CAMENA Early Modern Latin Texts

IOHANNIS SLEIDANI, DE STATV RELIGIONIS ET REIPVBLICAE, CAROLO QVINTO CAESARE, COMMENTARII VARIA AC MVLTIPLICI RERVM VTILISSIMARVM COGNITIONE REFERTI, NVNC RECENS ACCVRATA DILIGENTIA, SVMMAQVE FIDE RECOGNITI, ET NOVIS SVMMARIIS SINGVLORVM LIBRORVM, PRO FACILIORI RERVM COGNITIONE, ET INVENTIONE, AVCTI, ET ILLVSTRATI. Auctor Iohannes Sleidanus ad Lectorem. MVlti queruntur multa per hos libros, Occultarerum sparsa negotia, Ornata nusquam gratia, Omnia Vera, sed obticenda. Plures queruntur, plurima suscipi, Indigna, summo cum scelere et probro, Ad supprimendam Veritatem Religionis, et innocentes. Vtrisque causae sunt querimoniae: Sed iustiores, pars habet altera. Haec Lector, ut ne te laterent, Causam habet Autor, ut ista scribat. ADIECTA EST ETIAM APPENDIX, SEV CONTInuatio eorundem Commentariorum, Ab anno Christi M. D. LVI. quo Autor e Vita excessit, vsque ad praesentem M. D. LXVIII. Annum, ex fide dignissimis historijs ad publicam vtilitatem collecta. Auctore Viro Clarissimo D. Iustino Goblero, Goarino, V. I. Doctore. Cum Indice Rerum omnium locupletissimo. [gap: illustration] FRANCOFVRTI AD MOENVM, PER PETRVM Fabricium, impensis Hieronymi Feyrabend. ANNO M. D. LXVIII.

[note: 1540.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XIII.

Protestantes respondent ad postulata Caesaris, atque multis argumentis probant se potius rationem habere pietatis et religionis, quam incumbere transferendis ad se Ecclesiarum bonis et facultatibus. Confutant etiam argumenta regis Angliae. Caesar cum animaduertisset in Gandauenses, dat literas, quibus conuentum indicit protestantibus, ad quas respondent. Pontifex mittit legatum Farnesium illum, qui Lutetia profectus cum Caesare fuerat in Belgium. Hic longa oratione in illos inuehitur. Interim rex Galliae in amicitiam admittit principem Cliuiae, cui neptem e sorore dat in matrimonium. Pontifex hoc tempore bellum faciebat Perusinis. Angliae rex Annam Cliuensis principis sororem repudiat. In conuentu Haganoae de quibusdam religioni capitibus transigitur: reliqua differuntur in conuentum, quem Ferdinindus indicit Vuormaciae, quo Granuellanus cum nauium praemisisset, venit, et orationem habet. Sequutus est Campegius legatus pontificius, qui orationem ipse quoque habet, colloquum abrumpitur, et tota actio ad Ratisbonae comitia reijcitur Lutherus acerrime respondet libello Henrici Brunsuicensis: vbi fit mentio pallij carissimi, quod vendit Romanus Pontifex. Inchoatur actio Ratisbonae. Caesar in Aphricam traijcit. Granuellanus librum qui Interim inscribitur, collocutoribus exhibaet: Princeps Cliuensis filiam regis Nauarrae in vxorem ducit.

[note: Responsum Protest. ad Granuellanum.] AD ea Protestantes Aprilis die vndecimo prolixe respondent: et Primo quidem permagnas, inquiunt gratias agimus Granuellano, qui Caesari semper author fuit, vt ratione causam hanc explicaret. Quae sane viturs maximam laudem meretur. Deum quoque precamur, vt hanc tam praestantem voluntatem in eo confirmet. Quid enim gloriosius, quam publicas offensiones moderatis consilijs et prudentia componere, sine caede et sanguine? Rogamus autem in vniuersum, ne quis arbitretur nos dectari simultatibus et dissensionibus Ecclesiarum, aut emolumentum aliquod captare priuatum, aut proteruia quadam a caeteris gentibus, contra multorum seculorum inueteratam consuetudinem, defecisse. Tantum enim et tam acerbum odium aduersariorum, tantos labores atque molestias, tantos sumptus atque dispendia, tot tantaque multorum annorum pericula, non imprudenter, nec incon sulto, neque temere suscepimus. Verum, vbi de doctrina fuit in Ecclesijs nata dissensio, quod olim non semel accidit non licuit nobis, hominum gratiae consequen dae causa, veritati resistere, multo minus illorum facta probare, qui magna crudelitate grassantur in homines innocentes. His nimirum tantes et tam graibus de causis, tamque pijs et veris, cogimur nos illis opponere, et secessionem facere. Notum est enim atque manifestum, magnos et intollerabiles errores, ab eis non verbo solum, sed etiam armata violentia propugnari. Magistratus est autem officium vt ab iniusta vi suos defendat. Et quoniam in crimen atque suspicionem vocari nos audimus, quasi non gloriam Dei nec emendationem Ecclesiae, sed commoda solum nostra spectemus, Granuellanum oramus, vt de eo nos ad Caesarem purget. Scimus equidem id genus calumnias ad aduersarijs longe lateque disseminari, quo veram religionem et nos in odium adducant. Sed in Senatu Caesaris, quem in hoc tam sublimi fastigo Deus collocauit, indagari veritas et locum habere sola debet, falsis omnibus exclusis delationibus. Nam quia causam illi tuentur

[note: 1540.] iniustam et infirmam, quia suos errores passim ab omnibus impugnari vident ac reprehendi, quia doctrinam Euangelij refutare non possunt, ideo sibi aliunde colorem asciscunt, et ista nos criminatione premunt, ac vulgo traducunt. Sed praeter [note: Episcoporum pro ollis studium.] officium est et valde indecorum Episcopis, quo de bonis ita Caesarem solicitant et vrgent, quasi in eo summa sit posita reipublicae Christianae: nec interim de tollendis tot tantisque vitijs et erroribus, quos ne ipsi quidem dissimulare possunt, verbum vllum faciunt. Prima sane cura debebat illis esse de religione, deque pura doctrina conseruanda in Ecclesijs. Nunc autem eo tendunt ipsorum cogitationes omnes, quomodo suas opes, potentiam, luxum atque splendorem defendant. Sciunt ipsi, non de bonis Ecclesiarum esse litem, sciunt etiam illa non a nobis expeti: sed suis impijs consilijs et oppugnationi veritatis, hoc velut vmbraculum et tegumentum obducunt, vt in huius dotrinae perinciem animos regum incendant. Nostri enim ordinis nemo quicquam occupauit bonorum Ecclesiae, quod sit alieni iuris atque ditionis, nemo quicquam ademit vlli Episcopo: sed ipsim et Episcopi iurisdictionem suam proiecerunt, postquam illa coepit minus esse quaestuosa. Sed neque rite norunt illam administrare. Deinde, quae dicuntur canonicorum collegia, plane suum obtinent. Ipsi vero contra, multas Ecclesiarum nostrarum facultates occuparunt, et suis interdicunt, ne census annuos nobis persoluant, et quum olim de facultatibus decidere quid annuum et conferre soliti sint in Ecclesiae ministros ac ludimagistros, nunc adeo nihil contribuunt, vt ciuitatibus in huncvsum sumptus sit omnis faciendus. Quae quidem ciuitates, cum et onera multa subeant, et in magnis versentur periculis, verisimile profecto non est, auaritia quadam impulsos causam hanc tueri. Sed inimici nostri, praesertim ij, qui praefecturas venantur Ecclesiarum, odiose nos apud Caesarem ita deferunt. Nobis autem esset optabile cumprimis, vt de coenobijs rem omnem Caesar exacte cognosceret, et causam sciret mutati status monastici, et quemadmodum ea bona, partim in Ecclesiae ministros [note: Pontific. rapinae. Ecclesiae status miserabilis.] populique doctores, partim alios consimiles in vsus pios erogantur. Intellige re quoque Caesarem vellemus, quomodo aduersarij rapiunt ad se, quicquid est bonorum, quomodo non coenobia tantum, sed alias etiam Eclesias plane spoliant et exuunt, ita quidem, vt intra fines ipsorum, Ecclesiae complures et desertae iaceant, et in paganismum prorsus degenerent. Prius vero, quam plura de eo dicamus, obtestamur Granuellanum, vt pro ingenij sui praestantia secum ista perpendat. Nam etiamsi nostrum hic esset aliquod compendium, facile tamen cogitari potest, non hanc, sed longe aliam et multo grauorem esse controuersiae causam. Neque nos propter tam exigua bona velle tantam acerbitatem odij, tantum laborem, curam [note: Sumptus Protestan. pro religione.] atque periculum subire. Deinde, si periculis omnibus omissis, conferantur sumptus quotidiani, quos in hanc causam facimus, cum illis coenobiorum prouentibus, mox apparebit, quanto sint hi minores illis. Et hoc quidem sumptus iam supra XV. annum sustinemus, et crescunt indies cum sumptibus pericula. Cum etiam ad conatus et indefessum odium aduersariorum respicitur, quis est omnium Principum tam imprudens, tam incogitans, qui suas fortunas omneis, in tantum discrimen, ob tantula bona deuocare velit? Itaque Caesarem obsecramus, ne quid tale suspicetur. Ipsius enim amicitiam, et otium reipublicae longe praeferimus rebus omnibus humanis. Ex aduersarijs etiamij, qui nostrae ditionis et rerum statum habent exploratum, hac suspicione dubio procul ipsi nos liberant. Nam ex ijs bonis minimum quid ad nos redire sciunt. Quod autem tanto cum onere et discrimine doctrinam hanc profitemur, vna solum est et praecipua causa, nimirum quia Deus hoc a nobis requirit, vt Filij sui nomen et Euangelium profiteamur. Iubet enim, vt falsum et impium cultum defugiamus, et grauissime vetat, ne saeuitiam illorum probemus, qui veram doctrinam persequuntur. Nunc de coenobiorum possessionibus

[note: 1540.] loquemur, et aduersariorum querimonijs respondebimus, et cur mutata [note: Cur mutata monachorum collegia.] sint collegia monachorum, explicabimus. Exorta per Germaniam Euangelj luce, vitijsque detectis et reprehensis, multi, praesertim doctiores, vitae genus illud Pharisaicum sua sponte deseruerunt, et ex ijs nonnulli, quo literarum studijs operam darent, et aliud vitae genus non impium sectarentur, pecuniarium aliquod subsidium flagitabant. Cum igitur non solum in nostris, verum in aduersariorum quoque coenobijs haec incidisset mutatio, passim ijs in locis, vbi monachi superarent, [note: Bona monasterio in quos vsus expensa.] viros bonos constituimus, qui falsam doctrinam atque cultum reprehenderent. Iis etiam, qui mallent ibi manere quam emigrare, satis de victu necessario prospeximus, imprimis autem et diligenter cauimus, ne qui vel aetate vel valetudine essent affecta, rem vllam desiderarent: et huiusmodi quidem coenobia sunt etiam hodie nonnulla nostris in finibus. Fuit hoc sane nostri officij, tanquam Magistratus, agnita veritate falsam religionem abolere, et prouidere ne dissiparentur ea bona, praesertim cum et monachi passim dilaberentur, et ex ipsis nonnulli cogitarent ea priuatos in vsus auertere. Deinde, nulli erant in coenobijs ad procurandam vel agriculturam vel rem domesticam idonei. Sic igitur mutatus est illorum status. Nec enim aliunde voluimus accersere monachos, et illis summittere, ne Ecclesiae nostrae turbarentur. Ideoque bonam prouentuum partem, ad Ecclesiae ministeria conuertimus, et in vsus eorum, qui vel egestate vel aduersa valetudine premuntur, et in ludos quoque literarum. Et his quidem rationibus annui coenobiorum census non nihil sunt accisi. Quicquid autem ex ijs bonis reliquum [note: Alenda iuuentus in spem ministerij.] est, asseruatur, vt sit, quod in tenuiores Ecclesias, in Sacerdotes egenos, et adolescentes rei literariae deditos erogari possit. Nam is nunc est temporum status, vt cogitandum sit omnino de rationibus alendae iuuentutis, quo suppetant Ecclesijs olim et reipublicae homines idonei. Quae vero sunt reliqua bona, non recusamus ad pios et salutares vsus reipublicae concedere, pro legitimi concilij, si quod erit, aut Imperij conuentus arbitrio. Huc enim proprie pertinent Ecclesiae facultates, vt et sacrae literae testantur, et veteres leges atque concilia. Quod cum ita sit, petimus inuicem, vt aduersarij quoque sinant illa bona consimiles in vsus applicari. Iam [note: Paroeciarum census exigui.] enim in plerisque ciuitatibus nulli prope sunt aut admodum exigui paroeciarum census: atque interim tamen Episcopi caeterique proceres, qui possessiones illas tenent, nullum munus aut in templis aut in scholis obeunt. Itaque literarum ludi maximo cum reipublicae detrimento paulatim intereunt. Sunt igitur, vt ante diximus, [note: In quem vsum genus humanum sit conditum.] inueniendae rationes vulnus hoc sanandi. Deus enim ideo genus humanum condidit, et Magistratum in hoc constituit, vt in eiusmodi coetibus veram ipsius cognitionem homines addiscerent. Ideoque regum est atque coetibus veram ipsius cognitionem homines addiscerent. Ideoque regum est atque Principum, prouidere, vt haec officia tam necessaria cumprimis administrentur. Nos quidem etiam paratisumus, idonee cauere de legitimo vsu possessionum illarum, nostris in finibus, modo idem faciant aduersarij. Videmus enim palam homines parum frugi, parumque temperantes et reipublicae prorsus inutiles imo graues, in istis bonis [note: Sacrorum helluones.] helluari totos. Atque vtinam Caesar de nostris aduersarijs rem omnem sciat. Iis nimi rum locis ipsorum ditionis, vbi census habent annuos Ecclesiae nostrae, illi sibi sumunt eos atque seruant. Quumque nos nostra repetimus, et quos ipsorum Ecclesiae nostris in finibus habent, puentus, illis, vt inuicem tollant, permittimus: ecce conditio [note: Aequalitas pacis altrix.] nem repudiant, ad eamque rem Camera facem admouet. Aequalitas, vt prouerbio dicitur, est altrix et nutricia pacis. Quod si iam illis otium et Geramaniae tranquillitas esset cordi, sane non ad hunc modum agerent. Verum ne suis quidem ipsi parcunt Ecclesijs, et nouam subinde pecuniam atque stipendium illis imperant. Et quoniam pios [note: Facetum monachorum prouerbium.] doctores finibus eijciunt, desertae manent et solitariae complures paroeciae et dissipantur bona, deinde cenobia si prsus exugunt, vt quibusdam in locis monachi prouerbia

[note: 1540.] dicant, praeter campanarum sonitum et chori cantum nihil ipsis omninô relinqui. Hoc ipsum vero magnam vulgo licentiam facit, et periculum est, ne religioni summam adferat aliquando perniciem. Esset profecto nobis valde gratum, si de re tota Caesar diligenter inuestigaret, et percunctaretur, quibus in locis Ecclesiae ministri benignius et honestius tractentur, Ecclesiae et ludi literarum melius constituantur, Ecclesiae ministeria decentius peragantur, vtrum nostris in ditionibus, an apud aduersarios. Hunc laborem susciperet, non foret opus vllo nostro sermone vel defensione facti. Nimirum rex ipsa pro nobis verba faceret, eumque permoueret ad instituendam veram emendationem status Ecclesiae. Nunc vero, quando crudelitas exercetur, quum sacerdotes innoxij necantur, quum saeuitiae nullus adhibetur modus, futurum est, vt sublatis hominibus idoneis, magna sequatur, et ad posteritatem propagetur barbaries, Clarum est igitur, nullam interuenire nostram cupiditatem, quando sane praeter molestiam et pericula nihil [note: Praemia verae doctrinae persecutorum.] ad nos redit. Quum interim aduersarij, minime soliciti de Pontifice, quem tantopere iactare solent, quantam omnino lubet, praedam agant ex Ecclesiae possessioni bus, et praeterea magnis remunerentur praemijs atque beneficijs, vt veram doctrinam obstinate persequantur. Quod etiam arbitrio concilij reliqua bona summittimus, vt ante dictum est, id speramus bonis omnibus ad nostri defensionem satis futurum esse. Quod autem aduersarij nobis attribuunt, quasi fictum sit et simulatum, quoties de conciliatione verba facimus, et quasi eo solum hoc tendat, vt Caesaris concilia [note: Impium est fucum facere in resacra.] demoremur, causamque trahamur, et legitimam impediamus cognitionem: id sane perquam nobis est auditu graue atque molestrum. Quid enim turpius quid magis impium, quam in re sacra et religiosa fucum hunc et speciem simulatam obducere? Petimus igitur, quia grauis admodum est ista criminatio, vt Caesar ea, quae purgandi nostri causa dictuti sumus, patienter et attente cognoscat. Cum ante annum decimum, in Augustanis comitijs, aduersarij nostri multam haberent ad Caesarem querimoniam de nostris Ecclesijs et nobis iniunctum esset, vt nostrae doctrinae, religionis [note: Augustana confessio.] atque ceremoniarum rationem explicaremus nihil egimus astute, nihil occulte, sed doctrinam nostram omnem claris verbis palam professi sumus, vt omnibus constare posset, illam esse consentientem Apostolorum doctrinae. Neque dubitamus, quin multos ea res nostrae religioni conciliarit. Quando videlicet nihil contra veteris Ecclesiae formulam docere, sed errores, qui se in Ecclesiam insinuassent, demonstrare nos atque patefacere viderunt. Negari enim non potest, obrepsisse plurimos et grauissimos errores. De poenitentia docebatur frigide et perplexe: de gratia per Christum accepta, de condonatione peccatorum, ne verbum quidem. Caena [note: Origo Missae.] Domini prorsus erat et horrendum in modum per missam pontificiam contaminata. [note: Exempla turpissima ex coelibatu Sacerdotum.] Notum est enim, missam priuatam esse rem nouam, et inuectam partim ignoratione, partim auaritia: propter ablatum sacerdotibus coniugium redundabant omnia turpissimis exemplis: doctrina de clauribus et Ecclesiae potestate tota iacebat, eamque sibi potestatem Pontifex ad sui tantum dominatus confirmationem ven dicabat, et infinitis prope legibus atque praeceptis hominum mentes onerabat, idque subinde viri docti et iudicio praediti deplorabant. Vt autem Ecclesijs praeficerentur homines idonei, nulla prorsus erat cura. De his tantis tamque necessarijs rebus, quae esset nostra sententia, coram Caesare testificati sumus Augustae, et extant in publica luce nostrorum hominum ea de re libri. Complures etiam aliarum nationum viri docti fatentur, ex his ipsis libris puram se doctrinam hausisse. Non ergo defugimus lucem. Et cum Augustae tentaretur conciliatio, nihil egimus insidiose, nihil callide, sed concordiae nos esse cupidos, et siquidem aduersarij praecipua dogmata reciperent, de rebus medijs non admodum nos fore contentiosos, demonstrauimus. Et quanquam moderatae fuerunt a nobis tunc propositae rationes, minus

[note: 1540.] amice tamen et aeque nobiscum agebatur. Atque vtinam Caesari constet, quomodo [note: Pontificiorum perficacia.] tum sese gesserint aduersarij delecti. Nimirum frequenter ad initium actionis hoc dicebant, nolle se vel tantillum de sua opinione et doctrina decedere, sed quicquid facerent, eo fieri, vt in suam sententiam nos adducerent. Itaque coeperunt loquide dogmatis, de Diuorum inuocatione, de Missa priuata, de satisfactione, et nihil in his erroris inesse dicebant. Non igitur colloquium istud erat, in quo solidis argumentis et Scriptura testimonijs, quid verum esset, inuestigaretur: sed erat fastuosa quaedam actio, quae manifestos errores confirmaret. Et quoniam ipsis tunc non fuimus assensi, nunc illud sic interpretantur, quasi tantum ad speciem sit a nobis actum de conciliatione, non syncere neque reuera, sed distinendi Caesaris et eludendae cognitionis causa. Nam conciliationis verbum sic accipiunt, vt deserta veritate causam ipsorum approbemus. Ab Augustano autem conuentu nulla fuit de his rebus instituta disputatio: quod tamen per nos minime stetit. Imprimis enim optamus, vt viris bonis atque doctis liceat de his rebus omnibus conferre et [note: Protest. non quaerere latebras.] libere pronuntiare. Quapropter oramus, ne quis huic illorum criminationi fidem habeat. Nam si defugeremus lucem, vel si nos puderet causae, non esset difficile ab ea discedere, et magnam apud illos inire gratiam. Sed cum certo sciamus, omnium hanc esse maxime piam et imprimis necessariam causam, ideo laborem hunc et dispendia et pericula subimus, et Christi doctrinam profitemur, eamque cupimus et retinere et propagare, et Ecclesiae tum emendationem tum pacem atque concordiam optamus, et quod Francofurti sumus ante annum contestati, nunc etiam profitemur, non defuturos esse nos colloquio et actioni conciliationis. Quam quidem vocem, ne quis erret, sic accipimus, vt, videlicet Scriptura duce, quid verum sit exquiratur, et errores antiquentur, et vera doctrina locumin Ecclesijs obtineat, [note: Christus solus audiendus.] nam alioqui frustra sumitur omnis labor. Christus Dei filius, e sinu Patris, voluntatem suam atque doctrinam nobis patefecit. Hic audiendus est, et pro iudice solus agnosci debet. Quôd autem recte negotium hoc et ordine disceptari debeat, Caesarius etiam literae omnes atque scripta satis ostendunt. Et quomodo res acta sit ab aduersarijs, in Augustae comitijs, non ei patefactum esse putamus. Iam vero, quid sit nostrae voluntatis, et quibus insistamus vestigijs, exhibita palam, et deinde typis excusa doctrine nostre confessio, demonstrat. Quam sacris literis consentire certo scimus, ideoque deserore non possumus. Praeter hanc ipsam doctrinam, quae prima et praecipua est atque summe necessaria, sunt aliae res quaedam veluti mediae, de ceremonijs, de Sacerdotum ordinatione, de iurisdictione, de visitatoribus, de bonis Ecclesiarum, de causis matrimonij. Quicquid in his est controuersum conueniat. Nam quoad praecipuas res impugnant anduersarij, et crudeliter agunt, dissidium tolli non potest. Quod vero Caesari nonnulli persuadere conantur, permixtam esse doctrinae nostrae multam haeresim et errores, iniuriam nobis faciunt. Si quid autem est quod nobis opponant, licebit id publice faciant: ferent a nobis responsum. In apologia quoque nostra si quid forte dictum sit vel breuius vel minus aperte, explicabimus. [note: Ceremonias ubique easdem esse nihil opus.] Deinde, si quid editum sit et typis euulgatum, quia mutari conueniat, nihil agetur obstinate, cum detectum erit vitium. Scimus etiam imperitiores et infirmos offendi, quod non eaedem sint in Ecclesijs nostris vbique leges. Et quanquam nihil opus est eandem vbique formam retineri, modo de doctrina conueniat, tamen, [note: Errorum impugnatores perpetuo erunt.] quo minus hoc etiam in aliquo conuentu tractetur, non recusamus. Cum ergo, quid sit consilij nostri, patefecimus, obsecramus Granuellanum, Caesari sit author atque suasor emendationis atque pacis Ecclesiae. Nam etiamsi manifesta vitia et errores vi defendantur atque potentia, semper tamen excitabit Deus, qui illos impugnent ac reprehendant. Quam etiam sit iniquum, et contra ius naturae veram

[note: 1541.] doctrinam velle vi et armis opprimere, et quam id politiae Christianae non conueniat, [note: Constantinus Donatistas audire voluit.] facile potet intelligi. Caesar Constantinus bis voluit Donatistas audiri palam, etsi manifeste falsa docerent. Tertiae vero cognitioni interfuit ipsemet, ne quod in illos decretum ante fieret, quam exacte rem omnem percepisset, pulcherrimo nimirum exemplo, quod nos moderationis et mansuetudinis commonefacit. Et quoniam hoc quoque tempore de multis grauissimis rebus est controuersia, Caesarem speramus indicta causa nihil esse tenta turum armis. Ideoque petimus, vt quod Francofurti nobis per suum legatum promisit, colloquium, instituat. [note: Pontificum scopus.] Nam ad ipsius hoc proprie pertinet officium, vt hominum saluti consulat, praesertim cum Pontifices inflammati sint acerbissimo quodam odio, nec alio spectent, quam vt accensis Regum animis, homines innocentes ad lanienam rapiantur. Magnam etiam laudem Caesar meretur, quam posteri quoque celebrabunt, quod sanguinarijs illis consilijs hucusque non assenserit. Vult enim Deus, et mandat, Ecclesiae suae ministris beneuolentiam omnem et patrocinium praestari. Iam illud quod spargitur, inclinare nos ad hostes Caesaris, eiusdem est generis, quo calumniae [note: Protestan. a partibus Caesaris stetisse.] superiores. Nam probari potest, belli tempore Caesaris ducibus nos et artifices et puluerem tormentarium subministrasse, et nostros, vt quacunque ratione possent, illis gratificarentur, monuisse. Conditiones quidem oblatae nobis fuerunt id temporis, nec mediocres, nec incommodae: sed eas repudiauimus omneis, nulla certe alia de causa, quam vt Caesari fidem atque studium nostrum approbaremus. Quod si quis etiam nominatim hac de re sit delatus, et id palam fiat, eius purgatione Caesarem fore contentum arbitramur. Haec autem omnia petimus, vt Granuellanus et secum expendat, et Caesari recitet, nostrumque studium et operam et publicam ei conciliationem commendet. Nisi enim ab illa cessetur persecutione piorum hominum et immensa crudelitate, sequetur dubio procul horrenda [note: Pontifices reformationis impatientes.] quaedam omnium Ecclesiarum vastitas. Pontifices enim et Episcopi malint omnem religionem aboleri potius, quam emendationem admittere. Nam plerique socij nostri premuntur ab illis iniquissime, contra leges et Caesaris edicta, et minimis de causis excitantur ab illis grauissimae lites, vt ex actione Mindensi liquidô [note: Actio Mindensis de lana caprina.] constat. Lis enim est de LX. solum aureis, quos in vsus paroeciae Senatus applicauit, quo reuera pertinent, et antiquitus conferri solebant. Sed aduersarij malunt hos ipsos prouentus ab hominibus otiosissimis turpiter consumi. Et quanquam eius vrbis Ecclesiastici diuitijs abundant, tamen hoc tantulum pecuniae sibi auferri, et ad verae Ecclesiae ministerium impendi nolunt. Et hac tam leui de causa Camerales ad extremum persecuti sunt Mindenses, eosque proscripserunt. Hanc vero tantam illorum insolentiam petimus in vniuersum cohiberi, et lites illas omneis aboleri, sicut Francofurti cum intercessoribus actum est. Hoc enim imprimis [note: Cameralium sententiae sunt classica.] est necesse, vt fiat, si modo Caesar pacatam vult videre Germaniam. Nam illorum sententiae et condemnationes eiusmodi, quid aliud sunt quam classica, quibus bellum nobis denuntiatur? Cui quidem vt resistamus, ipsa naturae lex nobis commonstrat. Etenim, si forte Caesare eos non reprimat, et interim alij forte copias conducant: quid aliud existimemus, quam eas aduersum nos comparari? Qua quidem occasione facile possit oriri magnum incendium, nobis etiam inuitissimis. Granuellanum ergo precamur, nostro nomine Caesarem oret, vt illam toties a nobis quaesitam et flagitatam pacem concedat. Cum ita respondissent, Idibus Aprilis finem actioni faciunt, et Theologis iniungunt, vt argumenta regis Angliae de dogmatis illis quae diximus, confutent, et is deinde libellus eo mittatur. Cui si forterespondeant Anglicani theoogi, et spes aliqua sit futurae consensionis, placuit non esse recusandum colloquium. Vt autem foedus cum eo

[note: 1540.] fieret extra causam religionis, nemini visum fuit. Vt etiam pro ijs ad Regem intercedatur, [note: Protestant. ad regem Galliae intercessio.] qui doctrinae causa per Galliam paterentur, decretum fuit: sed ita, vt de statu Galliae prius cognoscatur deque voluntate regis, et an locum habitura putetur intercessio. Postea de bonis Ecclesiasticis et de singulorum querimonijs decreta fiunt, et Heilbrunensibus consuliter, vt Missam Pontificiam e certis templis, quod nondum fecerant, exterminent, promissis auxilijs ad eam rem, si quid forte periculi contingat. Postremo, quid sit opus facto, constituunt, si forte Caesar aut pacem repudiet, aut ambigue respondeat, aut Camera suo more pergat, aut copiae conscribantur occulte.

[note: Gandauenses a Caesare puniti.] Dum haec geruntur, Caesar animaduertit in Gandauenses, et seditionis authores capite plectit, et ablatis armis, cum priuilegia et beneficia omnia ipsis ademisset, arcem ibi construit, et praesidium in capite ac ceruicibus illorum collocat, Frequens autem est ei ciuitati, suis vt principibus resistat, vt supra quoque diximus. Fecit hoc in Carolo Burgundo, Caesaris proauo, in Philippo abauo, in Ludouico Flandriae Comite Philippi proauo materno, quos omnes his Caesar vltus esse videtur. Nec enim vnquam ita repressi fuerunt, vt in hoc tempore. Decimo octauo [note: Caesaris ad Protestantes literae.] deinde Aprilis die, Caesar dat literas ad Saxonem atque Lantgrauium, cum Ferdinando fratre, Romanorum rege, se collocutum esse inter alia destatu Germaniae, maxime vero de dissidio religionis, quod compositum esse cupiat. Etenim, sicut antehac nihil in eo praetermiserit, ita nunc etiam eiusdem esse voluntatis, modo suum hoc studium ipsi agnoscant, nec eo abutantur, et quod vebis atque promissis iam olim prae se ferunt, pacis desiderium, re ipsa nunc tandem repraesentent. Multas quidem suas interuenisse plurimis nunc annis et lenes admodum actiones, verum ijs nihil adhuc esse profectum, et eo nunc omnia spectare, vt nisi quamprimum succurratur, ingens quaedam futura sit reipublicae dissipatio, maximique motus omnium ordinum. Ac licet ita sit, tamen pro sua benignitate, se rursum ipsis alium indicere conuentum, vt ad sextum Iunij diem Spirae sint, aut si forte lues et morbi contagio non permittat, eo loco, quem frater Ferdinandus constituerit, agendi causa videlicet de rationibus, quemadmodum hoc tantum periculum, quod Germaniae prorsus incumbat, auerti possit atque tolli. Sperare autem hanc suam lenitatem ipsis atque socijs aliquanto plus futuram esse cordi, quam adhuc quidem fuerit, et forte, vt ita se gerant in actione, quô tum ipse tum Ferdinandus frater et reliqui Principes obsequentes, aperte videant, magis ipsos ad pacem et otium, quam ad discordiam atque turbam inclinare. Veniant igitur ipsimet ad eum locum, die constituto, nec impediri se patiantur vlla re, nisi valetudine, suosque tum mittant intimos consiliarios, qui sint et pacis amantes, et ad agendum idonei, et ipsorum voluntatis plane conscij. Denuntient hoc idem socijs, quo et illi ad diem adsint. Venturum autem eo fratrem Ferdinandum, qui de sua mente atque voluntate, deque ipsorum ad se missa legatione, copiosius exponat. Sic igitur se comparent, tum suae ipsorum, tum patriae salutis causa, vt dissensionis omni sublata materia, de reliquis Imperij negotijs tanto rectius deliberari possit. Non esse autem quod vllum veneantur periculum. Nam fidem se interponere suam, et pacis Noribergicae beneficium ipsis largiri, neque passurum, vt contra quis faciat: [note: Protest. ad Caesaris literas responsio.] sic tamen, vt inuicem ipsi neminem offendant. Ad eas literas illi nona die Marij respondent. Quod pacis consilia sequatur, magnam se gratiam habere. Quod autem moneat, vt suum hoc studium agnoscant, nec abutantur eo, non esse dicunt, quod aliud de se soijsque cogitet: nihil enim sibi charius esse pace. Quo minus autem hucusque res conciliata sit, non sibi, sed causae magnitudini et aduersarijs oportere tribui, qui dogmatis nullam admiserint explicationem. Iam ve roquod ad constitutum diem ipsos adesse velit, libenter quidem obtemperaturos:

[note: 1540.] sed quia Regem frustra defatigari nolint, quid suae sit sententiae, velle perscribere. Nempe, scire ipsum, inde ab initio huius dissidij, post multam deliberationem, in comitijs Imperij hanc solam rationem dioneam fuisse visam omnibus, vt legitimum haberetur concilium, aut prouinciae Germaniae conuentus. Cum autem alijs ob temporis angustiam ea ratio deinde parum commoda videretur, francofurti sermonem habitum fuisse de forma futuri colloquij, de eoque factum esse decretum. Cum autem arduum sit negotium hoc, et in quo salus hominum consistat, non posse breui tempore explicari, si modo cum fructu aliquo sit agendum, ideoque tum Ferdinando regi, tum sibi socijsque et alijs graue futurum non habito colloquio, nec aditu prius facto, his rebus ipsos operam dare. Quod igitur Francofurti placuit omnibus, idem nunc sibi quoque videri commodissimum, vt, si Germaniae conuentus haberi non possit, colloquium instituatur. Existimare enim, se nullam inueniri posse viam ista meliorem, quod ipsum nuper etiam Comiti Nuenario demonstrarint. Vt autem ipsi non consultis nec assentientibus socijs eo veniant, non sibi licere. Deinde, sic esse breue temporis interuallum, ad illum vsque diem, vt conuocari socij, deque responso deliberari vix possit. Longinquiores quidem, vt ad diem adsint, vix aegre posse fieri. Haec eo se nuntiare, vt de sua voluntate cognoscat. Et licet ita sit, tamen quia Ferdinandum regem venturum esse dicat, missuros eos e legatos, et socijs, vt idem faciant, scripturos, ea lege tamen, si forte nihil actum fuerit, vt tum aliae, de quibus ante dictum sit, agendi rationes integrae sibi maeant. Nec enim ab illis, nisi de sociorum assensu, posse discedere. Daturos etiam suis hoc in mandatis, vt ad conciliationem omnia sua consilia conferant, quantum quidem propitio Deo et salua conscientia possint, et integrae concordiae viam aditumque faciant. Sperare autem futurum, vt ipsius mandatu Scriptura sacra summum et praecipuum locum in actione obtineat, et quum ab ea discedent aduersarij, reuocentur in viam. Cum autem ad actionem ventum fuerit, et spes aliqua dabitur vllius fructus, non se defuturos esse conuentui. Theologis etiam communicet: quandoquidem illorum primae sint partes in hac tota causa, quid in eo decreuerit, renuntiari sibi petunt.

De Cardinali Farnesio supra diximus. Is Lutetia Parisiorum profectus eum Caesare fuit in Belgium, adolescentia vix egressus annos, et Caesarem indigne tulisse ferunt, quôd non aliquem aetate consilioque grauem Pontifex misisset. Cum igitur de religione deque bello Turcico incidisset deliberatio, et Granuellanus [note: Farnesij Cardinalis in Protest. oratio.] verba fecisset, Farnesius tandem, praesente Caesare atque Ferdinando rege, sentalem, quae Deo sit non ingrata. Cupere etiam, vt omne robur expediatur in Turcam. Sed ad religionem et Protostantes quod attinet, non semel cum illis actum esse de concordia, praesertim in Augustae comitijs, et exhibitam ad illis tum fuisse doctrinae suae confessionem. Quod sane scriptum licet multos habet errores, ab ipsis tamen interea sit violatum. Itaque cum nihil certi sequantur atque statuant, et sint tanquam anguillae lubricae, nihil cum ipsis agendum esse praeterea. Superiori etiam anno, regem hortatu Brandeburgici principis, alteram instituisse cum ipsis actionem, sed in ipso limine, quod dici solet, illos impegisse, nec obscure demonstrasse, quam sint animo a concordia prorsus alieno: cum enim ab officio semel et a disciplina recesserint, eo nunc esse progressos, vt Pontificem non emendatum, sed extinctum, et vitia non sublata, sed ipsam Apostolicam sedem velint extirpatam, vt omnis deinde iurisdictio corruat Ecclesiastica. Cumque id ausi fuerint ante annum proximum, Europae statu paulo tranquilliori, quid nunc credibile sit eos esse facturos, pace nondum constituta cum Galliae rege, et Turca rursum

[note: 1540.] imminentem Pannonijs? Nimirum, in hac temporum calamitate multo futuros esse proteruiores: nec esse quod putentur ab instituto posse dimoueri. Nec enim pauca quaedam in controuersiam venire, sed de plurimis dogmatis disceptari. Deinde, prope incertum esse cuiusmodi sit ineunda concordia, cum inter se dissideant ipsi: nam aliam esse Lutheri, aliam vero Zuinglij doctrinam, ne quid interim de reliquis dicatur sectis: et vt concordiae spes aliqua sit, illos tamen non esse parituros Ecclesiae Rornanae, nisi multa ipsis inuicem permittantur, nimirum, integra coenae Domini perceptio, coniugium Sacerdotum, et id genus alia: quae quidem sine publico decreto non sint immutanda. Iam, si quis dicat, haec illis, otij communis et tranquillitatis causa concedi, et consensum post impetrari posse vel summi Pontificis, vel etiam concilij: non male quidem istud dici, sed fore, vt illi mox eam facultatem arripiant, non expectata confirmatione publica. Quod si fiat, omnem eos esse proiecturos concilij curam: qua quidem ex re magna sit oritura diuisio per orbem Christianum, quando videlicet a Germaniae ritibus Galliae et Hispania et Italia et reliquae prouinciae plane dissidebunt. Quod si deinde concilum forte mutationem factam et ad tempus concessam improbet, et contrarium quoque statuat, nullam fore spem amplius in viam reuocandae Germaniae, suis in opinionibus iam confirmatae, et periculum esse, ne Protestantes, quod vnum imprimis moliantur, reliquos etiam ordines ad defectionem impellant. Caesarem ipsum non ignorare, quemadmodum anteactis annis, illi de cogendo concilio decretum fecerint in Imperij comitijs, authoritate sua quadam, ipso non consulto. Ne quid ergo simile posthac fiat, esse prouidendum. Haec autem ideo sese referre, quo videant vterque, quid sperandum sit ex priuatis illis actionibus atque colloquijs. De pace cum illis actum esse Schuinfurti, et post, Noribergae fuisse pactas inducias, constituta poena: sed illos, non habitatione tanti [note: Auctum foedus Protestantium.] beneficij, violasse pacta, suumque foedus auxisse nouis multarum ciuitatum atque principum accessionibus, imprimis autem Daniae Regis et Vuirtembergici, multisque in locis formam religionis immutasse, praeter fidem et iusiurandum. Facile igitur apparere, quae sit reliqua spes de illis, qui varijs raitonibus, et partim gratia, partim vi sua in castra homines traducant. Deferbuisse enim et plane tepefactam esse religionem, et homines alioquin in hoc esse procliues, vt seueriori deserta disciplina, sese tradant molliori magisque liberae. Sed ne his quidem finibus illos contineri, neque satis illis esse, quod homines in errorem abducant, nisi etiam sacra diripiant, Episcopos eijciant, et religionem omnem prophanent, et impune quidem. Imo nunc eo licentiae progressos, vt etiam integerrimum Camerae iudicium subuertant, quo nimirum eo sublato, Caesaris in Germania ruat author ritas, et ipsi, nullo prohibente, in omnium facultatibus atque vitam, pro sua libidine grassari possint. Ex priuatis igitur illis actionibus nullam esse sperandam aut firmam aut diuturnam pacem: et si qua forte fiat, non dubium esse, quin ea dignitatem omnem sedis Apostolicae et politiam Ecclesiasticam eneruet. Posse quidem alia multa referri hoc loco, sed ea se breuitatis causa praetermitter. Nunc autem proximum, vt quomodo salua religione sit bello Turcico prouidendum, inuestigetur. Commodissimam quidem esse rationem, si Protestantes simul et reliqui ordines auxilia contribuant. Sed quoniam id obtineri forte non possit, nisi pacata religione: et vero tractatio religionis non ad singulares conuentus, verum ad concilium publicum pertineat, recte futurum, si concilium habeatur [note: Fulgure vitro.] primo quoque tempore, et ad illud causa tota religionis reijciatur, Sic enim fore, vt et reliquis omnibus satisfiat, et Protestantibus inferatur metus atque terror. Qui cum serio rem agi videbunt, multo futuri sint obsequentiores, magisque tractabiles, quod ad sanitatem sibi reuertendum esse, et id nunc agi videant, ne diutius

[note: 1540.] in Germania tolerentur haereses. Etenim, cum ad omneis homines in vniuersum religio Christiana pertineat, nihil in ea mutandum aut emendandum esse, nisi de communi omnium consilio. Nec ad vnam modo Germaniam, sed ad Galliam et Hispaniam et Italiam et reliquos etiam populos respiciendum esse. Nam si quid his inconsultis in Germania mutetur, futurum, vt id in plurimorum cadat turum, si quidem Ecclesiae membra non omnino respondeant suo corpori. Vetustum etiam esse morem, et inde ab Apostolis memoriae proditum, vt authoritate concilij controuersiae omnes finiantur. Et quoniam omnes pij continuis precibus atque votis concilium expetant: nuper etiam Poloniae rex, Sigismundus, ea de re misso legato, Pontificem interpellarit, fore non difficile, illud inchoare, praesertim, quum ipsi quoque nuper inito foedere per iusiurandum promiserint, [note: Timet Cardinalis ne Principes religioni prouideant.] operam se daturos omnem, vt concilium habeatur. Ipsum videlicet tempus hoc esse cumprimis opportunum, quando cum Galliae rege fit actio de pace, et mutuae beneuolentiae non vnum signum appareat, et ipsorum ditionis Episcopis hac ratione tuto liceat eo proficisci. Deinde, pertinere hoc etiam ad ipsorum tranquillitatem animi, si cuncta referantur ad concilium, neque priuatis actionibus decreta fiant, quibus offendatur Deus: sic enim nullam ipsis praestandam esse culpam. Adhaec, vtile quoque futurum ipsis, quandoquidem in concilium omni reiecta cura, caeteris rebus, quae videbuntur, libere vacare poterunt, et foedus interim amplificare, quod eo conducet, vt Protestantes aut decreto concilij se submittant, aut a confoederatis catholicis ad officium adducantur. Et haec quidem hactenus. Iam, ad Turcam quod attinet, hortari se cumprimis et orare, quod antea quoque saepe fecerit, vt pax fiat cum Galliae rege. Nam eam pacem esse reipublicae Christianae salutarem, et nisi coeat, dubium esse, an potentiae Turcarum resisti possit. Quanta vero sint eius pacis commoda, non semel antea se demonstrasse, nec opus esse nunc illa repetere. Caeteros etiam ordines Imperij de auxilijs interea posse solicitar: et si quidem aucto foedere et inchoato concilio, Protestantibus persuaderi posset, idonea praestita cautione, vt ad concilium veniant, fore non difficile, ab ipsis etiam impetrare contra Turcam auxilia. Quod si autem non nisi malis et religioni perniciosis conditionibus id obtineri possit, videndum esse, ex duobus malis vtrum sit eligendum, et an praestet, religione prodita Deum offendere, an vero, vnius prouinciae carere subsidijs aduersus Turcam. Etenim non facile posse discerni, vtri magis Christum oppugnent, Protestantes [note: Protestan. Turcis aequantur.] an Turcae. Nam hos quidem in corpora tantum saeuire, sed ab illis etiam animas in sempiternum exitium trahi. Concilium ergo sibi videri quamprimum esse conuocandum, eiusque faciundum initium hoc anno, nec in Germaniae conuentibus de religione tractandum aliquid, sed augendum esse foedus, vt vel hac ratione Protestantes ad concordiam magis inuitentur. Pacem quoque faciendam cum Galliae rege, et interim vndecunque colligenda subsidia contra vim Turcicam, [note: Paedagogus Card. Farnesij.] vt anno sequenti totis viribus in illum fiat impetus. Erat attributus Farnesio Marcellus Ceruinus, Episcopus Nicastri, consiliorum ipsius moderator, in hac ipsa legatione factus cardinalis. Hoc Farnesij consilium, vbi mensibus aliquot post emanasset, Ioannes Caluinus excusum typis commentariolo vestiuit, ne quis illud secus, quam oporteret, acciperet.

Ad hoc tempus, Cliuiae princeps, Geldriae possessor, ad Caesarem venit: transactionis causa, verum id frustra fuit, et domum reuersus, cum Galliae rege coepit [note: Tacita regis offensio in Caesarem.] communicare consilia. Nam sis, cum recuperandi Mediolani spe tota decidisset, oblatis a Caesare conditionibus, quas minime putarat, animum ab eius amicitia totum auertit, licet dissimulanter, seque falsum esse querebatur, et a Connestablio,

[note: 1540.] qui transitus Caesaris fuisset, et ipsum ingenti spe totum implesset, alienior esse coepit, cum antea nihil ei non tribuisset. Cum igitur et ipse rationes omnes occulte circumspiceret, quomodo Caesari molestiam exhiberet, et Cliuensis [note: Cliuensis princeps sese regi coniungit.] tantam litem ac offensionem sustinere solus non posset, coeptum est cogitari de mutuis amicitiae vinculis. Erat Galliae regi, e sorore Margarita, regina Nauarrae, neptis Ioanna, circiter vndecim annorum puella, longe omnium totius Galliae ditissima, et forma cumprimis eleganti, et optimis formata moribus. Vt [note: Filia regis Nauarrae.] autem haec in matrimonium Cliuensi daretur, ilico parentes et imprimis reginam sororem rex solicitabat: ac demum perfecit, vt suo loco sum dicturus.

[note: Pontificis bellum in Perusinos.] Bellum hoc tempore Pontifex faciebat Perusinis, cum illi salis et aliarum rerum vectigal, auctum ab illo, pendere recusarent: ciuitatem vero suae ditionis fecit, et Ascanium Calumnam, virum praepotentem, consimili de causa, finibus omnibus eiecit. Cardinalis Farnesius, expositis mandatis, cum depace Caesaris et Galliae regis non succederet: dies etiam esset, clam ipso, constitutus Haganoae Protestantibus ad futuram actionem, discedit, et sub Idus Maias Lutetiam venit, et Antonio, cardinali Medonio, Stampianae dominae, quam rex in delitijs habebat, auunculo, galerum purpureum, Roma nuper allatum in vrbis aede primaria, die Pentecostes, imponit, inaugurationis causa: et in itinere salutato rege, celeriter [note: Conuentus Haganoicus.] Romam contendit. Ferdinandus deinde rex, Belgio relicto, in viam sese dabat, conuentus Haganoici causa, nam propter morbi contagionem Spirae non licuit. ad eum conuentum Galliae quoque rex legatum mittebat, Lazarum Bayfium, monitu Caesaris. Nam offensionem dissimulabant vterque et blandis adhuc verbis res agebatur: et Calendis Iunij rex edictum proposuit admodum graue contra disseminatores haeresis et falsae doctrinae Lutheri atque sociorum. Id Lutetiae duodecimo post die fuit euulgatum et typis excusum, vti fieri solet.

[note: Cromelius capite plectitur.] His fere diebus, Angliae rex Thomam Cromelium, quem ex infimo loco perduxerat ad summam dignitatem, capite plectit, et Annam Cliuensem repudiat, [note: Angliae rex Hauardam ducit.] et Catharinam Hauardam, Norfolciae ducis e fratre neptem, in matrimonium ducit. Cromelius fuerat suasor connubij Cliuensis. Cum autem rex Hauardam post adamaret, impulsus ab ea fuisse putatur, vt Cromelius, quem suis illa rebus obstare iudicabat, e medio tolleretur. Nobilitati quoque non multum erat acceptus. [note: Accusationes Henrici in Protestan.] et in suspicionem venerat, quasi Pontificis miliretur exitium. Henricus Brunsuicensis interea tum reliquos Protestantes tum Henricum Saxoniae principem grauiter ad Caesarem accusabat, quod praeter voluntatem Georgij fratris, et conditionem ascriptam in testamento, religionem mutasset, quod Episcopi Merseburgensis atque Miseni iurisdictionem interpellaret, quod pecuniam in vsum foederis a fratre relictam, aureorum millia LX. sibi seruaret. Monebat itaque Caesarem, vt illum ad officum adducat, et recusantem a successione fratris depellat, iuxta formulam testamenti. Non solus autem hoc agebat, tametsi praecipue, sed [note: Acta conuentus Haganoici.] ex confoederatis etiam alij quidam.

Nunc de conuentu Haganoae dicam. Huius factum est initium XXV. die Iunij, cum Ferdinandus rex ante mensem eô venisset. Protestantes, aliquot diebus ante actionem, interpellauerant electorem Palatinum, Coloniensem, Treuericum, Ericum Brunsuicensem, episcopum Augustanum et Spirensem, domi suae quemque priuatim, vt pacis essent consiliarij. Ferdinandus igitur, eo quem diximus die, Protestantibus, ad se vocatis, causam indicti conuentus exponit: et quia principes non venerint ipsi, quod Caesar omnino facturos putarit, exhiberi sibi petit ab ipsis mandatum et agendi facultatem. Deinde nominat intercessores, Ludouicum Palatinum, Ioannem archiepiscopum Treuericum, Ludouicum Bauarum, Gulielmum episcopum Argentinensem. Cum hos illi recepissent, coeptum

[note: 1540.] est agi. Venerunt etiam eo theologi Protestantium, magno numero, Iustus Menius, Pistorius, Vrbanus regius, Bucerus, Brentius, Blaurerus, Osiander, Schnepfius, et alij multi. Melanchthon graui valetudine detentus in itinere substitit. Hi, domi quisque suae, conciones habebant ad suos, vti fieri consueuit, tunc imprimis, cum deliberandi causa simul omnes conuenissent legati. Ferdinandus [note: Interdictae contiones.] autem vbi resciuit, interdixit, Legati contra, non publice, sed priuatim doceri tantum demonstrant, nec esse quod aegre ferat. Inchoato colloquio, venturus erat Lantgrauius atque Saxo, iamque suos ad fines expectabant, vt eius rei accepto nuntio, mox essent expediti. Intercessores deinde petunt a Protestantibus, vt capita doctrinae controuersa, paucis comprehensa, sibi tradant. Illi, exhibitam esse ante annum decimum, Augustae, doctrinae suae confessionem et apologiam dicunt: in qua prorsus acquiescant, parati rationem reddere, si quis aliquid in ea desideret. Et quoniam ignorent, quid in eo libro potissimum reprehendant aduersarij, non habere se quod exhibeant, sed ab illis hoc potius exquirendum, vt demonstrent, quae dogmata putent esse verbo Dei contraria. Quod si faciant, et ad colloquium res deueniat, vt quidem Francofurti visum fuit, non se defuturos concordiae. Referunt hi post aliquot dies, quoniam in confessione exhibita permaneant, interea se libellum illum et actionem omnem Augustanam legisse, et reperire quaedam ibi dogmata fuisse conciliata, quaedam vero minus. Vt autem haec etiam concilientur, omnem se daturos operam, et rogare, vt suam in eo mentem aperiant. Ad haec illi, Sermonem quidem fuisse de dogmatis aliquot Augustae, sed nihil definitum, nec vllam ibi factam esse conciliationem. Ad hunc modum vltro citroque re disceptata cum Protestantes colloquium vrgerent, illi vero sibi mandatum a Caesare atque rege dicerent, vt ad modum actionis Augustanae pergerent: [note: Ferdinandi postulatum Haganoae.] Ferdinandus rex, Iulij die XVI. conuocatis omnibus, quandoquidem ita se res habeat, vt iam definiri nihil possit, imprimis autem propter absentiam Saxonis atque Lantgrauij, constituendum dicit alterum esse diem: quo die vtriusque partis legati et viri docti, pari numero conueniant, et de dogmatis Augustanae confessionis inter se conferant, sic tamen, vt Augustano Imperij decreto nihil idcirco decebat, et Pontifici quoque sit integrum, si velit, suos eo mittere legatos. Deinde, cum nonnulli querantur, sibi facultates suas a Protestantibus eripi, rationi sane congruum esse, vt interea, dum de religione lis pendet, spoliati vel restituantur bonis Ecclesiae, vel iure suum repetant. Adhaec, vitandi motus causa, paciscendas esse longiores inducias, in quibus hi modo sint comprehensi, qui fuerint Augustanae confessionis, ante transactionem Noribergicam: ita quidem, vt eos qui post accesserint, nihil ad se pertinere putent Protestantes, nec [note: Protestant. responsio.] alios quoque deinceps recipiant. Quinto post die, Protestantes, quid in eo postlato requirant, ostendunt: colloquium sibi valde probari, et cupere, ipsum quoque Caesarem, non etiam illius tantum legatos, interesse. Verum, vt Pontifices quoque suos mittat, non se quidem in eo posse Caesari legem vllam praescribere, sed tamen primatum ei nullum vel authoritatem hoc ipso tribuere. De restitutione bonorum Ecclesiae, deque iudicio Camerae prolixe respondent, vt supra non semel commemorauimus, et doctrinae controuersiam imprimis definiendam esse dicunt. Vt autem illos excludant, qui post pacem Noribergicam sese ipsis aggregarunt, nêue deinceps alios recipiant, nonsibi esse integrum nec etiam eius ei mandatum habere. Ferdinandus et intercessores contra bonorum restitutionem vrgent, aut saltem, vt ad definitionem vsque litis ea bona sequestrentur: vt autem plures in suam societatem perducant, non se posse concedere Ferdinandus ait: ideoque monebat, vt ad suas conditiones accederent. Nam etiamsi recusent, se tamen nihilominus mandatu Caesaris decretum esset facturum. Simul proximo conuentui

[note: 1540.] locum designat Vuormaciam, ad xxviij. diem Octobris. Illi, collocutionis diem [note: Vuormaciae designatus conuentus.] atque locum sibiplacere, sed neminem ab se spoliatum, et hanc ipsam quaestionem ad colloquium et futuram actionem pertinere, nec sequestrationem fieri posse dicunt absque magna suae ditionis ecclesiasticae politiae dissipatione, scholarum etiam atque pauperum incommodo. Et quia non longum sit tempus ad colloquij diem, vt eo res omnis differatur, petunt. Ibi se demonstraturos, quanto plus laborant atque soliciti sint de gloria Dei, deque Ecclesiarum emendatione, quam de possessionibus atque bonis. Ac licet docere iam potsint, quomodo nonnulli diuersae partis id genus facultates ad sese rapiant velle tamen eousque differre. Cumque tunc eius rei sermofiet, liquidum esse futurum, vtri possessiones illas in suum emolumentum priuatum magis, quam ad honorem Dei conuertant, et quid obster, quo minus in meliores vsus applicentur. De socijs idem quod antearespondent, et ad futurum etiam colloquium ista reijci petunt, et vt interea paxseruetur, orant. [note: Decretum Haganoicum.] Ferdinandus ergo Iulrij die xxviij. decretum facit, et actione tota commemorata, Vuormaciae diem colloquio dicit, vt supradocuimus, ea lege, si quidem Caesari placeat. Principes electores, item Magdeburgicus, Salisburgensis et Argentinensis episcopi, Gulielmus et Ludouicus Bauari, et Cliuensis, iubentur eo suos mittere consiliarios, et Protestantes quoque suos, ita vt vtrinque sint vndeni. Scribas etiam adesse, pari numero, qui singula diligenter excipiant, et de dogmatis Augustae propositis collocutionem fieri placuit, et rogandum Caesarem, vt Imperrj conuentum indicet. Interea vero pacem ab omnibus coli, et a vi iubet abstineri, graui denuntiata poena, mandatu Caesaris. Quôd autem Protestantes affirment, Camerae iudicio non licere de pace Noribergica pronuntiare, hoc ad Caesaris notionem sese referre dicit. Eo recitato decreto, Protestantes exemplum sibi communicari petunt. Etquia Caesar, datis ad se literis Bruxella, Idibus Iunij, quid de Camera sentiat, ipsum dicat explicaturum, scire cupiunt, quid rei sit: quoniam in decreto nullum sit factum ea de re verbum, ita quidem, vt nesciant, an actione sit Cameralibus interdictum, an minus. Ad ea Ferdinandus habere se quidem a Carsare in mandatis, vt sententiam eius ipsis exponat, sed ea conditione, si quidem bona sacra restituantur aut sequestro permittantur: tunc enim actionem omnem sublatum iri. Cum autem vtrunque recusent, non habere se quod dicat aliud, et rem omnem Caesari velle renuntiare. Praeter eos quos dixi principes, aderat etiam episcopus Tridentinus, Christophorus Madrucius, et Henric. Brunsuicensis. Verum is ante finem conuentus abijt, domum profectus. Ad pacem non paruum attulerunt hic momentum Coloniensis et Palatinus, electores, Augustanus etiam episcopus. Reliqui vero longe diuersa cudebant consilia, et decretum Augustanum vrgebant, neque disceptandum colloquio, sed quomodo Protestantium infringi posset conatus atque cohiberi, deliberandum esse dicebant. Eo durante conuentu, [note: Vayuodae regis Vngar. mors.] mortuus est Ioannes Vayuoda, rex Vngariae, relicto filiolo Stephano, quem recens ei peperit Isabela, Sigismundi Poloniae regis filia. Fuit haec etiam causa, cur Ferdinandus rex, cum id suorum literis cognouisset, domum properaret.

