se commonstratore didicisse.

[note: Concilium Tridentinum bipartitum.] Quomodo concilij patres, Tridento relicto Bononiam migrarint, supra diximus. Illud vero Caesar grauissime tulit, et iam cum Augustam venisset, author senatui principum fuit, vt de eo Pontificem interpellarent. Itaque xiiij. die Septembris, episcopi, datis ad eum literis, Germaniae statum atque periculum exponunt, et illud auerti potuisse dicunt, si mature fuisset adhibitum nascenti morbo remedium, concilium videlicet publicum, de quo Caesarem non semel interpellarint, vt intra Germaniae fines illud procuraret: quo nimirum eius regionis episcopi, quorum inprimis intersit, adesse possent. Cum enim ipsorum sit ampla iurisdictio, non esse commodum, hoc praesertim tempore, longius a suis abesse finibus. Diligentia tandem Caesaris, cum Mantuam et Vicentiam nemo venisset, indictum quidem esse concilium et inchoatum, sed extra fines Germaniae, Tridenti scilicet, quod ad Italiam magis pertineat. Hac etiam de causa perpaucos eo venisse Germanos: neque sane potuisse, praesertim belli tempore, omnibus vndique vijs obsessis et interclusis. Nunc autem ea depulsa tempestate, cum in ipsum fere portum esset peruentum, et bona quaedam spes animos omnium teneret, praeter omnem expectationem alio transferri, vel diuidi potius concilium, in quo salus fuisset tota collocata reipublicae, vehementer hoc sibi dolere propter impendens penculum. Iam enim totos xxvij. annos conflictari Germaniam cum nouis et perniciosis dogmatis atque sectis, et episcoporum authoritatem prope omnem iacere, et in hac vastitate rerum atque confusione infinita hominum millia de salute periclitari: breuiter, hoc tam pestilenti malo vitiatum et corruptum esse, quicquid antea syncerum fuit, et diuulsos inuicem ordines Imperij, nullam inter se colere amicitiam. In his tot tantisque malis vnicum habere se perfugium ad Ecclesiam Apostolicam. Orare igitur maiorem in modum, et per Germaniae salutem, vt consilium restituat. Id si faciat, nihil esse, quod non ab ipsis debeat expectare. Sin autem non sibi apparere, vnde petant auxilium: nam vndique ventos atque procellas imminere, quibus depellendis Ecclesiam Romanam Deus constituerit, veluti propugnaculum aliquod et rupem firmissimam. Habeat igitur eorum, quae postulent, rationem, et cogitet posse fieri, nisi prouideat, vt aliae rationes ineantur atque consilia, causam hanc expediendi. Quod superest, orare, vt haec boni consulat. Nam vt ita scribant, et officio et temporis conditione sese cogi.

[note: Anglorum in Scotos victoria.] His etiam diebus Angli maximo praelio Scotos deuincunt, ductore Somerseto regis auunculo. Belli causa fuit eadem quae prius Henrico rege, nempe quod Scoti pactam Eduardo regi sponsam non darent. Post eam victoriam Angli progressi, multa per Scotiam occupant, et suos fines longinque proferunt.

[note: 1547.] sunt ecclesiastici, concilium Tridentinum vrgebant sine omni conditione. Palatinus autem et Mauricius, et Brandeburgenses legati non illud recusabant, modo liberum esset atque pium, in quo Pontifex minime praesideat, et episcopis remittat iusiurandum, et ipsorum quoque theologi decidendi facultatem habeant, et decreta iam facta retractentur. Caeteri vero principes ac ordines instabant, vt concilium continuetur, vt Protestantes accepta fide publica, audiantur, et decretis parere cogantur. Eorum omnium sententijs cognitis, Caesar Octobris die xviij. [note: Protestant. illecti aut territi.] respondet, et vt omnes concilio se submittant, petit, et cum Palatino atque Mauricio priuatim agit, vt assentiantur. Et Palatinus quidem territatus fuit etiam, nisi morem gereret, ob recentem anni superioris offensionem, vti diximus, cum vix ea cicatrix coaluisset. Mauricius, qui et socerum Lantgrauium cuperet liberari, et nuper admodum esset auctus a Caesare, faciundum aliquid sibi videbat. Itaque cum Caesareis prolixe de sua voluntate per internuntios promitteret, et vt ipsius fidei rem permitterent, flagitaret, illi demum Octobris die xxiiij. assentiuntur. Reliquae solum erant ciuitates, quae magni rem esse periculi videbant, submittere se concilij decretis indifferenter. Cum ijs Granuellanus et Hasius diu multumque agebant: atque interim fama per vrbem diuulgata fuit, illos esse praefactos, qui recusarent id quod iam principes omnes comprobassent. Auditae quoque fuerunt comminationes, futurum, vt acrius multo, quam nuper, plectantur. Tandem fuit inuenta ratio, vt et Caesari satisfieret, et ipsis etiam esset cautum. Etenim vocati ad Caesarem, vt ipsi responsa principum corrigant non suum esse dicunt, et simul scriptum ei tradunt, quo testificantur, quibus ipsi conditionibus concilium probent. Caesar, eorum audito sermone, per Seldium respondet, Sibi pergratum esse, quod reliquorum exemplo rem sibi permittant, et caeteris consentiant. Ita plus eis tribuebat, quam ipsi vellent. Nec enim consenserant alijs, verum inuidiae declinandae causa nolebant principum sententiam conuellere. Et tamen, ne quid in posterum esset fraudi, quomodo concilium ipsis placeret, scripto explicabant, vt aliquando suae voluntatis extaret documentum. Fuit hoc sub exitum Octobris, et eodem tempore Ferdinandus rex, post etiam Brandeburgicus elector eo venit. Caesar ergo mox cardinalem Tridentinum, initio Nouembris Romam celeriter mittit, vt Pontificem, de synodo reuocanda Tridentum, interpellaret.

[note: Literae pro Lantgrauio in Caesarem.] Nouembrimense, vxor Lantgrauij, Christina, et filij, et delecti quidam consiliarij, missis literis ad omneis principes ac ordines Imperij, qua ratione sit ille captus, cum fide publica venisset Halam, exponunt: et quia conditiones omnes a Caesare praescriptae, quae quidem praestari iam possint atque debeant, sint impletae, depensa pecunia, liberatus Henricus Brunsuicensis cum filio, confoederatorum literae omnes exhibitae, iusiurandum nobilitatis et fideiussorum interposita cautio, tormenta omnia tradita, diruta propugnacula: deinde, quia parati sint neque recusent ipsimet esse obsides, donec reliquis etiam satisfiat, magno se cum animi dolore et cruciatu hanc illius tam indignam sortem et captiuitatem aspicere. Nam prius quam Halam iret, non sic afflictas fuisse res ipsius, quin ad tempus potuerit arces contra vim hostilem defendere. Hoc etiam Caesaris legatos, qui post ijs locis fuerunt, posse testificari. Verum misericordia popubi, bello pacem antetulisse. Quapropter orare vehementer, intercedant apud Caesarem, et omne studium eo conuertant, vt quamprimum libertati restitutus, domum redeat. Nam si diutius detineatur, futurum id ipsius maximo cum valetudinis detrimento. Rei vero conficiendae causa, Lantgrauij coniunx venit Augustam, et tum ipsa, tum per Mauricium et Brandeburgicum solicitat principes, vt interueniant. [note: Caesaris excusatio ad ordines.] Eo cognito, Caesar, prius quam intercederetur, Nouembris die vigesimo quinto refert ad ordines, Audire se, quibus de rebus ad ipsos delatum sit: et quia varij sint hominum sermones, velle se rem omnem recitare simpliciter. Et primo

[note: 1547.] quidem, inquit, anno superiori, cum Smalcaldici prope Giengam castra posuissent, Lantgrauius, per Adamum Trottum, interueniente Ioanne Marchione Brandeburgico, pacem solicitabat. Sed responsum a me tulit, hanc solam esse conditionem, vt se mihi sisteret, ac sine pactione omni dederet. Domum deinde reuersus ab illa fuga, subinde per Mauricium ducem, diuersis locis, Hailbrunae, Vlmae, Norlingae, Egrae, pro se tantum idem egit, nulla neque Ioannis Friderici, neque sociorum facta mentione. Sed et cum in Saxoniam irem, idipsum vrgere non destitit. Ad ea respondi Mauricio, quod tam grauiter et toties in me deliquisset Lantgrauius nulla cautione mihi satisfieri posse, nisi se mihi sisteret, et arces omneis meae potestati permitteret. Capto autem Saxone, cum videret omnem belli molem in se conuersum iri Lipsiam venit, et incommodas aliquot conditiones proponit. Intercedebant Mauricius et Brandeburgicus, neque recusabant se mihi sistere pro illo, donec implesset conditiones. Ego vero, qui iudicarem valde esse indignum et iniquum, vt ij, quorum esset in me spectata fides atque voluntas, alienum periculum in se reciperent, sponsionem illam reieci, et ipsum vnum poscebam. Non multo post, bello confecto Saxonico, et dedita Vuittemberga, cum transmisso rursus Albi, tenerem iter in Hessiam: ille, digressus Lipsia, quendam ex nobilitate misit in castra, et per Mauricium atque Brandeburgicum has leges [note: Conditiones quibus se dedidit Lanigrauius.] proponit: velle sese mihi dedere, sine conditione, demoliri arces, et tormenta omnia tradere: solum petebat, vt ex propugnaculis alterum sibi permitteretur, Zigenhemum aut Cassellum. Deinde, ex tormentis etiam, quantum ad vnius loci praesidium satis esset. Ibi Mauricius et Brandeburgicus quaerebant scire, si quidem ita sese dederet, quonam illud pertineret, et quousque esset accipiendum. Responsum illis bona fide fuit, fore, vt neque corporis poenam vllam lueret, neque perpetuo carcere detineretur, neque bonis multaretur amplius, quam pacis formula praescriberet. Hoc etiam adiectum fuit, non oportere huius rei conscium esse Lantgrauium. Et haec quidem ratio, praesentibus illis comprehensa scripto, nec vlla spes alia fuit ostensa, quod ipsos etiam puto posse testificari. Sic igitur Halam venit, et cum supplex mihi factus esset, Brandeburgicus rogabat vellemne affari illum, et praebere dextram, sicut alijs, quos in gratiam ante recepissem. Respondi vix esse decorum, vt id facerem prius, quam sit omnino factus liber. Albano duci postea mandabam, vt in arcem deduceret, et custodias ei poneret. Is Mauricio et Brandeburgico et Lantgrauio dat coenam, et cum illum deinde sisteret, orta fuit disceptatio, et varij iactati sermones. Quare cognita, primam eius rei quaestionem esse volui, Iurene viderer an iniuria detinere captiuum. Hoc etiam clare dicebam, potius quam in suspicionem aliquam venire dicta mea patiar, concessurum esse, vt actione omni rescisa domum redeat Lantgrauius, quo mihi meum institutum persequi liceret. Tum Mauricius atque Brandeburgicus fatebantur ipsi, nihil a me factum esse inique, et ad omneis velle excusare, si qui forte secus loquantur. Hoc solum rogabant et deprecabantur, ne diuturnior eius esset captiuitas. Huic ipsorum postulato respondi, velle me considerare prius et videre, ecquid ille pactis atque promissis satisfaciat. Iam vero, licet fore putabam, vt conditiones impleret, tamen non est nihil quod in eo requiram. Nam neque literas et arcana Smalcaldici foederis exhibuit, vti promiserat, nec, arces etiam est demolitus, vt oportuit, et non ita pridem solicitauit custodes, vt praeter datam mihi fidem, ei morem gererent. Haec vobis explicare volui nude et simpliciter, vt res tota et aequitas causae vobis plane constaret. Hanc Caesaris narrationem [note: Mauricij et Brandeburgici responsum.] ordines eodem die Mauricio et Brandeburgico renuntiant. Hi postridie respondent, Et antea semper, et nunc etiam sese fateri, non esse quod Caesarem hac in re criminentur aut incusent. Veruntamen et cum Ferdinando rege, prius quam e castris ante Vuirtembergam domum rediret, et cum Caesaris consiliarijs,

[note: 1547.] paucis quidem illis, variam et arcanam actionem sibi fuisse: ac fieri posse vt ex imperitia linguae sit aliquid admissum erroris: neque se multum super eo velle disceptare. Nam vtcunque res habeat, se quidem, vt et innoxiae multitudini parceretur, et Germaniae restitueretur optatum ocium, authores fuisse Lantgrauio, cum de captiuitate et custodia nihil suspicarentur, vt Halam profectus veniam exposceret, et pacis conditiones non repudiaret. Quod autem amissa libertare, captiuus adhuc quidem detineatur, non sine magno valetudinis periculo, quam hoc sit cum honoris et existimationis ipsorum dispendio coniunctum neminem esse qui non videat. Itaque petere maiorem in modum, vt vna secum ad Caesarem intercedant, et deprecentur, vt ipsorum qui fidelem operam Imperio nauarint, potius, quam Lantgrauij rationem habeat: neque sibi grauius aliquid accidere patiatur, sed illum libertati restituat, praesertim, cum et conditiones fere sint omnes impletae, et amplissimis cautionibus in omnem partem Caesari sit prospectum. Sic ergo communi nomine interceditur: et Lantgrauij quidem vxor, Mariam sororem Caesaris adhibuit adiutricem. Sed nihil profectum fuit. Et quia Mauricius atque Brandeburgicus, Lantgrauij filijs per interpositam fidem sese dicebant obligatos esse, quandiu ille detineretur, Ioannem Liranum Caesar mittit ad Lantgrauium, [note: Caesar literas omnes a Lantgrauio repetit.] qui tum erat Norlingae, nuper eo traductus ab Hispanis. Per eum literas omneis repetit, etiam illas, quibus ei publice cauerant. Ipse, non ab se, verum a filijs eas asseruari dicit atque consiliarijs. Etiam si scribat, frustra tamen id fieri: nam abeunti dixisse, non se reddituros, nisi prius ipso liberato. Veruntamen, si de suae liberationis tempore certi quid a Caesare cognoscat, omnem operam esse daturum, vt reddant. Eo responso minime Caesar contentus, paulo post, remotis ab eo familiaribus, vnum et alterum ei tantum relinquit.

[note: Petrus Martyr in Angliam nauigat.] Sub exitum Nouembris, Petrus Martyr Florentinus, Argentorato, vbi iam per annos quinque magna cum laude docuerat, permittente senatu, proficiscitur in Angliam, vocatus ab Archiepiscopo Cantuariensi, de voluntate regis, et sacris literis interpretandis, Oxoniae praeficitur. Erat ei socius itineris Bernardinus Ochinus Senensis: qui cum summae fuisset apud Italos authoritatis ob eloquentiam et opinionem virtutis, relicto vitae genere monastico, ad puriorem doctrinam sese conuerterat, et principio Geneuam, inde profectus Augustam, conciones [note: Initium reformationis Ecclesiarum in Anglia.] aliquot suas euulgauerat. Ad hoc fere tempus, Henrici regis de religione decreta, de quibus lib. xij. diximus, edicto publico per Angliam abolentur, et e templis remouentur imagines atque statuae. Fuit hoc Ecclesiarum emendationis initium.

[note: Card. Trident. oratio.] Cardinalis Tridentinus nona die Decembris in frequentissimo Senatu cardinalium, praesente Pontifice, rem proponit, vt erat iussus, et quantos labores atque pericula Caesar concilij causa susceperit, multis grauibusque verbis exponit, et nunc eo rem esse deductam ait illius diligentia et authoritate, vt omnes ordines concilio parere velint. Rogat igitur per omnia sacra, Caesaris et Ferdinandi regis et totius Imperij nomine, primum vt Patres qui Bononiae sint, Tridentum reuerti iubeat, ad perficiendum opus inchoatum, et reipublicae perquam necessarium: deinde, legatum vnum aut alterum mittat in Germaniam, vt de ipsorum consilio modus aliquis recte viuendi constituatur, ad exitum vsque concilij, et vt emendatio fiat ordinis Ecclesiastici. Postremo, consideret etiam atque statuat, si concilij tempore Pontificem decedere contingat, vtrum eligendi potestas penes concilij patres, an vero cardinales esse debeat: ne cum in eum casum res forte deueniet, noui motus excitentur. Quinto post die, quam Tridentinus orasset, Iacobus Mendoza, Caesaris mandatu, eodem in auditorio loquitur in eandem sententiam: et si vel dilationem vel excusationem aliquam Pontifex interponeret, in mandatis se habere dicit, vt caeterorum regum atque principum legatis adhibitis, palam de vitio synodi profiteatur. Hoc ipso die, qui Decembris erat dies

[note: 1547.] decimus quartus, Rhemorum archiepiscopus, quem aestate superiori cardinalem [note: Rhemorum archiepiscopi ad Pontif. oratio.] creatum esse diximus, Galliae regis nomine Romam profectus, ad Pontificem atque cardinales orationem habet. Initio regem Franciscum, vita defunctum laudat, inter alia, quod reliquorum etiam principum iuris ac libertatis ita fuerit amans, vt nullum vnquam discrimen atque sumptum recusarit: ab eius autem moribus et ingenio, filium Henricum regem minime degenerare: qui simulac Magistratum inijsset, ac funus parenti fecisset, nihil potius neque prius habuerit, quam vt suam erga sedem Romanam voluntatem et obseruantiam declararet: nimirum Galliae regum tam esse multa et illustria in pontifices Romanos officia, vt facile primum locum obtineant, et caeterarum nationum studijs antecedant: et cum hodierno die magna sit multorum proteruitas, qui huius loci maiestatem quotidie maledictis incessant et oppugnent, maximi sane rem esse momenti, [note: Rex Galliae cum Caesare de primo genitura contendit.] quod in hoc ipso tempore, potentissimus rex, vt primogenitum Ecclesiae filium et ante signanum nationis Christianae decet, se suaque omnia submittat Ecclesiae, suasque facultates omneis, pro illius dignitate conseruanda polliceatur. Optare quidem illum inprimis, haec omnia coram exponere, et ipsius os atque vultum Augustissimum intueri: sed varijs negotijs occupatum, atque distentum, nec ipsum adesse, neque citius per alium hoc efficere potuisse, perpendant igitur [note: Duobus continetur respublica.] ista secum, et ita se comparent, vt rex amari se ab ipsis intelligat. Cum enim respublica praemio contineatur atque poena, curandum ipsis esse, vt pios atque iustos principes benignitate in officio retineant: quos autem vel ipsorum imminuere maiestatem aperte, vel cuniculis euertere cognoscunt, eorum insaniam et audaciam sic reprimant, vt quem diuinitus acceperunt gladium, non esse retusum aut hebetem, sentiri possit. Neque tamen illud sic accipiendum esse, quasi de ipsorum et seueritate et prudentia dubitet, aut aliquam ipsis de aliquo suspicionem commouere velit: sed vt ex contentione recte factorum eluceat regis in ipsos [note: Pontificum cum Galliae regibus accessitudo.] beneuolentia. Sacris legibus esse cautum, vt statim atque summum hoc sacerdotium iniuerint Pontifices Romani, legatos in Galliam mittant, amicitiae firmandae causa. Regem igitur, inito nuper magistratu, voluisse eodem officij genere sanctissimam hanc sedem cohonestare. Quod ergo felix atque faustum sit, regem Christianissimum in Ecclesiae gremium pontifex admittat, et omnem ab ipso fidem ac amicitiam expectet, et quod reliquum est, operam det, ne quid accipiat Ecclesia detrimenti. Scire enim ipsum, quam paruis initijs olim exarserint factiones, cum nemo se conatibus improborum opponeret. Eius rei documentum esse in Ioanne xiij. in Gregorio vij. in Paschali iij. multisque alijs, qui in maximas calamitates inciderint, donec qui secuti sunt illos Pontifices, Galliae regum auxilijs dignitatem amissam recuperarunt, et in his Alexander tertius, qui Fridericum Sueuum Caesarem ad aequam pacem adegerit, et ereptam Ecclesiae libertatem, [note: Occasionem Gallus aucupatur.] ac designandi pontificis iura vindicauit. Galliae rex, quod interfecto Petro Aloisio, Pontificis animum esse vehementer exulceratum sciret, et propter translatum Tridento concilium, offensionem augeri videret, tempus hoc idoneum esse, iudicabat, quo suum ad vsum atque compendium istud traduceret: itaque missis crebro legatis ad Pontificem, et suam operam professus, vti iam dictum est, animum illius augebat et confirmabat.

Pontifex vbi postulata Tridentini et Mendozae cognouit, velle se dicit cum patribus, qui Bononiae sint, deliberare, et ad caeteros etiam orbis Christiani principes rem deferre. Tridentinus ergo, cum aliud responsum impetrari non posset, domum reuertit, relicto ibi Mendoza, cui Caesar vt reliqua perficeret, mandauerat. Pontifex autem Decembris die decimo sexto, datis literis ad suum in concilio [note: Pontificis ad suum legatum literae.] legatum primarium, Ioannem Mariam Montanum cardinalem, Tridentinus, ait, his proximis diebus, nomine Caesaris mihi retulit, quemadmodum cuncta

Germania concilio se submiserit. Itaque et illius et Ferdinandi regis et Imperij totius nomine petijt, darem operam, vt Tridenti concilium continuetur. Idem deinde petijt Iacobus Mendoza, conuocatis aliorum quoque principum legatis, et ne qua fieret mora, flagitauit. Ego autem cum cardinalibus re communicata, concilij patres consulendos esse duxi, ne quid temere fieret, et vt decreta iam facta, tam illud de transferendo concilio, quam reliqua permanerent inuiolata. Cum ergo de Germaniae salute valde sim solicitus, neque Caesaris causa velim interponi moram, iubeo, vt implorato numine Spiritus sancti, Patribus rem omnem exponas, et quid respondendum Caesari esse putetis, quamprimum ad [note: Legati ad Pontificem responsio.] me perscribas. Montanus, vt erat praeceptum, in consilium rem adducit, postea Pontifici rescribit, Quanquam Tridento sit Bononiam legitime translatum concilium: etsi palam in consessu patrum quo die de transferendo concilio decretum factum fuit, admoniti sint omnes, vt Bononiam peterent: licet ipse caeterique patres Bononia deinde missis literis Tridentum, amanter cohortati sint ad suscipiendum iter, aliquos tamen ad hunc vsque diem ibi permanere: quae sane res ad concilij contemptum pertineat, et multos offendat. Patres ergo non videre, quomodo salua dignitate et existimatione synodi, de reditu deliberari possit, nisi qui sunt Tridenti, Bononiam prius accedant, et sese reliquis coniungant, et concilij potestatem [note: Cautiones quib patres pacisci volunt.] agnoscant. Deinde, opus esse, vt patribus ante caueatur, fore videlicet, vt concilio sese Germania summittat, eiusque decreta comprobet, quae vel iam facta sunt, vel in posterum fient, sic vt a nullo retractentur. Adhaec quia rumor increbuit, populare futurum esse concilium cupere sibi patres, hoc etiam nomine prius caueri. Nam si locum illud habere debeat, ordinem omnem conciliorum atque modum inde ab Apostolis ad hanc aetatem vsque deductum, immutatum iri. Cupere etiam scire, quomodo ipsis cauebitur, vt tuto libereque possint ibi singuli commorari, et cum videbitur, illinc discedere, nemine prorsus impediente. Postremo, et hanc esse necessariam cautionem, vt cum certis de causis maiori parti visum fuerit, liceat patribus alio deflectere, et concilium deducere. Item cum apparebit ijs causis, ob quas indictum fuit concilium, satisfactum esse, liberum sit patribus finem imponere atque cessare. Haec esse, quae patres, a multa deliberatione, cum sancti Spiritus numen inuocassent, ad ipsius postulata responderint et orare, vt boni consulat. His redditis literis, Pontifex, Decembris dievigesimo [note: Pontifex ad Caesaris legatum.] septimo, peracta Missa, legatum Caesaris, Mendozam, in coetum cardinalium accersit, et quid synodus Bononiensis responderit, exponit, eamque sententiam sibi et cardinalibus non improbari, demonstrat, vt iuri consentaneam. Ad se quod attinet, nihil esse quod non Germaniae causa velit: hoc ipsum adeo Caesarem testificari posse. Nihil enim, quod ad boni pastoris et amantissimi parentis officium pertineat, ab se praetermissum. Videre se quidem, quid Caesar, quid Ferdinandus rex et imperij ordines petant: sed existimare hoc ab illis ita flagitari, modo sit cum reliquarum nationum pace commodoque coniunctum, et cum Ecclesiae libertate Mendoza, cum videret Pontificem habere coetum illum Bononiae, pro concilio, statuit omnino protestari contra mox e vestigio. Sed intercedente collegij Decano et nonnullis cardinalibus, placuit responsum [note: Pontifex ad Ger maniae episcopoi.] hoc Caesari renuntiandum, et eius expectandas esse literas, et in vigesimum vsque diem protestationem differri oportere. Cum ergo tunc Caesari Mendoza rem omnem perscriberet, Pontifex etiam ad episcoporum Germaniae literas, de quibus ante diximus, Calendis Ianuarij respondet et ipsorum laudata pietate quod de republica soliciti sint in his haereticorum et seditiosorum hominum [note: 1548.] motibus, causam ait subesse grauem atque legitimam. Nam et se vehementer angi solicitudine ista: et quoniam hoc ad suum pastorale munus proprie pertineat, nullum sibi tempus abire, quo non de remedio cogitet. Hac etiam de causa

[note: 1548.] statim a suscepto Pontificatu decurrisse ad illud, cuius et ipsi mentionem faciant, perfugium, et sua sponte concilium indixisse, Mantuae primum, deinde Vicentiae. Sed cum id frustra fieret, Tridentum ad eam rem delegisse, oppidum in ipsis Germaniae finibus positum quo sine periculo veniri posset. Cumque sub illud ipsum tempus bellum exortum impediret aditum, se, qui legatos eo misisset, necessario distulisse rem in aliud tempus, ac deinde facta pace rursus denuntiasse conuentum, dimissis in omneis partes literis: et quanquam inter illud tempus atque bellum postremum annus et eo amplius intercessit, ex ipsis tamen eo neminem venisse, neque sane misisse legatos, praeter vnum aut alterum. Nam vt metu finitimorum haereticorum ipsis forte non fuerit integrum, longius a suis abesse finibus, licuisse tamen per procuratores adesse: cuius ipse rei potestatem per literas fecisset. Tridentum vero non solum ex Italia, sed ex longinquioribus etiam prouincijs magnum venisse numerum episcoporum et aliorum procerum, et summa illorum consensione multa ibi esse facta decreta, tum religionis tum disciplinae: quibus non minima pars impiorum dogmatum, quae defenduntur ab huius temporis haereticis, refutata sint atque damnata. Quae fane res et magnae sibi voluptati fuerit, et causam dederit, cur eius loci minime ipsum poeniteret, in quo tam salutaris [note: Pontifex omnium inscius.] esset orbi Christiano senatus. Quod autem postea sit illinc migratum, hoc, nescio se, factum esse, et nuntium hunc prius ad se fuisse delatum, quam id fore suspicaretur. Sed non esse dubium, quin eius rei potestatem habeat ipsa synodus. Ideoque se putare legitimam subesse causam, cur ita fecerint, nisi rem aliter se habere, plane cognoscat. Et licet pauci quidem ab eo discesserint, tamen non idcirco diuisum esse concilium, quid enim parti maiori placeat, considerari oportere. Deinde non esse translatum in eam vrbem, quae vel Tridento nimis longe distet, vel parum tuta sit et opportuna. Nam neque nimis longum esse interuallum, et tum aêris salubritate, tum rerum omnium copia, tum magnitudine et hospitalitate cum primis eum locum esse celebrem et commendatum. Quod autem sub Ecclesiae tutela sit ea ciuitas, ideo non debere minus tutam videri Germaniae, quae non solum fidem et religionem Christianam, ab Ecclesia, sed alia quoque multa liberalitatis monumenta quondam acceperit. Huc etiam pertinere, quod finitimi circum principes atque populi sint in fide et clientela Caesaris. Et quanquam haec ita sint, tamen, vt ibi potissimum habeatur concilium, non se magnopere laborare, neque id sua permultum referre. Quapropter si quis alius locus de communi Patrum assensu delectus fuerit, non se recusare, modo ne inuiti sint ibi futuri Patres. Cur ipsi Tridentum rediri velint et cupiant, hanc adduci causam, vt eo libentius accedant Germani. Laudare se quidem ipsorum desiderium atque conatum, neque dubitare, quantum ad ipsos pertinet, quin de loco non multum sint anxij. Cuiusmodi vero sint impedimenta, licere vt ex Patrum literis, qui sunt Bononiae, cognoscant. Quod autem aliquanto tardius ipsis respondeat hanc esse causam, quod non multo post ipsorum allatas literas, cardinalis Tridentinus ad se venerit, missu Caesaris: et cum illius atque etiam Iacobi Mendozae postulata plane congruerent cum ipsorum literis, non se prius ipsis, quam Caesari voluisse respondere. Cum autem illi non priuatim modo secum, sed palam etiam in senatu cardinalium rem istam saepius egerint, se misso clerinuntio, consuluisse Patres, Bononiae congregatos, et eorum deinde responsum recitasse Mendozae, cum Tridentinus iam abijsset. Cuius quidem responsi nunc mittat ipsis exemplum, vt videant, quid fieri oporteat prius, quam de reditu deliberetur. Quapropter hortari, vt Ecclesiae tranquilitati consulant, et cum caeteris Bononiam aut ipsi veniant, aut suos eo mittant legatos, et concilium ibi prosequantur: vel si locus fuerit visus minus idoneus, hoc ipsum vna cum reliquis Patribus ibi deliberent atque disceptent: quod autem extremis literis perscribant, metuendum esse

[note: 1547.] ne cessante ipso, rationes aliae suscipiantur, non eo se commoueri, propterea quod [note: Papa speculator.] nullum sit ab se praetermissum officium, quem Deus in hac sede dignitatis, velut in specula, collocarit, vt totius gregis, praecipue tamen eorum qui diuerterint ab alijs, curam habeat. Quam autem nihil in se desiderari possit, et quanto studio sit complexus Germaniam, id esse publice notum. Eoque se minus timere easum aliquem aduersum, quo magis optimae voluntatis in hac causa, laboris atque studij sibi sit conscius. De ipsis vero, deque Caesare, quorum sit explorata cinstantia et integritas, ita se sentire, vt nihil inconsulto facturos existimet. Quod si autem aliud agetur, et contra Romane sedis authoritatem noua suscipientur consilia, non se quidem prohibere posse, quo minus id fiat et tentetur. Nam ipsum [note: Romanae ecclesiae firmitas.] archirectum Christum, quando ecclesiae Romanae fundamenta iecit, futuras praenuntiasse tempestates: verum vt conatus foeliciter succedat, et ventorum vlla vis aedificium hoc a Christo constructum euertat, minime se vereri, eo quod in firmissima petra consistat. Non semel hoc ab alijs olim fuisse tentatum, sed fractis eorum conatibus, Deum in illis exemplum statuisse, quod omnes intueantur, vt quidem tam recentibus quam antiquis historijs demonstrari possit. Si qui futuri sint igitur hodie, quos illorum ob oculos positae clades atque poenae nihil moueaut atque deterreant, eorum sane vicem dolere sibi comprimis ob imminentem calamitatem. Vt autem in ea pietate atque fide, quam semper praestiterunt, ipsi permaneant, nec ab Ecclesiae dignitate remota consilia locum vllum habere suis in conuentibus patiantur, hortati se cumprimis, et ab ipsis etiam flagitare. Cum ergo Pontifex et Bononiae congregata synodus in sententia persisterent: [note: Leg. Caesaris missi Bononiam ad concilium.] Caesaris legati, Bononiam ea de causa missi, Franciscus Vargas et Martinus Velascus, Ianuarij die xvi. cum senatum sibi dari postulassent, veniuntin consessum. Aderat cardinalis Montanus et circiter quadraginta quatuor, tam episcopiquam eius ordinis alij proceres. Ibi Vargas, diploma, quo potestatem ei Caesar agendi faciebat et collegae, cum nuper illud exhibuisset, repetit, et verba facturus interpellatur a praeside concilij cardinali Montano. Iis in literis atque diplomate Caesar, non concilium, sed conuentum Bononiensem vocat Montanus [note: Legatus Paepae ad Caesaris legatum oratio.] ergo praesatus, Quanquam, ait, hic coetus non tenetur vllam orationem vestram audire, propterea quod mandatum a vobis exhibitum non pertinet ad hanc sanctam synodum, tamen ne quis vllam habeat querimoniae causam, non recusamus audire vos, ea cautione tamen, ne vel uobis aliquid dispendij, vobis autem emolumenti quid actio ista pariat, et vt nobis liberum sit nihilominus continuare concilium, et progredi, et in quoscunque contumaces atque rebelles poenam [note: Leg. Caesaris, ad Patres oratio.] decernere, sacris legibus definitam. Posthaec, Caesaris orator Vargas, in acta publica referri petit hoc ipsum, quod impeditus esset, quo minus ipse prior loqueretur. Deinde, post quam literas, ait, Caesaris fiduciarias vidistis, qui mandatis habeamus, nunc explicabo. Comparemus autem apud vos acturi de re longe maxima, et non modo nos, verumetiam respublica tota Christiana summis precibus a vobis flagitat et poscit, vt in ea praestetis aequitatem. Sic enim omnes iudicant, siquidem obstinate perseuerabitis in sententia, quam non satis prouide semel estis amplexi, futurum id maxima calamitate publica. Si vero desistetis et Caesari morem geretis, omnia feliciter euentura. Quod melius intelligi possit ab omnibus, rem totam paulo repetemus altius. Nam ita planum fiet, et quam perniciose errabitis, nisi propositum mutetis, et quam sit egregia Caesaris in rempublicam voluntas: in eoque nihil ipsi de nostro, ne verbum quidem, addemus, verum accepti mandati vestigijs immorabimur. Ibi denuo Cardinalis Montanus, Adsum et ego, [note: Montani procacitas.] inquit, huius sacrosancti concilij praeses atque legatusi, a Paulo tertio Pontifice, Petri successore, et in terris Christi vicario constitutus: adsunt et hi sanctissimi patres, vt concilium Tridento legitime translatum, inprimis ad gloriam

[note: 1547.] Dei hominumque salutem prosequamur. Itaque Caesarem oramus, vt sententiam mutet, et nobis hac in re ferat opem, et concilij perturbatores coerceat. Non nescit enim, qui sacris concilijs impedimentum aliquot inferunt, quicunque tandem illi sint; grauissimas committere poenas ex praescripto legum: sed vt vt res cadat, et quicunque demum adferantur terrores, non sumus tamen libertati et honori vel [note: Protestationis a concilio literae.] Ecclesiae vel concilij, nec etiam nostro defuturi. Cum deinde Vargas mandati literas palam recitasset, ipsius collega protestationis formulam legit. Initio commemoratur, quomodo Caesar a Leone, ab Adriano, a Clemente, et demum a Paulo tertio concilium saepe flagitarit, cum id Germani vehementer vrgerent. Quomodo deinde Paulus tertius Mantuae primum, deinde Vicentiae, postremo, cum ijs locis haberi non posset, Tridenti illud indixerit de Caesaris et reliquorum ordinum assensu, propterea quod is locus, et Italis et Hispanis et Gallis et Germanis esset peropportunus, et rebus necessarijs minime careret: cum igitur haec esset synodo delecta sedes, legatos, inquit, Pontifex eo misit, cardinales, Parisium, Moronum, polum. Caesaris etiam nomine venerunt episcopus Atrebatensis, eiusque parens Granuellanus, et Iacobus Mendoza. Sed cum nec illud tempus Pontifici satis videretur idoneum, actione dilata, rursus nouilegati Roma venerunt, cardinales, Montanus, Cruceius, Polus a Caesareautem idem Mendoza et Franciscus Toletanus. Aliorum quoque principum legati venerunt, et omnes vndique magno numero Tridentum confluebant. Eodem vero tempore bellum Caesar in Germania gerebat, tuendae potissimum et amplificandae religionis causa, vt quos ratione flectere non poterat, armis cogeret. Cumque magna ex parte foeliciter administrato bello, in viam reuocasset eos, qui concilium ante contempserant, ecce vos, qui Romanae sedis legatorum nomen vobis vsurpatis, repente inconsulto Pontifice, sicut quidem ipsi dicitis, conficta qua nescio causa, de transferendo concilio proponitis, et vix dato cogitandispacio tumultuose Tridento disceditis, cum multi praestantes et egregia virtute patres minime assentirentur, et iniustam esse migrationem dicerent, seque Tridenti mansuros profiterentur. Interea Caesar in Saxoniam profectus, hostem ad Albim superat, vtrunque belli ducem praelio et deditione capit, et nihilo minus ante et post confectum bellum, saepe per literas et internuntios Pontificem rogauit, iuberet patres Bononia redire Tridentum: esse enim magni periculi, si secus fieret. Postea, conuentum indixit Augudtae, in quo, petente Caesarr, principes omnes ac ordines, magno consensu, concilium Tridentinum approbarunt, eique se valle parere sine vlla conditione, promiserunt. Cum id obtinuisset, cardinalem Tridentinum illico Romam misit, qui Pontifici et senatui cardinalium ista explicaret, ac totius Imperij nomine, concilij Tridentini continuationem flagitaret. Idem etiam Iacobo Mendozae mandauit. Pontifex autem deliberandi moram interposuit, et vos prius consulendos esse duxit, et responsum a vobis tulit varium, subdolum et captiosum: deinde Caesari minus apte respondit, et tergiuersando satis ostendit, quam non sit de republica solicitus: nam ad probandam migrationis causam opus [note: Caesaris pro concilio solicitudo.] erat testibus fide dignis. Caesar, Ferdinandus rex et principes, missis literis et legato amplissimo, quae sit omnium ordinum de concilio voluntas, docuerunt. Sed horum omisso testimonio, fidem potius habere Pontifex voluit abiectis et plebeis hominibus, Concilij causa, quam difficiles et molestiae plenas profectiones [note: Translationis concilij authores.] Caesar non semel suscepit? quantos vero fecit sumptus? haec omnia scilicet perierint? Grauissimis et maxime necessarijs de causis, postulante Caesare, petentibus Germanis, reliquis assentientibus principibus Christianis, Tridenti concilium et indictum fuit et inchoatum: itaque, nisi publica rursus omnium ordinum authoritas interueniat, alio transferri non potest. Etenim translationis causa nulla fuit, et inuentum fuit aliquid ad excusandum, febriculae quaedam

et aeris vitium scilicet: eamque rem summissi fuerunt medici quidam, imprimis autem ancillae atque coci: quam autem futilis ea fuerit causa, res ipsa docuit et [note: 1547.] euentus. Dicitis inconsulto et inscio Pontifice vos abijsse. Verum eius ad vos perscriptae literae, et datum Caesari, responsum, longe diuersum fignificant. Certe disecedendum non erat, neque mutandus locus, nisi de consensu Caesaris, cui conciliorum omnium est demandata tutela. Verum ita celeriter abijstis, vt eos, qui Caesarem atque Pontificem esse prius consulendos dicebant, reijceretis. Quod si migrandum erat omnino, seruanda certe erant sacrorum conciliorum decreta, et manendum intra fines Germaniae, vt de quorum causa praecipue agebatur, Germani tuto possent ad concilium venire. Nunc vero Bononiam delegistis, in medio Italiae collocatam vrbem, et ecclesiae Romanae subditam Imperio, quo certum est minime venturos esse Germanos: et ideo delegistis, vt summo reipublicae detrimento et dedecore concilium aut dissoluatur, aut ad vestrum peragatur arbitrium. Rogat ergo Caesar, et maximopere quidem, vt qui locus ante placuit omnibus, ad eum vt iedeatur, praesertim, cum omnia sint tuta, pacata, neque timoris vlla subsit amplius causa. Quod si autem recusabitis, equidem nomine et mandatu Caesaris, concilij transactionem hanc friuolam et illegitimam, et actionem omnem nullius esse momenti, profiteor. Vestrum etiam illud responsum, ineptum esse testificor et plenum figmentis, et quae sequentur deinceps incommoda reipublicae, non Caesaris, sed vobis esse tribuenda, sed neque vos potestatem habere concilij transferendiaffirmo. Et quia publica salus per vos negligitur, Caesar, vt Ecclesiae protector, eius curam suscipiet, quantum et iure licet, et sanctorum patrum legibus [note: Montanus aestro [perhaps: aestu] percitus.] est concessum. Cum haec ille recitasset, scriptam protestationis formulam exhibet, et in actareferri petit. Ibi cardinalis Montanus, de voluntate patrum grauiter loquutus, iniuriam sibi fieri demonstrat, et Deum testificatur, seque paratos esse dicit mortem oppetere potius, quam pati tale exemplum in Ecclesiam introduci, vt videlicet magistratus ciuilis pro suo arbitratu concilium cogat. Caesarem esse quidem Ecclesiae filium, sed non dominum aut magistrum: se vero, suosque collegas esse Romanae sedis legatos, neque iam recusare, quo minus et Deo primum et deinde Pontifici suae legationis rationem reddant. Quod reliquum est, fore, vt paucos intra dies ipsorum protestationi respondeatur. In eandem sententiam, eodem fere tempore, Mendoza, cum â Caesare venissent literae, quibus mandabat vti pergeret, Romae contestatus est ad Pontificem atque cardinales, exterorum regum atque principum adhibitis legatis, vti iussus erat.

[note: 1547.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XX.

Initio disputatur acriter an Prussia ad ditionem regis Poloniae, an uero proprie ad Imperium pertineat Pontifex copiose respondit orationi, quam prius habuit Mendoza. Caesar hoc audito, cum perexiguam spem concilij esse uideret, librum illum qui interim inscribitur, fabricari iubet. Anglia protector scripto ualde prolixe Scotos ad pacem hortatur, ac reginam deposcit Vogelsbergus capite plectitur. Caesar cum Vuirtembergam obsideret, iusque electoris Mauricio contulisset, illum velut in possessionem mittit. Bucerus libro Interim, non subscribit: in eum quoque Pontifex ipse animaduersiones edit: quod idem multi ex electoribus ac principibus faciunt alij autem recusant, licet a Caesare iam esset euulgatus. Saxo captiuus summa animi magnitudine repudiat. Lantgrauius peruulgatis et quae ex aula Caesaris emanauerant literis uidetur consensu suo probare, ut ex uinculis liberetur. Dum Missa per Angliam publico decreto abrogatur, Germaniae ciuitates solicitantur ad Interim illud suscipiendum, ac praesertim Argentina, quae minis etiam urgetur.

SVPERIORIBVS libris ostendimus, quemadmodum Albertus Brandeburgicus in Poloniae regis fidem sese dedit, et Prussicae reipublicae formam mutauit, et a Camera sit pro scriptus: deinde, quomodo Polonus in comitijs Imperij, Caesarem et reliquos ordines non semel solicitarit, vt, quoniam ille in sua esset clientela, proscriptionem abolerent. Cum autem in hunc vsque diem nihil impetratum esset, et in hac Caesaris victoria periculum aliquod grauius impendere videretur, Polonus hunc ad conuentum legationem mittit, cuius erat princeps Stanislaus Lascus. Isorationem [note: Legati regis Poloniae oratio.] scripto comprehensam, Caesari, et senatui principum, Ianuario mense tradit. Eius haec erat sententia, Causam Prussicam esse iam aliquotes actam: sed quia semper in alios reiecta sit conuentus, habere se in mandatis, vt rursus illam explicet. Regem vero sperare, quoniam et liberaliter ei saepe responderint, et aequitate causa nitatur, futurum, vt ipsius rationem habeant, non quidem vt iudices, verum vt principes omni honore et obseruantia digni. Et primo quidem, inquit de ordine Prutenico sum nonnulla dicturus, vt res plana fiat. Prussiae bonam partem [note: Teutonici ordinis initia.] huic ordini, quem vulgo Teutonicum vocant, Poloniae reges ea lege concesserunt, vt in Christiani nominis hostes, eorum vterentur opera: sed illa magna quadam ingratimdine, violatis pactis, in suos dominos arma conuerterunt. Itaque saepe pugnatum est, saepe renouata pacta, quae propter vetustratem nihil attinet commemo rare: sed illud, quod nostra fere memoria contigit, reseram. Casimirus rex Sigismundi [note: Casimiri in equites Teutones uictoria.] patet, ingenti praelio superatos, ad pacis conditiones adegit. Tunc inter alia pactum fuit, vt Poloniae reges in posterum, pro suo magistratu, per fidem et iusiurandum agnoscerent. Verûm extiterunt postea quidam eius ordinis magistri, qui discederent a pactis, et in tutelam alienam sese darent. In his fuit Albertus Brandeburgicus, qui cum ex pacto teneretur regi auunculo dare fidem intra semestre, recusauit. Itaque rex, quantumuis amans pacis, arma necessario sumpsit. Et licet summis copijs nunquam sit dimicatum, populationibus tamen et incendijs et leuioribus

[note: 1548.] praelijs et direptionibus multum damni datum fuit, sic vt Albertus, cum esset inferior, induciarum causa veniret ad regem. In hoc ipso vero tempore, auxilio illi venerunt Germanorum copiae. Quapropter infecta re discessit, et bellum redintegrare coepit. Sed non multo post, desertus ab illis, quod antea simulauerat, tunc serio coactus fuit agere, vt pacem impetraret. Ea demum constituta fuit, intercessione [note: Albertus in clientelam Poloni receptus.] quorundam, his legibus, vt regi per iusiurandum fidem daret, et ea faceret omnia, quae fidelem beneficiarium atque clientem decent. Certum est igitur, Prussiam, post hominum memoriam, et inde ab eo tempore, quo religione Christiana primum imbuti fuerunt, et iure belli et pactionibus multis ad Poloniam pertinuisse. Nam si qui alij, iuris aliquid in eam sibi vendicarunt, id magistrorum ordinis insolentia factum est et iniursa, qui cum essent, nostrorum quidem regum permissu, origine Germani, saepe conati sunt Prussiam ad alienos transferre. Quae sane res, et multarum offensionum inter Germanos atque Polonos causa fuit, et decretum etiam hoc excitauit, quo proscriptus est Albertus. Sed quid iuris habent ij qui proscripserunt in clientem alienum? Etenim quod in iudicium non venit citatus a non suis iudicibus, id regis mandatu fecit, in quem omnis est deriuanda culpa, si qua tamen esse potest: sin autem ideo proscriptus est, quia pro magistratu regem agnoscit, id sane cumprimis est iniquum, poenas videlicet aliquem eo dare, quod officium fecerit. Vt ergo proscriptionis decretum illud iniustum et illegitimum aboleatur, rex a vobis flagitat, inuictissimo Caesar et ordines amplissimi. Neque vero est, vt ambitione quadam et augescendi cupiditate regem quis estimet velle Prussiam suae ditionis facere. Nam qui prouincias amplissimas vltro sibi delatas recusarit, quomodo in huius rei suspicionem veniat? Certe, non est ei tanti haec regio, quin facile sit eam, si posset honeste, neglecturus. Cum autem ad [note: Prussiam ad Poloniae Reges pertinere.] ipsius ditionem proprie pertineat, vt saepe iam demonstratum est, non potest aliter facere. Nam quod turbae frequenter et contentiones ea dere sunt obortae, magistrorum id semper factum esse culpa diximus: et Deus quidem in illorum audaciam ac improbitatem subinde vindicauit. Sciuit ista tuus, Caesar atque Ferdinande rex, auus Maximilianus, qui memor iniuriarum, quas tum ipse, tum Fridericus pater ab illis acceperat, sancte promisit Sigismundo regi, quo tempore Viennae conuenerunt, et promisit quidem tam suo quam vestro etiam nomine, nullum [note: Bella Imperatorum et regum Poloniae in fratres Teutones.] se daturum auxilium huic ordini. Fecit autem hoc Maximilianus, non nouo quodam exemplo, sed maiorum sequutus vestigia. Nam et Sigismundus Caesar, cum Ladislao rege, mei principis auo, congressus, non idem modo, sed auxilia quoque in illos promisit, et proauus vester, Fridericus Caesar, cum Casimiro, Sigismundi regis parente, vires et arma coniunxit in Vngariae regem Mathiam et hunc, de quo loquimur, ordinem, confoederatos. Et quanquam Casimirus, huius ordinis bello tardatus et impeditus, Friderico Caesari non posset copias auxiliares mittere, pecuniam tamen suppeditauit, quantam debebat ex pacto. Sic ergo planum sit, ordinem istum hostili semper animo fuisse in familiam Austriacam, quae Poloniae semper et foederum et affinitatum vinculis coniunctissima fuit. Cuius quidem rei Sigismundus rex haberirationem a vobis petit. Etenim si qui sunt eius ordinis, qui se putant astrictos, vt fidem et religionem Christianam propugnent, ij sane, quod agant in Prussia, nihil habent. Nam finitimi circum omnes, religionem Christi profitentur. Alia sunt igitur petenda loca, vbi sese exerceant: nimirum aliquot iam seculis Hierosolyma tenetur ab hoste barbaro, cuius quidem ab loci defensionem hic ordo dicitur antiquitus esse institutus. Tenetur etiam ab eadem gente Constantinopolis. Hoc opus, hic labor est: aut si nimis id vetustum atque longinquum esse putatur, capta sunt non ita pridem et expugnata multa reipublicae Christianae et firmissima propugnacula. Quin eo potius hic ordo proficiscitur, vt

[note: 1548.] vel amissa recuperet, vel ab hoste reliqua defendat? Quod si bello ciuili magis [note: Equitum inordinatus ordo.] delectantur, iam quiuis iudicare potest, quam non sint eo cognomento digni. Sed ita res habet: in hoc ordine semper est desideratus ordo. Quanquam etiam non e Prussia tantum, sed e Bohemia quoque centum ab hinc annis et pene quinquaginta fuerunt eiecti. Neque tamen ea Bohemiae loca, vnde pulsi sunt, vti publica et vacantia quisquam adhuc sibi concedi postulauit: sed sola Polonia visa est idonea, cui molestia fieret, cum tamen imprimis ei parcendum esset. Nam etsi multos ordo ille offendit, Poloniae tamen maximas omnium fecit iniurias. Etenim, prater paucos aliquot, et hos quidem primos, vix vlli eius ordinis magistr suum fecerunt oficium, imo plerique Barbaris neglectis, in magistratum suum, Poloniae reges, arma conuerterunt, nec id modo, sed Tartaros etiam, genus hominum crudele, et nomini Christiano vehementer infestum, solicitarunt in foedus, vt de Michaele Cochmestero memoriae proditum est. Itaque si quis rationem ineat et consideret labores, pericula, sumptus, bella, turbas, praelia, caedes, deuastationes, quibus hic ordo prae caeteris causam dedit, vix illum esse tanti reperiet. Vt autem malorum finis aliquam do fiat, rex imprimis optat. Nam si quis Alberto Prussiae duci bellum faciat, non potest omnino rex illius iniuriam negligere, quoniam et auunculus est et patronus. Iactantur, et ad regem perferuntur comminationes aliquorum. Id ei sane perquam est auditu molestum. Amat enim pacem et otium, maxime vero concordiam orbis Christiani: verum si quis faciat, inuitus quidem ad arma petrahetur, sed ea tamen arripiet, vt se suosque defendat. Amicitiam ille cum omnium principum tum vestram imprimis, potentissime Caesar et Ferdinande rex, appetit eamque perpotuam esse cupit, ante hac saepe vos orauit per literas, et internuntios, vt in Alberrum principem decreta proscriptio toleretur. Id quo minus adhuc factum sit, non tam vobis, quam temporum difficultati tribuit. Nunc vero cum explicatae sint vobis rationes omnes, et impedimenta sublata, putat potestatem habere vos eius conficiendi, quod aliquando liberaliter promisistis, quando non vnis literis voluntate mgais quâm facultate vos esse patatos ei gratificari, significastis. Quod si forte nolit ordo quiescere, sed turbas atque bellum excitabit, plane vos maiorum vestrorum Maximiliani et Friderici Caesaris, pacta seruaturos esse confidit. Alterum, quod in mandatis habeo, pertinet ad Dantiscum et Eluingam vrbes. Hae quanquam sunt ditionis Poloniae, tamen ad Imperij conuentus euocantur. Petit ergo rex, ne quid in posterum eiusmodi fiat, et cum praeter ipsum nemo quicquam habet iuris in illos, vt suis legibus permittantur. Caesar, vbi de postulatis cognouit, ad ordines imperij refert, et Vuolfgango Prussiae magistro dat orationis exemplum. Is Ianuarij die xxiij. lingua populari respondet, et nonnulla praefatus, In [note: Prussiae magistri ad legatum Poloniae oratio.] hoc, inquit, tota rei controuersia consistit, vtrum ditiionis Poloniae Prussia sit, an Imperij. Si posterius hoc demonstrauero, facilis erit dijudicatio. Sic autem res habet, inuictissime Caesar, potentissime rex, amplissimi principes ac ordines, vt dicam. Annis abhinc fere quadringentis, cum in Barbaros, qui nostrae religionis [note: Origo ordinis Teutonicorum.] homines per Asiam et Aphricam vehementer affligebant, publicum susciperetur bellum, institutus hic fuit ordo, de quo loquimur, quem et Caesares munifice locupletarunt, et Pontifices confirmarunt. Eius ordinis milites, aliquot annis difficillima bella deinde gesserunt ijs locis, pro republica Christiana, sed ingenti accepta calamitate, diuersa per loca dissipati fuerunt atque disiecti. Per idem vero [note: Mazouiae dux Conradus.] tempus, Mazouiae dux Conradus, grauiter afflictus a Prussijs, qui tum Christi religionis erant hostes, cum sese tueri diutius et ab illis defendere non posset, primo Romanum pontificem implorabat, vt coelesti et immortali proposito praemio homines ad arma, sicut fieri solet, vocaret: deinde, meum hunc ordinem sibi coniunxit, et Culmesem agrum omnem, Prussiae finitimum: atque, vt magis excitaret,

[note: 1548.] Prussiam omnem dedit occupandam. Eam donationem Fridericus secundus Caesar confirmauit, et ei, qui tum erat, ordinis magistro, Hermanno Salcio permisit, vt Prussijs bellum faceret, et si debellaret, in perpetuum ea regione potiretur, Fuit hoc anno salutis, M. CC. XVI. Sic adeo meus ordo, Caesaris et pontificum et Imperij principum auxilijs, continuato belo per annos fere liij. in suam demum potestatem subegit Prussiam, et ad religiorem Christianam deduxit, et episcopatibus aliquot atque collegijs decorauit. Arces etiam et vrbes in ea construxit, vt esset ijs locis veluti murus atque propugnaculum Imperij, et nobilitatis Germanicae perfugium. Et ita quidem pars eius regionis in nostra potestate permansit ad annum vsque salutis, M. CCCC. L. Altera vero pars ad Albertum vsque Brandeburgicum. Cum deinde Lituani Tartaris coniuncti bellum facerent Polonis atque Mazouijs, nostri milites professionis et instituti sui memores, sumptis armis, longe lateque profligarunt Lituanos in ipsorum ingressi fines. Itaque diuturna pax et amicitia nobis fuit cum Polonis, donec Lituaniae quidam princeps, Poloniae [note: Lituaniae princeps Polon. rex factus.] rex fuit creatus. Is, vt suae gentis cladem atque dedecus vlcisceretur, bellum nobis repente fecit, et adiutus a Barbaris, maximum damnum dedit. Sed repulsus a nostris, et exutus bona suae ditionis parte, non laetum eius belli finem habuit, ita quidem vt ad concilium Constantiense querimoniam deferret. Interuenit postea decretum, vt quam belli iure nostri tenebant partem Poloniae, redderent. Ad hunc modum auctus iterum, accepti beneficij memoriam deposuit, et bellum redintegrauit, et quasdam ordinis nostri prouincias Poloniae ditionis esse contendebat. Et quanquam intercessione duorum regum, Vngariae atque Bohemiae, transactum fuit, recruduit tamen vulnus, et demum ad Sigismundum Caesarem delata causa fuit: qui priorem transactionem regum arbitrio factam, comprobabat. Sed ne sic quidem Polonus conquieuit, et bellum rursus excitauit, quod vigesimo [note: Pacificatio inter Polonum et equites Teutones.] quarto post anno Tornij compositum fuit, Ladislao rege. Qua quidem in pacificatione, ille ab omni lite discedit, neque se Prussiae dominum aut haere dem vocat, et successores omnes obligat, vt intra anni tempus, ab inito magistatu, iurent se ratam habituros hanc pacem, et ad idem iusiurandum, episcopos ac regni caeteros ordines adigant, et vt decimo quoque anno iusiurandum hoc renouetur. Hoc etiam tunc pactum fuit, si quis Poloniae rex deinceps Prussiae magistro bellum moueat, ne populus ei parere teneatur vel auxiliari, sed vt pacem per petuam vtrique colant. Et haec quidem transcatio circiter ducentis fuit obsignata sigillis, vt demonstrari potest. Verum non amplius xiiij. annis ea pax durauit. [note: Populus deficit a magistro ordinis.] Nam anno salutis, M. CCCC. L. populus facta rebellione coniurauit aduersus magistrum. Et licet Pontifex atque Caesar eos proscriberent, Fridericus tertius, etsi cognitionem ille fieri petebat, tamen adeo non destiterunt, vt lxx. circituer oppida et arces vno die deficerent. Huic illorum coniurationi Poloniae rex Casimirus, Sigismundi pater, sese coniunxit, et nos in eas redegit angustias, vt qui tum erat ordinis magister, Ludouicus Erlinsusius, praesentis periculi metu coactus, qui vel in constantissimum virum cadat, vt et prouinciam retineret, et saluus ipse in prouincia esse posset, iniquissimis conditionibus cum eo transegerit, nulla vel Pontificis vel Caesaris vel Imperij ordinum interueniente authoritate. [note: Pacis leges inter Polonum et equites.] Huius autem pacis hae sunt leges inter alia, vt Prussiae magistri deinceps, intra sextum mensem ab inito magistratu, Poloniae regem adeant, et per iusiurandum pro domino agnoscant, eique ferant opem in quoscunque, Polonos quoque recipiant in ordinem, non minus quam Germanos, et ad praefecturas etiam admittant, et quas deinceps acquirent facultates, eas ad Poloniae regum clientelam deferant. Hae videlicet conditiones non solum ad priuatum ordinis mei, sed ad publicum etiam Imperij et nobilitatis Germanicae detrimentum atque dedecus pertinent.

[note: 1548.] Itaque fuerunt ab eo tempore magistri, qui perspecta rei iniquitate graues ea de re querimonias habuerunt ad pontifices atque Caesares. Veruntamen coacti iurarunt. Et Prussia quidem in Imperij clientela permansit ad Fridericum vsque Saxonem et Albertum Brandeburgicum ordinis magistros. Nam ij fidem Poloniae regibus dare noluerunt, eo quod neque Pontifex neque Caesar tranfactionem illam Casimiri comprobassent, et quod anno M. D. Maximilianus Caesar in comitijs Augustae, facto decreto, iusserat fidem Imperio tantum praestari. Cumque deinde minuendae controuersiae causa, diem Maximilianus indixisset Passauij, quod fuit anno M. D. X. missis eo legatis, nihil omnino confici potuit: vnde postremum illud est insecutum bellum. Sed et Albertus ipse Noribergae fuit in comitijs ante annum vigesimum quartum, et vt Imperij princeps locum habuit inter alios, et decretum [note: Prussiam esse Imperij.] ibi factum obsignauit. Planum igitur est, neque Poloniae regemhabere quicquam iuris in Prussiam, nec Alberto licuisse, in illius sese dare fidem atque clientelam, Iam vero, quod ordinem meum legatus insectatur ob ingratitudinem et violata pacta, facit in eo nobis iniuriam, et literarum monumentis doceri potest, vix vnquam a regibus Poloniae nobis seruantam esse fidem. An vllae sunt vnquam visae literae, pluribus obsignatae sigillis, quam illae, quibus cum rege Ladislao transactum fuit, an vlla potuisset amplior interuenire cautio? Et tamen perruptis literis atque sigillis redintegratum in nos fuit bellum. Hanc scilicet gratiam nobis retulerunt ob restitutam ipsis Sarmatiam et bonam Lituaniae partem. Superioris memoriae Caesares aliquot nominat, et offensos ordini meo fuisse dicit. Sed longe res aliter habet. Nam Sigismundus, non modo litem diremit, et secundum nos iudicauit, vt paulo supra dictum est, verumetiam auxilia nobis in hostem subministrauit. Deinde, Fridericus, quo tempore populus rebellionem fecit, vt ante recitauimus, et amorem nobis omnem prastitit, et coniuratores proscripsit, et Imperij conuentus hanc ob causam egit Noribergae. Quibus in comitijs auxilia quoque nobis decreta fuerunt, Maximiliani consimilis fuit voluntas atque studium. Nam neque iurare nos Polono voluit, et tum suo, tum Imperij nomine crebras idcirco literas ad Sigismundum regem dedit, et decretum tunc fecit, nobis honorificum. Pergit orator et facete nobis etiam illudit, et cur Hierosolymam, idque genus alia loca non recuperemus, interrogat. Equidem nonsum ita rerum imperitus, quin multa possim in eum retorquere: sed propter hunc amplissimum consessum mihi temperabo, et hoc solum inuicem ex eo quaeram, primum, cur Poloniae rex non recuperet ea, quae Moscouiae princeps illi superioribus aliquot annis ademit? quae sane magnitudine sua totam fere Prussiam adaequant: deinde, cur in hac tanta fortuna non defendat suos fines ab illis quotidianis Tartarorum incursionibus? Nimirum hae sunt violatae fidei poenae. Nostros ait tota Bohemia quondam esse pulsos. Id cur dicat, non video, nisi vt per exemplum ostendat, ipsis quoque licere spoliare nos bonis, et exere possessionibus. Nam eius temporis clades non solum ad nostrum ordinem peruenit, sed omnem quoque Bohemiam peruasit, et in eos potissimum, qui priscam religionem sequerentur, exundauit, quando videlicet ob Hussicum dogma graues ibi fuerunt excitati motus. [note: Motus in Bohemia ob Hussicum dogma.] Bella quidem gessit meus ordo cum Poloniae regibus, fateor. Quod vero causam vllius belli dederit, constanter nego: nec enim vnquam arma sumpsit, nisi iuris vel defendendi vel repetendi sui causa. Cum Tartaris ait nos iniuisse foedus: in ipsos vero dici potest. Constat enim, quomodo sint auxilijs illorum vsi contra Christianae professionis homines. Deinde, situs ipse regionis facile docere potest vtrum nobis an ipsis opportuni sint magis atque sinitimi Tartari. Quod postremo loco dicit de Dantisco et Eluinga, prorsus nulla ratione nititur. Nam vtraque ciuitas est nostrae ditionis, et ad Imperium Germanicum pertinent, nec aliud ibi ius habet Polonus, quam quod ciuium defectione atque perfidia consecutus est,

[note: 1548.] sicut multis documentis ostendi potest. Quae cum ita sint inuictissime Caesar, potentissime rex, amplissimi ordines, vt quae iam pridem est lata sententia, in executionem veniat, obtestor. Hoc enim a vobis impetrare debent, et aequitas causae, et Imperij dignitas, et status religionis, et Germanicae nobilitatis bonos pariter ac emolumentum. Poloniae legatus aduersarium quidem scriptum parauit, sed non exhibuit: nam vtriusque rationibus autitis, delecti fuerunt ex omni numero qui cognoscerent. Horum summa deliberationis erat, sententiam in Albertum pronuntiatum, esse tuendam: sed tamen, quoniam executionis permagnam [note: Sigismundi Poloniae regis mors.] esse difficultatem videbant, ad Caesarem omnia reijciunt. Sigismundus rex, aliquanto post mortem obijt, aetate grauis, cumr egnasset annos, xlij. patre fuit natus Casimiro, sicut dictum est. Fratres habuit treis, Ex ijs Ladislaus, Vngariae rex fuit atque Bohemiae, pater Ludouici regis et Annae: Ioannes Albertus, et Alexander, cum ordine regnassent a patre Casimiro, non relictis liberis, ad natu mininum fratrem Sigismundum rei summam transmiserunt. Huic successit eiusdem nominis filius, Ferdinandi Romanorum regis gener.