[note: Incendia per Saxoniam.] Sub hoc quoque tempus orta sunt varrjs in locis incendia per Saxoniam et loca finitima, ditionis fere Protestantium, exustis aliquot oppidis atque vicis. Hoc tantum scelus, authore Brunsuicensi factum esse ferebatur, vt infra dicetur. Secundo Calendas Iulij crematus est Londini Robertus Barnus, Doctor theologus. [note: Barnus doctor Londini crematus.] Hic aliquandiu profugus ex Anglia, propter Euangelij doctrinam, cum regem Henricum intelligeret animum adijcere ad pietatem et veri cognitionem, domum reuertit: ac deinde fuit in ea legatione, quae Vuittembergae cum theologis egit interalia de diuortio regis, vt libro decimo docuimus. Cum auta[?] proposito rex discederet, et in plerisque omnibus doctrinam pontificiam retineret, iste, qui

[note: 1541.] constantiam praestabat, eo quem diximus dieraptus est ad necem, postea quam fidem suam esset palam in loco supplicij professus. Fuerunt simul exusti duo quidamalij, [note: Exusti Pontificij cum Euangelicis.] eiusdem religionis. Deinde cremati sunt eodem dietres, quiet Romani pentificis primatum, et Catharinae Hispanae coniugium approbabant.

Augustomense vitam finijt Lutetiae Gulielmus Budaeus, libellorum supplicum [note: Budaei mors.] magister, summae vir eruditionis, et meritô celebrandus ad omnem posteritatem, vel eo solum quod vna cum Cardinali Ballaio, Episcopo Parisino, facti longe pulcherrimi Francisco regi fuit author et consiliarius, nimirum, vt Lutetiae linguarum professoribus et artium, honesta constituerentur praemia. Nam ex hoc fontenemo credat, quam vberes et copiosi fluuij non solum in Galliam, sed in alias quoque prouincias exundarint. Voluit autem absque pompa sepeliri Budaeus. [note: Annus calidiss.] Hic annus ob grauissimum aestum atque siccitates fuit memorabilis: vinum quoque tunc prouenit longe praestantissimum. Galliae rex interea, sub autumni tempus dimissis huc illuc literis ad Episcopos, iubet supplicationes ad templa deorum fieri. Nam etsi pacem cum Caesare colat, neque temere velit ab ea discedere, vereri tamen plurimum, ne vetus ille generis humani, et osor pacis, materiam belli per homines idoneos paulatim accendat. Caesar, Ferdinandi fratris et intercessorum literis edoctus de re tota confirmat decretum Haganoicum, et datis Vtricae literis, Idibus Augusti, Protestantes hortatur, vt ad constitutum diem suos habeant Vuormaciae legatos atque theologos. Iis etiam omnibus publica fide cauet. Et quia per occupationes non sibi liceat interesse, missurum eo se dicit e suis aliquem praecipui nominis; non etiam dubitare, quin Pontifex eo mittat, componendi causa dissidij. Conuentum quoque pollicetur Imperij, quo sit venturus ipse: quem ad conuentum etiam referri debeat huius colloquij summa. Sub Idus deinde Octobris, alijs literis Bruxellae datis, Granuellano potestatem facit agendi, sibique Legatum instituit illum ad futurum colloquium. Erat id temporis Vesontione Granuellanus, quod est in Sequanis oppidum, vnde genus et originem ducebat. Cumque distentus occupationibus, ad diem adesse non posset, scriptis literis ad Moguntinum reliquosque Principes colloquio designatos, altera [note: Nauius Heldo suffectus.] die Nouembris, Ioannem Nauium Lucemburgium praemittit, qui moram excuset, et desiderium ipsis leniat. Postquam etiam nata simultate, sicut ante diximus, Matthiam Heldum eliserat, hunc, velut magis obse quentem suis moribus, asciuit, in eiusque locum substituit. Interea Caesar Imperij conuentum indicit, vt Ianuario mense Ratisbonae praesto sint omnes. Cum deinde Vuormaciam Granuellanus ipse venisset, Atrebatensi episcopo, filio comitatus, et theologis Hispanis, Muscosa, Maluenda, Carobello, exhibitis inconsessu mandatis et epistola Caesaris orationem habet XXV. die Nouembris, et excusans cur neque Caesar neque rex [note: Oratio Granuellani Vuormaciae.] Ferdinandus adessent, praeclaram Caesaris erga remp, et vere paternum animum exponit, qui nihil ardentius optet, quam vt diuturum istud et inueteratum dissidium tollatur, quo non Ecclesia tantum, sed et respublica valde sit adflicta: nec enim dubitare se, quin et praesentem calamitatem ipsimet videant, et Ecclesiarum emendationem esse necessariam iudicent. Nihil ergomagis ad ipsorum officium pertinete, quam vt pijs consilijs occurratur huic malo, ne longius euagetur. Etenim, sicut incendio forte nato, ciuium sit illud restinguere, sic etiam ipsis [note: Mala ex dissensione religionis.] omnino faciundum hîc esse, quo pax et concordia recuperentur. Cogitent porro secum ipsi, et ponant ob oculos, quantum ex hac dissensione malorum in Germaniam inundarit. Vt caedes atque funera mittantur, profligatam esse religionem, extinctam in animis hominum charitatem, veteris atque catholicae Ecclesiae decus omne sublatum. Denique, nullus eloquentia satis explicari posse calamitatis magnitudinem. Floruisse Germania olim et studio religionis etomni virtutum genere:

nunc autem degenerasse plurimum, et incommodorum totius reipublicae caput et authorem haben. Nisi autem medicina fiat huic morbo, futurum, vt in peius omnia ruant: et quia Caesar hoc instituerit colloquium, vt et veritas inuestigetur, et gloria Dei celebretur, animum huc afferendum esse non ambitiosum, non cupidum, sed pium et moderatum, inque solum Christum esse respiciendum, qui nunc diductis brachijs hoc ipsum ab omnibus petat. Hoc etiam summi Pontificis et augustissimi Caesaris et Ferdinandi regis praecipuum esse votum. Itaque per mortem Christi, perque omnia sacra vehementer obtestari, vt tunicam Domini, nulla non parte laceram atque dissutam resarciant, memores videlicet nominis Christiani, quod in sacrosancto Baptismo sint consecuti, memores etiam inclytae prouinciae Germaniae, communis omnium parentis. Nisi enim reconcilientur, ipsis attribuendum esse, quicquid in posterum nascetur malorum exista mentis obstinatione. Si vero modeste atque sobrie rem tantam tractabunt, et Deo futurum hoc longe gratissimum, et Caesarem id etiam vel maximi beneficij loco habiturum esse: qui daturus deinde sit operam, vt in proximis Imperij comitijs res tota perficiatur.

[note: Vayuodae filius Turcae commendatus.] A morte Vayuodae, tutores reliquique proceres, legatione missa, puerum Turcae commendabant. Ille patrocinium ei pollicetur, et simul dona mittit. Ferdinandus etiam, vbi cognouit, Hieronymum Lascum, qui superioribus annis a Vayuoda desciuerat, Haganoa mittit Byzantium, vt per hominem idoneum sibi Turcam placaret. Domum deinde reuersus, bellum sibi gerendum iudicabat prius, quam Regina vidua et tutores infantis essent instructi. Quo cognito, [note: Lascus missus in vincula.] Solymannus in vincula conijcit Lascum, quasi consiliorum Ferdinandi maxime conscium, simul auxilia mittit, quae tamen impedita hyeme, paulo serius aduenerunt. Postridie, quam Granuellanus orasset, coeptum est agi de notarijs atque Scribis: et vtrinque delecti sunt bini, qui singula diligenter exciperent atque seruarent. A Protestantibus designati sunt Casparus Cruciger, Vuolfgangus Musculus, theologi. Octaua deinde Decembris die, Thomas Campegius, Episcopus Feltrensis, legatus Pontificius, orationem habet, ac de pace nonnulla praefatus, quae tantopere sit nobis a Christo commendata, Germaniae quoque vicem miseratus, Pontifices nunc aliquot et Paulum tertium imprimis, nihil non fecisse dicit, quo calamitatem hanc ab ea depelleret, ideoque nuper concilium indixisse Vicentiae. Cum autem exactis aliquot mensibus nemo veniret, in aliud tempus necessario reiecisse. Caesarem vero, qui sit Ecclesiae Romanae primogenitus, et obsequens filius, protector etiam et aduocatus, hoc instituisse colloquium, vt esset veluti praeludium quoddam actionis futuri conuentus Ratisbonensis. De illius autem voluntate et assensu, deque Pontificis mandatu sese adesse, et rogare vehementer, vt ad concordiam omnia consilia referant. Pontificem in eo sane facturum esse, quicquid omnino salua pietate possit. Huius conuentus praesides hanc legem initio ferebant, ne cui, nisi qui sit ad congressum designatus, communicentur acta colloquij, nec euulgentur etiam, nisi prius ad Caesarem sint omnia relata. Deinde petebant, vt Protestantes ea doctrinae capita, quibus omnino decreuissent immorari, scripto complecterentur et exhiberent. His de rebus atque etiam de formula iurisiurandi, deque numero collocutorum, et suffragiorum modo, prolixa fuit inter eos altercatio. Cum enim Pontificij animaduerterent, Palatini et Brandeburgensis Electoris atque etiam Ducis Cliuensis consiliarios, in Protestantium partes inclinare, veriti ne suffragijs vincerentur, [note: Tergiuersantur Pontificij.] consulto diem ex die ducunt, donec aliud a Caesare nuntiaretur, vt postea dicemus. Et altera quidem Ianuarij die, nouas et alienas conditiones proponunt. [note: 1541.] Nimirum, vt ex omni numero deligantur duo Theologi, qui de causa disserant: vt hec a scribis excepta deferantur ad praesides: ne minor pars teneatur maioris partis

[note: 1541.] opinionem sequi, nisi ita faciundum esse Caesar et ordines Imperij decreuerint: ne collocutorum sermones omnes, verum nudae sententiae, siue conciliatae, siue controuersae, describantur a notarijs: Augustanum et id genus alia decreta nihilominus valeant. Protestantes vero contra, cum vtrinque sint ad colloquium designati xxij. petunt, vt singulis pronuntiare liceat, neque nudae solum sententiae, verum argumenta etiam et rationes et harum explicationes literis mandentur: iniquum etiam esse demonstrant, in hac omnium sanctissima causa, partis vllius opinionem, et non potius verbi Diuini praescriptum sequi, aut quenquam, vt contra sentiat et profiteatur, velle cogere. Dum ad hunc modum tempus extrahitur, Protestantes de eo saepe quaeruntur, et vt in medium proposita doctrinae confessione, Augustae exhibita, secundum Haganoici decreti formulam, actio quamprimum inchoetur, petunt: praesertim cum sit amicum et minime captiosum futurum colloquium, quo tanquam aditus quidam fiat ad concordiam. Flagitabant idem etiam theologi, qui frequentes aderant, Melanchthon, Capito, Bucerus, Osiander, Brentius, Caluinus, Alesius Scotus, a Brandeburgico minus et alij complures, achis adiuncti, Simon Grynaeus, Ioannes Sturmius. Sub Idus demum Ianuarij [note: Disputatio inter Eccium et Melanchthonem.] mensis, Pontificij deligunt Ioannem Eccium, alteri vero, Philippum Melanchthonem, qui disserant. Et primo quidem, vt ordine fieret progressus, de peccato, quod vocant, originis, verba faciunt, alternis, inconsessu publico: sed ecce, post tertium colloquij diem, Caesaris adferuntur ad Granuellanum literae, caeterosque [note: Disputatio interrumpitur.] legatos, quibus literis et actionem omnem ad Ratisbonae comitia reijcit, et Protestantes imprimis eo venire iubet, et Granuellanum ad se quamprimum reuocat. Iis recitatis literis in consessu, quod fuit xviij. Ianuarij die, Granuellanus hortatur, vt Caesari morem gerant, et Ratisbonam veniant. Nam illum esse percupidum pacis: et si quid ipse per occasionem colloquij durius forte dixerit, vt nemale accipiant, deprecatur, et studium suum erga rempublicam pollicetur. Ad ea Protestantes, doleresibi plurimum, quod non multo ante fuerit inchoatum colloquium, et quod ne nunc quidem in eo progredi liceat. Sed quia Caesar ita iubeat, parendum esse. Nunc itaque domum sese redituros, vt suis omnia renuntient, neque dubitare, quin illi sint gratificaturi Caesari. Veruntamen, si forte paulo tardius eo veniant legatosue mutant, id propter temporis angustiam excusari oportere. Erat etiam hoc inconuentu Petrus Paulus Vergerius, episcopus Iustinopolitanus, verbo quidem, tanquam Galliae regis causa, sed reuera missus a Pontifice, qui suis rebus illum inseruire magis posse putabat, si quidem alieno nomine ibi versaretur. Orationem hic de vnitate et pace Ecclesiae composuit, et typis procusam [note: Oratio Vergerij de vnitate Ecclesiae.] ibi distribuit: in qua potissimum id agit, vt doceat non esse de nationis concilio cogitandum. Etenim conuentus ille speciem aliquam eius rei prae se ferebat, et viam praemunire videbatur. Pontifex autem nihil minus ferre poterat, eiusque sensum probe callebat Vergerius. Per hunc igitur et id genus alios illius administros impedita res fuit et dissoluta tandem. Ducendo enim tempus, et nectendo moram, diuerticula sibi quaerunt et effugia. Caesar, initio mensis Ianuarij, profectuse Belgio, Metim venit, Mediomatricum vrbem primariam, inde per Spiram contendit Ratisbonam, et ex itinere, quas dixi literas, ad Granuellanum mittebat. Noriberga tunc iter fecit, quam vrbem antea non viderat, et magnificentissimo fuit exceptus apparatu.

Februarrj mensis die vndecima Philippus Schabotus, Galliae, quem vocant, [note: Amiralius Gall. damnatus.] Amiralius, vir summae dignitatis, insuspicionem vocatus apud Regem, ob non bene administratum bellum Sabaudicum, de quo supra diximus, cum diumultumque esset in ipsius vitam inquisitum, damnatus fuit repetundarum, et laesae maiestatis, et priuatus honoribus, quos habebat amplissimos, ablata quoep spe restitutionis

[note: 1541.] in carcerem ductus est Vicennium, non procul a Lutetia. Tulit hanc sententiam Meloduni Gulielmus Poietus, Galliae Cancellarius, euocatis ad hoc iudicium totius Galliae viris primarijs et senatoribus iureconsultis. Etquanquam firmissimae solent esse, quae sic feruntur, sententiae, et prorsus inuiolabiles, tamen authoritate regis non multo post fuit absolutus, vtsum infra dicturus. Ad hoc etiam tempus, Henrici Saxoniae principis filius Mauricius, in matrimonium ducit Agnetem, Lantgraurj filiam. Mense Martio plerique principes acordines Ratisbonam veniunt, cum aliquandiu Caesareos expectasset. Venit etiam Lantgrauius, [note: Conuentus Ratisbonensis frequens.] prope sub exitum Marttj, magno cum comitatu, et postridie satellitio stipatus ad Caesarem iuit, aquo fuit acceptus perhumaniter. Saxo legationem eo misit amplissimam atque theologos, et in his Melanchthonem. A Pontifice quoque venit Caspar Contarenus, magni nominis Cardinalis. Aderant autem Brandeburgicus elector, Fridericus et Otto Henricus, Palatini, Gulielmus et Ludouicus Bauari, Henricus Brunsuicensis, Carolus Sabaudiae princeps, Georgius Brandeburgicus, Philippus Pomeraniae dux, item Moguntinus, Salisburgicus, Bremensis, Bambergicus, Spirensis, Augustanus, Eistetensis, Constantiensis, Heldessemius, Brixiensis, Passauiensis, episcopi. Sub hoctempus exijt et Ratisbonam allatus est [note: Luth. liber in Henricum Brunsuicensem.] Martini Lutheri liber admodum vehemens, lingua populari scriptus in Henricum Brunsuicensem. Libro superiori de scriptis Henrici diximus inuectiuis in Saxonem atque Lantgrauium: cumque nuper emissio libello Saxonem ille nominasset haereticum seditiosum, Cainum, monstrum, AEsopum, nulla nec corporis nec animi virtute praeditum: quem ipse quoque Lutherus, licet eius idolum ac velut alter Deus, rideret atque contemneret: Lutherus, qui suam ad existimationem hoc pertinere ducebat, acerrime respondet, et calumniam esse dicit. Et quoniam Ecclesiae titulum aduersarij sibi vendicent, plurimis adductis argumentis, ab Ecclesia vera demonstrat eos defecisse, et facta collatione, pontificatum Romanum, qui puram de Christo doctrinam omnino defoedarit atque corruperit, Antichristum esse docet, quem tot ante seculis et Daniel et Apostoli praenuntiarint. Quod cum ita sit, non ipsorum esse facultates Ecclesiae, et restitutionem ab ipsis improbe postulari, confirmat. Deinde obijcit, quod lucem defugiant. Et cur, inquit, concilium modo flagitatis, modo promittitis, modo suspenditis, modo recusatis? Quod si sancta est Ecclesia vestra, quid ita sibi metuit a concilio? Quid opus habet emendatione? Quod si opus habet quomodo sanctam dicitis? num sanctimoniam quoque vestram vultis emendari c*[?] Nos quidem, vt Ecclesiae nostrae reformentur, numquam postulauimus concilium. Nam verbo suo Deus iampridem sanctificauit eas, et sordes omneis pontificias expurgauit, et veram doctrinam nobis restituit. Vita quidem huic professioni nostrae non respondet, neque tantum re praestamus ipsa, quantum et debemus et optamus. Sed et Prophetarum et Apostolorum haec etiam fuit, dum viuerent, querimonia, et ea felicitas tunc demum nobis continget, cum ab hoc vitioso corpore, tanquam carcere liberati, parem cum angelis conditionem obtinebimus. Concilium autem eo petimus, vt Ecclesiae nostrae palam audiantur, [note: Concilium quare petant Protestan.] et vt doctrina vestra, Christi doctrinae contraria, damnetur, et ab ea reuocati homines verum Dei cultum cognoscant atque sequantur. Iam, quod seditionis et inobedientiae crimen nobis obijcitis, falsum est, vel ipsorum ordinum Imperij testimonio. Principes enim nostri, et obsequentes omnino Caesari, et ad Imperij conuentus aut ad malitiam vocati, praesto semper fuerunt. Si vero conuicium hoc eo nobis facitis, quod Caesaris edictis, quae doctrina nostram damnant, non obtemperamus, laetamur etiam et Deo gratias agimus, ob non praestitam obedientiam. Quod enim soli Deo debetur, non [note: Caesar Dei beneficiarius.] est largiendum Caesari, qui Dei beneficiarius esse debet. Prouincijs quidem atque regnis praefecit eum Deus, ecclesiam vero solus ipse vult regere suo verbo, nec in istius honoris

[note: 1541.] societatem vllumadmittit. Quod agat, satis habet, superque Caesar, administrationem videlicet reipublicae. Nimirum, hoc ei praescripsit officium Deus, et hos veluti limites posuit. Quod si autem ille tendat vlterius, iam in Dei iurisdictionem inuadit. Scripserat inter alia Brunsuicensis Henricus in suis inuectiuis, Lutherum excitasse tragoediam hanc religionis impulsu Friderici principis, qui Magdeburgensem episcopatum inuidisset Alberto Moguntino. Lutherus igitur ad hocrespondens, Hanc, ait, calumniam Henrico suggeSsit Moguntinus, et quia scire dissimulat quod optime nouit, causam et originem huius motus exponam. Anno [note: Quid Lutherum mouerit vt scriberet in Pontificios.] salutis xvij. supra millesimum quingentesimum, IoannesTecelius, Dominicanus Indulgentias circumferebat venales per Germaniam. Hunc vero Tecclium Caesar Maximilianus aliquando damnauerat capitis, et OEniponte iusserat in flumen praecipitari: sed Friderici ducis intercessione, qui tum ijs forte locis erat, periculum euasit. Is inquam, inter alia docebat, se tantam habere potestatem a [note: Tecelij blasphemiae [correction of the transcriber; in the print blaspemiae].] Pontifice, vt etiam siquis virginem matrem vitiasset, ac grauidam fecisset, condonare crimen ipse posset, interuentu pecuniae. Deinde, non modo iam commissa, verumetiam futura peccata condonabat. Neque multo post exiit libellus, cum insignibus Albertiepiscopi, quo mandabatur quaestoribus, vt vim Indulgentiarum populo diligentissime commendarent. Itaque cognitum fuit, Tecelium esse ad eius modi declamationes ab Alberto conductum. Nam Moguntiae creatus nuper erat Archiepiscopus, Albertus, ea lege, vt suo sumptu Romae pallium redimeret. Tres enim eius vrbis Episcopi, non ita longo decesserant temporis interuallo, Bertoldus, Iacobus, Vrielus, et graue tum erat collegio, tantos facere sumptus, et toties. [note: Pallium carissimum] Pallium enim illud constaredicitur triginta fere millibus aureorum, antequa domum perfertur. Tantiscilicet nouit Pontifex venderesuum linum. Pecuniam hanc autem mercatores Augustani dependerant. Vt igitur solueret eis Albertus, [note: Ratio faciendi pecuniam per indulgentias.] rationem hanc quaestus excogitauit, eamque Pontifex ei permisit, sie tamen, vt dimidium perferretur Romam, ad extructionem basilicae diui Petri. Sed haec omnia tunc temporis ignorabam. Itaque scripsi Moguntino demisse admodum, hortatus, vt praecones illos cohiberet: ipse vero nihil quicquam respondit. Brandeburgicus etiam interpellatus episcopus, monebat vt desisterem, neque periculum mihi crearem ipse. Post, emisi themata quaedam Tecelianis contraria, quae paucos intra dies Germaniam omnem percurrebant, et auide legebantur a plerisque: nam communis erat omnium querimonia de Indulgentijs, maxime vero de ijs quae Tecelius docebat. Et quoniam ex Episcopis nemo erat, neque ex doctoribus etiam qui resisteret, eo quod Tecelius metum atque terrorem Pontificij fulminis adferebat, coeptum est nomen meum celebrari, tandem videlicet inuentum esse aliquem in orbe terrarum, qui sese opponeret: sed ea gloriola mihi sane minus erat grata: nec enim satis tum intelligebam, quid sibi vellet Indulgentiarum nomen. Haec est origo prima causaque motus, quem non Fridericus princeps, verum Moguntinus persuum emissarium et peculatorem Tecelium excitauit. Quapropter, si quid est, quod nuncipsum mordeat, sibi totum hoc asscribat. Alteram turbae causam dedit sanctissimus [note: Lutherus Leone proscriptus.] pater, Leo decimus, cum medeuoueret atque proscriberet, et multi passim de me triumphare vellent, nec esset quisquam tam indoctus, qui non in meum caput atque famam stylum acueret. Ego certe principio fore putabam, vt me Pontifex absolueret, Tecelium vero condemnaret, eo quod ius Pontificium pro me faceret, quod clare docet Indulgentijs animas e purgatorio non liberari: sed ecce, dum sententiam ex vrbe latam expecto, fulmine percutior, et velut omnium hominum maxim nefarius, damnor. Ibi tum coepi mea defendere, multis editis libris, ita quidem, vt ad Imperij comitia res deinde fuerit introducta. Sicadeo litis causam praebuitfilum lineum, vnde pallium constat, et illud quidem ita nunc est

[note: 1541.] condensatum, ac tale robur assumpsit, vt ab eo periculum sit Pontifici, nestranguletur. [note: Laqueus e filo lineo Pontifici textus.] Quod cum ita sit, sibi culpam attribuant ipsi, qui tam impudenter et immodeste rem egerint. Ego quidem in sinum rideo. Nam perculit eos qui coelum inhabitat, neque tantam voluit grassari diutius impietatem, et populum suum e tenebris illis AEgyptijs in clarissimam lucem ac solis aspectum iucundissimum eduxit. Atqui, pallium istud, de quo semel et iterum est facta mentio, tribuitur tantum Archiepiscopis, et singulari quodam beneficio, paucis aliquot Episcopis, ac inhis Bambergensi Germano. Sic autem conficitur, vt ipsorum habet caeremonia. In die Agnetis virginis, qui est Ianuarij dies xxi. intemplo diuae Agnetis, Romae, [note: Modus et caeremoniae quo pallium conficitur.] cum in. Missa imploratur agnus Dei, super altare ponuntur agni duo candidi. Postea traduntur basilicae diui Petri subdiaconis. Hi mittunt illos in pascua, suoque tempore tondent, ex eaque lana, permixtae reliquae lanae, cum in filum diducta fuerit, parantur pallia. Latitudine sunt ad treis digitos: ab humeris propendent in pectus atque renes: ad extremum sunt laminae plumbeae tenues, eiusdem latitudinis. Ad hunc modum contexta deferuntur ad corpora diui Petri atque Pauli, ac certis ibi precibus expeditis, relinquuntur per noctem vnam. Altera die subdiaconi recipiunt, et honesto loco diligenter asseruant, donecqui opus habet Archiepiscopus, aut eius procurator, sibi dari petit. Traditur autem multis cum caeremonij, et deferentibus mandatur, ne supra noctem vnam, si modo fieri possit, in eodem loco subsistant aut commorentur. Hanc adeo nec operosam neque sane pretiosam mercem. Archiepiscopi maxima vi pecuniae redimunt a Pontifice. Necque vero licet antecessoris vti pallio, sed quisque sibi tenetur illud Romae comparare. Deinde, qui forte vel permutatione, vel quauis alia ratione fit alterius Ecclesiae patriarcha seu metropolitanus, licetantea sibi parauit illud, necesse tamen habet [note: Querimeniae et grauamina Germaniae.] vt iterum emat. De hoc genus expilationibus permagnae saepe fuerunt in omnibus populis querimoniae, sicut libro quarto dictum est, imprimis vero per Germaniam. et cum anno salutis, M. D. X VIII. Leo pontifex, in comitijs Augustae, per Cardinalem Caietanum horraretur Maximilianum atque Principes ad bellum Turcicum, et id ageret, vt omnes ordines contribuerent, et Ecclesiasticiquidem decumas: responsum ei fuit, vt ab ordine Sacerdotum illud impetretur, vixposse sperari. Nam curiae Romanae varijs ac subinde nouis artificijs illorum facultates atque iura vehementer impediri. Populum vero, si quid imperetur, clamare, toties iam hoc nomine datam esse pecuniam et demirari, quomodo sit profusa, quoue census ille peruenerit, e solis annatis per Germaniam collectus.

Diximus antea de varrjs incendijs, per Saxoniam excitatis. E maleficis autem [note: Incendiarij a Brunsuiconsi submissi.] deprehensi complures atque capti, diuersis locis, habita quaestione, plerique testificabantur ad extremum vsque spiritum, a praefectis et familiaribus Henrici Brunsuicensis, accepta pecunia, se fuisse conductos atque summissos, vt id facerent. Hoc igitur nomine, sed et alijs de rebus, Lantgrauius et legati Saxonici, Ratisbonae, Brunsuicensem apud Caesarem accusant, et quid incendiarij singuli profiterentur, scripto comprehensum exhibent. His coniunxerat se Gulielmus Brunsuicensis, qui et ipse fratrem germanum Henricum, a quo multis annis fuerat detentus in carcere, grauiter accusabat. Cum iam plerique conuenissent omnes, inchoatur actio, [note: Acta conuentus Ratisbonae.] die quinta mensis Aprilis, et nomine Caesaris de more proponitur, Ipsis constare quantum interuenerit semper studium suum atque labor, vt respublica bene constitueretur. Cum autem ex disscidio religionis, maximam Imperij fieri diuulsionem, et perhanc occasionem in nostra prope viscera iam penetrasse Turcam animaduerteret, maximum animo se concepisse dolorem, et multis nunc annis, de ipsorum quidem voluntate, rationem tentasse pacificationis, et longe commodissimam semper esse visam omnibus, concilij publici medicinam: hoc etiam in postre

[note: 1541.] mis Ratisbonae comitijs ita placuisse. Sed cum per idipsum tempus in Vngariam et in Austriam deinde totis viribus irrueret, Germaniam deincep adoriturus, exercitum illi sese tum suum tum Ferdinandi fratris et Imperij totius opposuisse: nec id modo, sed et classem non mediocrem in illum tunc emisisse, quae versus Constantinopolim prouecta longius, aditus illi quosdam et oppida et arces ademerit, vt sic illius refringeretur impetus: vbi vero pedem ille retulit, domum reuersus, in Italiam sese profectum egisse magna diligentia cum Clemente pontifice, de concilio, et Italiam pacasse, ne quid esset impedimenti. Post, in Hispaniam redisse, quo constitutis etiam ibirebus necessarijs interesset ipse concilio. Cur autem non successerit de concilio, quod anno post inchoandum pontifex promiserat, non ipsos latere, sua quidem opinione. Quiavero non multo post legatum suum Barbarossam in Africam Turca misisset, Tunetano rege profligato, se, depellendi [note: Caesaris in Africam traiectio.] publici periculi causa, in Africam traiecisse, Deique beneficio parta victoria, totis illum finibus expulisse: post, in Siciliam et Neapolim, inde quoque Romam venisse, et cum Paulo tertio pontifice de concilio tractasse. Qui quidem totus huc inclinarit. Tunc nimirum sui fuisse propositi, propius ad Germaniam accedere, procurandae reipublicae causa: verum illo ipso tempore, affini suo et Imperij beneficiario Sabaudiae principibellum fuisse factum, et magnam ditionis partem armis ablatam. Ideoque se, tanquam ex officio, defensionem illius tunc suscepisse. Cumque bellum illud ad hyenem vsque duceretur, neque concilij spes magna superesset, in Hispantam sese reuersum, aliquot ad pacem idoneas conditiones proposuisse. Post in Liguriam reuertisse, quo Pontifex etiam atque Galliae rex accesserit: atque ibi factis inducijs, cum classe profectum ad Aquas mortuas, collocutum esse cum Galliaerege, sicut etiam ante cum Pontifice, de sananda republica, dequebello Turcico. Cum autem in Hispaniam inde redisset, diu multumque de pacanda religione, deque impedimentis concilij cogitasse, ac deindecum per Italiam constituisset in Germaniam redire, solicitatum atque rogatum a Rege, per Galliam iter fecisse, confirmandae prorsus amicitiae causa. Venisse post in Belgium, atque ibi statum regionis offen diise turbulentum, cui tamen incommodo medicinam ipse adhibuerit. Et quanquam sibi tum per occupationes non liceret in Germaniam proficisci, conuentum tamen ad Haganoam indixisse, cur Ferdinandus frater interfuerit. Quid autem in eo congressu, post etiam Vuormaciae sit effectum, in recenti omnium esse memoria. Et haec quidem eo se commemorare, quo suum erga rempublicam studium atque voluntatem perspiciant, et causas etiam, cur citius in Germaniam non venerit, intelligant. Quanto autem labore et modestia, quantisque sumptibus, Imperij tutela sibi constet, id suo tempore ita se demonstraturum, vt omnes videant, Germaniae salute nihil sibi quicquam esse charius. Quantas etiam faciat impensas quotidianas in classem, ad reprimendum arma Turcarum, nolle iam se commemorare. venisse autem et festinanter quidem ad haec comitia, tametsi valetudine, et nonnullis etiam rebus impediretur. Adhaec, solicitasse Pontificem, vt iuxta decretum Haganoicum legatum huc mitteret: et venisse quidem ab illo Casparum Contarenum cardinalem, magnae virtutis virum, et pacis amantem. Cum ergo religionis constituendae causa potissimum sit hic indictus conuentus, et adhuc quidem indefinita res permanserit, et magnum subsit periculum, nisi pacificetur: ideo cupere se maiorem in modum, vt conciliatio fiat. Quicquid eo possit ipse conferre, libenter esse facturum: idem quoque studium ab ipsis expectare. Quamobrem petere atque flagitare, vt de ratione componendae controuersiae, [note: Religionis pacificandae ratio.] et quomodosit agendum, deliberent: et quo videant, quantopere concordiam amet, sui esse consilij, si modo nullam ipsi viam expeditiorem habeant, vt ex omni numero pauci quidam viri boni et docti pacisque cupidi, homines Germani,

[note: 1541.] deligantur, qui de rebus controuersis amice conferant, et quemadmodum conciliari possint, ad se suosque ordines referant, vt inter ipsos deinde re deliberata, et cum legato Pontificio communicata, decerni possit. Hanc enim rationem et Augustae quondam, et nuper etiam Vuormaciae visam fuisse commodissimam, sic tamen, ne quid Augustano decreto decedat. Ad ea Protestantes, Aprilis die nono, respondent, et ipsius collaudata virtute, colloquiumVuormaciense continuari petunt, quod illinc huc translatum sit. quod autem nunc deligendos esse quosdam dicat, ad hoc se responsuros aiunt, vbi de personis ex ipso cognouerint. Caeteri vero principes ac ordines, dato responso die Aprilis duodecimo, consilium illius per omnia probant, et imprimis illud cauent, vt integra sit Augustani decreti authoritas. Posthaec Caesar ab vtrisque petit, imprimis autem a Protestantibus, vt deligendi personas facultatem sibi permittant: in eoque sibi confidant, qui nihil sit facturus, quod non ad patriae salutem pertineat. Id cum obtinuisset, Aprilis die decimotertio, per Fridericum Palatinum principem ad colloquium designat [note: A Caesare delecti ad colloquium.] Iulium Pflugium, Ioannem Eccium, Ioannem Gropperum, Philippum Melanchthonem, Martinum Bucerum, Ioannem Pistorium, vt dogmata controuersa tractent, et post ad se principesque referant. Vigesimo secundo deinde Aprilis die vocat eos ad se multisque verbis grauiter monet, vt in huius causae tractatione nihil tribuant affectibus, verum ad gloriam Dei solum respiciant. Illi verecunde sese [note: Eccij temeritas.] excusant, et vt alij magis idonei constituantur, petunt omnes, praeter Eccium. Is enim paratum sese dicebat et instructum. Sed cum Caesar vrgeret, accipiunt illi conditionem, et simul orant, vt quosdam adiungat, qui partim actioni praesideant, partim, vt testes et auscultatores adsint. Itaque Fridericum Palatinum et Granuellanum praesidere iubet. Theodoricum verô comitem Manderschittum, Eberhartum Rudenum, Henricum Hasium, Franciscum Burcartum, Ioannem Figium, lacobum Sturmium, testimonij causa voluit adesse. Cum autem Aprilis die xxvij conuenissent omnes, Fridericus Palatinus verba facit, et collocutores monet, vt serio rem aggrediantur et amice conferant. Granuellanus deinde librum descriptum illis exhibet, quem Caesari, dicebat esse traditum a quibusdam viris bonis [note: Liber oblatus colocutoribus.] atque doctis, velut idoneum ad futurum conciliationem. Velle itaque Caesarem, quo videlicet legitimum argumentum habeant, ac velut agendi materiam, vt eum librum pariter euoluant et expendant, et quod in eo simul omnibus probabitur, laudent, quod vero minus, id corrigant. Liber iste doctrinae capita haec continebat. [note: Libri capita.] De creatione hominis, et ante lapsum naturae integritate, de libero arbitrio, de causa peccati, de originali peccato, de iustificatione hominis, de Ecclesia et illius signis et authoritate, denota verbi, de poenitentia post lapsum, de authoritate Ecclesiae in discernenda et interpretanda Scriptura, de Sacramentis, de ordine, Baptismo, confirmatione, coena Domini, poenitentia et absolutione, matrimonio, vnctione, de vinculo charitatis, de Ecclesiae ordine hierarchico, et in constituenda politia authoritate, destatuis, de Missa, de administratione Saoramentorum, de disciplina Ecclesiae, ministrorum, et populi.

Maio mense, Protestantium ordines, ad Franciae regem missis Ratisbona literis, [note: Literae Protest. ad Regem pro Prouincialibus.] pro ijs, qui per prouinciam Galliam, ob doctrinae professionem partim erant in vinculis, partim in exilio, partim in latibulis aerumnosam vitam agebant, intercedunt. Et quia nonnulli recipiebantur in gratiam, si doctrinam abiurarent, hanc eius conditionem remitti petunt, et quam graue sit, vulnerare conscientiam, ostendunt. Huic persecutioni causam dedit, in Merindolanos, prouinciaevicum, anno [note: Arrestum in Merindolanos.] superiori lata sententia, praeside Bartholomaeo Chassaneo iureconsulto, quae cum esset horrenda supra modum et atrox, ingentem terrorem attulit miseris homimbus. Veruntamen eius executio plena in aliud tempus dilata fuit, et huius

[note: 1541.] anni persecutio ludus est, prae illa, quae quarto post anno secuta fuit, vt suo loco dicetur.

Dum haec Ratisbonae geruntur, Gulielmus princeps Cliuensis, cum implacatum haberet Caesarem, ob Geldriae possessionem, sicut diximus, clam in Gallia [note: Aduentus Cliuensis in Galliam.] proficiscitur, et ijs, quos vna secum esse voluit, locum atque diem constituit, quo diuersis vijs profecti, ad ipsum tandem venirent. Cum igitur sub exitum Aprilis Lutetiam Parisiorum venisset, exceptus a regijs ministris, et per Aureliam deductus, Maij die sexta venit ad Regem, qui tum erat Ambosae, quod est ad Ligerim flumen, in Turonibus oppidum. Is non secus atque filium parens complexus, ilico regi Nauariae et sorori suae nuntiat, vt adducta filia quamprimum adse veniant: nam erant id temporis in Aquitania Cum deinde venissent, coeptum est agi de coniugio. Et quanquam parentes tunc non admodum probabant, licet etiam alienior esset puella, non tam suo quodam iudicio, vel illius contemptu, quam susurrationibus et impulsu quorundam, qui Germaniam, vt agrestem atque duram, prae Galliae delitijs et amoenitate summa, despiciebant: tamen victi Regis authoritate, qui sibi percommodam esse iudicabat hancaffinitatem, cesserunt. Itaque sub Idus Iunij mensis peraguntur nuptiae, Rege sponsam e sorore neptem [note: Nuptiae ducis Cliuensis et filiae regis Nauarrae.] in templum deducente, Tornonio autem cardinale missificante. Rex epulum dabat splendidissimum: aderant Pontificius, Anglicus, Lusitanus, Venetus et Saxonicus, legati: nam Caesareus excusauerat. Aliquot post diebus, domum Cliuensis redijt, in Gallijs relicta coniuge sponsa, quam apud se remanere mater voluit, donec esset tempestiua viro. Prius quam in Galliam veniret Cliuensis Amiralium, [note: Amiralius restitutus.] de quo supra diximus, Rex liberari, domumque proficisci, Maio deinde mense iubet ad se venire, et perhumaniter acceptum pristinae dignitati restituit, et tanquam ab inferis in lucem reuocauit, et nouo prorsus ac inaudito propemodum exemplo, sententiam a lectissimis latam et summis quidem iudicibus, imtam fecit, partim odio Connellablij, sicut creditur, partim intercessione Stampianae dominae, quae recenti fuit Amiralio coniuncta necessitudine per affinitatem. Connestablius ergo Momorancius qui et Amiralium non amabat, aequalem [note: Momorancius aula pulsus.] suum, et Regem habebat minus propitium, ob transitum Caesaris, vt antea dictum est, cum alioquitotus iaceret, et despiceretur, domum sese recepit, et incerta conditione priuatam vitam egit, totum antea Regem solus possedisset.

[note: 1541.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XIIII.

In colloquio Ratisbonae agitur de emendando statu Ecclesiastico, et rationes quibus id efficiatur, in medium proponuntur: variae sententiae, atque responsa hîc referuntur. Eccius librum a Protestantibus oblatum fastidiens, collegas suos insimulat. Caesar audito Turcae aduentu colloquium illud ad concilium differri iubet Fregosus et Rinco legati a rege Galliae ad Turcam missi capiuntur, ac trucidantur: ideoque Maximiliani filius nothus Lugduni comprehensus, in carcerem abducitur. Turca Budam ingreditur. Caesar Argieram venit. Pestis grassatur in Germania. Austria duris calamitatibus premitur. Austriaci proceres doctrinam Euangelij sibi concedi postulant: quos Ferdinandus eludit. Accepta per Vngariam clade conuentum Caesar indicit ordinum, Spirae: vbi Oliuerius legationis regis Galliae princeps orationem satis longam habet, Angliae rex vxorem capite plectit, qua sublata sextam ducit. Moronus Pontificis legatus Spiram missus, Tridenti concilium indicit. Lutherus libellum emittit, concionem militarem, seu castrensem, in quo Papatum cum Turcis confert. Redintegrato inter Regem et Caesarem bello, Longeuallus et Martinus in Brabantiam inuadunt. Parpinianum obsidetur. Edicta promulgantur Lutetiae in Lutheranos. Farellus Meti docet. Locustae Germaniam et Italiam volando peruadunt. Noribergae habetur conuentus imperij. Poietus de nocte captus in carcerem ducitur. Otto Palatinus amplectitur Euangelij doctrinam.

[note: Doctorum colloquium Ratisbonae.] SVB finem Aprilis inchoatum fuit colloquium, vt supra demonstrauimus. Eccius autem erat impatiens atque morosus. Nam et librum festidiebat, et socios collegas minime probabat, et aliquanto post in febrim incidit, ita quidem vt interesse non posset. Adibant eum tamen sicij, deque rebus omnibus conferebant. Exhibiti vero libri loca quaedam, de communi consensu per colloquium fuerunt emendata, de quibusdam conuenire non potuit, de Ecclesia eiusque potestate, de Sacramento corporis et sanguinis Christi, de peccatorum enumeratione, de satisfactione, de vnitate et ordine ministrorum Ecclesiae, de Sanctis, de Missa, de vsu integri sacramenti, de coelibatu. Redditus itaque Caesari fuit liber, sic vt erat emendatus, et simul Protestantium theologorum sententia, scripta super ijs, quae iam enumerata sunt dogmatis controuersis. Fuit hoc vltima die Maij. Caesar et studium illorum laudat et gratum habet, et si forte res deinceps ita poscat, vt consimilem diligentiam atque voluntatem adferant, hortatur. Octaua deinde Iunij die, in consessu principum et ordinum refert, quid actum, et quousque facta sit progressio. Collocutores egisse rem diligenter, et conciliasse multa, nec illa quidem leuia doctrinae capita: de caeteris vero, quae nondum conciliata sint, Protestantium theologos, quid sentiant, aperuisse. Post, vtrunque scriptum illis exhibet, et vt quamprimum deliberent, mentemque suam in vtroque demonstrent: ad haec, vt dispiciant quomodo status reipublicae tam ciuilis quam ecclesiasticus emendari debeat, petit. Se quidem nihil in eo praeteriturum, neque dubitare, quin legatus etiam Pontificius eo propendeat. Senatus principum magna sui parte constat ex episcopis. [note: Peior pars vincit numero.] Itaque vicit eorum numerus, qui et librum a Caesare propositum, et actionem omnem colloquij reijciebant, eiusque rei sententia scripto comprehensa fuit, aliquanto durius. Cum autem Electores et alij nonnulli principes Reipublicae studiosi,

[note: 1541.] non assentirentur, conceptum fuit aliud scriptum, et altera die Iulij oblatum Caesari, quem in eo monent, vt tanquam aduocatus atque defensor Ecclesiae, rem omnem cum legato Pontificio communicet, iuxta decretum Haganoicum, illa praesertim capita de quibus inter collocutores conuenisset: vtque diligenter expendatur, an in ijs aliquid sit, quod vel sententia vel verbis pugnet cum doctrina sanctorum interpretum, aut etiam cum Ecclesiae consuetudine. Deinde, si quid obscurius dictum sit, vt explicetur, vtque suam postea mentem, et quid consilij sui sit, ad ordines ipse referat, et cum Protestantibus agat, vt in reliquis dogmatis controuersis erudiri sese patiantur: vel si hoc impetrari non possit, vt tum vel publici, vel prouinciae Germaniae concilij authoritas interueniat. Erant inter ordines, qui religionis emendationem impedirent: et his quidem impulsoribus factum esse putatur, vt ad legatum Pontificium referretur omnis actio. Caesar ad ea Iulij die septima respondet, putasse futurum, vt suam opinionem aliquanto clarius et copiosius explicarent, praesertim, cum per multos dies liber in ipsorum manibus fuerit. Sed quoniam in eo persistant, facturum se quod suaserint, et quae sit legati pontificij mens de ret tota, velle cognoscere, ne quid negligat videlicet, quod quidem sui sit officij. Protestantes etiam, quid ipsi sentiant, exhibito scripto, Caesari demonstrant, et conciliata dogmata plenius explicant, et quam non sit difficile, reliqua etiam conciliare, docent, et Augustanae confessioni sese immorari dicunt. Deinde, quod est tertium in postulatis Caesaris, de politico reipublicae statu emendando, leges illas ante annum vndecimum Augustae latas, in vsum aiunt esse reuocandas. [note: Sacram politiam restituendi ratio.] Ad sacram vero politiam quod attinet, eam posse restitui docent, si pure doceatur Euangelium: si iuxta leges antiquas deligantur Ecclesiarum ministri, de consensu populi: si ciuilem ad ministrationem episcopi retineant: et quoniam ipsi more iam inueterato neque volunt neque possunt, alios constituant ad obeundum [note: Tollenda simonia] munus Ecclesiasticum, et e suis facultatibus alant: si ministris Ecclesiae liberum permittatur coniugium, si turpis illa nundinatio, quae multiplex est, et a Simone mago nomen habet, omnino tollatur: si facultates distribuantur, ita vt leges iam olim doctrinae commonstrant, si puerilis aetas ad pietatem erudiatur, et primis annis doctrinae Christianae fundamenta percipiat: si manifeste facinorosi pellantur ab Ecclesiae communione, donec ad sanitatem redeant, in eoque magistratus officium suum faciat, et falsum Dei cultum aboleat, si iudicia fiant Ecclesiastica, et veluti censores constituantur, qui de ministris, de plebe, deque morbis atque vitijs quorunque diligenter inquirant. Caesar, vt supra diximus, ab legato pontificio rem omnem communicat, et vt reipublicae status, imprimis autem Ecclesiae, reformetur, instat. Legatus [note: Pontif. legati responsio.] ad ea respondet: quandoquidem Protestantes in dogmatis aliquot a communis Ecclesiae consensu discedant, et tamen spes interea sit, futurum, vt in viam aliquando redeant, sibi, post diligentem totius causae peruestigationem, videri consultum, ne de caeteris rebus omnibus quicquam decernatur amplius, verum vt ad Pontificem omnis referatur actio, qui sane per concilium publicum vel quamuis aliam rationem tempori accommodatam, sit facturus in hac controueruersia, quod toti Reipublicae, cumprimis autem Germaniae prosit. Deinde, quo [note: Pontificia reformatio per legatum.] reformationis etiam videretur cupidus, episcopos omnes ad se domum euocat, et ita se comparent, hortatur, ne vel minimam suspicionem vllius cupiditatis aut ambitionis praebeant, vt omnem luxum et quicquid omnino mali sit exempli, defugiant, vt familiam bene regant, et ad modestiam atque temperantiam assuefaciant, vt populi sibi commissi curam gerant, et habitent locis frequentioribus, [note: Legati consilium ad excludendum Euangelium.] et prouideant, ne morbus ille qui iam per Germaniam grassatur, sensim obrepat, seseque insinuet, vtque nascenti forte malo medicinam faciant. Vtile quoque fore dicit, si, quibus in locis Episcopi non habitant ipsi, fideles habeant ibi

[note: 1541.] ministros et emissarios, e quibus omnia cognoscant: et si forte Sathanas alicubi conetur irrumpere, mox illi resistant et occurrant. Monet etiam, vt suam quisque prouinciam subinde perlustrent atque reuisant, belli duces imitati, cum locus aliquis ab hoste circumsidetur aut alioqui premitur. Ad haec, vt cultum Diuinum recte peragant, et beneficia conferant viris idoneis: Ecclesiae quoque facultates in pauperum vsus ait esse distribuendas, non in luxum aliquem atque superfluum et immoderatum splendorem. Item, praeficiendos esse populo docendo viros bonos atque doctos, qui et minime sint contentiosi, et aduersarios ita reprehendat, vt non odisse, verum salutis ipsorum videantur esse cupidi. Nam illos asperitate nimia criminationum fieri multo pertinaciores. Operam etiam [note: Protestant. sedulitas in erudiendis pueris.] esse dandam, vt in linguis et bonis artibus recte iuuentus erudiatur. Qua quidem in re Protestantes nihil praetermittant diligentiae. Nam in hoc esse totos vt suis in gymnasijs viri doceant eruditione praestantes: atque ita fieri, vt adolescentes plerique omnes ad ipsos concurrant: imprimis autem genere nobiles, qui cum literis vna religionem etiam illorum imbibant, eaque corrupti caeteros deinde contagione sua laedant atque contaminent. Instituendos igitur esse ludos literarum, et honestis praemijs inuitandos doctores bene de religione sentientes. Episcoporum etiam esse, commonefacere parentes, ne suos liberos discendi gratia mittant illuc, vbi periculum sit ab impia doctrina. Nimirum haec esse, quae sibi Pontifex dederit in mandatis, vt ipsis explicaret. Hanc ortationem postea scripto comprehensam petentibus episcopis dedit, atque etiam Caesari: qui duodecimo deinde Iulij die refert ad omnes ordines, et quid ille responderit, exponit. Et quia nihil amplius hoc in comitio statui posse de religione videatur, deinde, quia Turca maximos iam terra marique faciat apparatus, vt rempublicam Christianam inuadat, sibi necesse videri cumprimis, vt ad exitum actio ducatur, et de religione dêque pace et subitarijs atque continuis auxilijs in Turcam decreta fiant. Optasse quidem, vt de his omnibus consilium suum patefacerent: cum vero nihil adhuc responderunt, neque tamen res longiorem moram ferat, et defensione sit interim opus aduersus Turcarum impetus, hanc sibi rationem, vt idoneam summae deliberationis, in mentem venisse, quam ad ipsos referat. Itaque rogare, putêntne esse consultum, vt ea, de quibus inter collocutores conuenit, recipiantur adusque generale concilium, aut alterum Imperij conuentum, quo videlicet controuersia religionis, propter quam tot nunc annis tantopere sudatum est, aliqua sui parte minuatur, et reliqua nondum conciliata deinceps eo facilius tractentur. Nam ad Pontificem recta se profecturum esse, quo certo cognoscat, quid sperandum sit, ac deinde quamprimum licebit, in Germaniam esse rediturum, vt rempublicam curet. Et haec quidem omnia [note: Theologorum Protestan. responsio ad Contar. scripta.] sic accipi oportere, ne quid interim decreto decebat Augustano. Theologi Protestantes, vbi Contareni scripta duo, quae supra recitauimus, legerunt, de communi concilio respondent, et iniuriam sibi fieri docent, et propter eruditionem hominis longe meliora sibi de illo promisisse dicunt. Quod etiam ad animaduersionem atque saeuitiam principes hortetur, valde in ipso reprehendunt, nec esse demonstrant, quod putet futurum, vt quos nunc damnant errores, vnquam ipsi probent, aut ad Ecclesiam illam, quae tam manifesta vitia defendit, aliquando reuertantur. Contarenus interea, cum responsum illud suum, de quo dictum est, audiret accipi non vno modo, suasu quorundam tertium scriptum mittit ad Ordines, et vt dogmata quaedam pro conciliatis recipiantur, et ad concilium vsque tolerentur, minime se assentiri: sed ad summum Pontificem [note: Electorum ad Caesarem responsio.] omnia promiscue referre dicit. Postridie Idus Iulij, principes Electores, ad illud, de quo Caesar consuluit, respondent, et vt quae conciliata sunt, ad concilij

[note: 1541.] tempus vsque recipiantur, placere sibi dicunt. Nam hoc et ad vitandam deinceps maiorem offensionem, et ad ampliorem conciliationem imprimis conferre. Quod si etiam spes aliqua sit, reliqua posse iam hoc in comitio conciliari, petunt, vt in eo sese beneuolum exhibeat. Si vero temporis ratio non ferat, vt tum, quod vltro quidem iam promiserit, agat cum Pontifice, caeterisque regibus, vt in Germania, loco idoneo, quamprimum inchoetur publicum, aut Pontificis permissu cogatur nationis concilium, eoque suum ille mittat legatum: et si ne hoc quidem impetrari possit, quod minime sperent, vt in Germaniam ipse redeat, eamque fidem, quam hucusque praestitit, in posterum quoque patriae declaret, et pacem constituat. Protestantes vero Caesarem orant, vt definita iam doctrinae capita sanciat et doceri iubeat. Sic enim magis atque magis patefactum iri veritatem, et hunc velut aditum esse futurum ad sanandos Ecclesiae morbos. Decretum etiam Augustanum, velut ad concordiam inutile tollat et aboleat, aut saltem in suspenso relinquat. De concilio quid sentiant, et cuiusmodi esse debeat, et quomodo iudicandi potestatem neque Pontifici nec ipsius clientelae tribuant, demonstrasse iampridem, et in ea sese permanere sententia. Quod si forte concilium eiusmodi [note: Pontificiorum principum sententia.] non possit cogi, et conuentus aliquis ordinum, ipsius mandatu, per Germaniam fiat, in eo se doctrinam suam explicaturos esse. Caeteri postea principes, in quibus facile primum locum obtinebant episcopi, et his adiuncti Bauari fratres, et Henricus Brunsuicensis, quid ipsorum sit consilij, Caesari separatim ostendunt: nimirum, adeo multa vitia, sectas, haereses atque dissidia, non modo per Germaniam, sed alijs etiam in lacis, et prope per totum orbem Christianum inundasse, vt nisi per concilium tolli vel emendari non possint. Vt autem iam vlla fiat mutatio religionis atque rituum, qui tot seculis valuerunt, aut olim instituti sunt, non sibi licere assentiri, praesertim, cum et per legatum suum Pontifex concilium promittat, et ipse quoque sit coram solicitaturus Pontificem. Orare autem vehementer, vt in eam curam Pontifex incumbat, quo tandem extirpatis erroribus, ira Dei mitigetur, et hominum saluti consulatur. Quod si generale non possit obtineri, ad nationis, aut ordinum imperij conuentum esse confugiendum. Se vero constituisse, insistere veteri religionis, concilijs, doctrinae patrum inde ab Apostolis ad hanc aetatem vsque deductae, mandatis etiam atque decretis Imperij, praecipue autem Augustano. Sperare quoque futurum, vt illi, qui decretum Augustae factum laudarunt, minime ab illo discedunt, praesertim, cum et nuper Haganoae conuenerit, deliberandum esse de defensione, siquid contra fieret, et ipse quoque semper illud ab omnibus actionibus exeperit. Vt autem conciliata dogmata recipiantur ad tempus, non sibi probari. Nam ex ijs quaedam esse superflua, neque controuersa, primum videlicet, secundum atque tertium, et illud, de peccato originis, Vuormaciae tractatum esse diuerso modo. Deinde, rem ipsam postulare, vt nouum instituatur colloquium. Nam in scriptis vsurpata quaedam esse verba, praeter communem vsum Ecclesiae atque patrum. Sententias etiam esse quasdam admixtas, quae mitigari debeant atque corrigi: postremo, quae conciliata sunt, esse non ita magni momenti Sed quia de praecipuis rebus non conuenerit, de coena Domini, de sacri panis adoratione, de transsubstantiatione, de Missa, de coniugio Sacerdotum, de vtraque sacramenti specie, de confessione, poenitentia, satisfactione, et id genus alijs, eaque sic Protestantes oppugnent, vt concordiae spes nulla sit: adhaec, quia collocutores catholici paulo sint progressi longius, et ipsorum sententiae censura quadam opus habeant: deinde, quoniam ad Pontificis, ad ipsius et reliquorum ordinum contemptum istud pertineat, his de causis videri sibi consultissimum, vt actio tota religionis ad concilium differatur, praesertim, cum legatus Pontificius idem sentiat. Reliquae ciuitates, quae non erant de numero Protestantium, Colonia, Metia,

[note: 1541.] Spira, Vuormacia, Tullum, Haganoa, Ratisbona, Schuinfurtum, Colmaria, Gemunda, Roteburgum et aliae multae, cum excluderentur a deliberatione, neque principes illis exemplum resonsi communicarent, queruntur ad Caesarem ea de re, sicut antea non semel, et ne suo in iure impediantur, orant, et quo minus conciliata recipiantur, ex ipsis pleraeque non recusant. Caesar auditis omnium sententijs, iterum proponit, et ordine commemoratis omnibus, quia definiri causa tota non possit, et vero praesens immineat a Turca periculum non vno loco, multumque iam tempus elapsum sit, actionem ad concilium velle se referre dicit: de quo et legatus Pontificius indubitatam spem sibi fecerit, et ipse quoque sit Pontificem interpellaturus. Reditum quoque suum in Germaniam pollicetur, et a Protestantibus [note: Reformatio iniuncta Ecclesiasticis.] petit, vt interim nihil tentent praeter ea, quae sint a theologis conciliata. Deinde monet episcopos et proceres ecclesiasticos, vt rationes ineant, quibus Ecclesiam quisque suam reforment, quo videlicet aditus fiat ad publicam emendationem. Hanc Caesaris mentem laudant plerique omnes, et vt episcopisuas emendent Ecclesias atque repurgent, legatum quoque Pontificium ipsis debere grauiter ac serio mandare, censent. Protestnates autem, ad conciliata et ad reliqua omnia quod attinet, [note: Eccij supercilium.] in eo se facturos, quod sit officij, dicunt, et vt caeteris principibus liberum sit, conciliata dogmata suis in Ecclesijs proponere, petunt. Quemadmodum Eccius et librum exhibitum a Caesare, et collocutores etiam fastidire, supra diximus: cum ergo post colloquium libet esset redditus Caesari, sicut docuimus, et in concilio principum res disceptaretur, ille febri detentus, epistolam mittit ad principes, in hanc sententiam, Sibi nunquam placuisse librum illum insulsum, in quo tam multos deprehendisset errores. Itaque non esse recipiendum. Nam omissa patrum et Ecclesiae consuetudine, Melanchthonis in eo vestigia modumque loquendi [note: Eccius suos collegas infamat.] passim animaduerti. Deinde, non sibi visum esse dicit librum, a collegis emendatum, et postea Caesari redditum, sed dogmata quaedam Lutheranorum sibi decumbenti fuisse tantum recitata. Multo minus approbasse scriptum illud, quod Caesari sit oblatum vna cum libro, nec enim illud vnquam vidisse. Eo cognito, Iulius Pflugius et Ioannes Gropperus, qui suam ad existimationem hoc pertinere iudicabant, colloquij praesides et auscultatores orant, veluti totius actionis testes, vt honorem suum aduersus Eccij calumnias defendant. Hi de re tota Caesarem docent. Qui deinde publico scripto praeclarum et honorificum vtrique testimonium dat, et quod viros bonos deceat, fecisse dicit. Antea diximus, religionis causam esse reiectam ad generale vel prouinciae Germaniae concilium. Contarenus autem vbi cognouit, XXVI. Iulij die mittit epistolam ad omneis ordines, et illud posterius induci petit et obliterari. Nam religionis controuersiam per eiusmodi concilia non debere definiri, et ad vniuersam Ecclesiam istud pertinere: quicquid etiam ab vno aliquo populo priuatim in eiusmodi rebus decernitur, nullius esse momenti. Rem ergo facturos esse valde gratam Pontifici, qui sit Ecclesiae caput et conciliorum, si quidem illud omittant. Permolestum autem ei futurum atque graue, nisi morem gerant. Etenim multo maiores offensiones ex eo nascituras esse tum in alijs prouincijs, tum in Germania praesertim. Et hoc quidem esse, de quo velit ipsos admonere et mandatu Pontificis, et prosui quoque muneris ratione. Principes eodem die respondetn, vt ne quid offensionis atque turbae nascatur, Pontificem posse cauere, si concilium indicat, tot nunc annis promissum. Quod si forte non coeat, et primo quidem tempore, iam eum esse Germaniae statum, vt omnino sit opus iam dissidio, salua diutius esse non possit. Itaque rogare plurimum, vt remedium Pontifex adhibeat, et ipse quoque pro suo candore et prudentia rem adiuuet. Theologi quoque Protestantes illas

[note: 1541.] Contareni literas atque rationes prolixo scripto refutant, et ad singulas prouincias [note: Protestan. Contareni literas refutant.] pertinere demonstrant, instituere verum Dei cultum atque religionem. His rebus actis, Coesar decretum facit, ac recitari iubet Iulij die XXVIIJ. colloquium doctorum et actionem omnem refert ad concilium, ad conuentum vel Germaniae totius, vel ordinum Imperij: sua in profectione per Italiam, de concilio promittit acturum se diligenter cum Pontifice, et si neque generale, neque prouinciale possit obtineri, conuentum Imperij se denuntiaturum ait intra VXIIJ, mensem, religionis componendae causa, et daturum operam, vt eo quoque Pontifex legatum aliquem mittat. Protestantibus mandat, ne quid praeter conciliata dogmata noui suscipiant, episcopis autem, vt suas Ecclesias a vitijs repurgent. Erant in decreto capita quaedam alia, de non diruendis monachorum templis, de non interuertendis bonis sacris, de non solicitandis alijs ad diuersam religionem, de iurisdictione [note: Caesaris literae priuatim datae in gratiam Protestan.] et personis Camerae. Cum autem Protestantes ea minus probarent, Caesar eis priuato quodam scripto, quid suae mentis esset in eo, separatim declarat: in dogmatis nondum conciliatis nullum se modum ipsis praescribere: monachorum collegia non diruenda quidem: sed tamen illos ad piam emendationem esse reuocandos: Ecclesiasticis vtrobique prouentus cuique suos annuos esse permittendos, non habita ratione diuersae religionis: neminem alterius ditionis ad ipsorum religionem oportere pellici, multo minus hoc nomine defendi: sed tamen licere, vt recipiant, si quis vltro velit ad ipsos transire. Praeterea decretum Augustanum, quod ad religionem pertinet, et lites omneis, de quibus ambigitur, an sint religionis nêcne, sed et proscriptiones, nominatim verê Goslariensem, publicae quietis causa, donec aliquo vel concilio vel conuentu res cognoscatur, suspendit, et a Camera neiminem repudiari propter diuersam religionem, et aequabile ius omnibus reddi iubet. Cum sic ipsius cautum esset literis atque signo Caesaris, auxilia promittunt aduersus Turcam, de cuius aduentu iam indies magis atque magis percrebuit, et aderant tum Vngari tum Austriaci legati, qui magnis precibus opem implorabant. Itaque subitarium auxilium Germanorum mittitur in [note: Caesaris de principe Cliuensi querimonia:] Vngariam, ductore Friderico Furstembergio. Hoc in conuentu, Caesar in omnium ordinum consessu, tertia Iulij die grauem habet querimoniam de Gulielmo principe Cliuensi, propter occupatam Geldrima. Simul librum eis exhibet, quo suum ius in eam prouinciam docet. Et illum quidem huc ab se vocatum, sed longe diuersum iter ingressum dicit, tacite designans Galliam, vt ante diximus. Aderant [note: Principum et ordinum pro Cliuensi deprecatio.] legati Cliuenses, qui principem excusabant, et cum in suo iure explicando perperent, Caesar consurgit et abit. Iulij die XXI. principes ac ordines omnes ad Caesarem veniunt, et pro Cliuensi deprecantur, et vt eum in Imperij tutelam accipiat, et amicae tractationi litem permittat, petunt, in eoque suam operam profitentur: et si forte componi non possit, vt iure suum repetat, obtestantur. Caesar ad ea per Ioannem Nauium: cum sit hic indictus conuentus reipublicae causa, quo sublatis nimirum dissidijs, Germaniae pax restituatur, in eoque plurimum sit consumptum temporis, neque statui tamen aliquid possit, ob animorum diuulsionem, magna quidem sua cum molestia, neque sine dispendio rerum suarum valde sibi mirum dicit, quod in hac vna causa, quae proprie sua sit, ita consentiant. Sic illos dimittit, non sine offensione. Postridie, Galliae regis legatus, Raymundus, oratione prolixa de scripto recitat causam eliminari Sabaudiae principis, Caroli, qui superioribus aliquot diebus, ad Caesarem et ordines, regem accusauerat.