[note: Pontificis ad lega tum Caesaris responsio.] De Mendoza diximus libro superiori, quemadmodum Romae sit de concilio protestatus. Ad haec Pontifex, Calendis deinde Feruarij, coacto senatu Cardinalium illi respondens. Cum iniunctum tibi diceres a Caesare, vt de concilio protestationem interponeres, magnum inquit, dolorem nobis omnib. attulisti, Mendoza. postea vero quam mandati literas diligentius expendimus, denuo recreati sumus. Et primo quidem, de causa moeroris dicam. Nimirum, protestandi genus illud est mali res exempli, et ab ijs potissimum vsurpata, qui vel prorsus ab obedientia discesserunt, vel in ea coeperunt vacillare. Doluit ergo mihi cumprimis, qui paterno semper amore Caesarem sum prosecutus, et vt Ecclesiae pastorem decet, concordiae semper studui. Tanto magis autem et mihi et collegio cardinalium doluit, quo minus in hoc tempore aliquit eiusmodi fuit expectatum. [note: Bellum in Protest. Pontificis copijs confectum.] Bellum enim Caesar gessit cum suis et Ecclesiae hostibus, et gessit meis adiutus copijs. Et quanquam tu leuiter hoc aestimare Mendoza videris, tamen summi beneficij loco debet haberi. Nam et permagna fuerunt auxilia, quae dedi, sic vt etiam aerarij sacri facultates atque vires excesserint, et opportunissimo tempore collata fuerunt. Quid igitur minus expectari potuit, quam vt parta victoria, et recenti quidem, talem fructum pietatis atque beneuolentiae Caesar mihi redderet? Nempe, et eius belli finis, initium esset aduersus me protestandi. Plane mihi vsu venit, quod Propheta initium esset aduersus me protestandi. Plane mihi vsu venit, quod Propheta queritur, vt collecturus vuas, inueniam labruscas. Inde a suscepto pontificatu, Caesarem, veluti nobilissimam aliquam plantam, summo studio colui, vt copiosam aliquando vindemiam facerem: sed hoc eius institutum, omnem propespem fructus mihi tollit. Habes causam moeroris: nunc accipe, quomodo simus eo leuati. Tu, quasi facultas data esset contra me et sacrum hoc collegium protestandi, sic vsus es illa, nec honorifica nobis, neque sane digna Caesare: sed in literis mandati, nullum est verbum, quod Caesaris eam fuisse voluntatem ostendat, vt ad hunc modum ageres: nullum, inquam, est verbum, vt melius intelligas, quod eius rei potestatem tibi faciat. Suis Bononiae procuratoribus mandat Caesar, vt coram nostris ibi legatis, qui concilij locum mutarunt, ita protestentur: id vbi factum esse comperisti, prorsus eadem hîc apud nos vti voluisti, protestandi formula: sed in eo fines praetergressus es mandati. Si quidem hoc ante non deprehendisti, Mendoza, nunc tandem admonitus recognosce. Mandat enim Caesar, non, vt aduersum nos, verum, vt coram hoc nostro coetu, contra legatos, migrationis authores, contesteris. Itaque modestissimi principis officium in eo fecit, qui intra fines illos atque cancellos constitit, et coram me testificationem illam fieri voluit, quem totius negotij legitimum et vnicum iudicem esse nouit. Etenim

[note: 1548.] si cognitionem suscipere recusassem, tunc demum erat futurus ei protestationis locus. Tu vero, non eam, quam oportuit, rationem ingressus, vt de causa cognoscerem, minime petijsti: sed praeiudicio quodam vsus, vt decretum de transferendo concilio factum rescinderem, et vt Patrum maximam partem cedere iuberem paucis aliquot, qui Tridenti manserunt, postulasti. Qua quidem re quid magis authoritatem omnem eneruare concilij possit? An non multo fuisset aequius, vt qui non magno sunt numero Tridenti, si quem habebant de reliquis, qui Bononiae sunt, Patribus, querimoniae causam, eam ad me deferrent? Equidem nec illorum tunc postulata repudiassem, et ne nunc quidem reijcere velim. Cum ergo Caesaris voluntatem minime cum tuo facto congruere certum sit, est quod Deo gratias agamus, qui mentem illius ad hunc modum regit: est quod nobis gratulemur, est quod ipse principis tui causa tibi gaudeas. Et quandam hoc ipso, quod iam explicauimus, actionis tuae fundamentum corruit, ita quidem, vt ad contestationem tuam nihil sit opus respondere: tamen, ne silentio videar agnoscere tuas criminationes, eaque re multos offendam, imperitiores praesertim, refutabo singula, Et primo quidem, hunc tibi scopum proposuisse videris, vt me negligentem esse, et tergiuersari, et afferre moram, ne concilium habeatur: Caesarem vero de [note: Laudes Caesaris vrunt Pontificem.] republica solicitum, et vigilantem et diligentem, et in hoc totum esse, vt concilium cogatur, demonstres. Equidem laudibus Caesaris nec inuideo, neque sane debeo: et si quidem in eo constitisses, non erat quod responderem: sed quia sic illum extollis, vt me deprimas, ita celebras, vt me quodammodo contemptibilem fanis concilium flagitasse dicis: ipsa res postulat, vt ad ea tibi respondeam. Itaque si Caesaris ea semper mens fuit et hoc desiderium, vt peragetur concilium, fuit hoc mihi cum eo commune. Deinde, sicut aetate praecedo, sic etiam ante ipsum hoc expetiui, quod amplissimi cardinales docere possunt illi, qui tum erant huius collegij. Creatus vero Pontifex, in eadem voluntate permansi, et vel minimam adeptus occasionem, concilium indixi, Mantuae primum, postea Vicentiae: sed illuc prope nulli, huc pauci quidem venerunt: et legati, quos miseram, per semestre tempus ibi reliquos expectarunt episcopos a me conuocatos, literis atque nuntijs in omneis partes dimissis. Eas autem vrbes minime aptas fuisse dicis, quo diuersarum nationum homines conuenirent, et Tridentum esse dicis idoneum. Atqui nemo est, qui nesciat non posse cum illis conferri Tridentum, siue magnitudo, siue rerum omnium spectetur copia. Non igitur incommoditas loci fuit impedimento, sed bella principum. Iam mihi vide, vter hac in parte fuerit ardentior: ipsene Caesar, qui bellicis motibus concilium impediuit, an vero Pontifex qui semper pacis author fuit et consiliarius, qui nulli principi suam operam addixit, praeterquam vni Caesari, et quidem eo in bello, quod peragendo concilio viam munire videbatur? An coactus bella Caesar gesserit, et inuitus eo sit pertractus, non disputo: sed bellis constat retardatum fuisse concilij progressum. Non libenter ad hanc comparationem descendo, quia de laude pietatis est contentio. Quae quidem omnis est tribuenda Deo, sed tu causam dedisti, Mendoza. Non agam autem pluribus, [note: Duo scopi pontificis.] et te solum monebo, vt singulos mei pontificatus annos tecum exigas, et quae nostra solicitudo, quod studium interuenerit, animaduertas. Nimirum haec duo semper mihi proposita fuerunt, vt principes pacificarem et concilium cogerem, in eoque nulli sumptus, nulli meo labori peperci, quantumuis aetate grauis. Sed neque tu quicquam eorum reprehendis, quae consilium antecesserunt, et legatos tantum incusas, quod me nescio Bononiam commigrarint. Deinde et illud te offendit, quod patrum congregationem Bononiae, concilium voco, et illis qui sunt Tridenti, putas hoc ipso fieri iniuriam. Sed quid in eo est mali? sic enim omnes loquuntur,

[note: 1548.] concilium esse Tridento translatum Bononiam. Quare, si iusti iudicis officium facere velim, non possum non ita vocare, donec aliter mihi constiterit per contrarias probationes: praesertim, cum maxima pars episcoporum vna cum legatis nostris eo se contulerit. Nec enim minor pars, vt tu confirmas, sed maior in re dubia debet haberi sanior. Et certum est, in potestate esse concilij, vt alio migret. Sed an legitime translatum sit, quod quidem in controuersiam venit, eius rei iudicium [note: Sic volo, sic iubeo.] ad me delatum, mihi reseruo, atque interim concilij nomen illi coetui tribuo. Sed eos, qui migrationis fuerunt authores, mihi esse deuinctos ais. Tune hoc reprehensione dignum putas? Laudas igitur eos, qui Tridenti manserunt, quod a me sint alieni. Quid autem in eo sit periculi, considera. Nam solent ex ea re nasci dissidia et simultates, Ecclesiae valde perniciosae, cum a Pontificis obseruantia se subducunt episcopi. Quod si per addictos vis intelligi factiosos, qui meas partes quo iure quaue iniuria defendant: equidem tales non agnosco. Nec enim vllae meae sunt priuatae partes aliae, quam quae sunt patris erga filios, et pastoris erga gregem. Neque vero accidit adhuc in concilio talis controuersia, vt eiusmodi deuotis et addictis opus haberem: sed ab episcopis hoc imprimis requiro, vt conscientiae libertati consulant, et discedentibus a me legatis ad synodum, inter alia diligenter hoc etiam atque etiam iniunxi, darent operam, ne patres vllam haberent causam, de adempta sibi libertate in dicendis sententijs, conquerendi. Crimini das etiam, quod nullis neque Caesaris neque regis nec ordinum Imperij precibus mihi persuaderi patiar, vt patres Tridentum redeant, ex eoque colligis, Germaniae salutem mihi nequaquam esse curae: praesertim, cum Caesar maximo labore ac molestia perfecerit, vt qui iampridem ab Ecclesia discesserant concilij decreta non recusent, modo Tridenti continuetur. Equidem definitis verbis nunquam recusaui, quo minus Tridentum redeatur, modo id legitime fiat, et sine reliquarum [note: Tridentum bis conuocati Patres.] nationum offensione. Quam vero sim cupidus Germaniae salutis, ex eo perspicuum est, quod iam bis eo concilium conuocaui, bis misi legatos, qui cum in prima legatione, per septem menses, Germanorum aduentum imprimis expectassent, Parisius, Moronus, Polus, cardinales, scis ipse tu, nullos tunc venisse. Caesaris quidem nomine venit eo Granuellanus, et episcopus Atrebatensis, et tute Mendoza, et testificari potestis, quanta fuerit nostrorum hominum in expectando patientia. Quis autem fuit exitus? ne vos quidem ipsi mansistis: et quanquam legati mei vos orabant, vt saltem e tribus remaneret vnus, quod ad exemplum ea res pertineret, tamen illa quadam excusatione, non multos post dies abijstis. Biennio deinde post, tempore videlicet commodiori, rursus ibi conuentum est, et a nobis missi legati, Montanus, Cruceius, Polus, cardinales. Eo tu quoque venisti, et Franciscus Toletanus. Recordaris autem, quam longa fuerit expectatio, quot menses pene frustra consumpti sint, antequam actionis fieret initium. Vbi vero iam ad rem ventum esset, ac multa fierent, eaque salutaria decreta, scis, quam pauci venerint eorum, qui medicina cumprimis indigebant. Ex episcopis quidem nulli venerunt: pauci quidam mittebant procuratores: breuiter, nulla prorsus apparebant signa, quae spem facerent, fore, vt medicinam admitterent. Et cum ex Hispanijs, Gallijs, Italia, et remotioribus prouincijs multi confluerent, e sola Germania, quae prorsus est finitima, vix vllus accessit. Sed alium nunc esse statum temporis, et Caesarem, cuius aucta nunc potentia sit et authoritas, hoc in se recipere, dicis, vt si Tridentum redeatur, Germani omnes concilij decreta sequantur. Cedo, Mendoza, si verum est quod ais, et si Germani sunt eius voluntatis, cur non simpliciter concilio se submittunt, vbicunque sit illud? Nolim autem istud sic accipi, quasi magnopere laborem, quo loco peragatur synodus. Verum tu Tridento sic inhaeres, vt nisi quo loco inchoatum est, eo perficiatur, etiam de salute

[note: 1548.] Germaniae actum esse dicas. Vide autem quid agas. Nam dum ad vnius oppidi moenia nos astringis, iniuriam Spiritui sancto facis. Hierosolymam Deus olim constituit, veluti locum peculiarem, in quo coleretur: sic tunc ei visum fuit. Sublatis autem caeremonijs et vmbra legis, posteaquam iusticiae sol effulsit, seruator noster Christus, omnibus in locis voluit adorari. Seruitutem ergo nouam introducis, quando locum tantopere vrges. Atqui cum Germania sananda sit, opus est, vt in ea conuentus fiat. Quid ergo, si Dani, si Gothi, si Britanni tenentur ijsdem morbis? an singulis generale concilium intra fines ipsorum dabitur? non ita res habet: et in cogendis concilijs, non eorum, quibus praescribuntur leges, habetur ratio, sed eorum, qui decreta faciunt et praescribunt. Hi vero sunt episcopi, caeterique [note: Videndum in concilijs vt bene sit patribus.] patres, quorum commoditati maxime consulitur. Multis enim documentis ostendi potest, extra prouincias, vbi natae fuerant haereses, habita saepe fuisse concilia. Quid? valdene sit iniquum, si Germani hoc sibi sumant, vt quo velint ipsi loco, publice conueniatur, et reliquis populis eripiatur eligendi ius atque libertas? Haec eo pertinent, vt illa tam acri protestatione nihil opus fuisse videas: sed nunc ad caetera decurro. Responsum, quod Caesari dedimus, ais esse illegitimum et plenum figmentis, nec vlla ratione vel iure subsistere. Parum quidem ista modeste, et iniuriam facis: et quia rationem nullam adfers, non possum tibi distincte respondere. Veruntamen, suspicor tibi esse molestum, quod postulamus, vt rata sint decreta, vt idonee caueatur venturis ad synodum, vt ijs agendi medus et ordo retineatur, qui iam inde ab Apostolorum aetate ad hoc vsque tempus in Ecclesia permansit, vt denique commeatus sit expeditus. In his autem postulatis nihil est noui, nihil iniqui, et solent ista non tam Pontificum, quam Caesarum legibus caueri. Iam quod ais, fore, vt quicquid deinceps incommodi nascetur, id mihi Caesar attribuat, et simul in hac mea negligentia, curam Ecclesiae suscipiat: [note: Pontifex potest esse imbecillus et negligens.] equidem, quantum per Dei gratiam licebit, non committam, vt in rebus Ecclesiae negligens merito videri possim. Veruntamen, si ita contingat, quae hominum est imbecillitas, non aegre feram, si mea negligentia, Caesaris excitare possit et acuere diligentiam, vt Ecclesiae subueniat, modo tamen intra eos cancellos consistat, quos tu illi circumdas, nimirum, vt iuris formulam et sanctorum patrum leges et orbis consensum in eo sequatur. Quod si faciat, nihil dubito, quin vtriusque functio, licet diuersa et distincta, sit Ecclesiae futura salutaris. Postremo, quod ad illud tuae protestationis caput attinet, vbi migrationem concilij illegitimam esse contendis: quoniam in eo summa controuersiae pendet, cognitionem eius, pro ea potestate qua fungor, mihi vendico, eamque viris amplissimis, Parisio, Burgensi, Polo, Crescentio, cardinalibus, committo: et interea dum illi cognoscunt, ne quis omnium in contrarium aliquid moliatur, edico. Simul patribus, tam ijs, qui Bononiae, quam qui sunt Tridenti, mando, vt si quid hac de re velint in medium adferre, faciant hoc intra mensem. Et ne vlla ex parte videar deesse Germaniae, legatos committere nos recuso, qui eorum populorum infirmitati medeantur, si quidem hoc ipsis atque Caesari non ingratum esse cognouero. Praeterea, si finito iudicio parebit, non recte migratum esse Bononiam, omni ratione curabo, vt Tridenti continuetur synodus: et vt pacis dicam, nihil non faciam, quo tandem Germaniae pristina religio restituatur.

Cardinalis Tridentinus iam ante redierat Augustam, vt diximus. Cum ergo Caesar eius audito sermone, et Mendozae quoque literis acceptis, Romae datis, ad exitum Decembris, concilij spem exiguam esse videret, xiiij. Ianuarij die rem ad ordines defert, et quomodo se res habeat, exponit, seque legato suo Mendozae nuntiasse dicit, vt de concilij translatione Romae contestetur. Id vbi factum erit, se daturum ipsis exemplum, vt exscribant. Et quanquam concilij spes non plane

[note: 1548.] sit abijcienda, tamen, quoniam aliquanto longior mora interponatur, videri sibi necesse cumprimis, vt interim ratio quaepiam inueniatur, quae ad Germaniae pacem conferat. Sibi quidem esse ab ipsis curam huius rei permissam, sed vtile sibi videri, vt ex omni numero pauci quidam deligantur viri boni et docti, qui negotium tractent. Se quoque daturum esse nonnullos, qui simul consulant. Petere igitur, vt huc incumbant, et omni deposito affectu cogitent, quanti et reipublicae et cuiusque priuatim intersit, aliquam fieri conciliationem. Cogitent, ante dissidium hoc, Germaniam fuisse regionem omnium longe florentissimam, et velut exemplar, in quod omnes populi respicerent. Cogitent praeterea, quod tantum ipse laboris atque molestiae sumpserit, vt Tridenti concilium continuetur, id officij causa et singulari charitate in patriam esse factum. Delecti sunt igitur nonnulli, qui rem agerent: sed cum inter hos minime conueniret, Caesari causa tota permittitur. Itaque negotium fuit darum nonnullis, vt et doctrinae et caeremoniarum [note: Authores libri Interim.] et emendationis Ecclesiasticae capita conscriberent. Hi erant Iulius Pflugius, episcopus Numburgicus, Michael Sidonius, Ioannes Islebius Agricola, [note: Islebius Agricola perfuga.] qui ante annos duodeuiginti, Saxonicae doctrinae confessionem vna cum Melanchthone et Brentio defenderat, sicut libro vij. diximus. Hi ergo de dogmatis librum conscribunt, sed admodum arcane, et cûm diu multumque tractassent, et crebro sub incudem reuocassent, Caesari demum exhibent, vt postea dicemus. Elector Brandeburgicus, Ioachimus, qui conciliationi valde studebat, communicato concilio cum Iacobo Sturmio, et datis ad senatum Argentinensem literis, orabat, vti religionis gratia Bucerum ad se mitterent. Nam detrectante concilium [note: Bucerus Argentorato missus.] Pontifice, Caesarem aliam instituisse rationem, et magnam esse spem emendationis. Mittitur itaque Bucerus, qui sub exitum Ianuarij silentio profectus, non procul ab Augusta substitit, donec princeps accerseret.

Quomodo Britanni maximo praelio Scotos deuicerint libro superiori diximus: cum autem de proposito nihil Scoti remitterent, et Galliae regis pollicitationibus [note: Anglorum ad Scotos scriptum.] niterentur, Angliae protector Somersetus, et reliqui consiliarij, scripto valde prolixo, quinta die Februarij, ad pacem illos hortati, Quanquam, aiunt, res ipsa postulabat, vt a vobis, qui et causa et defensione estis inferiores, initium fieret: etsi vestris in finibus et agris longe lateque rerum potimur, committere tamen non possumus, quin vestrae salutis vos commoneamus. Ante praelium anni superioris, ad pacem et amicitiam vos inuitauimus, et quid nostrae voluntatis esset, ostendimus, sed fuit illud scriptum a vestris ducibus et regni praefecto suppressum, neque vobis redditum. Nam hi, modo bene sit ipsis, minime soliciti sunt quid vobis fiat. Itaque si nunc eadem vtentur arte, neque vos de voluntate consilioque [note: Ciuile bellum inter Anglos et Scotos.] nostro doceri patientur, palam hoc scripto profitemur, nihil a nobis esse praetermissum officij. Multa saepe bella gesserunt Anglicum Scotis, et asperrima quidem: neque dubium est, qui legunt historias, vel de rebus gestis audiunt, quin valde mirentur, eiusdem regionis et linguae populos, tam atrociter inter se dissidere, et optatissimum esse ducant, si qua ratione insula tota coalescat, et vno regatur Imperio. Sed eius rei nullam inueniri posse viam expeditiorem, quam per matrimonium, fatentur omnes. Hanc vero viam, Deus, vestri misertus, vobis ostendit: et pulcherrimam occasionem velut in sinum dedit. Rex vester, cum violata fide praelium aduersum fecisset, paulo post e vita decessit, seu moerore, seu quauis alia de causa. Tres huic erant liberi, duo mares atque filia. Et illi quidem, quo minus coagmentatio fieret inter nos, poterant obstare: sed vtrunque sustulit Deus eodem fere die, cum essent infantes, et haeredem vnicam vobis reliquit filiolam, natam paulo ante mortem parentis: nobis vero summae regem expectationis dedit, Eduardum Henrici filium ac haeredem. Quid? an non paratum

[note: 1548.] videtis perpetuae et immortalis inter nos amicitiae vinculum? saepe quidem optata fuit, sed octingentis ab hinc annis nulla sese talis obtulit occasio. Ne illi quidem, qui pacem apud vos impediunt, hoc inficiari possunt. Sed hac ratione velle nos aiunt comparare nobis dominatum, vobis autem seruitutem. Id autem ante annum missis ad vos literis abunde refutauimus, et nunc Deum testificamur regis hanc esse mentem, vt arctissima fiat inter nos necessitudo. Si recusabitis, et nos ad arma rursus excitabitis vestra pertinacia, cedo, in quem communium malorum [note: Reginula Scotiae Angliae regi desponsata.] causa conferetur? Haeredem regni vestri puellam, regi nostro spopondistis, frequentissimo senatu: sunt eius rei rei confecta literarum monumenta, publico regni sigillo confirmata: interuenerunt plurimae grauissimaeque cautiones, et placuit esse dandos obsides, donec ad iustam aetatem ambo peruenissent. Hae vestrae literae sunt in nostris manibus, et testimonium perpetuum dicunt. Hisce rebus omnibus non interfuit modo, sed praefuit etiam Arraniae Comes Hameltonius, regni vestri gubernator. Sed idem, posteaquam cardinalis Andreanus et [note: Scotiae regens foedifragus.] alij quidam ecclesiastici proceres terrorem illi atque metum adferrent, et spem magnam ostenderent, discessit a pactis, fidemque violauit. In hunc sane quicquid interea vobis accidit malorum omnis est deriuanda culpa. Quod tam multae sunt ablatae vobis arces atque castella, quod commisso praelio tot millia desideratis, quod eo vsque sumus in vestrum agrum progressi, huic est imprimis tribuendum. Sed quem finem demum expectatis huius et obstinationis et perfidiae? Victores pacem vobis deferimus: bonam regni vestri partem tenemus, et Angliam vobis communicamus. Id quod victis ignominiae loca solet imponi, vt cum inseruntur populo victori, suae nationis nomen abijciant et amittant, id nos vltro vobis largimur, nec antiquum illud recusamus et vtriusque commune nomen Britannorum recipere. Quid est, per Deum immortalem, quod amplius a nobis praestari possit? Nonne sic iudicabunt omnes, iustam nobis esse causam armorum, vbi tam liberales, tam aequas et honestas conditiones nullum apud vos locum habuisse cognoscent? Patefacimus vobis omneis aditus ad nostram amicitiam, et reginam vestram non regno pellimus, sed Angliae volumus illam cum filia praeficere. Deinde, non cogitamus antiquare vestras leges: nam et Anglia et Gallia, et Caesaris quoque prouinciae diuersis vtuntur legibus. Qui pacem impedire student, eiusmodi vobis terrores adferunt: sed hi suis tantum commodis et cupiditati consulunt, non vestrae saluti. Vos autem oculos et animum ab illis auertite, et reipublicae vestrae statum ipsi perpendite. Puellam habetis, haeredem regni: huic certe nubendum erit aliquando. Nubet igitur aut alicui vestrae gentis, aut externo cuipiam principi. Si domi, nihilo tamen secius integrum nobis ius nostrum manet, [note: Quam miserum reginam extraneo nubere.] et ciuiles turbas ac inuidiam ea res excitabit. Si foris aliquem assumetis, et nos habebitis hostes perpetuos, et alienae nationi miserrimam seruietis seruitutem. Erunt vobis e longinquo petenda auxilia, et quae mittentur copiae, dici non potest, quantum vobis damni dabunt, et quam superbe vobiscum et insolenter agent. Hoc enim erit eis persuasum, ipsorum praesidio atque tutela vestram salutem omnem contineri. Quid? reginam ipsam et principem vobis eripient, et quo volent transportabunt: et si bellum ipsis alicunde moueatur, quod fieri potest, in hoc erunt toti, vt se suaque defendant: vos autem negligent, et nobis in praedam relinquent. Quod si forte non militem, sed duces tantum mittant, hi vobis praescribent et imperabunt: et si quid recte geretur, omnem sunt habituri gloriam: si qua vero clades accipiatur, in vos omnis exundabit tempestas, qui vitam et sanguinem [note: Periculosum esse vti externis auxilijs.] profunditis. Quid etiam periculi sit, externis auxilijs vti, domesticum exemplum docere vos potest. Huius insulae populi, Britanni, quondam euocarunt Saxones in auxilium, et post ab ijsdem sunt pulsi patria, et in montes atque paludes reiecti.

[note: 1548.] Fuerunt aliquando medij inter Anglos atque Scotos, Picti, genus hominum acre [note: Angli a Saxonibus, [correction of the transcriber; in the print ---] Picti a Scotis pulsi.] et bellicosum. Hos, cum aliquandiu Scoti defendissent ab hoste, sic tandem oppresserunt, vt ne nomen quidem hodie supersit. An non idem accidit Gallis, cum Francorum, Graecis, non ita pridem et Pannonijs, hac nostra memoria, cum Turcarum vterentur auxilijs? Nonne Gothi quondam hac ratione Italiam, et Langobardi totam occuparunt Insubriam? Ne vobis adlubeat, si sapitis, experiri militis peregrini fastum et insolentiam, sed infinitam illam malorum turbam nuptijs [note: Prouinciae matrimonijs quaesitae.] et affinitate et honorifica pace componite, et finitimarum gentium morem atque exempla vobis in eo proponite. Carolus quintus Caesar Hispaniam et Burgundiam hac ratione tenet, Britanniam minorem Galliae rex hoc modo sibi comparauit. [note: Duae viae finiendi bella.] Idem aliae quoque gentes faciunt. Nam duae sunt omnino viae, quibus bella finiuntur, per vim scilicet atque victoriam, aut per connubia. Si vim odistis, cur alterum non admittitis, quod vobis offertur, et quod estis aliquando pacti? Non est nobis incompertum, qui vos a sanis consilijs abducant. Hoc nimirum agunt ecclesiastici quidam, et ipse regni gubernator, sed videte, ne qui toties fidem violarunt, libertatem vobis omnem perdant, ne largitionibus corrupti tanquam mercede proditionis, arces vestras et propugnacula tradant externis. Quod cum facient, verbo quidem fieri simulabunt, vt has illi defendant a nobis, sed reuera, vt illorum praesidio tui, frenum ipsi vobis inijciant. Quae sit interim vestra, quae regni futura conditio, quis non videt? O miseram et calamitosam pertinaciam Oceano claudimur vndique, tanquam moenibus atque vallo firmissimo: si modo coniunctio esset inter nos animorum, nihil ad summam foelicitatem deesset, et monarchiam possemus constituere florentissimam. Quod si haec ratio vos nihil mouet, saltem moueat et accepta pridem et iam imminens vobis calamitas, moueat numinis Diuini metus. Nam violatae fidei et pactorum vindex est Deus, et belli cupiditatem omnem detestatur, grauibusque poenis affligit. Reginam vestram nobis pactam expetimus, et quam Deus pro infinita bonitate sua pacis viam nobis ostendit, eam sequimur, et vt vos etiam in ijsdem haereatis vestigijs, petimus: et si nihil impetramus, necessario nobis bellum esse gerendum profitemur, et auspice Deo, cuius verbum atque vocem vos contemnitis, ius nostrum ferro persequemur et igni. Quamobrem qui sunt ex vobis viri boni, quibus patriae calamitas dolet, qui fidem seruandam esse putant, licebit vt ad nos transeant, quicunque demum illi sint: omnem eis fidem et amorem praestabimus. Vt commercia quoque sint inter nos mutua, rex non ita pridem edicto cauit, quo suae erga vos beneuolentiae documentum aliquod extaret. Et si recte collocatum beneficium hoc esse videbit? ampliora statuit in vos conferre, et haec omnia suo nomine vobis nuntiari iussit.