[note: Legati Gal. ad Turcam a Caesarianis intercepti.] Galliaerex, hoc durante conuentu, Caesarem Fregosum Genuatem, Antonium Rinconem Hispanum, exulem, mittit ad Turcarum Imperatorem. Hi cum Padum nauigarent, ituri Venetias, capti sunt et trucidati, sub Calen. Iulij mensis.

[note: 1541.] Erat tum in Pedemontio, regis legatus, Gulielmus Bellaius Langaeus, qui certior ea de re factus, vt erat mirae sagacitatis et industriae, continuo regi nuntiat, et simul Alfonso Daualo Marchioni, Caesaris per Insubriam praefecto, quinta Iulij die, Taurino scribit, det operam, vt captiui regis legati restituantur, quos ab ipsius hominibus interceptos esse constaret. Nam alioqui pactas ante triennium inducias intercessione Pontificis, hoc ipso violatum iri. Petebat autem eos restitui, quod initio vel nesciret vel scire se dissimularet, quid illis accidisset. Marchio suspicionem omnem ab se longissime remouet, tanquam ignarus omnium rerum, [note: Langaei ad Alfonsum litera.] et purgandi sui causa legatum mittit ad regem, Comitem Franciscum Ladronium. Langaeus in epistola, quam XI. Iulij die dabat ad Alfonsum, Equidem in totius orbis concilio non dubitarem, inquit, loqui de rebus Diuinis, et hercle non minus apte, quam tuus olim propinquus atque gentilis, Thomas Aquinas, modo rei theologicae tantum scirem, quantum de facta caede familiares tui quidem sciunt. Nam Alfonsi paternus auus, Indicus, Rodorico patre natus Hispano, praediuitem quandam ex Aquinatum familia duxit in matrimonium. Erat autem Alfonsus, Ferdinandi Dauali Piscarij, praestantissimi ducis, patruelis. Rex XX. Iulij die, Linerij, oppido Biturigum, respondet Alfonso per literas, et vt honoris atque famae rationem habeat, monet, et iniuriam suorum, nisi restituantur, non se posse negligere, demonstrat. Multis inter Langaeum et Marchionem literis Gallicis, magna celeritate transmissis vltro citroque nihil est actum praeterea, cum Dauales a diligenti peruestigatione, nihil se potuisse reperire diceret, in eoque permaneret. Per legatum quoque suum Ratisbonae rex ad Caesarem queritur. Cumque non [note: Valentinus archiep. Lugduni comprehensus.] ferret quale voluit responsum, satis prae se tulit, bellum ex eo nasciturum esse. Forte veniebat tum ex Hispanijs Georgius Austriacus, Maximiliani Caesaris filius nothus, archiepiscopus Valentinus, in Belgium rediturus: is Lugduni comprehensus, in carcerem abducitur, vindicandi Rinconis et Fregosi causa. His fere diebus, Antonij Lotharingiae principis filius Franciscus, in matrimonium ducit Daniae regis Christierni filiam Christinam, viduam. Tulit hoc moleste Galliae rex, eoque magis, quod anno superiori filia Lotharingi nupserat Auraicae principi Renato. qui totus a Caesare pendebat.

[note: Ferd. exercitus Budam obsiaet.] Quo tempore Caesar conuentus agebat Ratisbonae, Ferdinandus rex Budam obsidet et oppugnat, in qua tum erat Vayuodae Ioannis vxor vidua cum filioso Stephano. Tutores autem infantis et regni proceres Turcicum auxilium [note: Ferdinandicorum clades.] implorauerant. Legatum ergo Turca mittit cum copijs, quae mense Iulio Budam venerunt. Ipse deinde cum reliquo exercitu non multo post eo venit. Itaque Ferdinandici reiecti, Germani, Bohemi, Moraui, relicta obsidione, et ingenti accepta clade, Pesto etiam amisso, quod est oppidum contra Budam, reliqui fuga salutem sibi quaerunt. Turca sub exitum Augusti munera mittit infanti Stephano, vestes auro textas et equos valde speciosos, ac matri nuntiat, cupere se puerum videre. Petit vt in castra sibi mittat. Mulier perterrefacta, cum aliud non posset, hortatu procerum mittit vna cum nutrice, comitatum turba nobilium. Ille perhumaniter excipit, ac deinde persuos: reginae consiliarijs ostendit, velle sibi Budam tradi. Nam ipsos non illam posse ab hoste defendere, et sibi subinde redeundum huc esse cum exercitu: quod valde sit et molestum et sumptuosum. Itaque multo praestare, vt ipse teneat. Hi de suo periculo soliciti, mussant. Evestigio Ianizarorum praefecto negotium datur vrbis occupandae: neque prius ad matrem reginam missus est filius, quam re perfecta. Cum iam vrbem tenerent et ciues omneis exarmassent, arcem quoque sibi tradi postulant, in qua regina tum erat. Eam Turca iubet interim per inter nuntios animo esse praesenti, et Transsyluaniam ei atque [note: Turca Budam ingreditur.] filiolo concedit. Cum igitur omni conquisita supellectile, tumultuarie abijsset, a

[note: 1541.] praefectis et a milite barbaro deducta Budam Turca cum duobus filijs venit, Septembris die ij. et templum ingressus expiatum, actisque gratijs Deo suo, propter rem bene gestam, in castra reuertit: et relictis Budae Pestique praesidijs, reliquum exercitum domum reducit, et in itinere Lascum dimittit, quem propter Fregosum et Rinconem interceptos, Belgradi captiuum reliquerat, Budam proficiscens. Nam Galliae rex, vehementer irritatus eo facto, per Polinum, Solymanno rem omnem enuntiauerat.

Peractis Ratisbonae comitijs, Caesar mox in Italiam contendit, et Lucae cum Pontifice colloquitur interea, dum in naues imponitur exercitus, quem ex Germanis, Italis, Hispanis iam ante collegerat. Quia verô iam suberat hyems, deterrebat eum Pontifex a nauigatione: sed ipse, licet de clade Pannonica iam acceperat, quod Turcas in diuersa parte destineret, omnino sibi proficiscendum esse duxit, [note: Caesarin Africam cum exercitu traijcit.] et sublatis anchoris soluit e portu Veneris, et per Corsicam atque Baleares insulas facto itinere, ad XXIIJ. Octobris diem, Argieram appulit, vrbem Africae maritimam. Peditatus erat omnis ad xxij. milliae, equites paulo supra mille. Primam aciem Hispanorum ducebat Ferrandus Gonzaga, Siciliae prorex, alteram Germanorum, Caesar: tertiam Italorum et equitum Rhodiorum, Camillus Columna. [note: Tempestas Caesaris classem affligit et dissipat.] Quo die classem Caesar applicuit, et postridie, caelum erat serenum, et placidum mare: tertio vero die coorta vehementior tempestas et imbres effusissimi, cum non remitterent, administrationem belli totam impediuerunt, ita quidem, vt Caesar amissis quamplurimis nauibus et tormentis et reliquo omni apparatu, et millibus aliquot militum desideratis, infectare discedere cogeretur, in Hispaniam demum reuersus, quod fuit mense Nouembri. Sic adeô res nostrae terra marique, [note: Pestis in Germ. ad tractum Rheni.] tam in Aphrica quam in Europa calamit osum habuerunt exitum. Hic etiam annus Germaniae funestus fuit contagione morbi, praesertim ad Rheni tractum, extincti sunt inter alios, Argentinae quidem, Capito, Basileae vero Simon Grynaeus, vterque summae vir eruditionis, ille, professione theologus, hic vero, philosophus, et simul rerum sacrarum studiosissimus. Caesar e Germania discedens, Friderico Palatino negotium dabat, vt per Principes Electores ageret cum Cliuensi de restituenda Geldria. Mittunt hi legatos, eumque tum sui priuati periculi, tum publicae perturbationis admonent. Ille, et legitimum haeredem, et absque vitio possessionem esse nactum, et causam totam disceptationi iuris permittere sese dicit, et ne vim sibi fieri patiantur, sed ad aequitatem Caesaris animum inflectant, obtestatur. Ex Italia Caesar prosiciscens, Granuellanum ibi reliquit, vt et [note: Gaudium in Gallia ex damno Caesaris.] Pontificem de concilio solicitaret, et Senensem rempub. aestuantem seditionibus componeret. Cladis Aphricanae nuntius in Galliam delatus mense Decembri non obscuram excitauit laetitiam. Fremebant enim plerique propter casum Rinconis atque Fregosi iamque tempus adesse dicebant illos vlciscendi.

Rebus male gestis, et amissa Buda, Ferdinandus rex ordinum suorum agit [note: Austriaci doctrinam Euangelij concedi sibi postulant.] conuentus, Pragae, Bohemorum vrbe praecipua. Ibi demum inter alia, proceres Austriaci, Decembris die XIIJ. supplicem libellum Regi tradunt. Initio captant beneuolentiam, suaque omnia pro ipsius et dignitate et salute tuenda deferunt. Post, infoelicem reipublicae statum, et suam proprie conditionem deplorant, qui tam vicinum habeant curdelissimum hostem Turcam, et eum quidem victorem. Itaque de remedijs cogitandum esse dicunt, imprimis autem, vt ira Dei mitigetur, qui peccatis hominum offensus, hanc tantam calamitatem immittat. Nam in toto reipublicae corpore, nihil esse puri, nihil sani. Proiectam esse disciplinam omnem et publicam et priuatam. Hunc nimirum esse fontem omnis mali, sed tamen verbi Diuini contempum, praecipuam esse causam, cur ita nos Deus verberet et affligat. Etenim, et sacris, inquiunt, et profanis historijs doceri potest, non propter

[note: 1541.] illa leuiora nobisque congenita vitia, sed propter falsum cultum et contemptum [note: Regna propter falsum cultum destructa.] sui verbi, Deum grauiter saepenumero multasse florentissima regna. Populus Iudaicus in Assyriam et Babylonem abductus fuit propter contemptos Prophetas, et nouam religionem atque cultum quem sibi finxerant ipsi. Tandem ad internecionem fuit deletus, excisa Hierosolyma, propter crucifixum Dei filium. Illa mundi florentissima quondam Imperia, Babylonicum, Persicum, Graecum, a Turcis oppressa, religionem, leges, rempublicam et dignitatem omnem sic amiserunt eisdem de causis, nullum vt prope supersit hodie vestigium. Et quum Dei beneficia partim repudiarent, partim fastidirent, in horribiles inciderunt tenebras et seruitutem longe foedissimam. Neque vero subita fuit haec mutatio. Nam sexcentis annis et amplius eo, bella Turcae gesserunt, antequam Caeciam perdomarent. Quod tunc demum accidit, cum illi toties inuitati et admoniti, nihilo fierent meliores, et peccata peccatis accumularent. Iam, si quis illa regna, quorum tanta fuit potentia, tantusque splendor, in quibus tam praeclara fulserunt ingenia, conferat cum ista Turcarum plane barbara et beluina republica, comperiet inde ab orbis diluuio nullam acidisse cladem grauorem. Quod si autem illi tam potentes populi, tam infirmae genti, qualis initio fuit Turcica, resistere non potuerunt, Deo sic vlciscente peccata populi, quid nobis expectandum est, qui sumus quidem in eadem culpa, sed ideo longe deteriori conditione, quia rem habemus [note: Dei flagella per Austriam et Germaniam.] cum hoste supra modum potente? Videmus, vt nos Deus affligat, his praesertim locis, bello, inedia, pestilentia. Sedem regni, Budam vrbem, saeuissimus hostis nuper occupauit: per Bohemiam grassata sunt incendia, et quid non malorum totos iam sexdecim annos patimur, quantum est effusum sanguinis? quam multa hominum millia in tristissimam seruitutem abducti? Nimirum eo nunc Turcarum potentia creuit, vt supra caeteros omneis Reges caput exerat. Et quia continentes prope victorias contra nos obtinet. intelligit se flagellum esse Dei, nec vltioni [note: Turca Dei flagellum.] suae quenquam eripi posse, Cum ergo grauissima aint delicta nostra, quid nobis pollicebimur, aut quomodo nos aduersus eum tuebimur? Vnicum certe remedium est, In manu Dei posita sunt omnia. Deus est qui dat et adimit Imperia, qui [note: Deus verbum offert antequam affligat.] verberat et sanat, qui nos ad poenitentiam inuitat, oblata sui verbi cognitione. Quod quidem semper facit prius, quam affligit. Sic Niniuitis ante misit Ionam prophetam, et condonauit ob poenitentiam. sic Assyriorum regem Nabuchodonosor benigne respexit, obtemperantem Danieli. Sane rationem aliam aut medicinam nullam nouimus, potentissime Rex, quam vt verbum Dei pure doceatur, et ad emendationem vitae populus incitetur, vt hac fiducia pleni, vim Turcicam a se depellant. Est enim in eo posita salus, vt recte Deum colamus. Complures autem obrepserunt, et negari non potest, in Ecclesiam errores, qui nostro hoc tempore patefacti magnum excitarunt dissidium. Sed nuper in Imperij comitijs pleraque doctrinae capite conciliata sunt, et ad certum vsque tempus pax est data religioni. Deinde, mandatum est Episcopis, vt Ecclesiarum vitia corrigant. Quod si iam ea conciliatio nobis denegetur, aut si quis ea doctrinae capita, de quibus conuenit, sequatur, eoque periclitetur, quam id sit futurum graue, non est difficile cogitare. [note: Doctrinae capus praecipuum de Iustificatione.] Quapropter obsecramus, vt tuo mandatu doceatur Euangelium, imprimis autem illud doctrinae caput, quod est de Iustificatione, nempe, quod peccata nobis condonantur propter solum Christum. Deinde, vt ad praestandam charitatem homines excitentur, et ad bona opera, qui sunt tanquam veri fructus et indices fidei: deterreantur etiam a peccatis, et Deo gratias agere consuescant, quod ipsius misericordia, per Christum filium liberati sumus a peccato, morte, inferno, et facti cohaeredes regni coelestis. Item, vt ijs qui cupiunt, coena Domini detur iuxta veteris Ecclesiae morem. Episcopis etiam mandetur, vt iuxta decretum Imperij

[note: 1541.] nuper factum, Ecclesiae morbos emendent atque tollant, vt erudiem do populo praeficiant idoneos ministors, neque sanos doctores eijciant, vt ante hac semper. Et quanquam haec reformatio, propter inueteratum morbum, non ita subito fieri potest, locum tamen habere debet in Ecclesiis, doctrina et Sacramentorum administratio pura, quoniam in eo salus nostra vertitur, et ita fieri necesse est, vt populus nimirum, qui nulla iam disciplina continetur, et vix tenuem Dei notitiam habet ad sanitatem redeat. Sunt enim Ecclesiae complures omnino desertae. Quo fit, vt vulgus hominum prorsus degeneret in paganismum, ita quidem, vt vix aegro cohiberi possit. Quod sane maximo cum animi dolore commemoramus, ideoque precamur, vt in re tam pia tamque necessaria nobis deesse nollis. Neque vero putes hoc a nobis ideo solicitari, quo maiorem aliquam libertatem nobis captemus, aut res nouas moliamur. Nam salutem nostram omnem in vno Christo positam agnoscimus, et Euangelij cognitionem ornandum esse pietate vitae, et tibi fatemur obedientiam omnem esse praestandam, quantum et facultatibus et ipsa vita possumus. Quod cum ita sit, obtestamur, vt decreti nuper facti beneficium nobis permittatur, et vt ijs, qui formam religionis a nobis ante recitatam, sequentur, nulla fiat molestia. Sic enim et Ecclesiis inuenientur ministri, et maioribus animis in hostem atrocissimum arma sumentur: cui propter nostram ingratitudinem et impietatem tot victorias Deus atque triumphos huc vsque largitur. Qui ad hunc modum supplicarunt, Austriacae nobilitatis et ordinum nomine, fuerunt ad XXIIIJ. proceres, ciuitates autem X. et in his, Vienna, deinde finitimi Stirij et Carni. Ferdinandus [note: Ferd. eludit Austriacorum postulationem.] ad ea respondet: Dolere sibi vehementer quas recitauerint calamitates, neque dubitare quin delictorum ac scelerum hae sint poenae, atque ideo ministris Ecclesiae non semel mandasse, vt ad emendationem vitae populum diligenter incitarent. Quod autem adeo tenui cum fructu factum sit istud, augere sibi dolorem. Itaque nuper antequam Lincio discederet, eadem mandata renouasse, quod quidem ipsis constet. Nunquam etiam se repugnasse, quo minus verbum Dei recte doceretur iuxta traditionem Apostolorum et interpretum, quos Ecclesia recepit et approbauit. Eiusdem nunc etiam esse mentis: nec in vllum vindicasse, quod quidem sibi constet, qui formulam hanc sit secutus. Nunc etiam Ecclesiasticis velle se mandare, vt iuxta postremum Imperij decretum, sublatis vitijs, Ecclesias reforment, et populo praeficiant doctores idoneos. Videlicet scire ipsos, quantus labor suus atque studium interuenerit, vt religionis hoc dissidium tolleretur: idem nunc etiam optare se cumprimis, et omnino sperare futurum, vt vel publico totius orbis, vel nationis Germaniae concilio, vel Imperij conuentu res tota definiatur. Quamobrem ita sibi de ipsis inuicem polliceri, fore, vt conciliationem istam publicam obedienter expectent, nec aliquid mutent aut innouent, sed in religione colenda caeterisque praestandis officijs, partrum suorum sequantur vestigia, neque decretum Ratisbonense quicquam ad se pertinere putent, cuius nimirum ea sit senten[?] tantum, vt Catholici quidem in veteri, Protestantes autem in ea religione, [?] conciliationis illius tempore sequebantur, permaneant vsque ad alterutrum concilium, aut Imperij conuentum intra XVIIJ. menses indicendum. Quod [note: Austriaci postulatum iterant.] cum ita sit, non sibi licere, suis, vt contra quid agant, permittere. Illi rursus in eandem prope sententiam, paucis tamen supplicant, et vt purus Dei cultus instituatur, neque veris Ecclesiae ministris periculum creetur, orant. Nam alioqui non esse, quôd vallam sibi de Turca victoriam aut fortunam polliceantur.

Paulo sub hoc tempus mortem obijt Episcopus Numburgicus, in eiusque locum [note: Lis pro episcopatu Numburgensi.] a collegio fuit cooptatus Iulius Pflugius, de quo diximus: Elector autem Saxoniae princeps, non hoc licere collegio, nisi de suo consensu, contendebat, et reiecto Pflugio, Nicolaum Amstorffium, ex nobilitate theologum Vuittembergicum

[note: 1542.] instituit, inaugurante Luthero, mense Ianuario: qui post eius rei librum edit, lingua populari, et Pflugio, tanquam hosti purae doctrinae, gregem Domini minime committendum esse docet. Pflugius ad hunc modum repudiatus, emissis libellis ad ordines Imperij ius suum demonstrat, et de iniuria queritur. Princeps inuicem respondet, et prolixe de suo Saxonicaeque domus iure locutus, et multis ex vetustate repetitis, inter alias causas, cur eum non ferre possit Episcopum, hanc etiam adducit, quod Augustanae confessioni palam aduersetur.

Accepta per Vngariam clade, sicut diximus, conuentum Caesar indicit ordinum, [note: Conuentus Spirae indictus.] Spirae, per Ferdinandum regem, et initium fieri mense Ianuario, et Ferdinandum fratrem suo loco praesidere iubet, eique Hugonem Monfurtum, Ioannem Nauium attribuit. Principes aderant, Elector Brandeburgicus, Fridericus palatinus, Albertus Megelburgius, Ernestus Badensis, Moguntinus, Vuormaciensis, Spirensis, Constantiensis, Hildessemensis, Episcopi: reliqui miserant legatos. Vbi conuentum est, quod fuit die IX. mensis Februarij, Ferdinandus rex de more proponit. Quanta fuerit hucusque diligentia Caesaris, vt et religio componeretur, et reliquae partes reipublicae constituerentur, omnibus constare: cum vero dissidium hoc, superiori conuentu non posset integre conciliari, grauissimis de causis e Germania Caesarem esse profectum in Italiam, et de concilio, deque Turcico bello cum Pontifice collocutum eô rem deduxisse tandem, vt Pontifex ad hunc Imperij conuentum legationem se missurum diceret. In Aphricam esse deinde cum classe profectum, vt Argiera vrbe capta, quam hostes tenebant, et vnde plurimum impendebat Hispaniae caeterisque prouincijs incommodi, iustum auxilium posset a suis aduersus Turcam, sublato periculo nimirum, et ora maritima pacata, consequi. Sed cum tempestate detentus, quod voluit, perficere non posset, in Hispaniam reuertisse, vt ad bellum Turcicum, terra marique gerendum, denuo sese compararet. Et quia primariam vrbem Pannoniae, Budam, et huic oppositum oppidum Pestum Turca nuper occuparit, praesidijsque muniuerit, hunc indixisse conuentum, vt de summa rei deliberetur. Turcam enim ijs locis omnia reliquisse tormenta, quae vel adduxerat ipse, vel nostria ademerat: neque dubium esse, quin per aestatur sit rediturus, vt non solum in quia Vngaria reliquum est, capiat, verumetiam vt Germaniae finitimas prouincias omneis inuadat. Etenim capta Buda, caeterisque viarum claustris patefactis, nihil esse iam quod ipsum remoretur aut distineat. His igitur tantis tamque necessarijs de rebus conferenda nunc esse consilia, quibus ipse quidem Caesar interesse vellet: cum autem exclusus tempore non possit, munus hoc sibi delegasse: et licet suae religionis status praesentiam suam imprimis requirat, noluisse tamen deesse reipublicae. His ita commemoratis, quid Austriaci, quid Vngari, quid Bohemi et ijs adiuncti populi, quid etiam suae ditionis Ecclesiastici collaturi sint in hoc bellum, exponit: et vt idem ipsi faciant, hortatur atque petit. Nam in omnium oculis versari periculum, et eam nunc esse rerum conditionem, vt aut reijciendus et ex Vngaria sit expellendus hostis, aut extrema sit omnibus expectanda, [note: Gropperus Bucerum commendat.] pauloque post subeunda calamitas. A conuentu Ratisbonensi, Ioannes Gropperus, Archiepiscopi Coloniensis legatus, domum reuersus, Bucerum mirifice commendabat, et inter omneis idoneum esse dicebat, cui religionis emendatio recte committi posset. Nam esse cumprimis doctum et pacis amantem, et integrae vitae. Episcopus ergo, qui iam ante nouisset Bucerum, et ipsius opera cogitaret vti, significat cupere se cum ipso loqui. Profectus eo Bucerus, huius anni [note: Bucerus Coloniam proficiscitur. Altera Angliae regina capite plexa] mense Februario perhumaniter fuit exceptus, imprimis a Groppero, qui precibus ab eo contenderat, vt Bonna Coloniam ad se veniret. Itaque, tum ita dimittitur ab Episcopo, vt suo tempore vocatus, eo rediret, vti post dicetur. His etiam diebus Angliae rex vxorem Catharinam Hauardam, capite plectit, quod cum eam pro

[note: 1542.] virgine duxisset, antea fuisse corruptam atque vitiatam comperisset. Qui vitiarat, in Hiberniam abierat, ibique publici quid muneris habebat. Reuocatus autem ab illa, iam regina, et in familiam ascriptus, capite multatus fuit post eam, vt alij quidam, [note: Sextum regis Angliae matrimonium.] partim ob idem flagitium, partim ob reticentiam. Ea sublata, sextam rex ducit, Catharinam Parram.

Ad Spirae conuentum, legationem Galliae rex misit, cuius erat princeps Franciscus [note: Oratio legati Gallici inconuentu Spirensi.] Oliuerius, Cancellarius Alenconius, Is in omnium ordinum consessu, cum de bello Turcico deliberaretur, Februarij die decimo quarto verba facit, Beneuolentiam nolle se captare solicite, quod Regis animum in Germaniae commoda propensissimum satis agnoscant omnes. Eam etiam esse causae magnitudinem, vt hauddubie libenter sint Regis consilium et sententiam audituri: nimirum, quo tempore de religionis componendo dissidio Ratisbonae conuentus agebatur allatum fuisse nuntium in Galliam, maximis copijs Turcam aduentare in Vngariam. Regem igitur legatos ad illum e vestigio misisse, quo bellum ad Vngaria, propter vicinam Germaniam auerteret, si posset. Verum in Italia legatos fuisse captos a Caesariano milite: neque satis adhuc esse compertum, necati sint an vero supersint. Qua quidem re violatae sint, non induciae modo, sed et ius gentium. Quod autem eam ob causam amandati fuerint, id Regem ipsis literis declaraturum atque notulis, quas etiam Caesariani tum interceperint. Falso deinde iactatum a maleuolis rumorem, quasi Turcam Rex euocarit, cum tamen publice constet, eos qui Budae premebantur obsidione, Turcicum auxilium implorasse: non multo post captos legatos increbuisse famam de clade Vngarica. Quo quidem nuntio valde Rex fuerit perturbatus, et cum accepisset in his comitijs deliberandum esse de subsidijs in Vngariam mittendis, et reprimendo furore Turcico, non potuisse non animi sui sensum in hac tanta re declarare. Quamobrem, si forte prolixior sit sermo futurus, orare, patienter audiant. Nec enim posse breuius rem omnem, quae venit in hanc causam, quantumuis eloquenti et docta oratione comprehendi. Et primum quidem deliberationis esse caput, an vtile sit non Germaniae tantum, sed etiam reipublicae, vt bello Turcam lacessant. Hoc autem vt melius intelligi possit, [note: Rationes bellum in Turcam suadentium.] explicaturum se rationes eorum, qui bellum suadent: illos videlicet haec fere dicere, Germanos et semper fuisse et habitos esse strenuos non suae tantum, sed et vicinorum suorum libertatis propugnatores. Itaque non esse ferendum, vt Turca, crudelis et barbarus et nominis Christiani communis idemque pepetuus hostis, dulci ebrius fortuna, vicinum regnum, et illud quidem florentissimum, Vngariam, Germaniae propugnaculum, teneat: sed magnis virib. et animis mouendum ei bellum, neque dubitandum de victoria, quod summo scelere et turpitudine, non etiam legitima successione vel iure peruenerit ad hanc tantam Imperij molem. [note: Turcam esse expugnabilem.] Et licet amplissime regnet, tamen expugnari posse, nec esse tam inuictum, vt plerique putent. Idque satis apparere tum ex ijs, quae foeliciter in ipsum gesserint, et Ioannes Huniades et Mathias Vngariae rex, et Scanderbegus Eperi dominus, et Tamberlanes Scytharum Imperator, tum etiam ex ijs, quae proximis annis ipsimet gesserint, quo tempore Viennam ab eo defenderunt. Alias enim esse Turcarum, [note: Germanorum belli gerendi ratio.] alias Germanorum in bello rationes. Nam illos et latrocinari, et fugiendo vastare agros, vel per honesta vulnera mortem oppetere: cum ergo sit iam hostis in ipso Germaniae limine, bellum necessario suscipiendum, neque diutius differendum esse. Haec quidem et id genus alia quaedam ab ijs adferri, qui bellum suadeant: sed eos non satis expendere, qui sit Germaniae status, et ita loqui, totaque de re disserere, quasi pacata sit Germania. Cum interim simultatibus et odijs omnia flagrent, quasi nullae sint principum inimicitiae, nulla dissidia. Considerandum autem esse

[note: 1542.] Germaniae, quantum ferre possit, quantum sit hoc futurum bellum, et quam periculi plenum, aduersus eum hostem, quo non sit alius orbe terrarum potentior, nec rebus omnibus bellicis instructior: etenim non vno vel altero praelio posse finiri bellum hoc, sed nouo semper et recenti milite opus fore, et perpetuis maximisque sumptibus. Ingentes quidem esse Germaniae vires et robur quoddam incredibile, sed non temere profundendas eiusmodi facultates atque copias: quin potius meliorem expectandam occasionem, et differendum, quoad orbis Christiani potentia, reconciliatis principum animis, amplificata sit et maioribus firmata praesidijs. Ne quid etiam imprudenter suscipiatur, documento nobis esse debere [note: Sigismundus Caesar ad Nicopolim victus.] praelium illud Sigismundi Caesari ad Nicopolim, et alias deinde clades ad hoc vsque tempus acceptas. Nullum enim bellum, quo quidem bello sit ille lacessitus, foeliciter adhuc accidisse. Budam atque Pestrum sic esse dubio procul rebus omnib. munitas necessarijs, vt nisi fame deditionem facere cogantur milites praesidiarij, vix vlla sit spes ea recuperandi. Hanc ipsam vero spem esse incertam. Deinde, Turcam posse nouum semper exercitum et copias recentes adducere, quibus militem Germanum, longa fessum et debilitatum obsidione, magis copijs decernatur, et ille superior euadat, maximam fore Germanis difficultatem restaurandi exercitus: neque tam subito hoc posse fieri, quin iam in interiorem Germaniam ille penetrarit, et omnia pro suo gerat arbitratu. Germaniam quoque crebris bellis exhaustam [note: Vngarorum inconstantia.] milite, cumprimis habere opus otio, sui reficiendi causa. Quantum vero sit tribuendum Vngaris, neminem esse qui nesciat: quid enim illis inconstantius atque leuius? qui subinde dominos mutent, et in Germanos adeo infestis animis, vt Turcicum imperium longe praeferant? Multo igitur praestare, vt quae sunt inter Vngariam et Austriam arces et oppida, tum opere tum praesidijs continuo muniantur. Idem apud Bohemos et vbicunque sit opus, fieri debere. Satius enim hoc esse, quam nullo satis valido post tergum relicto praesidio bellum inferre, et conari quas Turca tenet vrbes, et arces illi eripere. Qua quidem in re quod minimum possit esse peccatum, maximo sit futurum exitioreipublicae Christianae. Sin autem ille Germaniae bellum faciat, iam explicandas esse vires omnes. Hanc enim esse veterem et propriam Germanorum laudem, vt sicut aliena cum iniuria suos [note: Vetus Germanorum laus.] fines minime solent amplificare, sic etiam fortider depellant periculum, et pro libertare pugnent acerrime. Hanc omnino laudem esse transmittendam ad posteros, et animose resistendum hosti bellum inferenti: neque temere credendum ei, si forte, postquam belli signum dederit, pacis offerat conditiones. Hanc enim esse naturam eorum, qui dominatum sibi propositum habent, vt ambitioni modum statuere nesciant. Cum ergo videbitur ad vim spectare, diligenter esse comparanda, quae sunt ad defensionem necessaria. Sic enim futurum, vt aut abstineat, aut, si pergat, intelligere possit incommodo suo, quanto sit et honestius et facilius, libertatem suam tueri, quam alienam ditionem cum iniuria velle sibi vendicare. Quia vero difficile sit ipsis, tantum sustinere hostem, siue bellum inferant, siue defendant rem ipsam flagitare, vt ciuiles Germanie simultates atque dissidia componantur. Nuper adeo Ratisbonae ipsis conuenisse de primis dogmatis, de iustificatione, de fide et operibus. Ea nimirum esse praecipua religionis capita. Sequendam igitur hanc esse doctrinam, et amice viuendum, nec vlla deinceps mouenda iurgia. Relictum esse nobis ab Apostolis, et posta concilio Niceno, fidei symbolum, quod omnes profiteantur. Et cum ita sit, non oportere locum esse dissensionibus, nec alterum ab altero debere vel contemni vel conuitijs affici. Nec enim omnibus [note: Romanorum artes in constituendo Imperio.] idem a Deo datum esse donum. Absque concordia certe res Imperij non posse firmas esse vel diuturnas, praesertim imminente Turca. Romanos euasisse dominos

[note: 1542.] rerum, non tam viribus et armis, quam astu quodam et calliditate, quando id operam dabant, vt quam gentem imperio suo subijcere cogitabant, eam ciuili dissidio et offensione diuiderent, et alterius factionis partes ad tempus defenderent, donec simul vtrosque opprimerent. Hac ratione circumuentos fuisse Carthaginenses, et Asiaticos, et Gallos, et Graeciam natura circumuentos fuisse Carthaginenses, et Asiaticos, et Gallos, et Graeciam natura facilem atque mobilem. Sic etiam ludificatos a Tiberio fuisse Germanos, quo tempore bellum in Italia moliebantur. [note: Britanni passi non sunt se disiungi.] Solam Britanniam euitasse iugum hoc, quod artes illorum intelligerent, et odium omne domesticum, in communi periculo in hostem effunderent. Hac ipsa ratione concidisse tandem Romanos. Philippum quoque Macedonum regem hac arte Graeciam expugnasse commissis Atheniensibus, Corinthijs, Thessalis: Ottomannum, huius Turcicae gentis primum Imperatorum, coepisse Bythiniam, dissidentibus inter se Christiani nominis principibus. Ea tandem occasione Turcam [note: Turcae quomodo rerum potiti.] penetrasse in Europam, oppugnasse Thraciam, Graeciam omnem et Peloponnesum. Imo Turcas trecentis abhinc annis rerum esse potitos, nostra vel discordia [note: Guelphi et Gibellini.] vel proditione. Quo tempore Byzantium vrbs capta fuit, seditionibus omnem Italiam redundasse, dum hi Guelphi, illi vero Gibellini dicerentur, Caesareae et Pontificiae factionis nomina. Quid Rhodo nunc acciderit, quid Vngariae, et per quam occasionem, non opus esse recitare. Sic adeo Turcas, tenuem, obscuram et barbaram nationem, e Scythiae latebris prorepentem, nostris creuisse dissidijs, et hanc Imperij molem exaedificasse, dum vel Graeci patefacerent eis portam Europae, vel Genuates, fide Ligustica per Hellespontum eos traijcerent, vel fratres Peloponnesi principes, accensi mutuis odijs, eos accerserent, alter in alterius perniciem, vel Epeirotae subsidium eis ferrent, vel Mysij sua cum ipsis consilia communicarent, vel Pannonij sponte ipsos inuitarent. Communis ergo libertatis vindicandae causa rationes ineundas esse concordiae, neque cogitandum, fore, vt ipsis vel cessantibus vel factione diuisis, exterae nationes in hanc curam incumbant. Hanc regis esse mentem atque consilium, et rogare, vt in optimam partem accipiant, et ab ipso firmam amicitiam atque coniunctionem expectent. Pontifex legatum eo miserat [note: Legati Pontificij sententia.] Ioannem Moronum, Episcopum Mutinensem. Is de sententia Pontificis rogatus a Ferdinando rege Caesarisque legatis, vigesimo tertio die Martij verba facit, Caesarem, anno superiori, cum in Aphricam iret, facto per Italiam itinere, tractasse cum Pontifice de bello Turcico, deque concilio. Sed cum et ardua res esset atque grauis, et Caesar festinaret, nihil decretum, et remansisse in Italia Granuellanum, qui cum amplius deinde sit actum negotium. Ac Pontificem quidem semper optasse bellum Turcicum, eiusque rei causa dedisse operam, vt pacem omnes colerent: nunc etiam in hoc esse totum, vt quae ipsius potissimum intercessione pactae sunt inter Caesarem et Galliae regem induciae seruentur. Cum autem varia de apparatu Turcico disseminentur, neque certo constare possit, quorsum euadat, suppeditaturum esse millia quinque peditum, si Caesar ipse militiae praesit: sin autem, eius summae dimidium. Atque ita quidem egisse cum Granuellano, nisi forte rerum priuatarum status in eas redigatur angustias, vt ab ipsis auxilium ei sit implorandum. Nam alioqui facturum esse quantum omnino possit: in hunc enim vsum omnia sua destinasse. De concilio, quae semper ante fuit, eandem illius esse mentem atque sententiam, vt aliquando peragatur. Adhuc quidem illud suspendisse de Caesaris et Ferdinandi quoque regis assensu, quod ad concordiam aditus aliquis in Germania patefieri posse interea crederetur. Cum autem id frustra susceptum sit, ad prius institutum [note: Germania Pontifici suspecta.] redire. Sed vt in Germania cogatur, nec ipsius aetatem ferre, qui velit et debeat interesse, viae quoque longinquitatem obstare caelique mutationem. Deinde, non omnibus populis Germaniam videri commodam, et metum esse, ne turbulenta sit actio futura. Magis igitur ei probari Mantuam, aut Ferrariam, aut Bononiam,

[note: 1542.] aut Placentiam, quae sint omnes amplae ciuitates ac peropportuane. Veruntamen, si minus hae placeant, non illum recusare, quin Tridenti fiat, quod sit ad Germaniae fines oppidum. Voluisse quidem initium fieri ad Pentecosten: sed propter angustiam temporis, ad Idus Augusti producere, et orare, vt depositis offensionibus, in hanc curam omnes incumbant. Ferdinandus rex et caeteri Principes Pontificij et legati Caesaris agunt gratias, et si quidem locus in Germania magis idoneus haberi non possit, Ratisbona scilicet aut Colonia, placere sibi Tridentum, affirmant, Protestantes vero, neque concilium Pontificis, neque locum neque quod in decreto sit eius facta mentio, probant, et palam contra sentiunt. Galliae regis, legati, cum nihil proficerent, et ordines in bellum Turcicum inclinarent, suamque praesentiam et ingratam esse viderent atque suspectam Caesarianis, ante finem comitiorum [note: Tridenti vbi locorum sit.] abeunt subitati. Tridentum est in alpibus, ad Athesim flumen, Ferdinandicae ditionis oppidum, a Venetijs iter tridui, Verona, non bidui.

Vbi domum reuertisset Alenconius, Rex ilico belli consilium: et quanquam ipsa re iam ante restituerat Amiralium, sibique familiarem habebat, vt supra diximus: tamen, ne quid ei vel ipsius liberis aliquando fraudi esset, scripto rem omnem comprehendi iubet et bonis, honoribus atque famae ipsum restituit, neque vel laesae maiestatis vel proditionis crimen ab eo commissum esse profitetur, eique multam aureorum ad septingenta millia, remittit atque largitur, et hac literas, [note: Timor Panicus in aula Regis.] tum Lutetiae, tum alijs in locis, in acta publica referri iubet. Fuit hoc Martij die xij. Cum hoc tempore Lutetiam esset Galliae rex in arce Vincennia, nuntius ei noctu venit de subito tumultu, quasi Veromanduorum finibus in Picardia iam imminerent hostes e ditione Caesaris. Itaque subito, qui tum aderant forte Principes, eo mittuntur, Vendomius, Guisius, Aumalius, Niuernus, et alij complures maxima cum nobilitate. Postquam eo ventum est mera solitudo, merum silentium. Hunc autem rumorem eo fuisse nonnulli dicebant excitatum, vt populo persuaderetur, a Caesarianis captari bellum, cuius ipse Rex nolebat author videri, cum iam prorsus illud decreuisset, vt infra dicetur. Quoniam is erat Germaniae status, [note: Exercitus in Turcam.] vt supra docuimus, auxilia decreta fuerunt, et exercitus comparari iussus, qui Ferdinandicis copijs adiutus et auctus, vim Turcicam sustinere posset, ac amissa recuperare. Suminae rerum praeficitur de communi consilio, deque Caesaris etiam voluntate, Ioachimus Brandeburgicus, Elector: qui Spira statim profectus, ad viam sese parat. Huius autem belli causa, viritim fuit collecta pecunia per omnem Germaniam, et Magistratui permissum, vt suis hoc nomine tributum imperarent. Solicitandos etiam Heluetios, aliosque reges, Danum imprimis et Italos, de auxilijs, placuit. Adhaec, vt pacem omnes colant, nec vllum intra fines Imperij motum excitent, decretum fuit. Finem habuit conuentus Aprilis die vndecimo.

[note: Simultas inter Saxonem electorem et Mauricium.] Ad idem fere tempus, orta fuit magna per Saxoniam successerat Henrico. Lis erat de finibus et oppido quodam: et Pflugij causam non obscure probabat etiam Mauricius commendantibus eum propinquis. Ad ciuile bellum res omnino spectabat. Nam ad arma conuocabant vterque suos. Verum interuentu Lantgrauij composita quieuit. Initium fuit hoc offensionis inter ipsos, quae post aucta tempore, grauissimum Germaniae vulnus inflixit, vt suo dicetur Et Mauricium quidem multi mirabantur eo vehementiae progressum, vt cui tum ipse tum parens omnem prope fortunam deberent, in eum tam acerba cogitaret. Huc autem non parum attulisse momenti putantur ex consiliarijs nonnulli, qui cum Georgio principi fuissent admodum familiares, nec religionem amabant, nec Electorem etiam.

[note: Lutheri castrensis concio.] Decreto iam bello, cum arma pararent omnes, Lutherus lingua poplari libellum emittit, Concionem militarem seu castrensem. Paulo rem, autem repetemus

[note: 1542.] altius. Primis annis inter alia scripserat, Belligerari cum Turca nihil aliud esse, quam repugnare Deo, qui nos eo tanquam flagello verberet. Hoc eius thema, Leo decimus vna cum reliquis damnabat: aduersarij etiam reliqui clamabant, eum dissuadere dellum Turcium. Itaque postea tum sua sponte, tum aliorum hortatu tractandum hoc suscepitargumentum, et anno salutis, M. D. XXVII. edito libello, [note: Doctrina de Magistratuolim seputla.] quem inscripsit Lantgrauio Philippo, sui thematis rationem, et quamobrem tunc temporis itascripserit, exponit. Nam tunc, inquit, in illis doctrinae tenebris nemo de ciuili Magistratu recte docebat, quam haberet originem, aut quod eius esset officium. Plerique omnes et docti quidem etiam, habebant functionem illam, vti prophanam, et conscientiae quoque periculosam. Hoc ipsius facile primum ac potissimum hoc erat: vt Missas non solum audirent, verumetiam largitionibus in perpetuum stabilirent. Cum enim suum vitae genus Deo minus gratum esse putarent, ista quaerebant ad minicula. Testificari possunt hoc ipsum, qui tunc vixerunt Principes. Etenim, vt alios omittam, cum esset editus a me libellus de Magistratu, Fridericus princeps valde fuit exhilaratus, et in delitijs illum habuit, quod de suo statu certi aliquid ex eo cognosceret. Solus enim Pontifex cum suis regnum vbique tenebat, eratque veluti numen aliquod in terris: Magistratus autem iacebat in tenebris neglectus, et quam haberet illustre testimonium atque promissum Dei, prorsus erat ignotum. Volebat haberi pro Christiano Pontifex, et interim suadebat bellum Turcicum. Ibi tum nata fuit inter eos controuersia. Nam ego totus in hoc eram, vt ciuusmodi esset hominis Christiani officium docerem. Et quia de functione ciuili nihil erat a me tum adhuc proditum literis, adulari me Pontificij clamabant Magistratui. Nunc vero, postquam illud etiam argumentum explicaui, seditiosum esse iactant, cum tamen eamrem, inde ab Apostolorum aetate, praeter vnum Augustinum fortasse, nemo vel perspicue magis vel copiose tractarit. Inter alia vero, quae tum docebam, illud etiam Christi dictum, quod est de tunica relinquenda cum pallio, deque perferendis iniurijs, explicabam. Quem quidem locum Pontifex acipsius tota schola plane deprauarant, et consilij esse, [note: Praecepta deprauata in consilia.] non praecepti, vulgo persuaserant, errore nimirum longe pessimo. Cum ergo Christianum cognomen sibi sumerent, et quidem imprimis, ac nihilo secius in Turcam praeliari vellent, omnis impatientes inuiriae: ego contra nitebar, et illud Christi dictum secutus, hominem Christianum non resistere malo, sed omnia pati debere, demonstrabam: et illud, quod a Leone diximus esse dammatum thema, tunc inter alia prodebam, eoque magis id faciebam, vt Romanae cuiriae nequitiam atque dolos detegerem. Nec enim serio Pontifices agebant de bello, sed hoc vtebantur colore, quoties pecunia vellent exhaurire Germaniam. [note: Bellum Turcicum ad colligendas percunias idoneum.] Itaque meum illud thema damnabant, non eo quod bellum dissuaderet, sed quod nummis nostris et opibus, ne Romam perferrentur, viam intercluderet. Deinde, nec illud tum probabam, quod nostros illi principes ad bellum semper extimulabant, cum interim nulla vitae apud nos appareret emendatio: potissimum vero, quod militiam hanc vocabant Christianam, tanquam in Turcas, vt in Christi aduersarios, nostri pugnarent. Quod ipsum tamen a Christi tum doctrinatum nomine discrepat. A doctrina quidem, eo quod ille nos resistere malo, vel iniuriam vlcisci vetat: a nomine vero, quod in tantis copijs vix quinque fortasse reperire liceat vere Christianos, et quod Turcis plerique sint deteriores: cum tamen interim sibi nomen illud omnes vsurpent. Quae sane res ad iniuriam Christi pertinet, quando nimirum ipsius nomen ad hunc modum deformatur. Quop tunc imprimisfieret, si bello Pontifex Rom. etiam interesset

[note: 1542.] et Episcopi. Cum enim ipsorum sit peculiaere munus, verbo Dei Sathanam et precationibus oppugnare, minime decet, vt ea neglecta statione, machinis [note: Episcoporum munus.] et armis rem gerant. Ad ciuilem vero Magistratum ea cura pertinet, et distincta sunt officia. Sed iam olim Pontifices illa contur barunt, tametsi legisbus maiorum prohibeantur. Quam infoeliciter autem adhuc sint administrata bella, propter falso vsurpatum nomen Christi, res ipsa docet. Amissa Rhodo, et Vngariae parte potissima, vicinum plane Turcam habemus. Quam sit etiam infausta Pontificiorum [note: Pugna Varnensis Vngaris luctuosae.] in bello societas, pugna Varnensis demonstrat, et Ladislai regis calamitas, cui Iullianus cardinalis committendi praelij ruerat author. Docet etiam recens et ante secundum annum accepta clades, quando Ludouicus rex miserabiliter interijt. Ista praefatus, ad rem ipsam venit, et Deum imprimis reconciliandum esse dicit, et Ecclesiae ministris, vt ad poenit entiam homines hortentur, praescribit. Postea Turcarum relitionem ac impietatem explicat, et Caesaris proprie munus esse dicit, in illum belligerari, non quidem vindictae, vel gloriae, vel emolumenti causa, verum ex officio, nimirum vt ab iniuria suos defendat. Neque vero Caesaremhis verbis ad bellum excitandum esse, tanquam sit orbis Christiani caput, Ecllesiaes protector, fideiqeu defensor. Nam eiusmodi titulos esse falsos atqeu ventosos, et ad iniuriam Christi pertinere, qui solus Ecclesiam suam defendat. Eoque maiorem hanc esse iniuriam, quod plerique reges ac Principes verae doctrinae sint hostes acerbissimi. Non ergo propter diuersam religionem, sed quia latrocinijs grassatur, et iniustissimum bellum gerit, et turpissima vitae secum inuehit exempla. [note: Pontifex cum Turca collatio.] Turcam oppugnandum esse vimque propulsandam. Collatione deinde facta, pontificatum Romanum nihilo meliorem esse Turca, demonstrat, et vt ille per suum Alcoranum, ita Pontificem per suas Decretales, Euangelij doctrinam extinxisse: quod ille per vim, hoc Pontificem agere per suam illam excommunicationem. Vtrumque vero contumeliam facere matrimonio, et contemptae legis Diuinae, quae coniugium instituit, dare poenas dicit, quando prorsus a Deo reiecti foed issimis amoribus exardescunt, et ordinem naturae sceleratissime perturbant. Postremo, de Turcarum potentia locutus, monet ne secure bellum gerant, sed cum hoste sibi rem esse sciant acerrimo. Haec, inquam, et id genus alia tractat in eo, quem diximus, libro. Nunc autem, quando Caesaris et Ferdinandi regis hortatu, bellum ordines Imperij decreuerunt, alterum scriptum edit, militarem, sicut dixi, concionem, vt qui castra sequebantur Ecclesiae ministri, sicuti fierisolet, formulam aliquam haberent et docendi et exhortandi. Primum est igitur, [note: Duo immanes tyranni.] inquit, vt homines intelligant, quid de Turca sentiendum sit. Nam Scriptura vaticinatur de duobus immanibus tyrannis, qui Christianum orbem vastaturi sint ante supremum iudicij diem. Vnus quidem falsa doctrina, de quo Daniel, et post eum Paulus. Hic nimirum est pontificatus Romanus: alter vero, copijs et [note: Otium aut vitae iucundior non expectanda.] armis, Turca videlicet, de quo Daniel capiteseptimo. Qui volent igitur esse Christiani, confirment animos nec vllam pacem aut iucundiorem vitam et otium in posterum expectent. Nam tempus illud earumnosum, quod ille pronuntiauit, iam dest. Consolemur autem nos aduentu Christi, et futura liberatione, quae statim post adflictiiones illas apparebit, et certo sciamus omnem rabiem ac iracundiam Satanae per Turcam in nos effundi totis viribus. Nec enim vllus vnquam tyrannus ad hunc modum saeuijt, vt iste. Danielis deinde caput septimum, quod est de quatuor bestijs e mari prodeuntibus, explicat, et Turcicum regnum ibi describi demonstrat Nam hoc esse paruulum illud cornu, quod inter illa decem cornua quartae bestiae natum sit. Ac licet in immensum creuerit, fieri tamen non posse, vt ad Imperij Romani potentiam accedat. Prophetam enim designare quatuor solum Imperia: quae sint ordine successura. Postremum ex ijs esse

[note: 1542.] Romanum. Itaque nullum esse futurum aliud, quod sua magnitudine Romano [note: Turca non est aequaturus Rom. potentiam.] comparari possit. Et quoniam tria tantum cornua Daniel ei tribuat, quae sit ex illis decem reuulsurus, non esse longius aliquo deinceps progressurum ipsius impetum. Haec enim tria cornua iampridem esse reuulsa, Graeciam, Asiam, AEgyptum. Quas quidem Imperij prouincias Ionge maximas Turca possideat: hos intra fines atque cancellos eum includi a Propheta. Spem igitur esse, futurum, vt [note: Turcae postremus actus.] Imperij prouinciam nullam deinceps occupet. Quod vero per Pannoniam tumultuetur, et Germaniae nunc etiam immineat, postremum hunc actum fore tragoediae. Fieri quidem posse, vt eas regiones impressionem, faciat, sed vt pacatas habeat et tranquille possideat, sicut Asiam, Graeciam, AEgyptum, non sese putare. Nam vaticinium illud esse clarum ac perspicuum. Posthaec, reliquas partes omnes tractat, et ad poenitentiam iprimis inuitat, et vt Magistratui militiam aduersus Turcam imperanti, praesto sint omnes, ac non modo fortunas, vrumetiam [note: Captiuorum apud Turcas consolatio.] seipsos impendant, hortatur. Captiuos etiam, qui vel iam sunt in Turcarum potestate, vel inseruitutem ab illis rapientur olim, multis argumentis consolatur, et vt a speciosa illa Turcarum atque fucata relitione sibi diligenter caueant, commonefacit. Nam au dire se, multos Christianae atque sanctimoniae speciem aliquam habeat. Patienter autem ferant seruitutem, fuisque domonis, licet prophanis et impijs fideliter inseruiant, nec ad illis profugiant, aut seipsos interficiant impatientia taedioque conditionis: verum illud, quod Petrus atque Paulus de seruorum officio scrubunt, in memoria semper habeant. Cum autem auduersum Christianos bellum mouetur, vitae periculum potius adeant, quam illis militent. Nam esse latrones, ac bellum facere Sanctis, vt Daniel inquit, et sanguinem innoxium profundere. Cauendum igitur imprimis a tanti scelleris atque flagitij societate. Huic scripto subiungit rationem precandi contra furorem Turcicum, et sub finem expatiatus in nostri temporis vitia, quae per omneis ordines regnent, Germaniam, quae tam sit corrupta prorsus et impura, non posse diuturnam [note: Lutheri precatio aduersus Turcam.] nec incolumen esse docet. Precationis vero formulam hanc praescribit: AEterne Pater, nos quidem meriti sumus, vt affligamur: sed tu nos ipse plecte, pro tua, non offensione et ira, sed misericordia. Multo nobis enim praestat, in tuas incidere, quam in hominum hostiumque manus. Tua enim est immensa et infinita misericordia. Tibi certe peccauimus, tuaque summus transgressi mandata: sed nosti, Pater caelestis, diabolum, Pontificem atque Turcam, vt nos affligant, nullum habere ius atque causam. NIhil enim in eos commisimus. Tu autem illis, veluti flagello quodam vteris in nos, qui te non vno modo per omnem vitam aduersum nos excitauimus: illi inquam contra nos causam nullam habent, sed vellent potius, vt ipsorum exemplo grauissime te semper offenderemus, vt impio culu falsaque doctrina, mendacijs, imposturis, latrocinijs, furtis, rapinis, adulterijs, fornicatione, veneficijs, tui nominis miestatem laederemus: hoc illis esset optatismum. Quod autem te Deum patrem, tuumque filium Iesum christum, Dominum nostrum, et Spiritum sanctum, vnicum ac sempiternum Deum profitemur et celebramus, hoc illud est flagitium nostrum atque scelus, propter quod ita nos oderunt et pesequuntur. Si fidem hanc proijceremus, facta defectione, tum nihil esset ab ijs expectandum incommodi. Respice nos igitur Deus Pater, et remedium adhibe: sunt enim tui magis aduersarij quam nostri. Cum nos verberant, teipsum verberant. Quam enim annuntiamus, tua est non nostra, doctrina. Sathanas autem hanc ferre non potest, et tuo loco vult adorari, tuoque remoto verbo mendacia nobis conatur obtrudere: sed et in filij tui lesu Christi locum Turca suum vult collocare Mahometum. Iam, si peccatum

[note: 1542.] est illud. quod te patrem, tuumque filium ac Spiritum sanctum profitemur esse verum et vnicum Deum, certe tu es ipse peccator, qui nos ita doces, et hoc a nobis officium requiris, et illi, cum hac de causa nos persequuntur, teipsum oderunt et affligunt. Expergiscere ergo mi Deus, et nomen tuum sacrosanctum, quod illi polluunt atque deformant, ipse vindica, nec iniuriam hac ab illis patere, qui non delicta vitiaque nostra plectunt, sed verbus tuum in nobis delere conantur, eoque tendunt, ne tu regnes omnino neue populum vllum habeas, qui te colat et reuereatur. [note: De Turcarum origine.] Porro, de Turcarum origine et incremento, quia multi scripserunt, nihil attinet hîc aliquid annotare. Creuerunt a paruis intijs in immensum. Primus autem illorum Imperator ponitur Othomannus, ad annum salutis humanae circiter millesimum trecentesimum. Huic deinde succedit Orchanes, Amurathes, qui primus per Hellespontum in Europam copias transmisit, et thraciam inuasit, Baiazethes, Cyriscelebes, Moses, Mahomethes, Amurathes, Mohomethes, Baiazethes, Selymus, Solymannus.