Proxime superiorl libro diximus de Sebastiano Vogelsbergo, qui decem signa peditum ad Galliae regem e Germania duxerat. Is Autumni tempore domum redierat, dimissis copijs. Quod Gallo militasset, grauiter et acerbe Caesar tulit, et occasionem expectans, Lazaro Schuendio, dat negotium eius comprehendendi. [note: Vogelsbergus domi comprehensus.] Venit is Vuisseburgum, vbi domicilium ille habebat, et comprehensum Augustam abducit. Mox habetur quaestio per tormenta, et nonnullis qui iam ante venerant in suspicionem societatis Gallicae, interrogatur. Et quanquam magno quodam robore corporis ac animi per cruciatum nihil dixerat, tamen, quod in societate rebellium fuisse, quod Caesaris edicta violasse, quod insidiosa tractasse consilia diceretur, capitis damnatur, et cum eo centuriones duo, Iacobus Mantellus, Vuolffius Thomas. Itaque productus fuit in forum, Februarij die septimo, cum [note: Vogelsbergi in morie constantia.] ante quatriduum eo venisset. Erant in armis aliquot signa peditum, et ingens hominum circunfusa turba. Cum in supplicij locum editiorem venisset, animo

[note: 1548.] praesenti et intrepido circunspiciens, quoniam ex fenestris et aedibus vndique spectabant omnis ordinis viri magnifici, honorifice illos affatur, et de suo vitae genere loquutus, quomodo Caesari iam antea militarit, exponit: et nullam suae necis causam esse dicit aliam, quam quod ante annum Galliae regi copias adduxerit, cum ille regni diadema de more susciperet. Erat Vogelsbergus egregia forma et statura: cumque adeo nullam daret significationem horroris atque metus, omnium oculos in se conuertit. Post eum capite multati sunt hi, quos diximus, centuriones. Sententiam tulerunt iudices duo, qui Caesaris aulam atque castra sequuntur, Hispanus vnus, Biruiesca, Germanus alter, Nicolaus Zinnerus, ambo iureconsulti. Schuendium ille criminatus fuerat, quasi circunuentus ab eo fuisset. Hi vero scriptum euulgant, et quamobrem in illos vindicatum sit, ostendunt, et Schuendium purgant, et praeter mandata Caesaris nihil egisse dicunt, et falsam esse criminationem profitentur.

[note: Persecutio in Gallia.] Hoc tempore, per Galliam, imprimis vero Lutetiae, propter Lutheranismum rursus excitantur incendia et persecutiones, cum interim in Anglia de Missa Pontificia prorsus abroganda deliberaretur.

Mauricio, Caesar, honorem septemuiratus, et Ioannis Friderici prouinciae maximam partem, iam ante, sicut diximus attribuerat in castris ante Vuirtembergam: sed hoc in conuentu, publica et solenni caeremonia, tanquam in possessionem illum mittit, et in suam Imperijque fidem accipit, quod tum ei promiserat. [note: Caeremonia qua Mauricius Elector est inauguratus.] Fuit hoc Februarij die xxiiij. qui quidem dies est Caesari natalis. Ea vero caeremonia sic habet. In foro tabernaculum erat extructum e materia, patulum, in quod per gradus ascendebatur. Eo Caesar a meridie venit sub horam tertiam, comitatus Electoribus. Post illinc in vicinam domum transit, et vestem solennem induit, tum ipse, tum electores. Inde rursus prodit et in solio considet: idem illi faciunt, suo quisque loco. A tergo, supra Caesarem erant quodam in pegmate collocati tubicines. Ibi primum agmen Mauricij procedit, et incitatis equis tabernaculum petit, vti fieri consueuit. Interim Mauricius cum altero agmine consistit e regione, comitatus turba procerum, et proxime ante ipsum erant tubicines duodecim. Mox prodeunt ex illa caterua Henricus Brunsuicensis, Vuolfgangus, Electoris Palatini frater, Albertus Bauarus: et vbi cursu peruenissent ad locum, descendunt ex equis, et Caesarem adeunt, ac demisse rogant, vt Mauricio publicum Imperij beneficium et insignia principatus conferat. Caesar, cum Electoribus re communicata, per Moguntinum respondet, Placere sibi, modo ille veniat ipse, et idem petat. Eo accepto responso, Mauricius cum toto agmine procurrit. Praeferebantur ei vexilla decem cum totidem insignibus regionum, pro quibus inaugurationem petebat. Vbi conscendisset, in genua subsidet ante Caesarem, et idem rogat. Missus erat ab Augusto fratre Comes Mansfeldius Hoierus, qui flagitaret idem. Itaque Caesar per Moguntinum respondet, Quoniam vterque fidelem operam sibi nauarint, velle se Mauricio eiusque liberis masculis, aut si nulli sint, Augusto fratri eiusque liberis Electoratum Saxoniae et Ioannis Friderici possessiones omneis conferre, nisi quantum illius liberis iam ante sit concessum. Moguntinus deinde, iusiurandum, quo tenentur Electores, recitat, et vbi Mauricius, illo praeeunte, verbis iurasset, Caesar ensem ei tradit, et hac caeremonia velut in possessionem mittit. Ille gratias agit, et omnem fidem obsequentiamque pollicetur. Post illa quae diximus vexilla, cum ea Mauricius accepisset a Caesare, deijciuntur in promiscuam multitudinem, vti fieri solet. Haec omnia poterat Ioannes Fridericus, ex aedibus vbi diuersabatur, spectare: et quidem spectauit, nam erant in eodem foro.

[note: 1548.] Brandeburgicum diuertit. Iam confectus erat ille, quem supra diximus institutum fuisse, de religione liber. Eum, sicut erat scriptus. Bucero tradit Brandeburgicus, et vti subscribat, petit. Ille, cum euoluisset, quod Pontificiam doctrinam [note: Brandeburgicus succenset Bucero.] in eo constitui videret, non se posse probare dicit. Tulit hoc inique Brandeburgicus, et grauiter ei succensuit, et esse scriptum moderatum iudicabat. Sic enim ei persuaserat Islebius. Vrgebat quoque Bucerum Granuellanus per internuntios, [note: Bucerus vndique oppugnatur.] et si probaret, amplissima dona promittebat: cum autem pollicitationibus nihil efficeret, coepit comminari. Sic ille non absque discrimine domum reuertit. Nam per agrum Vuittembergicum erant passim Hispanorum praesidia, sicut ante dictum est.

Aprilis mense, Coloniensis archiepiscopus, nuper factus sacerdos, primam, vti vocant, Missam peragit. Aderant Caesar et Ferdinandus rex et reliqui principes, maximo numero. Post, epulum dat longe magnificentissimum.

[note: Rex Tuneta Augustam venit.] His etiam diebus Augustam venit, rex Tunetae, Muleasses, quem Caesar ante annum decimum tertium regno restituerat, eiecto Barbarossa, sicut Iib. ix. diximus. Hunc filius natu maximus exoculauerat, occupato regno. Profugus igitur et miser ad Caesarem ex Aphrica sese contulit: neque multô post eo venit etiam alter filius.

[note: Capita libri Interim.] Liber ille de religione conscriptus, primô tractat de conditione hominis ante lapsum et post lapsum, de redemptione per Christum, de charitate et bonis operibus, de fiducia remissionis peccatorum, de Ecclesia, de votis, de potestate, de ministris Ecclesiae, de summo Pontifice, de Sacramentis, de sacrificio Missae, de memoria, inuocatione et intercessione Sanctorum, de memoria eorum qui pie mortui sunt, de communione cum sacrificio iungenda, de caeremonijs et vsu Sacramentorum. [note: Opera supererogationis.] Haec autem inter alia docentur: opera illa quae praeter mandatum Dei pie vel honeste suscipiuntur, et quae vulgo dicuntur opera superrogationis esse commendanda: non posse hominem sine dubitatione suae imbecillitatis credere peccata sibi esse remissa: Ecclesiam habere potestatem interpretandi Scripturas, ex ijs eliciendi et explanandi dogmata, potestatem iuris dicendi, de rebus dubijs iudicandi per synodum et condendi leges: vnum esse, qui caeteris omnibus praesit, summum Pontificem, ob praerogatiuam Petro concessam: huic vniuersae Ecclesiae gubernationem esse demandatam a Christo, sic tamen, vt caeteri etiam episcopi partem solicitudinis habeant in sua quisque Ecclesia: confirmatione et chrismate accipi Spiritum sanctum, vt insidijs diaboli carnis atque mundi resistatur, et huius Sacramenti ministrum esse duntaxat episcopum: sacerdoti enumeranda esse peccata, quae veniunt in mentem: satisfactione, quae in poenitentiae fructibus consistit, maxime in ieiunio, eleemosyna, precatione, peccatorum causas excindi, et temporalem poenam vel tolli vel mitigari: vnctionem sacram inde ab Apostolorum aetate nobis esse traditam, vt vel corpori subueniat, vel mentem ipsam aduersus ignita tela diaboli muniat: adhibendam igitur esse tunc, cum vitae finis imminere videtur: matrimonium sine parentum assensu contractum, debere esse ratum: sed liberos tamen pro concione monendos, vt parentes in concilium adhibeant: Christum in vltima coena sacramentum instituisse sui corporis atque sanguinis: primum vt a fidelibus illud sumeretur, veluti cibus animae salutaris: deinde, vt in ipsius [note: Duo Christi sacrificia secundum Interimistas.] mortis memoriam offerretur: nam duo esse omnino sacrificia Christi, vnum, in cruce cruentum, alterum, quo sub specie panis atque vini, corpus et sanguinem suum ipse Patri obtulit, et post Apostolis eorumque successoribus illud in sui memoriam peragendum ad finem vsque seculi, commendauit: illo quidem genus humanum fuisse reconciliatum Patri, sed hoc non cruento, sisti Deo Patri et repraesentari Christum, non vt denuo peccatorum remissionem mereamur, sed vt morte Christi paratam reconciliationem fide nobis applicemus: in hoc sacrificio, quo mortem

[note: 1548.] Christi recolimus, memoriam esse celebrandam Sanctorum, vt ad Deum Patrem pro nobis intercedant, suisque nos meritis adiuuent, complectendos etiam esse mortuos, Deoque commendandos. Postea praecipitur, vt caeremoniae veteres, quae Baptismo solent adhiberi, retineantur omnes, exorcismus, abrenuntiatio, fidei professio, chrisma: item, vt in caeremonijs quae Missae adhibentur, nihil mutetur: in singulis oppidis atque templis quotidie duae Missae ad minimum peragantur, ruri autem et in vicis, vna, praesertim diebus festis: in canone Missae prorsus nihil immutetur, et reliqua omnia seruentur iuxta vetus praescriptum: si quid tamen irrepsit, quod superstitioni causam dare possit, tollatur, vestes, ornamenta, vasa, cruces, altaria, candelae et imagines, veluti monumenta quaedam retineantur: preces ordinariae et pia illa psalmodia minime tollantur, et vbi sublata sunt, restituantur, mortuorum exequiae, de more veteris Ecclesiae, peragantur, Diuorum quoque dies festi, sed et illi, quibus decretae sunt supplicationes, colantur: pridie Paschatis et Pentecostes, aqua Baptismi praeparetur consecratione solenni: luxus frenandi et animi ad officia pietatis excitandi causa, certis diebus ab esu carnium abstineatur, et ieiunetur: postremo, licet optandum sit, plurimos [note: Vxores ministris Ecclesiae relinquit Interim.] inueniri ministros Ecclesiae, qui caste viuant, tamen, quod multi passim vxores habeant, quas nolint repudiare, neque sine graui turba mutari nunc istud possit, expectandum esse concilij decretum. Idem quoque placere de ijs, qui coenam Domini sub vtraque specie percipiunt, sic tamen, ne reprehendant eos, qui diuersum faciant, nam sub vtralibet specie, Christi corpus atque sanguinem contineri [note: Male tornatus liber incudi saepe redditus.] totum. Ad hunc modum promulgatus quidem fuit liber, vt postea dicemus, sed non ita conscriptus initio. Non semel enim, vt antea dictum est, sub incudem reuocatus, et Bucero fuit exhibitus aliquanto purior. Cum ergo diu multumque iactatus esset inter ordines priuatim, Romam quoque mittitur. Nam etsi totus fere Papismus in eo stabilitur, tamen, quod aduersarijs essent concessa nonnulla, [note: Animaduersiones Interim per Pontificem.] Pontificem prius esse consulendum placuit. Is deinde Caesari per cardinalem Sfondratum has animaduersiones aperit, Vt presbyter ordinatus ducat vxorem, et sacrum officium administret, esse inauditum: consuetudinem illam sumendi coenam Domini sub vtraque specie, esse obrogatam, et in his duobus indulgendi facultatem nulli competere, praeterquam Pontifici Romano et concilio religionis antiquae sectatores non esse his dogmatis alligandos. Verum, si qui Lutherani velint ab incoepto desistere, non esse repudiandos. Illud de duabus missis, intelligi debere solum de Lutheranis, psalmodia oportere vbique restitui: diebus festis celebrandam esse cuiusque Ecclesiae patroni memoriam: ijs, qui iam sunt sacerdotes, aut postea fient, abstinendum esse a coniugio: sacrorum bonorum et iurisdictionis oportere fieri promptam restitutionem: constare enim de spolio, nec vtendum in eo forma iuris ordinaria, sed de plano cognoscendum et manu regia conficiendum esse negotium. Hac illata censura, Moguntinus, Treuirensis, Coloniensis, quibus ea communicata fuit, eodem plane modo Caesari respondent, et restitutionem imprimis vrgent, eamque pernecessariam esse docent, si quidem religio Christiana conseruari, et quibus in locis abolita est, recuperari debeat: pace quoque non aliter posse consuli. Prouidendum igitur imprimis, vt templa et monachorum collegia plene restituantur, et quoniam de vi spolioque constet, agendum esse paucis, vt cultus diuinus quamprimum recuperetur. Orare autem, vt in bonam partem haec accipiat, et ecclesiae membra suo patrocinio defendat. [note: Electores sententijs variant.] Reliqui tres Electores, non quidem eius erant sententiae, Palatinus imprimis et Mauricius: verum, vterque causas habebant, cur Caesari non admodum reclamarent. Caeteri principes, qui maxima parte sunt Episcopi, eodem modo sicut Moguntinus atque collegae, respondent: ciuitatum non ita magna fuit habita

[note: 1548.] ratio. Caesar igitur Idibus Maij conuocat omneis ordines, et de sua in Germaniam charitate praefatus, perspicuis, inquit, argumentis et ipsa re manifeste de prehendi, neque pacem constitui neque ius exerceri posse, nisi composita prius controuersia religionis, quae multis nunc annis complures in Imperio simultates, offensiones, odia, discordias atque bella suscitauit. Haec nimirum causa fuit, quamobrem crebris conuentibus et per colloquia saepe medicinam quaesiui: sed interea non modo per Germaniam, sed per alios etiam nominis Christiani populos, ista labes atque contagio peruasit: ita quidem, vt praesentius nullum remedium appareret, quam concilium publicum. Id demum, vobis flagitantibus, vt Tridenti cogeretur effeci, et simul vobis author fui sub initium huius conuentus, vt eius authoritati vos summitteretis, et mihi cura permitteretur excogitandi rationes pias, quibus interea tranquille per Germaniam viueretur. Quae quidem obsequentia fiduciaque vestra et tunc mihi fuit et nunc etiam est pergrata. Cum ergo totus in hanc solicitudinem incumberem, et sententias a vobis exquirerem, non sine magno animi dolore cognoui, discordiam religionis et anteactis malis omnibus dedisse causam, et nisi prouideatur, in posterum esse daturam. Itaque sic iudicabam, non esse rem in eo statu ac perturbatione relinquendam, adusque concilij decretum, sed ad moderationem aliquam oportere deduci, praesertim cum subinde nouae sectae nascerentur. Haec molienti mihi, quidam magni nominis atque loci, cupidi pacis et amantes reipublicae, quae ipsorum esset de religione sententia, scripto comprehensum exhibent, et obseruantiam pollicentur. Equidem, vbi scriptum illud accepti, theologis quibusdam, viris bonis atque doctis, vt secum diligenter expenderent omnia, commisi. Hi deinde referebant, modo recte intelligatur, non illud repugnare catholicae religioni neque doctrinae, legibus et institutis Ecclesiae, duobus tantum exceptis dogmatis, quorum vnum est de coniugio sacerdotum, alterum, de coena Domini: sed et accommodatum esse dicebant ad concordiam Germaniae stabiliendam: id quod mihi sane futurum sit longe optatissimum. Quid enim iucundius accidere possit, quam omneis ordines videre consentientes animis, eandem sequi formam religionis? Quod cum ita sit, ab illis, qui Ecclesiae catholicae leges atque morem adhuc magna cum laude seruarunt, peto vt in eo permaneant, neque dimoueri sese patiantur, nec aliquid immutent. Quod quidem antea mihi se facturos esse receperunt. Ab ijs autem, qui religionem innouarunt, contendo, vt vel ad reliquos ordines transeant, et eandem cum ipsis religionem profiteantur, vel suam doctrinam ad huius libri praescriptum moderentur, et haec omnino vestigia sequantur, nec praeterea quicquam instituant, sed intra hos limites atque fines consistant, neque vel scripto vel concionibus contra quid faciant, et concilij decretum obsequenter expectent. Quod quidem vt primo quoque tempore cogatur, omnem sum daturus operam, nunc quidem etiam in hoc sum totus, vt formula concipiatur emendationis Ecclesiasticae. Cum sic per scribam esset locutus, vti fieri solet, librum recitari iubet. [note: Moguntini astus approbando Interim.] Ibi Moguntinus, qui primum inter electores locum obtinet, non exquisitis ordinum sententijs, consurgit, ac veluti publico nomine, Caesari, pro tanto labore, studio, cura, diligentia, charitate patriae, maximas agit gratias: et quoniam antehac ipsius fidei rem permiserint, ac nunc in eo sit elaboratum, aequum esse dicit, vt gratissimis animis hoc ipsum agnoscant, et decreto pareant. Hanc gratiarum actionem Caesar habuit pro communi assensu et approbatione, nec vllam post excusationem admisit, vt postea dicemus, et librum typis euulgari iubet Latino simul et populari sermone. Quarto post die refert ad ordines, et quanto suo labore quantoque sumptu pax comparata sit Germaniae demonstrat, et quia res ipsa postulet, vt in futurum etiam caueatur, perutile sibi videri dicit atque necessarium, vt magna

[note: 1548.] quaepiam pecuniae vis conferatur, et certis locis in aerario publico conseruetur, vt si quis forte motus intra vel extra Imperij fines aliquando nascetur, paratum sit [note: Ferdinandus pecunias petit ab ordinibus;] praesidium. Paucis deinde diebus interiectis, Ferdinandus rex commemorat, se grauibus de causis, quas et ipsi satis intelligant, et explicare nihil attineat, missa legatione, cum Turca fecisse inducias annorum quinque, et ante annum esse factum initium: et quanquam ille suis mandarit, ne quid contra faciant, tamen petere, vt nihilo secius auxilia iam ante promissa contribuant, vt si forsan ille discedat a pactis, facile resisti possit, Deinde, quoniam ille loca finitima validis praesidijs muniat, sibi quoque nihil hîc esse negligendum. Itaque passim instituisse munitiones locorum, et alere praesidia. Sed propter superiorum annorum sumptus bellicos longe maximos, non se posse tantum onus diu sustinere. Orare igitur, vt in hos vsus pecuniam annuam dependant, donec induciae durabunt. Hoc enim ad ipsorum omnium pertinere quietem atque salutem.

[note: Maximi. consobrinam ducit.] Interea Ferdinandi filius, Maximilianus, Augusta profectus, in Hispaniam contendit, vt natu maiorem Caesaris filiam Mariam, consobrinam suam, in matrimonium ducat. Attributus ei fuit cardinalis Tridentinus, et mensibus aliquot antea praecesserat dux Albanus. Ad exitum Maij mensis, equites Neapolitani, qui per Norgouiam ante fuerant, in agrum Argentorato vicinum veniunt, et fere per trimestre tempus commorantur, et dici vix potest, quam egerint insolenter. Veniebant in vrbem subinde, neque magna suspicione res caruit. Mauricius [note: Brandeb. Interim non admittit.] non multo post editum a Caesare decretum, abit. Ioannes vero Brandeburgicus, electoris Ioachimi frater, Caesarem adit, et Ferdinando rege praesente, petit, vt in eo sibi parcat, et de suis in ipsum officijs quaedam locutus, hac potissimum fiducia se militasse ipsi proximo bello dicit, quod de religione sibi cauisset. Caesar, ordinum Imperij consensum hunc esse, nec ab eo recedi oportere dicebat. Ille contra, non omneis assensisse, neque se bona conscientia decretum hoc laudare posse respondit, et pactum atque promissum vrgebat. Cum nihil Caesar proficeret, iubet eum discedere. Quod ideo factum esse putatur, ne suo vel exemplo vel sermone aliorum animos ille confirmaret. Itaque sub vesperum eodem die domum versus proficiscitur, neque per suam ditionem quicquam immutauit. Frater eius elector, qui semper id operam dedit, vt Caesari placeret, minime restitit: sed neque Palatinus, cum Caesarem alioqui non admodum haberet tunc propitium. Legati ciuitatum hi qui sunt Augustae confessionis, cum vrgerentur, orabant, vt sibi liceret ad suos referre, quo post ex eorum sententia respondeant. Permissum [note: Bipontini principis constantia.] hoc eis fuit. Vuolfgangum Bipontinum principem ex familia Palatina, qui legatos ibi habebat, Caesar iubet ipsum adesse. Cumque venisset, instat, vt ratum habeat decretum. Ille religionem nullam aliam se nouisse dicit, praeter eam in qua sit natus et ad hoc vsque tempus educatus. Itaque, vt sui rationem habeat petit, et se facturum in eo dicit, quantum omnino possit salua conscientia. Caesar tunc quidem illum sic dimittit: sed postea per literas et internuntios acriter vrgebat, [note: Musculus Augusta Bernam concedit.] vt suo loco dicemus. Augustano senatu consultante, Caesar militum stationes per vrbem disponit. Erat ibi primi nominis Ecclesiae minister Vuolfgangus Musculus. Is nutantibus rebus, cum timide Senatum agere videret, neque librum approbare posset, discedit, Bernam Heluetiorum profectus. Halae Sueuorum [note: Brentij labores et pericula.] erat Ioannes Brentius. Hic et ante annum secundum in magno fuerat discrimine, cum Smalcaldicis domum reuersis, Halam Caesar aduentaret, et nunc in multo versabatur maiori. Tunc enim, paulo ante quam Caesar accederet, quod fuit initio Decembris, quidam Hispani satellites, cum in oppidum venissent, ad illius aedes recta contendunt, et intromitti postulant, alioqui minantur atrocia. Recepti, proterue multa faciunt et insolenter. Vxorem igitur atque

[note: 1548.] familliam iubet, cum alibi locus non esset, in ciuitatis domum hospitalem sese recipere, pauloque post ipse sequitur, domi relicto qui victum illis et necessaria subministraret, Postridie vero, quidam ex optimatibus, Hispanus ordinis Ecclesiastici, pulsis illis, domum totam occupat, et ingressus bibliothecam, omnia perquirit. Ibi cum literas aliquot reperisset amicorum, datas ad Bretium et familiariter scripta de communium temporum perturbatione, magnam ei conatur inuidiam conflare, cum eas apud suos diuulgasset. Amicorum igitur secutus ille consilium, intempesta rigidaque nocte diuertit in viciniam, ne sua praesentia ciuibus incommodaret. Vbi vero Caesar Halam venisset, et dementer ageret, neque proprer doctrinae genus ibi celebratum, offensionis vllam daret significationem, Brentius eô demum reuertit, suamque functionem obijt, ad hoc vsque tempus, quando de religione factum decretum Caesar ab omnibus recipi volebat. Iussus [note: Brentij candor et pietas.] enim ille, sicut alij plerique per Germaniam, viri docti, quid eo de libello sentiret, explicare: licet periculum suum intelligeret, tamen, vt Ecclesiae suum praestaret officium a sacris literis illud dissentire pronuntiat, idque scripto demon monstrat. Quod cum in Pontificiorum manus venisset, legatis Halensibus mandat Granuellanus nomine Caesaris, vt quidem aiebat, darent operam, vt Augustam ille pertraheretur vinctus. Admonitus autem ab amicis, in vidnum agrum secedit. Neque multo post Halam venit Hispanorum turma, quorum praefectus ilico Brentij domum inuadit, et diligenter omnia peruestigat, si quid possit auferri [note: Vxor Brentij exulat cum liberis.] praedae: sed supellectilis potissima pars iam erat ab amicis atque propinquis alio translata. Sic igitur ille, cum annos ibi viginti sex docuisset, profligatur. Vxor eius autem, etsi graui detineretur morbo, quo paulo post etiam extincta fuit, exulare iubetur. Itaque misera cum sex liberis vagatur sedibus incenis, et quo serecipiat, vix vllum habet perfugium, Hispanorum formidine concussis omnium et occupatis animis: eumque dolorem et aegrimoniam augebat etiam, quod interea, quae mariti esset fortuna, nesciret, Vbi vero de Brentij calamitate dux Vuittembergicus Vlrichus accepit, quanquam magnis ipse versabatur in periculis, tamen hospitium occultum ei praebuit atque familiae. Porro, Sueuiae ciuitates pleraeque omnes, authoritatem secutae Caesaris, imperata se facturos promittebant. Itaque doctores [note: Doctores pij solum vertunt.] passim multis ex locis migrabant, ne quid sua professione committerent indignum. Andreas Osiander Noribergam ideo reliquit, inque Prussiam sese recepit: Spirae et Vuormaciae singuli tantum erant, qui et ipsi fuga salutem petebant. [note: Sarcerius a Nassouio dimissus.] Gulielmus Comes Nassouius Erasmum Sarcetium idcirco discedere patiebatur. Vuirtembergicus etiam princeps, cuius in agro passim erant Hispanorum praesidia, [note: Vuirtembergici pusillanimitas.] sicut dictum est, cum a Caesare mandatum venisset, librum iam editum pro concione recitari iubet, et ne quis contra faciat, edicit: et si quis in posterum missificare velit, potestatem facit, et suis, ne quem sacrificum prohibeant, mandat, et Ecclesiae ministros, non approbantes decretum, ab se dimittit. In his erat Erardus Schnepffius. Per Granuellanum et Atrebatensem episcopum Caesar Saxoniae ducem captiuum vrgebat, vt decreto pareret, et editi libri doctrinam sequeretur. [note: Saxoniae ducis captiui constantia.] Et quanquam pollicitationibus animum eius tentabant, et spem aliquam libertatis ostendebant, constans ille tamen in sententia permansit, et superiori, inquit, anno, quando conditiones mihi Caesar tulit, haec etiam perscripta fuit, vt et ipsius et concilij de religione decreta futura probarem. Cum autem intelligeret, me nullius periculi terrore vel metu posse induci, vt assentirer, conditionem illam remisit, neque de religione quicquam deinde mecum egit. Quod maximi certe beneficij loco tunc habui, et hoc velut onere grauissimo subleuatus, reliquas omnes conditiones, quibus de mea persona, deque fortunis omnibus pro suo arbitrio Caesar statuebat, eo facilius et aequiori animo tulli, sperans futurum, vt religio mihi mea deinceps

[note: 1548.] permitteretur libera. Nunc autem, quando rursus vrget ac mandat, vt decreto facto subscribam, equidem profiteor me iam inde ab adolescentia sic institutum, ac deinde sacrorum librorum lectione sie esse confirmarum, vt hanc doctrinam plane conuenire cum Prophetarum et Apostolorum scriptis, nec vllius errori conuinci posse iudicem. Hac nimirum de causa et parens meus et ego, nonnullique alii principes eius doctrinae confessionem scripto comprehensam exhibuimus [note: Qui facit contra conscientiam, parat sibi gehennam.] olim, et legitimo permisimus concilio. Cum ergo hac sui verbi cognitione me Deus illustrarit, non mihi licet ab agnita veritate discedere, nisi sempiternum exitium mihi conciliare velim. Itaque si decretum hoc reciperem, quoniam multis in locis, et grauissimis quidem illud a sacra Scriptura dissidet, damnarem, quam sum hucusque professus, lesu Christi doctrinam, et verbis atque sermone probarem, quod uitiosum et impium esse scio. Hoc ipsum vero quid aliud sit, quam pictis atque fucatis verbis ludificare Diuinam maiestatem simul et Caesarem? Qua quidem re quid fieri possit flagitiosius? Nam hoc illud est, de quo Christus tam [note: Peccatum in Spiritum sanctum.] diligenter nos admonet, peccatum in Spiritum sanctum, quod nullo vnquam tempore condonatur. Quod cum ita sit, et quoniam his vinculis est alligata conscientia mea, maiorem in modum, et per misericordiam Dei, quam humano generi per Filij sui immolationem impertiuit, oro et obsecro, ne Caesar hoc meum factum implacate ferat. Quod enim Augustanae confessionis doctrinam retineo, salutis meae causa facio, et rebus omnibus posthabitis, quomodo post hanc aerumnosam vitam, sempiternae vitae letitiaeque particeps fiam cogito. Ad Caesarem etiam a non nullis audito deferri, quasi non religionem, sed gloriolam aliquam, et nescio quid aliud in eo spectem. Obsecro, quid omnium rerum humanarum optatius euenire mihi possit, praesertim mole corporis grauato, quam libertas, [note: Saxonis pietas et sana conscientia.] quam reditus ad vxorem et liberos, quam otium et quies domestica? Testificor autem Deum, et tunc, cum a nobis omnibus factorum rationem ille poscet, testificabor, me nihil aliud spectasse, quam vt vero ipsius cultu, regni caelestis haereditatem consequar. Quod vt Caelar certo credat, sibique de me persuadeat, vehementer oro. Cateris in rebus omnibus prompta semper mea fuit in illum voluntas, et erit in perpetuum, et quam ei dedi fidem, eam vti virum bonum et illustri genere natum decet, praestabo Quod superest, vt offensionem omnem remittat, meque tandem ab hac diuturna captiuitatel beret, obsecro: ne videlicet ego sim [note: Saeuities in ducem Saxoniae captiuum.] primus omnium principum, qui suam aetatem captiuus apud ipsum transegisse dicatur. Cum in eo firmus et immotus persisteret, durius aliquanto tractari coepit, et adempti fuerunt ei libri sacri, et iniunctum, vt diebus vetitis abstineret a carnibus. Ille etiam, quo fuerat vsus ad hoc vsque tempus, permissu Caesaris, Euangelij [note: Lantgrauij literae forte confictae.] doctor, cum praesens immunere sibi periculum videret, mutata veste, clanculum se subducit. Peruulgatae tum fuerant, et ex aula Caesaris emanarunt literae, quas Lantgrauius ad Caesarem scripsisse ferebatur. Iis in literis, vxori se mandasse dicit et consiliarijs, vt conditiones reliquas omnes impleant, vt ijs, qui propter anteactum bellum querimoniam habent, satisfaciant. Deinde librum de religione conscriprum sibi lectum esse dicit: et quanquam in eo sint nonnulla, quae non satis intelligat, et quae sacris literis confirmare non possit, tamen, quod vetustate nitantur et sanctorum Patrum authoritate, non se plus velle sapere quam illos, et ratum habere scriptum illud, et curaturum etiam, vt a suis obseruetur. Posthaec, fidem et operam suam ei defert, siue cum Turca, vel Pontifice Romano, vel quibuscunque regibus, vel Heluetijs bellum gerat, siueper Germaniam ipso velit vti. Sed orare per Christum et omnes diuos, vt offensionem omnem deponat, seque liberum faciat: iam enim captiuum detineri per annum totum et satis duram luisse poenam, et in extremas redactum esse angustias. Porro, maioris

[note: 1548.] cautionis loco daturum sefilios duos obsides, donec ei plene sit satisfactum, et quamcunque rationem ipse praescripserit, ea se paratum esse cauere. Nihil autem his precibus effecit, et subinde custodibus Hispanis alio traductus fuit, Donauerda primum Norlingam, deinde Hailbrunum, post Halam Sueuicam.