[note: Daualus Galliae regem incusat.] Per hos fere dies, Alfonsus Daualus, de quo dictum est, ad Germaniae Principes emisso libello, Galliae regem incusat, qui reipublicae tempore tam afflicto res nouas moliatur, vt Caesaris et ordinum omnium honestissimos conatus impediat. Causam vero leuem atque futilem obducere, propter anthonium rinconem et Caesarem Fregosum scilicet interceptos: quibus sane quid acciderit, non [note: Galliae regis pugatio.] se potuisse, licet diligentiae nihil praetermiserit, inuestigare. Galliae rex, eo cognito, longe maximam sibi factam iniuriam esse demonstrat, violatis magna cum atrocitate legatis. Ea de re non semel questum esse grauiter ad Pontificem atque Caesarem, et vt sibi fatisfieret, postulasse: verum frustra. Cum autem rei tanta sit indignitas, non se posse illam, nisi maxima cum turpitudine et nominis infamia, negligere. Maij deinde mensis die secunda, literis datis ad senatum Parisiensem, vt corda nostra, suo numine Deus, inquit, illustret, ac fidei constantiam largiatur, et errantes in viam salutis reducat, si qui sunt, et pacem nobis tribuat, per satis actionem iniuriarum, quae mihi propter occupatum ius nostrum et violatos nuntios atque legatos factae sunt: aut, si pace desperata mihi sit ad arma venire necesse, victoriam concedat: equidem peto, vt ad templa deorum supplicationes fiant, et per concionatorem idoneum huius rei casa polulo recitetur: deinde, si quis forte minus recte de fide, deque religione nostra sentiat, nec emendationem promittat, vt sui delicti publicae de poenas, mando. Non multo post ad Principem Cliuensem mittit Longeuallum, qui sub aestatem collectis ibi copijs, ductore Martino Rossemo, rei gerendae occasionem expectabat.

Interea Pontifex Calendis Iunij concilium indicit, et quemadmodum non semel indictum ab se concilium postremo suspenderit ad idoneum vsque tempus, prolixe commemorat. Itaque culpam omnem ase remouet, et licet nunc quoque sit [note: Concilij per Pontificem indictio Tridenti.] anceps reipublicae status, noluisse tamen ait differre longius. Indicit autem illud, Tridenti, ad Calendas Nouembris, eoque venire iubet Patriarchas, Episcopos, Abbates, et id genus alios, quibus iure vel priuilegio concilij interesse licet, ac sententiam dicere permissum est. Caesarem etiam et Galliae Regem imprimis hortatur, vt aut ipsi veniant, aut legatos mittant, et suis Episcopis eo proficisci mandent, Germanos autem Episcopos ante omnes inuitat, ideo quod ipsorum causa [note: Gal. Caesaribellum indicit.] potissimum et rogatu labor hic suscip iatur omnis. Iulio mense Galliae rex atrocissimis verbis bellum Caesari denuntiat, et edito libello, suis liberum facit, vt quacumque ratione possint, terra marique prouincias illius deuastent. Paulo ante Longeuallus et Rossemus in Brabantiam inuaserant, magnumque terrorem inferebant [note: Longeualli et Rossemi per Brabantiam incursio.] imparatis et proximum erat, vt Antuerpiam caperent atque Louanium.

[note: 1542.] Sed destituti rebus ad tormenta necessarijs, non poterant opugnare: et progressi, quacunque vaderent, omnia populantur, et pecuniam extorquent, et vi patefacta via, filio regis, aureliano Principi, Carolo, qui Lucemburgicae regioni bellum tunc faciebat, mense Augusto. sese coniungunt. In his copijs erant a Daniae rege missi equites, ad CCCC. Praeter Danuillerum, Virtonum, Iuoeum, capta fuit etiam vrbs primaria, Luceburgum. Rex ipse diuersa parte bellum mouet, et [note: Paerpiniani obsessio.] valido cum exercitu prosectus, Parpinianum, quod est ad Pyraeneos montes oppidum agri Ruscinonensis, obsidet: sed et per Pedemontium arma iubet expediri, ductore Gulielmo Langaeo, et in Atrebates atque Morinos impetum facit, [note: Edicta Lutetiae in Lutheranos.] Vendomio Principerem administrante. Sic adeo quinque diuersis locis hostem inuadit, et multorum iudicio praestabat. vnam aliquam prouinciam summis copijs [note: Gallus guinque locis impetum facit.] oppugnare, quod exitus etiam docuit. Nam et Parpinianum frustra tentauit, et Aureliano domum reuerso, Caesariani praeter Iuoeum pleraque recuperant. Per hanc occasionem Antuerpia coepta fuit muniri, quae prius facilem habebat aditum. Bellum Rex facturus, Polinum remisit ad Turcam, oratum, vt in Prouinciam Galliam sibi classem mitteret: cum autem serius aliquanto Polinus aduenisset, Solymannus rem in annum sequentem reijcit. Eo flagrante bello, Rex edictap [note: Formula pro deprehendendis Lutheranis.] proponit in Lutheranos. Parisiensis etiam Senatus, parlamentum vocant, graui constituta poena, denuntiat librarijs, ne quos libros damnatos atque suspectos excudant, diuendant, et nominatim Ioannis Caluini librum, qui est de Institutione religionis Christianae. Deinde, rogatu inquisitoris fidei, quem vocant, septimo Iulij die decernit, vt pro concione populus admoneatur, officium suum Ecclesiae praestent, et si quem Lutheranum, aut de religione male sentientem norint, deferant: hoc enim esse Deo gratissimum opus. Ecclesiae vero ministris praescripta [note: Delecti theologastri.] fuit formula, quam in explorando sequerentur. Iubebantur enim a delatoribus percontari, num aliquem nouissent, qui dicat non esse purgatorium, hominem extinctum, aut saluum esse iam aut damnatum: obseruatione mandatorum Dei hominem non iustificari: solum Deum implorandum esse, non Diuos: venerationem imaginum esse idololatricam. Sanctos non edere miracula: ceremonias Ecclesiae nihil prodesse: leges Ecclesiae non obligare quenquam: omnibus promiscue necessariam esse cognitionem Euangelij: sacram Scripturam lingua populari legendam esse omnibus: ineptum esse, vulgus hominum precari Deum sermone Latino: Sacerdotem non condonare peccata per sacramentum poenitentiae, sed esse ministrum, et beneficium Dei condonantis peccata denuntiare tantum, Ecclesiae non licere quenquam astringere peccato mortali: licere quouis tempore vesci carnibus. Haec formula perquirendi data fuit priuatim atque mandata, sicut diximus, Ecclesiae ministris. Publice vero propositum fuit edictum, quo deferri iubentur et accusari, qui ritus atque leges Ecclesiae negligunt, qui libros habent alienos a fide Christiana, vel eos alijs dant legendos, aut sponte per vias abijciuntinter eundum, vt spargantur: qui priuatis in aedibus et hortis conueniunt, et consilia cudunt aduersa legibus Ecclesiae, qui suasin domos et hortos id genus homines recipiunt. Qui sint harum rerum conscij, iubentur intra sextum diem deferre Theologis doctoribus, ab inquisitore delectis, Henrico Geruasio, Nicolao Clerico, Petro Richardo, Roberto Buccino, Ioanni Benoto, Francisco Picardo, Ioanni Morino, nisi fadant, excommunicantur. Librarrjs etiam mandatur, siquid habeant excusum aut manu scriptum, quod aliquo modo suspectum sit, aut ab Ecclesiae consuetudine alienum, vt intra sextum diem ad illos deferant. Post, non fore purgationi locum. Quo die diuulgatum est hoc edictum, supplicatio facta fuit ad templa Diuorum, et regni salutis et con seruandae causa religionis, et circumgestata suit Geneuesa, tutelaris ipsorum

[note: 1542.] dea, sicut libro nono diximus: et his ipsis fere diebus exusti quidam fuerunt, propter dogma. Docebat perid tempus Lutetiae populum, in aede sanctae Crucis, Franciscus Landrus, et pure quidem. Neque missificabat, quod vinum non biberet: naturane vel instituto, me latet. In hunc ordo theologorum ingens odium concepit. Quumque per emissarios quaedam illius dicta notassent, haec demum [note: Capita doctrinae Sorbonicae.] capita doctrinae proponunt, Sacrificium Missae institutum esse a Christo, et prodesse tum viuis tum mortuis: orandos esse Diuos, v t sint nobis ad Christum intercessores et aduocati: panis atque vini substantiam in consecratione mutari: Sacerdotibus tantum licere consecrare panem et vinum, et ad eos modo pertinere coenam Domini totam: vota monastica seruanda: confirmatione et vnctione, Sacramentis, conferri Spiritum sanctum: oratione, ieiunio et bonis operibus animas e purgatorio liberati: leges Ecclesiae de ieiunio et ciborum delectu obligare conscientiam: vnum esse summum Ecclesiae praesulem atque Pontificem, cui iure Diuino teneantur omnes obedire: multa esse credenda et necessario recipienda, quae nonsunt prodita Scripturis: indulgentijs Pontificijs condonare poenam purgatorrj: Sacerdotes, etiam impuros et vitiosos, consecrare corpus Domini: peccata omnia mortalia esse reuelanda Sacerdoti, et sacramentalem absolutionem ab eo recipiendam: homini esse liberum arbitrium, quo possit agere bene vel male, et resurgere a peccato per poenitentiam: non sola fide, sed per caritatem et veram poenitentiam acquiri peccatorum remissionem: Ecclesiam et concillia legitime congregata non posse errare, et eis esse parendum: ad Ecclesiam pertinere iudicium et interpretationem Scripturae, si quid sit controuersum. Haec eumapprobare, et sigillo suo confirmare volebant. Ille, diebus aliquot interiectis, generatim respondet, pium et sanctum esse, quicquid de his rebus Ecclesia sancta et catholica tradat. Sed eo responso minime contenti, grauiora in ipsum moliebantur, vt infra dicemus.

[note: Meti duo Dominicani docent Euangelium.] In hoc etiam tempore Meti docebant Euangelium, vnus et alter ordinis Dominicani: quumque Sacerdotum turba non obscurum odium prae se ferret, plerique ciues vehementer orabant Senatum, ne docentes impediret, omnem obsequentiam professi. Venit etiam eo Gulielmus Farellus, qui primô quidem invrbe priuatim, [note: G. Farellus Meti docet.] post, in castello quodam foris, docebat. Cum autem Caesaris essent ad Senatum allatae literae, quibus mandabat, ne quid in religione mutarent, et vt insontes vindicarent, interdictum ciuibus fuit, ne cuius interessent concioni, qui non Episcopi et tredecim virorum mandatu doceret.

[note: Locustae in Ger. et Italia.] Hac aestate, locustarum infinita turba Germaniam et Italiam citeriorem volando peruasit. Erant autem inusitata magnitudine, et vbicunque sese demitterent, agros depascebant.

De Henrico Brunsuicensi, de grauissimis illius in Saxonem atque Lantgrauium inuectiuis, deque incendijs excitatis non semel diximus. Cum autem Imperij ciuitates, Goslariam et Brunsuicum, Smalcaldici foederis perpetuis excursionibus atque rapinis vexaret, neque Caesaris et Ferdinandi regis pareret edictis, qui rogatu [note: Saxonis et Lantgrauij bellum in Brunsuicensem.] Protestantium, vt ab omni vi temperaret, mandauerant, bellum ei Saxo faciunt et Lantgrauius, communi sociorum nomine, et breui tempore Suam in ditionem ipsius agrum omnem perducunt, et arcem, non procul ab vrbe Brunsuico positam, Vuolfebutelum, in qua spem omnem collocauerat, deditione capiunt. Ipse, non diu commoratus, aduentante iam hoste, fuga sibi salutem petit, et [note: Henricus Brunsu. fuga sibi consulit.] ad Bauaros cum natu maximo filio Carolo Victore contendit. In ea quam diximus arce complures repertae sunt literae, quibus liquido doceri potest, quid ipse, quid Bauari, quid Moguntinus, quid Heldus et alij nonnulli conati sint. Idautem postsuo loco referemus. Protestantes, edito scripto, sui facti causas prolixe

[note: 1542.] commemorant, et non intulisse, verum necessario defendisse bellum socijs illatum, demonstrant. In superiori conuentu Spirensj, Ferdinandum regem solicitauerant, vt et Caesaris et suo nomine iuberet eum a Goslariensibus abstinere. Gessit morem Ferdinandus, qui tum aduersus Turcam ipsorum opus haberet auxilijs, et missis legatis acriter hominem monebat. Sed ille contemptim et fastuose respondit, neque destitit, eoque subsequuta fuit illa, quam dixi, defensio. Nam spirae Ferdinando [note: Comitia Noribergae.] regi demonstrauerant, nisi ille pareret edictis, non se neglecturos sociorum iniurias. Ad Idus Iulias fuit alter Imperij conuentus, Noribergae: sic enim decretum fuerat Spirae propter bellum Vngaricum. Aderat rex Ferdinand us, legati vero Caesaris erant, Fridericus Palatinus, episcopus Augustanus, Fridericus Furstembergius. Hugo Monfortus, Ioannes Nauius, Proponit Ferdinandus, Quod exercitum in Vngariam miserint, pergratum esse Caesari, qui et ipse decreuerit adesse huic bello suis copijs, eoque conuentus ordinum indixerit per Hispaniam: sed in ea deliberatione in grauem incidisse valetudinem, et conuentus illos in aliud tempus necessario reiecisse Cumque iam de summa rei, deque praemittendis ab Italia et Burgundia copijs omnino statuisset, tunc primum iplius hostium conatus erupisse: ita quidem, vt non in Italia solum, sed in Belgio quoque periculum ipsimetuendum esset: cuius tamen rei causam ipse nullam dederit, qui publicam tranquillitatem imprimis amet. Scire autem ipsos, quemadmodum hostes, inde a conuentu Spirensi nihil nontentarint, vt Heluetijs et Germanis militibus ad se traductis, belli ficret initium. Sic adeo Caesarem omnino praeter animi sententiam impeditum et retardatum esse, quo minus aut ipse veniret, aut etiam auxilia mitteret, quibus ad sui defensionem opus habeat: veruntamen in hoc totum esse futurum, vt ante finem anni vertentis in Germaniam redeat, et animo destinatum bellum perficiat. Classem etiam habiturum esse mari plenam et instructam, vt Turca duplici bello distentus, non possit vires omneis in Vngariam conuertere. Cum in Germaniam quoque venerit, nihil esse praeteriturum, quod ad piam et tolerabilem religionis conciliationem pertineat. Caeterum, incommodo reipublicae maximo fieri, quod postremi conuentus decreto non omnes pareant. Quosdam enim ordines nullum misisse militem, alios misisse quidem, sed non plene. Rursus esse qui miserint, sed absque pecunia: machinas etiam desiderari cum instrumento, quas nonnulli dare promiserint: hanc nimirum esse causam, cur belli administratio consistat, et exercitus omnis, non sine summo Imperij detrimento quiescat. Belli duces ea dere grauem habere querimoniam, et seipsum haec omnia vidisse coram, et quia res magnisit periculi, venisse hunc ad conuentum, non absque graui suo dispendio. Petere igitur maiorem in modum, ne tempore tam necessario, reipublicae desint. Prius, quam Vienna discederet Ferdinandus, Noribergam iturus ad conuentum, de bello Brunsuicensi certior factus, per internuntium [note: Legati ad Lantg. et Saxonem.] fuerat dehortatus illos ab instituto. Nunc autem, vbi Noribergam venisset, de communi consilio missi fuerunt legati, quorum haec erat orationis summa: ne copijs et armis rem gerant, hoc praesertim tempore: nam alioqui metum esse, ne Turcicum bellum impediatur, et ciuile per Germaniam excitetur. Ad ea Saxo et Lantgrauius, Augusti die vndecimo respondent e castris ante Vuolfebutelum arcem, et susceptae defensionis causas prolixe commemorant, nec alia via rem potuisse geri demonstrant. Et quanquam necessario bellum istud gerant, magnosque sumptus faciant, tamen in Turcicum bellum bona fide se subministrasse nihilominus quae debebant auxilia, neque deinceps etiam esse defuturos. Quod si caeteri omnes idem facerent, non esse quod dissipationem exercitus aliquis vereatur. Sed quid in plerisque desideretur, id multorum literis atque nuntijs perferri. Quod cum ita sit, et quia Brunsuigius alia ratione coerceri non possit, aspernatusvidelicet

[note: 1542.] tum Caefaris, tum Ferdinandi regis edicta, Imperijque decreta: orare, ne secus hoc suum factum interpretentur. Nam illum vnum hoc bello peti, neque se recusare, pacatis rebus, omneis copias ad Vngariae subsidium traducere, quantum quidem ipsi possint. Exitus comitij fuit ad vigesimum sextum Augusti diem. Poena decernitur in eos, qui comitij Spirensis decreto non obtemperant, simul alia quaedam gerendo bello necessaria statuuntur. Principes nulli aderant, praeterquam Prussiae magister Vualtherus, Bambergensis, Eistetensis, et Tridentinus, episcopi, tum illi, quos dixi, Caesaris vicarij.

[note: Contarenus inuisus collegio purpuratorum. Frego. Contarenum excusat.] Dictum est antea de cardinali Contareno. Is legatione sua non bonam gratiam inijt apud Pontificem atque collegium, quasi non satis acriter sese Lutheranis opposuisset, et quasi rempublicam Romanam propein discrimen adduxisset. Cum absentem plerique grauiter incusarent, ab vno Fregoso cardinali fuit defensus. In Italiam reuersus e Germania, Lucam venit, vbi tum Caesarem Pontifex Paulus expectabat, iturum in Aphricam. Romam deinde cum Paulo profectus, non multo post creatus est legatus Bononiae: vbi demum hoc anno, sub exitum Augusti mortuus est, non sine veneni suspicione, cum paulo ante Fregosus quoque mortem obijsset. Qui familiariter illum nouerunt, de iustificatione hominis, recte sensisse dicunt. Fuit vir cumprimis doctus, et extat eius, de magistratibus atque republica Venetorum liber.

[note: Poietus in vincula coniectas.] Hoc ipso mense, Galliae Cancellarius, Gulielmus Poietus, mandatu regis, qui tum Parpinianum ibat, captus de nocte, dum cubaret, in carcerem ducitur. Cum ea fama Lutetiam venisset, incredibilis fuit omnium laetitia. Nam quatuor illis annis, quibus hoc munus administrauit, offenderat omneis ordines: et e gynecaeo regis haec illi nata fuit calamitas. Inuidiam auxit etiam Amiralij condemnatio sicut ante dictum est. Magnam vero spem ac prope certam animo conceperat. consequendi cardinalatus, ideoque mensibus aliquot ante, sacris inaugurari voluit. Quod tamen plerique factum ab eo dicebant, vt quoniam in odio plurimo rum erat, sustinere se posset, ac vitae periculo subducere, si quando aestus ille prorumperet ac efferuesceret. Tertium hoc erat fortunae ludibrium, in Gallijs, paucos intra [note: Fortunae ludibriae in Gallijs.] mense exhibitum. Cum enim summum dignitatis gradum obtinerent hi, quos diximus, Amiralius, Connestablius, Cancellarius, mutuis inuidiae conflagrarunt [note: Otto Palatinus Euang. amplectitur.] incendijs, et quam sint fallaces, incertae, lubricaeque res humanae, suo demonstrarunt exemplo. Ad hoc tempus Otto Henricus Palatinus Euangelij doctrinam amplectitur: idem faciunt Hildessemenses.

De concilio supra diximus. Pontifex eius rei literas atque diploma statim ad [note: Caesaris ad Politi. literae.] Caesarem in Hispaniam mittit. Caesar ad ea XXV. die Augusti respondet. Initio laudat eius conatum atque studium erga rempublicam: sed Galliae regem sibi conferri, dolet. Hunc enim pro digum esse filium, se vero, qui nunquam ab officio deflexerit, multo arctius complectendum esse dicit. Nullum enim laborem, nullum se recusasse periculum atque sumptum, vt aliquando concilium haberetur, vt republica tota pacata, vires omnes in Turcam expedirentur. Illum contra, longe semper alio spectasse. Non ergo nihil esse, quod in ipsius literis desideret. Consueuisse illum iactare, quasi cardinales habeat in sua manu. Quapropter dubitare se, num verum illud sit. Sed vtcunque res habeat, niti sese conscientia recti, et actiones vtriusque notas esse publice. Nimium sane ipsum esse lenem in illum, nimiumque indulgere. Nam frustra multis nuncannis omnem suscipi laborem. Admonitum esse frequenter officij, remissas illi saepe grauissimas iniurias, renouata subinde cum eo foedera, sed his omnibus factum esse deteriorem, et sua lenitate atque patientia prorsus abuti. Quis belli causam dederit, quis pacta violarit, explicatum ab se fuisse Romae. Quid acciderit interea, nunc etiam dicturum. Nempe, quam fuerita

[note: 1542.] mans ipse cupidusque pacis exeo facile posse demonstrari, quod post inducias Nicenas, cumillo venerit in colloquium ad Aquas mortuas, eique sese permiserit, et anno sequenti per Galliam iter fecerit, magna cum hominum admiratione, neque sine reprehensione multorum. Etenim cum non semel fidem ille violarit, et sit in consilijs omnibus valde mobilis ac inconstans, magni certe rem fuisse periculi, quod eius fidei sese committeret: Compertum etiam habere se, deliberatam [note: Seditionem Gandauensem Caesar eleuat.] tunc de se retinendo. Quod autem nonnulli dicant, propter motum Gandauensem necessario sibi fuisse fadundum illâciter, id nihil esse, Nam eum motum a paucis quibusdam, et quidem infimi generis hominibus excitatum, et prouinciam omnem in fide permansisse, et sororem suam reginam ijs rebus potuisse mederi. Consilij vero sui tunc fuisse, per Italiam reuerti in Germaniam, sed illius precibus adductum mutasse propositum, perque Galliam iter suscepisse: quod quidem et illius, et liberorum eius, et procerum quoque literis docere possit. Etenim illum hoc ita vehementer ab se flagitasse, vt honorem suum laedi putaret, si quidem alio, quam per Galliam, iter fieret, Cumque iam esset in Gallijs, illum non semel affirmasse, pactas inducias velle seruare. Postea vero coepisse queri non sibi reddi Mediolanum ex promisso, cum tamen ei promisse haec fuisset adiuncta conditio, si quidem Sabaudiae principem auunculum suum restitueret, et alia quaedam faceret. Ab eo videlicet tempore, diuersis locis illum contra se machinatum esse, per Germaniam, per Italiam, apud Turcam, apud Vayuodam Ioannem, eiusque coniugem viduam, et quosdam Vngariae proceres, quorum opera Budam Turca sit consecutus. Et tamen interea pulchre dissimulasse maleuolentiam, et multa sibi prolixe de amicitia confirmasse, captiose nimirum, vt tempus duceret, et inopinantem adoriretur. Occasionem autem arripuisse tunc primum, quando Fregosus atque Rinconus fuerunt amissi. Qua quidem de re quomodo illi satisfacere voluerit, ipsum esse testem, qui fuerit arbiter delectus atque disceptator. Hanc igitur illum obduxisse causam noui motus et perturbationis reipublicae, cum tamen [note: Fregosi atque Rinconi conatus.] multo ante id faecre cogitasset. Quid vero conati sint Fregosus atque Rinconus, illius mandatu, per Italiam atqueTurciam, et quam operam ei saepe praestiterint, satis esse notum. Voluisse enim rempublicam Christianam proditione insummum adducere discrimen. Non ergo pacis Nicenae beneficio potuisse frui, qui pacem publicam ipsi violassent. Deinde, furtim et occulte transcurrisse per Insubriam cum exulum comitatu, quod ipsum capitale sit, eius regionis consuetudine. Marchionem Daualum ab eo grauiter insimulari, sed hunc sistere se voluisse iudicio. Cur autem illud recusarit, et alias etiam repudiarit satis factiones, non esse obscurum. Se quidem, cum illi satisfactum iri crederet, traiecisse in Aphricam, et misso legato publicam ei commendasse pacem. At licet ample promitteret, varia tamen aduersum se tentasse per Germaniam et Daniam, alijsque in locis: cogitasse etiam inuadere Nauarram. In comitijs deinde spirae totum in hoc fuisse per legatos, vt dissidium religionis aleret, dum vtriusque separatim amicitiam atque fauorem promitteret. Conatum esse Imperij ordines a bello Turcico, deterrere, solicitasse Turcam, in Italiam misisse copias, per Martinum Rossemum, in Germania inferiori, per Aurelianum vero principem, filium, in agro Lucemburgico sibi bellum intulisse, prius, quam illud denuntiasset. Reliquas deinde vires omneis ad Hispaniae fines conuertisse: hunc scilicet esse fructum ipsius diligentiae, qui tantum illi sit largitus, et toties ad pacem adhortatus: quod etiam archiepiscopum Valentinum ab eo detineri captiuum, et Hispanis aliquot nobilibus atrocem iniuriam a Gallis Auenione fieri sit passus, nimiam hercle tolerantiam esse. Num ergo defensionem sibi necessario subeundam, quo tempore minimum ab illo sibi metuerit, propter amplissima illius promissa, quo tempore etiam in bellum Turcicum

[note: 1542.] cum sese compararit, et in Germaniam idcirco redire constituerit. Iniuriam quidem esse magnam, et cladem non mediocrem, quam ille sibi suisque finibus intulit, sed his omnibus non tam moueri, quam reipublicae calamitate. Nam ad sua priuata quantum attinet, quoniam ille subinde discedit a pactis, nulto sibi praestare bellum apertum gerere, quam inducijs aut conditionibus insistere, quas ad primam quanque occasionem ille rescindat: pacem enim insidiosam esse plerunque. Nam illum interea struere noua consilia, perniciosa reipublicae, alere factiones, et in hoc versari totum, vt dispendijs atque sumptibus defatigato sibi difficultatem obijciat resistendi Turcis: et cum eo sit ingenio praeditus, liberos etiam ad eandem disciplinam instituere. Iam autem eius ambitionem et immensam cupiditatem ita creuisse, vt [note: Vt patrem sequatur sua proles.] occultari non possit. Illius maiores occupasse prouinciam Galliam, quaesit ditionis Imperij. Sic illum tenere nunc Sabaudiam et Pedemontij partem, atque ita communire, vt facile appareat, non constituisse reddere. Fuisse autem illius propositi, non Insubriam modo, sed Parmam quoque et Placentiam, ac deinde Lucam atque Senas, post etiam Ecclesiae Romanae ditionem inuolare, quo sic patefactum haberet iter ad Neapolim atque Siciliam. Quin eo tendat, non esse dubium et ex ijs, quae per Italiam molitur atque tentat, facile posse deprehendi. Breuiter cupiditatem [note: Gal. rex ambitionis incusatur.] eius non certis vllis finibus contineri, sed esse vagam et infinitam. Neque vero esse, quod pacta seruaturus vnquam putetur, quandiu supererit quod alijs eripiat et ad se transferat: hoc enim animi morbo, vitioque mentis, velut aestu quodam ita rapi transuersum, vt omnis etiam pietatis atque religionis oblitus, cum Turca foedus inierit, et cum hoste reipublicae non consilia modo, sed fortunas etiam communicet: et nunc quoque magnifice iactet, fore, vt nostros in fines Barbarossa cum classe veniat. An haec ad sanandam rempublicam, ad inchoandum concilium faciant, ipsum debere pro sua prudentia cogitare. Semper illum hoc egisse, ne quando coiret concilium, quod ita suis priuatis rebus vtile esse arbitretur. Ideo se, cum hoc animaduertisset, aliam instituisse rationem conciliandi per Germaniam dissidij religionis, in eoque solum spectasse gloriam Dei et Ecclesiae dignitatem. Quo minus ergo concilium habeatur, illi tribuendum esse, qui semper impediuit, non sibi, qui tantum eo nomine susceperit laboris atque molestiae. Quod si igitur afflictam rempublicam iuuare velit, debere ipsum ex officio se profiteri illius hostem, qui totius perturbationis et calamitatis est author, qui Turcam in rempublicam Christianam inuitat et elicit, qui nihil intentatum relinquit, vt ambitionem et animum vindictae cupidissimum exatiare possit. Cum enim ad ipsum orbis Christiani praecipua cura pertineat ex officio pastorali, rem ipsam profecto postulare, ne diutius illum ita tumultuari permittat, sed inimicum ei sese dedaret. Quod si faciat, et bonis omnibus longe gratissimum, et ad caeteros quoque reges in officio continendos futurum id esse perutile: nam cogendi concilij, et recuperandae pacis et reipublicae constituendae hanc vnam esse viam: qua quidem in re si suum ipse faciat officium, non etiam se defuturum esse.

[note: 1542.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XV.

Pontifex frustra tentat Caesorem et regem inter se conciliare vt pacem ine ant. Bellum inter Anglos atque Scotos exardet. Seditionem Rupellae natam rex componit. In couentu Noribergico Granuellanus Caesaris nomine auxilium petit contra regem Galliae, qui scripto valde prolixo respondet ad Caesaris literas. Langaeus moritur. Franciscus Landrus et Depensius palinodiam canunt publice. Maroti mentio fit obiter. Bucerus Bonnae docet. Pontifex ducatum Medio lanensem vult emere. Philippus rex HIspaniae designatur. Caesar et Angliae rex foedus faciunt adudersus. Galliae regem. Pontifex collegis primarij templi Coloniae scribit, et eos animat. Landresium oppidulum rex Caesari adimit. Conuentus Spriae habetur, vbi tam grauiter accusatur rex Galliae, vt eius foecialis asperrimis verbis dimittatur. Illic Protestantes Brunsuicensem Henricum grauissimorum criminum accusant. Illic etiam dux Sabaudiae it erum accusat regem per legatos. Oratio quam legati Galliae habituri fuerant Spirae in consessu omnium ordinum, typis excusa emittitur. In eodem quoque conuentu transigunt inter se Caesar, Ferdinandus, et dux Saxoniae. Ordines imperij pecuniam Caesari decernunt aduersus Galliae regem. Bolonia obsidetur ab Anglis. Sande sirium oppidum capitur. Incredibilis oritur Luttetiae trepidatio. Caesar cum Galliae rege pacem facit apud Suessiones, ac pacis conditiones narrantur.

Pontifex frustra tentat Caesarem et regem inter se conciliare vt pacem ineant. Bellum inter Anglos atque Scotos exardet. Seditionem Rupellae natam rex componit. In conuentu Noribergico Granuellanus Caesaris nomine auxilium petit contra regem Galliae, qui scripto valde prolixo respondet ad Caesaris literas. Langaeus moritur. Franciscus Landrus et Depensius palinodiam canunt publice. Maroti mentio fit obiter. Bucerus Bonnae docet. Pontifex ducatum Mediolanensem vult emere. Philippus rex Hispaniae designatur. Caesar et Angliae rex foedus faciunt aduersus Galliae regem. Pontifex collegis primarij templi Coloniae scribit, et eos animat. Landresium oppidulum rex Caesari adimit. Conuentus Spirae habetur, vbi tam grauiter accusatur rex Galliae, vt eius foecialis asperrimis verbis dimittatur. Illic Protestantes Brunsuicensem Henricum grauissimorum criminum accusant. Illic etiam dux Sabaudiae iterum accusat regem per legatos. Oratio quam legati Galliae habituri fuerant Spirae in consessu omnium ordinum, typis excusa emittitur. In eodem quoque conuentu transigunt inter se Caesar, Ferdinandus, et dux Saxoniae. Ordines imperij pecuniam Caesari decernunt aduersus Galliae regem. Bolonia obsidetur ab Anglis. Sandesirium oppidum capitur. Incredibilis oritur Lutetiae trepidatio. Caesar cum Galliae rege pacem facit apud Suessiones, ac pacis conditiones narrantur.

[note: Pacificatores cardinales missi ad principes.] CVM iam vndique bellum ferueret, Pontifex, Augusti die XXVI. legatos mittit cardinales pacificatores, Michaelem Visensem Lusitanum, ad Caesarem, Iacobum Sadoletum, ad Galliae regem, orans, vt priuatas iniurias reipublicae condonent, et ad pacis consilia sese referant. Legatos quoque Tridentum mittit in synodum, [note: Praesides Tridentini concilij.] cardinales Parisium, Polum, Moronum. Caesar et legato Visensi respondet, et Pontifici scribit in eandem prope sententiam, vt superioribus literis demonstrauimus. Frustra pacem fieri cum eo, qui pacta non seruet. Itapue rursus monet, vt illius hostem sese profiteatur. Nam saepe confirmasse, grauiter in eum esse vindicaturum, qui violasset inducias, aut foedus cum Turca fecisset. Hanc vnam modo rationem esse firmam et idoneam ad constituendam rempublicam. Cum his literis legatum dimittit ad xviij. diem Octobris. Quia Longeuallus et Martinus Rossemus, per ditionem ducis Cliuensis exercitum collegerant, vt supra dictum est, Caesariani, ductore principe Auraico, Iuliacensem agrum inuadunt, et incendijs longe lateque [note: Dura deditione capta. Exercitus in Hungaria peste absumptus.] vastant, et Duram, ijs locis praecipuum oppidum, deditione capiunt. Nam ad Cliuensem Iuliacus et Montensis etiam principatus a matre peruenerant. Hoc quoque tempore exercitus Imperij, nulla re per Vngariam perfecta, cum Pestam oppidum frustra tentasset oppugnatione, domum redit, et e contagione multa hominnm millia desiderata sunt, Saxoniae dux Mauricius hoc in bello voluntarie militabat, circiter XXI. annorum iuuenis, ete castris quodam die progressus, vno solum comiptante [note: Mauricij periculum.] satellite, cum in Turcas aliquot incidisset, manus conserit, et equo confosso in terram effunditur. Ibi famulus, quem dixi, genere nobilis, corpore toto superincumbens, iacentem protegit, et tantisper illos demoratur atque sustinet, donec equites superueniunt, qui principem eriperent. Itaque vitam ei seruauit: ipse vero, multis acceptis vulnerib. in castra relatus, non niulto post interijt. Hunc finem habuit bellum Pannonum. Pontifex ad tria millia peditum auxilio miserat, Alexandro Vitellio ductore.

Exarfit et hoc tempore bellum inter Anglos atque Scotos, cuius haec fucrat [note: Bellum inter Anglos et Scotos.] ante annum occasio, quod Scotus, cum ad auunculum Angliae regem, transigendi de finibus causa, venturum se constituisset Eboracum, dehortante matre et [note: Scoti victi.] multis ex nobilitate, non venit. Acciditautem, vt Scoti sub initium Decembris, hoc anno, praelium aduersum facerent. Eo in praelio capti fuerunt complures genere [note: Scotiae regis mors.] nobiles, ac sponte quidem, quod ducem contemnerent, humili loco natum: et illum sibi praepositum esse grauiter molesteque ferrent. Eo facto vehementer indoluit rex, domumque reuersus, paulo post mortem obijt. Fuit hoc pridie Iduum Decembris, cum ante diem viij. vxor ei filiam peperisset Mariam, Quae res dolorem etiam auxit, cum haerede masculo careret. Nam anno superiori filiolos duos intra xxiiij. horas, diuersis locis amiserat. Vxorem autem habebat Mariam, Claudij Guisij principis, e familia Lotharingica, filiam. Laborantitus ad hunc modum Scotis, Galliae rexauxilio mittit pecuniam et tormenta. Mortuo rege, summa rei permissa fuit Arraniae Comiti Iacobo Hameltonio, quiregis erat consobrinus magnus. Proximum ab eo locum tenebat cardinalis Andreanus, Galliae regi deditissimus. Diximus antea de Saxoniae principe Henrico, qui pro se filioque Mauricio, foederi Protestantium nomen dederat. Ab eius vero morre solicitatus Mauricius, [note: Saxo et Lantgrauius iudicium Camerae recusans.] non se teneri vinculo patris, nec ab illo potuisse obligari, dicebat.

Profligatus, vt supra dictum est. Henricus Brunsuicensis, accusat Saxonem, Lantgrauium atque socios ad Cameram. Qui deinde citati tribunal illud atque iudicium in omnibus plane causis, mense Decembri, recusant: et missis eo legatis, hoc eis denuntiant, ac simul testificantur, non se quidem recusare legitimam aut ordinariam iurisdictionem, sed ipsos repudiare iudices, qui sint diuersae religionis, qui decretum Augustanum factum ante annum xij. laudent, et data fide comprobent, quipropter hoc ipsum grauiter ab se dissideant, et magnum odium circum [note: Camerae decreta reformatio.] ferant, qui se pro haereticis habeant, neque sibi ius communicandum esse putent, qui multis non obscuris praeiudicijs hoc suum odium saepe prodiderint. In conuentu Ratisbonae decretum erat, vt huius anni mense Ianuario Camera reformaretur. Hoc Protestantes ita ratum habebant, si modo suae quoque religionis homines in eum consessum admitterentur. Itaque Caesar hoc eis tribuit, vt supra diximus, et Ferdinandus quoque post in comitio Spirensi renouauit, et Iunium mensem huic emendationi constituit, et hac ratione subsidium ab illis in bellum Turcicum impetrauit. Etenim si secus fieret, palam tunc illi fuerant professi, non modo sumptum nullum se facturos esse deinceps in Cameram, sed ipsorum etiam edictis nolle obtemperare. Cum igitur hucusque nihil esset praestitum, illi, sicut dictum [note: Cliuensis Duram recipit.] est, missis legatis iudicium recusant. Camerales autem edito postea scripto recusationem hanc reijciunt. Nuper incomitio Noribergico placuit, vt belli Turcici causa rursus ibi conuenirent ordines ad decimum quartum Nouembris diem sed dilata res fuit: et brumae tempore asperrimo, dux Cliuensis, Duram circunsidet ac recipit.

[note: Seditio Rupellae.] Cum Parpinianum Galliae rex obsideret, seditio fuit nata Rupellae, quod est in Xantonibus oppidum maritimum, celebre cumprimis et opportuno loco positum. Ab Anglis aliquando possessum fuit, sed a Galliae ditione redijt, Carolo quinto, rege, qui patri Ioanni successerat. Causa motus fuit propter impoditum ab rege praedidium, ductore Iarnaco, Amiralij cognato. Vicinis etiam in locis tumultuose res agebatur, ob salinarum vectigal, regis administris et quaestoribus, qui eo venerant, repulsis, Vbi primum rex accepit, nouum eo praesidium mittit equitum [note: 1543.] atque peditum. Iarnacus etiam tormenta illis omnia tollit et arma, et occupatis portis, excubias, atque stationes ibi collocat. Vltima deinde Decembris die rex eo venit, et postridie, pro tribunali sedens, cum et oppidani et vicini supplices, adque

[note: 1543.] pedes ipsius proiecti, misericordiam implorassent, Etsi, quo tempore grauissimis [note: Regis expostulatio ad Rupellenses.] inquit, eram distentus et occupatus negotijs vna cum liberis meis, pro regni totius et vestra omnium tutela, immemores officij, quod mihi debetis, rebellionem fecistis, excitata turba, sic quidem, vt optimo iure in vos animaduertere possem, ac pro meae personae conditione, proque delicti vestri magnitudine satisfactionem [note: Francisci regis humanitas.] exigere: tamen, quod in suum populum vti misericordia, non minus pulchrum et decorum esse putem viro principi, quam ipsipopulo est honestum in officio permanere: deinde, quod praesens hoc vestrum studium et animi promptitudinem seueritati iuris anteponam: equidem constitui obliuisci iniuriae, quam mihi fecistis, et rationem habere non tam erroris factique vestri, quam consuetae meae facitatis, ea fiducia nimirum, ne quid eiusmodi designetis in posterum. Nam alioqui clementis et benigni principis loco sitis habituri seuerum iustitiae vindicem, idque moribus ac vestra sane culpa: quae profecto non debet haberi minor quam ea, quae proximis annis grauiter vindicata fuit in Gandauensibus, quando non supplicijs tantum affecti fuerunt, sed libertatem etiam in perpetuum amiserunt. Quod quidem exemplum licet absque reprehensione poteram imitari, quia nec minorem iniuriam accepi, nec vlla re sum inferior illo, qui sic dolorem suum vltus est: tamen, quoniam amore, fidelitate, beneuolentiaque meorum crescere magis cogito, quam bonis illorum atque facultatibus locupletari, plane vobis condono factum, et priori vos conditioni restituo. Quae tamen vestra sponte mihi liberalster donastis, ea retineo: quicquid etiam est ablatum vobis per hunc tumultum, vt vobis restituatur, volo. Cum hanc regis orationem secutus esset auditorum applausus et admurmuratio, statim audita fuit symphonia cantorum suauissima, qui in turri primarij templi Bartho lomaeani, laetttiam publicam significabant. Regi deinde coenam splendidissimam Senatus dedit. Altera die, rex, iam abiturus, ad populi delectos, Equidem in diuersam, ait, regni mei partem nunc discedo, defensurus eam ab hoste. Vos hanc defendite, quemadmodum vobis plane confido. Si quid est etiam, quod ad ciuitatis ornamentum ac vtilitatem pertineat, non sum petentibus denegaturus.

[note: Conuentus Noribergen.] Ianuarrj die xvij. Ferdinandus rex cum duobus filijs Noribergam venit comitij causa: post viij. deinde diem venit etiam eo Granuellanus ab Hispanijs, qui per Tridentum iter faciens cum episcopo Atrebatensi filio, legatos Pontificios ad progressionem fuerat hortatus. Hoc inconuentu Caesar sibi legauerat Fridericum Palatinum, episcopum Augustanum, Ioannem Nauium. Secundo Calend. Februarij rex Ferdinandus proponit, et quia superioribus aliquot comitijs decreta sint aduersus Turcam auxilia continua, monet ac petit, vt in eam cogitationem omnes iam incumbant, ne quid rei necessariae desideretur. Nuntiari enim ab omnibus, illum hoc anno maximis viribus in Vngariam esse rediturum, et vt ita faciat, a nonnullis incitari Christiani nominis principibus. Ac licet exhaustae sint prouinciae suae continentibus prope bellis, tamen non etiam se defuturum esse. Quanti verô sit momenti, defendere Vngariam et Austriam et Morauiam, et finitima loca, neminem esse fere qui nesciat. Persuadendi causa recitatae fuerunt variae literae, diuersis locis ad Ferdinandum regem aliosque scriptae, quae prope omnes hoc [note: Acta conuentus Noribergici.] nuntiabant, Turcam instruere nouum exercitum classem, vt terra marique bellum gerat. Aderant etiam reginae Mariae, quae pro Caesare Belgium gubernabat, legati, Vuirichus Criechingus, Viglius Zuichemus iureconsultus. Hi prineipem Cliuensem oratione prolixa grauiter accusabant, quod ipsius opeconsilioque, rex Gralliae, Martino Rossemo ductore, bellum ijs locis fecisset. Itaque petebant, vt illum ad officium adducerent, quo videlicet a Geldriae possessione decedat, et damnum datum resartiat, Quinta deinde Februarij die, Granuellanus, quid in mandatis haberet, exponit. Quae sit Caesaris erga rempublicam voluntas, non opus esse

[note: 1543.] commemorate. Permagnam autem eius fuisse laetitiam, anno superiori cum ipsos coniunctis viribus in Turcam ire nuntiaretur. Voluisse quidem et ipsum interesse bello, et ad profectionem tunc omnia comparasse: verum ex improuiso bellum ei fuisse motum a Galliae rege et duce Cliuensi. Quae sane res omnem eius cogitationem ante susceptam euerterit. Quas enim vires explicaturus fuerat in Christiani nominis hostem perpetuum, eas tunc fuisse coactum ad sui defensionem accommodare: praesertim cum etiam de Turcica classe multa iactarent hostes, in eaque magnum sibi dicerent esse paratum subsidium. Sed tamen illum in ea, quam semper prae se tulit et ostendit, voluntate, permanere, et non facultates modo, sed et vitam ipsam atque sanguinem in bellum Turcicum impendere decreuisse, modo ipsi vicissim ei ferant opem in oppugnando Galliae rege ac duce Cliuensi. Quam sane rem et illius in rempublicam propensa voluntas, et temporum quoque status ipsis persuadere debeat. Quomodo Sabaudiae ducem Galliae rex finibus eiecerit, omnibus esse notum. Idem de caeteris illum etiam cogitare, modo tempus et occasio detur: et quia Caesar illius impetum atque conatus refringat, hanc istius odij vehementis causam esse. Nuper ipsos audisse, recitatis literis, quid ille moliatur apud Turcam, quid etiam in Germania, et quomodo bellum Turcicum impedire studeat. Quia vero dux Cliuensis foedere sit illi coniunctus, et conatus quoque Caesaris honestissimos retardet, et Germaniae salutem impediat, decernenda [note: Protestant. libellus supplex.] esse in vtrunque auxilia, vt eorum in solentia reprimatur, atque temeritas. Protestantes interea Ferdinando regi Caesarisque legatis libellum supplicem tradunt. In eo prolixe commemorant, quid multis nunc annis actum sit in religione, quomodo pax data Noribergae, quomodo Camerales eam infregerint, quomodo Caesar ante biennium ipsis recte cauerit, suamque mentem explicarit Ratisbonae, quomodo sit ibi factum decretum de emendatione Camerae, et recte constituendo iudicio: quid etiam ipsi tum sint contestati palam, nisi decreto satisfieret. Cum autem hucusque nihil sit emendatum, et vero Camerales pergant more suo esse molesti, primum, ob defensionem in Brunsuicensem Henricum susceptam, deinde, propter non soluta stipendia Camerae, recusasse propterea se iurisdictionem illorum omnem: quod quidem se facturos esse iam ante palam in comitio sint professi. Nunc ergo, si forte res aliter sit ad ipsos delata, petunt, ne fidem habeant. Necessitate enim coactos ita fecisse, et vsos remedio legitimo, quod et ius ipsum et aequitas vnicuique permittat. Nam si pergant ad eum modum et iudicandi potestatem vsurpent, et proscriptiones aliasque poenas contra se decernant, futurum hoc non sibi tantum, sed et reipublicae perniciosum. Excitatis enim inter ordines offensionibus, et exacerbatis animis cum in ciuile bellum erunt facultates omnes profusae, quam id sit futurum vtile Turcis, quam opportunum, [note: Turcae augentur Christianorum detrimentis.] quis omnium dubitet aut ignoret? Quam enim sit difficile, postquam exasperata sunt odia, rem componere, multis exemplis posse doceri: sibi quidem nihil esse magis in votis, quam vt firma pax, et aequabile ius, et otium in Germania constituantur: nimirum, a dissidio religionis omnem hanc simultatem atque diffidentiam oriri. Dissidium autem illud ex eo fonte manare, quod Euangelij doctrina et purus Dei cultus impediuntur, quod errores ac manifesta vitia non modo non tolluntur et emen dantur, sed ambitionis et emolumenti causa, defenduntur etiam. Hac igitur ingratitudine Deum offensum ac irritatum, affligere nos magnis calamitatibus, neque facturum esse finem, quoad in eo permanebimus. Orare igitur, vt huc suas cogitationes referant, et saltem in hoc elaborent, vt religionis causa nihil turbae moueatur, et ius omnibus ex aequo communicetur. Sed quoniam id fieri non possit, et quidem nunc est Camerae status, rogare, vt iuxta veteres Imperij leges, et Caesaris declarationem, iudicium illud emendetur, et alij constiruantur

[note: 1543.] iudices: et lites omnes eo loco sint, quo fuerunt ante recusationem, et iucucibus mandetur, vt emendationis futurae formulam exacte seruent, et contra superiorum annorum pacificationes nihil moueant. Nisi enim ita res instituatur, et idonee sibi de pace caueatur, non se posse Turcici belli consilium vllum habere, cum alioqui pro republica nihil non facere cupiant. Re diu multumque disceptata, cum et Ferdinandus rex, et Caesaris legati, iam indictum esse Tridenti concilium et Caesarem quoque venturum, et absque causae cognitione non posse remoueri Camerae iudices, et eius emendationem iam esse decretam, et propediem institutum iri, et Henrico Brunsuicensi, qui sit eiectus, repetenti sua non posse ius denegari, neque sibi licere plura largiri dicererent: Protestantes, neque concilium illud approbare se, neque venturos eo, neque de caeteris etiam rebus sibi satisfieri, nec idonee caueri, [note: Decretum Noribergicum.] nec deliberationem vllam aliam habere se posse demonstrant. Ferdinandus autem et reliqui ordines decretum nihilominus faciunt de muniendis locis finitimis Turcarum ditioni, de contribuendis in eam rem sumptibus et emendationi Camerae Iulij mensis diem tertium designant, et corrigendam statuunt iuxta formulam Ratisbonae praescriptam anteannum vndecimum. Eos etiam qui recusarint auxilia conferre, fiscali iurisdictioni subijciunt. Protestantes vero contra profitentur, non assentiri se huic decreto, quia factum sit non communicato cum ipsis consilio, quia de pace ac iure nihil certi constitutum sit, et quia contributionis magna sit inaequalitas. Cum propter Caesaris aduentum, ad multo grauius bellum res tenderet inter ipsum atque Cliuensem: principes Electores et alij ordines per legatos intercedunt, et vix demum inducias impetrant a Granuellano, non quidem certas ac definitas, verum tales, vt esset in arbitrio Caesaris, vbi primum Germaniam tetigisset, illas vel habere ratas, vel repudiare; atque interim oppidum Sittardum, quod est ad fines agri Iuliacensis valde munitum, in potestate Caesaris futurum erat, donecille, qui suae mentis esset, explicaret. Intercessores hoc etiam promittebant, obuiam se missuros legationem ad Caesarem, deprecandi causa, Et Granuellanus quidem magnam spem faciebat, fore, vt benignum ab eo responsum ferrent. Pactionem hanc legati Cliuenses, quorum erat primus Ioannes Vllatenus, genere nobilis et vir doctus, probabant, et intercesseribus agebant gratias ob nauatam operam. Sed interea fuit commissum praelium, ad oppidum Sittardum, Martij die [note: Cliuen. inducias recusat.] vigesimo quarto. Cumque superior esset in eo Cliuensis, partim ob hanc victoriam, partim impulsu Galliae regis pecuniam subministrantis, animum obfirmabat, repudiatis inducijs, cum legati domum redijssent. Praelij secundi nuntius, magna ce leritate perlatus in Galliam, excitauit ingentem laetitiam, et iussu regis decreta fuit Lutetiae supplicatio. Bauari fratres in comitio per legatos intercedunt apud Protestantes: et inter alias, hanc etiam proponunt conditionem, vt Henrici Brunsuicensis ager omnis, interea dum causae fiat cognitio, Caesaris aut aliquot Germaniae principum fidei permittatur, sed de eo nihil tum potuit decerni. Hoc in conuentu [note: Augusta. Episcopi mors.] mortuus est apoplexia Christophorus Augustanus Episcopus, cum in posterum diem instituisset conuiuium. Erat e familia Stadionum, homo literatus, et a studio pacis non alienus. Eisuccessit Otto Truccesius. Deaetum hîc factum neque relatum fuit in commentarios, vti fieri consueuit, nec authoritatem habuit.

[note: Galliae regis ad literas Caesaris responsio.] Galliae rex aliquanto serius accepitliteras Caesaris ad Pontificem datas, de quibus libro superiori diximus: ideoque nunc tandem scripto valde prolixo respondet, Quod sibi praeferri Caesar velit, quasi de Ecclesia Romana praeclare sit meritus, esse ridiculum atque leue. Nam nec illius maiores cum fuis, nec ipsum etiam debere secum, hac quidem in parte, componi. Scilicet egregium esse filium, et prima laude dignum, cuius exercitus patremfamiliâs Clementem septimum obsedit, vexauit, cepit, et primam orbis terrarum vrbem diripuit. et templa deorum

[note: 1543.] immortalium non vno modo polluit, nec vllum ibi flagitij genus atque libidinis et crudelitatis praetermisit, qui ludibrium etiam adiunxit ipse huic tantae immanitati, quando vota nuncupauit in Hispanijs, et supplicationes decreuit pro liberatione [note: Galliae reges Ro. Pontifici deditissimi.] parentis, quem ipse domi captum arctissime detineret. Suos vero maiores, Galliae reges, inde a Carotis, Martellis, Pipinis, Ludouicis, omnia semper fecisse, tum amplificandi causa tum ornandi Pontifices Romanos. Multis verbis illum praedicare suam diligentiam atque studium erga rempublicam: sed longe rem aliter habere, si recte iudicetur: nam illius auspicijs atque ductu maximas copias esse concisas a barbaris non ita pridem, in Vngaria semel et iterum, in sinu Ambracio ad Castellum nouum, in Aphrica post, ad Argieram. Quo sib inecessario tum proficiscendum esse dixerit, cum reuera fugeret, ac Germaniam hosti iam aduentanti relinqueret. Illius culpa, Vayuodae Ioannis filium infantem, et fratrem ipsum Ferdinandum, et Vngariam in hanc incidisse calamitatem. Iactare illum, quasi confirmandae causa pacis, ad Aquas mortuas venerit: in eo autem si quid esse potest laudis, hoc sibi potius deberi, qui prior ad ipsum in triremem ascenderit, ac liberos quoque suos eo postea miserit, cum sane magnum esset periculum, et ab eo, qui nihil cuiquam fidat, et ab Auria clasais praefecto, versipellis ingenij viro. Post, iter illum fecisse per Galliam, rogatu quidem suo, sed, cum prius ipse per legatum et literis et internuntijs hoc ab se petrjsset, et Mediolanum offerret. Obducere quidem illum nunc alias causas, verum necessitate coactum propter motum Gandauensem, illâc transisse. Quod deliberatum fuisse dicat, vt retineretur, falsum esse, nec in mentem sibi venisse vnquam. Sabaudiae duci nullam ab sefactam iniuriam, sed cum ille et dotem et haereditatem maternam sibi denegaret, et Niceam ab se redimi non pateretur, et legatos militesque suos violarit, armis atque vi sese repetiuisse, quae iure consequi non passet: praesertim, cum ille pleraque omnia Caesaris impulsu faceret. Cui nimirum hoc sit familiare atque proprium, vt ad defectionem homines alienae ditionis impellat, et post in calamitatem adducat. Exemplo [note: Sabaudiae dux Caesari addictus.] esse Borbonium et Sabaudum, et Salassiorum principem, et Brunsuicensem Henricum. Sed et propinquis et agnatis illum esse grauem atque damnosum, Christierno regi Daniae, et Ferdinando fratri, et sibi cumprimis, qui sororem eius habeat in matrimonio natu maximam. Quod Vngariam Turcanuper inuaserit, occupata vrbe primaria, non sibi, sed illiatque fratri tribuendum esse, qui Vayuodae filiolo haeredi sint insidiati, bellumque fecerint. In comitio Ratisbonae solicitatos fuisse omnes ordines, vt conferrent auxilia, verbo quidem in Turcam, sed reuera in miserum infantem, quem illi fortunis omnibus euertere cogitabant. Quoties in Germaniam legatos misit, nihil se fecisse callide, nihil insidiose. Falso etiam sibi tribui, quasi factiones alat, et vtrique religioni se fauere simulet. Nam Germaniae saluteet concordia suam quoque salutem contineri, quae sua sit etiam religio, neminem latere: misisse vero nuper eo legatos, et grauissimis de causis bellum Turcicum dissuafisse. Quam autem salutare suum fuerit consilium, eius belli iam hoc testificari longe calamitosissimum euentum, illius autem eo spectare omnia consilia, vt Germaniam in perpetua dissensione distineat, quo magis opportuna sit et idonea seruituti. Iam vero, quanta sibi sit ab illo facta iniuria, violatis Rincone et Fregoso legatis, notum esse omnibus: et tamen facinus hoc ab illo sic defendi, vt iure quoque caesos affirmet. Quae fuerit ipsorum causa legationis, demonstrari posse tabulis interceptis: reipublicae nimirum, praecipue vero Pannoniae et Germaniae salutis causa fuisse amandatos ad [note: Ambitio etiam ambitioso intolerabilis.] Turcam. Nam illum ab secrebro solicitari, vt cum Christianis pacem colat: ipsum vero semper ad ea respondere, non sibi cum gente Christiana, sed cum Carolo et Ferdinando rem esse, a quibus iniuria sit affectus, et quorum infinita cupiditatem

[note: 1543.] ferre non possit, Cum ergo proditionem illis intentat Caesar iniuriam conduplicari, de qua nunquam sibi satisfacere cogitarit, et per ludibrium fere semper responderit. Itaque se nunquam dissimulasse conceptam offensionem, et satis prae se tulisse, nî sibi satisfieret, non se neglecturum esse contumeliam, Prius autem omnia se tentasse, quam ad arma veniret, et archiepiscopum Valentinum eo retinuisse, vt vel hac ratione suos recuperaret, quos tum adhuc viuere putasset. Frustra vero consumptis omnibus consilijs, ad extremum venisse remedium, et bellum, cuius ille fuisset author, defendisse. Turcarum societatem ab illo sibi dari crimini, quam ipse, cum sepius ambiret, consequi non potuerit, et vt consequeretur, annuum illi dare stipendium non recusarit. Suam autem istam cum Turcis amicitiam, non ad vllum reipublicae detrimentum, sed ad vtilitatem summam spectare, si modo non obstaret, summa illius ambitio. Suis nempe maioribus hoc esse tributum cognomen, vt Christianissimi, dicantur. In eo quoque vestigio se permansurum esse, Dei beneficio, neque commissurum vllo tempore, quo minus ea dignus appellatione videatur. Atrocem igitur esse iniuriam, dum in omneis populos hanc de se calumniam ille spargit, cuius enim hoc esset, non dementiae, sed furoris, adiuuare conatus illius, et augere potentiam, qui paulo post tibi sit exitium allaturus ipsi, Tridentinum etiam concilium ab se minime tardari vel impediri: nullum enim ex eo compendium ad se redire, et a suorum maiorum exemplis atque more hoc esse perquam alienum, qui concilijs omnem et operam et fidem saepe praestiterint. Illum vero sic rapi transuersum odio sui, vt [note: Caesaris ingenium.] nullum non criminationis genus attingat. Hoc etiam eius esse ingenmm, vt et imperare velit omnibus et eripere libertatem: atque interim tamen hanc suam cupiditatem sic illum occultare verbis ad speciem compositis, vt etiam pietatis primam laudem sibi deberi putet. Quae cum ita sint orare, ne calumnijs fidem habeat, et ita de se statuat, nihil esse, quod non et reipublicae, et ipsius, et Ecclesiae Romanae causa velit.

[note: Bellaij Langaei obitus et laus.] Paulo ante hoc tempus, mortem obijt Gulielmus Bellaius Langaeus, de quo non semel est facta mentio, summae vir dignitatis atque virtutis, et praecipuum Gallicae nobilitatis ornamentum, ob insignem doctrinam, eloquentiam, vsum rerum, et singularem in omni functione dexteritatem: longe nimirum dissimilis a plerisque Regum sectatoribus, qui suas modo facultates amplificare student. Ipse autem, ingenio praeditus heroico, solum eo spectabat, vt solida virtute sibi veram gloriam compararet, et fidelem operam, suo Principi, vel cum rerum suarum dispendio, nauaret.

[note: Landrus in carcerem missus.] Supra dictum est de concionatore Parisino, Franciso Landro. Cum is ad doctrinae capita proposita responderet ambigue, et docendo pergeret, diebus aliquot ante Pascha iussus est in carcerem ire: Theologorum hoc fuit factum impulsu, qui illum ad Propraetorem accusarant. Diebus aliquot postea rex venit Sangermanum, quod est infra Lutetiam quinque milliaribus, oppidulum et arx ad Sequanam: et certior factus deretota, Landrum euocat. Ille, cum eo venisset, perterrefactus [note: Landri coram Rege pusillanimitas.] quorundam vocibus, qui regem vehementer exacerbatum esse dicerent, non praestitit eam constantiam, quam ab eo complures expectabant, et redire iussus Lutetiam aprilis die vigesimo nono, cogitur ea quae prius docuisset, detestari sua voce. [note: Eiusdem palinodia.] Nam eo die conuenerunt in aede primaria Senatores, qui parlamenti nomine censentur, item Magistratus omnis et Praetor vrbanus, et Theologi, maximo numero. Deinde templum fuit occlusum et septum apparitoribus armatis, qui populum illinc arcerent. Vbi consederunt omnes, recitantur ipsius dogmata: et rogatus de singulis quid sentiat, ex illorum arbitrio respondet, et erratum ab se fuisse pronuntiat, et obsequentiam in posterum pollicetur, et ea doctrinae capita, quae primum theologi

[note: 1543.] post etiam consiliarij Regis ipsi proposuerant, pro veris atque pijs agnoscit. Eodem modo fuit actum paulo post, licet non ita solenniter, cum altero quodam [note: Depensius ad palinodiam adactus. Clementis Maroti encomium] populi doctore, Depensio: qui cum primo non vsque adeo clare sua retractasset, alio quodam die coactus est in concione ad populum explicare singula distincte et aper te, donec Theologis, qui aderant, satisfactum esset. Vixit in Gallijs Clemens Marotus, qui non superioris modo, quae paulo fuit incultior, verum suae etiam aetatis Poetas omnes, populari sermone longe superabat. Latinae quidem linguae non ita magnum habebat vsum, sed doctorum hominum consuetudine multum profecit: nec erat fere quicquam in poetarum libris, quod ipsum fugeret: ita quidem, vt ex illorum scriptis pleraque traduceret ad suum institutum. Sic ex Tibullo, Propertio, Nasone quaedam transtulit in suas elegias, dissimulanter tamen: ex Catullo autem epithalamium sumpsit Herculis Ferrariae ducis, et Renatae Armoricae, Ludouici xij. Galliarum regis filiae. Vertit etiam primum metamorphoseôn Ouidij librum elegantissime. Postremis autem annis hanc scribendi facultatem ad sacras literas contulit, eiusque consilij fuit, rhythmo Gallico psalterium omne Dauidis exprimere. Sed morbo sublatus, ad quinquaginta tantum [note: Psalmi a Maroto versi.] Psalmos absoluit, qui nunc extant, et non sine summi ingenij admiratione leguntur. Nihil enim est illius oratione suauius, nil purius, nihil illustrius, nihil magis proprium et concinnum. Edidit autem illos hoc anno Geneuae, quo sese receperat, cum in Gallrjs propter Lutheranismi suspicionem parum esset tutus. Triginta quidem Psalmos ediderat ante biennium, Lutetiae: sed magna cum molestia. Nec enim prius hoc ei licuit, quam Theologi Sorbonistae pronuntiassent, nihil in eo contineri libello, fidei Christsanae contrarium, Istud fortasse non vsque adeo nostrum ad institutum pertinet: sed tam excellentis artificis nomen exteris etiam populis commendandum esse putaui: nam in Gallijs viuit ad omnem posteritatem, et plerique sic iudicant, non temere futurum, qui virtutes illius in hoc genere possit adaequare, et quod de C. Caesare dicit Tullius, a scribendo sanos homines deterret. Tractarunt idem argumentum alij, et quidem illo doctiores: verum ad eam venustatem minime accedunt.

Libro decimo dictum est de archiepiscopo Coloniensi, quomodo suam Ecclesiam cuperet emendari, neque suae prouinciae synodum illam probaret, vtcunque liber ipsius nomine hac de re prodijsset. Cum autem in comitio Ratisbonae decretum esset factum, et iniunctum Episcopis, tum a Caesare, tum a legato Pontificis, vt in suis quisque finibus piam emendationem instituerent: ille suorum ordinum agit conuentus. hi sunt clerus primarij templi, Comites, nobilitas, et ciuitatum [note: Coloniensis suorum ordmum agit conuentus.] legati. Re deliberata, placuit omnibus, inchoandum esse tam pium opus atque salutare. Negotium ergo dat quibusdam, vt rationem aliquam futurae reformationis scripto concipiant, et de viris bonis Ecclesiae ministris circumspiciant. Scriptum illud theologis Coloniensibus mittit, et vt e sacris literis iudicium faciant, sententiamque suam ostendant, petit. Sed cum eius desiderio non satisfieret, nec essent quo s populo recte praeficeret, Martinum Bucerum ad se vocat Argentorato, quem et Ioannes Gropperus magnopere semper ei commendauerat, et ipsequomque per colloquia satis exploratum habebat. Is, cum anni superioris mense [note: Bucerus Bonnae docet.] Decembri venisset: huius anni principio, mandatu Principis, Bonnae coepit doere, quod est ad Rhenum, circiter quinque supra Coloniam milliaribus, oppidum. Ad Idus deinde Martij nouos agit conuentus ordinum Episcopus, Bonnae, et vt depia reformatione deliberetur, petit. Cum autem clerus neminem ad hoc designaret, reliqui ordines ab Archiepiscopo contendunt, vt pro suo iudicio deligat homines [note: Reformationis Coloniensis liber] ad eam rem idoneos, Bucero munus hocigitur committit, vt doctrinae Christianae capita conscribat: etquo rectius omnia fierent, Saxoniae Principem electorem orat, vt Philippum Melanchthonem adiungat. Cum is venisset, et a

[note: 1543.] Lantgrauio, Ioannes Pistorius, ac pertectum esset opus, Archiepiscopus illud [note: Melanchthon et Pistorius Coloniam veniunt.] primarij templi Coloniensis ecclesiasticis mittit, qui sunt omnes illustribus nati familijs: et vt eius libri dogmata diligenter expendant, petit. Deinde ad xxij. Iunij diem, alterum indicit conuentum, et reformationis librum illis exhibens, orat, vt singuli ordines deligant nonnullos, qui cum suis eum librum euoluant, quo tolerabilis aliqua fieri demum possit et pia conciliatio. Sed hi, quos diximus, Ecclesiastici, pertinaciter hoc vrgebant, vt Bucerus inprimis et alij quidam nuper instituti doctores populi, loco submoueantur. Post, amplius deliberandi spatium de libro postulant, et cum reliquis conferre consilia recusant. Ille, quanquam videbat, quo consilio moram interponerent, tamen, ne quid desiderarent, deliberandi tempus concedit. Quod autem de Bucero submouendo dixerant, eiusque collegis, non recusabat, si vel fassae doctrinae, vel impurae vitae quispiam eos conuinceret: eiusque rei probandae facultatem eis non semel detulit, paratus illos exhibere [note: Antididagma Ecclesiasticorum Coloniensium.] legitimae cognitioni, Cum igitur in eo res permaueret illi librum aduersarium parant, et antididagma, vocant. In eius libri praesatione, post magnam vim coriuiciorum in Lutheranos, claris verbis affirmant, sub imperio Turcarum malle se viuere, quam sub Magistratu, qui reformatione illam sequatur atque defendat. Huius autem libri fuit author, vtaiunt, et architectus, Gropperus. Nam is, etsi Bucero fuerat admodum familiaris ante biennium in comitio Ratisbonae, quanquam inde domum reuersus, vehementer eum non Archiepiscopo tantum, sed passim apud omnes praedicauerat, licet crebras ad eum dedisset et amicissimas literas: tamen, cum res in eum esset deducta casum, ab eius amicitia se totum auertit, et principe [note: Gropperus ab Euangelio deficit.] relicto, cui fortunam omnem debebat, in aduersariorum castratransijt. Idem fecit Bernardus Hagius, Cancellarius, ambo Sacerdotijs multis opimi. Bucerum vehementer oppugnabanttheologi Colonienses, et grauissimis lacerabant conuitijs. Ille vero disceptationem fieri petebat, et doctrinam hanc velle se contra ipsos tueri profitebatur in omnibus conuentibus. Ad eius quoque defensionem Melanchthon libellum tunc emisit, et ad modestiam illos hortatus atque studium veritatis, quam tetros defendant errores, ostendit.

[note: Leges Mauricij ducis Saxoniae. De Ministris Ecclesiae.] Saxoniae dux Mauricius leges aliquot condit ad hoc tempus, quae per ipsius ditionem seruentur. Ac initio quidem populi doctores et Ecclesiae ministros hortatur, vt officium diligenter faciant, pure doccant Euangelium, praeluceant honestis vitae exemplis, hortentur homines ad precationem et mutuam charitatem, vitia reprehendant acriter, et praefractos ab Ecclesiae communione separent, assentiente Magistratu, donec resipiscant: eos veo, qui ne sic quidem emendantur, Magistratui deferant. Deinde, quoniam iuuentus est veluti seminarium tam Ecclesiae [note: Tres scholae institutae.] quam reipublicae, tres literarum ludos instiruit, Misenae, Merseburgi, Portae: singulisque locis certum numerum attribuit adolescentum. His omnibus victum praebet atque vestitum: magistris etiam annua stipendia soluit, et in hunc vsum applicat eorum collegiorum prouentus, in quibus aliquando monachi vixerant et id genus alij: studiosis concedit sexannos vt ibi doceantur. Ex ijsdem quoque bonis [note: Lipsensis academia aucta.] academiam Lipsensem auget et amplificat duobus aureorum millibus annuis, et modijs aliquot frumenti. Mendicationem quoque prohibet, et vt subueniatur familijs [note: Lex in virginum stupratores et in adulteros.] egenis, pecuniam annuam certis locis designat. Posthaec, ijs qui puellas deuirginant, nec in matrimonium ducunt, hanc poenam statuit, vt edamsi post illas elocent ac nuptui tradant, in carcerem tamen ducantur: Adulteros autem gladio feriri iubet. Viros nobiles, qui ducunt vxores, illas, quibuscum antea consueuerunt, ita multat, vt ipsorum liberis, qui nati suntante nuptias, bonorum, quae pendent ab ipsius beneficio, possessionem atque fruitionem adimat.

Caesar interim ab Hispanijs cum classe Genuam appellit, et Maij die XXVI. datis illinc literis ad Saxonem, Lantgrauium atque socio: quoniam ipsis de pace publica sit iam

[note: 1543.] anteasatis cautum suis edictis: deinde, quia breui futura sit etiam emendatio Camerae hortatur, ne recusent aduersus Turcam auxilia conferre, de cuius non solum apparatu longe maximo, sed aduentu quoque, certis literis atque nuntijs constet. Ex Nauio, qui profectus ad eum fuit, rem omnem de comitijs acceperat. Eodem [note: Conuentus Spirae indictus.] etiam tempore conuentum indicit Imperij ad vltimum Nouembris diem, Spirae Genua deinde profectus, in colloquium venit cum Pontifice, Busseti, quod est inter Placentiam atque Cremonam, ad Tari fluminis ripam, oppidum. Ibi rursus ab eo petit, sicut ante per literas, vt Galliae regise profiteatur inimicum. Sed ille non hoc expedire reipublicae docebat, in eoque permansit. Filio suo Petro Aloisio Pontifex nuper attribuerat Parmam atque Placentiam, quas a Cardinalium Senanatu, facta permutatione, consequutus erat: et quia durum Mediolani fuerunt hae ciuitates aliquando, petebat, vt Caesar authoritatesua filio possessionem confirmaret, et insignia principatus more solenni conferret: id vero Caesar, qui Mediolanum [note: Pont. Mediolanensem ducatum empturit.] obtineret, ac sui iuris nihil imminuere vellet, recusabat. Pontificis etiam hoc fuisse consilium aiunt, vt Caesar, accepta pecunia, nepotem Octauium crearet Mediolani ducem. Caesar, abrupto colloquio, ne diutius impediretur, cum Florentiae duci Cosmo Mediceo, Florentinam arcem atque Liburni, quas ad hoc vsque tempus habebat in sua potestate, tradidisset, acceptis ab eo ducentis aureorum millibus, et amplius eo, progreditur. Prius autem, quam ex Hispanijs decederet, [note: Philip. rex Hisp. designatus.] filium Philippum designauit regem, et in matrimonium ei dedit Ioannis Lusitaniae regis filiam, Mariam.

Hoc etiam anno, Sigismundus, Poloniae regis Sigismundi filius, in matrimonium ducit Ferdinandi Romanorum regis filiam Elisabetham. Henricus Brunsuicensis, ad Caesarem in Italiam profectus, Cremonae grauiter accusat Protestantes. Aduentante iam ex Italia Caesare cum copijs, Protestantes, qui literas eius, Genuae datas, nuper acceperant, ad xxiiij. Iunij diem, Smalcaldiae conueniunt, et de legatione ad illum mittenda, derebus ad agri Brunsuicensis tutelam alque foedus pertinentibus, de Mauricio principe solicitando, de Sueciae rege, de Ottone Henrico, de Vuolfgango principe Bipontino, de Monasteriensi episcopo, qui quidem omnes cupiebant in foedus recipi, deliberant. Finem habuit hic conuentus XXI. die [note: Foedus Caesaris cum Anglo in Gallum.] Iulij. Paulo sub hoc tempus, Caesar et Angliae rex foedus faciunt aduersus Galliae regen qui Scotis opem ferebat, vt supra dictum est. Hancvero societatem grauiter tulit Pontifex, ideoque Gallicam amicitiam sibi ducebat esse necessariam.

[note: Protestant. ad Caesarem legati.] Cum sub exitum Iulij, Spiram Caesar venisset, Protestantes eo mittunt legatos, Fianciscum Burcartum, Georgium Bemelbergum, Christophorum Veningerum, Iacobum Sturmium. Admissi die ij. mensis Augusti, prope in eandem sen tentiam verba faciunt, vt ad Ferdinandum regem supra fecisse demonstrauimus. Exitus orationis erat, vt dicerent, si quidem idonee sibi caueatur de pace, si Camerae iudicium emendetur, vti Ratisbonae nuper decretum sit, si contributionum tollatur inaequalitas, non se defuturos esse publicis necessitatibus: quod ad Henricum Brunsuicensem attinet, senatum sibi dari, causamque cognosci petunt, et illum qui prior vim fecisset Goslariensibus et Brunsuicis, iure pulsum ac profligatum esse liquido se demonstraturos aiunt. Caesar ad ea, per Nauium, praesente Granuellano, biduo post, non esse quod amplius requirant: satis enim ipsis esse de pace cautum superioribus decretis: Camerae iudices, indicta causa; remoueri non posse: iam Octobri mense futurum, vt de ipsis inquiratur, nec impune fore, si quid in eis culpae residebit: contributionum moderationem, nisi de communi omnium ordinum voluntate ac consilio, fierinon posse. Respiciant ad praesentem reipub. statum, et quia maximi sit res periculi, nisi subueniatur quamprimum, auxilia conferantaduersus Turcam, reliquorum ordinum exemplo. Sibi nunc esse totis viribus eundum in Galliae regem ac ducem Cliuensem, quo suos ab iniuria

[note: 1543.] defendat. Henricum Brunsuicensem vehementer vrgere restitutitionem. Itaque, quid in eo sit ipsorum voluntatis, ostendant. Illi responsum hoc in literas referri, sibique dari petunt, vt diligentius expendant: annuit Caesar, et postridie Spira profectus, Moguntiam contendit. Eousque secuti legati, cum scriptum illud accepissent, Granuellano simul et Nauio reserunt, quamobrem sibi de pace non sit satisfactum, et Caesaris declarationem Ratisbonensem, de qua superiori libro diximus, vrgent, et prorsus eadem petunt, et, quia de causa Brunsuicensi cupiant audiri, nullum amplius habere se mandatum in eo demonstrant. Illi vero, Caesarem aliter facere non posse dicunt, et superiora repetunt, et Brunsuicensem, nisi restituatur, ipsum hauddubie rationes initurum esse docent, quomodo sua recuperet. Cum igitur in eo permaneretur, legati discedunt, vt suis renuntient. Spiram venit ad Caesarem archiepiscopus Coloniensis, et pro Cliuensi intercedit: sed id frustra fuit. Nisi [note: Caesaris ad Cliuenses expeditio.] enim a Geldriae possessione prius ille discederet, nullam pacis mentionem Caesar audiebat. Et cum Saxonicus legatus, mandatu sui Principis, Granuellanum Moguntiae pro Cliuensi deprecaretur, ac persuadendi causa, reipublicae diceret priuatam iniuriam esse condonandam, praesertim iam imminente Turca: non esse discessurum a proposito Caesarem, ille responder, quaecunque tandem sit futura Turcarum impressio.

[note: Hildessemensium accusatio ad Caesarem.] Diximus antea, quemadmodum Hildessemenses, proiecta religione pontificia, venerint in foedus Protestantium. Episcopusautem eius ciuitatis, Valentinus, grauiter eos et ad Cameram et ad Ferdinandum regem, et nunc etiam ad Caesarem accusabat, quod veterem religionem et Ecclesiae ritus mutassent, quod nouos instituissent populi doctores, quod Missam abrogassent, quod antiquae religienis sectatores multarent, quod non aras tantum et baptisteria, sed templa quoque diruerent, quod ecclesiasticorum bona mobilia, supellectilem omnem et ornamenta partim amouissent, partim ad se receptis clauibus detinerent, quod nuper editis ludis, virginem Mariam, reliquosque Diuos per ludibrium vulgo traduxerint, quod ipsius surisdictioni se subtrahere cogitarent, quod in Protestantium foedus atque clientelam sese dedissent, quod monachos et id genus alios ad suae religionis obseruationem vi cogerent, et eos, qui non essent obsequuti, palam afficerent contumelijs, et finibus etiam exterminarent. Hacaudita criminatione, Caesar, Augusti die sexto, Vuormacia dat literas ad illos, et grauissime comminatus mandat, vt et religionem et quaecunque alia in pristinum statum restituant, donec publice decretum [note: Caesaris ad Colonienses literae.] aliquid fuerit. Triduo post, Moguntia dat literas ad Senatum Coloniensem: audire se, concionatores quosdam in hoc esse totos, vt ipsos ab antiqua religione dimoueant, quibus tamen ipsi fortiter adhuc restiterint. Id autem permagnae sibi voluptati esse, et monere, vt in eo permaneant, et ciues in officio contineant. Hoc sibi longe fore gratissimum, et ipsa quoque re, suo tempore declaraturum. In eandem prope sententiam Pontifex quoque tum Senatui scripserat. Itaque conuocato [note: Pont. ad Colonienses literae.] populo Senatus mandat. vt his edictis pareant. Calendis Iunij Pontifex collegis primarij templi Coloniae scribit, in hac animi solicitudine et dolore, quem pereipiat ex Archiepiscopi vesania, valde se recreari fortitudine ipsorum atque pietate, quaenon ipsis tantum, sed et vicinis omnibus perquam sit salutaris. Quod enim et amplissima ciuitas et prouincia tota sit incolumis, post Deum immortalem ipsis acceptum esse ferendum. Itaque permagnas ipsis agere gratias, ob tam strenue nauatam operam eiusque rei perpetuam apud se futuram esse memoriam. Licet enim officium fecerint, tamen propter rem et exemplum fateri plurimum seipsis debere. Veruntamen opus esse constantia, vel eo maxime, ne si relanguercant, Archiepiscopus, cum forte superior euadet, grauiter in eos vindicet. Sint ergo fortes in defensione nominis Diuini et catholicae religionis, et suae ipsorum libertatis atque salutis, quam impius haeresiarcha studeat euertere totam et

[note: 1543.] labefactare. Non quidem ipsis opus esse monitore, sed tamen hoc etiam veluti calcar addere se voluisse currentibus, et rogare plurimum, dent operam, ne ille, qui sit indignus nomine Archiepiscopi, nobilissimam ciuitatem contagione sua laedat: neque pro pastore illum habeant, sed pro hoste. Se quidem neque consilio, nec ipsa re defuturum ipsis. Has literas Ioannes Poggius, Pontificis apud Caesarem legatus, Moguntia mittebat illis Augusti mensis die XXV.

Paulo ante hoc tempus, Galliaerex in Veromanduos cum exercitu profectus, [note: Landresium a Gallo munitum. Turcicae classis in Prouinciam aduentus.] oppidulum Landresium Caesariadimit, et opere praesidioque munit, His ipsis quoque diebus, Barbarossa, Turcicus legatus, ductore Polino Gallo, magna cum classe Tollonum applicuit, quod est Prouinciae Galliae oppidum atque portus inter Massiliam atque Niceam. Eius de aduentu rex vbi cognouit, Angianum Vendomensem cum copijs et triremibus illi mittit auxilio. Postea simul ambo Niceam versus contendunt, et cum oppidum atque portum, Augusti mensis dievigesimo, cepissent, arcem obsident.

[note: Arx Nicea obsidetur.] Alter Turcarum exercitas in Pannoniam irruit, Quinquecclesiam oppidum, et vrbem arcemque Strigoniam capit, Albam autem regalem expugnat. Miserat auxilia Pontifex, Baptista Sabello, Iulio Vrsino, ducibus: verum ij paulo serius aduenerunt.

Theologi Parisienses, vbide Landro et Depensio triumphassent ad eum modum, sicut diximus, doctrinae capita promulgant, illa nimirum, quae supra docuimus concionatori Landro fuisse priuatim ab illis proposita. Sunt autem numero ad XXV. Res acta fuit Lutetiae Calendis Augusti, et per praeconem tuba conuocato de more populo, recitata fuerunt dogmata, post etiam typis excusa mandatu regis, qui et illa sanciebat, et graui denuntiata poena, ne quis omnium contra faceret [note: Baccalaurei.] aut doceret, edixit, addito etiam decreto de peruestigandis Lutheranis. Theologi praeterea nouicijs ipsorum professionis, et ijs qui nomen habent a lauri bacca, caeterisque mandant, vt hanc formulam sequantur, alioqui contubernio ipsis interdicunt. [note: Antidotum Caluini aduersus Sorbonistas. Liber de reliquijs.] His illorum dogmatis aduersarium deinde scriptum edit Caluinus, et Antidotum vocat, eosque multo sale perfricat: et eodem fere tempore libellum emittit, lingua Gallica scriptum, de Sanctorum reliquijs, vt et haec aetas et posteritas videat, quo fuerit delapsa religio. Sed ea solum, quae sunt ipsi nota, recenset, et optat in alijs quoque prouincijs idem fieri. Sunt autem in eo numero, praesepe, cunae, lintea, praeputium, sanguis Christi, partim purus, partim aqua dilutus, hydriae nuptiarum in Cana Galileae, vinum quod tunc ex aqua Christus fecit, supellex vltimae Coenae, quam habuit cum Apostolis, manna populi Israelitici, crux, calamus, claui, spongia, lancea, corona spinca, vestis, calcei, sudarium, lachrymae Christi: lac, interula, capilli, cingulum, crepida, pectines, annulus Mariae virginis: pugio et clypeus archangeli Michaelis: occiput, mandibula, cerebrum, digitus Ioannis Baptistae: cathedra, pedum, missaria vestis, cerebellum Petri: deinde, corpora Diuorum, et quidem varijs in locis eadem. Ostendit autem quanta veneratione populus haec omnia sit prosecutus, cum ea sacrifici non sine precio illis exhiberent, et e longinquo spectanda proponerent, rem videlicet nihili, friuolam, ab ipsis propter quaestum excogitatam, et quae propius imspecta, nihil habeat praeter sucum et vmbram. Caeterum, in Belgica duae sunt vrbes potissimum, [note: Duae vrbes celebres ob reliquias] hoc nomine celebres, Treuirensis et Aquensis. Huc enim, visendi causa reliquias, vt aiunt, confluere solebant homines, etiam ex Pannonijs et Illyrico, cum septimo quoep anno, vt maior esset authoritas et admiratio, suas merces negotiatores illi proferrent.

Caesar Moguntia Bonnam venit secundo flumine. Docebat ibi tum Bucerus, vt ante diximus, et Caspar Hedio quoque, Argentina nuper accersitus ab Archiepiscopo, vir et ingenij valde sedati, et ad docendum populum inprimis idoneus.

[note: 1543.] Erant vterque non in nullo discrimine, maxime praesentibus Hispanis. Caesar etiam, vt eos dimitteret, ab Archiepiscopo per legatos contendit. Melanchthon iam ante discesserat. Illi etiam non multo post, impetrata dimissione, et constitutis Ecclesijs atque ministris. domum reuertetunt. Inde Duram Caesar petit, et cum ad Augusti diem vigesimum secundum eo venisset, postridie misso praecone, deditionem sibi fieri postulat: nisi faciant, bellum denuntiat. Milites praesidiarij contemptim respondent, neque sibi periculum esse dicunt ab illo, qui iam pridem [note: Falsus rumor de morte Caesaris.] sit factus esca piscium. Nam rumor increbuerat, Caesarem, cum post ciadem Argieranam ex Aphrica domum rediret, facto naufragio perijsse. Et haec opinio sic insederat animis populi Cliuensis, vt etiam illis, qui se non vidisse modo Caesarem, sed conuenisse quoque dicebant, vix crederent. Principi quoque fuit idem persuasum, fatali quadam crudelitate. Huius autem figmenti putanturauthores fuisse Galli, ne Cliuenses remollescerent, ac Caesaris potentiam veriti, paciscerentur. Eo dato responso, Caesar communitis castris, et rebus omnibus instructis, Augusti die vigesima quarta, prima luce tormentis oppidum oppugnat, postea militem immittit, Hispanos maxime, quorum erat ingens alacritas. Ii saepe repulsi, cum plurimos e suis desiderassent, non prius conquieuerunt, quam vi caperent. Oppidanor um ea fortuna fuit, quae solet esse, cum ferro via fit et aditus. Porro, caput hîc ostentari solebat Annae, quae mater fuit Mariae virginis, eoque veniebat quotannis magna hominum multitudo, ad XXVI. Iulij diem, qui consecratus est illi Diuae. Sed Hispani victores, caput illud, inclusum auro, magna cum pompa religiose deferebant in aedem Franciscanorum, ne in illa ruina et templi conflagratione periret. Oppido direpto et incenso, Caesar progressus, Iuliacum, ac deinde Ruremundam, quod est ad Rure fluminis et Mosae confluentem, oppidum Geldriae munitum, deditione capit. Nam Durae calamitas inopinata, magnam omnibus trepidationem atque terrorem attulit. Ruremunda Venlonum [note: Dux Cliuensis veniam petit a Caesare.] petit. Eo tandem ad ipsum in castra venit dux Cliuensis comitatus Henrico Brunsuicensi, et legatis archiepiscopi Coloniensis Hermanni. Cumque supplex deprecaretur, Brunsuicensis etiam et legati vehementer intercederent, Caesar tandem consurgit, et Auraicae principi ac Granuellano dat negotium, vt leges [note: Conditiones duci impositae.] illi praescribant. His ergo conditionibus, ingratiam, Septembris die septimo, receptus est. Ab Ecclesiae catholicae religione non discedat: si quid mutauit, restituat: fidem et obedientiam Caesari, Ferdinarido regi et Imperio promittat: foederi Gallico et Danico renuntiet: foedus nullum faciat, in quo non et Caesar et Ferdinandus et ipsorum excipiantur haeredes: a totius Geldriae possessione decedat, et iusiurandum populo remittat, ad recuperandam Geldriam, si quae forte loca deditionem facere recusent, auxilia Caesari subministret: Caesar inuicem illi prouinciam Iuliacensem, bello nuper acquisitam, reddit, duobus exceptis oppidis, Hensbergo et Sittardo. Quae sibi retinet ad tempus, donec de ipsius fide compertum habeat et obseruantia. Dum in Cliuensem Caesar vadit, [note: Filia Nauarrae ducitur ad Cliuens. ducem.] Galliae rex per Campaniam petit agrum Luceburgicum, et sororis filiam Ioannam, Cliuensi desponsam et publice traditam ante biennium, vti supra diximus, accersit, traducturus eam ad maritum. Ibat illa quidem inuitissima, sicut ante quoque demonstrauimus: veruntamen auunculo regi morem gerebat, Additus autem ei fuit a rege Cardinalis Bellaius, Episcopus Parisiensis, tanquam vnus omnium maxime idoneus, qui et animum ipsius flecteret, et totius itineris esset comes. Cumque iam peruenisset in Suessiones, inde petitura regem, ecce nuntius adfertur de subiugato Cliuensi. Qua quidem re vehementer exhilarata, non sibi verendum amplius, et quorsum ea res pertineret, satis videbat. Nec aberrauit: nam eo cognito, Galliae rex admodtim fuit perturbatus. Itaque domum illa reuerrit. Ipse vero progressus nihilo secius, Luceburgum

[note: 1543.] burgum vrbem rursus occupat sub finem Septembris, et habita deliberatione, [note: Landresij obsidio.] munit. Hoc etiam tempore, Britanniae rex Henricus, foedere nuper asso ciatus Caesari, copias aliquot militum transmittit in Belgium, qui Caesarianis coniuncti Landresium obsident. Interea venit Metim, initio mensis Octobris missu Caesaris, Carolus Bosetus iureconsultus, et primis aliquot diebus, communicato cum Senatu, cum monachis et ecclesiasticis consilio, cum ex concionatoribus alterum [note: Praeco Euangelij Metiextrusus] ad se vocatum acriter obiurgasset, mandat, vt ante triduum excedat vrbe, neque sermonem deinceps cum vllo ciue conferat, capitis denuntiata poena si secus faciat. Postad Idus Octobris recitatur edictum Caesaris quo Senatui mandat, nequid noui dogmatis admittant, et in sontes animaduertant. Itaque Senatus edicit ciuibus, vt antiquam religionem colant, et suspectos et improbatos libros intra septimum diem proferant in medium, vt Ecclesiae legibus pareant, vt diebus vetitis ab esu carnium abstineant, vt ordinis ecclesiastici viros reuerenter habeant, vt qui propter diuersam religionem sese dederunt in clientelam atque si dem Protestantium, intra certum tempus ei renuntient: qui secus fecerint, ijs et multam, et exilium, et alias poenas, pro cuiusque merito, constituit. Barbarossa [note: Barb. Nicenae arcis obsidionem soluit.] cum arcem Nicenam frustra circumsideret, copiae etiam Caesaris ex Insubria superuenirent, Daualo ductore, maturius paulo quam tempus anni postulabat, exercitum in hyberna Tollonum deduxit, Hoc enim oppidum ei rex attribuerat, iussis illinc emigrare ciuibus et incolis.

[note: Seditiones per Scotiam.] Vigebant hoc anno seditiones atque turbae per Scotiam, diuisis procerum animis. Nobiles enim illi, quos in Anglia captos fuisse diximus liberaliter a rege dimissi, rebus eius vehementer studebant. Cardinalis autem Scotus, qui magnos haberet in Gallia census annuos e sacerdotijs, et regina Guisij filia, regis Galliae partes tuebantur. A morte Scotiae regis, Henricus octauus in hoc erat totus, vt Eduardo filio suo reginula Scotiae nuper nata desponderetur. In ea re bonam operam nobiles illi quos diximus, ei nauauerant: et cum Iacobo Halmeltonio gubernatori [note: Reginula Scotiae Eduardo despondetur.] persuasissent, cardinalem Andreanum capiunt, et reginam in arce quadam obsident, et confectis literis, matrimonium illud ratum habent. Cum autem Galliae rex consilium hoc turbaret, nobilitas etiam reginae sortem indigne ferret, et, Hameltonius in alteram partem transiret, discessum fuit a pactis. Itaque bellum [note: Bellum Danorum in Caesarianos.] rursus incruduit inter ipsos et Anglos, vt infra dicetur. Bellum etiam erat Daniae regi cum Caesarianis Belgis propter Christiernum regem captiuum. Et ille quidem Protestantes de auxilijs interpellabat: sed hi causam hanc ad foedus nihil pertinere dicunt. Nam cautum erat, si religionis nomine bellum ei fieret, vt tunc communibus auxilijs defenderetur.

[note: Cliuensis foederi Galliae renuntiat.] Cliuensis, facta cum Caesare pace, legatum mittit ad Galliae regem eiusque foederi renuntiat, et vxorem sibi mitti petit, pro cuius transitu fidem publicam Caesaris impetrasset. Rex legato respondet: quo minus ei sit et vxor tradita et missus etiam exercitus, per se non stetisse: verum ipsius factum esse culpa, qui nuntiarit, neque patere viam per ea loca, nec alimoniam subministrari posse. Quic quid promiserit, liberaliter se praestitisse, et aliquanto plus etiam quam deberet. Ipsum vero minus recte fecisse, qui sui generis et conditionis oblitus, In talem seruitutem sese coniecerit. Ad neptem quod attinet, licere vt de parentum atque etiam illius voluntate cognoscat: se quidem ipsi nulla re deuinctum amplius esse. Caesar, compositis rebus per Geldriam, Octobri mense Landrelium venit, ingenti cum exercitu. Venit etiam eo Galliae rex, totis viribus: et omnino res ad praelium spectabat. Sed cum annonam intulissent Galli, silentio [note: Gallorum abitio insalutato Caesare.] noctis illinc discedunt, nec deprehensum hoc ab hoste fuit prius, quam illuxisset. Tunc demum insccuti, postremumagmen morantur, et complures interficiunt. Et quia iam suberat hyems, Caesar nihil amplius tentandum existimans,

[note: Maur. voluntarie Caesar. militat.] cum ad obsidionem Luceburgi copias aliquot misisset, reliquum exercitum dimittit. Landresij militabat Caesari voluntarie Mauricius. Qua quidem magnam sibi beneuolentiam et aditum ad illius amicitiam comparauit. Per hyemen, Lotharingiae dux et alij quidam de pace intercedunt, sed id frustra fuit. Caesar Landresio domum reuersus, Ferrandum Gonzagam, proregem Siciliae, mittit ad Angliaeregem, vt eum aduersus Gallum amplius excitaret.

[note: Comes Gul. desciscit a rege.] De Gulielmo Furstembergio diximus non semel: is sactus alienior a rege Galliae, per Granuellanum sibi viam facit ad Caesaris gratiam: vtque fidem suam approbaret, collectis in agro suo copijs aliquot peditum, media bruma Luceburgum petit, et Caesaris copijs sese coniungit. Sed cum Galli, ductore Longeuallo commeatum intulissent, nulla re perfecta discedit multis ex frigore desideratis et inedia.

Supra dictum est, Imperij conuentum a Caesare fuisse indictum ad vltimum Nouembris diem. Protestantes ergo Francofurti prius conueniunt, et de rebus ab se tractandis in comitio, deliberant: et cum propter bellum Gallicum res extraheretur, Saxo et Lantgrauius, datis ad Caesarem Nouembris mense literis, ad comitia se venturos dicunt, si quidem ipse veniat, et si bi socijsque publica fide caueat. Caesar ad ea Bruxellae, Decembris die decimo, sese venturum, et Ianuario quidem mense, respondet, ac simul cautionis sormulam mittit. Illos vero qui suis hostibus fide vel pactione sint addicti, excludit, Galliae regis designans emissarios [note: 1544.] occultos. Initio deinde lanuarrj mensis e Belgio prolectus, Spiram venit. [note: Eclipsis solis insolita.] Huius mensis die vigesima quarta fuit magna solis eclipsis, interdiu, sic vt ab omnibus non sine admiratione conspiceret. Lunae quoque tres hoc anno fuerunt eclipses plenae. Res nimirum prodigiosa, et quam a Caroli magni tempore non accidisse physici dicunt. Cardinalis Farnesius Alexander itinere facto per Galliam, [note: Conuentus Spirae frequens.] Caesarem euntem ad comtia conuenit, ab eoque Vvormaciae dimittitur. Legationis causa fuisse putatur, intercessio depace. Frequens ad modum fuit hic Spirae conuentus. Nam et Ferdinandus rex, et Electores omnes, quod raro fieri solet, et plerique omnes principes aderant, et in his etiam Cliuensis. Aduenienti Saxoni, quod fuit xviij. die Februarij mensis, obuiam profectisunt Lantgrauius archiepiscopus Coloniensis, Fridericus Palatinus, et Siciliae prorex. Biduo post fit initium, et proponit Caesar. Quibus de causis, Hispania relicta, rursus in Germaniam iter susceperit, et conuentum hunc indixerit literis suis Genuae datis explicasse: nec opus esse repetere seu commemorare, quantopere salutem reipublicae semper amarit, quo videlicet domi compositis rebus omnibus, in Christiani nominis hostem arma sumerentur: ideoque superiore comitio Ratisbonae diligenter egisse de comparandis copijs et auxilijs: et cum anno sequenti bellum aduersus illum susceptum, minus foelicem haberet exitum, in postremis deliberationibus placuisse, finitimaloca praesidijs tantum et opere, hoc quidam in tempore, esse communienda. Iam licet ipse tum vehementer optarit adesse bello, pro sui muneris ratione, tamen, quibus rebus, et per quem sitimpeditus adhuc atque tardatus, notum esse publice. Nam impulsu stipendioque Galliae regis, anno superiori, Turcicam venisse classem in mare Ligusticum, et in Sabaudiae ducis, Imperij principis agrum inuasisse, et capta Nicea cum portu, magnis viribus arcem ijs locis obsedisse, et tormentis acriter oppugnasse. Ac licet suis copijs aduentantibus obsidionem soluere coacti sint, tamen in alia tum Imperij. tum Hispanicae ditionis loca circumtulisse bellum, et in hoc nunc esse totos, vt omnia disperdant. In summum ergo periculum et extremum fere casum rem esse deductam, ac nisi coniunctis animis et viribus occurratur, futurum vt sero nimis calamitatem suam Germania deploret et agnoscat. Se quidem ijs malis optasse non semel mederi, sed inferente sibi bellum Galliae rege, diuersis

[note: 1544.] locis, nec in Germaniam redire, neque sua cum ipsis auxilia coniungere potuisse. [note: Causae faelicitatis Turcitae.] Cur autem Germaniam Turca tam confidenter petat atque tentet, cur etiam in illum suscepta bella tam infoeliciter adhuc administrata sint, hanc esse causam primum, quod de dissidio religionis, de publicis et priuatis ordinum offensionibus, de staturerum et ijs quae geruntur in Imperio, singulis temporibus, per Galliae regem ille cognoscat, ad quem ista perferantur. Deinde, quod in Galliae rege fauorem et auxilia sibi parata esse videat, vt proximis comitijs explicatum testimonijs atque literis, hos Galliae regis conatus opprimere statim et fesecare, ne longius vagarentur, tamen placere sibi, quod in proximo Noribergae conuentu responsum ea de re dederunt. Quia vero ille communem omnium et immanissimum [note: Gall. rex comparatus Turcae.] hostem in rempublicam Christianam excitat et armat, existimare se, fore, vt hoc bellum, quod ipse iam in illum necessario suscipit, non secus habeant, quam si in Turcam ipsum suscipiatur. Fore etiam vt non solum actiones illius atque consilia damnent, sed opem quoque sibi ferant, quo nimirum ab hoste domestico liberatus, vim omnem aduersus Turcam explicare possit. Caeterum audire se, non absque molestia, quae decreta sint auxilia comitijs anteactis, non esse collata sicut oportuit, et serius multo, quam expediat reipublicae. Cum enim in ijs Ferdinandus rex frater spem fere totam collocasset, et superiorum annorum sumptibus exhaustus, non ita multum ipse praestare posset, Turcam hoc anno proximo rursus alia quaedam ademisse nobis oppida et arces: quae sane clades potuisset euitari, si quidem auxilia decreta, suo tempore subministrata fuissent. Cum is ergo sit rerum status, cum in hoc Turca totus elaboret, vt expugnata Vngaria, tanquam propugnaculo, et multis iam patefactis vijs, Germaniam debellet: cum res ipsa postulet, vt Pannonij liberentur, ne videlicet destituti, Turcicum imperium subire cogantur, et ex amicis fiant hostes: petere, vt de re tanta deque perpetuis et continentibus auxilijs deliberent, non defendendi tantum, sed et inferendi belli causa: quo videlicet ab vxoribus et liberis et a communi patria pestis haec omnium nocentissima profligetur. Ad illa vero quod attinet, quae magnum hucusque publicis actionibus impedimentum intulerunt, cupere se, quantum omnino possit, remedium adhibere: et de religiore quidem scire ipsos, quantus labor suus interuenerit et solicitudo, multis adhinc annis, ac nuper etiam Ratisbonae: sed cum ibi non posset iniri concordia, reiectam fuisse causam ad concilium aliosque conuentus: ac deinde solicitatum ab se Pontificem, concilium indixisse, cui sane decreuerit ipsemet interesse, nisi Galliae rex bellum sibi mouisset. Interea quid actum sit, e suis hoc ipsos legatis hauddubie cognouisse. Nunc vero, cum idem adhuc maneat dissidium, reipublicae sane vehementer incommodum petere, dispiciant ac secum ipsi cogitent, qua potissimum via tolli possit et emendari, sibique rationem illam, quae videbitur ipsis optima demonstrent: vt etiam Camerae iudicium, publicaepaci vinculum et firmamentum, legitime constituatur, et iam antea se prouidisse, et deinceps quoque nihil in eo praetermissurum. [note: Protestan. ad Caesarem oratio.] Eodem die Ferdinandus rex, per legatos, de Turcarum excussionibus multa locutus, auxilia petit. Statim post haec, Saxo, Lantgrauius atque socij, ad caesarrem oratione conuersa, Scis, inquiunt, inuictissime Caesar, quemadmodum inde ab initio testificati sumus, velle nos in hoc amplissimo consessu causam explicare, susceptae defensionis aduersus Henricum Brunsuicensem. Eiusdem nunc quoque sumus voluntatis atque consilij: neque dubitamus, quin audita retota, causae vobis apparebunt graues atque iustae, quamobrem et ea defensio nobis necessario suscipienda fuerit, et illi non liceat interesse concilio principum. Sed quia videmus illum ingerere seipsum huic consessui, nobis minime comprobantibus: quod vnum possumus atque licet, ne videlicet deliberationes publicae tardentur

[note: 1544.] aut impediantur, profitemur nos illum non habere nec agnoscere pro principe Imperij, nec etiam velle ius aliquot nostrum per ipsius praesentiam nobis diminui. [note: Brunsuicensis in Protestan. recriminatio.] Brunsuicensis ad ea, mox e vestigio, per cancellarium. Saxo, inquit, Lantgrauius atque socij, violato iure Diuino et humano, perruptis Imperij legibus et fracta fide publica, per vim et summam iniustitiam, prouincia mea me spoliarunt. Quo quidem nomine ipsos ad Camerae tribunal accusaui. Quod cum ita sit, nec logum in imperij senatu habere possunt: et si quem habuerunt, eum hoc admisso facinore, iam amiserunt, et digni sunt, quorum consuetudinem omnes defugiant. Si vero res ita ferat, vt in publicis deliberationibus mihi sit ipsis assidendum, profiteor, me nec hunc eis locum tribuere, nec actioni meaae quicquam velle propterea derogatum esse. Protestantes iam tum cupiebant facti sui rationem, et rem omnem commemorare de scripto, ne videlicet illius criminatio vera putaretur, aut in animis hominum defixa maneret: sed per Fridericum Palatinum atque Nauium Caesar petebat ab ijs, quia multus iam esset dies, vt differrent. Simul affirmabat se velle diem ipsis designare, quo sua proponant. Itaque morem illi gerunt. Et quoniam in consessu principum, Lantgrauius tunc forte proximum habebat a Brunsuicensi locum, Ioannes Palatinus princeps, Simmerius, vitandae simultatis causa consurgit, et medius inter vtrunque sedet, professus antea ne sibi suaeque familiae fraudi sit istud aut preiudicet. Monitu Caesaris id fecisse putatur. Pridie Saxo et Lantgrauius Fridericum Platinum atque Nauium orauerant, efficerent per [note: Galliae regis ad Spirae comitia legatio.] Caesarem, ne Brunsuicensis in communem coetum veniret. Id autem impetrari non potuit, cum Caesar illum excludi non posse diceret, nisi causis primum explicatis. Galliae rex, qui facile poterat scire, Caesarem de se grauem habiturum querimoniam ad principes, legationem decernit amplissimam, Ioannem Bellaium cardinalem, Franciscum Oliuerium, Alenconium, Aphricanum Malleuium, praetorem Diuionensem. Hi cum Ianuario mense venissent Nanceium, oppidum Lotharingiae, subsistunt, et cautionem Caesaris expectant. Foecialem enim rex premiserat Spiram, eius rei causa, cum literis ad Caesarem, et priuatim etiam ad principes Electores, quibus literis petebat suis legatis publica fide caueri. Cum autem fere sub exitum Februarij, Foecialis eo venisset, indutus veste solenni, sicut fieri consueuit, sistitur a Granuellano, cui et literas reddit sui regis ad Caesarem scriptas cum aliter non posset, et sui causam aduentus explicat, et legatis qui non ita procul absint, iure gentium caueri petit. Iussus manere domi, et diligenter obseruatus, nequis ad ipsum colloquendi causa veniret, quarto post die dimittitur, [note: Foecialis Gallicus Spirae male acceptus.] asperrimis verbis imprudenter ipsum fecisse, et magnum adijsse capitis periculum, qui sit ausus eo venire. nam regem, qui sit hostis Germaniae, non habere quod agat intra fines Imperij, neque ius gentium illi communicandum esse. Redeatergo domum, et haec regi suo renuntiet. Non esse vero, quod post hac aut ipse vel quiuis alius accedat: et nunc quidem ipsi condonari factum atque remitti, clementia quadam Caesaris magis, quam pro ipsius merito. Sed caueat in posterum: alioqui non laturum impune. Nam fecisse contra leges foeciales, nec in Caesaris domicilium ei licuisse venire, nisi de illius permissu. Quod ad literas attinet, habere se dicat, ita regem esse de republica Christiana, et imprimis de Germania meritum, vt in hoc rerum statu Caesar neque velit neque debeat, eas recipere: ne per illius vsitatum scribendi genus atque promissa, vel ipse vel etiam alij decipiantur. Hoc responsum Gallice perscriptum ei datur. Sic ergo remittitur cum literis regis ad Caesarem scriptis atque principes, et additi fuerunt equites nonnulli, qui Nanceium vsque perducerent. Huius autem rei nihil fuit communicatum principibus, ac plerisque videbatur hoc ab Imperij consuetudine esse alienum. Ea re cognita, legati magnis erant in angustijs, valde soliciti quomodo sine periculo domum redirent. Collato autem consilio cum Lotharingiae

[note: 1544.] principe Antonio, noctu elanculum discedunt, inque Galliam propinquam reuertuntur. [note: Legati clam se in Galliam recipiunt.] Dum adhuc Nancei commorantur, venit Spiram principis Antonij nurus, vt quod ipse non potuit, nec alij quidam, hoc ista, quae Caesaris esset e sorore neptis, et precib. et lachrymis et commendatione quaedam sexus impetraret. Sed et hoc frustra fuit. Caesar enim animo prorsus obfirmato bellum cogitabat, et ita faciundum dicebant consiliarij, retinendae causa dignitatis et existimationis. Lotharingiae vero dux, etsi neutri erat addictus, et quanquam iam olim cum vtroque pactus erat, vt id sibi liceret: tamen, cum ad suos fines bellum esse gerendum, nec id [note: Principum literae ad Pontificem.] sine graui suo dispendio fieri posse videret, de pace multum erat solicitus. Februarij die ix. principes quidam hortatu Caesaris, Spira dant literas ad Pontificem Romanum. Cum anno superiori audissent, Caesaris copijs et ipsius etiam auxilijs, Turcas atque socios ab arcis Nicenae obsidione depulsos, fuga sibi salutem quaesiuisse: magnam animo se percepisse voluptatem atque laetitiam, eoque magis, quod intelligerent, illo capto propugnaculo, non ecclesiae modo Romanae prouincijs, verum et Italiae et vniuersae reipublicae magnam imminere discrimen. Sed cum in hoc tempore ex fide dignis audiant, illos restaurare. Toloni classem atque copias, vt arcem illam in suam potestatem redigantangi non mediocriter, ob commune non periculum modo, sed dedecus etiam: et hanc esse causam quamobrem pro sua in ipsum obseruantia et amore scribant ad ipsum, qui sit reipublicae parens. Itaque rogare plurimum, vt Sabaudiae principi Carolo suum et consilium et opem communicet, et pro singulari sua prudentia secum ipse cogitet, quanto satius et reipublicae sit vtilius, primo statim vestigio depellere hostem, quam differre longius, et post amissam arcem omnium opportunissimam, ad arma velle concurrere. Rationem etiam ineat, quomodo tam [note: Gallus oblique perstringitur.] barbarus hostis, non ab ea tantum arce, verum ab ijs etiam locis, vbi portum atque receptum habet, profligetur. Nam si Turcam atque socios ducat hostium loco, quod quidem omnino facturum putent, pro ipsius in rempublicam charitate, et summi quoque pastoris officio, si vires huc omneis et Ecclesiae facultates impendat, non dubitate se quin populum suum Deus e manibus inimicorum eripiat. Et cum in arce illa magnum salutis momentum esse collocatum videat, obsecrare iterum, det operam, ne veniat in alienam ditionem: hoc et Deo longe gratissimum, et toti reipublicae futurum esse perquam salutare. Pontifex ad ea xxvi. [note: Pontif. ad principes responsio.] Februarij die respondet, Vt arx Nicena consistat, daturum se deinceps operam, sic, vt adhuc quidem fecerit: pergratam sibi esse ipsorum erga se beneuolentiam, et sperare, quemdmodum de Nicea soliciti sint, futurum, vt pro republica non minorem quoque curam suspiciant. Hoc enim ipsos imprimis decere. Quo semper ipse fuerit animo in communem hostem, inde a suae administrationis initio palam esse notum. Etenim aduersus illum auxilia se perpetuo tulisse, bellique subministrasse duces atque classem, in Pannonijs et in Aphrica. Nihil denique non fecisse, quo tam saeuum et importunum hostem ab orbis Christiani ceruice depelleret. Itaque continentibus ac prope quotidianis impensis exhaustum esse per hoc decennium, quo reipublicae praesit: et hos quidem sumptus fecisse in [note: Accisae. facultates Pontificis.] maximis angustijs aerarij, quando videlicet defectione multorum valde sint illius accisae sacultates et imminutae. Quid? an illum suum desiderari possit officium, qui non modo crebras miserit legationes, verum ipse quoque profectiones multas reipublicae causa susceperit? Ante biennium ab se fuisse indictum concilium, Tridenti, Germanicae ditionis oppido, nimirum vt pax Germaniae restitueretur, emendarentur vitia, componerentur sissidia regum, et belli Turcici rationes inirentur. Sed nihil adhuc labore et solicitudine sua profectum esse. Nam remanere communis morbi causam, et rempublicam veluti tabe quadam indies magis atque magis interire. Quod autem arcis Nicenae tuitionem sibi

[note: 1544.] tantopere commendent, esse pergratum, et omni ratione deinceps curaturum, vt non vni tantum loco bene sit, verum ne caeteras quoque prouincias contagio laedat, et vt a Turcis ac id genus impijs hominibus respublica liberetur. Sui enim esse muneris, in vniuersum prouidere membris omnibus, et languenti corpori medicinam facere. Sicut ergo Niceam sibi commendent, ita se vicissim reipublicae [note: Sanandae reipublicae ratio.] salutaem ipsis commendare, quea valde sit afflicta et debilitata. Sanandi vero rationem esse primam et vnicam, vt regum animi concilientur. Nam ab eo fonte manare quicquid sit incommodi. Dissidijs autem illis sublatis, pristinum nitorem esse rediturum. Etenim ante simultatem hanc et offensionem, nec haereses in Germania, neque per Pannonias aut Italiam extitisse Turcas. Vbi primum vero discordiae ciuili patefactus fuit aditus, e vestigio natas esse haereses et factiones, et odia tum publica tum priuata: sed et concilium, quo minus cogeretur, impeditum adhuc atque tardatum esse. Stabiliendam igitur pacem, quae prius fuit, et medicorum imitatione tollendum esse morbi principium: nam pace fugari bellum atque Turcam. Concilio autem, quod pace recuperata peragi possit, haereses omnes, et quicquid est vitiosum, profligatum iri. Si secus fiat, non esse, quod vel Niceam ab hoste defendi, vel vllam orbis Christiani partem a periculo vacuam esse posse putent. Imo futurum, vt omnes eadem inuoluat calamitas atque ruina.