[note: Missa per Germ. triumphans, occidit in Anglia.] Dum haec in Germania Caesar molitur, publico decreto Missa per Angliam abrogatur, neque multo post captus fuit Stephanus episcopus Vintoniensis, qui contendebat, decreta quae fierent in hac aetate regis adolescentuli, nullius esse momenti. [note: Episcop. Vintoniensis obstinatus animus.] Iussus fuerat anno superiori continere sese domi, et abstinere a publico. Nuper autem dimissus, cum sententiam mutasse putaretur, concionem habuit ad regem caeterosque proceres, et cum in ea, quid suae mentis esset, explicasset, custodiae mandatur.

[note: Ecclesiastica Caesaris reformatio.] Conscriptam reformationis, vti vocant, formulam, Caesar Iunij die xiiij. recitari iubet ecclesiasticis. In ea continentur haec capita, de ordinatione, de ordinum Ecclesiae officijs, de monasterijs, de scholis, de locis hospitalibus, de dispensatione verbi Dei, de administratione Sacramentorum, de Missae caeremonijs, de caeremonijs ecclesiasticis, de disciplina Cleri et populi, de multitudine beneficiorum, de visitatione, de synodis, de excommunicatione. Haec autem inter alia traduntur, vt qui sacros ordines petunt, diligenter examinentur de fide, de moribus, deque scientia, maxime vero de haeresibus, hoc potisisimum tempore iactatis, et an idem credant, quod Romana, catholica et Apostolica credit Ecclesia: de moribus inquisitio fieri iubetur, iuxta praescriptum Pauli, quod est capite tertio primae Epistolae ad Timotheum: sed illud, quod Paulus inter alia monet, vt Ecclesiae minister sit vnius vxoris maritus, qui domui suae bene praesit, et liberos habeat obsequentes, omittitur: ad episcopatum nemo recipiatur, nisi sit sacerdos, aut primo quoque tempore reliquos gradus recipiat: Episcopi curam habeant suarum ouium, easque doctrina pascant et sacramentis: Ecclesias quoque subinde visitent, dentque operam, vt reliqui minstri suum munus faciant, ne lupi gregem inuadant: monastica vita rursus instituatur, ijs locis, vbi desiit: in scholis nihil doceatur, nisi quod cum Ecclesia catholica congruit: in administrandis Sacramentis et caerei monijs retineatur sermo Latinus, ne vilescant, si populus intelligat: is, qui vulgo [note: Tremenda mysteria Missae.] dicitur canon Missae, maneat integer, et silentio pronuntietur, vt tremendis illis mysterrjs sua conseruetur dignitas: in caeremonijs vsitatis nihil mutetur: sal, aqua, herbae, agnus paschalis, noui fructus: item, templa, calices, altaria, pallae, vestes atque vasa consecrentur per orationem aduersus insidias diaboli et veneficia: caerei quoque inflammentur, et adoleantur suffitus atque thura: supplicationes etiam fiant ad templa diuorum: clerus temperanter et sobrie viuat, scortationem fugiant, concubinas ab se dimittant, aut multentur: magistratus ciuilis opem Episcopis ferat, vt morum et disciplinae fiat emendatio, et vt Ecclesiarum libertas integra conseruetur: synodi diocoesanae reuocentur in vsum, et bis quotannis peragantur, in ijsque de singulorum moribus atque vitijs inquiratur: qui alia ratione sanari [note: Excommunicatio] non possunt, ab Ecclesiae communione pellantur: eorum aditum atque ser monem omnes defugiant, neque prius illi recipiantur in gratiam, quam supplices deprecentur, et emendationem promittant. Hanc formulam, eo, quem diximus, die recitatam, Episcopi cum deliberassent, comprobant, et non multo post, quam domum redierint, synodos velle se conuocare dicunt. In nonnullis autem rebus Pontificem solicitari petunt, vt assentiatur. Fuit et hic liber post euulgatus typis. De [note: Admoti arietes Argent. ad suscipiendum Interim.] ciuitatum legatis antea diximus, quomodo decretum factum suis renuntiarint: cum autem Argentinenses, qui facile erant primi, serius aliquanto responderent, Caesar illos per Granuellanum vrget. Is Iunij die xxviij. legatos, in quib. primum locum habeat Iacobus Sturmius, accersit, et per Henr. Hasium, quo vtebatur interprete,

[note: 1548.] scire ipsos dicit, quemadmodum ordines a Caesare flagitarint, eiusque fidei permiserint, vt rationem aliquam constitueret, quae seruetur adusque concilium. Id illum fecisse, et formulam esse conscriptam a viris doctis atque bonis, quam principes omnes, paucis quibusdam exceptis, et praecipuae ciuitates approbarint. Cum autem ipsi et quidam alij Caesarem orarint, vt suis hoc renuntiare liceret, assensisse illum, atque interea expectasse. Verum, quod nihil adhuc responderint, esse nonnihil ei molestum, ideoque sibi dedisse negotium, vt quae sit ipsorum voluntas, cognoscat. Illi, cum silentij causam exposuissent, epistolam exhibent, de sententia [note: Argentinensium responsio.] senatus inscriptam Caesari, Nihil sibi magis esse in votis, quam vt in omnibus ei gratificari liceat: sed sibi suisque ciuibus ita esse persuasum, quod si decretum hoc omnino recipiant, fore, vt et conscientiam suam ipsi laedant, et Deum grauiter offendant, et suam saluti pessime consulant. Cum autem ipse pro sua prudentia satis intelligat, quam sit istud graue, petere se per Christum, vt in re tam ardua, quae non ad facultates atque bona, sed ad animae salutem et ad vitam sempiternam pertinet, sui rationem habeat, et sicut alijs diuersae partis, ita sibi quoque religionem permittat Augustanae confessionis, adusque concilij decretum, vti saepe constitutum sit in comitijs: neque cogat, vt secus quam sentiunt, ore profiteantur. Se vicissim omni ratione curaturos, ne quid in sua ciuitate turbulenter aut irreligiose siat, neue praua dogmata locum habeant, et ne qua vicinis querimoniae causa detur. Has literas vbi Granuellanus audiuit, Caesarem praeclare semper de ipsorum ciuitate sensisse dicit: et quoniam plerique omnes decretum factum laudent ac ratum habeant, non esse quod putent ipsos exemptum iri. Nam habere se in mandatis, ne quod huius generis responsum admittant. Itaque frustra supplicari. Plane igitur respondeant, quae sit senatus voluntas. Ad haec illi, Quod Caesaris fidei commissa res fuerit, id se caeterosque legatos de rebus policitis, non autem de religione semper accepisse, quod hanc ad concilium esse reiectam putarent, vt ibi partibus auditis fieret cognitio. Sed hoc in libro definita esse omnia prope doctrinae capita controuersa. Quod si nunc illa recipiant, nulla prius habita cognitione, neque suarum partium viris doctis auditis, fore, vt non sint amplius controuersa, neque concilij authoritate indigeant. Quod vero plerique principes ac ordines decretum sactum approbent, non esse mirum: nam ipsorum hoc fieri commodo. Illis enim omnia permitti salua et integra, sibi vero modum praescribi religionis, et mandari vt ab ijs dogmatis, quae semper controuersiam habuerunt, discedant non audiri: cum tamen in comitijs omnibus ad concilium causa tota sit relegata. Nimirum, cogere aliquem vt aduersus conscientiam aliquid faciat, etiamsi versetur in errore, vehementer esse graue, nisi primum sit demonstratus error: existimare se, multos vtrinque viros esse bonos, qui tamen opinione et sententijs inter se dissideant. [note: Ratione et veritate non vi persuadenda religio.] Iis profecto vim nullam adhibendam, sed ratione et veritate et argumentis agendum esse. Cum ergo caeteris in rebus omnibus, extra religionem positis, omnia, sua Caesari deferant, orare, vt et senatus haec postulata commendet. Scire se, quanta sit Caesaris potentia, quantumque periculum in se recipiant, si viribus ille rem experiri velit. Nisi ergo persuasum haberent, hac illius decreti approbatione Deum grauiter offendi, maximam fore dementiam, si non ei morem gerant. Ibi Granuellanus, cum ante dicta repetisset, ipsos, quo tempore Caesari fuerunt reconciliati, promisisse ait obseruantiam eorum, quae pro Imperij salute statueret, Huius autem generis esse decretum hoc, de doctorum hominum consilio factum, et a maiori parte comprobatum. Non ergo posse recusari, quoniam cum Ecclesia consentiat. An sibi tantum arrogent, vt plus videre seputent, quam vniuersam Ecclesiam, vt secessionem a reliquis faciant? Non ipsis licuisse religionem mutate, nisi de communi totius orbis consensu. Quamobrem si nullum habeant aliud mandatum,

[note: 1548.] datum, cognoscant e senatu, velint ne obtemperare, an minus. Quod se tantum de rebus politicis accepisse dicant, cum Caesari causa permitteretur, non referre quomodo ipsi acceperint, sed quomodo maxima pars ordinum. Illi contra, se suique ordinis reliquos legatos prope ab omni deliberatione remotos etexelusos, neque tunc etiam, cum ad Caesarem causa reijceretur, fuisse consultos. Itaque non aliter accepisse, quam dictum sit: sed et principes aliquot sic illud accepisse. Quo tempore cum Caesare pacificarint, non se recepisse obseruantiam, eo quod metuerent, ne ad religionem illud aliquando pertraheretur: hoc ipsius filio notum esse, Episcopo Atrebatensi, qui tunc etiam nomine Caesaris promiserit, fore, vt religionis causa tota concilio legitimo permitteretur. Quod vero decretum hoc, veluti publicum Imperij senatusconsultum recipiendum esse dicat, non se recusare vllum onus Reipublicae, sed praesentem hanc causam ad animae salutem et vitam aeternam pertinere. Deinde decreti molem omnem recumbere in homines pios: nam reliquam turbam, quae religionem contemnat, minime solicitam [note: Nemo ad fidem cogendus.] esse quid statuatur: ad amplectendam vero fidem neminem esse cogendum: de Caesare non se dubitare, quin pacem et concordiam amet. Sed tamen, si haec via retineatur, et homines praeter animi sententiam loqui cogantur atque sentire, valde metuendum esse, ne talis tamque subita mutatio magnos excitet motus. Librum illum esse compositum a viris aliquot doctis, e quibus aliqui veritatis habeant cognitionem. Id enim satis apparere. Sed quosdam alios admiscuisse multa, quae cum sacris literis et Patrum doctrina minime congruant, vt quidem demonstrari pessit, modo dicendi locus detur. Secessionem nullam se fecisse a reliquis, verum in praecipuis dogmatis conuenire sibicum vera Ecclesia. Petere [note: Currente rota urceus exit.] ergo rursus, vt Caesari detur epistola, quo senatui renuntient: nam aliud nihil habere se in mandatis. Tum ille coepit aliquanto loqui stomachosius, et decretum vrgebat, et ad alia quaedam diuertit, et in Grallijs iactari dicebat a magnatibus, fore, vt Argentinenses decretum non admittant. Eum rumorem ad Caesarem esse delatum, neque nullum excitare suspicionem. Exitus erat, vt diceret Caesarem expetere [note: Egregia definitio] clarum et apertum responsum: neminem quidem esse cogendum, vt fidem aliquam profiteatur. Sed id oportere accipi de his, qui non sunt nominis Christiani. Nam eos, qui fidem semel acceptam abnegant, igni posse cogi. Ad ea Legati, Quid Galli spargant, non sibi constare, sed a Senatu nullum adhuc factum decretum, nec aliud actum esse, quam hoc ipsum, de quo nunc agant et solicitent. Cum ergo nolit ad Caesarem ista referfe, non esse quod amplius instent, et relaturos ad Senatum. Igni quidem posse aliquem emedio tolli, sed vt aliter quis credat, cogi non posse: et hic quidem fuit exitus orationis. Cum caeterarum ciuitatum legatis in eandem prope sententiam sigillatim actum antea fuit, et comminationes etiam additae, et designatus dies, intra quem responderent: et iussi manere, donec a suis esset allatum responsum. Argentinensibus vero nihil tale praescriptum fuit. Quod in futuros vsus pecuniam conferri Caesar postulauit, ordines, etsi graue sibi esse dicerent, approbarunt: Ferdinando quoque regi in singulos induciarum annos aureorum millia centena promittunt: sed a Caesare petunt inuicem, vt praesidia deducat, et copias militum huc illuc dispositas, quae pasaim per agros et oppida plurimum damni dent, rebus iam pacatis dimittat, et miseros homines, quorum magnae sint querimoniae, reficiat. Caesar causas ait subesse graues, [note: Caesar praesidia non vult deducere.] cur in hoc tempore militem exauthorare non possit: ad damnum vero datum quia atti net, illud, se quidem conscio, minime fieri. Cum enim illis persoluat, aequum esse, ne cui faciant iniuriam, et hoc suae esse voluntatis. Iam antea quoque delatum aliquid eius generis ad se fuisse, verum inquisitione facta, prope nihil esse compertum, veruntamen nihil se praetermissurum, vt certo cognoscat: nec enim vlli futurum impune, si quid deliquerit.

[note: 1548.] Vt Cameram Caesar hoc tempore pro suo arbitratu constituat, et supplement loco iudices adiungat, ordines ei permittunt, et sumptum ipsi pollicentur. Eius actionis, quam de foedere institutam fuisse diximus, hic fuit exitus, vt Caesaris prouinciae omnes, quas per Germaniam et Belgium habet, sint in tutela et patrocinio Imperij, et contribuant in vsus publicos, ita tamen vt suis vtantur legibus atque iurisdictione: Germania vicissim a Caesaris prouincijs idem auxilium atque defensionem expectet.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XXI.

Authores libri nomine Interim inscripti dona accipiunt a Caesare: multi tamen illum impugnant et ea de causa dux Saxoniae accusatur. Constantienses vrgentur vt cum librum iam euulgatum recipi[?]t. Ciuitati tendantur insidiae, quibus deprehendatur: ac tandem cogitur recipere. Argentinenses ad Caesarem [?]ant literas, quibus delibro Interim agunt: et tandem admittunt. Seditio Burdegalae oritur. Francisci Spirae desperatio narratur: et Vergerij ad Euangelium mirabilis conuersio. Scotiae regina abducitur in Galliam. Magdeburgenses in praedam omnibus obijcit Caesar. Angliae status turbulentus esse incipit. Regni protector capitis damnatus securi percutitur. Argentinenses cum Episcopo contendunt. Vuitt embergici a quibusdam incusantur quasi dissimulanter agant, et per adiaphora impietati Papiscopo viam aperiant. Illis respondet Melanchthon. disputatur in Anglia de coena Domini. Rex Lutetiae excipitur. Verninus capite plectitur. Casar in Magdeburgicos edictis agit. Paulus tertius pontifex moritur, et horrendae quaedam ab eo resgestae narrantur. Conclaue Romanum quod vocant, describitur, et ratio creandi Pontificis. Missa rursus Argentinae inchoatur. Edictum regis Galliae in Lutheranos prodit. Iulius pontifex creatus Innocentium adolescentem, quem in delitijs habuerat, in Cardinalium collegium adoptat.

VLTIMA die Iunij fit comitiorum finis. Libro decimo nono diximus, quemadmodum Caesar omnibus persuaserit, vt concilio se submitterent, idque sua fiducia, qui daturus esset operam, vt legitima sit actio. Nunc ergo fit decretum, Tridenti continuandum esse concilium, seque curaturum Caesar promittit, vt quamprimum [note: Concilij legitimi repetita promissio.] ibi redintegretur. Quod cum factum erit, vt omnes, ecclesiastici praesertim, et confessionis Augustanae socij, publica fide, quam sit ei praestiturus, eo veniant. Futurum enim, vt pie et Christiane, iuxta sacras literas et Patrum doctrinam, res agatur omnis et definiatur depositis affectibus: et vtipsi, quantum satis est, audiantur. Post, alia recitantur decreta, sicut fieri solet, imprimis illud dereligione, grauibusque verbis mandatur, vt omnes obtemperent, sicut Idibus Maij pronunciatum fuisse diximus. [note: Islebius donatus a Caesare.] Authores libri treis antea nominauimus, ex ijs Ioannes Islebius, liberale donum a Caesare simul et Ferdinando regetulit, ob nauatam operam. Michael vero Sidonius episcopatum Merseburgensem in Saxonia deinde est consequutus. Hinc iocus illorum, qui chrisma dicebantab eis et oleum pontificium inter alia desendi, veluti rem sacram, et saluti necessariam, vt ipsi nimirum discederent vnctiores. Non multo post, ad principes absentes, eos imprimis, vbi maxime opus esse

[note: 1548.] videbatur, dat literas Caesar, et mandat vt huic decreto statim obtemperent. et decimo quinto die Iulij seribit ad Argentinensem episcopum Erasmum, det operam, vt illud, quod labore suo maximo perfectum sit, in executionem veniat, et si destituatur hominibus idoneis, aliunde sumat.

[note: Edictum Venetorum.] Facti decreti fama longe lateque mox disseminata fuit, et Veneti quidem decimo nono die Iunij edicto cauent, vt qui libros habent, in quibus aliquid sit perscriptum contra fidem catholicam, intra diem octauum perferant ad certos homines: nam postea, fore, vt inquiratur, et in eos, qui meriti sint, vindicetur: delatoribus vero silentium et donum pollicentur. Habet perpetuos ibilegatos Pontifex, [note: Venetorum in negotio religionis prudentia.] vt in regum aulis etiam. Hi multorum oculis et auribus vident et audiunt et saepe sunt authores, vt eiusmodi decreta fiant. Sed tamen hac vtitur cautione senatus Venetus, vt Episcopis aut inquisitoribus Pontificijs minime permittat iudicium, sed adhibeat semper locorum praefectos et iureconsultos, qui testimonia cognoscant, et prouideant, ne quid improbe vel auare committatur in suae ditionis homines. Legem hanc tulerunt anno millesimo quingentesimo vigesimo primo, cum in agro Brixiano quaesitores illi valde saeuirent in miseros homines, quasi veneficos, et cum Satana commercium habentes. Nunc autem, postquam longe lateque radices egit Lutheri doctrina, valet eadem lex, vtcunque Pontifices fremant, eamque velint abrogari.

[note: Proscripti a Caesare.] Hoc fere tempore Galliae rex copias auxiliares in Scotiam mittit aduersum Anglos, et in his Germanos, ductore Ringrauio. Caesar vero Comitem Bichlingum Hubertum et Sebastianum Schertelinum ijsdem tabulis proscribit, neque multo post, Ringrauium, Hedeccum, Recrodum, Risebergium, et simul exteros [note: Nauarrae filia nubit Vendomensi.] omneis principes orat, netutelam illorum suscipiant: sed in eo sibigratificentur, et cum res ita fieret, idem ab se iubet expectari. Nauarrae regis filiam. Ioannam, quae Cliuensi fuerat ante annum septimum desponsa et tradita, sicuti diximus, in matrimonium ducit Vendomensis, regiae familiae princeps. Eleonora. Caesaris germana soror, vidua, relictis Gallijs, in Belgium sese confert, Guisij principis filius, Aumalius, cum Caesaris e sorore neptem, Lotharingiae dominam, multum ambijsset, vxorem ducit, Herculis Ferrariae ducis filiam. Belli Germanici historiam, [note: Ludouicus Auila de bello Germ.] quod Caesar gessit, in lucem ad hoc tempus emisit Ludouicus Auila, Hispanus, lingua populari conscriptam. Quo loco de Marchionis Alberti captiuitate, loquitur, illecebris muliebribus detentum fuisse dicit, quo minus benerem egerit ad Rochliciam. Idem liber post exijt Italice, Latine, Gallice conscriptus. Quanquam [note: Impugnatores Interim.] Caesar acerrimis verbis edixerat, ne quis editum de religione librum vllo modo impugnaret, varia tamen exierunt scripta, quae totam eius doctrinam damnabant, et homines, vt ab eo, tanquam a praesentissima peste sibi cauerent, admonebant. In his erat Caspar Aquila, Salueldensis Ecclesiae minister in Turingia. Scribendi causam huic dederat Islebius, qui domum rediens Augusta, de libro valde gloriatus erat in itinere, et aureum nunc instare seculum, et Aquilam quoque dixerat assentiri. Hoc vbi resciuit iste, vehementissime respondet, et mendacij [note: Abrincensis contra Interim.] eum insimulat, et falsis dogmatis refertum esse librum affirmat. In Gallijs autem Robertus Abrincensis episcopus contra scripsit, verum diuersa ratione, et librum imprimis reijcit, quod sacerdotibus coniugium, et coenam Domint totam vulgo permittat, et per occasionem atrocissim is verbis in Bucerum debacchatur, ob alteram ductam vxorem. Romae etiam ordinis Dominicani generalis, vti vocant, Romaeus, in eandem sententiam contra scripsit. In reprehensionem itaque libellus incurrit vtrobique.

Legatum Caesar ad Noribergenses et quosdam alios miserat, qui decretum factum eis persuaderet. Cum is in ea profectione, venisset ad Saxoniae ducis captiui

[note: 1548.] filios, idem egit: sed illi constanter negabant: ad Caesarem ergo reuersus, rem omnem [note: Filiorum captiui ducis constans pietas.] exponit. Itaque captiuum principem Caesar denuo solicitat, deque filijs ipsius queritur, quod et decretum nuper factum repudient, et illud oppugnari tum scriptistum concionibus permittant. Petit igitur agat cum illis, vt de vtroque sibi satisfaciant. Ad haec ille. Quamobrem editi libri doctrinam ipse non probet, nuper se demonstrasse Granuellano et Atrebatensi, Quod cum ita sit, non se posse filijs esse authorem, vt quod ipse pacata conscientia facere nequeat, hoc illi faciant. Orare se plurimum, vt boni consulat, et se suosque liberos tueatur. Haec illius [note: Dux captiuus omnibus amabilis.] constantia, et in rebus aduersis animi fortitudo singularis, magnum ei conciliauit amorem passim apud omneis.

Quemadmodum in Saxonia Bremenses et Magdeburgici, sic in Germania superiori, soli Constantienses, Heluetijs vicini, nondum erant reconciliati Caesari: sed publica tandem accepta fide, legatos Augustam mittunt, pacificandi causa. Caesar leges fert admodum duras, et in his etiam, vt librum euulgatum recipiant, ex eoque religionem constituant, Legati conditiones sibi mitigari petunt: sed [note: Constantiensium ad Caesarem literae.] id frustra fuit, et intra certum diem iubentur respondere Senatus, eo cognito, Iulij die decimo tertio datis literis admodum demissis, orant ne quid contra contra conscientiam et animae salutem facere cogantur. Videre se periculum suum, et in maximis angustijs versari. Nisi enim pareant, omneis suas fortunas atque vitam in discrimen vocari. Quod si morem gerant, Dei vindictam atque iudicium sibi subeundum esse. Parcat igitur, nec in calamttosos atque desertos grauius aliquid statuat, praesertim, cum ipsi non magis quam alij deliquerint, et Imperij ac domus Austriacae causa, maximas olim sint perpessi calamitates, et ne nunc quidem vllum onus, quod ab ipsis praestari possit atque debeat, recusent. Aclicet pertenue sit ipsorum aerarium et facultates exiguae, tamen in multam esse daturos aureorum millia octo, et tormenta magna quatuor. Sed petere, vt religionem, in qua nunc annos viginti permanserint, sibi permittat ad decretum vsque legitimi concilij, neque grauiora ciuitati, quam ferre possit, imponat. Ipsorum Episcopus Ioannes Vesalius, qui et archiepiscopi Londensis nomen obtinebat, vt libro duodecimo dictum est, grauiter eis fuerat comminatus August, post euulgatum a Caesare librum: sed paucis a diebus, eodem morbo, quem illis erat imprecatus, interijt, apoplexia nimirum Quod Austriacae domus causa multum accepisse detrimenti [note: Bellum Maximiliani in Heluetios.] sese dicunt, sic habet. Caesar Maximilianus, auxilio Sueuici foederis, de quo diximus libro quarto, bellum gessit cum Heluetijs Itaque Constatienses, qui tum eius erant foederis plane finitimi, multis fuerunt affecti damnis. Opem ferebant Heluetijs Rhoeti, Seduni, Veragri, nuperipsorum facti socij: sed et Galliae rex Ludouicus xij. Intercesaione demum Ludouici Sfortiae, Mediolani ducis composita res fuit, sub annum salutis millesimum quingentesimum. Sfortiae sororem Mariam Blancam, Maximilianus habebat in matrimonio.

[note: Caesar quos vult in senatum Augu. elegit.] Augusti mensis die tertio, Caesar, consules et omnem senatum Augustanum, et e praecipuis ciuibus nonnullos ad se vocat, et per Seldum iureconsultum de sua suorumque maiorum erga ipsos voluntate atque studio multa locutus, turbulenter et seditiose plurimis nuncannis administratam ipsorum rempublicam, eiusque rei causam esse dicit, quod in Senatum allecti fuerint de media plebe homines imperiti et opifices, nullam ad rem minus quam ad gubernationem idonei. Se vero qui ciuitati bene consultum velit, vt huic malo medicina fiat, exauthorare ipsos omneis, non quidem ignominiae, sed communis vtilitatis causa. De scripto postea recitari iubet eorum nomina, quos in Senatum allegebat, in his erant Vueseri, Relingeri, Bumgartneri, Fuggeri, Peutingeri. Eos deinde iureiurando deuincit, et suam cuique functionem atque munus distribuit, grauiterque monet,

[note: 1548.] vt rempublicam ament, et decreto religionis pareant: et obsequentiam ipsi praestent. [note: Abrogatae tribus.] Tribus etiam simul abrogat, et capite sancit, nequa ciuium deinceps conuenticula fiant atque societates: et literas omneis, quibus tribuum iura continenturatque priuilegia nouo Senatui mox adhiberi, et hanc reipublicae formam, voce praeconis publice pronuntiari iubet, et ne quis eam impugnet, vitae periculo denuntiat. Senatus gratias agit, et officium omne pollicetur. Interea dum ista fiunt, clausae erant omnes portae, et militum dispositae stationes.

Lis erat multis ab hinc annis, Lantgrauio et Gulielmo Comiti Nassouio, de ditione Chattorum. Eam nunc demum Caesar his ipsis diebus decidit, aduersus Lantgrauium lata sententia. Legatis Constantiensium Caesar huius menlis die quinca primum respondet per Atrebatensem episcopum, et infecta re dimittit, et quia de pace non magnopere solicitos esse videat, rationem aliquam initurum [note: Hispani clam petunt Constantiam.] se dicit. Eodem die, Hispani, quos in oram illam commigrasse diximus, ad tria millia peditum. Constantiam petunt, et Vberlinga de nocte profecti, pars per syluam iter faciunt, vt prima luce, quo tempore concionem in templis haberi sciebant, vrbem inuaderent, pars in sylua remansit, occasionem expectans. Accidit autem, vt tres quidam excubitores, oppidani, cum in vicina sylua fremitum exaudissent progressi longius speculandi causa, in ipsorum manus venirent. Hos illi comprehendunt, et necem minati, si quod signum darent vna secum abducunt, Deinde quodam in fundo prope lacum, magno silentio sese componunt. Sed non fuit occultum, et excubitores, qui tunc erant in suburbio trans Rhenum, praefecto suo renuntiant, aliquid esse insidiarum. Is e vestigio refeit ad consulem. Fuit hoc post mediam noctem hora secunda, Consul ilico Senatum conuocat. Et ad arma conclamat, tametsi nemo, quid esset rei, compertum haberet. Albescente vero die, paulatim sese produnt Hispani, pauci tamen, vt de numero excubitorum cognoscerent. Ibi denuo praefectus vigilum consuli nuntiat, vt mature prouideat: nam subesse periculum. Itaque re deliberata, sub horam quartam emittuntur ex vrbe circiter ducenti ciues in suburbium. Hi, postquam egressi nihil fere deprehenderent, aliquanto remissius agunt. Sed ecce cum iam luceret, Hispani, parietem constructum ex materia, qui mediam fossam diuidebat, machinis prosternunt, et per fossam tunc prope siccam, in oppidanos excubitores confertim [note: Constantiae expugnatio.] irruunt. Mox etiam illi, quos in sylua remansisse diximus, accurrunt, et vi magna portam vnam refringunt. Sed fortiisime ciues dimicabant, et tormentis rem agunt, interfecto duce, Alfonso Viue, statim in primo congressu. Cum vero, tantae multitudinis impetum vix aegre sustinerent, paulatim retrocedunt, et in ponte Rheni diu multumque confligunt, et vix tandem in vrbem recepti, cum hostes portam valide concuterent, tormentis maioribus eos petunt ex moenibus atque portis, et multos interficiunt. Hos illi statim ex ponte in Rhenum praecipitant, et cum frustra sese moliri conspicerent, fuga suburbium petunt, et pontem extremum incendunt, ne quam oppidani facerent eruptionem. Deinde, cum libidinose multa fecissent, cadauera sociorum accumulant, et vna cum suburbio exurunt, vt ne de numero caesorum constaret. Ex oppidanis desiderati sunt ad centum. Cum hostile signum daretur Constantiae, sicuti fieri solet, Heluetij vicini sumptis armis accurrebant: sed praefectus regionis, qui tum erat Lucernensis, maxima denuntiata poena reuocabat eos, nimirum odio religionis.

De legatis Argentinensibus ante diximus, quid egerint cum Granuellano: finitis comitijs domum, reuersi, rem omnem ad Senatum referunt. A deliberatione, [note: Caesar Gallica lingua magis afficitur.] senatus, datis literis ad Caesarem, Gallice seriptis, quoniam ea lingua magis afficitur, Legati inquiunt, nostri, nuper e comitijs ad nos reuersi, quid actum sit, exposuerunt, et iam antea librum de religione conscriptum ad nos miserant. Cupiebant illi quidem, prius quam Augusta discederent, per epistolam tibisupplicare

[note: 1548.] potentissime Caesar: sed eam Granuellanus non recepit. Hac igstur de causa [note: Argent. ad Caesarem literae.] nunc ad te scribimus. Et primo quidem, nihil omnium rerum magis optamus, quam tibi per omnia gratificari: sed ad decretum religionis quod attinet, ita res habet. Conuocatis et adhibitis nostrae ciuitatis theologis, totum diligenter expendimus, et quanquam in eo sunt, quae non omnino dissident a sacris literis, tamen quoniam ita conscripta sunt, vt in plerisque sit opus explicatione maiori, perdifficile nobis est atque graue, sic illa recipere. Nam persuauissimum nobis est, doctrinam nostram atque caeremonias congruere cum verbo Dei neque posse a nobis, nisi cum offensione Dei, et vulnere conscientiae, vel deseri, vel immutari prius, quam facta sit cognitio, et nostri etiam homines auditi. Haec enim consuetudo semper fuit inde a prima aetate Ecclesiae; vt legitimis conuentibus dubia et contouersia definirentur. Haec quoque ratio semper omnium optima visa fuit in Imperij comitijs, vt pio concilio res tota permitteretur. Itaque per omnia sacra, perque sanguinem Christi rogamus, pro nobis effusum, vt in eo valeant Imperij decreta, nobisque religionem hanc tueri liceat, donec legitimi concilij authoritas interuenerit. Etenim neque melior, nec ad constituendam pacem vtilior inueniri via possit, neque sane diuturnior. Sin autem postulatum hoc nostrum reijcis, et a nobis obsequentiam requiris, etiam atque etiam rogamus, vt nostri theologi primum audiantur, quod emonstrent, quibus in locis decretum illud existimemus pugnare cum sacra Scriptura. Quod si fiat, omnino fore speramus, vt et nostrae causae intelligas aequitatem, et decretum etiam illud mitiges. Maligne profecto vel obstinate nihil faeimus, verum salutis nostrae ratio et metus Diuini numinis impellit, vt ad hunc modum deprecemui. Nam in caeteris rebus omnibus ita nos comparabimus, vt quanti sit apud nos tui nominis maiestas atque splendor videre possis. Cum his literis alijsque mandatis ad Caesarem missus fuit Ludouieus Grempius iureconsultus. Caesar autem eodem modo quo caeteris respondet, nec aliud decerni posse, neque iam esse quaestionis tempus, et fore dicit, vt in concilio quantum satis est, audiantur. Itaque mandat, vt intra mensem aperte, quid sit ipsorum voluntatis exponant. Postquam illa via, quam diximus, non [note: Constantienses proscripti.] successit, Caesar diuulgatis literis Constantienses proscribit. Ibi coeptum est agi tumultuosius in vrbe. Nam et recentis periculi memoria, et futurae calamitatis expectatio vehementer eos angebant, praesertim cum nihil humani praesidij vel opis appareret. Erant in numero ciuium nonnulli, qui vocibus odiosis haec omnia exagitabant. Senatus igitur horum imporrunitate coactus, principes aliquot et Heluetios quoque per literas orat, vt ad Caesarem intercedant. Heluetij statim agunt conuentus, et assentiuntur. Sed qui sunt Pontificiae religionis, ea lege promittunt, si quidem illi decretum Imperij de religione nuper factum recipiant, et clerum in vrbem rursus admittant. Cum ergo ciues vrgerent, senatus decretum illud promulgat. Suffragijs deinde res agitur, et vicit eorum sententia, qui recipiendum esse dicebant. Nam de suis omnino fortunis actum esse clamabant, si quidem in eo rerum statu sit ipsis permanendum diutius. Ingentem ac prope inexhaustam esse Caesaris potentiam, cui minime resistere ipsi possint. Eo facto plebiscito, senatus, quid actum sit, Heluetijs renuntiat. Hi missa legatione, de Caesaris animo perquirunt, ferrene possit intercessionem: simul orant. vt clementer eos tractet. Caesar autem sic illis respondet, vt facile viderent, non ei gratum fore. Nam, quod in proscriptorum gratiam aliquid facere velint, valde sibi mirum esse dicebat. Itaque multi, qui religionis immutationem [note: Ambrosius Blaurerus solum vertit.] non probabant, alio sese conferunt. in his erat Ambrosius Blaurerus, Ecclesiae praecipuus ibi minister. Lindauienses, qui sunt contra Constantiam, ad alteram partem sacus, mascule quidem antea Caesari responderant: nunc autem vicino territi exemplo, decretum et ipsi recipiunt.

[note: 1548.] Cum Augusta domum reuersus, legatus Argentinensis, mandatum Caesaris renuntiaret, cogitur magnus, vti vocant, reipublicae senatus. Quod non nisi rebus difficillimis et maximi momenti fieri consueuit. Hi sunt trecenti, e singulis [note: Argentinenses consultant de Interim.] tribubus, viginti numero, delecti quidem. Suffragijs exquisitis, plerique decretum minime recipiendum, et fortiter agendum esse ducebant: interiectis aliquot diebus, rursus deliberatur. Ibi remissiores aliquanto sententiae dictae fuerunt, et delectis aliquot e senatu permissum, vt in commune consulant. Erant non procul ab vrbe, sicut ante diximus, equites Neapolitani: et cum Caesar illo ipso tempore Augusta discederet, omnino putabatur venturus Argentoratum, et terrorem multis adferebat, quod Constantiae nuper euenerat. Itaque ex nobilitate complures, et mercatores, et alij nonnulli, quod suis fortunis metuerent, neque Caesarem vellent offendere, cum ius ciuitatis in senatu renuntiassent, alio migrant, non sine tacita multorum reprehensione. Caesar Augusta profectus, relicto ibi praesidio, [note: Vlmae senatus mutatus.] reipublicae et mutatae causa religionis, cum reliquis copijs Vlmam petit. Eo cum venisset, senatum abrogat, et nouum instituit, et Ecclesiae ministros, in quibus erat Martinus Frechtus, eo quod religionis decretum repudiarent, custodiae [note: Frechtus in vincula coniectus.] mandari iubet. Senatus, per omnia Caesari deuotus, decretum recipit. Durante comitio, rogatu Granuellani, petierant a Frechto, vt Augustam profectus, negotium religionis adiuuaret, et ad Pflugium aut Sidonium aut Islebium diuerteret. Ille, quod et suspectam rem haberet, et quod e reliquis ciuitatibus nemo [note: Vlmensium ministrorum constantia.] sui ordinis ibi esset, recusat. Iussus deinde, quid de facto decreto sentiat, et quousque probet, scripto complectitur. Vbi vero Caesar Vlmam venit, senatus illum ac caeteros Ecclesiae ministros euocat, et per homines delectos eorum sententiam exquirit. Respondent vt antea, et quid in decreto probent, quid improbent, ostendunt. Rogati cum Augustani doctores illud receperint per iusiurandum, ac nihilo secius Euangelium doceant, cur non idem ipsi faciant, non sibi constare dicunt, quid illi fecerint, neque suum esse, alieni facti rationem reddere. Se quidem initio, cum ad Ecclesiae ministerium adhiberentur, fide ipsis data promisisse, doctrinam Euangelij pure ac incorrupte annuntiare, sine traditionibus hominum, si nunc senatus eam rationem non probet, petere, vt iusiurandum sibi remittat. Iussi domum abire, post meridiem reuocantur. Ibi delecti quidam senatus, Captiuos, inquiunt, hodie vos Caesar sistit, ad eiusque iam traducemini palatium: Deus vos spiritu suo gubernet. Illi, quoniam ita sit visum Deo, non se recusare dicunt vllum periculum, et ipsis inuicem bene precantur. Sic egressi, statim per apparitores ad praetorium deducuntur, fore putantes, vt sisterentur Caesari. Post multam expectationem, confluente iam illuc multitudine, traducuntur in Georgij Bessereri domum, viri Consularis, in qua Granuellanus et Atrebatensis diuersabantur. Tandem intromissi, post multam disceptationem, cum Granuellanus vrgeret, vti Caesaris edicto parerent: illi vero, quam obrem non possent, explicarent: acerbis fuerunt accepti conuicijs. Deinde reliquis egredi iussis, et paululum diuertere, Frechtum humanioribus verbis pertentant. Et quum is in sententia persisteret, reliquos [note: Duo ministri desciscunt.] etiam singillatim appellant. Ex ijs quatuor fuere constantes, duo desciuerunt. Granuellano et Atrebatensi aderant Hasius, et Seldius. Mox impediti catenis, in [note: Ministri pij catenis vinctis.] carcerem publicum ducuntur, Hispanorum et Germanorum praesidio, quibus praeerat Ioannes Comes Nassouius: cumque domum Frechti praeterirent, frater eius Georgius forte prospicit e fenestra: et appellatus ab eo, vt vxorem et familiam curaret, salutem ei socijsque precatur, ac simul bono animo esse iubet. Ob hanc vocem et ipse ducitur in carcerem. Fuit hoc Augusti die xvi. detenti per quatriduum in vrbe, quinto die cum Caesar illinc abiret reuincti catenis, vti diximus, et impositi currui, deuehuntur Kirchenum, stipati circiter ducentis Hispanis.

[note: 1548.] Ibi cum ad dies octo fuissent in potestate Germanorum ducis Altestegij, dati sunt in custodiam, Hispanorum centurioni Madronio. Vlma Spiram Caesar venit, ad exitum Augusti mensis. Ibi cum esset, venit Argentoratum ab eo, qui xij. illa tormenta, quae dare promiserant anno superiori, abduceret. Pridie Calendas Septembris, Pontifex, rogatu Caesaris, treis episcopos in Germaniam amandat, Fanensem, Veronensem, Ferentinum: horum quae fuerint mandata, suo loco dicemus. Caesar non diu Spirae commoratus, cum Moguntiam venisset, secundo [note: Saxo et Lantgrauius captiui abducti.] flumine Rheno descendit in inferiorem Germaniam, et Saxonem atque Lantgrauium, qui Hala Sueuorum nuper abductus erat, cum eius vxor denuo esset deprecata, captiuos abducit, diuersis nauibus impositos. Est ad Rhenum Lantgrauij quoddam oppidum, Sanguerum, et arx superim posita monti praerupto. Cum huc Caesar venisset, impeditus nocte, substitit in anchoris, et excubitoribus tantum expositis, in nauibus commorari iubet omneis. Senatus Argentinensis erat iussus, vti paulo supra diximus, intra mensem respondere. Cum ergo Spiram Caesar venisset, legati mittuntur ad eum, altera die Septembris, Iacobus Sturmius, Matthaeus Gigerus, Ludouicus Grempius. Hi, cum Spirae non reperirent, Moguntiam vsque sequuntur. Cumque de sua praesentia Caesari nuntiassent, abessent vero consiliarij Germani, quorum opera Caesar vti consueuit, Coloniam Agrippinam vsque sequi iubentur. Interim episcopus Argentinensis, ad clerum in vrbe commorantem datis literis, quarta die Septembris, postulat, vt Imperij decreto pareant, et ad praescriptam formulam rem instituant: simul mittit literas ea de re Caesaris, quas decima die Iulij scriptas fuisse diximus: adhaec, senatui quoque scribit, ne illis impedimentum inferant. Legati Argentinenses, vbi Coloniam venerunt, octaua die Septembris, alteram epistolam Gallice conscriptam, [note: Argentinens. ad Caesarem epistola.] Caesari, nomine senatus tradunt, in hanc sententiam. Licet quo tempore tibi reconciliati fuimus, inuictissime Caesar, non promisimus obseruantiam eorum quae decernerentur: etsi non sumus vnquam assensi, vt ad eum modum de causa religionis ageretur, tamen, quantum omnino fieri potest, parati sumus tibi gratificari non solum in ciuilibus, verumetiam in rebus sacris. Intelligimus quidem satis, te caeterosque principes nolle nostras actiones considerare, et aequum esse, vt nos tua vestigia obseruemus. Veruntamen oramus inuicem, vt cogites, quoniam sui facti rationem oportet vnumquemque Deo reddere, merito nos de salute nostra solicitos esse, et prouidere, ne quid contra conscientiam a nobis fiat. Quae causa fuit etiam, quod in spem venimus, fore, vt nostris theologis auditis, [note: Argentinens. Interim admittunt.] decretum mitigares. Quia vero nos ad concilium reijcis, et fore dicis, vt ibi res iuxta sacras literas tractetur, conditionem accipimus: et ne videamur esse contentiosi vel obstinati, quo minus nostrae ciuitatis Episcopus, formulam illam tuam, certis in templis apud nos, per sui ordinis homines instituat, non recusamus. De templis cum eo transigemus, nec vllum inferemus impedimentum, neque ciues ab illis arcebimus, et cuique liberum erit, quam volet, et quam rectam esse putabit, religionem sectari. Sed ea lege tamen, vt nobis inuicem habere liceat aliquot templa, in quibus verbum Dei pure doceatur, et administrentur Sacramenta, sicut decet, et lingua populari. Curabimus etiam, vt populus in disciplina contineatur, et ne quid praeter decorum fiat: deinde dies festos, et quod reliquum est de ieiunijs et interdicto esu carnium, obseruari mandabimus, neque patiemur, vt pro concione vel alijs in locis aliquid fiat, quod offensioni causam praebere possit. Et quoniam haec doctrina multis nunc annis ita radices egit in animis hominum, vt nisi cum vulnere conscientiae, tam subito tolli non possit: deinde, quoniam hac ratione, quam ostendimus, decretum tuum, Caesar, locum apud nos habebit: oramus, quam possumus vehementer, vt nostris precibus acquiescas, et adusque concilij tempus religionem hanc nobis permittas. Hoc et Deo gratissimum erit

[note: 1548.] officium, et ad ciuitatis nostrae totiusque prouinciae pacem inprimis pertinebit. Hanc epistolam vbi Caesar audiuit, et simul ea quae Iacobus Sturmius, pro sua facundia copiosius explicabat: per Seldium de sua in Germaniam voluntate multa loquutus, sic tandem eos dimittit post multam actionem, vt cum episcopo transigant, ea lege tamen, vt si non conueniat, penes ipsum sit arbitrium.

Cum in Belgium Caesar venisset, Saxonem quidem secum esse voluit, Lantgrauium vero misit Audenardum, Flandriae oppidum. Ad Brabantiae fines, copias [note: Camerae reformatio.] omneis, quas Augusta secum adduxerat, dimittit. De Camerae iudicio supra diximus, quemadmodum Caesari permiserint ordines, vt illud constitueret: ad Calendas igitur Octobres, vt decretum ante fuit, inchoatur, et aduocati treis, ob suspicionem Lutheranismi remouentur, caeteris autem omnibus inter alias leges praescribitur, vt Ecclesiae catholicae dogmatis insistant, aut loco submoueantur. Ibi Smalcaldicis litem mouere coepit Henricus Brunsuicensis: ob anteactum bellum, quando pulsus fuit. Pactus quidem erat, cum e carcere dimitteretur, etiam iuratus, nihil se tentaturum esse: verum ab ea transactione discessit, et non ipse modo, sed et Moguntinus, et Prussiae magister, et Nassouius, et Renardus Solmensis, et alij litem aduersus Lantgrauium instituebant.

[note: Constantienses Austriacae domui se dedunt.] Constantienses, nuper proscripti, cum in magnis essent angustijs, neque salutis viam vllam viderent, ad extremum perfugium decurrunt, et Austriacae domui sese dedunt in per petuum. Ferdinandus igitur in suam tutelam eos recipit, et mox praefectum eo mittit ex nobilitate quendam. Is Idibus Octobris has eis conditiones proponit, Ferdinandum eiusque liberos et haeredes, pro suis dominis in posterum agnoscant, eisque fidem omnem et obedientiam praestent, nec ab eis vllo tempore deficiant, neque foedus vllum ineant: decretis, quae Ferdinandus eiusque praefecti de religione caeterisque rebus facturi sunt, omnino pareant: in bellicis aliisque negotijs, Ferdinando eiusque liberis et haeredibus praesto sint, et imperata faciant, sicut reliqui prouinciales. Eas deinde conditiones per iusiurandum accipiunt. Biduo post praefectus conuocat senatum, ab ijsque postulat, vt quantae sint aerarij facultates, profiteantur, vt tormenta cum omni instrumento referantur in rationes: mandat etiam, ne quis oppidanus longiorem ensem ferat, ne quis ad munitiones et vigilias accedat, vt eorum nomina qui durante bello, periculi ciuitatem admonuerunt, edantur: vt absentium et eorum bona, qui migrarunt, scribantur in libellis et detineantur: vt literae omnes publicae exhibeantur, et quo quaeque pertineant, per aliquem eius rei peritum demonstretur. Posthaec, ministris Ecclesiae mandatur omnibus, vt intra octauum diem vrbe excedant.

[note: Augustus vxorem ducit.] Hoc mense, Mauricij Saxoniae ducis frater Augustus in matrimonium ducit Christiani Daniae regis filiam, Annam. In pactis dotalibus conuenit, ne quid bonorum Ioannis Friderici, verum ex patrijs bonis, Mauricius haereditatem ei daret.

[note: Seditio Burdegaliae.] Erat id temporis magna seditio per Aquitaniam, propter salinas et vectigalia. Totius autem regionis principatum obtinet Burdegala, vrbs ampla et copiosa et maritima, quae ditionis Anglorum aliquando fuit. Hi cumprimis etiam rebellabant, et praefectum regium trucidauerant. Cum igitur ad exemplum et magnum periculum ea res pertineret, Galliae rex, Connestablio et Aumalio ductoribus, copias eo mittit, peditum signa xxxi. et in his Germanorum signa xi. et equitatum mediocrem. Eo cognito, Burdegalenses Connestablium solicitant, neque se recusare dicunt, quo minus ingrediatur armatus: verum, ne Germanum militem ingredi patiatur, orant. Ille, non esse quod sibi praescribant ait. Germanos aeque vt caeteros militare regi: facturum in eo se pro suo iudicio. Quod etiamsi non patefaciant vrbem, habere se tamen claues, quibus eam reserare possit. Sic igitur ingressus est Octobris die xix. et copijs huc illuc dispositis in ordinem, tormentis etiam suo loco collocatis, primum arma ciuium et machinas omneis

[note: 1548.] iubet comportari et in arcem deferri, sic biduum est consumptum. Tertio die [note: Laniena quam Burde. Connest. exercuit.] coeptum est inquiri per singulas aedes, et comprehenduntur seditiosi, magno numero. Post ad horrendam lanienam ventum est: nec enim vno supplicij genere sublati fuerunt. Ex nobilitate quoque producuntur xiiij. laqueis obuincti collum: ex ijs vnus et alter capite multantur: pro caeteris Germani duces intercedunt, et Connestablium exorat. Huic tam tristi tamque funesto spectaculo dati dies sunt xij. Praeter eos, qui capitis poenam subierunt, ad triremes etiam plurimi damnantur. Ademptae quoque sunt illis omnes campanae, non in vrbe tantum, sed per agros etiam, ne quod excitandi motus, vt antea, signum dari posset. Deinde, literae, quibus reipublicae immunitates atque priuilegia continebantur, exustae sunt omnes, ipsimet ignem inflammantibus. Et quia regium praefectum interfecerant, Connestablius eos adigit, vt terram, qua tectus erat et humatus, nullo cum instrumento, sed vnguibus atque digitis reuellerent. Sic inuentum ac restitutum cadauer, maxima deinde pompa monachorum et sacrificorum terrae mandatur. Pone sequebantur ciues omnes, ad quinque circiter millia cum singulis cereis: et cum ad Connestablij diuersorium venissent, sistitur funus per interualla passuum aliquot. Ibi tum illi in genua prolapsi, lamentabili clamore misericordiam implorant, et suum ipsi delictum execrantur, et regi, quod non atrocius in se vindicarit, gratias agunt. His omnibus peractis, Nouembris die nono disceditur illinc, relicto praesidio.

[note: Francisci Spierae desperatio.] Per Italiam hoc tempore mirabile quiddam accidit. Est in agro Patauino Venetorum ditionis oppidum, Citadella. Hic erat ciuis quidam, homo forensis et causidicus valde exercitatus, Franciscus Spiera. Is incredibili quodam ardore coepit complecti puriorem doctrinam: et cum in dies magis atque magis proficeret, non domi tantum apud amicos, quid sentiret de singulis dogmatis, verum etiam passim apud omnes explicabat. Ea res non diu potuit esse occulta, et tandem ad legatum Pontificium, qui tum erat Venetijs, Ioannem Casum, archiepiscopum Beneuentanum, delata fuit. Vbi hoc Spiera cognouit, facile suum intellexit periculum. Cum ergo diu multumque in omnem partem deliberasset, tandem statuit vocatus conuenire legatum. Itaque profectus Venetias, et errorem suum, vti putabat, vel metus causa dicebat, confessus, veniam poscit, et obsequentiam in posterum pollicetur. Legatus, tametsi propter spontaneam confessionem gaudebat, tamen exempli causa iubet, vt domum reuersus, ante dicta publice reuocet. [note: Spierae palinodia.] Accipit ille conditionem: et licet iam tum inciperet ipsum poenitere facti, tamen vrgentibus amicis, qui non ipsius modo, sed coniugis etiam et liberorum et facultatum ipsius spem totam in eo positam esse dicerent, obtemperauit. Verum non multo post in aegritudinem incidit tum animi tum corporis, deque misericordia Dei coepit desperare. De consilio agitur amicorum Citadella defertur Patauium, vt et medicorum operam, et doctorum hominum haberet paratam consolationem. Medici, Ioannes Paulus Grassus, Bellacata, Frisimelega, statim vbi vidissent, ex vehementiori cogitatione natum morbum, nec vllum esse remedium praestantius iudicabant, quam animi consolationes. Frequentes igitur ad ipsum quotidie veniebant homines docti, et sacrae Scripturae testimonijs, quae summam [note: Spiera consolationes omnes reijcit.] Dei misericordiam nobis explicant, mentem illius sanare studebant: ipse vero non inficiari quidem ista, sed ad se nihil pertinere, et quod agnitam veritatem abiurasset metu periculi, destinatum se cruciatibus aeternis, et illos iam animo sese persentiscere atque videre, neque Deum amare posse, verum horribiliter odisse dicebat: in eoque perstitit. Neque iam cibum amplius capere volebat, et cum per vim ingereretur, subinde respuit. Longum esse omnia referre, quae vel ipse dixit, vel alij, vt ei desperationem eriperent, in medium attulerunt, e sacris petita literis. Cum ergo frustra consumerentur omnia consilia, et ipsius tum infirmitas corporis tum angor

[note: 1549.] mentis, indies magis atque magis augesceret, domum relatus fuit, atque ibi miser in eo statu ac desperatione vitam finijt. Decumbenti Patauij, frequens assedit consolatorinter alios Petrus Paulus Vergerius, episcopus Iustinopolitanus, quod est in Istria Venetorum ditionis oppidum.

Quomodo Clemens atque Paulus Pontifices opera Vergerij sint vsi per Germaniam, superioribus libris demonstratum est. Ferdinando quidem regi valde charus fuit, dum in Pannonijs ageret, cui cum esset nata filia Catharina, Vergerius, vna cum Georgio Marchione Brandeburgico et Ioanne archiepiscopo Lundensi, in Baptismo pro ea fide iussit. Verum a pontificatu Romano postea [note: Vergerij mirabilis conuersio.] defecit, mirabili quadam occasione. Cum a colloquio Vuormaciensi, quod fuit initio anni M. D. XLI. sicut diximus, Romam vocatus redijsset, Pontifex creaturus nouos cardinales, ipsum quoque designabat inter alios. Erant autem qui clanculum insusurrarent, illum multa iam consuetudine Germanorum esse factum Lutheranum. Hoc vbi Vergerius ex cardinali Ginucio, cui Pontifex dixerat, [note: Vergerius vi ueritatis uictus.] audisset, valde fuit attonitus: et vt sese purgaret, in patriam secedit, atque librum orditur, cui titulum dedit: Aduersus apostatas Germaniae. Dum autem confutandi causa, libros aduersariorum diligenter excutit, et attente considerat argumenta, captum sese victumque sentit, et abiecta spe cardinalatus, ad fratrem suum Germanum, Ioannem Baptistam, Polae ciuitatis episcopum abit, et re tota commemorata consilium exquirit. Frater, initio territus, conditionem hominis deplorat. Sed cum illius precibus inductus ad Scripturae peruestigationem sese applicuisset, imprimis autem illud doctrinae caput, quod est de iustificatione diligenter expendisset, facta sententiarum collatione, cedit, et falsam esse Pontificiam doctrinam iudicat. Itaque mutuo sibi gratulantes, quod proprium est episcoporum munus, populum erudire coeperunt per Istriam, et Christi beneficium humano generi collatum diligenter inculcant, et cuiusmodi opera Deus a nobis requirat, ostendunt, vt ad purum cultum homines reuocarent. Sed exorti sunt aduersarij multi, monachi praesertim, hi qui dicuntur Obseruantes, qui rem ad inquisitores deferebant, in quibus facile primus erat Annibal Grisonius, et [note: Inquisitores fidei contra Vergerium.] huic adiunctis Hieronymus Mutius: qui et Vergerianam scripsit inuectiuam, postea, nec id modo, sed euulgato quoque libello, Germaniam, odio religionis, maledicentissime traducit. Grisonius vbi Polam ac Iustinopolim venisset, in ciuium aedes irruit, et si quos haberent libros prohibitos, inuestigabat. Deinde, cum pro concione multa dixisset, Pontificium fulmen emisit in eos, qui de Lutheranismo suspectos non accusarent. Iis tamen qui redirent ad sanitatem, et vltro veniam ab ipso peterent, leuiorem poenam promittebat. Qui vero non sponte patefacto crimine, post ab alijs accusarentur, in eos igni sese vindicaturum affirmabat, et singulas domos ingressus, territabat omnes. Itaque reperti sunt nonnulli, qui se accusarent ipsi, ac pleni formidinis nihil detrectarent. Ex ijs, qui lautiores erant, priuatim, humiliores autem publice coacti sunt errorem suum testificari. Qui nouum Testamentum, lingua populari scriptum, ab se lectum esse fatebantur, eos grauissimis verbis, vt in posterum ab stinerent, deterrebat. Deinde promiscua multitudo, timore perculsis animis, deferebant quosque certatim, nulla neque propinquitatis neque necessitudinis aut beneficiorum habita ratione: non parenti filius, non vxor marito, non cliens patrono parcebat. Delationes autem erant plerumque de rebus friuolis, vt quisque forte aliquid ob superstitionem in aliquo reprehenderat. Hisce rebus addebantur conciones, Vergerij dogmatis aduersariae: certoque die, cum in aede primaria populus admodum frequens Iustinopoli conuenisset, Grisonius, qui tum consulto missificabat, splendide exornatus, interalia, vt aculeum defigeret, Hoc, inquit, tempore, et hisce aliquot annis multae vos praemunt calamitates, quae

[note: 1549.] nunc oleas, nunc segetes, modo vineas, modo pecudes, aliasque facultates grauiter affligunt. His vero malis causam praebet episcopus vester et haereticorum turba reliqua: nec est quod leuationem vllam speretis, nisi coerceantur: proximum autem est, vt impetu facto lapidentur. Hac illorum violentia coactus Vergerius, [note: Vergerius Mantuam diuertit.] Mantuam diuertit ad cardinalem Gonzagam Herculem: cui notus erat familiariter. Cum autem et Romae quidem, et pontificis ad Venetos legatus, Ioannes Casus, Gonzagam per literas et internuntios vrgerent, ne talem hominem foueret amplius ille Tridentum, vbi tum agebatur concilium purgandi sui causa proficiscitur. [note: Vergerius concilio exclusus.] Pontifex, vbi resciuit, etsi captiuum fieri maluisset, tamen, ne qua suspicio nasceretur, in Germania praesertim, quasi minus esse liberum concilium, suis ibi legatis rescribit, ne locum ei tribuant in consessu, verum alio discedere iubeant. Ad hunc modum eliminatus, Venetias iuit. Hic ille, quem dixi, Casus legatus, eum, vti Romam peteret, modis omnibus hortatur. Ille vero, qui periculum suum intelligeret, recusat. Tum alter, post aliquot dies nomine Pontificis ei mandat, ne Iustinopolim reuertatur. Itaque Patauium sese confert. Ibi cum esset, spectator fuit huius tam miserabilis exempli, quod diximus. Eo permotus, cum iram Dei, qua miser ille perculsus fuit propter abnegatam veritatem, coram ipse vidisset, magisque confirmari coepit, et tunc plane constituit, relicta patria, posthabitisque rebus omnibus, in voluntarium exilium abire potius, et eo proficisci, vbi Christum libere profiteri posset. Quod paucos deinde post menses fecit, et ex agro Bergomati profectus ad vicinos Rhoetos peruenit. Et cum ibi atque etiam in valle Telina [note: Vergerius apud Rhoetos Euangelium praedicat.] quae proxime spectat Italiam, annis aliquot docuisset Euangelium, a Vuirtembergico principe Christophoro Tubingam fuit accersitus. Antequam ex Italia decederet, iam erat mortuus eius frater episcopus Polae, suspicioque fuit veneno sublatum esse. Multi praeterea Spiram in eo statu viderunt magni nominis viri, et in his Matthaeus Gribaldus, iure consultus Patauinus, qui et rem omnem, quam ipse coram vidit et audiuit, scripto commplexus, inlucem edidit, vti Vergerius etiam, [note: Archiepiscopi execranda foeditas.] et Sigismundus Gelous, Polonus, et Hëricus Scotus. Ille, quem diximus, archiepiscopus Beneuentanus, libellum conscripsit, plane cinaedum, et quo nihil foedius excogitari possit. Nec enim puduit eum, scelus omnium longe turpissimum, sed per Italiam nimis notum atque Graeciam celebrare laudibus.

Interim archiepiscopi Germani, Moguntinus imprimis et Coloniensis et Treuericus, per suam quisque diocoesim, vti vocant, conuentus agunt, vt ad formulam a Caesare praescriptam, Ecclesias emendarent. Nam hoc ei promiserant. Perditionem Coloniensem Bucerus ante docuerat, vt libro xv. diximus, et erant Ecclesiae ministri nonnulli, qui duxerant vxores. Quanquam vero Caesaris decreto permissum erat sacerdotibus maritis coniugium, donec concilium de eo statueret, Coloniensis tamen hoc ad Lutheranos tantum pertinere dicebat, non autem [note: Sacerdotes mariti diuulsi ab vxoribus.] ad ecclesiae Romanae sectatores Itaque facto decreto matrimonia contracta rescindit, et incesta pronuntiat, et liberos ex ijs procreatos, illegitimos esse iubet. Treuirensis non ita magnam obtinet prouinciam, et treis tantum habet suae ditionis episcopos, Metensem, Tulensem, Virodunum. Ibi nihil opus erat eiusmodi lege: nam qui sunt ijs locis ecclesiastici, concubinas haberemalunt quam vxores. Per archiepiscopatum autem vbi periculi plus esse videbatur, idem sanxit quod collegae. Moguntini ditio longissime patet. Nam duodecim ei subsunt episcopi, et Hessia quoque fere tota ad ipsius iurisdictionem ecclesiasticam pertinet. Coepit igitur vrgere et instare, vt Caesaris decreto parerent, et doctrinam libro comprehensam sequerentur. Idem agebat Treuericus, qui et ipse aliquid ibi iuris habet. Sed filij Lantgrauij caeterique praefecti et consiliarij surdis auribus haec accipiebant. Francofurtum quoque Moguntinus vicarium suum episcopum Michaelem Sidonium misit. Is expiatis primum ibi templis, more suo concionatur

atque docet. Episcopus Augustanus, sacrificos aliquot minus constantes vt doctrinam suam abiurarent, adegit.