Martio mense decessit e vita Ludouicus Palatinus elector, eique succedit Fridericus frater. Electores ac reliqui ordines omnes, monitu Caesaris, Aprilis die secundo dant literas ad Heluetios. Qua de causa bellum decreuerint aduersus Turcam [note: Principum literae ad Heluctios.] ante biennium, id ipsos tunc ex Ferdinandi regis atque etiam e suis accepisse legatis: et dolere sibi, quod non liberalius tunc ad ea responderint. Caesarem tunc quidem constituisse huic interesse bello: sed impeditum a Galliae rege fuisse, qui non modo diuersis locis bellum ei fecerit, sed Turcarum etiam auxilia solicitarit: et anno proximo, Turcicam classem, illius auspicio atque ductu, ingressam in mare Ligusticum, intulisse bellum Sabaudiae principi, capta Nicea. Classem autem istam habere nunc quoque suam adhuc stationem in Gallijs, et in hoc intentam esse, quomodo rebus Imperij Caesarisque quamplurmum noceant. Hoc sane facinus regis, tam horrendam et inauditum, eo magis esse detestandum quod ad impiae gentis amplificationem, ad rei publicae vero periculum longe maximum pertineat. Itaque sibi cumprimis videri mirum quod ipsi, quibus non minus quam caeteris Germanis, a Turca sit metuendum, Galliae regi copias in illud bellum auxilio miserint, qui Turcam habeat socium et adiutorem: nam sine ipsorum auxilijs non temere illum fuisse bellum hoc ciuile suscepturum. Nunc etiam ad se deferri, denuo solicitari ipsos de nouis mittendis copijs. Cum autem ad omnes aeque pertineat, non modo Turcicam vim reprimere, sed illorum quoque socijs auxilia quaecunque detrahere, seruandae causa reipublicae, orare se plurimum ne Galliae regi, qui propter impium foedus haberi debeat pro communi hoste, suo deinceps militare patiantur, et eos qui iam forte profecti sint, reuocent, et ita se gerant, vt publicam salutem ipsos noluisse negligere, videri possit.

Dum de rebus a Caesare propositis deliberatur, Saxo, Lantgrauius atque [note: Protest. Brunsuicum accusant.] socij, Brunsuicensem Henricum Aprilis die quinta, coram Caesare, Ferdinando rege, et totius Imperij consessu, de scripto grauissimorum criminum accusant, et ordine commemorant etiam, quid damni dederit Brunsuico ciuitati et Goslariae socijs et confederatis, quorum salutis defendendae causa coacti sint ipsi vim illam iniustam propulsare. Postea recitant, quemadmodum annis nunc aliquot totus in hoc fuerit, vt bellum ipsis per occasionem inferret: idque literam testimonijs demonstrant, quas illo finibus eiecto, et arce primaria capta repertas fuisse, supra [note: Tenor literarum Brunsuicensis.] diximus. Iis inliteris, quas prope omnes ad Moguntinum, ad Bauarum et ad Heldum scripserat prius, quam eijceretur, Caesaris aduentum ab Hispanijs frequenter

[note: 1544.] optat, et cum aliquid esset spei, iactat et minatur: et vbi iam Caesar venisset, ac lentius ageret, de illius cunctatione queritur atque mora, neque sibi socijsque satisfieri, et foedus Noribergae factum negligi deplorat, et in Granuellanum, qui sit pecunia corruptus a Protestantib. omnem huius reiculpam confert, eique conuicium facit, et mortem ignominiosam pro ipsius merito, precatur, et Caesarem dormire, nec excitari posse, et illius nomen obducere se frequenter, ait, ad speciem solum atque terrorem, sicut aucupes aliquando soleant ostentare mortuum accipitrem, territandi causa. Hae et id genus aliae multae literae, quibus affectum et voluntatem suam prodit, recitatae fuerunt. In eandem fere sententiam et Bauarus et Heldus ad ipsum inuicem scripserant. Et quia Georgij Saxonis frater Henricus, ad Protestantium foedus accesserat, mutata, sicut diximus religione, literis et internuntijs Caesarem, vt illi facultates omnes adimeret, solicitauerat Brunsuicensis, fore sperans, vt in eius regionis possessionem ipse mitteretur. Huius quoque rei literae sunt recitatae. Post haec, impium esse, ac pontificiam quoque religionem, cuius desensor videri velit, ab eo contemni et ludificari, dicunt, idque testimonio luculentissimo [note: Brunsuic. sua religionis contemptor.] docent. Habebat Brunsuicensis in matrimonio, Vuirtembergici ducis Vlrichisororem, Mariam. Huius erat in gynecaeo puella quaedam eleganti forma, genere nobilis, Eua Trottina. Coepit hanc ille deperire, et cum persuasisset, [note: Brunsu. ridicula fabula.] proles aliquot ex ea procreauit. Deinde, quo minus res deprehenderetur, et vt eius frueretur consuetudine diutius, consilium ei dat, vt domum ad parentes velle redire simulet. Currum, equos, et quicquid esset ad profectionem necessarium ipse subministrat. Abit illa, cumque domum ire putaretur, in quandam illius arcem abducitur. Huius arcis praefectus iam ante doctus erat ab eo, quid fieri oporteret. Adhibentur etiam vna et altera mulier cula, quibus ipse maxime fideret. Eua, paucis post diebus, quam eo venisset, in lectulum sese componit, et morbum simulat. Ille iam ante curauerat fieri simulachrum ligneum, quod hominis mortui caput, ceruicem atque pectus repraesentaret: reliquae corporis partes erant expressae linteo quodam. Id effarciebant mulierculae cinere vel terra, sic vt solidum videretur. Post, ligneum caput auqe pectus ei linteo sic effarcto super imponunt et accommodant. Linteum vero sic erat formatum, vt etiam obduceretur capiti. Compositum ergo corpus ad hunc modum et obuolutum, humi reponitur, vt in mortuis fieri consueuit. Statim ex mulierculis altera venit ante coenaculum praefecti, nuntiat Euam esse mortuam: mox ille iubet pareri thecam ad reponendum corpus. Deterrendi vero causa, ne quis propius accederet, fingunt interijsse pestilentia, et iuniperi granis alijsque rebus odoratis faciunt suffitum. Postea funus [note: Statua humo condita loco Euae.] effertur, et cum pompa deducitur ad Franciscanos. Ii, cum humo conditum esset honorifice, suis vsitatis precibus atque sacrificijs illud prosequuntur et Deo commendant, et totum annum deinceps pro concione populum hortantur, vt promortua Deum deprecentur. Mandatu quoque Brunsuicensis funus ei fit in eius arcis, vbi mortua esse ferebatur, sacello, conuocatis illuc ex agro vicino sacrificis. Idem fit in arce primaria, Vuolfebutelo, quae non procul abest vrbe Brunsuico. Nam et huc ille mortem eius nuntiauerat. His autem exequijs aderat ipsius vxor cum pedissequis et coetu virginum, omnes cultu lugubri. Venerant eo vacati multi sacrifici, quibus deinde datum fuit epulum, et singulis aliquod loco mercedis, pro veteri et inter Pontificios vsitata consuetudine. Interim Eua, cuius mortem adeo multi deplorauerant, recte valet in arce Stauffeburgo, vbi subinde reuisit ipsam Henricus, ab eoque tempore proles ex ea sustulit ad vij. Vxori quoque persuadet, vt Euae parentibus atque propinquis mortem illius nuntiet. Cum autem illam superesse, et Stauffeburgi detineri, fama deinde spargeretur. Vxor, ad quam etiam istud emanauit, vehementem suspicionem concipit, et e seruulis, quid esset rei, percontatur. Sed ille, ne quis omnium ad ipsam veniret, ex quo posset aliquid

[note: 1544.] cognosci, vetabat. Hanc vero suspicionem, illa, quoad viueret, in animo defixam habuit, et subinde datis ad eum literis, miseriam suam deplorabat. Hoc eius factum inter alia suit etiam in eo consessu recitatum, vt quid de sua sentiret ipse religione, notum fieret omnibus. Accusationis hic erat exitus, vt docerent, quam iustis de causis et necessarijs arma sumpserint in illum, qui contemptis et Caesaris et Ferdinandi regis edictis, pacem publicam turbasset, ac nihil non iniuriarum soeijs fecisset atque confoederatis. Huic actioni Brunsuicensis non aderat, ita volente Caesare. Nam Protestantes optabant illum adesse coram, de eoque Caesarem interpellauerant.

[note: Gallorum ad Carignanum victoria.] Postridie Paschae, qui tum erat Aprilis dies xiiij. Caesariani milites, Alphonso Daualo ductore, confligunt in Pedemontio cum Gallis, ad Carignanum oppidum, et superantur, multis millibus desideratis. Gallorum dux erat Angianus Vendomensis, de quo supra diximus. Ea nuntiata clade, Caesarem multi putabant non recusaturum actionem pacis, verum obfirmate bellum parabat. Brunsuicensis, accusationi Protestantium, Aprilis die xxiij. respondet, et vim maguam conuiciorum passim effundit, et coniurationem, rebellionem, perfidiam, rapinam, Gallicam et Turcicam societatem illis obijcit, et de literis in arce repertis, vtcunque potest, excusat: et si quidem ipsorum excutiantur arculae, multo posse reperiri deteriora, dicit. Illud autem, quod de Eua diximus, non multis attingit. Huic recriminationi Protestantes iterum respondent: et cum publice nihil amplius in eo Caesar fieri vellet, scriptum exhibent. Idem postea facit Brunsuicensis. [note: Sabaudiae ducis in Gallum accusatio.] Aprilis die xxvij. Sabaudiae dux Carolus, Galliae regem in senatu principum, per legatos iterum accusat, et praeter superiorum annorum vim ac iniuriam, excitatum ab eo dicit Turcicum legatum Barbarossam, qui Gallorum copijs adiutus, Niceam oppidum suum deditione ceperit, contraque fidem datam diripuerit, et plurimis in seruitutem abductis, incenderit. Petit igitur, vt sibi vehementer adflicto subueniant, praesertim, cum ad arcis obsidionem omnino redituri videantur hostes. Pontificem ab se rogatum de auxilijs, illud solum vectigal sibi largitum esse, quod ei quotannis dependere soleant ecclesiastici. Sed illud esse vehementer exiguum in hac sua tenuitate, quando vix decimam suae ditionis partem obtineat. Quo minus etiam ad comitium ipse venerit, per aetatem, et interuallum itineris, et imminens ab hoste periculum, excusat. Sed neque sumptum tolerare se posse dicit, qui vix habeat, quo se, filium atque familiam alat.

[note: Heluetiorum ad principes responsio.] Sub finem Aprilis, Heluetij, qui tunc Badenae conuentus agebant, ordinum. Imperij literis respondent. Suos duces ac militum praefectos ab se rogatos, affirmare, nullum se vidisse Turcicum auxilium in castris Gallorum, nec de eo quicquam audisse. Nam alioqui non fuisse militaturos. Galliae quoque regem ab ipsis interpellatum, queri, cum hyeme superiori legationem misisset, repudiatam esse. Quae si fuisset audita, calumniam illam facile potuisse refutari. Quod si pacem Caesar non abnuat, illum et Bohemis, qui Februario mense scripserint etiam, et Germanis aduersus Turcam auxilia sua polliceri. Iam, ad ipsos quod attinet, quosdam esse deuinctos Galliae regi, et pacto teneri, vt militent: alios vero quosdam multis abhinc annis amicitiam cum eo colere, quorum ex ditione si qui transcurrant in Galliam, ipsis et inuitis et nescientibus hoc fieri, sicut etiam alijs in locis per Germaniam accidat. Sibi autem videri consultum, vt regis audiantur legati, et pax constituatur. Qua quidem in re si quid ipsi possint adferre momenti, perlibenter esse facturos.

[note: Classis Angliae inuadit Scotiam.] Ad hoc tempus, Angliae rex ingentem classem mittit in Scotiam. Hi secundam nacti tempestatem, cum appulissent Letham, nobilem portum, post, Edinburgum, primariam vrbem Scotiae, capiunt: et cum arx ibi defenderetur, neque capi posset, incendunt. Fuit hoc initio Maij mensis. Hoc in comitio Caesar

[note: 1544.] Vuolfgangum, Prussiae magistrum, caeremonia solenni palam inaugurabat, eique Prussiae magistratus insignia conferebat: in quo multis iam annis erat Albertus Brandeburgicus, Casimiri et Georgij frater, et vxore ducta sibi illum vsurpabat, eoque nomine proscriptus fuit a Camera, ante annum xij. vt supra docuimus. Poloniae autem rex sigismundus, veluti beneficiarium suum atque clientem defendebat. Et iam, cum alter esset inauguratus, vti diximus, regis legatus palam profitebatur hanc inaugurationem esse vitiosam, neque suo regi, cuius in fide ac tutela contineretur Prussia, derogari quicquam posse. Legati Vngari, cum superioris anni cladem recitassent, opem implorabant Imperij. Iam enim ad extremum casum rem esse deductam, et si destituantur, facturos omnino se, quod rebus desperatis fieri soleat, et quod a nemine reprehendi possit. Subituros esse quantumuis iniquas conditiones, et seruitutem ipsam potius, quam, vt reliquis otiosis, et inspectantibus, in exitium voluntarium ruant.

[note: Oratio legatorum Galliae excusa.] Quemadmodum regis Galliae foecialis infecta re dimissus fuerit Spira, diximus ante. Cum ergo domum redijssent legati, quam habituri fuerant in consessu omnium ordinum orationem, eam typis excusam, emittunt. Initio captant beneuolentiam, et vtriusque gentis eandem originem esse, neque Germaniae quicquam accidere posse, dicunt, quod non ad Galliam quoque pertineat. Deinde, criminationes aduersariorum, quasi rexaltero iam bello rempublicam perturbet, et foedus cum Turca fecerit, diluunt, vsi praefatione quadam, deliniendi Caesaris causa: et prius quidem bellum excitatum esse docent, quod a sabaudiae duce rex haereditatem maternam consequi non posset: hoc vero posterius, propter trucidatos contra ius gentium regis legatos. Cum Turca nullum esseregi foedus, nullam societatem, nisi commerciorum, et quietis publicae causa, cuiusmodi sit Venetis, Polonis, et alijs nonnullis: quanquam, si foedus vllum esset, non posse in crimen [note: Foedus Sanctis cum diuersae religionis hominibus.] vocari: propterea quod idem aliquando fecerint, et Abrahamus, et Dauid, et Salomon, et Phineas, et liberi Tobiae, et Machabaei duces, post etiam, Honorius, Constantinus, Theodosius iunior, Iustinianus II. Palaeologus, Leo, Fridericus primus et secundus, Caesares, vsi diuersae religionis gentium auxilijs. Et Fridericum quidem II. Saracenorum humeris in Italiam, vnde Pontifices ipsum eiecerant, esse reportatum. Scire ipsos, quantas copias et auxilia non semel in bellum Turcicum rex promiserit. Eius quoque rei Pontificem esse et senatum cardinalium testes locupletissimos. In Vngariam vero Turcam irruisse, cum esset ibi natum dissidium de Principatu. Magis deinde fuisse lacessitum bello Aphricano, post captam Tunetem. Quod in mare Ligusticum Turcica classis nuper venerit, non esse tribuendum regi: nec ad rem facere, quod in ea cla. Te fuerit regius minister Polinus. Etenim Barbarossae fuisse consilium, vt Andraeam Auriam inuestigaret et opprimeret. Cum id non posset, arcem obsedisse Nicenam, idque sua sponte. Regem videlicet inducias habere cum Turca, quod alias etiam ipsis nuntiarit, honestas, et nemini perniciosas. Id autem ei non posse dari crimini, cum eas maximi saepe viri non adeo nuper expetiuerint etiam. Afflictum esse reipublicae statum, idque regivehementer dolere. Pacem autem hac vna ratione posse recuperari, si quidem ea quae sunt regis optimo iure, Caesar ei restituat: hoc si possit efficere, futurum, vt ad vim omnem externam a Germania depellendam rex nulli suo vel labori vel sumptui vel periculo parcat. Superioribus libris diximus, [note: Transactio inter Caesarem Ferdinandum et Saxonem.] quomodo Saxoniae dux, pro Romanorum rege Ferdinandum non agnosceret: hoc autem in conuentu, Maio mense transacta res fuit, et obseruantiam Saxo promisit. Caesar inuicem pactionem dotalem Saxonis atque Cliuensis confirmat, quod ante hac perpetuo recusauerat, et si Cliuensem mori contingat absque liberis masculis, vt ei Saxo sororibus liberique mares omnino succedant, permittit, ea tamen conditione, si quidem ante hunc casum de religione conuenerit.

[note: 1544.] Arctioris etiam vinculi causa, Ferdinandus approbante Caesare, filiam suam Eleonoram, Saxonis filio natu maximo despondet: si conciliatio fiat religionis, ante quam illa sit matura viro. Posterius hoc valde fuit arcanum, et magno silentio tegebatur vtrinque, sic vt ne Lantgrauius quidem atque socij quicquam de eo scirent. Nam acta res fuit a paucis consiliarijs, et Caesar Granuellanum, Ferdinandus Hosmannum, Saxo Pontanum, atque Burcartum adhibuit. Daniae quoque rex, missis legatis, omnino transegit cum Caesare, cum ad illud vsque tempus, per totam hyemem, copias militum aluisset in futurum euentum. A Galliae regis amicitia [note: Gallus omnibus exosus propter societatem Turcicam.] videbatur discedere, propter societatis Turcicae famam. Nam hoc prope significabant legati, cum familiarius ad socios loquerentur. Nunc ad postulata Caesaris atque Ferdinandi reuertemur. Diu multumque re deliberata, Iunij mensis die decimo finem habuit conuentus. Ordines Imperij, licet ipsis esset graue duplicatum auxilium dare, tamen, quia felicius multo bellum Turcicum geri posse putabant, si domesticus primum hostis ad officium esset adductus, pecuniam [note: Ordines decernunt subsidia aduersus Gallum.] Caesari decernunt semestrem, aduersus Galliae regem, in equitum millia quatuor, peditum xxiiij. eius vero pecuniae partem aliquam Caesar communicat Ferdinando fratri, quo loca finitima. Turcis muniat: in futurum bellum Turcicum colligi placet pecuniam viritim per omnem Germaniam, pro cuiusque facultatibus atque censu, nec immunitas vlli datur. Ne quis exteris militet, Galliae regi praesertim, grauissimis poenis edicitur, et magistratui permittitur, vt in eos vindicet, [note: Decretum de religione.] qui deprehensi fuerint. Quia dissidium religionis in his bellicis occupationibus tractari non potuit, ad proximum conuentum, inque mensem Decembrem reijcitur. Interea Caesar negotium se daturum ait viris bonis atque doctis, qui piam aliquam emendationis formulam conscribant. Vt idem quoque principes faciant, hortatur, quo post in futuris comitijs, facta collatione, de communi consensu statuatur aliquid, quod ad publicum orbis concilium vsque seruetur, in Germania peragendum, aut ad conuentum vsque nationis Germaniae. Pacem interea colant omnes, neque turbae quicquam ob diuersam religionem excitetur, et Ecclesiae, cuiuscunque sint religionis, vtrobique facultates suas obtineant, ex ijsque bonis [note: De Camera.] decidatur Ecclesiae ministris, scholis et egestate pressis. Camerae iudices locum suum retineant, vsque ad tempus eis praefixum. Cum id exierit, tunc in eum consessum recipiantur omnes promiscue, non habita ratione religionis. Edictum Augustanum et lites omnes motae Protestantibus, doctrinae et professionis causa, Goslariensis etiam et Mindensis proscriptio suspensa maneat ad proxime futuram vsque transactionem. Anabaptistae poenam subeant iam olim decretam. Magistratus tamen viros doctos atque pios adhibeat, qui commonstrato errore ad sanitatem ipsos reuocent. Decretum hoc minime laudabant Pontificij, totisque viribus impugnabant: sed cum Coloniensis et Monasteriensis episcopi starent a Protestantibus, Cliuensis etiam et Badensis arbitrio Caesaris omnia permitterent, qui viam hanc, veluti mediam et vtriusque tolerabilem, post multam disceptationem ostenderat: illibona sui parte diminuti, non se quidem assentiri, sed neque Caesari modum in eo praescribere, nec ipsius derogare potestati, sed tolerare velle, dicunt. Palatinus elector Fridericus et Brandeburgicus intercesserant, vt ita decerneretur. Litem quoque Brunsuicensem in eo decreto comprehendi petebant Smalcaldici: sed hoc impetrari non potuit, et vrgebat Caesar, vt aut eum restituerent, aut captam prouinciam sibi per sequestrum permitterent, donec de causa liqueret. Hac de re cum Lantgrauio et Saxone, cum adessent, et post eorum discessum, die multumque cum legatis egerat. Auxilia belli Gallici ciuitates initio recusabant, propter mercaturam et commeatum. Sed cum principes assensissent, et plena esset odij Galliae regis causa, subscripserunt et ipsae, quantumuis inuitae, praesertim hae, quae sunt Galliae viciniores. Lunebur genses et Vuirtembergici

[note: 1544.] legati recusabant etiam, sed admoniti priuatim sunt et verbis castigati, ne reliquorum [note: Comitat. Caesaris in Lantgrauium.] voluntatem soli tardarent. Cum Lantgrauius domum rediturus ad Caesarem venisset, salutandi causa, perbenigne fuit acceptus: et Caesar, quo minus iam ipsius vteretur opera contra Galliae regem, consulto fieri dicebat, ne grauaret ipsum odio. Sed eo confecto bello, profecturum se statim in Turcam, et ipsum velle sibi legare, totique administrationi bellicae praeficere. Cumque ille verecunde se excusaret atque demitteret, velut impar tantae prouinciae: Caesar, Tibi, inquit, et alijs aliquando recte belligeratus es: non dubito, quin et mihi bonam operam praestare possis. Atque his verbis amicissime dimittit. Ille, spe bona plenus, et hilaris, qui tam haberet propicium Caesarem, cum hoc ipsum nonnullis familiariter exposuisset, domum reuertit. De sequestri ratione, post variam et multam actionem, ita demum placuit, vt Caesari, tanquam summo magistratui permittatur [note: Ager Brunsuicensis Caesari permissus.] omnis ager Brunsuicensis, donec vel amice, vel iure ac legibus disceptata lis fuerit atque definita. Prouinciae vero administrationem Caesar committat, vel Palatino, vel Electori Brandeburgico, item Mauricio, vel Cliuensi principi. Poenam violatae pacis publicae luant, qui non parebunt. Henrico Brunsuicensi denuntiet Caesar, vt pareat, sin minus, legibus in ipsum vindicet. Has demum conditiones Caesar proposuit, in eoque permansit: eas deinde ratas habuerunt Protestantes, [note: Caesaris in Galliam expeditio.] vt infra dicemus. Finito conuentu, Caesar Spira proficiscitur Metim. Iam omnis illius exercitus ad Galliae fines in Lotharingia conuenerat, et sub finem Maij, Luceburgum vrbem deditione recuperat. Militabant Caesari Saxoniae dux Mauricius, Albertus Brandeburgicus, cum singulis equitum millibus, item Gulielmus Furstembergius, peditum praefectus, et Sebastianus Schertelinus, Protestantium religionis omnes.

Dum Caesar est Meti, captus in Lotharingia fuit Hubertus Comes Bichlingus, Germanus, qui Galliae regi merebat. Adductus Metim, damnatur capitis. Vxor, cum eo venisset, ad pedes proiecta Caesaris, nihil egit, et iam erant ad supplicium instructa omnia. Tandem summittitur Ferdinandi filius Maximilianus, quem Caesar ad se nuper receperat. Is demum exorat, et vitam ei seruat.

[note: Barbarossae incursiones.] Interim Barbarossa, vel quod res ipsius ita ferrent, vel persuasus a rege, vel quod metueret, ne Galliae rex cum Caesare pacificaret, domumredit, et quaecunque loca maritima vel Caesaris essent vel Imperij, vexat incursionibus. A Pontificis autem ditione temperat, Galliae regis, vt est credibile, commendatione. Caesaris exercitus progressus, Linaeum oppidum et arcem, tribus a Barra milliaribus, capit. Inde Sandesirium petit, quod est Gallicae ditionis oppidum, ad Matronam flumen. Tenebatur autem firmo praesidio militum, quibus praeerat Landraeus, Ille qui Landresium a Caesare et ab Anglis ante annum fortiter defenderat.

[note: Antonij Lotharingiae ducis mors.] Dum haec ita geruntur, mortem obit Antonius Lotharingiae dux, non tam aetate grauis, quam solicitudine confectus, ob vicinum ac pene domesticum bellum. Ei succedit filius Franciscus, qui Caesaris e sorore neptem habebat in matrimonio, sicut ante diximus.

Ad hoc tempus Angliae rex ingenti cum exercitu traiecto mari, Caletum venit: post, obsidet Monstrelum, eique de voluntate Caesaris militabat Burensis Comes [note: Anglus Boloniam obsidet.] Maximilianus. Illinc Boloniam profectus, oppidum maritimum, obsidet. Ei rex praefecerat quendam genere nobilem Veruinum. Sandesirium Caesar, vbi circunsedit, oppugnat, immisso milite, ad Idus Iulij: sed desideratis circiter quingentis, quum oppidani fortisaime sese defenderent, nihil actum est, et secundo demum mense, cum et Landraeus ruina domus oppressus interijsset, et puluis tormentarius deesset, deditione capitur. Ea durante obsidione, Renatus Auraicae princeps, tormento percussus, altero post die, cum Gulielmi Nassouij filium patruelem suum fecisset haeredem, vitam finit, non sine moerore Caesaris. Erant

[note: 1544.] tunc in Lotharingia legati Protestantium, vt sequestrationis pacta, nuper a Caesare proposita, confirmarent. Meti primum, postea Tulli substiterunt: et datis frequenter literis ad Caesarem atque Granuellanum, quamobrem venissent, explicabant. Caesar vero tandem per occupationes bellicas excusans, domum ipsos redire iubet, et rem omnem ad proximum Imperij conuentum, aut in aliud tempus commodius reijcit, Capto Sandesirio, Caesar Augusti die xxv. pergit, et Catalauno relicto, quod est oppidum Campaniae, castra ponit ad Matronam, cuius ad fluminis [note: Gulielmus comes capitur.] alteramripam excubabant aliquot equitum Gallorum cohortes. Ibi Gulielmus Furstembergius, qui Galliae situm et aditus omnes nouisset: vno tantum seruulo comitatus, de nocte procedit e castris, vt quo loco flumen vado transiri posset, et exercitus traduci, cognosceret. Vbi iam ductore quodam homine rusticano vadum reperit, et in alteram ripam euasit, interceptus ab equitibus Gallis, et in castra perductus magno cum ludibrio, nec sine conuicijs quod ipsorum partes antea secutus, magnam auri vim e Gallis exportasset, Lutetiam pertrahitur. Ea res omnino Caesari praeter expectationem accidit, et suspensum aliquandiu tenuit. Galliae rex, quod Heluetij nondum aduenerant, praelium declinabat, et Caesar promotis castris, iuxta flumen Matronam progreditur. Est ijs locis oppidum Epernaeum, [note: Epernaeum incenditur.] vbi multum erat alimoniae et supellectilis militaris: ea ne veniret in hostium manus, flumine secundo tumultuarie deuehitur: quod auferri non potuit, igni corrumpitur, ipsismet oppidum incendentibus Gallis. Itaque Caesar nemine resistente, Castroter aeum venit, castellum Theodorici vulgo vocant, ad idem flumen, ab vrbe Lutetia non bidui via positum oppidum. Et quanquam erant in castris Caesaris, legati regis Galliae de pacemissi, Caesar tamen progrediebatur nihilominus, et cum sami hucusque peruenisset, incredibilis suit orta Lutetiae trepidatio. Fugiebant [note: Parisiensium metus et fuga.] omnes qui paulo essent lautiori fortuna, nec regis edictis fugam prohibentis contineri poterant, et fex modo hominum manebat. Itaque periculum erat, ne ab his ipsis vrbs omnium longe maxima et inprimis opulenta diriperetur. Eorum qui dant operam literis, ingens est ibi numerus, ex omni fere Europa: hi quoque fugiebant, et alioqui rex edixerat, vt omnes externi confestim discederent, capitis denuntiata poena. Fuit hoc initio Septembris. Aliquot post diebus, Boloniam [note: Bolonia deditur Anglo.] Angliae rex, tormentis valide concussam, deditione capit: quod nec ipsius parens, nec superioris aetatis reges potuerunt. Vigesima quarta demum Septembris die Caesar cum Galliae rege pacem facit, cum Castroteraeo venisset in Suessiones. [note: Pax inter Caesarem et Gallum apud Suessiones.] Pacificatores erant legati, Caesaris quidem nomine, Gonzaga Siciliae prorex, et Granuellanus: regis autem loco, Claudius Anebaldus Amiralius, Carolus Nullaeus, Gilbertus Basardus. Hae vero sunt conditiones, Quicquid ab inducijs Nicenis, vtrinque captum est, redditur: Astenaeum oppidum, Galliae rex, Lotharingiae [note: Pacis connditiones.] duci, quoniam est in clientela Luceburgicae prouinciae, restituit: vt vetus religio restituatur et Ecclesiae concordia, mutuam operam et auxilium alter alteri praestabunt, eoque totis viribus incumbent. Galliae rex in bellum Turcicum pollicetur equites cataphractos sexcentos et peditum millia decem: renuntiat iuri et petitioni Arragonicae, Neapolitanae, Flandricae, Atrebatensi, Geldricae. Caesar inuicem renuntiat ditioni Boloniensi, Peronae, et alijs ad Somam flumen positis oppidis: ad haec, Burgundiae inferiori et agro Matisconensi: deinde, filio regis Aureliano duci, Carolo, filiam suam natu maiorem, Mariam, aut vero Ferdinandi fratris filiam, in matrimonium spondet, et vtram dare velit, intra quartum mensem exponet: si filiam dederit, Brabantiam, Geldriam, Luceburgum, Limburgum, Flandriam, Batauiam, Hannoniam, Atrebates, Namurcum, Frisiam, Vtricam, et quicquid est ibi regionum, item Burgundiam superiorem in dotem promittit, vt ab ipsius morte vtantur fruantur. Hoc si fiat, rexiuri Mediolanensi pro se suisque renuntiat liberis, Quod si non relictis liberis filia Caesaris decedat e vita, iam

[note: 1544.] Aurelianus ab omni illa possessione discedit, et integrum ei manet ius Mediolanense, Caesar vero Burgundicum: si Ferdinandi filiam dederit, principatum Mediolanensem in dotem largitur. Vtruncunque erit matrimonium, intra spacium anni perficietur, et Sabaudiae ducem rex integre restituet: Hesdinum regi permittitur: vt inter Galliae regem et Anglum pax quoque fiat, Caesar omnem operam pollicetur. Ad ducem Cliuensem quod attinet, quia rex atque regina Nauarrae confirmabant, filiam suam ei matrimonio nunquam assensisse, imo, contra testificatam esse more solenni atque recepto, Galliae rex testificationem intra sextam hebdomadam Caesari mitter, vt aliquid statui possit. Hac in pace comprehenduntur, Pontifex, Ferdinandus rex, Lusitanus, Polonus, Danus, Veneti, Heluetij, Sabaudus, Lotharingus, Genua, Florentia, Ferrariensis, Mantuanus, Vrbinas, Luca, Senae, principes Electores ac ordines omnes Imperij, qui sunt obsequentes Caesari. Ea facta pace, Caesar e Suessionibus domum redit, dimissis copijs. Accidit ea paciticatio plerisque omnibus, praeter opinionem. Nam qui Caesari familiares erant, certissimam sibi promiserant victoriam, priusquam in bellum [note: Tres regis Galliae hostes potentissimi.] iretur, et intra menses aliquot, ipsorum ditionis Galliam futuram, aut regem imperata facturum esseiactabant, cui potentissimi tres hostes imminerent, Caesar, Imperium, Britannus.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XVI.

Pontifex dat literas ad Caesarem, quibus cum admonet, cum eo expostulat, adeoque primogenito sus acrius minatur ac nouorum cardinalium turbam hoc ipso anno procreat. Concilium rursus denuntiatur. Clerus et Academis Coloniensis totis viribus archiepiscopo iterum resistunt. Petrus Prulius ob praedicatum Euangelium Tornaciigninon magno viuus exuritur. Theologi Parisienses Melodumi conueniunt Dum Vuormaciae habetur conuentus (in quo multa agitantur) Merindolani et Cabrierenses, vulgo dicti Valdenses, miscris direptionibus vexantur, et tandem sortunis omnibus euertuntur. Poncifex etsi concilium indixerat, totus ardet cupiditate belli inferendi Protest intibus. Lutherus edito libello suis color. bus cum depingit. Grinianus mittitur legatus ad Protestantes, quibus suadeat, vt concilcum approbent. Archiepiscopum citat Caesar, vt ad se veniat. Bellum Galliae regis cum Anglo ardet. Dux Aurelianas moritur. Bellum oritur inter Henricum Brunsuicensem et Lanigrauium, in quo hic victor cuadit. Palatinus Elector Euangelium amplectitur. Rumor belli in Protestantes spargitur. Ratisbonae colloquium instituitur, in quo de religione agitur. Eo abrupto edicitur concilium Tridenti, et incipiunt consessus. Interea Lutherus e vita decedit.

[note: Pontificis ad Caesar. literae.] ARDENTE bello Pontifex octauo Calendas Septembris dat literas ad Caesarem, Cuiusmodi decreta Spirae nuper fecerit, ad se relatum esse. Quid vero de illis sentiat, non se posse pro suo munere et charitate in ipsum, dissimulare, et vt ita faciat, exemplo moueri sacerdotis Heli, quem Deus grauissime multarit ob nimiam erga filios indulgentiam: ad eundem plane modum, quandoquidem ea decreta pertineant ad ipsius animae periculum, et ad maximam Ecclesiae perturbationem, necessario sibi ipsum esse commone faciendum. Primum igitur hoc esse, ne ab Ecclesiae consensu vel consuetudine maiorum discedat, sed eandem disciplinam,

[note: 1544.] ordinem, instituta sequatur et obseruet. Hunc autem ordinem esse salutarem, vt quoties de religione disceptatur iudicium omne referri debeat ad ecclesiam Romanam. Ipsum vero nuper, quando de generali et nationis concilio et Imperij conuentu statuit, nullam habuisserationem eius, qui solus iure Diuino et humano, cogendi concilia, et decernendi de rebus sacris potestatem obtineat. Neque vero hoc solum in reprehensionem venire, sed illud etiam, quod nonidiotis modo, sed et damnatarum haeresium assertoribus permittat de religione iudicare, quod de bonis sacris, eorumque controuersijs decernat, quod eos, qui sunt extra communionem Ecclesiae, et ipsiusmet edictis iam olim damnati, pristinis honoribus atque loco restituat, non assentientibus ijs, qui veterem et religiosam obedientiam praestant. An haec cum sacris legibus et institutis conueniant? an non omnem disciplinam et ordinem tollant? Existimare vero se, non ex ipsius haec esse profecta sinu, sed maleuolorum esse consilio factum, qui pro suo in ecclesiam Romanam odio, solicitauerint ipsum, vt aliquam abalienati animi significationem daret. Quod autem illis acquieuerit et morem gesserit, eo sibi vehementius dolere, quo maiori videat hoc esse cum ipsius et Ecclesiae detrimento [note: Meticulosus Papa.] coniunctum, nisi resipiscat. Hunc etiam metum sibi crescere et augeri consideranti, quibuscum amicitiam inserit: prauis nimirum colloquijs corrumpi bonos mores, sic etiam magnum esse periculum, quando cum prauis et vitiosis hominibus foedera fiunt. Non dubitare se, quin honestos illi titulos obducant: nullum enim [note: Perscrutator Scripturarum Papa.] esse propetam malum consilium, quod non aliquo specioso nomine commendetur. Sed reuera, perscrutanti Scripturam occurrere multa et illustria exempla, quibus ira Dei docetur in eos et vindicta, qui summi Sacerdotis munera sibi vendicarunt. Ab aduersarijs in odium atque crimen vocari Sacerdotum negligentiam, et hoc eos vti tanquam stimulo, dum ad pro curationem religionis principes viros exhortantur: hoc quidem et pulchrum et laude dignum videri, sed nulla ratione subsistere. Priuatis in aedibus patremfamilias vnicuique distribuere quod agat, neque pati, si quis alienum opus faciat, ne conturbetur ordo. Sic etiam in Ecclesia, quae sit domus Dei, suum cuique munus esse distributum, quod obeat, neque decere, vt superiorum officijs fungantur inferiores, idque tanto magis obseruandum esse, quanto sit Ecclesia maior et illustrior quauis alia domo. Cum ergo supremum Ecclesiae munus commendatum sit a Deo Sacerdotibus, magnam [note: 2. Sam. 6.] esse iniuriam, cum hotum partes et honorem ipse sibi sumit. Notum esse quid acciderit Ozae, sustinenticurrum, quo vehebaturarca Dei, iam propensum ad ruinam. Neminem quidem esse, cui non recte fecisse videatur ille, quod absentibus Leuitis, cum ruinae periculum impenderet, admotamanu currum inclinatum subleuarit: sed tamen illum, vlciscente Deo, sublatum e vita, documento nobis esse, quam non oporteat alienum officium vsurpare. Caueat igitur, ne persuasus ab illis, qui emendationem Ecclesiae semper habent in ore, temere manus admoueat ijs reb. quae peculiariter [note: Num. 16.] ad Sacerdotes pertineant. Similem etiam et atrociorem exitum fuisse Dathan, Abironis et Core, cum authoritatem vellent Mosi et Aaroni fratrib. derogare. [note: 2. Par. 26.] Praeclarum fuisse regem Oziam, et tamen, quod incensum ad altare vellet adolere factum esse leprosum, arrogationem alieni muneris vlciscente Deo: procurationem Ecclesiarum officium esse qui dem Deo gratissimum, sed ad ipsum non pertinere, verum ad Sacerdotes, et imprimis ad se, cui ligandi potestatem atque soluendi Deus fecerit. Neque vero ad rem pertinere, quod dicat has leges non esse perpetuas, verum temporarias, et ad concilium modo duraturas. Nam etiam si pium esset, tamen ratione personae impium fieri. Deum esse, qui sit rationem postulaturus a malis Sacerdotibus: in illo conquiescendum esse, nec aliquid praeterea tentandum. Etenim eos, qui principem Ecclesiarum, sedem Romanam adiutarunt, qui fidem et amorem ordini Sa cedotum praestiterunt, maximis â Deo semper amplificatos esse beneficijs

[note: 1544.] atque donis, vt in Constantino magno, in Theodosiis, in Carolo magna videreliceat: [note: Caesares Pontif amici.] eos vero, qui contra fecissent, grauissimis poenis afflictos: neque iam de Nerone, Domitiano et id genus alijs, qui nascentem Ecclesiam conati sint extinguere, sed de ijs velle seloqui, qui confirmata Petri cathedra, cum adultior esset [note: Caesares ecclesiae Rom. inimici.] facta, restiterunt. In hoc esse numero Anastasium primum, Caesarem, deinde Mauricium, Constantem secundum, Philippum, Leonem et alios complures, qui rebus atque fortunis omnib. dispoliati, turpiter et ignominiose vitam finierint. Henricum quartum, quod indigne tractaret eum, quem loco parentis vereri debebat, a filio suo captum Leodij, dignas luisse poenas. Fridericum secundum ecclesiae Romanae grauem aduersarium, a filio suo trucidatum occubuisse. Neque tamen semper affligi rebelles, et aliquando in summa rerum copia florere: quod nimirum eo fieri patres dicant, ne si omnes hîc impij plecterentur, nullum aliud superesse tribunal Dei putetur. Peccatum quidem nullum impunitum dimitti, sed hanc omnium esse grauissimam iram Dei, cum qui peccant, impune se id facere arbitrantur. Hos enim esse de ploratos ac vere miseros, quod peccata semper accumulent. Ad hunc vero modum non singulos tantum homines, verum prouincias etiam multari, quae vel Christum ab se repudiant, vel eius parere vicario recusant. Duos autem esse populos imprimis, qui sua calamitate nobis id clare demonstrent, Iudaeos atque Graecos, quorum illi, Christum Dei filium occiderint, hi vicarium eius non vno modo sint aspernati. Iam si Deus iram suam in illos declarauit propter eiusmodi conatus atque scelera, multo sane plus ipsi esse verendum, si quid tale designet, cuius origo sit ab ijs Imperatorib. qui non plus honoris ecclesiae Romanae detulerint, quam ab ea receperint. Haec autem non eo spectare, quod tale quid ipsum cogitare putet, aut quod controuersiam non maxime cupiat ipse componi, sed quod de ipsius periculo sit solicitus. Constantino magno Sacerdotes olim detulisse cognitionem suarum litium, sed illum reiecisse neque de ijs iudicare voluisse, qui de cunctis iudicandi potestatem haberent. Huius nimirum esse vestigia sequenda: quod res controuersas conciliari, quod Ecclesiae fieri cupiat emendationem, imprimis esse laudandum, petere etiam, vt in eo suam operam [note: Rectorem Papa ferre non potest.] sibi praebeat, cui ministerium hoc atque curam Deus commiserit. Adiutorem se quidem ipsum posse ferre, sed rectorem atque caput, non posse. Percupidum sese publicae reformationis esse, quod non semel declararit indictis concilijs, quandocumque vel minima spes affulsit, ea posse coire. Ac licet frustra quidem adhuc istudegerit, tamen, quod suarum esset partium, nihil voluisse praeterire. Concilium enim optare se, tum reipublicae tum Germaniae causa potissimum, quae varie sit lacerata dissensionibus. Dolere autem sibi, quod eorum vtatur consilijs, qui iam olim damnati sint, etiam ipsius voce, Nec eo dolere tamen, quod ab ipsius amicitia semper eos velit esse remotos, verum, quod hac ipsius indulgentia fiant insolentiores et magis temerarij. Cum autem vnica sitratio curandi mali, concilium videlicet, ided ad illud esse confugiendum, Sternat igitur viam, vt cogi possit, et tantopere desideratam pacem populo Christi reddat, aut saltem arma cohibeat interim, dum derepublica deliberabitur. Nam disceptatione potius vtendum esse, quam vi et armis. Iis depositis, omnia recte casura. Iampridem enim denuntiatum esse concilium, etsi bellorum causa dilatum sit in commodius tempus: vt idem caeteri quoque principes faciant, [note: Caesar Papae primogenitus.] daturum se opera imprimis autem apud eum, qui cum ipse iam bellum gerat. Obtemperet ergo suis monitis, et cum sit, primogeniti filij loco, parentem salutaria consulentem amplectatur, et maiorum suorum vestigijs insistat, nec a via regia deflectat, nec in sacris tractandis vllum ius vel authoritatem sibi vendicet, et disceptationes omneis religionis ab Imperij conuentib. excludat, et ad suum reijciat tribunal. De bonis etiam ecclessasticis nihil statuat, sed positis armis paci studeat, aut si pax aliter coire non possit, controuersiam omnem et belli causas concilij disceptationi submittat. Postrei io, quae nimia quadam lenitudine, rebellib. illis atque

[note: 1544.] Romane sedis aduersarrjs concessit, ea rescindat et omnino tollat. Nam alio qui futurum, vt, nisi muneri suo deesse velit, maximo quidem Ecclesiae cum detrimento seuerius agere cum ipso cogatur, quam vel consuetudo sua, vel natura, vel etiam voluntas ferat. Vt autem officium suum neglexisse videri possit non se commissurum. Nam oculis obuersari semper illud Diuinae seueritatis in Heli Sacerdotem exemplum. Adhuc quidem se clementia patris vsum esse, verum, si nihil iam proficiat, aliam sibi rationem ineundam. Consideret ergo, quid ipsum deceat, et vtrum ipsius tum honori tum reb. magis conducat, an vt in recuperanda Ecclesiae tranquillitate, senectuti suae manum praebeat adiutricem, an vt illis faueat potius, qui nihil aliud quam Ecclesiae dilacerationem quaerunt. Vt ad hunc modum ei scriberet, Galliae quoque regis impulsu fiduciaque factum esse putatur. Nam is, vt est credibile, foedus Anglicanum odiose admodum exagitabat, vt Pontificem acueret. Hinc illud, [note: Amicitia Papae ambitur a monachis.] quod de malorum hominum societate scribitur, vt dictum est. Amicitiamenim illius vterque solicite per legatos atque literas ambire solent, belli praesertim tempore, et pro se quisque dant operam vt ei sint quam gratissimi. Stephanus, Vintoniensis episcopus, Britannus, libellum ad hoc tempus emisit in Bucerum, valde [note: Cardinales creati in gratiam principum.] contumeliosum et acerbum, eoque coelibatum inter alia defendit. Cardinales hoc anno creauit Pontifex, Christophorum Madrucium Tridentinum, Ottonem Truccesium, episcopum Augustanum, Germanos. Georgium Arminiacum, Iacobum Annebaldum, Amiralij cognatum, Gallos: Franciscum Mendozam, Bartholomaeum [note: Concilium iterum indicitur.] Cueuam, Hispanos: nimirum in Caesaris, Ferdinandi, Galliaeque regis gratiam. Eodem quoque tempore, concilium, quod bellis antehac impeditum fuit, rursus [note: Renouata lis de coena.] denuntiat in Idus Martias anni sequentis: et quia pacati iam erant Caesar Galliaeque rex magnam prae sefert laetitiam, et diplomatis, quo concilium restaurat, initium facit ab eo Scripturae loco: Laetare Ierusalem. Prodijt etiam hisce diebus Lutherilibellus de coena Domini, quo veterem controsiam renouat, et in Zuinglium eiusque doctrinae socios multa dicit. Ei postea respondent Tigurini, et quidem acriter.

[note: Colonienses ad archiepis.] De clero et academia Coloniensi suprâ diximus, quomodo totis virib. Archiepiscopo, propter institutam reformationem restiterint. Cum autem ipse pergeret, illi, missis iterum legatis atque literis, actionem superiorem repetunt, et duo se flagitasse pridem ab ipso dicunt, Primum, vt ab instituto desisteret et concilij decretum expectaret: deinde, vt nouos concionatores abrogaret. Ipsum vero progredi neque suis precib. acquiescere, quod sane toti prouinciae futurum sit valde calamitosum. Itaque per omnia sacra rursus obsecrare, vt sui muneris fideique memor, qua sit Ecclesiae Coloniensi, Pontifici Romano, Caesarique deuinctus, concionatores illos remoueat, et rem omnem ad publicam vsque notionem differat. Nisi enim faciat, implorandum sibi esse magistratum superiorem, et inuenienda remedia, quomodo et conscientiae suae consulant, et iram Dei proculauertant. Inuitos quidem eo descendere, sed tamen si pergat, omnino faciundum esse. Cum ne sic quidem aliquid efficerent, Octobris die nona conueniunt in aede primaria Coloniae, et de scripto recitant [note: Conspiratio Eccles. Coloniens.] inter alia, quid ante annum xxiij. sit actum Vuormaciae, quando Lutherus de consensu principum omnium damnatus fuit a Caesare, quid Augustae, quid Ratisbonae, quid Spirae nuper decretum. His autem omnib. neglectis, archiepiscopum Hermanum inijsse dicunt nouam rationem et euocasse Bucerum, hominem monasticae professionis desertorem, et bis incestis nuptijs poliutum et doctrinae sacramentariae defensorem eique munus Ecclesiasticum demandasse, et nouos instituisse passim populi doctores, homines profligatos atque perditos. Illis etiam authorib conscriptam esse reformationis formulam, et mandatu principis editam. Se reclamasse quidem his omnib. vehementer, et Archiepiscopum, vt concilij tempus expectaret. aut salutem ad Imperij conuentum vsque differret, saepe quidem, sed frustra tamen orasse. Cum autem sit lamen tabilis prouinciae status, et ad summam perturbationem

[note: 1544.] omnia spectent, nec ille sese flecti patiatur, necessario sese confugere ad extremum remedium, et prouocare ad Pontificem maximum, et ad Caesarem, Ecclesiae Dei summum aduocatum et protectorem: eorumque tutelaese suaque omnia commitere. Praesidebat huic coetui Georgius Brunsuicensis, Henrici frater, eius collegij praepositus. Ea re cognita, Archiepiscopus, edito scripto, nullam esse causam ait appellationis. [note: Ecclesiae prouocatio.] Nihil enim ab se factum esse praeter officium. Itaque se reijcere prouocationem atque spem habere, futurum, vt ab incoepto illi desistant. Sin autem, progressurum se nihilominus in ijs quae ad gloriam Dei et ad Ecclesiarum emendationem pertineant. Alio deinde scripto criminationes eorum refutat. Neque cum Luthero, neque cum Bucero sibi quicquam esse negotij priuati: sed eorum doctrinam, quae sacris literis consentiat, habere se pro vere Apostolica, et plane digna doctrina, quam omnes recipiant Damnatum quidem esse Lutherum ab ecclesia Romana, sed indicta causa, violenter [note: Decretum Vuor maciae paucis fabrefactum.] et tyrannice. De edicto Vuormaciensi, quo Lutherum fuisse condemnatum dicant, nihil vnquam sibi fuisse compertum, prius, quam in vulgus exijsset, typis excusum. Quod ergo de consensu principium esse factum affirment, ad se minime pertinere, cui nihil vnquam eius reifuerit communicatum. Decretum Augustanum, de religione factum, sibi nunquam placuisse. Cumque nonnulli principes multa Caesari tum pollicerentur, et pro religione Pontificia tuenda, fortunas omnes deferrent, se mandasse tum suis consiliarijs, ne quid eiusmodi promitterent, imo, vt claris verbis contra testificarentur. Illos autem non hoc fecisse quod habebantin mandatis, et reticentiae causam nonnullis esse notam, qui nunc inter aduersarios primum locum obtineant. Quod cum ita sit, edicto illo minime se obligari, atque, vt deuinctus aliquando fuerit, tamen agnita veritate, non amplius teneri. Nullum [note: Pacta et iuramenta contra Deum, non seruanda.] enim pactum aut iusiurandum, quo Dei violetur honos, vim vllam habere. Ratisbonensi autem decreto sibi et quibusuis alijs episcopis non modo permissum, sed iniunctum etiam esse munus emendationis ecclesiasticae. Quod Bucerum ad hoc opus accersiuerit, factum esse comprimis impulsu Gropperi, qui sibi vehementer illum praedicarit et coram et per literas, vt doceri possit. Se quidem in Bucero nihil deprehendisse, quod sit alienum vel indignum viro bono. Permagni etiam esse momenti, quod Ratis bonensi colloquio Caesar illum vt hominem pium, doctum, et pacis amantem adhibuit. Idem suum esse iudicium de caeteris etiam Ecclesiae ministris, ab se constitutis. Ad xviij. deinde Nouembris diem, clerus Coloniensis reliquos ordines in vrbem euocat, et vt appellationi subscribant, petit. Idem etiam a reliquis per totam prouinciam Ecclesijs et episcopis et academijs aliquot, etiam externis contendunt, et e suis, qui recusarent, loco submouent et Archiepiscopum ad Caesarematque Pontificem grauiter accusant, vt postea dicemus.

A pacificatione Suessionensi, Caesar Atrebatensem episcopum, Granuellani [note: Ad Anglum legatio.] filium, Galliae rex, cardinalem Bellaium ad Angliae regem vna mittunt, transactionis causa. Verum id frustra fuit, Anglo recusante Boloniae restitutionem. Per hos etiam dies, princeps Aurelianus et cardinalis Tornonius, et gynecaeum regis ad Caesarem in Belgium proficiscuntur, mutuae congratulationis causa, Caesar Hispanorum copias in Lotharingiam et agrum vicinum mittit in hyberna.

Per Caesaris prouincias et per Belgium multi passim erant valde cupidi cognitionis Euangelij, sed occulte, propter edicta Caesaris atque supplicia. Est autem ijs locis oppidum Tornacum, facile primum in Neruijs. Eo vocatus fuit ab istis, Argentorato, concionator quidam Gallus, Petrus Brulius, de quo diximus [note: Petrus Brulius concionator Euangelicus.] libro xij. Cum eo venisset, quod fuit mense septembri, perhumaniter acceptus ab ijs, qui vocauerant, coepit eos erudire priuatim: et post. Insulas profectus eadem de causa, quod est oppidum Flandriae, sub exitum Octobris redijt Tornacum. Sed iam enuntiata res fuit, et coeptum est inquiri de illo per totam vrbem, occlusis portis. Cum ergo praesens ei hoc periculum imnuneret, nec

[note: Brulius e muro demissus.] occultari posset amplius, altera Nouembris die, nocturno tempore, per vrbis moenia, funedemittitur ab amicis. Vbi terram tetigit, et humi consedit, quidam ex ijs qui demiserant, procumbens ex muro salutem ei summissa voce precatur, et dum sic innititur, saxum quod forte resoluta calce non bene cohaerebat, impellit. Impulsum illi aduoluitur, et sedenti erus perfringit. Itaque partim dolore casus, partim frigore afflictatus, miseriam et infortunium suum querulis vocibus et lamentando deplorat. Id exaudiunt vigiles et suspicati quod erat, accurrunt, et comprehensum in carcerem condunt. Eius rei fama cum in Germaniam venisset, senatus Argentinensis missis literis intercedit, post etiam legati Protestantium, qui tum [note: 1545.] erant Vuormaciae. Sed id fuit aliquanto serius: et priusquam hae literae perferrentur, [note: Brul. Tornaci exustus.] Saxonis atque Lantgraurj nomine missae, iam erat sublatus e medio. Fuit hoc ad xix. Februarij diem. Supplicij genus erat vehemens. Nam igni non magno fuit exustus, vt tanto maior esset cruciatus. Doctrinam suam constanter ad extremum vsque spiritum profitebatur, et discipulos, qui passim erant in catenas coniecti, per literas consolatus e vinculis, ad constantiam hortabatur. Lata sententia fuit, eo sumi de ipso supplicium, quod in Caesaris mandata peccasset. Nam inde a multis annis, edicta grauissima Caesar, per inferiorem Germaniam atque Belgium, suae ditionis, proposuerat in Lutheranos et quotannis ea bis recitantur ijs locis, [note: De quibus Brul. interrogatus.] vt ne quis ignorantiae causam obducat. Cum ex vinculis causam ille diceret, theologi monachi rogant ex eo, praesente magistratu quid sentiat de sacramento, quod vocant altaris, de Missa, de consecratione, de adoratione hostiae, de loco purgatorij, de sanctorum veneratione, de libero arbitrio, de bonis operibus, de iustificatione, de statuis, de baptismo, de votis, de peccatorum confessione, de virginitate Mariae matris. Ad haec ille, Verum ibi corpus et sanguinem Christi sumi, non quidem ore, sed spiritu per fidem, neque panis atque vini substantiam mutari: sed cum ex instituto Christi coena distribuitur Ecclesiae, sermone populari, sic vt omnes vsum atque fructum eius intelligant, tunc vere consecrari illa, nimirum ex verbis Christi. Nam tacitum illud et summissum murmur, quo sacrifici panem atque vinum tractant et assantur, ad sortilegos et veneficos magis, quam ad Christianos pertinere. Missam pontificiam nihil habere commune cum coena Domini, sed esse cultum ab hominibus inuentum ad contumeliam et iniuriam Christi: adorationem consetrati panis esse idololatriam: nam creaturam ibi loco Creatoris adorari. Purgatorium se nullum aliud scire, nec etiam inuestigare, praeter sanguinem Christi, qui non culpam modo, sed et poenam, peccatis debitam, nobis condonet. Itaque Missam et alias precationes, quae mortuis impenduntur, esse non solum nullius vsus, verum etiam impias, quod praeter verbum Dei sint institutae. Diuos non posse rectius coli, quam si fidem et virtutes ipsorum imitemur. Si quid accedat praeterea, esse impium, et ipsos, dum viuerent, longe ab se repudiasse cultum omnem. Non igitur esse implorandos pro intercessoribus, quod ad solum Christum haec gloria pertineat. Per peccatum Adae, naturam hominis esse prorsus corruptam, et arbitrium impeditum, sic vt absque gratia Dei nihil boni praestare possit: hominem autem regeneratum, impulsore Deo, velut bonam arborem, bonos proferre fructus. Fidem esse, quae salutem nobis adferat, nempe, quando promissionibus Diuinis confidimus, et propter Christum filium certo statuimus, condonari nobis peccata: traditiones, quibus alligantur mentes, non esse recipiendas: vt imagines atque statuae sint in templis, periculi plenum esse, propter idololatriam: Baptismum esse signum foederis, quod nobiscum fecit Deus, quo testatur se nobis condonare peccata: esse quoque signum perpetuae mortificationis et nouae vitae, quae Baptismum comitari debeat: hoc sacramentum esse omnib. percipiendum, nec arcendos ab eo paruulos, qui sint et ipsi promissionis Diuinae participes: votum nullum esse faciendum, quod sit vel extra verbum Dei, vel ab homine

[note: 1545.] praestari non possit: debere quenque sua delicta confiteri Deo quotidie, eiusque misericordiam implorare: si quis etiam scrupulus conscientiam vrgeat, consulendum esse ministrum Ecclesiae, consolationis percipiendae causa: verum auricularem illam peccatorum enumerationem, neque testimonium habere Scripturae, neque posse praestari, sed esse carnificinam mentis valde periculosam: de perpetua Mariae matris virginitate nullum sibi dubium esse. De his rebus omnibus, aliquot diebus ante, quâm produceretur, ad vxorem suam et reliquos amicos, qui hoc ab eo flagitarant, scripsit, vsus ministerio sororis: et damnatus capitis, alteris literis, vxori, quo genere supplicij vitam esset postridie finiturus, exponit, ac simul illam consolatur, demonstrans, non oportere discipuli potiorem esse, quam ipsius magistri, conditionem. Vitae quoque praecepta quaedam ei tradit.

[note: Theologorum conuentus Meloduni.] Theologi Parisini decreta religionis fecerant ante biennium, vti diximus: hoc autem tempore, iussu regis, Meloduni conueniunt, quod est decem supra Lutetiam milliaribus oppidum, in Insula Sequanae positum. Rex erat in arce vicina Fotemblica, et illos conuenire iusserat, vt quia pace iam facta concilium esset futurum, habita deliberatione statuerent omnino de dogmatis Ecclesiae necessarijs, quae putarent in concilio, et publico totius orbis Christiani theatro posse defendi. Huius deliberationis hic fuit exitus, vt, licet multum esset inter eos altercationis, tamen in ijs, quae iam ante promulgauerant Lutetiae, sicut dictum [note: Louaniens. articuli magistrales.] est, nihil mutarent. Parisiensium exemplo theologi quoque Louanienses dogmata conscribunt, et post, de voluntate Caesaris edunt. Sunt autem ad xxxij. prorsus eiusdem generis, vt Lutetiana, quae supra recitauimus. Ea Caesar edicto confirmat et sancit, euulgatis literis pridie Idus Martias. Theologi scribunt, eo se libentius hunc subijsse laborem, quod id Caesari pergratum esse certo cognoscerent, qui iam olim aliquid eiusmodi flagitarit. In pacificatione Suessionensi conuenit, vt veterem, sicut ipsi vocant, religionem, Caesar atque rex, pro sua virili recuperarent, sicut diximus. Haec autem, quae iam commemorauimus, eo spectare videntur, et cardinalis Tornonius, qui cum Aureliano fuerat in Belgio, non paruum [note: Lutherus ad Louanienses responsio.] ad eam rem attulisse momentum putatur. Lutherus autem per contraria themata Louaniensibus respondet, et haereticos atque sanguinarios appellat, qui cum impia doceant, et ratione, sua non possint atque Scriptura defendere, vim adhibeant, et igni grassentur atque ferro. Nam illi, sicutetiam Parisienses, nuda solum axiomata proponunt, et quid sequendum sit, praescribunt: locum vero nullum e sacris Literis adducunt, et magistratum ad animaduersionem inflammant.

[note: Conuentus Vuormaciae.] Erat tum Imperij conuentus Vuormaciae. Caesar, cum saepe constituisset, impeditus articulari morbo, serius eo venit. Legatos habebat ibi cardinalem Augustanum, Fridericum Furstembergium. Vigesimo quarto die Martij Ferdinandus rex, per absentiam Caesaris proponit, Quamobrem hîc sit indictus conuentus, notum ipsis esse, nimirum constituendae religionis et iuris et pacis, et Turcici belli causa. Caesarem optasse quidem his actionibus interesse, vt Spirae decretum sit, et ad diem constitutum huc venire, sed detentum valetudine non potuisse, ideoque rem omnem, primum, ad alteram Ianuarij diem, post ad Calendas Februarias reiecisse. Cum aute expectatione diuturnior esset morbus, mutasse consilium, et ne deliberationes publicas longius impediret, Turcicam inprimis, ab se contendisse, vt prouinciam hanc subiret. Quod quidem ipse, in reipub. gratiam, non sine magno suo dispendio fecerit: deliberandum igitur esse de rebus communibus, vt cum Caesar ipse venerit, decerni aliquid atque statui possit. Etenim de ipsius valetudine non mala, quotidianis literis atque nuntijs iam adferri, neque dubium esse, quin breui sit venturus, vt reipublicae consulat. Hac etiam de causa pacem cum Galliae rege fecisse, affini suo, in eoque rempublicam suis priuatis commodis anteposuisse, quo videlicet rebus vndique pacatis, teligio componi possit et emendari, et post, omne robur

[note: 1545.] atque studium in Turcam expediri. Huius autem pacis beneficium, ad vniuersam Germaniam, et inprimis ad ordines Imperij pertinere. Galliae quoque regem auxilia in bellum Turcicum promisisse, et per legatos, qui cum plenis mandatis in Belgio fuerint, approbasse concilium Tridentinum, et eo constituisse ipsum venire, vel amplissimam mittere legationem. Apud Pontificem quoque Caesarem id effecisse, vt, quod antea prorogauerat concilium, rursus denuntiaret: itaque diem illi designatum esse ad Idus Martias iam praeteritas, et missos a Caesare iam eo legatos, et ab se quoque: solicitatum etiam a Caesare Pontificem, vt pro sui loci et ordinis dignitate conferret in Turcam auxilia, respondisse, quid in eo facere velit, in his comitijs per legatum esse declaraturum. Quantus etiam labor Caesaris interuenerit, vt concilium haberetur, ipsos non ignorare: nam ea dere cum Clemente vij. Bononiae, postea cum Paulo III. Romae, Genuae, Niceae, Lucae, nuper etiam Busseti diligenter ipsum egisse. Et quanquam a postremo conuentu Spirensi Caesar maximis rebus fuerit distentus, non neglexisse tamen, quod Spirae [note: Reformatio iussu Caesaris conscripta.] decretum fuit, et viris aliquot bonis atque doctis negotium dedisse conscribendae reformationis, quam etiam ab ijs acceperit. Cum autem haec ipsa causa valde sit grauis, multamque deliberationem requirat, et vero concilium iam proxime sit inchoandum, et propter irruentem Turcam non sit huius temporis haec de reformatione deliberatio, videri Caesari consultum, vt ea nunc omissa, qui sit concilij futurus progressus, expectetur. Et si quidem appareat nullum esse futurum, vt tum ante finem huius comitij, nouus designetur Imperij conuentus hac ipsa de causa. Quod ad pacem atque ius attinet, existimare Caesarem, non esse, quod quisquam in decretis publicis ea de re factis aliquid desideret. Arbitrari quoque, si cuivis aliqua fiat, a Camera perendum esse remedium: orare etiam, vt et de contribuendis in Cameram stipendijs, et de constituendis ibi iudicibus quamprimum aliquid statuant: et si forte de hoc posteriori non conueniat, vt tum ipsius fidei munus hoc committant, ne, si nulla sit iurisdictio, respublica detrimentum accipiat. De bello Turcico Caesarem per petuo cogitare, nec vllum aetate nostra fuisse bellum cum ea gente, cui non optarit ipse interesse. Nimirum in Aphricam semel et iterum traiecisse, et Viennam vsque, gerendi belli causa, superioribus annis venisse: quod etiam Spirae promisit in hoc bellum, pro tutela Germaniae, non recusare, modo ipsi vicissim auxilia decreta conferant. Itaque petere, vt in eam cogitationem prorsus incumbant, et quia non ita multum supersit idonei temporis, decernant, Crebris enim literis atque nuntijs adferri, Turcam ipsum maioribus, quam vnquam antea viribus, in Vngariam aduentare, quo Germaniam post inuadat. Deliberent igitur atque statuant, an inferendum ei sit bellum, an vero defendendum, et quid ipsorum sit sententiae, Caesari renuntient, qui Pontificem etiam et Galliae regem, ad huius belli societatem perduxerit, et alios quoque non defuturos arbitretur. Et si forte propter temporis angustiam et anni sterili tatem non esse inferendum ei bellum hoc anno putabunt, de defensione statuant, et pecuniam contribuant, vt et illi maturê possit occurri, et Caesar ipsorum alacritate commotus atque studio, bellum hoc ipse gerat, quod quidem iam olim se facturum promiserit. De inferendo autem bello, vt scilicet amissa recuperentur, deque religione, proximis in comitijs agi oportere: verum in [note: Equites Vngari exercitatissimi.] praesenti deliberatione opus esse celeritate. Nam si longius differatur, futurum, vt cum per Vngariam et alijs in locis, fines et aditus omneis hostis occuparit, disiectis atque dissipatis equitib. leuis armaturae, quorum maxima sit exercitatio per Vngariam, et intercluso commeatu, populus in extremam desperationem adductus, a nobis deficiat, inque ditionem illorum perueniat. Qua quidem in re quantum insit periculi, quantum dispendij, quantus etiam faciendus deinde sumptus, vt ea recuperentur, neminem esse qui non videat. Ad ea Protestantes et his adiuncti Coloniensis archiepiscopus et Palatinus elector, Aprilis die iij. respondent, hunc indictum esse conuentum,

[note: 1545.] religionis causa potissimum. Superioribus aliquot colloquijs aditum esse factum ad conciliationem, eoque magis nunc esse speraridum de rei summa. Pergratum ergo sibi futurum, si quidem hoc omnium primo tractetur. Germaniae quidem interesse plurimum, vt ita fiat, et si metus Diuini numinis accedat, non se dubitare de successu: quod si autem vel rei magnitudo, vel breuitas temporis, vel imminens a Turca periculum non ferat, opus esse tamen, vt illud decreti caput, quod est de pace, declaretur amplius. Religioni datâ quidem esse pacem, adusque consilium: se vero [note: Trident. concilium illegitimum.] non agnoscere concilium hoc Tridentinum pro legitimo, quale sit in Imperij comitijs promissum: et cur non agnoscant, iam antea saepe demonstrasse. Pacem igitur sibi necessariam esse, quae non sit astricta concilio Pontificio, sed quae locum habeat, donec de re tota pie fuerit et Christiane transactum: et quia pax vel constitui vel esse firma non possit, nisi iuris administratio sit aequabilis, et vero Spirensi conuentu proximo decretum sit, quid in eo fieri oporteat, non se defuturos, quo minus ei decreto satisfiat. Haec ergo duo capita si decidantur, non se recusare belli Turcici deliberationem. [note: Ordinum Pontificiorum deliberatio.] Reliqui principes ac ordines, et in his Moguntinus atque Treuirensis archiepiscopi, statuunt, religionis causam ad concilium iam indictum referri, et Cameram ex antiquis Imperij legibus constitui, et secundum ius scriptum iudicari, et ex omni numero deligi oportere, qui de bello Turcico consilia conferant. Stipendiorum Camerae partem dimidiam pollicentur in annum vi. et vt reliquum Caesar persoluat, petunt. Ad illud Protestantium, Ferdinandus rex Caesarisque legati respondent, Decretum Spirae factum de pace, placuisse tum ipsis, nec vllam interuenisse aliam cautionem, vel exceptionem, cum et ante fuisset indictum concilium, et aliquanto post iterum denuntiaretur: in Camerae quoque consessum fore vt recipiantur homines idonei, iuxta decretum Spirae factum: quod cum ita sit, aequum esse, nequid amplius in eo requirant, et cum reliquis de bello Turcarum statuant. Ad haec illi, Quoniam ob temporis angustiam et imminentem holtem religionis causa minime tractari iam possit, et a concilio Pontificio nihil bonisit expectandum, orare, vt ante finem huius comitij Caesar alterum conuentum indicat, vbi conciliationis viae peruestigentur amice. Decretum esse Spirae, primum, ne quid moueatur turbae propter religionem, deinde, vt pia et amica disceptatione dissidium hoc omnino concilietur. Huic nempe fundamento Germaniae pacem insistere, neque se fuisse quicquam desideraturos amplius, modo res in eo permansisset. Nunc vero quando Pontifex, vt conciliationem hanc disturbet et impediat, concilium indixit, in quo solus ipse cum suis defimendi potestatem obtineat: cuius etiam decreto pacificationem superiorem finiri plerique omnes dicant, necessariam sibi esse cautionem ampliorem. Neque vero nouum esse quod requirant, sed illud ipsum, quod Spirensi decreto continetur. Cur enim Pontificis cognitionem atque concilia recusent, editis libellis iampridem se demonstrasse, et ante annum tertium, quando Pontifex, misso Spiram legato, concilium promittebat, contrâ testificatos esse, vt publicis commentarijs doceri possit. Breuiter, quoties concilij Pontificij facta sit mentio, semper illud repudiasse, et solenniter quidem, in omnium ordinum consessu. Iam, etiam vt Spirae nihil ea de re sit exceptum, tamen, si bellum sit gerendum in Turcam, opus esse, vt prius pacata sint omnia domi. Nam in bellum istud pecuniam imperari populo. Sed quo iure vel qua fronte pecuniam quis exigat a suis, nisi certam spem illis faciat, fore, vt in sua religione cum liberis et vxorib. tuto permaneant? Nimirum eo suscipi bellum in Turcam, et vt cuiusque facultates, et respublica et vera religio conseruentur. Belligerari vero cum Turca, et interim domi expositum esse periculo, quantulum haec inter se differant? Grauem igitur subesse causam, cur amplius caueri sibi petant: de Camera placere sibi quod dicant, ex praescripto decreti Spirensis constituendam esse. De stipendijs autem eo conferendis, velle se cum reliquis deliberare. His de rebus, per totum mensem Aprilem, ad vij. vsque diem Maij

[note: 1545.] disceptatum fuititunc demum, quando quidem Caesar iam erat in via, Ferdinandus adillius aduentum ea differri iubet, ac simul ab ijs petit, vt interea cum caeteris Turcicum negotium agant. Principes non aderant ipsi, ne Pontificij quidem, [note: Grimanus Gall. regis legatus. Valdenses.] praeter vnum Augustanum. Galliae rex legatum eo misit Grinianum, prouinciae Galliae praefectum. Per huius absentiam orta fuit ijs locis ingens persecutio.

Sunt in prouincia Gallia qui dicuntur Valdenses: hi vetusta consuetudine neque Pontificem Romanum agnoscunt: et aliquanto puriorem habuere semper doctrinam, et postquam Lutherus innotuit, ampliorem cognitionem auide sibi compararunt. Ad regem vero saepe fuerant hoc nomine delati, quasi magistratum contemnerent, ac rebellionem facerent. Hac enim criminatione plerique nunc vtuntur, inuidiosa magis, quam vera. Continentur autem aliquot oppidis atque [note: Merindolum. Crudelis sententia senatus Aquensis.] vicis, inter quos est Merindolum. In hos ante annum quintum lata sententia fuerat Aquis, quod est prouinciae summum tribunal, vt opprimerentur omnes promiscue, vt dirutis aedificijs aequaretur vicus ille solo, resecarentur etiam arbores omnes, et locus redderetur desertus omnino, sicut libro xiij. attigimus. Porro, quanquam sic erat pronuntiatum, non tamen ea vis tunc adhibita fuit, regem admonentibus nonnullis, et in his, Gulielmo Bellaio Langaeo, qui tum prorex erat in Taurinis, vt de causa tota prius cognosceret. Sed hoc demum anno, iudicij [note: Minerius summus praeses Aquensis.] atque senatus Aquensis praefectus, Ioannes Minerius, Aprilis die xij. senatu conuocato, recitat literas regis, quibus executio mandabatur latae sententiae. Has autem literas, Tornonij Cardinalis commendatione dicitur impetrasse Minerius, per idoneum solicitatorem, Philippum Cortinum. Cum igitur eas mense Ianuario accepisset, non statim protulit, sed in tempus rei gerendae commodum seruabat. Iis recitatis literis, delecti sunt e senatu, qui rem exequantur. His adiutorem sese profitebatur Minerius, eo quod absente Griniano prouinciae praefecto, rempublicam gerebat. Iam ante vero mandaturegis passim conduxerat eopias, Anglici belli causa. Verum his ad suum hoc institutum est vsus. Adhaec, [note: Copiae in Valdenses a Minerio coactae.] Massiliae, Aquis, Arelatae, caeterisque in locis frequentioribus militiam omnibus imperauerat, qui possent arma ferre, graui denuntiata poena. Deinde ex Auenionensis agri finibus, ditionis Pontificiae, missa quoque fuerunt auxilia. Primus igitur impetus factus est, non in Merindolanos, verum in agrum oppido Pertusio vicinum. Idibus autem Aprilis, Minerius, turba procerum atque ducum stipatus, Cadenetum venit. Sed interea centuriones aliquot, in vnum et alterum vicum, ad Druentiam flumen, irruunt, et caedibus, direptionibus, incendijs grassati, magnam vim pecoris abigunt. Idem fit alijs etiam in locis, eodem tempore. Merindolani, [note: Merindolani in syluis oberrant.] cum ardere omnia circum aspicerent, relictis sedibus in syluas confugiunt, et ad vicum Sanfalesum maxima cum formidine pernoctant. Huius autem loci incolae iam et ipsi fugam parabant. Cauallonensis enim episcopus, pontificij legati vicarius, negotium dederat nonnullis ducibus, ipsos contrucidandi. Posttridie, paulo progrediuntur longius, tecti syluis. Nam vndique periculum erat, et Minerius, capite sanxerat, ne quis eos vlla re iuuaret, sed vt promiscue caederentur omnes, quocunque loco deprehensi. Valebat idem edictum in locis finitimis Pontificiae ditionis, et episcopi quidam eius regionis ferebantur alere magnam copiarum partem. Ibant ergo difficili et molesto itinere, gestantes pueros in humeris et brachijs, inque eunis: et quidem mulieres aliquot grauidae. Cumque ad constitutum locum venirent, iam eo confluxerant multi, qui rebus perditis fuga salutem quaesiuerant. Non multo post nuntiatur, Minerium aggregare simul omnes copias, vt ipsos inuadat. Fuit hoc sub vesperum. Itaque re deliberata, consilium ex tempore capiunt: et quoniam iter faciundum erat per loca impedita et aspera, mulieres, puellas et infantes, ibi relinquunt, paucis quibusdam adhibitis, et in his, Ecclesiae ministro. Caeteri, sicut constitutum erat,

[note: 1545.] oppidum Mussium petunt. Hoc autem ea spe faciebant, fore, vt hostis in imbellem turbam et omni praesidio destitutam vteretur misericordia. Quis ibi fuerit excitatus [note: Lamentabilis diuulsio.] gemitus, qui complexus, quae lamentatio, facile quiuis intelligit. Vbi totam noctem iuissent, superato monte Leberone, multos ardere vicos atque praedia conspiciunt. Minerius deinde bipartito agmine rem aggreditur: et quia per indicium acceperat, in quam partem Merindolani sese recepissent, ipse Merindolum petit, reliquas [note: Miles pius praemonet proiugos.] vero copias ad illos inuestigandos mittit. Ante quam hi peruenirent in syluam, ex militibus quidam impulsus commiseratione, praecurrit, et e summo cacumine rupis, qua parte suspicabatur profugos consedisse, duo saxa deijcit, deinde per interuallum ijs acclamat, licet eos non conspiceret, vt fuga sibi statim consulant: et in hoc ipso temporis puncto, ex ijs, qui Mussium iuerant, duo quidam interueniunt, et hostium aduentu nuntiato, ministrum Ecclesiae, caeterosque custodes, qui pauci numero foeminis erant relicti, sicut diximus, abire cogunt, via quadam ardua commonstrata per syluam, qua fugientes, periculum euaderent. Vix hi discesserant, cum ecce milites adsunt, pleni furoris, et eductis gladijs ad caedem omnia poscunt, magno cum vlulatu. Veruntamen a caedetum sib: temperant, et cum insolenter multa [note: Centurio arcet vim a mulieribus] fecissent, omni argento et alimonia spoliatas abducunt. Erat ipsorum propositi foedius illas tractare: sed a centurione quodam equite interpellati, qui forte superueniens poenam eis minabatur, et ad Minerium recta contendere iubebat, ab incoepto desistunt, ijsque relictis, praedam et pecus abigunt. Erant mulieres numero circiter quingentae. Minerius interim venit Merindolum, et cum vacuum habitatoribus reperisset, dirripit ac incendit, edito prius exemplo valde crudeli. Nam [note: Minerij immane facinus. Cabrierae deditio.] adolescentem vnicum ibi nactus, religari iubet ad oleam, et tormentis occidi: post, Cabrieram oppidum petit, et machinis concutit, et administrante Polino duce, persuadet oppidanis, vt portam patefaciant, pollicitus impunitatem: verum intromisso milite post aliquam moram, concisi fuerunt omneis, neque vel aetatis vel sexus vlla fuit habita ratio. Multi ad aedem sacram, alij alio, quidam in cellam vinariam arcis confugerant. Sed producti foras in pratum, vestibusque nudati, trucidantur ad vnum [note: Crudelitatis horribile exemplum.] fere omnes non viri tantum, sed et mulieres, pleraeque grauidae. Minerius etiam ad quadraginta circiter foeminas in horreum straminis atque foeni plenum includit, post ignem subijcit et incendit: cumque illae vestibus exutis conarentur flammam nascentem restinguere, neque possent, ad maiorem fenestram, qua foenum recondi solet in horreum, aduolant, vt sese eij ciant. Sed ibi repulsae telis et hastis, conflagrarunt omnes. fuit hoc Aprilis die xx. Post haec Minerius partem copiarum mittit, qui Costam oppidum oppugnent. Iis iam ingressisiter, deprehenduntur illi, quos paulo ante in cellam vinariam arcis confugisse diximus. Excitato igitur clamore, quasi laterent insidiae, reuocantur milites, et ad internecionem illos interficiunt. Caesorum numerus repertus est tam in oppido, quam foris, numero ad octingentos. Qui superstites erant infantes ab eo furore, plerique rebaptisati fuerunt ab hoste. Rebus ad Cabrieram expeditis, copiae mittuntur Costam. Eius oppidi dominus iam ante cum ciuibus egerat, vt in arcem arma sua conferrent, et quatuor diuersis locis murum disijcerent. Id si facerent, se pro sua gratia facile perfecturum apud Minerium pollicebatur, vt a maleficio temperetur. Persuasi, morem gerunt, post ille discedit, quasi deprecaturus, et non longe progressus, obuium habet militem. Hi cum nihilo secius procederent, et impetu primo nihil efficerent, altera luce vehementius oppugnant, et incensis circum aedificijs omnibus suburbanis, facili manu capiunt, eo quod superiori nocte plerique deserta statione profugerant, delapsi funibus. Post editam ergo caedem et oppidum direptum, decurrunt in hortum castello vicinum, et mulieres atque puellas, quae trepidantes eo confugerant, promiscue constuprant: et cum diem vnum atque noctem inclusas detinuissent, adeo tractarunt inhumaniter, vt illae quae gerebant vterum, et natu minores puellae, non multo

[note: 1545.] post extinguerentur. Interea Merindolani et his adiuncti complures alij, qui per syluas atque rupes oberrabant, intercepti, vel ad triremes mittebantur, vel confodiebantur, multi etiam inedia perierunt. Deinde, non procul ab oppido Mussio, quod ante diximus, quidam ingressi cauernam, sub rupe latitabant, numero ad viginti quinque, sed proditi, fumo fuerunt omnes et igni enecati. Sic adeo nullum saeuitiae genus fuit praetermissum. Nonnulli tamen, qui lanienam hanc effugerant, Geneuam et ad locavicina peruenerunt. Huius ergo rei fama cum in [note: Heluetij pro Merindolanis interceduni. Ferox regis responsum.] Germaniam emanasset, plurimorum animos offendit: et Heluetij quidem, qui non sunt Pontificiae religionis, interce debant ad regem, vt in eos qui profugissent, vteretur misericordia. Rex autem, et iustas esse causas, cur ita fecerit, et quid suis in finibus agat, aut quomodo in sontes animaduertat, non magis illos oportere [note: Confessio Valdensium.] solicitos esse de eo, dicit, quam sit ipse de illorum negotijs. Anno superiori miserant Valdenses regi doctrinae suae confessionem, scripto comprehensam, quo suam docerent innocentiam. Eius doctrinae capita sunt, de Deo patre, creatore omniumrerum: de Filio, intercessore et aduocato generis humani: de Spiritu sancto, consolatore, et commonstratore veritatis: de Ecclesia, quam aiunt esse coetum omnium Electorum, et caput habere lesum Christum: deministris Ecclesiae, quos loco remouendos esse dicunt, nisi faciant officium: de Magistratu, quem institutum a Deo fatentur, vt bonos defendat, sontes vero puniat: deinde non honorem modo, sed tributum etiam illis et vectigalia deberi, nec vllum ordinem hîc excipi oportere, nimirum exemplo Christi, qui vectigal ipse soluit: de Baptismo, quem signum esse visibile dicunt et externum, quod nobis et renouationem spiritus, et mortificationem membrorum repraesentet: de coena Domini, quam aiunt esse gratiarum actionem, et beneficij per Christum accepti commemorationem: de matrimonio, quod cum sanctum sit, et institutum a Deo, nemini prohibendum esse iudicant: de bonis operibus, quae nobis esse colenda docent et exercenda, sicut sacrae literae demonstrent: de falsis dogmatis, quae quoniam a vero cultu nos ab ducunt, vitanda esse pronuntiant. In summa, fidei fuae normam et regulam esse dicum, vetus et nouum Testamentum, seque credere profitentur ijs omnibus, quae in Apostolorum symbolo continentur. Postremo, regem orant, vt narrationi fidem habeat. Etenim, si quid forte sit delatum aliter, id falsum esse, velle se demonstrare, dicunt, si modo audiantur. Bello tum rex erat implicatus, itaque conquieuit actio. Sed facta pace recruduit, et instigantibus nonnullis; in hanc tantam exar sit immanitatem.

De Hispanis, quos per Lotharingiam Caesar in hyberna collocauerat, ante dictum est. Hi cum plurimum damni dedissent ijs locis, mandatu Caesaris, Aprili inense discedunt, et proxime ad Argentoratum facto itinere, cum Rhenum ibi transissent, per Sueuiam proficiscuntur in Austriam, ad tria circiter millia peditum. Ad [note: Ludouici Bauari mors.] hoc tempus e vita decessit Ludouicus Bauarus, Gulielmi frater, non relictis liberis. Nam ita conuenerat, ne duceret vxorem, haereditatis coagmentandae causa, Magnus ei fuit vsus et amicitia cum Henrico Brunsuicensi. Nam et foederis contra Protestantes initi, duces erant, vt diximus, et Brunsuicensis ditione sua pulsus, ad hunc inprimis confugit. Vuormaciam deinde Caesar venit Maij die xvi. postridie [note: Farnesij cardinalis Vuormaciam aduentus.] cardinalis Farnesius. Huius quae fuerit aduentus causa, non quidem affirmare possum, sed excitandi belli causa in Lutheranos venisse, certo putatur. Publice quidem nihil egit, neque per fines Vuirtembergici principis iuit, Roma veniens, sed Dillingae commoratus aliquandiu, quod est ad Danubium Augustani cardinalis oppidum, alio deflexit. Ferdinandus rex Vuirtembergico scripserat, vt in sui gratiam ei tutum iter daret, et beneuolentiam praestaret. Ille quoduis aliud iter susciperet, malle se respondet: veruntamen, si per suos fines transire velit, ipsius quidem gratia, non se recusare. Sed ille, sicut diximus, diuertit, et altero post Caesarem die, Vuormaciam

[note: 1545.] peruenit. Caesar facta pace cum Galliae rege, solicitabat etiam reliquos dynastas [note: Casaris legatus ad regem Poloniae.] vt concilium indictum adiuuarent: et per hanc occasionem ad Poloniae regem missus ab eo legatus, demonstrat, Caesarem plurimis nunc annis hoc vnum agere cumprimis, vt totius orbis Christianis commune bellum suscipiatur in Turcam, et omnium prope voluntates iam huc inclinare: sed solam religionis controuersiam

illi esse impedimento. Haec autem vt componatur, et vt Protestantium desiderio satisfiat, qui concilium semper postulent, maximo Caesaris labore et industria, Tridenti iam in dictum esse concilium. Itaque rogare, vt suos eo mittat legatos, qui et sua praesentia solennem illam actionem condecorent, et quae fientibi de rebus sacris decretam, confirment, Quia vero Caesar existimet, Protestantes, qui semper fuerint contumaces, nec ab Augustana confessione discessuros, nec publicis etiam decretis obtemperaturos esse: rem ipsam postulare, vt reges atque principes interueniant, et in illos, nisi pareant, tanquam in reipublicae, et sacrorum omnium perturbatores vindicent. Cum autem ipse pij et Christiani regis laudem inter alios obtineat, orare Caesarem, vt et de Turcicobello cogitet, et concilio Tridentino subscribat, et si Prorestantes ad sanitatem non redeant, ope consilioque ipsum adiuuet, [note: Poloni ad Caesarem responsio.] quod alij quoque reges promiserint. Polonus ad ea, percupere se diem illum videre, quo reges ac principes Christiani, positis armis, et sedato bello ciuili, robur omne simulin Turcam conuertant: nec enim se futurum in postremis. Ad concilium et Protestantes quod attinet, omnia se factum, quaecunque et reipublicae et Ecclesiae tranquillitati conducent, neque, si sit opus in summo periculo defuturum esse Caesar amico et affini.

[note: Pontifex belli appetentissimus.] Perscriptum id temporis Roma fuit, pontificem, et si concilium indixerat, suosque iam Tridentum miserat legatos, adeo tamen belli fuisse Lutherani cupidum, vt auxilia promiteret, peditum millia duodecim, equites quingentos: clam etiam ab eo fuisse conductos centuriones atque duces. Cum autem ei renuntiatum esset, non ita multum idonei superesse temporis ad rem gerendam, et aliam expectandam, [note: Franciscanus Caesarem ad bellum acuit.] occasionem, continuo ducibus illud communicasse, et anni futuri spem fecisse. Altera post Pentecosten die, monachus quidam Franciscanus, Italus, concionem habet ad Caesarem, Ferdinandum regem, cardinalem Farnesium episcopum Augustanum, Granuellanum, Et sermone digressus ad Lutheranos, cum atrociter in eos multa dixisset, Tempus est, inquit, potentissime Caesar, vt tandem officium tuum facias. Nimis hercle diu cessatum est. Iampridem oportuit rem esse confectam. Ornauit te Deus ingentibus beneficijs, teque constituit Ecclesiae defensorem. Quapropter exerevires tuas, et pestiferum illud genus hominum tollas e medio. Nefas enim est, eos diutius intueri solem, qui sic omnia polluunt atque confundunt. Neque vero dicas tefacturum: iam enim, iam inquam, fieri debet, nec interponi moram vllam oportet. Quot autem hominum millia die salute perpetua periclitari quotidie putas, per istorum vesaniam, quos omneis abs te sane Deus reposcet, nisi remedium adhibeas? Eo classico fertur ossensus fuisse Granuellanus, vel quod ita simularet, vel quod Protestantibus hoc esse videret cautionis loco. Non multis ab ea concione diebus, Farnesius, de nocte clanculum discedit, et Romam magna celeritate reuolat.

[note: Lutheri liber aduersus Pontificem.] His fere diebus prodijt Lutheri liber, populari lingua scriptus, cui titulus est: Aduersus pontificatum Romanum, a Satana constitutum. Eo libro primum respondet epistolae Pontificis, qua Caesarem grauib. verbis dehortatur a procuranda religione, sicut ante docuimus. Post, ea Scripturae loca, quae Pontifex vsurpat ad sui primatus confirmationem, copiosissime refutat, et in ipsum retorquet. Libro picturam praefixit, quae statim indicat argumenti summam. Sedet in sublimi cathedra Pontifex, iunctis et protensis manibus ornatu solenni, sed aures habet asininas. Circa vero plurimi sunt cacodaemones, varijs figuris, quorum alij super imponunt

[note: 1545.] eius capiti diadema triplex, oleto fastigiatum: alij funibus eum demittunt in medium infernum, horribili specie subiectum. Alij titiones et ligna comportant: alij tanquam officiosi, pedes ei subleuant, vt recta molliterque descendat. Non multo post, themata quaedam eius prodierunt, quae disputauerat aliquando, de tribus [note: Lutheri themata de tribus Hierarchijs.] Hierarchijs, ecclesiastica, politica, oeconomica: quas Deum ait instituisse contra furorem diaboli. Pontificem vero prorsus ab ijs omnibus excludit, quod Euangelium damnet, et opprimat, quod leges omneis iusque ciuile sibi subijciat, quod matrimonium prohibeat quibus ipsi videtur. Itaque beluam illam esse dicit, quae [note: Belua efferata.] per Germaniam ab vrso simul et lupo nomen habet. Ea nihil est, inquit, efferacius nihil truculentius. Quapropter, vbi signum datur, aut rumor increbuit, mox omnes ad arma discurrunt, vt illam conficiant, Quod si forte cauea vel septo teneretur inclusa, loci vero praefectus aut iudex eam eximeret vel etiam defenderet, esset persequenda nihilominus, et qui persequentes impedirent, impune violari possent. Eodem plane modo, Pontifici, si vim et arma paret, si bellum faciat, resistendum est, tanquam immani rabidaeque beluae, quibuscunque sit tandem munitus auxilijs. Nam qui latroni militan taut opem ferunt, expectare debent eius rei praemium quod merentur. Alteram quoque tunc emisit, ridiculam quidem, sed futuri [note: Lutheri pictura in Pontificem.] praenuntiam picturam. Sui Pontifex insidet, ornatus, amplae et mammosae, quam calcaribus fodit. Dextrae digitis duobus, pollici proximis, de more protensis, bene precaturijs, qui forte occurrunt. Sinistra tenet oletum recens atque fumans. Ad eius nidorem porca suspicit, et rictu naribusque praedam captat. Ille vero per ludibrium, et acerbe bestiam increpans, Vt me sessorem, inquit, habeas, et calcaria mea perferas, oportet, quantumuis id inuita facias. De concilo mihi satis iandiu molestiam exhibes, quo me traducas, et libere criminari possis. En illud, quod [note: Lutherus spiritu prophetico praeditus.] tanto pere petis concilium. Per porcam designat Germaniam. Haec illius ludicra plerique taxabant, vt parum ipso digna, neque satis verecunda. Sed suas ipse rationes habebat, quamobrem ita faceret, et longius prospicere credebatur, et extant alioquin in illius libris passim vaticinia multa, de rebus grauissimis, quorum nonnulla iam comprobauit euentus, reliqua sunt adhuc in manu Dei posita. Caesar interea per Granuellanum et Nauium, de concilio deque Turcarum bello cum Protestantib. agit. Hi Franciscum Burcartum, Gunterotum, cancellarium Hessicum, Christophorum Veningerum, Iacobum Sturmium ad eam rem deligunt: [note: Postulata Protestantium.] qui superiorem actionem omnem paucis repetunt, et ita sibi de pace caueri petunt ne decreto concilij tollatur. Adhaec, vt iuxta Spirense decretum Camera constituatur. Id si fiat, de republica se cum reliquis deliberaturos. Tum illi, Postulata haec a Caesare praestari non posse, videlicet vt ipsos eximat concilij decretis, et eiusmodi pacem tribuat, ne teneantur parere concilio, cuius authoritati subiecti sint omnes. Quomodo enim ad caeteros reges atque principes hoc Caesar excuset? Aut quem in vsum habeatur concilium, si quidem soli Germaniae, cuius causa potissimum sit indictum, liceat illi parere, vel minus? Legati contra, quibus de causis illud non habeant pro legitimo, docent. Extare quoque suas ea deretestificationes publicas. Quod si contribuenda sint aduersus Turcam auxilia, opus esse cautione, quo certi esse possint, nullam sibi vim factum iri, quaecunque tandem futura sint concilij decreta. Rursus illi, Veniant in concilium, et causas, cur suspectum habeant, demonstrent. Fore, vt et audiantur, neque Pontifici potestas omnis tribuatur. Quod si tum iniqua videbitur actio, posse recusari. Sed nunc ipsos loqui de rebus futuris, et iudicium facere de ijs, quae nondum apparent. Id sane praepropere nimium ab ipsis fieri. Ad ea legati, Pontificem ac ipsius clientelam omnem iam olim et damnasse religionem hanc, et in eius professores acerbe vindicare. Quamobrem non esse quod eo ipsi veniant, aut ibi recusationis causas explicent: pacari vero Germaniam hac sola posse ratione, si placide collatis sententijs et amice veritas

[note: 1545.] inuestgetur. Nam a concilio, quod Pontifex regat, nihil non incommodorum [note: Griniani Latine nescientis oratio.] expectandum esse. Galliae regis legatus, Grinianus, quod Latinae linguae nullum haberet vsum, mandata sua scripto complexus, per interpretem in medium exponit, Iunij die xx. Redijsse regem, beneficio Dei cum Caesare in gratiam, et factam esse pacem, quae toti reipublicae futura sit vtilis. Regi vero, pro sua in Germaniam charitate et antiquo foedere, pergratum fore, si quidem ipsis etiam de religione conueniat. Nam ex ea dissensione multum calamitatis in orbem Christianum inundasse, et indies magis atque magis augescere. Cum autem haec omnia sanandi nulla sit ratio melior, quam per concilium, et illud iam sit indictum ac inchoatum fere Tridenti, Caesarem atque regem decreuisse operam dare, vt legitime ac ordine peragantur omnia, et sublatis offensionibus concordia recuperetur, et optatum otium Germaniae restituatur. Itaque regem obsecrare, vt et ipsi concilium approbent, caeterorum, regum atque principum exemplo. Hoc enim ad ipsorum omnium salutem pertinere. Grinianus erat necessitudine coniunctus cardinali Tornonio, qui et huius legationis author fuisse putatur. Nam in Belgio fuerat, vt supra diximus, deque rebus ad concilium pertinentibus egerat: ac tum ita conuenerat, regem quoque, misso legato, debere illos ad concilium hortari, quod Caesar et ipse iam approbassent. Hoc enim ad terrorem Protestantibus inferendum pertinere putabatur.

[note: Franc. duae Lotharingiae nioritur.] Ad hoc tempus moritur Lotharingiae dux Francisus, relicto filiolo Carolo, duorum annorum puero. Erat ei frater, Nicolaus, episcopus Metensis, Hunc inter et pueri matrem Christinam Caesaris neptem, orta fuit contentio de tutela. Nobilitas omnis in illum magis inclinabat, imperium muliebre fastidiens: verum intercessione Caesaris, ad ministrationi praefecti sunt ambo sic tamen, vt matris esset authoritas praecipua. Moritur etiam per hosce dies, Ferdinandi regis filia, quam [note: Caroli nepotis Caesaris natiuitas.] Sigismundi Poloniae regis filius ante biennium in matrimonium duxerat. Ex Hispanijs autem laetus fuit allatus nuntius, de Carolo nepote nato Caesari, ex filio Philippo, cuius quidem rei gratia, magna fuit ab Hispanis excitata Vuormaciae laetitia. Sed interiectis aliquot diebus nuntiatum est de mortenurus Caesaris. Vuormaciam venit ad Caesarem Alfonsus Daualus, adductis aliquot primi nominis ex vrbe Mediolano. Putatur constituisse tum Caesar in matrimonium dare principi Aureliano, Ferdinandi regis filiam, et hos ideo vocasse, quo de statu rerum per Insubriam cognosceret, quam in dotem illi pactus erat, vt supra diximus.

Dum Caesar hos conuentus agit, Brunsuicensis ad Galliae regem proficiscitur. Colligebat tum copias peditum, ad Saxoniae fines, pro rege Britanniae, Fridericus Rifebergus. Eam speculatus occasionem Brunsuicensis regi promittit ac [note: Bruns. argento emungit regem Galliae.] persuadet, si pecunia subministretur, facile se dissipaturum illos. Itaque aureorum aliquot millia consequitur ab eo: sed neque Rifebergum impediuit, et acceptam pecuniam in bellum aduersus Protestantes deinde conuertit, vt infra dicemus. Ad conuentum istum principes nulli venerunt, vt ante dictum est, ne Pontificij [note: Induciae Caesaris cum Turca.] quidem, praeter Augustanum. Sed cum Caesar iam adesset, venit etiam Palatinus elector, et rogatu Protestantium, intercedit. Cum autem in bellum Turcicum nihil ab eis contribui Caesar videret, nisi illud de concilio et Camera impetrarent, legatum mittit ad Turcam, de inducijs, Gerardum Veltuuichum, hominem cumprimis doctum, et linguarum valde peritum. Hoc durante conuentu, senatus Metensis inquirit, in eos, qui pro consuetudine pontificiorum, nuper ad Pascha non percepissent coenam Domini, Deprehensos iubet vrbe excedere.

[note: Coloniensium actio in Archiepiscopum.] Supra diximus, quomodo clerus et academia Coloniensis ad Caesarem atque Pontificem prouocarint, vt hac ratione conatus Archiepiscopi tardarent. Cum autem ille pergeret, neque ministros Ecclesiae remoueret, quod ipsi cumprimis volebant, Caesarem rursus implorant, graui de ipso habita querimonia.

[note: 1545.] Sub finem igitur Iunij, diuulgatis Vuormaciae literis, in patrocinium suum Caesar eos recipit, et proscriptionis denuntiata poena mandat, ne quis omnium illos vel in religione sua, vel in possessione bonorum et vectigalib. et iure impediat. Alteris deinde literis Archiepiscopuncitat, vt intra diem xxx. ad se veniat, aut mittat procuratorem, [note: Archiep. coram Caesare citatus.] et accusationib. respondeat. Interim vero iubet, ne quid moueat aut innouet, et si quid innouatum sit, pristino loco restituat. Idem etiam mandat op pidanis Andernaci, Bonnae, Lincij, Campenae. Nam in his locis Archiepiscopus constituerat imprimis qui populum docerent. Iulij deinde die xviij. Paulus iij. silum eodem modo citat, vt intra diem sexagesimum Romae sibi praesto sit. Citatetiam Henricum Stolbergum, primarij templi Coloniensis decanum, eiusque colle gas, omneis illustri genere natos, Iacobum Ringrauium, Fridericum Vuendenem, Christophorum Oldeburgum, Richardum Bauarum, Philippum Oberstenum [note: Pontif. in Archi. maleuolentia.] Hi enim et Archiepiscopumamabant, neque reliquorum actionem probabant. Erat omnino Pontifex ab aliquot annis male in Archiepiscopum animatus. Quam quidem ad rem non paruum attulerat momentum Vergerius episcopus Iustinopolitanus. Qui cum legationem obiens in Germania, sicut ante non semel diximus, Coloniam venisset, acillum audiret ad Ecclesiae suae reformationem spectare, grauiter eum et acerbe, tum literis, tum oratione, domum reuersus incusarat.

Cum de concilio, de pace, de Camera, deque bello Turcico diu multumque disceptatum esset, vti supra docuimus, Caesar Augusti die quarto finem actioni facit, et quod pleraque nisi principesadessentipsi, potuisse tractari, deinde, quod legatos aliquot non habuisse in omnib. agendi plena mandata, diceret, comitium et actionem [note: Decretum Augustanum.] omnem in mensem Ianuarium anni sequentis prorogat, et Ratisbonam principes omneis venire iubet, nisi valetudine detineantur. Se quoque venturum eo dicit. Religionis pacificationem optare sequidem imprimis, verum ipsis omnib. ait constare, cur hoc in conuentunihil in eo suscipi potuerit. Vt autem aliquando concilietur dissidium aliud doctorum hominum colloquium, et vtrinque quaternos instituit collocutores, et binos auditores, eosque sub Calendas Decembreis adesse Ratisbonae, et ante comitia reminchoare, iubet. Deinde superiorum annorum edicta pacis renouat et confirmat, et ne quid contra fiat, edicit. Pecuniam in bellumTurcarum, ex anni superioris decreto collectam asseruari, donec de suscipiendo bello deliberatum fuerit, et quibus in locis nondum collecta sit, conferri statim iubet et aggregari. Camerae reformationem in proximum conmentum rerjcit. Interea iurisdictionem illis permittit atque prorogat. Huius decreti caput illud, quod est de colloquio doctorum, Pontificij recusant, nec in eo Caesari volunt assentiri: caetera non impugnant. Protestantes vero superiorem actionem repetunt, et per se non stetisse dicunt, quo minus tractatum dereligione sit, et quod supra de concilij recusatione dixerunt atque Camerae, rursus adducunt, et Spirense decretum anni superioris vrgent, neque Caesaris hoc decretum, quibus locis ab illo dissidet admittere se profitentur. Quomodo Protestantium legati, propter sequestrum secuti sint castra Caesaris ante annum, et quomodo Caesar actionem in aliud tempus reiecerit, supra diximus. Hocigitur in conuentu definita res omnino fuit, et ijs conditionibquas [note: Brunsuic. ager Caesari permissus] ante recitauimus, Brunsuicensis ager omnis Caesari permittitur, qui confestim Henrico mandat, vt legib. rem agat, et abarmis abstineat. Illevero minime assentitur, de eoque protestatur, et cum Caesar eidenuo grauissimis verbis ac proscriptionis denuntiata poena mandaret, vti pareret, non modo non obtemperat, verum etiam [note: Brunsuic. proteruia.] acerbe rescribit, eiusque consiliarios, Granuellanum imprimis atque Nauium, odiose criminatur. Nec eo contentus, occulte coepit cogere manus, vt amissa recuperaret, sicut paulo post dicemus. Vuormaciae Caesar secundo flumine Rheno Coloniam venit, inde domum redit. Coloniensis episcopus, quia citatus erat, vt vbicunque Caesar esset, eo venir et aut mitteret intra xxx. diem, etsi pro veteri Germaniae

[note: 1545.] consuetudine et Electorum priuilegio non tenebatur esse praesto Caesari, extra fines Imperij, tamen procuratorem eo misit qui se defenderet.

[note: Bellum Angli cum Gallo ad Bolonium.] Ardebat tunc bellum Galliae regis cum Anglo, et gerebatur res tammari quam terra, et arcem Galliae rex in littore maris prope Boloniam nuper amissam aedificabat, vt commeatu illos intercluderet. Et ne quod impedimentum ei structurae fieret, neue Britanni longios euagarentur, exercitum habebat in propinquo. [note: Legati Protestan. ad Gallum et Anglum.] Dolebat autem Protestantibus, hos reges ad eum modum inter se conflictari, qui tot annis pacem coluissent. Itaque, cum id vtrique non ingratum fore cognoscerent, legatos de pace mittunt, in Galliam quidem, Christophorum Venine gerum, Ioannem Brunonem Nidepontanum, Ioannem Sturmium: in Angliam, [note: Ducis Aureliani mors.] Ludouicum Bambacum, Ioannem Sleidanum. Hi cum Septembris diex. venissent Ambianum, de morte ducis Aureliani, qui pridie decesserat, cognoscunt. Is erat Caesari futurus aut gener, aut affinis, vt supra docuimus, et perpetuae amicitiae veluti firmissimum quoddam vinculum. Sed ecce, quo fere tempore nuptiae erant peragendae, paucorum dierum morbo perit, circiter xxiij. annorum iuuenis.