[note: Haeres Scotiae in Galliam abducta.] De Gallis ante diximus, qui per aestatem. Scotis auxilio profecti fuerunt. Hi tandem mortui regis filiolam Mariam vnicam haeredem, sex annorum puellam, in Galliam abducunt, vt eius consequendae spem omnem Anglis adimerent, cardinalem hoc anno creauit Pontifex Carolum Vendomensem, Gallum.

Posteaquam in Hispaniam venit Maximilianus Austriacus in matrimoniumducta [note: Caes. filij in Belgium mauigatio.] Caesaris filia, Maria, Philippus Caesaris filius tunc xxi. annorum iuuenis, euocatus a patre, ad iter sese comparat, et relicto ibi patruele sororio, qui per suam absentiam reipublicae praeesset, cum ventis vela dedisset, Nouembris die vigesimo quinto, cum triremibus quinquaginta, totidemque fere nauibus onerarijs, Andrea Auria, qui Maximilianum transportauerat, ductore Genuamappellit, magna comitatus procerum turba, et in his, Albano duce et cardinali Tridentino. Primis aliquot diebus, extra muros commoratur in aedibus Auriae praefecti classis, interea dum et naues exonerantur, et apparatus in vrbe perficitur. Altera die Decembris ingressus, magnificentissime excipitur, et tum pecunia tumrebus alijs ad profectionem terrestrem necessarijs et idoneis cohonestatus, octauo post discedit, et per Alexandriam atque Papiam facto ittinere, Mediolanum petit. Erant [note: Mediolani excipitur Philippus.] Papae tormenta, quae Caesar erepta Saxoniae duci Ioanni Friderico: sicut diximus, eo miserat. Haec etiam spectauit. Mediolani, quo decimo nono Decembris die venit, passim erant ei positi triumphales arcus atque statuae, cum honorificis inscriptionibus. Ingredienti praesto fuerunt Sabaudiae dux, Veneti, Florentini, Ferrarienses, Senenses legati. Sub hoc tempus e vita decessit Bruxellae, vbi tum Caesar erat, Comes Burensis, Maximilianus, mortuus angina, cum, ipsam prope mortis horam, vt aiunt, medicus ei praedixisset, vbi vidit, Andreas Vesalius.

De Mauricio diximus, quemadmodum post recitatum religionis decretum, Augusta discessit. Vbi domum redijt, nobilitatem et reliquos ordines conscribit, et Miseni rem omnem proponit, et quae sit Caesaris voluntas, ostendit. Illi promissum et Caesaris et ipsius etiam vrgent, et vt Augustanae confessionis religio ipsis permittatur, instant. Placuit post, vt theologi Vuittembergici simul et [note: Theologorum in Saxonia conuentus.] Lipsenses adhiberentur. Itaque conuentum est, primum Begae, deinde Cellae, post Iuterboci. Venit huc etiam a Brandeburgico missus Electore, Ioannes Islebius. Hîc fuit decretum de rebus medijs, et ijs quae dicuntur adiaphora. Postremus erat conuentus Lipsiae: conscripta fuit hîc formula religionis, quam per Mauricij fines sequerentur omnes. Hic vero libellus maximas deinde peperit offensiones, vt suo loco [note: 1549.] dicetur. Interea filius Caesaris progreditur, et per Mantuam atque Tridentum facto itinere, Augustam, deinde Spiram venit, postea per Luceburgicum agrum ad Caesarem parentem contendit, eardinali Tridentino comitatus inter alios. Aduentanti Caesar obuiam misit insignem equitatum in Germaniam vsque ductore Arescoto principe. Mauricius obuiam ei profectus Tridentum vsque Mantuam et Venetias, visendi causa, paruo cum comitatu excurrit, et honorificentissime fuit habitus a senatu. Pro Lantgrauio socero diligenter Philippum orabat, vt ad parentem intercedat, idque post ei nuntiat, et quod liberaliter ille sibi promisisset, bene sperare iubet, monens tamen, vt dissimulet, neque significationem vllam ostendat.

[note: Motûs in Aphrica.] Hoc tempore motus fuerunt per Aphricam. Nam Zeriphius quidam, a paruis, vt aiunt, initijs auctus, et regnum adeptus, vicinum regem Ecsanum, finibus expulit, qui post ad Caesarem venit Augustam, de sua fortuna conquerens, et opem implorans. Episcopus Metensis, Nicolaus, Antonij Lotharingiae ducis filius et nepotis ex fratre tutor, vt libro xvi. diximus, ordine ecclesiastico abdicato, in

[note: 1549.] matrimonium ducit quandam Ecmondanae familiae, quae per Brabantiam possessiones habet. Sic episcopatus ad Lotharingiae cardinalem reddit.

Quid Argentinenses legati Coloniae tractarint cum Caesare, supra dictum est: vbidomum reuertissent, aliquanto post coeptum est agi cum episcopo: qui conuocata nobilitate, quid Caesar fieri velit, ostendit, et mandat omnibus, vti pareant: [note: Argentirensium ad Caesarem literae] clerum etiam Argentinensem obtemperare iubet. Cumque duriora proponeret, senatus xij. die Februarij misso legato, Henrico Copo iureconsulto, et datis ad Caesarem literis, diligenter quidem egisse cum episcopo, sed tales ait ab eo proponi conditiones, vt si recipiant, retinere non possint ea, quae decretum nuper Augustae factum ipsis largitur atque concedit. Post multam enim actionem, ostendimus, inquiunt, ei velle, nos mandare ciuibus, vt dies festos colant, vt certis diebus abstineant a carnibus: adhaec, cum Ecclesiae ministris egimus, et ex ijs quosdam vltro discessuros a munere docendi putamus. Per nos igitur ei licet et est integrum, vt iuxta formulam Augustae praescriptam, instituat religionem: nec enim vllum dabimus impedimentum, et ciuibus etiam, ne quid contra faciant, mandabimus. Quod cum ita sit, petimus inuictissime Caesar, vt Ecclesiae ministros nobis permittas, etiam eos qui sunt mariti, nec ad grauiora cogas praesertim cum et modestiam omnem simus praestituri, nec offensionis vllam daturi causam.

De Magdeburgicis ante diximus, quomodo Caesar eos proscripserit: cum autem decretum religionis nuper euulgatum repudiarent, aucta fuit offensio. Sic ergo nouis edictis Caesar in eos agit, et in praedam omnibus obijcit, et vicinos [note: Magdebur. praedae ob pietatem expositi.] principes ac ordines grauiter monet, vt bellum eis faciant, et quacunque ratione possint, noceant. Dictum est antea, quomodo Caesar concionatores Vlmenses comprehendi iussit. Hi septimo tandem mense, Martij die tertio liberi facti sunt atque dimissi, cum pro victu soluissent.

Angliae status in hoc tempore, coepit esse turbulentus, Is, quem diximus, regis [note: Tumultus in Anglia.] auunculus et regni protector, Eduardus Somersetus, fratrem habebat Germanum, Amiralium, de quo suspicionem concepit aut sibi persuaderi passus est, quasi regnum affectaret, et regem vellet in suam redigere potestatem. Itaque comprehendi iubet, et habita quaestione, capitis ille damnatur, et Martij die vigesimo securi percutitur. Habebat in matrimonio regis Henrici viduam vxorem, Catharinam Parram, idque suspicionem nonnihil etiam auxit: sed aemulatio muliebris et inuidia plurimum huc attulisse momenti putatur.

Episcopus Argentinensis iterum monet clerum, vt edicto Caesaris pareant. Est ibi diui Thomae templum. Eius annui prouentus conferuntur omnes, de voluntate senatus, in Ecclesiae ministros et viros doctos, qui docendae iuuentuti prae sunt. Hos imprimis vrgebat, et intra quod tempus decreto Caesaris et expectationi satis facere velint, deinde, quos haberent ad institutum illud idoneos homines, [note: Cranmeri in promouenda pietate sedulitas.] et cuiusmodi superessent adhuc ornamenta sibi nuntiari petebat. Illi spatium deliberandi sumunt. Archiepiscopus Cantuariensis, Thomas Cranmerus, Angliae primas, vir excellenti doctrina, totus in hoc erat, vt studia literarum atque pietatis excitaret. Cum ergo statum Germaniae et doctorum hominum ibi periculum [note: Buceri et Fagij in Angliam aduentus.] videret, crebris literis Bucerum imprimis et Paulum Fagium, Hebraicae linguae peritissimum solicitabat, vt in Aglium venirent, omnem amorem atque fidem eis pollicitus. Itaque, de assensu et voluntate senatus, Calendis Aprilis, iter ingrediuntur, vt ibi sementem purae doctrinae facerent. Aduentus eorum et regi fuit et toti prope nobilitati atque populo gratissimus. Et cum apud Cantuariensem aliquandiu substitissent, Cantabrigiam mittuntur ambo docendi causa.

Calendis Aprilis Philippus Austriacus, amplissima cum pompa Bruxellam, vbi pater erat, ingreditur. Aderant Mauriciani et Brandeburgici legati, de intercessione missi ad Philippum et cardinalem Tridentinum, quo Mauricius vtebatur

[note: 1549.] amico. Et licet hi Lantgrauio, qui tum erat Audenardae, bonam spem facerent, nihil tamen effectum fuit, et paulo post, cum Lantgrauius, per causam valetudinis vellet vesci carnibus, die quodam vetito custodiae praefectus interueniens, allatum [note: Episcopus Argen. missificat.] cibum in terram effundit et disijcit. Ad hoc ipsum tempus, Episcopus Argentinensis, octauo demum anno, sacris, vti vocant, inauguratur et missificat, et vniuersi cleri conuentus agit Tabernis, et decreta facit, ad ipsorum institutum accommodata. Deinde per internuntios a senatu Argentinensi postulat, vt reaedificent aras, vt Ecclesiae ministros constituendi facultatem sibi reddant vt clero iusiurandum remittant, et immunitatem omnem restituant, vt aedium sacrarum ornamenta redhibeant, Thomensibus vero mandat, vt aperte respondeant, parere ne velint edicto Caesaris, an minus. Illi, primo de sua in Caesarem obseruantia, post, de suis officijs atque functione prolixe locuti, quid quisque doceat et agat, ostendunt: theologi nimirum et philosophi et dialectici et rhetores, ac id genus alij, tum Ecclesiae tum scholae seu iuuentuti non vtiles tantum omnes, verumetiam necessarij. Deinde, per quos in collegium adoptati sint, approbante senatu, demonstrant: [note: Professorum Argent. actio cum episcopo.] et post multam explicationem demisse admodum et amanter orant, ne rationem hanc tam bene constitutam perturbet, nec ipsos alijs rebus minus necessarijs occupari velit. Legati contra: collegium istud ob id genus officia scholastica non institutum esse, neque rationem antiquam oportere mutari. Si qui sint inter ipsos, qui grauari sese, neque bona conscientia morem gerere posse putent, episcopum certe non eum esse, qui velit ipsis inuitis aliquid persuadere, sed ijs, vt loco decedant licere, et sicut prouerbio dici solet: Aut bibant aut abeant. Etenim, si literarum et artium professores in vrbe senatus habere velit, aequum esse, vt non ex collegij fructib. qui sint antiquitus alio destinati, sed ex aerario publico sumptus fiat, episcopum et eius antecessorem, multis nunc annis impeditos in suo iure fuisse: verum diutius hoc tolerari non posse. Multis inter eos commutatis verbis, infecta re disceditur: et senatus vbi cognouit, ad episcopum intercedit, amantissimisque literis eum orat et obsecrat, vt saltem iuuentutis rationem habeat: quae magnam ingenij culturam ex ea schola seu literarum ludo percipiat. Ad hunc modum, scriptis et internuntijs varie res et diu multumque fuit agitata, donec per intercessores tandem componeretur, vt infra dicemus. Episcopus, qui semper habitus est ingenio leni et otij cupido, non tam sua sponte putatur hoc fecisse, quam suorum impulsu, qui et occasionem hanc recuperandae iurisdictionis, minime negligendam, et nisi vrgeat, Caesaris quoque metuendam dicebant offensionem. In his autem actionibus vsus est administro potissimum Christophoro Vuelsingero iureconsulto, qui literis aliquando dedit operam Vuittembergae: Clerus primarij templi Argentinensis Ioannem Thischelium iurisperitum adhibebat.

[note: Bipontino ob religionem exhibetur negotium.] De principe Vuolfgango Bipontino, superiori libro diximus, quomodo post promulgatum decretum religionis, Augustam fuerit accersitus, hunc Caesar non vnis literis vrgebat, vt decreto pareret: et quoniam ille rem ad episcopos reiecerat, Caesar ex eo rogat, num et ipse decretum habeat ratum: et an velit Ecclesiae ministros, qui non parebunt, remouere loco. Datis igitur ad Caesarem literis, Gallica lingua conscriptis, quid Augustae sit actum, aestate superiori, paucis repetit. Cumque domum reuersus esset, illam decreti partem, quae pertinet ad dies festos et esum carnium, populo se proposuisse dicit, et obseruari mandasse. Decretum etiam religionis non semel, et diligenter quidem legisse totum, et fateri, multa esse in eo, quae cum sua fide per quam salutem expectet aeternam, consentiant: multa etiam esse, quae discrepent. Veruntamen Ecclesiae ministris mandasse, vt singula diligenter expendant, sibique postea renuntient, quomodo rem institui posse putent. Cum autem vno simul ore confirment omnes, non se posse illud pacata

[note: 1549.] conscientia probare per omnia, non sibi fuisse, integrum, illos adigere vt secus facerent. Episcopos ergo rogasse, vt ipsi rationem aliquam inirent. Illi vero quid [note: Ingenua Bipontini confessio.] responderint, iam antea se nuntiasse, bona quadam spe futurum vt nihil ab se requireretur amplius. Nunc autem, quoniam aperte tibi vis, inquit, responderi potentissime Caesar, quae mea sit sententia, dicam. Et primo quidem, quod ad religionem ad ritus atque caeremonias attinet, quae nunc annis aliquot per meam ditionem seruantur, equidem sum natus in illis et educatus, vt antebac quoque tibi demonstraui Caesar, ad hoc vsque tempus, nec aliud vnquam doctrinae genus audiui: simul studium et operam aliquam in eo collocaui, et quantum ingenio percipere potui, plane mihi videtur consentire verbo Dei, Nam hoc mihi profitendum est quandoquidem interrogor, ne conscientiam ipse meam vulnerem, neue saluti meae pessime consulam. Haec etiam est ratio, cur decretum approbare non possim alioqui paratissimus, more et exemplo maiorum, tui causa nihil non facere. Tibi vero Caesar, qui summus es Magistratus, licet in eo statuere, quod videbitur. Equidem non sum is, qui possim aut velim aut debeam repugnare. Tuo sit hoc totum in arbitrio. Solum deprecor, ne quid ipse cogar praeter animi sententiam facere, neue populus meae ditionis etiam. Ad Ecclesiae ministros quod attinet, proximis literis orabam, vt tuo permissu liceret ijs manere, baptisandi pueros et aegrotos visendi causa potissimum, donec essent eis alij summissi. Verum si iubes vt ilico discedant, et solum vertant, non expectatis alijs, et si magno futurum est illud populicum dolore et detrimento, tamen obtem perabitur. Nam et iam ex ipsis multi abierunt, et in ijs quae praestari possunt atque debent, omnem obsequentiam tibi praestandam esse scio.

[note: Confutatio Interim per Lubecenses et caeteros.] Cum per fines Mauricij, res ad mutationem videretur spectare religionis, Lubecenses, Luneburgenses, Hamburgenses Ecclesiae ministri euulgato scripto, librum et decretum Augustanum, prolixe confutant. Eius vero scripti potissimus erat author, Ioannes Epinus. Deinde doctores Magdeburgici, Nicolaus Amstorffius, et imprimis Matthias Flaccius Illyricus, Albona vrbe natus, et Nicolaus Gallus, grauiter sese Vuittembergicis atque Lipsensibus opponunt, et [note: Adiaphora.] multis editis libellis eos incusant, quasi dissimulanter agant, et per adiaphora, seu res medias pontificiae religioni viam aperiant. Hanc denique regulam ponunt. Omneis ceremonias atque ritus, quantumuis natura sint indifferentes, non amplius esse adiaphora, cum vis et opinio cultus, et necessitas accedit, et cum impietatis datur occasio. Illyricus aliquot annis fuerat auditor atque discipulus Melanchthonis: verum in actione ista Magdeburgum se receperat, edito post libello, quo sui facti rationem explicat. Hamburgici praeterea datis literis ad Vuittembergenses, imprimis ad Philippum, quid ipsi vocent adiaphora seu res medias, enumerant, et cuiusmodi possint admitti demonstrant, simul rogant, vt ipsi vicissim aperte scribant, quid eo nomine comprehendi velint, vt videlicet certi quid habeant homines, quod sequantur, nec animis fluctuent, neue nomen illud adiaphoricum, multis alijs erroribus qui sensim in sinuare sese possint, occasionem [note: Melanchthon pro adiaphoris] praebeat. Ad eam epistolam Melanchthon respondet, et inter alia seruitutem aliquam ferendam esse dicit, non coniunctam cum impietate.

Archiepiscopus Moguntinus initio Maij synodum habet prouincialem: eius decreta post euulgat, edito libro. Faciunt idem Treuericus et Coloniensis, qui et ipse late dominatur, Liber ille sancit inter alia de confessione, ne quis ad coenam Domini recipiatur, nisi confessus peccata: de consecratione salis, aquae et aliarum rerum, quae per exorcismos et precationes ad vsum fidelium praeparantur, vt aiunt: de reliquijs, de inuocatione et veneratione diuorum, de peregrinationibus, de precibus pro vita defunctis, de purgatorio, de ieiunio et delectu ciborum, de horis, vti vocant, Cononicis, de tremendis Missae mysterijs. Hanc ad synodum venit

[note: 1549.] episcopus Eistetensis Mauricius, reliqui miserant vicarios. Porro, quod de consecrationibus et exorcismis constituit, late patet. Septimo quoque die sacro, quem vocamus Dominicum, vbi populus in templum frequens conuenit, sacrificus, multis precationibus primo salem, dehinc aqua exorcizat, vti vocant. Cumque [note: Aquae lustralis vis mirabilis.] deinde salem immisit in aquam, populum ea conspergit. Haec autem aspersio creditur ad mentis atque corporis conferre sanitatem, et insidias abigere diaboli, et expurgare non solum homines, verumetiam res inanimes. Nam in solum atque saxa et mortuorum sepulchra conijcitur, et sacrificus Deum precatur, vt hanc ei vim et efficaciam indat. Eodem quoque modo sal tractatur in Baptismo, et consecratum sacrificus in os infantis imponit, et Satanam emigrare iubet, et in aquam ter immergit infantem, et oleo, cui pollicem intingit, pectus et humeros illius illinit. Mulieres etiam, a puerperio, cum ad templum redeunt in primo statim aditu lustrantur hac aqua. Denique multiplex est illius vsus, maxime vero, cum aduersus nocturna spectra dimicatur, et agitur exorcismis. Consecratur autem certis precibus, quicquid ad apparatum pertinet sacrificorum: ad haec aqua Baptismi, caerei, palmae, paschalis, vti vocant, agnus e cera confectus, oua, carnes, caseus, lardum, flores, herbae, fructus arborum: et his omnibus adhibetur ea, quam [note: Effectus varij aquae consecratae.] diximus, aqua. Cum est extruendum templum, episcopus aut vicarius primum lapidem fundamenti collocat, et aqua salsa respergit. Extructum vero, ter obit, et primo quidem, superiores inde medios et inferiores parietes aspergit, et baculo suo pastorali formam crucis designat ad superiores valuas, ne Satanas appropinquet. [note: Dedicandi templi caeremonia.] Postea templum ingressus, et cantionibus aliquot expeditis, minister cinerem dispergit ad similitudinem crucis. Eo facto, Graecas literas baculo suo describit, episcopus, in cinerem, ad sinistram crucis alam, Latinas autem ad dextram, et alteram post adhibet aquam, e sale, vino, cinereque confectam, qua templum denuo [note: Campanarum consecratio.] conspergit, et populum ad munificentiam atque liberalitatem hortatur. Consimili ratione tractantur campanae: et primo quidem sic eas pendere oportet, vt circum ire possit episcopus. Qui cum psalmos aliquot demurmurauit, aquam et salem consecrat, simulque miscet, eaque foris et intus campanam diligenter lauat, post extergit, et oleo sacro formam crucis in ea describit, Deumque precatur, vt cum impellitur et insonat campana, fides et charitas in animis hominum augeatur, facessant omnes insidiae diaboli, grando, fulmina, venti, tempestates, et omnis intemperies mitigetur. Vbi crucem illam oleatam linteo detersit, septem alias cruces in ea format, intus vero solum vnam: postea psalmos aliquot recitans, campanae thuribulum subdit, et suffitum facit, eique bene precatur. Plerisque in locis [note: Altaris consecrandi caeremonia.] epulum dari consueuit et peragi conuiuium, non secus atque in nuptijs. Aras autem ita consecrant. Adhibetur oleum, chrisma, thuris libra vna, sartago cum igni, sal, aqua, vinum, cinis, hyssopus, lintheum vnum cannabinum, ad extergendum: alterum vero mollius, ad tegendum, quinque cruces e cera factae, calix, cementum, binae faces, postremo, quicquid ad ornatum altaris pertinet, Interim episcopus vna cum sacrificis, aliquot psalmos et precationes expedit, et quinque diuersis locis aram respergit, sic distribuens aquam, vt crucis formam repraesentet: inde septies aram obit, et aquam vino temperatam et hyssopo et cinere, in illam conijcit: ab hoc cementum aqua miscet, et quod reliquum est, circum aram diffundit: mox, non sine pompa deferuntur reliquiae diuorum, et adhibito thymiamate, suo loco reponuntur: aram postea ter circumlustrat thuribulo, quod sacrifico deinde tradit, qui suffitum continenter faciat, donec peracta sit consecratio. Vbi vero crucibus ex oleo, diuersis locis aram signauit, oleum effundit et inuergit, et thuris particulas quinque, totidemque cruces e cera formatas, huc illuc disponit, easque post incendit: cineres inde collecti sacris in rebus habentur. Postremo quatuor margines altaris et frontem inungit, et Missam decantat. Oleum autem atque

[note: 1549.] chrisma, quod vocant, conficitur vbique die Iouis, qui Paschae diem antecedit. Ista [note: Lutherus adduxit in contemptum caeremonias Papisticas.] magno quondam in honore fuerunt apud omneis et admiratione. Cum autem Lutherus, et post eum alij docerent omneis plane creaturas voce Dei consecratas esse, quo tempore terrarum orbem condidit, in contemptum atque ludibrium venit omnis hic apparatus, tanquam praestigiosus et iocularis. Nunc ergo secundam nacti tempestatem episcopi Germani, restituunt, ac veluti postliminio domum illa reducunt. De aqua sale conspergenda, sicut ipsi loquuntur, in iure pontificio decretum extat, quod Alexandro Pontifici, quinto post Petrum attribuunt, vt vetustatis opinio fidem et authoritatem addat.

[note: Legati Pontificis ad Caesarem.] De Pontifice qui treis episcopos in Germaniam amandauerat, supra dictum est. Hi cum ad Caesarem in Belgium venissent, Maij die xxv. sua mandata primum exponunt. Initio Pontifex commemorat, in quanta solicitudine versetur, propter eos qui tunicam Domini dilacerant: duo tamen inprimis adferre sibi consolationem: primum, quod Christus ipse fore praedixit, vt Satanas Ecclesiam oppugnet, sed frustra: deinde, quod concilio generali facile possint omnia tolli, quae perperam irrepserint: et quoniam concilij fructus iam ad reliquas nationes peruenerit, apud Germanos autem, ob varias ibi de religione dissensiones, nihil sit adhuc profectum, idcirco se, partim sua sponte et ex officio pastorali, partim etiam rogatu Caesaris, de voluntate senatus cardinalium, emisisse quosdam episcopos, qui potestatem habeant, eos, qui ad gremium Ecclesiae redire volent, in gratiam recipiendi, et ipsis omnia laeta pollicendi de sua clementia et benignitate, modo leges accipiant, non autem praescribant. Hoc videlicet tantum beneficium impertiri se omnibus in vniuersum, nullo prorsus ordine, nullo etiam eius generis excepto crimine, per quamlibet multos annos continuato: sic tamen, vt qui sunt eiusmodi, suos errores atque delicta sacerdoti cuipiam orthodoxo confiteantur, et mandatam eo nomine poenitentiae formulam sequantur. Publicam vero confessionem, abiurationem et satisfactionem, legibus praefinitam, sese ipsis omnino remittere atque condonare. Potestatem se quoque fecisse legatis episcopis, vt eos, qui pacto vel fide et iureiurando sunt obstricti Lutheranis, liberent abi ijs vinculis, vt monachos in haeresim lapsos, et extra domicilia sua vagantes absoluant, eisque permittant, mutato genere vestitus, aliam Ecclesiae obire functionem: [note: Potestas edendi carnes datur a Pontifice.] vt esum lactis, casei, butyri, carnium et ouorum concedant, habita ratione locorum et hominum: vt coenam Domini totam permittant illis, qui caeteris omnibus erroribus depositis, concilij Constantiensis decretum probauerint, qui sub vna specie tantum sumi, quantum sub vtraque, qui Ecclesiam non errasse, propter factum de vna solum specie decretum, palam professi fuerint. Hoc autem illis concedi posse, certum ad tempus, prout visum fuerit, sic tamen, vt illi ipsi faciant hoc separatim alio tempore et loco, neque tunc, cum reliquis communicatur coena sub vna tantum specie. Potestatem etiam illos habere, vt de fructibus perceptis atque consumptis transigant cum possessoribus bonorum sacrorum, modo a reliqua possessione discedatur: item vt censuris ecclesiasticis obstinatos coerceant, et auxilia magistiatus implorent: ad haec, vt per Germaniam delegent et substituant episcopos, qui rem executioni mandent. Hoc secuti mandatum, ij, quos diximus, legati Romani, quibus locis maxime opus esse intelligebant, episcopos subdelegant. In his erat etiam Argentinensis, eique mandant, vt ea quae commemorata sunt, exequatur, vt ecclesiasticae professionis homines ita demum recipiat in gratiam, si prius ab se reijciant et expellant vxores. Aiunt autem ad Caesarem se fuisse profectos, vt de ratione modoque executionis cum eo consilia conferrent. Postea vero, quam intellexerint, fieri non posse, vt loca omnia, quae remedijs indigent, ipsimet accedant, necessario summisisse alios. Hanc Pontificis largitionem vel indultum, vt ipsi vocant, Caesar ilico mittit ad episcopos Germanos, et vt leniter atque placide

[note: 1549.] rem agant, vtque blanditijs, exhortationibus, precibus omnia prius quam execrationibus [note: Mogunt. ad Lantgrauianos.] atque minis, experiantur, pro se quemque separatim omneis monet. Moguntinus ergo, cum ad alios, tum ad Lantgrauianos praefectos et consiliarios dat literas, et de sua solicitudine pastorali, deque Caesaris fide et diligentia multa loquutus, petit, vt Ecclesiae ministris formulam istam, a Pontifice missam exhibeant, eique [note: Concionatorum pium responsum.] iubeant parere. Concionatores, interpellati, doctrinam suam cum Prophetarum et Apostolorum doctrina conuenire: vitam quidem ipsam non respondere professioni, sed tamen doctrinae nullum se dicunt errorem agnoscere. Quamobrem nihil opus habere indultu Pontificis. Coniugium sese praetulisse impuro coelibatui, iuxta verbum Dei, neque posse liberos et vxores deserere, quos Christus ipse iubeat omni amore, fide ac beneuolentia complecti. Quod ipsorum Ecclesiae coenam Domini percipiant integram, id fieri iuxta Christi mandatum et veteris Ecclesiae morem: nec esse, quod in eo mutationem vllam admittant.

[note: Disputatio de coena in Anglia per Petrum Martyr.] Maio mense disputarunt Oxoniae palam, Petrus Martyr, et eius academiae theologi, de coena Domini, deque praesentia corporis Christi. Martyr haec themata proposuit et defendit. Non mutari substantiam panis et vini: corpus et sanguinem Christi non esse carnaliter seu corporaliter in pane et vino, sed ijs vniri sacramentaliter. Post, editus fuit eius rei liber, in quo praefecti disputationis, mandatu regis adhibiti, non obscure significant, Martyrem in eo certamine superiorem extitisse.

Iunij mensis die x. Galliae regina diademate insignitur, Sandenisij oppido, sicuti fieri consueuit, administrantibus Bolonico, Guisio, Castilioneo, Vendomensi, Borbonio, cardinalibus. Nam caeteri erant Romae. Sexto post die, rex incredibili [note: Rex excipitur Lutetiae.] cum apparatu atque splendore, Lutetiam Parisiorum, regni primariam vrbem, vbi nondum visus erat publice, post mortem patris, ingreditur, et biduo post eum regina. Dum ibi commoratur, ad supplicia nonnulli rapiuntur ob Lutheranismum, [note: Supplicationes ad omnia puluinaria.] et spectator ipse fuisse dicitur. Deinde iiij. die Iunij supplicationes facit ad templa diuorum. Postridie scriptum euulgat, typis excusum, et supplicationis causam fuisse dicit, vt Deo gratias ageret, pro tam multis in se collatis beneficijs, vt pro sua suaeque coniugis et liberorum et totius regni salute, proque repub. Deum oraret, et piorum animas ei commendaret, inprimis autem Galliae reges, maiores suos, et nuper vita defunctum parentem, cuius ad exemplum statuisset omnino, suscipere fidei catholicae, religionis, authoritatis et libertatis Apostolicae, et ministrorum Ecclesiae patrocinium atque tutelam. Inter causas, hanc etiam esse praecipuam, vt publice constaret, quantopere detestetur eos, qui contra praescriptum Christi, contra formulam et traditiones Apostolorum, contra totius antiquitatis consensum negant praesentiam corporis et sanguinis Christi, qui Baptismo et poenitentiae et bonis operibus, et sacramentis vim omnem detrahunt, qui authoritatem ecclesiasticam et ordinem hierarchicum plane contemnunt, qui cultum et venerationem et reliquias diuorum reijciunt: deinde per eam supplicationem testificari se voluisse, quae sua sit sententia, quae voluntas, nimirum, quod exemplo maiorum, et imitatione quadam haereditaria, de dogmatis omnibus ita sentiat et credat, sicut Ecclesia catholica, symbolum Apostolorum, concilium primum Nicenum, et alia multa concilia patrum: item, quod haereses, iam olim damnatas, hoc vero tempore partim resuscitatas, partim inuentas a Luthero, Carolostadio, Zuinglio, OEcolampadio, Melanchthone, Bucero, Caluino, et id genus alijs haeresiarchis, hominibus monstrosis et pestiferis, plane decreuerit e suis finibus exterminare, et in eos qui meriti sint, grauissime vindicare. Hoc scriptum, lingua populari compositum, per totam Galliam dimittit, et vt facta [note: Veruinus decollatus.] supplicatione, populo denuntietur, mandat. Aliquanto post capitis supplicium sumit de Veruino, quod arcis et oppidi Boloniae deditionem fecisset, vt lib. xv.

[note: 1549.] dictum est: eius vero socerum, Vbianum, grandi aetate virum, qui totius orae Boloniensis praefectus, et e quatuor Galliae Marescallis, vti vocant, vnus erat, perpetuis vinculis addicit. Multis iam mensibus, de foedere solicitauerat Heluetios, quod cum ipsius fecerant parente, renouando. Et quanquam Caesar literis ac internuntijs admodum dehortabatur, illi tamen, quod suis rebus ita magis conuenire putarent, assentiuntur, primo quidem, qui sunt Pontificiae religionis, et Lepontij et Valesij, post etiam, Basilienses et Schafusiani, non sine multorum admiratione, propter illa quae diximus, edicta et supplicia. Plerique enim sic existimabant, cum eo, qui puram religionem tam infeste persequeretur, et ipsorum Ecclesias atque doctores nominatim damnaret, nullam debere societatem iniri. Bernates autem atque Tigurini, sicuti monita Zuinglij, sicut libro iij. demonstrauimus, atque sexto, foedus hoc recusarunt.

[note: Lipsensis conuentus.] De conuentu Lipsensi dictum est antea. Cum vero Pontificiam religionem nonnulli dicerent et quaererentur paulatim instaurari, Mauricius, quarta die Iulij [note: Mauricij ad suos literae.] datis literis ad suos praefectos, Audire se dicit, esse multos, qui partim nimia quadam solicitudine, partim ab alijs ita persuasi, metuant, ne veteres errores pedetentim restituantur. Ab hac autem criminatione non esse prorsus alienos aliquot Ecclesiae ministros, et quosdam alios, rerum nouarum cupidos, et irrequietae mentis homines. Se quidem antehac non semel, quid suae sit voluntatis atque consilij, publicis declarasse literis: nunc vero propter calumnias illas idem repetere, vt ostendat religionem sibi cumprimis esse curae. Petere igitur ab ijs, qui vel credulitate quadam, vel aliorum persuasu mutationem verentur, vt metum deponant omnem, et his suis literis atque testimonio fidem habeant. Ad eos vero, qui talia spargunt, quod attinet, non esse, quod hi sibi promittant impunitatem, si quidem ita pergant, Caeterum, ex decreto nuper facto Lipsiae, contracta quaedam esse capita suo iussu, quae doceantur. Cognoscant igitur et inquirant, vtrum Ecclesiae ministri formulam hanc sequantur, an vero pro concione reprehendant. Quicquid erit, sibi referri, et si qua nascentur dubia, theologos Vuittembergicos atque Lipsenses adiri, et haec populo denuntiari iubet. Hisce diebus e vita decedit vxor Lantgrauij captiui, socrus Mauricij, multis afflicta curis atque moerore.

[note: Seditio in Anglia.] Per Angliam hoc tempore fuit orta duplici nomine seditio, popularis. Vna, propter rem agrariam. Querebantur enim vulgo, nobilitatem occupasse magnam agrorum partem, qui promiscuae multitudinis antea fuissent, et ad ferarum saltus accommodasse priuatos. Alteri, per Deuoniam idem petebant: sed inprimis offensi mutatione religionis, volebant sex illa regis Henrici de religione decreta, de quibus lib. xij. diximus, restitui. Cum igitur ad arma concurrerent, et magnires esset periculi, nec admonitiones locum haberent vllum, rex et consiliarij, licet inuitissimi, copias in illos emittunt, et diuersis locis profligant, millibus aliquot [note: Galliae rex Anglis quaedam eripit.] trucidatis. Hanc speculatus occasionem Galliae rex, qui iampridem inhiabat amissae Boloniae, castella quaedam et arces, ad oram illam maritimam inter Boloniam, atque Caletum, partim vi, partim deditione capit, eaque ratione milites praesidiarios Boloniae, in maximas difficultates et angustias conijcit. Grauissime tulerunt hunc casum Angliae proceres: et quia summam rerum obtinebat protector, regis auunculus, in ipsum deriuata fuit omnis culpa, quod non in tempore munisset loca rebus necessarijs. Hac indies augescente criminatione et inuidia, protector initio mensis Octobris, de communi consilio procerum, Vindesorae captus, vbi tum rex erat, Londinum in carcerem abducitur. Proceres deinde populo causas recitant, et male administratae reipub. accusant, et scriptum eius rei typis excusum euulgant, eique nomen quisque suum, testimonij loco subiungunt: in his erat facile primus Ioannes Comes Beruicensis.

[note: 1549.] Interea dum Gallus haec molitur in Anglos, Caesar per Flandriam et Hannoniam et Atrebates filium circumducit, in eiusque fidem populum adigit per [note: Caes. Belgas filio dare fidem cogit.] iusiurandum. Post, Antuerpiam simul ambo redeunt sub Idus Septembris. Ibi magnificentissimo apparatu filius Caesaris, non ab oppidanis modo, sed ab exteris etiam mercatoribus, Hispanis, Italis, Germanis, Anglis excipitur. Post, amita Maria comitante, reliquas etiam prouincias adit, ab iisque fidem accipit.

De senatu Argentinensi diximus antea, quomodo legatum miserint ad Caesarem, controuersiae causa minuendae cum Episcopo. Permittente ergo Caesare, deliguntur singuli arbitri, qui intercedant. Cum Octobri mense conuentum esset, [note: Argentinenses cum episcopo transigunt.] a multa disceptatione, senatus episcopo tria templa permittit, vt in ijs, iuxta decretum nuper factum, religionem instituat. Deinde, clerum omnem in suam fidem atque tutelam recipit. Episcopus inuicem in vsum scholae, Thomense collegium, et senatui reliqua templa concedit. Clerus etiam annuum vectigal atque pecuniam senatui dependit, in reliquis immunitatem obtinet. Caesar in Magdeburgicos agebat edictis, vt ante docuimus, et de auxilijs per Saxoniam solicitabat ordines. Plerique non recusabant, modo reliqui etiam, non Saxoniae tantum, sed Imperij quoque ordines idem facerent. Lubecenses autem et Luneburgici, permissu [note: Magdeburgicorum pericula et metus.] legatorum Caesaris, Magdeburgum profecti, tentabant conciliationem, sed frustra. Publice quidem nemo tum illos oppugnabat: sed quoniam erant proscripti, versabantur in quotidianis periculis, neque sine vitae et fortunarum discrimine poterant vrbe excedere. Nam vnicuique licebat fortunam in eos experiri. Senatus igitur, quum antea publicis literis de vi et iniuria vicinorum esset conquestus, [note: Purgatio ad obiecta crimma.] nunc alterum scriptum edit ad omneis in vniuersum, maxime autem ad finitimos, et criminationes de se spargi dicit, quasi in Caesarem et Imperium pertinaciter ac superbe agant, et pacem repudient, et contumeliose multa scribant, sed iniuriam sibi fieri. Carolum enim Caesarem habere se pro summo magistratu, et edixisse palam, ne quid in ipsum aut vllum ordinem grauius dicatur: offensionis quoque nullam subesse causam aliam, quam quod Euangelium Dei profiteantur: reliquas autem calumnias ab inimicis iactari. Quantopere sint ipsi cupidi pacis, ijs esse non ignotum, qui conuentibus iam aliquot interfuerunt. Etenim intelligere se non solum, sed etiam experiri, quam sit dulce nomen pacis, et res ipsa salutaris: contra quid malorum adferat bellum: graue quoque sibi futurum et acerbum, siquidem sui causa vicini periclitentur et detrimentum accipiant: agnoscere praeterea, neque sibi licere, neque sane in suis esse viribus, vt obstinate Caesari et Imperio resistant. Verum necessitate summa coactos, vt ab iniuria se suosque defenderent, aedificia quaedam diruisse, castella vero et oppidula et vicos aliquot belli tempore occupasse, non quidem vt ea sibi seruarent, sed ne in potestatem exterarum gentium venirent. Neque vero recusare, quo minus illa reddant, [note: Cur Magdeburgici pacem non impetrent.] si modo finitimi nihil moueant. Duas autem esse causas potissimum, cur pacem impetrare non possint: primum, quod Euangelij doctrinam retineant, et Pontificium idôlum recusent. Deinde, quod reliquae conditiones propositae, non modo sibi sint graues, verumetiam intolerabiles, et omnino tales, quae praestari non possint. Nam vt libertatem suam prodant, qua donati sunt olim ab Ottone magno Caesare, eius nominis primo, quamque per manus acceptam a maioribus, ad hoc vsque tempus deduxerint, nulla ratione posse defendi, vel ad posteros excusari. Nunc etiam apparere, et manifeste conspici, quid spectarint, et [note: Scopus libri Interim.] quorsum exierint authores libri Augustani. Nam conatos esse praecipuum doctrinae iustificationis caput hominibus eripere, nempe firmamentum ipsum salutis, In dubium quoque vocare vsum coenae Domini, et coniugium sacerdotum. Ad haec, docere inuocationem hominum mortuorum, et quicquid ab ea dependet:

[note: 1549.] breuiter, vniuersum tecuperare pontificatum, vt a multis excellenti doctrina viris demonstratum sit. Certe, hanc tantam impietatem minime dissimulandam, aut silentio praetereundam, et magnis precibus solicitandum esse Deum, ne sui nominis gloriam ita pollui sinat. Triste nimirum et luctuosum esse spectaculum, homines ad falsam religionem et idôla violenter cogi, ministros Ecclesiarum in vincula conijci, cum vxoribus atque liberis in exilium extrudi, quosdam etiam trucidari. Sed vehementer acerbum esse, quanquam haec palam conspiciantur, praesertim in Germania superiori, tamen reperiri qui audeant dicere, non peti religionem. Veruntamen, non esse noui rem exempli: nam inde ab orbe condito, piorum et innocentum hominum hanc fuisse conditionem, vt affligerentur. Deinde, multa extare Testamenti tum veteris tum noui documenta, quae piorum hominum constantiam ostendant, qua sint vsi, cum reges atque principes edicta proponerent verbo Dei contraria. Nam ibi semper illud valuisse, quod est in sacris literis: Deo plus obediendum esse, quam hominibus: hoc non docuisse modo, Chrysostomum, Augustinum, Ambrosium et alios, verum ipsa quoque re praestitisse, cum quid aduersus praecepta Dei Caesares mandarent. Consimilem nunc suam esse fortunam, videre se periculum, in quo versentur, neque tamen aliter posse facere. Nam quiduis potius ferendum sibi quam vt manifestos errores laudent atque [note: Gordij martyris pia responsio.] recipiant. Memoriae proditum esse de Gordio martyre, qui rogatus ab amicis, cum duceretur ad supplicium, vt vitae seruandae causa desisteret a sententia, respondit, Non oportere linguam, in contumeliam eius qui creasset eam, aliquid pronuntiare. Hoc videlicet ad omneis pariter homines pertinere. Nam et veterem Ecclesiam et primos aliquot Pontifices ita sentire, veritatem prodi non ab ijs [note: Veritatem produnt etiam qui tacent.] tantum, qui falsa docent, verumetiam qui veritatem agnitam non audent profiteri palam atque defendere. Committendam igitur esse Deo rem omnem, nec in gratiam vllius hominis aut metu periculi deflectendum a veri professione, sed [note: Danielis zelus et constantia.] ob oculos ponendum esse Danielis exemplum qui contra Darij regis edictum, apertis vndique fenestris Deum adorabat. Potuisse quidem illum idem facere priuatim atque tacite, nullo cum periculo: sed quod ad fidei suae confessionem ea res pertineret et ad nominis Diuini gloriam, magno et constanti animo palam inuocasse Deum, nec vllius habuisse rationem periculi: quod ei conflatum ab aduersarijs, in ipsorum postea caput reciderit. Quamobrem orare, ne contra se, qui sint verae Ecclesiae membra, vim et arma parent, in eoque sequantur vestigia Christianorum militum superioris aetatis, qui minime dicto fuerint audientes, cum Caesares ipsorum operam in bellis aduersum Christianae professionis homines requirerent, sicut exemplo diui Mauricij martyris doceri possit. Quam grauiter etiam fuerit offensus Deus Israelitis, quod territi multitudine hostium, socijs infirmioribus opem non tulerint, in libris iudicum extare, vt sit omnibus documento, non solum non esse deserendos in necessitate fratres atque socios religionis, verumetiam ope subleuandos. De viris bonis nihil se dubitare, quin his rebus moueantur: etenim viuere et immortalem esse Deum, qui suae dextrae potentiam et saepe demonstrarit olim, et nunc quoque demonstrare possit, Orare autem vehementer, vt haec ad Caesarem, ad Ferdinandum regem aliosque principes ac ordines perferri curent, et simul intercedant, ne quid contra se decernatur grauius. Nihil enim se recusare, quod modo pie praestari possit et honeste. Petere etiam, vt se precibus suis Deo commendent, quo videlicet exemplo Niniuitarum, totis animi viribus peccata sua deplorent, et ad Deum ingemiscant, et hanc Euangelij doctrinam, nunc totos annos triginta celebratam, intrepide profiteantur, et vitae pietate conuestiant, et charitatis officia praestent omnibus, inprimis autem Ecclesiae ministris iam profugis et eiectis, eorumque liberis, vxoribus, et id genus alijs hominibus calamitosis: vtque doctrinam hanc salutarem

[note: 1549.] retinere liceat puram et saluam a technis illorum, qui nunc, dum caeremonias restaurare videri volunt, colluuiem totam doctrinae Pontificiae rursus introducunt.

Octobri mense, Franciscus Mantuae dux, Friderici filius, in matrimonium [note: Pauli tertij Pontificis mors.] ducit Catharinam Ferdinandi Romanorum regis filiam. Decima post die Nouembris e vita decedit Paulus tertius Pontifex, cum ageret annum Ixxxij. Pridie quam obiret mortem, aboleuit vectigalia, quae salinis et plerisque rebus alijs imposuerat, non sine gemitu populi. Mensibus aliquot ante solicitauerat Caesarem de restitutione Placentiae: sed id frustra fuit, et si longior vita contigisset, omnino putatur in Galliae regis partes fuisse transiturus. Nam inde a cede filij Petri Aloisij vindictam animo creditur agitasse. Corpus in facellum Sixti Pontificis delatum, in tertium vsque diem ibi permansit. Populus eo frequens accurrit, eiusque pedes, qui per cancellos ferreos expositi erant, vti fieri solet, deosculantur. Prius quam [note: Libellus in Paulum Pontificem.] decederet, libellus exijt Italicus, vehemens in illum atque grauis, titulo quidem Bernardini Ochini, sed ab alijs, vti creditur, compositus, cum praefatione ad Ascanium Columnam, quem ille profligarat. Libellus hic, inter alia multa, quae nimis longum esse recitare, sermonem ad eum conuertit, et Antichristum appellans, Innocentio Pontifice coniectus, inquit, in vincula fuisti, praesul iniquissime propter homicidia duo, et commissum parricidium, matre nimirum et nepote tuo quodam veneno sublatis, vt omnis ad te conflueret haereditas. Cumque deinde liber factus, non dubitares ambire galerum purpureum, et ter esses repudiatus, germana tua soror, Iulia Farnesia, tandem peruicit. Cum enim copiam sui non se facturam esse deinceps minaretur, Alexander sextus Pontifex, offensionem [note: Soror meretrix Paulum cardinalem fecit.] veritus et iram illius, in cardinalium te coetum allegit. Alteram deinde sororem tuam, pro familiae tuae consuetudine parum pudicam, interemisti quoque veneno. Per Anconitanam prouinciam cum esses legatus, Iulio secundo Pontifice puellam eius ciuitatis nefarie circumuenisti, quando dissimulans quis esses, teque pro nobili quopiam gerens ex legati familiaribus, illam vitiasti: quod quidem facinus, puellae patruus, cardinalis Anconitanus, Vrbe capta, coram Clemente [note: Portentosae Pauli libidines.] Pontifice captiuo, tibi grauissimis verbis obiecit. Nicolaus Quercaeus, cum Laura Farnesia, tua nepote, coniuge sua te congredientem deprehendit, et pugione tibi vulnus incussit, cuius etiamnum cicatrix apparet. De filia tua Constantia, qua cum toties rem habuisti, quid dicam? Etenim, vt ea liberius potiri posses, maritum eius Bosium Sfortiam sustulisti veneno. Qui cum nequitiam vestram adnimaduertisset, incredibilem animo dolorem concepit, nec vnquam postea visus est hilaris. Libidine profecto Commodum et Heliogabalum longe superas: idque tot spurijs tuis doceri potest. Filias suas Loth vitiauit, ignarus, et ebrius: tu vero sobrius, non modo cum nepte, sed etiam cum sorore congressus es atque filia. Iam illud, quod in Fanensem episcopum admisit sceleratus ille tuus filius Petrus Aloisius, quam est dictu foedum et horrendum facinus? Cum in Adriani mole captiuus detineretur Clemens pontifex, teque legaret ad Caesarem, libertatis recuperandae causa, non prius iter volebas ingredi, quam ille parmensem episcopatum, nepoti tuo Farnesio, tunc decem annorum adolescenti permitteret. Eo facto, ludificasti nihilominus illum, et Genuam vbi peruenisses, morbo te detineri simulabas. Quam vero nundinationem in sacris bonis non exercuisti [note: Pauli rapacitas.] cardinalis? et postquam factus es Pontifex, Deum immortalem, quam turpiter Ecclesiae Romanae facultates dilapidasti? Non te pudet, summam praefecturam atque munus contulisse nefario tuo filio, cum aureorum millib. annuis quadraginta, totidemque fere nepoti Octauio? ne quid interim dicam, quae quantaque bona profuderis in tuae familiae foeminas omneis et Sanflorinas neptes. Turcarum postea mentionem audes inferre, qui miserae iam incumbant Italiae. Quod eo facis, vt expilandi populi

[note: 1549.] causam aliquam habeas et occasionem, qui sub te domino grauissimum onus et intolerabile profecto sustinet. Duci Ferrariensi Mutinam atque Rhegium vendidisti. Parmam et Placentiam, quas Ecclesiae Romanae minime acquisieras, alienasti, quod Clementem certe Pontificem facere puduit. Vt familiam domumque tuam locupletares, praeter fas et aequum alios exagitasti, et eos qui seruitutem illam ferre non poterant aut recusabant, bello es persequutus. Id Perusini docent inter alios et Ascanius Columna. Qui subsidij loco suis imperat quotannis extra ordinem aureorum millia trecenta, qui nouum subinde vectigal imponit, modo salis, modo caeterarum rerum, qui nunc decumas, nunc dimidiam fructuum partem exigit, ille sane pro Christiani sanguinis hoste, merito debet haberi. Turcica classis, te Pontifice per ecclesiae Romanae fines nauigauit incolumis, non ita pridem, quando Barbarossa mare nostrum fuit ingressus. Occultum igitur illud, quod cum barbaris literis habes commercium, ansam tibi praescindit, quo minus Turcici belli nomen in posterum obducas. Atque interim tamen ausus es, Galliae regem taxare, quod cum Protestantibus, Caesarem vero, quod cum Angliae rege coleret amicitiam. An non turpissimum est, te pendere totum ab astrologis et necromanticis? [note: Paulus astrologiae et necromantiae addictus.] Negari factum non potest: nam et honoribus illos et facultatibus atque docis amplificasti, Cecium, Marcellum Gauricum Lusitanum, et alios. Quae sane res impietatis te manifeste redarguit, et satis est grauis, quamobrem a Pontificatu debeas remoueri. Multa id genus alia continentur in eo, quem diximus, libello qui typis procusus extat. Nunc ad mortuum reuertamur. Nono post die coeptum est fieri funus per dies nouem continuos. Interea cardinales absentes vndique ad vrbem conuolant, Tridentinus, Saluiatus, Mantuanus, Cibo, Montanus, Augustanus, Auria, Vrbinas: et hi quidem exequijs interfuerunt. Primus autem omnium eo venit Tridentinus. Nam is tum erat Mantuae, in ijs, quas dixi, nuptijs, cum de morte Pontificis adferretur nuntius. Sumptus funeris aestimatur ad aureorum [note: Conuentus cardinalium pro subrogando Pontifice.] millia quinquaginta. Nouembris die xxviij. peracta Missa, itum est in conclaue, quod vocant, noui Pontificis creandi causa. Decembris die quarta, Paciecus cardinalis Hispanus, Tridento, duodecima, Bellaius, Vendomensis, Castilioneus, Guisius, Turnonius et ad exitum eius mensis, Bolonicus, Ambosius, Lotharingus, post etiam Borbonius, aetate grauis, eo venerunt, Galli omnes, et iam ante nonnulli, erant Romae, quos ante biennium rex eo miserat, vti libro decimo nono diximus. Quoniam ad hunc locum peruentum est, non erit alienum, explicare nonnulla. Romae palatium est in monte Vaticano, quod templo diui Petri coniunctum Pontifices in habitant, in eoque senatum habent Cardinalium, cum res ita poscit. Hoc in Palatio sunt inter alias structuras aulae quinque et deambulacrum longum, passus ad septuaginta, et sacella duo. Haec simul efficiunt illud, quod dicitur conclaue. Alterum sacellum est designatum peragendae Missae et colligendis suffragijs: alterum quod Sixti vocatur sacellum, et hae, quas diximus, aulae, domicilium praebent cardinalib. Et hoc quidem tempore post mortem Pauli, quoniam cardinales erant numero quinquaginta quatuor, cubicula fuerunt constructa totidem. Habuit aliquando conclaue plures portas: nunc autem obstructis omnib. vnicus tantum est aditus. Fenestrae quoque vitreae nullae sunt praeterquam in sacellis, et hae quidem eius altitudinis, vt attingi non possint. Itaque nullus aer, nullum lumen eo penetrat, et dies atque noctes vruntur cerei. Iam illa, quae diximus cubicula, sunt lata pedes quatuordecim, longa sexdecim, alta duode im, structa non ex laterib. aut saxis aut materia, sed ex panno violacei coloris aut viridis. Et quoniam alia sunt alijs commodiora, sorte res agitur, offensionis et inuidiae causa vitandae. Singulae aulae binos habent cubiculorum ordines. Eo spacio et his finib. oportet vt sese contineant cardinales, cum familia et supellectile. Habent autem singuli quaternos apud se ministros, qui dormiunt intus, et semper comitantur

[note: 1549.] interea dum reliqui lectos parant et caeterea procurant. Deinde sunt in vniuersum designati duodecim, vulgo scoparios vocant, qui totius conclauis immundiciem atque sordes repurgant, et ad certum locum deferunt. Qui sunt intus coguntur manere, nisi forsan aegrotent, et vbi semel excesserint, non recipiuntur nisi cardinales. Cum in conclaue ventum est electionis causa statim deliguntur cardinales tres aut quatuor, qui res omneis necessarias procurent, qui regum atque principum legatis respondeant. Hi clauem vnam habent, eius quam diximus portae, alteram habet nobilitas Romana, tertiam, episcopi, quartam, caeremoniarum magistri. Non reseratur ea porta, posteaquam semel in conclaue ventum est, nisi cum cardinales aliqui superueniunt. Est autem ostiolum in ea porta, cuius habent clauem magistri caeremoniarum, et prandij atque coenae tempore solum aperitur. Tunc enim per illud infertur cib. ex culinis, quae sunt foris, et adsunt episcopi quidam ad eam rem delecti, qui cibum omnem [note: Magistri caeremoniarum.] diligenter perquirunt, ne quid forte literarum lateat. Ab ijs accepta fercula magistri caeremoniarum tradunt famulis cardinalium, per illud ostiolum: nec enim vllis alijs licet appropinquare. Cibus defertur in patinis fictilib. vinum in lagenis vitreis, et quotidie inferuntur noua. Nam quae vasa semel illata sunt, antiqua consuetudine cedunt caeremoniarum magistris, qui diligenter ea colligunt. Sunt enim exquisita, tam opere quam materia, et care venduntur. Foris excubabant hoc tempore, prope portam palatij, pedites quingenti, Itali, ductore Comite Petiliano, deinde, satellites [note: Conclauis custodia.] Heluetij, quibus erat vsus Paulus tertius, et equites leuis armaturae. Postea, nobilitas Romana, deinde, regum et principum legati, postremo et proxime ad portam, hi quos diximus, episcopi alimoniae praefecti. Ad vrbis praesidium erant disposita peditum millia quatuor, Oratio Farnesio ductore: deinde priuatim in aedibus cardinalium atque nobilium erant homines armari. Nunc de suffragijs dicemus. Quanquam antiquitûs decimo die post decessum Pontificis, in conclaue solitum est iri, nunc tamen a morte Pauli dilata res fuit in diem decimum nonum. Fuit is vigesimus nonus dies Nouembris, vt supra docuimus. Eo die sub vesperum ingressi conclaue cardinales, nobilitatem Romanam, et duces atque centuriones, ad tutelam vrbis designatos, iureiurando sibi deuinciunt. Post, in suum quisque cubiculum sese conferunt cum familia, reliquis omnibus exire iussis e conclaui. Cardinales alij sunt episcopi, alij presbiteri, alij diaconi. Priusquam suffragia perquiruntur, quaedam recitantur leges, quas ipsi pro temporis conditione [note: Iuramenta cardinalium.] condunt. Hae pertinent ad cardinalium immunitates atque pruilegia. Primum ergo singuli iurant, si forte res in eum casum deueniat, vt pontificatum obtineant, exacte omnia seruare: deinde, quem Ecclesiae putabunt imprimis et reipublicae [note: Modus eligendi Papam.] fore salutarem, velle eligere. Post, ad actionem venitur. Fuit hoc altera die Decembris. Ibi caeremoniarum magister, tribus circiter horis ante meridiem, campanula dat signum per conclaue, et ad Missam illos conuocat. Ea peracta, defertur ad singulos cardinales pulpitum, in eoque charta, quae cardinalium omnium nomina continet. Post, ante aram sacelli collocatur mensa, panno purpureo tecta, huic superimponitur calix et campanula argentea, et circa mensam, chartulam, scabella sex. Cardinales autem singuli suffragia sua scribunt in et postea sic complicant et obsignant, vt ipsorum nomina tantum, qui eliguntur extent. Inde suo quisque ordine consurgunt, et incuruatis genibus ad aram precati, chartulam demittunt in calicem, suoque rursus loco consident. Eo facto, bini episcopi, totidemque presbiteri et diaconi totidem, in sex illi scamnis locum occupant. Episcoporum primus, chartulas omneis ordine sumit ex calice, et primo diacono tradit. Is explicat, et clara voce recitat nomen electi, nomen etiam electoris. Ibi mox cardinales, qui singuli chartas habent, vt diximus, quibus descripta sunt omnium nomina numerum suffragiorum, ad cuiusque nomen quod exijt ac recitatum fuit, ponunt. Collectis ad hunc modum calculis, primus presbyter, qui et

ipse chartam habet cum nominibus cardinalium pronuntiat, quot habeat quisque suffragia. Si non sit numerus, qualis requiritur, chartulae reijciuntur in calicem: deinde ex diaconis alter, nola dat signum. Mox adest caeremoniarum magister qui foris expectat, et ingressus cum igni, quem in sartagine secum defert, carthulas illas omneis exurit. Licet autem singulis cardinalib. eodem tempore, quatuor diuersis dare suffragia, sed id raro contingit. Et haec quidem est eligendi ratio: nunc ad institutum reuertamur. Cardinales ad hunc modum inclusi, altera die Decembris, vti diximus, rem inchoarunt: sed aliquanto remissius agebatur, quod Galli cardinales dicerentur aduentare. Plerique fore putabant, vt ante Christi diem natalem, nouum haberet Roma Pontificem: sed vana fuit expectatio. Erant omnino tres factiones cardinalium, vna Caesaris, altera regis Galliae, tertia, Farnesiorum. Galli, Tranensem, [note: Tres factiones cardinalium.] Saluiatum, Rudolphum, Lotharingum, Theatinum: Caesariani vero, Polum, Burgensem, Carpum, Cruceium, Moronum, Sfondratum poscebant. Et de Polo quidem atque Saluiato frequens fuit per vrbem excitata fama. Nam etsi magno silentio rem tegi volebant, vt supra diximus, tamen quia subinde multi prodibant e [note: Lutheranismi opinio impedit Polum a Pontificatu.] conclaui, per causam aut simulationem aegritudinis, non potuit esset clam, et ad Caesarem atque Galliae regem enuntiatum fuisse dicitur, quicquid ageretur. Quo minus vero Polus rem obtineret, Theatinum cardinalem obstitisse ferunt, quod diceret eum dolere Lutheranismum. Nam de vera doctrina recte illum sensisse, multi per Italiam, et alij quoque testantur, vt lib. x. dictum est. Erant id temporis plurimi Romae, peregrini qui diuersis ex locis, atque nationibus eo venerant, vt ad noui anni principium, qui tunc erat, vt vulgo nominant, Iubilaeus, delictorum expiationem atque veniam consequerentur. Hi omnes pridie natalis Christi, sub vesperum, maximo numero confluxerunt in porticum Basilicae diui Petri, fore sperantes, vt illa, quae dicitur, aurea porta, per nouum Pontificem aperiretur. Et quanquam grauis erat illis diuturnior mora, tamen minime sibi discedendum esse putabant. Res autem sic habet. [note: Iubilaei per Bonifacium institutio.] Bonifacius octauus, Pontifex Romanus, anno salutis humanae M. CC. XCV. Iubilaeum annum instituit omnium primus, et centesimo quoque anno renouari iussit, et illis qui Romam venirent, et suas ibi preces effunderent ad diui Petri atque Pauli sepulchra peccatorum omnium plenam condonationem promisit. Ab eius morte, cum nimis longum hoc esse temporis interuallum videretur. Clemens [note: Clemens vi. Angelis imperat.] sextus ad annos quinquaginta redegit. Huius etiam extat edictum: quo mandat Angelis, vt eos qui peregrinationis huius tempore moriuntur, in regnum caeleste transportent. Sixtus vero quartus, vt xxv. quoque anno beneficium hoc hominibus conferretur, sanxit. Cum ergo supra millesimum quingentesimum humanae salutis annum, quinquagesimus nunc instaret, Paulus tertius mensibus aliquot ante diuulgatis literis ad omneis populos, hortatus fuerat maiorem in modum, ne tam praeclaram occasionem exonerandi peccata et consequendi regni coelorum praetermitterent. Ipse quoque magna fuit affectus laetitia, quod eousque perduxisset aetatem, et iucundissimum sibi diem illum fore dicebat, quo de genere humano tam bene meriturus esset. Sed non fuit ei solidum hoc gaudium. Nam [note: Paulus Pontifex suaspe excidit.] hebdomadis aliquot ante diem illum, quem tanto desiderio expectabat, e vita decessit, vti docuimus. Paulus Fagius, qui cum Bucero fuerat profectus in Angliam, sub finem Nouembris quartana febri petijt Cantabrigi

[note: 1540.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XIII.

[note: 1541.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XIIII.

[note: 1542.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XV.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XVI.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XVII.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XVIII.

[note: 1547.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Ceesare. ARGVMENTVM LIBRI XIX.

[note: 1547.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XX.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XXI.