[note: Henrici Brunsui. copia.] In hoc ipso tempore, Henricus Brunsuicensis, instructus auro Gallico, sicut diximus, militum manus conducir, quam potest occultissime. Quae cum in agro Verdensi conuenissent, equites circiter mille quingenti, pedites ad octo millia. Roteburgum, agri Bremensis oppidum, petit, vt sui fratris archiepiscopi Bremensis tormenta bellica suis coniungeret. Verum id frustra fuit. Bremensis enim senatus eo praemiserat, qui locum defenderent. Itaque facto itinere per agrum Luneburgensem, non sine maleficio, suam in prouinciam ingreditur, et Stembruccum arcem deditione capit, postea in agris multum damni dat, incensis aedificijs: et vicinis ciuitatibus, Brunsuico, Hanobriae, Mindae, Bremae, Hamburgo denuntiat, vt sibi de iniurijs satis faciant, et a coniuratione Smalcaldica, sic enim vocabat, discedant. Sin autem, dira minatur, Aliae quaedam illius copiae, circiter octingenti equites, et peditum millia tria, cum Decklelburgio Comiti, socio Protestantium in cendijs atque rapinis multum damni dedissent, Visurgim flumen transmittunt [note: Lantgrauij expeditio in Brunsui.] et illi sese coniungunt: Itaque primariam suae ditionis arcem, Vuolfebutelum, obsidet, et passim in suam fidem iureiurando populum adigit. Interim Lantgrauius mandatu sociorum, cogit in suis finibus ad septem hominum millia, et tria signa peditum, et equites circiter mille sexcentos, cum ea manu, et xxiij. tormentis Northemum proficiscitur. Eo venitad ipsum Ernestus Brunsuicensis, Philippifilius, missus ab electore Saxoniae cumequitibus mille, tribus millibus peditum, et sex millibus eorum, qui per ipsius fines et agrum erant collecti, cumque tormentis xij. Venit etiam auxilio, Lantgrauij gener, Mauricius, adductis equitibus ad mille, et circiter quinque millibus peditum et tormentis aliquot. Ea re cognita, Brunsuicensis, arcis obsidione relicta, quam praesidiarij milites fortiter defendebant, alio deflectit, et collecta, quam potuit, pecunia, militi iam dilabenti soluit, ac deinde progressus, prope Calseldum castra facit, qui vicus a Lantgrauij castris aberat milliare vnum. In hoc retum statu, Ericus Brunsuicensis, eiusque mater vidua, Ioannes Brandeburgicus, Henrici gener, et alij quidam intercedunt de [note: Mauricius pro pace intercedit.] pace. Lantgrauius autem atque Saxones nihil in eo sibi licere dicunt, nisi de sociorum voluntate. Mauricium igitur illi summittunt, et orant, vt Lantgrauio socero persuadeat. Gerit ille morem, et cum in castra venisset, quod fuit. Octobris die xxi. rem omnem exponit, et actionem sibi permitti petit. Lantgrauius autem eodem modo, sicut ante diximus, excusat. Postridie Brunsuicensis equitum cohortes aliquot proprius ad Northemum accedunt, et cum Lantgrauianis dimicant, sed repulsi tormentis, redeunt in castra. Sub vesperum eius diei, Mauricius iterum vrget Lantgrauium: et quia suam hanc operam Henrico illiusque necessarijs promiserit, petit proponi conditiones, vt si recuset Henricus, commode ipse

[note: 1545.] possit ab actione recedere. Fert conditiones Lantgrauius, et eius quidem generis, vt dubium non esset, eas repudiatum iri. Mauricius ad eam rem legat Christophorum Eblebum, Comerstatum iureconsultum, qui ad illum referant. Interea nuntiatur aduentare Brunsuicensis cum omnibus copijs, vt montem Lantgrauij castris vicinum occupet. Lantgrauius autem prior eo peruenit, et tribus equitum turmis ac signis aliquot peditum relictis defensioni castrorum, exercitum omnem in eum montem perducit: non multo post coeptum est vtrinque leuibus praelijs [note: Velitationes inter Brunsuic. et Lantgra.] decertari. Dum haec geruntur, redeunt legati Mauriciani, nuntiant Henricum respondisse liberaliter, seque totum permittere Mauricio, neque deinceps velle religionem oppugnare. Commutatis vltro citroque verbis, cum Mauricius admodum instaret, Lantgrauius hanc vnam esse pacis rationem dicit, vt de religione caueat, in Mauricij potestatem sese dedat, prouinciam suam omnem ipsi tradat, et quod de belli sumptu, de damno dato, deque controuersia Goslariensi pronuntiatum a Mauricio fuerit, ratum habeat. Has conditiones vt ipse velut intercessor proponat, Mauricio Lantgrauius permittit, et si quidem eas ille recipiat, communicato prius cum Saxone, et vicinis ciuitatibus consilio, statuendum esse dicit. Cum his mandatis Mauricius iterum legatos mittit. Hicum redijssent, aiunt bonam esse spem, verum in hoc strepitu militari, dum vtrinque res armis geritur nihil recte possefieri, et opus esse inducijs ad eam actionem. Iam noxsuberat. Itaque fiunt induciae, permittente Lantgrauio, in eum diem et in sequentis diei vesperum. Mauricius interim in colloquium cum Henrico venit, vt persuadeat: ille vero propositas conditiones omneis reijcit, et alias adfert longe diuersas ab illis et per colloquium, [note: Brunsuic uanitas.] ad quosdam Mauricij consiliarios, Intra tertiam inquit, horam apparebit, vtrum Lantgrauius, an ego sim orbis dominus, vt ad Scipionem Hannibal dicebat: sed et pactas inducias Henricus violauit, facto impetu in pabulatores Lantgrauicos. Vbi ergo de conditionibus ab Henrico propositis Lantgrauius agnouit, actionem omnem abrumpit, et Mauricio de intercessione gratias agit. Octobris die xx. Henricus per suos consiliarios rursus tentat Mauricium, et vt idoneo loco inter vtraque castra conueniatur, petit: sed Lantgrauius abnuit. Itaque Mauricius quoque bellum Henrico denuntiat: quod facturum se, nisi de pace conuenire. ei praedixerat, Mullusio missis ad eum literis. Intempesta deinde nocte, Lantgrauius octo cohortes equitum, et peditum millia circiter duodecim cum tormentis, ductore Conrado Hanstaeno praemittit: ipse cum reliquis copijs, cum Mauricio et Ernesto subsequitur. Albescente die primum agmen, ad aditum quendam, editioriloco positum, non longe ab Henrici castris peruenit: post etiam Lantgrauius [note: Pugna inter Brunsui. et Lantgr.] cum reliquo exercitu. Hicacriter pugnatum est, et propter angustiam loci, quia solum vna parte transiri poterat, anceps fuit aliquandiu dimicatio: sed ineo temporis vestigio, Lantgrauius emissis tormentis hostem repellit. Post, re deliberata, cum iamalijs in locis per eum aditum esset patefacta via, Lantgrauius aliquam exercitus partem traducit, et maioribus tormentis in hostem eiaculatur. Ibi Brunsuicensis mittit praeconem ad Mauricium, et colloquium petit. Lantgrauius autem nihil respondens, omnem prius exercitum traducit, et aciem instruit, et tormentis in illos fulminat. Tunc rursus ab Henrico veniunt internuntij duo, et idem flagitant. Ad eos Lantgrauius, Non est, in quit alia pacis conditio quam vt Henricus eiusque natu maximus filius in potestatem meam sese dedant. Hoc sifaciant, recte habet: sin autem, experiar quid possim. Hoc illi renuntiate, et paucis decernite. Hic iterum Mauricius ad socerum, Exercitus, ait, est traductus omnis, quid autem spei de pacertum ille. Volo, inquit, vt Henricus eiusque filius meae potestati sese permittant: si recusent, praelio decernam. Eo dato responso. Mauricius Henricum adit et colloquitur. Lantgrauius autem nihilo fecius bellum administrat, emissis tormentis, et propius ad hostem accedit, et circiter quingentos

[note: 1545.] ab eo passus consistit, et Mauricio per Conradum Hanstaenum nuntiat, non se posse quiescere, quod metuat, ne per occasionem colloquij, Henricus euadat. Mauricius ait expectandum esse donec cum illo sit collocutus, et rogat, vt tantisper abstineat. Paulo post redit et Henricum, magna vi lachrymarum profusa, miseriam suam deplorare, et velle sese dedere cum filio, renuntiat, et ne verbis [note: Henricus dedit se cum filio.] in eum sit asperior, orat. Vbi iam Henricus venit cum filio Carolo Victore, Lantgrauius, Quod si tuae potestatis, inquit, essem factus, non diu mihi lucis vsuram concederes. Ego vero tecum agam liberalius, quam pro tuo merito. Quid autem in mentem tibi venit, quod Caesari non obtemperasti, repudiata sequestratione nimrum hac via tibi tuisque recte consuluisses. Ad hunc modum locutus, custodias vtrique ponit. Sed interim exercitus Lantgrauij prope manus conserebat cum hoste, et nisi Lantgrauius atque Mauricius magna celeritate interuenissent, ingens fuisset edita strages. Henrici copiae cogitabant vno agmine discedere, sed quia periculum erat, ne rursus per occasionem aliquid mouerent, Lantgrauius eos consequitur, et in planicie quadam deprehensos cogit, vt signis direptis fidem darent, intra sextum mensem non se militaturos in ipsum atque socios. Machinas deinde bellicas omneis ipsis adimit, ad xviij. cum omni instrumento, et progressus arcem Stembruccum recuperat, et populum in suam fidem rursus adigit, et gratias agere iubet Deo, pro victoria, et Ioannem Schamburgum, Ottonem Ritbergum, [note: Alberti Moguntini obitus.] comites, quod ei subministrassent auxilia, multat: inde, copijs dimissis, domum redit. In hoc tempore moritur Albertus cardinalis Moguntinus, ei succedit Sebastianus Husestenus: Magdeburgensem autem episcopatum adeptus est Ioannes Albertus patruelis, qui coadiutor ei fuerat atributus antea. De Mauricio fuit post dissipata fama, quasi captiosis et fraudulentis verbis Henricum in eas angustias perduxisset. Eo cognito, scriptum ille diuulgat, et quamobrem a Saxone atque Lantgrauio rogatus, deesse ipsis non potuerit, ostendit, et rem om nem ordine commemorat, et iniuriam sibi fieri demonstrat: et nihilo secius, vt ille liberetur, intercedit. Lutherus autem edito libello principes hortatur, ne captiuum dimittant. Victoriam enim istam minime cruentam diuinitus contigisse. His fere [note: Comes Gulielmus liberatur e carcere.] diebus Gulielmus Furstembergius, cum hucusque Lutetiae captiuus fuisset, depensis aureorum millibus triginta, dimittitur, et per Belgium profectus, vbi Caesari suum infortunium exposuit, domum redit. Caesar, vt rationes circunspiciat, quibus damnum acceptum resarciri possit, hortatur, in eoque multam ei beneuolentiam promittit. Henrico Brunsuicensi, filioque capto, statim Caesari rem omnem perscribunt Saxo atque Lantgrauius: et quoniam ille, contemptis omnibus edictis, nouo bello Germaniam turbasset, petunt, vt tum ipse, tum socij, propter violatam pacem publicam, proscribantur, iuxta formulam et sequestri conditiones iam ante pactas. Vltima deinde Octobris die. Caesari Lantgrauius, Ritbergum oppugnans, [note: Lantgrauij ad Caesarem literae.] denuo scribit, et superioris epistolae facta mentione, cum idem petijsset, profligato Brunsuicensi, captoque, sese varias literas et quidem grauissimis de rebus atque technis occultis, in castris illius reperisse, dicit, quae satis ostendant, eum aliquid magni fuisse molitum aduersus ipsum aut Ferdinandum regem. Nam inter alias, epistolam vnam esse, qua princeps quidam elector eirescribat, non se posse ijs conditionibus in eam societatem atque foedus venire: sed sui magis esse officij, vt consilium eiusmodi patefaciat. Quod nisi silentij fidem ei promisisset, omnino se facturum illud fuisse. Non interpellet ergo posthac, alioqui non fore tacitum. Haec et id genus alia quaedam esse in manibus, Quod si iam sua interesse aliquid putet, licere, vt e suis familiaribus aliquem mittat. Eise literas illas exhibiturum, [note: Caesar ad Lantgr.] et vt exemplum etiam ex archetypo describat, permissurum esse. Caesar, qui tum Brugis erat, vrbe Flandriae, Nouembris die sexta, Nicolaum Coricium ad Lantgrauium

mittit cum his mandatis, audire se quemadmodum Henricus Brunsuigius cum filio in ipsius potestatem venerit: et quanquam vellet eum sequestri conditionem accepisse, tamen cum in eumstatum res deuenerit, existimare, non esse opus, vt illi violatae pacis publicae poena iam irrogetur. Confidere etiam ipsum ita moderate vsurum esse hac victoria, vt nemini sit ab eo vis vlla metuenda. Monere autem, vt pro veteri principum consuetudine, captiuos liberaliter ac hone ste tractet, nec ad vllam iniquam aut ipsis indignam conditionem adigat, sed amicae vellegitimae disceptationirem permittat. Qua quidem in re nihil sit ipse, pro suo munere atque loco, praetermissurus. Et quia nullum sit ei vel socijs metuendum amplius periculum, petere vt copias dimittat pacemque colat, et si quam habeat de vllo querimoniam, ob belli societatem aut subministratum auxilium, legibus experiatur. Se quidem in eo facturum quod aequum fuerit. Cum ista Nouembris die xviij. Conricius exposuisset, Lantgrauius eodem die, Casselij respondet, Quia Caesaris Imperijque mandata non vno modo Brunsuicensis violarit atque socij, sperarese, futurum, vt Caesar aperte demonstret, quam grauiter molesteque factum illud ferat. Inter focios illius primo loco esse Ottonem comitem Ritbergum, clientem ac beneficiarium suum, quem hoc nomine multarit. Esse quosdam etiam alios, in quos merito vindicari posset. Verum, vt Caesar et omnes plane videant, quanto pere sint a turbis ipse atque socij alieni, non se quicquam in illos mouisse, ac militem exauthorasse. Quod cum ita sit, et quia necessariam defensionem susceperint, orare plurimum, vt et Henricum Caesar et socios proscribat. Nam etsi captus ille sit, tamen auxiliares nihilo secius esse plectendos, a quibus etiam nihil nisi hostile sit expectandum: captiuos haberi sic satis liberaliter. De caeteris ad Saxonem sociosque relaturum.

[note: Legat. Angliae et Galliaeregum.] Legati, quos supra diximus in Galliamatque Britanniam esse missos a Protestantibus, mandata quidem sua peragunt, sed eodem tempore Caesar etiam pacificationi studebat, et Brugisdiem constituit vtriusque regis legatis. A Gallo missus eo fuit Claudius Annebaldus Amiralius, ab Anglo, Stephanus Vintoniensis episcopus. Verum infecta re disceditur. Interim vero Protestantium legatorum opera factum fuit, vt ampliorem actionem ambo reges minime recusarent. Itaque legatos mittunt, Gallus quidem, Ardeam, Anglus vero, Caletum et Guinam. Hi medijs in campis, aequo ferespatio, inter vtrunque oppidum, Nouembris die [note: Pacis tractatio inter Gall. et Anglum.] xxvi. sub tabernaculis conueniunt. Et cum a legatis Protestantium essent pacis propositae quaedam rationes, diu multumque rem inter se disceptant. Galli Boloniae restitutionem, et vt Scoticomprehenderentur, imprimis vrgebant. Id autem Angli plane recusabant. Internuntijs deinde atque literis res agebatur apud vtrunque [note: 1546.] regem. Sed post multam actionem nihil effectum fuit. Itaque Ianuarij die viregum atque Protestantium legati discedunt, domumque reuertuntur. Postridie annonam Galli inferebant in arcem, quam in littore maris rex aedificarat, vt supra diximus. Id cum Angli prohibere vellent, dimicatum est, ac multis vtrinque desideratis illata fuit alimonia. Cum essent in Anglia hi, quos dixi, Protestantium legati, [note: Angliae rex periculi Protestantium admonet.] Rex per occasionem colloquij dicebat, imminere ipsis longe grauissimum bellum: id sibi certo constare. Monebat etiam, vt ad suos perscriberent. Ex ipsius autem consiliarijs quidam praecipuae tunc authoritatis, alteri legato post idem explicabat, nominatis aliquot excursoribus et emissarijs, quorum id opera potissimum fieret. Quod etiam cum Galliae rege pacem anno superiori Caesar fecisset, moleste rex ferre videbatur, eoque magis, quod illius impulsu bellum se fecisse diceret Galliae, propter societatem Turcicam.

Ianuario mense conuentus erat Protestantium Francofurti. Deliberatum ibi fuit de concilio Tridentino, de prorogando foedere, de sumdtibus belli Brunsuicensis,

[note: 1546.] de non deserendo Coloniensi, de solicitando Caesare in comitijs, vt pacem religioni det, et Cameram recte constituat. Hoc in conuentu archiepiscopi Coloniensis Legati queruntur de iniurijs cleri, deque mandatis et citationibus tum Caesaris tum Pontificis.

Interea Palatinus elector instituit passim Ecclesiae ministros et Euangelij doctores, [note: Palatinus Ecclesias instituit.] integram quoque coenam Domini et coniugium sacerdotum permittit, et x. die lanuarrj, loco Missae pontificiae, peractum fuit in primario templo Hedelbergae sacrum, lingua populari. Protestantes igitur, missa legatione, gratulantur ei, et gratias agunt, quod Coloniensis archiepiscopi legatis liberaliter responderit. Hortantur etiam vt pergat, et Augustanae confessionis doctrinam profiteatur, et in proximis Ratisbonae comitijs operam det, vt pax et ius constituantur. Adhaec ille, Pacis perpetuo se fuisse studiosum, et fore etiam, quoad vixerit. De Coloniensi dolere sibi plurimum, quod ad hunc modum exagitetur, in hac praesertim aetate. Cum igitur ipsi mittent ad Caesarem et ad clerum atque senatum Coloniensem, deprecandi causa, se quoque suos vna missurum. In religione se multis nunc annis conciliationem aliquam sperasse: quia vero differri periculose rem videat, neque spes magna subsit, non se potuisse populi sui votum et expectationem remorari diutius. Itaque doctrinae, et rituum instituisse emendationem, quam et vrgere deinceps cogitet, et profiteri palam. Ad xvij. Ianuarij diem, Vesaliae conueniebant Electorum legati, eorum, qui Rhenani dicuntur. Hisunt, Moguntinus, Coloniensis, Treuericus, Palatinus. Nam eorum ditiones ad Rhenum pertingunt. Palatinus vrgebat hic Moguntinum et Treuirensem, vt vna secum, et cum Brandeburgico, missis legatis, intercederent pro Coloniensi. Sed illi, quod offensionem metuerent, recusabant.

[note: Fama belli in Protestantes.] Hoc tempore coepit spargi rumor Caesarem occulte moliribellum. Lantgrauius igitur datis ad Granuellanum literis, Ianuarij die xxiiij. non ex Germania tantum, sed ex Italia quoque nuntiari dicit, alijsque locis, Caesarem atque Pontificem parare bellum in Lutheranos, et velle tueri concilium, et primo Vere facturos initium: et fore, vt in Coloniensem archiepiscopum, ex inferiori Germania, in Sa xoniam autem ex Bohemia, et in superiorem Germaniam ab Italia fiat impetus. Habiturum quoque Caesarem ad decem millia peditum, et equitum cohortes aliquot custodiae loco, qui Ratisbonam ipsum deducant. Hunc rumorem non vulgo tantum spargi, sed ab ipsis quoque tribunis et centurionibus ac belli ducibus, quorum nonnulli iactent, a Caesare sibi iam esse numeratam pecuniam. Cum autem Galliae regem Caesar habeat pacatum, inducias quoque sit pactus cum Turca sicut plerique confirment, mirum videri multis, in quem vsum copias conducat. Sibi quidem atque socijs, dum ad pacificationem, primum Noribergae sactam, postea Ratisbonae, Spirae, et alijs in locis confirmatam respiciunt, non facile posse persuaderi, vt id credant esse verum: praesertim, cum et Caesari et Ferdinando regi contra Turcam et alios etiam hostes bonam operam nauarint. Veruntamen haecipsi voluisse familiariter explicare, quae crebris literis atque nuntijs ad se sociosque perferantur. Posse enim fieri, vt ad Caesarem, de se socijsque consimilia dicantur a maleuolis, quae causam diffidentiae motumque suscitent, et vtrisque sumptum augeant. Non dubitare autem, quin sibi sit ad ea responsurus. Et quia pacis consiliarius adhuc quidem fuit, orare, vt deinceps quoque Caesarem eoflectat. Granuellanus ad haec Februarij [note: Granuellani ad Lantg. responsio.] die vij. rescribit, Caesarem, neque pactum vllum habere cum Pontifice, neque militem conscribere, nec vlli duci pecuniam numerasse. Quanquam si manum aliquam militum cogeret, non id cuiquam debere videri mirum in hoctempore, tamque dubio rerum statu, quando vicini circum reges atque principes copias conscribunt. Quis enim hoc in illo reprehendat, si det operam, ne quid prouinciae suae detrimenti

[note: 1546.] accipiante Mirati verose tam impudentes homines reperiri, qui talia de Caesare spargant, cuius animus quam sit pacis et otij cupidus, nemini non perspectum esse possit. Ipsum adeoscire, quantopere semper elaborauerit, vt firma pace frueretur Germania. Hoc etiam nunc ipsius esse voluntatis atque propositi, eaque de causa colloquium esse Ratisbonae institutum: illud de decem millib. peditum, quos Ratisbonam sit adducturus ad comitia, nimis esse vanum. Quanquam si faceret, neque exemplo carere, quod Augustam Vindelicorum olim ita venerit, nec etiam ratione, quando quidem ad ipsum varia de rebus atque statu Germaniae nuntientur. Sed esse falsum rumorem: iam enim Caesarem esse paratum ad iter in Germaniam, et minimo cum comitatu proficisci, quod existimet, animum suum esse perspectum omnibus, et fore, vt nemo causam ipsi det, cur secus faciat. Archiepiscopum Coloniensem ipsum esse testem, quam benigne Caesar et clementer egerit, quam amanter ipsum in viam reuocarit. Licet enim grauiter sit accusatus, nihil tamen Caesarem in ipsum statuisse, quantum quidem salua licuit existimatione. Nuper etiam per Nauium admonuisse, vt desistat, et comitij Ratisbonensis decretum expectet. Nam certe nec aequum esse illius institutum, neque Caesarem decere, vt haec in eo ferat, de quibus ipsum humanissime iam commonefecerit. Se quidem vniuersae reipublicae, sed imprimis Germaniae, salua et prospera omnia precari.

Sub exitum Ianuarij mensis, Francofurti conueniunt Lantgrauius et Palatinus elector Fridericus, Augustam, multis ex locis, de Casaris et Pontificis apparatu [note: Seb. Schertelinus.] bellico certiores facti, Sebastianum Schertelinum, hominem militarem et ipsis addictum, miserant ad Palatinum atque Lantgrauium, qui de his rebus ipsos arcane doceret. Is igitur, cum vtrumque separatim conuenisset, effecit, vt deliberandi causa huc venirent ambo: et Palatinus quidem, Ottone Henrico patruele comitatus. Paucis diebus post, veniunt etiam eo legati Protestantium ex Gallia et Britannia, et Lantgrauio socijsque legationem renuntiant. Postridie qui fuit iiij. Februarrj dies, Lantgrauius discedit, et ad Archiepiscopum Moguntinum, nuper creatum, qui milliare vnum illinc aberat, proficiscitur, et inter alia rogat, vt in comitio Ratisbonensi consilia sua referat ad Germaniae tranquillitatem. Non multo post dimittitur Francofurti conuentus, et facto decreto, Protestantes, missis legatis ad Caesarem et ad clerum Coloniensem, intercedunt pro Archiepiscopo. Saxoniae dux Mauricius, etsi non erat eius foederis, legatum habebat Francofurti, Christophorum Carlebicium, ex nobilitate virum egregie doctum, qui dimisso conuentu, statim ad Caesarem proficiscitur. Erat tum in Geldria Caesar, ad eumque delatum antea fuerat, quasi Smalcaldici aduersus ipsum Francofurti coniurassent: [note: Protest. coniurationis insimulati.] neque deerant, qui, sicut dici solet, oleum adderent camino, et hos ordinum principumque conuentus ad ipsius contemptum pertinere dicerent. Nauius a Caesare missus fuit ad Coloniensem episcopum, vti dictum est: inde ad Moguntinum atque Palatinum venit, et in itinere cum Renardo comite Solmensi, homine militari et industrio, forte loquitur de praesenti rerum statu, dequerebus ad Caesarem delatis. Et cum Solmensis inuicem diceret, cuiusmodi de Caesare fama per Germaniam spargeretur, ille pernegat, necque Caesari vnquam in mentem venisse dicit. Sicenim esse pacis amantem, vt etiam suis postpositis rebus, ad Imperij conuentum iam sit iturus, neque se dubitare, quod si Lantgrauius ad ipsum veniat, quin amice tractetur, et omnino videri sibi consultum, vt veniat. Sicenim fore, quia forte Ratisbonam non sit iturus, vt se suosque purger, et de Caesaris animo coram cognoscat, et de republica sermonem conferat. Futurum etiam, vt omnis et suspitio tollatur et diffidentia, quae nata sit ex delationibus vtrinque: quod si colloquium expetat, recte facturum si paucis comitatus, bona fide veniat, et hoc ipso declaret, quantum Caesari tribuat atque fidat. Vbi Lantgrauius haec e Solmensi

[note: 1546.] cognouit, vigesimo Februarij die dat literas ad Nauium, et auertendae suspitionis [note: Lantgrauij ad Nauium literae.] causa quid Francofurti sit actum, partim exponit, deinde famam dicit excitatam fuisse de Caesare, quasi bellum pararet, et inter alios duces Alberto Marchioni Brandeburgico mandarit, vt circiter equites mille conducat, Solmensem autem, ipsius relatu, confirmare, vanum esse rumorem hunc: et quia Granuellanus etiam idem scribat, ipsis habiturum se potius fidem, quam ijs, quae vulgo disseminentur. Etenim se sociosque sperare, futurum vt a pactis et a decreto Spirensi Caesar minime recedat, praesertim cum causa, quamobrem aliter faciat, nulla subsit. Ad colloquium quod attinet, de quo Solmensis etiam ipsius verbis dixerit, non serecusare, sedcum socijs rem esse prius communicandam, e quibus etiam nonnullos adesse velit, perpaucos tamen. Ante diximus, quomodo Caesar colloquium [note: Colloquium doctorum Ratisbonae.] doctorum instituerit Ratisbonae, et sub initium Decembris omneis adesse iusserit: diem autem hunc post in Idus Decembris prorogauit. A Caesare missi venerunt Petrus Maluenda, Hispanus, Eberardus Billicus carmelita, Ioannes Hofmesterus, Augustinensis, Ioannes Coclaeus, theologi: Georgius Loxanus, Caspar Caltentalus, Georgius Ilsingerus, Bartholomaeus Latomus, auditores. Quorum Caesarauxerat numerum: nam antea bini tantum erant designati, sicut diximus. A Protestantibus venerunt, Bucerus, Brentius, Georgius Maior, Erardus Schnepfius, theologi: Volratus comes Vualdeccus, Balthasar Gultlingus, Laurentius Zochus iureconsultus, Georgius Vuolchaemerus, auditores. Ambrosius Pelargus Dominicanus aderat pontificijs extra ordinem, Ioannes Pistorius autem et Martinus Frechtus et Vitus Theodorus, Protestantibus. Ad Calendas Ianuarrj venit alter colloquij praeses, a Caesare constitutus, Mauricius Episcopus Eistetensis, et aliquot post diebus, Fridericus comes Furstembergius collega. xxviij. demum Ianuarij die fit initium, et praesides nonnulla praefati de suis personis, de onere sibi imposito, deque mora, Theologos hortantur, vt in te tam graui, tamque sancta, nihil affectibus tribuant, sed agant syncere, Deumque vereantur, et concordiam spectent. Suam deinde pollicentur operam, fidem et aequitatem. Postea recitant Caesaris esse mandatum, vt Protestantium Augustae quondam exhibita confessio, tractetur hoc in colloquio, tribus primis omissis dogmatis, de Trinitate, de verbi incarnatione, de peccato originis. Nam illa duo non habere controuersiam. Hoc vero postremum iam ante satis esse disceptatum. Reliqua vero doctrinae capita tractentur ordine, de iustificatione, de remissione peccatorum, de legis impletione, de fide, de bonis operibus, de merito, de sacramentis, de purgatorio, de suffragijs mortuorum, de veneratione et inuocatione Diuorum, de reliquijs, de statuis, de votis monasticis, de coelibatu sacerdotum, de delectu ciborum, de ferijs, de traditionib. Ecclesiasticis, de Ecclesia, de potestate clauium, de ordine hierarchico, de Romani pontificis, episcoporum et conciliorum authoritate. His rebus expositis, Protestantes, qui viderent quibuscum aduersarijs essent commissi, collocutionem omnem et acta describi petunt a tabellionibus, vt Caesaratque principes rem totam, et cuiusque partis argumenta et probationes intelligant. Praesides contra, nimis id fore prolixum, et satis esse, modo capita rerum annotentur praecipua. Deinde, nihil eorum quae agerentur efferendum esse dicunt, et tempus antemeridianum colloquio designant. A multa disceptatione conuenit, vt vtrinque bini sermonem omnem scripto mandent, vt acta reponantur incistam, nec vllicommunicentur, nisi reliquis praesentib. et silentio tegantur. Haec ita praesides permittunt modo Caesari placeat, a quo nullum eius rei mandatum habere se dicebant. Protestantes etiam eadem conditione recipiunt, sic tamen, vt ad suos principes renuntiare sibi liceat, quae scire ipsorum intersit, et quae sibi perscribi illi postularint. Eo constituto, Petrus Maluenda, theologus Parisiensis, incipit, et die quinto

[note: 1546.] Februarij mensis multa praefatus in laudem Caesaris, doctrinae caput quod est de [note: Maluenda tractat caput de iustificatione.] iustificatione, prolixe ad modum et more scholastico tractat. Bucerus autem interpellans dicebatid esse contra colloquij legem, et Caesaris praescriptum. In medio positam esse doctrinae ipsorum confessionem Augustanam: sumat ex eo libro [note: Buceri responsio.] caput de iustificatione, et si quid habeat, ordine refutet aut obijciat. Ille nihilominus pergit, et ita concludit, vt et libero arbitrio plurimum tribueret, et non fide tantum, sed et spe et charitate quoque diceret hominem iustificari. Postridie Bucerus ante annum quintum in colloquio Ratisbonae, dogma de iustificatione conciliatum fuisse demonstrat, et quid Caesar, quid reliqui principes ac ordines de eo tum statuerint, exponit, et hoc ipsum in acta referri petit. Deinde secutus ordinem a Caesare praescriptum, idem dogma repetit, et in quatuor capita diuidit, Hominem non iustificari coram Deo suis operibus aut meritis, gratis vero iustificari propter Christum, per fidem, cum et in gratiam se recipi, et peccata propter Christum sibi remitti credit: Christum sua morte pro peccatis nostris satisfecisse. Deum imputare fidem pro iustitia. Haec Scripturae testimonijs confirmat et explicat, et quid sibi cum Maluenda conueniat, quid minus, ostendit, et illius argumenta refellit. Maluendae successit carmelita Billicus, et cum alia quaedam a Bucero dicta, tum illud de iustificatione refutat, et conciliatum aliquando fuisse negat. Decimo tertio Februarij die, Maluenda Bucero respondet, et haectria concludit, Opera disponere ac praeparare ad iustificationem: charitatem esse formam iustitiae: iustificatorum opera consummare iustificationem, et mereri vitam aeternam. Cum de his rebus ageretur, ecce, decimo quinto Februarij die Caesaris adferuntur [note: Pflugius inter praesides admissus] literae. Iis mandat, vt inter praesides recipiatur Iulius Pflugius, Episcopus Numburgicus, vt ne collocutorum et auditorum numerus augeatur extra ordinarijs, vt non alij, quam quos praesides delegissent, tabelliones, acta describant, vt omnes iureiurando silentium promittant, nec vlli mortalium aliquid enuntient de rebus colloquij, prius quam ad Caesarem et Ordines Imperij relatum sit: vt ea de quibus conuenit, subscribantur ab vtrisque: controuersa vero, paucissimis verbis, et summis tantum sententijs vtriusque partis recitatis annotentur, et tabellionibus tradita seruentur. His ita commemoratis, Protestantes deliberandi spacium postulant, et altera die Martij, dato responso, de tertio praeside non sibi displicere dicunt, modo sui principes etiam probent: deinde, sua responsa nondum absoluta, sibi licere prosequi, et ilud de conciliatione Ratisbonensi superiori, in commentarios referri, et Ioannem Pistorium pro tabellione manere, et non multas quaestiones, inter disputandum, vno tempore confundi, sed aliam post aliam ordine tractari petunt. Illud autem de silentio tam arcto non se posse praestare dicunt, quod in mandatis habeant, vt suos de statu colloquij subinde certiores faciant. Hisce de rebus diu multumque disceptatum fuit, cum et Caesaris mandata sibi sequenda praesides, et a suorum principum iussis non se posse discedere, Protestantes inuicem dicerent. Itaque praesides quid illi peterent, ad Caesarem tandem perscribunt. Interim vero Saxoniae dux, qui conditiones colloquij non probaret, postquam de illis accepit, reuocat suos, vtrem omnem cognoscat. Illis ergo [note: Colloquium dissoluitur.] discedentibus, Bucerus etiam, vtacta Lantgrauio referret, die xx. Martij mensia abit. Tulerunt hoc impatienter ad modum praesides, et cum antea praesentes monuissent, vti manerent, iam nonnullis profectis, reliquos qui supererant, per epistolam, vt Caesaris rescriptum expectent, grauissimis verbis hortantur. Sed hi, quoniam collegae praecipui discesserint, non esse quod maneant, et sicontinuandum sit colloquium, non se de futuros in posterum esse docent. Pontificij post, editis libellis, acerbe criminantur eos, hanc ob causam: verum ijs copiose postea Bucerus respondet, et simul, quicquid de iustificatione hominis dici potest, amplissime tractat.

[note: 1546.] Protestantibus, deprecandi causa pro archiepiscopo Coloniensi missis ad Caesarem [note: Legati ad Caesarem pro Coloniensi.] adiunxerant se Palatini principis et Brandeburgensis electoris legati. Petitionis haec erat summa, vt ad caeteras religionis causas, hanc etiam Caesar referat, et institutam a clero actionem rescindat. Etenim, si qua vis ei fiat, non se posse illum negligere, significabant. Cum xxvi. die Feb. Caesar eos audisset Traiecti, per Nauium altera die Martijrespondet, Omnem se beneuolentiam ad hoc vsque tempus illi declarasse, et coram, deinde per legatos etiam admonuisse, vt erga clerum et reliquos ordines archiepiscopatus commode sese gereret ac tolerabiliter. Hoc enim alioquin ipsius esse officij. Sed illum, ersi spem magnam faceret, ac liberaliter promitteret, his omnibus neglectis, ita rem gessisse violenter, vt et totius prouinciae tuende, et suae etiam existimationis retinendae causa, necessario sibi fuerit adhibendum remedium, lene quidem illud atque legitimum, quo non sit vsus etiam, nisi tunc, cum frustra consumptis omnibus alijs consilijs, ille ne ad futurum quidem proxime conuentum vsque Ratisbonensem differre vellet, sed suis posthabitis mandatis, contemptim pergeret, fretus appellatione quadam friuola, quae neque sit a quoquam admissa, neque locum vllum habere possit. Etenim si huius adminiculo velit vti, aequum esse, vt interea quiescat, et suam atque ordinum Imperij cognitionem expectet. Cum autem id facere recusarit, occurrendum fuisse, et cur ita fecerit, causas habere se graues atque iustas: et si rem omnem sciant, non dubltare, quin idem sentiant, praesertim, cum ipsis constet, quam leniter atque mansuete semper egerit in communibus Imperij causis, et quanta sua interuenerit pro republica solicitudo. Veruntamen, boni sese consulere legationem hanc, quod ad pacem atque conciliationem religionis eam pertinere putet. Itaque si desistat archiepiscopus, et suis pareat mandatis, non esseque in se quisquam requirat, et proximis comitijs vsurum in eo se principum et ordinum consilio. Petere autem vt principes eo veniant, omni remota excusatione. Se quoque iam ad iter esse paratum, et licet impediatur valetudine, tamen vt finis aliquando [note: Gonzaga Insubriae praefectus.] controuersiae fiat, nullum recusare laborem atque molestiam. Per hos fere dies mortem obijt Alfonsus Daualus, Caesaris per Insubriam praesectus, in eiusque locumsuccedit Ferdinandus Gonzaga, Mantuanus, qui Siciliae prorex antea fuerat.

[note: Legati Pontificis in concilio Tridentino.] Concilium supra diximus ad Idus Martias anni superioris indictum fuisse, Tridenti. Legatos eo Pontifex misit Ioannem Mariam Montanum, Marcellum Ceruinum, Reginaldum Polum Britannum, cardinales. Venit etiam eo, sed non ad constitutum diem, missus a Caesare, Iacobus Mendoza, Hispanus: et cum in laudem Caesaris, deque illius erga concilium et ecclesiam Romanam praeclara voluntate multa dixisset, absentiam illius excusat, et operam suam atque studium ipsius nomine profitetur: et quod ab Hispanijs nondum venerint episcopi, quos Caesar euocarit, itineris tum interuallo tum difficultati tribuendum esse dicit. Fuit hoc durante comitio Vuormaciensi, de quo diximus. Legari cardinales ad haec respondent, Etsi de pietate Caesaris nunquam dubitarint, pergratam sibi fuisse tamen ipsius orationem: et cum Pontifex, verus Christi vicarius, et Apostolorum principis Petri successor, communicata re cum Caesare, concilium hoc indixerit, sanandae causa reipublicae, Germaniae praesertim, sperare se, Caesarem daturum operam, ne quid Vuormaciae statuatur de religione, sed vt ad concilium omnia referantur. Hoc enim ad ipsius gloriam et conscientiae quoque tranquillitatem imprimis pertinere. Si vero secusfiat, non Ecclesiae modo consuetudinem vetustam, sed ius quoque diuinum et humanum violari. Pessimum etiam exemplum introduci, et concilij dignitatem conuelli totam. Quod ad ipsum pertineat, gratam eius esse praesentiam atque personam. Cum ergo serius plerique venirent, nihil eo fuit actum anno, nisi quod mense Decembri, quem vulgo dicunt Aduentum, eo quod Christi diem natalem antecedit, monachi quidam orationes habebantad

[note: 1546.] patres, vt fieri consueuit. Pontifex etiam euulgato diplomate, bullam vocant indulgentiarum [note: Monachi declamatores.] ad Idus Decembris, eam huius esse temporis calamitatem dicit, propter inundantes haereses, vt quantumuis etiam operae, laboris atque solicitudinis pro republica sumat, vix tamen sibi satisfaciat ipse. Concilium ergo se [note: Bulla indulgentiarum.] denuntiasse, vt Ecclesiae vulnera sanentur, ab impijs haereticis inficta. Quia vero salus omnium in eo posita sit, deinde, vt concilij patres, aliorum precibus adiuti, Deo sint commendatiores, horatur in vniuersum omnes, vt e vestigio sese comparent ad poenitentiam, hortatur in vniuersum omnes, vt e vestigio sese comparent ad poenitentiam, delicta sua Sacerdoti confiteantur, ternis per hebdomadam diebus ieiunio corpus macerent, et ijsdem diebus adsint sacris supplicationibus, aut si per valetudinem non possint, in pauperes aiquid erogent, tenuiores autem precationem Dominicam subinde recitent, ac deinde coenam Domini percipiant. Obtemperantibus peccatorum veniam ac remissionem largitur, et episcopis omnibus, vt haec populo denuntient, mandat. Septima deinde lanuarij die, huius anni, cum auctior esset episcoporum numerus, fit initium concilij. [note: Legatorum Pontificis oratio.] Cumque in primarium templum venissent omnes, peracto sacro, legati cardinales, quos diximus, orationem habent de scripto ad patres, et tribus de causis [note: Initium concilij Tridentini.] agi concilium dicunt, vt haereses extirpentur, vt Ecclesiae disciplina restituatur, vt pax recuperetur. Praesentis autem calamitatis culpam in ordinem Ecclesiasticum debere transferri dicunt. Neminem enim esse qui suum faciat officium, et qui agrum Domini colat. Itaque natas esse haereses, tanquam vepres: ac licet nullam ipsi haeresim excitarint, tamen, quod non excoluerint agrum, quod non semina iecerint, quod enascentem zizaniam non euulserint, in eadem esse culpa circumspiciant ipsi, et suam quisque conscientiam consulat, an munus suum fecerit. Certe, quod proiecta sit omnis Ecclesiae disciplina, totum ipsis tribui oportere. Tertium malum esse. bellum. Hanc vero plagam a Deo suscitari et immitti propter neglectam religionem et disciplinam. Armis autem affligi rempublicam et Ecclesiam, non modo Turcicis et externis, verumetiam ciuilbus atque domesticis, dum vel ipsi reges belligerantur, vel illi, qui ab obedientia suorum pastorum defecerunt, ordinem omnem perturbant, et Ecclesiae bona diripiunt. His autem malis occasionem sese dedisse, quando per auariciam et ambitionem, pessima vitae exempla introduxerunt. Iustum igitur esse Dei iudicium, qui nunc ipsos ad hunc modum verberet: sed tamen multo mitiorem esse poenam, quam pro merito suo. Beatos quidem esse, qui propter iustitam patiuntur: se vero nihil eiusmodi posse praedicare, qui multo sint digni grauiori vindicta. Suum ergo quisque delictum agnoscant, et iram Dei mitigare studeant. Nisi enim agnoscant, emendationi nullum esse locum, et frustra concilium haberi, frustra quoque sancti Spiritus gratiam implorari. Magnum videlicet esse Dei beneficium, quod occasionem dedit inchoandi concilij, quo, sicut olim Hierosolyma, post diuturnam captiuitatem, sic Ecclesia, post longum et vehemens naufragium, [note: Esdrae et Nehemiae admonitio.] in portum delata, restauretur. Esdram, Nehemiam, caeterosque duces, vbi domum reuertissent, grauiter admonuisse populum Israeliticum, vt sua suorumque maiorum peccata professi, misericordiam Dei solicitarent. Hoc etiam ipsis imitandum esse exemplum. Extitisse tum temporis, qui restaurantes Hierosolymam ludaeos impedirent ac deriderent. Hac etiam aetate non defuturos, qui conentur idem, atque faciant. Sed constanter esse pergendum fiducia Christi, cuius mandatum et opus hîc agant. Et quia iudicis personam sustineant, prouidendum esse, ne quid dent affectibus, verum, vt ab ira, odio, amicitia vacui sint, nec in vllius hominis gratiam aliquid decernant, nullius etiam auribus atque cupiditati seuiant, sed soli Deo gloriam omnem ascribant. Omnes enim ordines a via deflexisse, nec esse quenquam ex omnibus, qui recte faciat. Deum ipsum et

[note: 1546.] Angelos intueri hunc coetum, nec vllius cogitationem occultam esse posse. Agant ergo syncere, et qui sunt a regibus atque principibus missi Episcopi, mandata quidem illorum procurent, sed tamen Deum imprimis reuereantur, nec odio vel fauori quicquam tribuant. Cum enim pacis causa conuentum sit, omnem [note: Decretum synodi Tridentinae.] oportere contentionem atque factionem abesse procul. Post hanc orationem recitatur decretum synodi, per Ioannem Fonssecam, episcopum Castrimarinum, Hispanum. Eo monentur omnes Christiani nominis vt vitam emendent, Deum metuant, saepe confiteantur delicta, frequenter adeant templa diuorum, et de pace publica Deum orent: episcopi autem et reliqua sacerdotes intenti sint precibus, et saltem septimo quoque die, qui Domino sacratus est, Missam peragant, et preces effundant pro Pontifice, pro Caesare, totaque republica, ieiunent etiam, et egenis benefaciant: in primario templo sacrum fiat singulis hebdomadis, die Iouis, in honorem sancti Spiritus, et sacrificij tempore sint omnes in Sacerdotem intenti, et a confabulationibus abstineant: sobrie quoque viuant episcopi, neque luxum vllum mensis adhibeant, et sermones omneis otiosos, atque leues defugiant, et ad eandem disciplinam suos assuefaciant, vt et sermone et vestitu et omni actione prae se ferant honestatem. Et quia synodus hoc potissimum spectet, vt depulsis errorum tenebris et haeresum, quae tot annos iam terris incubuerunt, veritatis lumen effulgeat, monentur omnes, docti cumprimis, vt diligenter secum ipsi considerent, qua potissimum via possit istud confici: in dicendis autem sententijs decretum concilij Toletani sequantur: agant modeste, [note: Secundus consessus synodi.] non clamose, non sint contentiosi nec obstinati, sed suauiter omnia et sedate pronuntient. Alter consessus fuit die iiij. Februarij mensis. Nihil hîc actum est, nisi quod simbolum fidei profitentur, et tertio consessui dies dicitur, ad octauum Aprilis diem. Nam plures aduentare, et esse iam in via dicebantur. Eos ergo putabant expectandos, vt tanto maior esset decretorum authoritas.

[note: Lutherus pacificator delectus.] Dum haec tridendi geruntur, Lutherus ad Comites Mansfedios proficiscitur, vocatus ab ijs, componendi causa dissidij, quod inter ipsos erat de finibus et haereditate. Non solebat ille quidem eiusmodi negotia tractare, et per omnem vitam suis tantum studijs vacauerat: sed quia natus erat Islebij, quod est Mansfeldiorum ditionis oppidum, non potuit hunc laborem et operam illis atque patriae non praestare. Prius quam Islebium perueniret, quod erat sub exitum Ianuarij, [note: Lutherus aegrotat.] valetudine vtebatur tenuiori, sed tamen et causam agebat, propter quam erat vocatus, et aliquoties in templo docebat, percepta quoque coena Domini. Decimo septimo vero Februarij die coepit aegrotare grauius ex pectore. Erant cum eo filij tres, Ioannes, Martinus, Paulus, et alij quidam familiares. In his etiam Iustus Ionas, Hallensis Ecclesiae minister: et quanquam erat imbecillior, prandit tamen [note: An in altera vita futura sit mutua cognitio.] cum reliquis atque coenauit. Inter coenandum varijs de rebus locutus, hoc etiam inter alia rogabat, Num in illa sempiterna vita simus aiter alterum recognituri? Cumque illi auerent ex ipso scire, Quid, inquit, accidit Adamo? Nunquam ille viderat Euam, sed cum eam formaret Deus, altissima quiete sopitus dormiebat. Expergefactus autem, cum illam videret, non rogat quae sit, aut vnde veniat, sed carnem esse de sua carne dicit, et os de suis ossibus. Qui vero sciebat istud? nimirum Spiritu sancto plenus, et vera Dei cognitione praeditus, ita pronuntiabat. Ad eundem modum, nos etiam in altera vita renouabimur per Christum, et parentes, vxores, liberos, et quicquid est, multo perfectius agnoscemus, quam tunc Euam Adamus cognouit. A coena, cum diuertisset precandi causa, sicuti consueit, coepit augeri dolor pectoris. Ibi monitu quorundam vsus est cornu monocerotis ex vino, post in minori lectulo hypocausti per vnam et alteram horam suauiter dormit. Cum euigilasset, in cubiculum ingreditur, et ad quietem iterum sese componit, et

[note: 1546.] salutatis amicis qui aderant, Orate, inquit, Deum, vt Euangelij doctrinam nobis conseruet. Pontifex enim et concilium Tridentinum dira moliuntur. Haec vbi dixit, facto silentio dormit aliquandiu, sed vrgente vi morbi post mediam noctem [note: Postrema Lutheri precatio.] excitatus queritur de pectoris angustia, et praesentiens iam instare vitae finem, his omnino verbis Deum implorat: Pater mi caelestis, Deus, Pater Domini nostri Iesu Christi, Deus omnis consolationis, ago tibi gratias, quod Filium tuum Iesum Christum mihi reuelasti: cui credidi, quem sum professus, quem amaui, quem celebraui, quem Pontifex Romanus et reliqua impiorum turba persequitur et afficit contumelia. Rogo te mi Domine Iesu Christe, suscipe animulam meam. Mi Pater caelestis, etiamsi diuellor ex hac vita, licet corpus hoc mihi sit iam [note: Lutheri placidus obitus.] deponendum, certô tamen scio, me tecum esse permansurum in sempiternum, neque posse me tuis ex manibus, a quoquam auelli. Non multo post eam precationem, vbi spiritum suum in manus Dei semel et iterum commendasset, tanquam dormiturus, paulatim e vita decedit, nullo cum corporis qui quidem animaduerti posset, cruciatu. Sic ergo mortuus est in patria sua, quam a multis annis non viderat, Februarij die xviij. maximo cum gemitu plurimorum. Mansfeldij quidem cupiebant illum suis in finibus, quod illinc originem haberet, sepeliri: sed iussu principis Electoris, Vuittembergam honorifice delatus, quinto post die [note: Natales Lutheri.] reconditur. Erat annorum circiter lxiij. Natus enim fuit anno salutis M. CCCC. LXXXIII. Nouembris die X. parentibus honestis atque laudatis, Ioanne et Margarita. Domi primas literas didicit, inde Magdeburgum missus et Isenacum, aequales omnes facile superabat. Post, Erfordiam venit, totumque se dialesticae dabat, atque philosophiae: et cum ibi fuisset aliquandiu, non conicijs parentibus atque propinquis, in Augustinense collegium sese dedit, et omne studium ad sacras literas applicabat, iuris atque legum relicta tractatione, quam ante susceperat. Porro, Vuittembergae recens erat instituta academia. Stupicius igitur, de quo libro primo diximus, cum eius rei curam haberet, Lutherum eo traducit, vt [note: Lutherus Romam missus.] Theologica doceret. Romam deinde missus fuit Lutherus, a sui ordinis sodalitio, vt litem, quae tum ibi pendebat, procuraret. Fuit hoc anno salutis, M. D. X. Domum reuersus, impulsu amicorum, insignia doctoratus accepit, subministrante [note: Facundia Lutheri in lingua Germanica.] sumptum Friderico duce. Quanta fuerit in eo vis, et copia dicendi, testantur librorum monumenta. Germanicam certe linguam et exornauit plurimum, et locupletauit, et primam in ea laudem obtinet, et ea vertit e Latino sermone, quae verti non posse putabantur: et significantissimis vtitur verbis, maximeque proprijs, et vnica voce rem nonnunquam ob oculos ponit. De Pontifice quodam in loco scribit, quemadmodum coenam Domini profanauerit et Missam applicari iusserit etiam pro mortuis: ait eum penetrasse cum sua Missa, non modo per omnes angulos totius orbis Christiani, verumetiam in purgatorium ipsum. Sed vtitur voce Germanica, quae tibi strepitum illum repraesentat, qualis excitari posset, si mortuorum ossa, certis locis et distincte composita, subito quis et magna vi concutiat ac impellat, aut globum in illa contorqueat. Animo fuit [note: Lutheri constantia inuincibilis.] prorsus inuicto. Quo primum tempore coepit docere de indulgentijs ignorabat, quo res ea pertineret, vt ipsemet fatetur, et hoc vnum agebat: ideoque demisse tum admodum ad Pontificem aliosque scribebat. Cum autem in Scripturae cognitione magis indies magisque proficeret, suamque doctrinam cum verbo Dei congruere iudicaret, omnem aduersariorum impetum et totius orbis odium fortissimo pectore sustinuit, et tanquam murus eheneus constitit immotus, omni contempto periculo. Cum a Clemente Caesar inauguratus Vindelicorum Augustae conuentus ageret, horrenda quaedam videbatur imminere tempestas, vt libro septimo demonstrauimus. Ipse autem et amicos priuatim et publice

[note: 1546.] consolabatur omneis, et Psalmum 46. huc accommodans, Firma nobis est, inquit, arx et probugnaculum, Deus. Ille vetus humani generis hostis, remotis nunc viribus agit, et omnis generis machinas adhibet. Nostra quidem est exigua potentia, neque tantum impetum diu sustinere possumus. Atqui pro nobis arma sumpsit et praeliatur heros ille, quem sibi Deus ipse delegit. Si rogas, quis ille sit, scias esse Christum Iesum, penes quem vt victoria sit atque triumphus, oportet. Quod etiamsi diabolis haec tota mundi fabrica redundaret, tamen non expauescimus, [note: Verbi victoria et triumphus.] et certissima fiducia laetum expectamus exitum. Quamlibet enim fremat et grassetur Satans, nihil tamen in nos efficiet: nam iudicatus est, ac solo verbo concidit omnis illius armatura. Verbum hoc aduersarij nobis non eripient, sed quantumuis inuiti relinquent. Versatur enim in castris acieque nostra Deus, qui suo Spiritu nos atque donis protegit. Si vitam, si bona, si liberos et vxorem auferant, patienter feras. Nam ipsis propterea nihil accedit, nobis autem est regnum paratum immortale. Psalmum hunc, ad tempus illud, moeroris et angustiae plenum accommodans, vt dixi, cum sermone populari vertisset, inflexa non nihil sententia, numeros etiam addidit et modulos, argumento valde conuenientes, et ad excitandum animum idoneos. Itaque nunc ab eo tempore frequens inter alios etiam Psalmos ille decantatur. Quod autem eiusmodi factum sit Augustae decretum eius ri culpam omnem, edito postea libro, transfert in Clementem septimum, eiusque legatum Campegium. Caesaris autem honorificam facit et praeclaram mentionem, cuius illi nomen et authoritatem obducant, ac innocentiam ei tribuit.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XVII.

Diazius cum Bucero profectus ad colloquium Ratisbonense fratri sui Alfonsi opera trucidatur. Lantgrauius a Caesare in colloquium admissus, quodnam Protestantes flagitauerint. Concilium exponit, et cum excusasset se non posse conuentui adesse, peramice discedit. Pontifex lata sententia contra Coloniensem archiepiscopum fulminat. Fama spargitur maximos fieri a Caesare, Ferdinando, et Pontifice bellicos apparatus contra Germaniam. Decreta fiunt a Tridentinis patribus. In eo consessu Petrus Danesius Galliae regis legatus orationem habet. Caesar astute ciuitates Germaniae, adeoque Heluetios sollicitat. Protestantes audito eius responso, armantur. Pacta foederis inter Caesarem et Pontificem exponuntur: Ille sic inflammatur ab isto velut flabello, vt relicto Turca impetum faciente, totus in Protestantes abripiatur. Capta arce Erebergo, et Danauerda oppido, Caesar publicis literis Saxonem, atque Lantgrauium proscribit. Pontificis exercitus in subsidium Caesari venit.

DE colloquio Ratisbonensi paulo supra dictum est. Profectus eo fuit cum Bucero, permissu senatus Argentinensis [note: Ioannes Diazius Hispanus.] Ioannes Diazius, Hispanus. Is multis annis Lutetiae Parisiorum dederat operam literis et Theologiae Sorbonicae: cum autem Lutheri libros et aliorum legisset, et indefesso studio sacram Scripturam euolueret, coepit ei doctrina illa sordere magis atque magis: et tandem, vt maiori cum fructu rem ageret, relicta Luteria, venit Geneuam, vbi Caluinus erat Ecclesiae minister. Ibi commoratus aliquandiu,

[note: 1546.] petit Argentinam: et quia magnam in eo doctrinam ac studium indefatigatum Bucerus animaduertit, aliquot post mensibus, colloquij causa Ratisbonam iturus, author Senatui fuit, vt eum sibi comitem darent sociumque laboris. Vbi Ratisbonam ergo mense Decembri venit, Petrum Maluendam, de quo diximus, [note: Maluendam adit Diazius.] quem Lutetiae nouerat, adit. Is velut obstupefactus, deplorat et queritur, quod ijs locis ipsum videret, et quidem in comitatu Protestantium, qui de vno Hispano, [note: Rari Hispani adhaerent Euangelio.] in ipsorum sententiam adducto magis sint triumphaturi, quam de millibus aliquot Germanorum. Itaque coepit admonere, vt sui nominis rationem habeat: neque tam foedam maculam sibi suaeque genti et familiae inurat. Diazius ad haec modeste respondet, commendata Protestantium doctrina, et tunc quidem ita discedit. Cumque post aliquot dies redijsset, vti conuenerat, Maluenda machinas omnes admouet, vt eum absterreat: deque Pontificis Romani potestate multa locutus, quam sit res grauis, illius excommunicatio, prolixe commemorat. Deinde, quia Caesar breui sit venturus, monet, ne illius expectet aduentum, qui forte sit ei futurus periculosus, verum obuiam proficiscatur, et ad sacrifici Caesarei pedes proiectus, veniam admissi criminis petat. In eo se fore ipsi adiutorem profitetur. Ad haec Diazius mascule et copiose respondet, et doctrinam Protestantium esse Prophetarum ac Apostolorum doctrinae consentaneam dicit, et Hispaniae patriae suae miseriam deplorat, quae tantis in tenebris versetur, et ipsum Maluendam atque socios, qui manifestam veritatem oppugnent, et Caesari malorum consiliorum sint authores, reprehendit, grauiterque monet, vt desistat: et ipsius consilium repudiat, et salutarem hanc doctrinam professurum se, beneficio Dei, neque capitis vllum recusare periculum, demonstrat. Maluenda vbi confirmatum vidit, Huc, inquit, frustra venisti: nihil enim hîc statuetur. Quod si publice prodesse volebas, vt quidem iactas, Tridentum ire oportuit. Post hunc congressum Diazius in posterum ab illo abstinet. Maluenda interim datis literis ad sacrificum Caesaris rem omnem exponit, et grauissimis verbis monet, vt nascenti malo statim [note: Marquina excusat Diazium.] occurrat. Cum hae literae redderentur, aderat Hispanus quidam Marquina, qui Roma nuper venerat. Is intellecta criminatione coepit excusare Diazium, quem familiariter nouisset. Paucis deinde post diebus domum redit, et Diazij fratri Alfonso iureconsulto Romae quid e sacrifico Caesaris audisset, recitat. Interim Diazius Ratisbona proficiscitur Nuburgum, quod est Ottonis Hërici Palatini principis oppidum, ad Danubium, xij. supra Ratisbonam milliaribus. Causa profectionis erat, vt cuiusdam libri, quem typographo Nuburgensi miserat excudendum [note: Alfonsus Diazij frater venit in Germ.] Bucerus, emendationi praeesset. Alfonsus frater, excitatus oratione Marquinae, forte etiam literis quorundam, statim accingitur ad iter, et celeri cursu, primum Augustam, deinde Ratisbonam venit: et vbi, quibus locis esset Diazius, cognouit, eo contendit, et admiranti causam aduentus tam subiti tamque insperati [note: Alfonsus proditorius animus.] commemorat. Post, eisdem prope rationibus et argumentis vtitur, quibus ante Maluenda, quem Ratisbonae conuenerat. Cum id frustra faceret, pollicetur annuos census e sacerdotijs, modo secum erat Romam. Cum ne id quidem succederet, interpositis aliquot diebus, victum se fatetur, et amare doctrinam Euangelij simulat, et illum, vt relicta Germania, quae viris doctis abundet, et ipsius opera non indigeat, secum in Italiam proficiscatur, vbi multis prodesse queat, hortatur. Venturus primo Tridentum: ibi multos esse magna eruditione viros et iudicio praeditos, quibus gratissima sit ipsius futura consuetudo: post, ituros Romam, Neapolim. Atque ita fore, cum ipso passim per Italiam multi rectius erunt instituti, per eam occasionem haec doctrina in Hispaniam quoque propagetur. Itaque rogat et obtestatur, vt in eo sibi morem gerat. Sumptum omnem et quicquid sit necessarium, ipse pollicetur. Diazius, magna perfusus laetitia, tum sibi tum illi

[note: 1546.] gratulatur, et missis Ratisbonam literis ad Bucerum et alios, consilium illorum exquirit. Ii rescribunt, et ne comitetur eum, monent. Asfonsus ergo deiectus ea spe rogat, vt saltem Augustam vsque Vindelicorum secum erat. Deum hoc agitur, venit Nuburgum Bucerus, domum rediturus, vt supra diximus, et ne pedem illinc efferat, horatur. Neque prius illinc ipse discedit, quam Alfonsus abijsset, quod fuit Martij die XXV. Sed pridie, quam abiret Alfonsus, fratrem humanissime compellat, hortatur ad constantiam, et se beatum esse praedicat, qui paucis diebus, ex ipsius colloquio tantum profecerit in vera Dei cognitione. Rogat, vt subinde sibi scribat, beneuolentiam omnem promittit, et recusanti, xiiij. aureos obtrudit: atque ita, profusis vtrinque lachrymis, discedit, et curru vectus, Augustam venit, [note: Alfonsus fratrem trucidaturus Nuburgum.] sex a Nuburgo milliaribus. Postridie, blandis verbis et largitione remoratus aurigam, vt ipsum anteuerteret, idem iter, vnde venerat, ingreditur, et in itinere comparata securi, quam a fabro lignario forte emerat, XXVIJ. die Martij prima luce Nuburgum venit, et equis ante portam relictis apud nuntium Augustanum, quem secum adduxerat in oppidum ingreditur, famulo sicario comitatus, et ad diuersorium fratris accedit. Famulus, ne statim agnosceretur, tabellarij vestem pileumque sumpserat, et praecedens ostium pulsat, deque Diazio rogat, ad quem literas habeat. Intromissus, ascendit: Alfonsus autem ad infimos gradus manet, obseruans, ne quis conatum impediret. Diazius expergefactus, cum a fratre nuntius adesse diceretur, prosilijs e cubili, et pallio solum tectus atque pileo nocturno, [note: Alfonsi carnifex Diazium mactat.] in proximum coenaculum egreditur. Mox adest ille cum literis, easque reddit. Vix dum illuxerat. Literarum haec erat sententia, Valde se solicitum esse de ipsius periculo. Caueat sibi diligenter a Maluenda et id genus alijs hostibus Euangelij. Dum ista legit Diazius, carnifex a tergo stans, occultatam sub veste securim totis viribus illi in capitis partem dexteram infligit adusque manubrium, sic, vt ille, subito perruptis omnibus organis cerebri, nullam ederet vocem. Percussor securim in vulnere difixam relinquit, et ilico descendens, cum hero parricida statim ex oppido properat. Ibi conscensis equis ante portam, cum incredibili celeritate Bothmaeum venissent, quod est inter Nuburgum et Augustam medio fere itinere, oppidulum acceptis equis recentibus, quos ibi reliquerat, Augustam petunt. Cubabat in eodem cubiculo, cum Diazio, Claudius Senarclaeus, adolescens nobilis, [note: Claud. Senarclaeus Diazij amicus.] Sabaudus. Caedes autem adeo fuit tacite facta, vt is nihil sentiret, nisi tunc primum, quando sicarius per gradus descendens edebat strepitum calcaribus. Ibi consurgens ille, cum in coenaculum venisset, miserum et acerbum offendit spectaculum. Huius tam horrendi sceleris et inauditi fama statim Nuburgi diuulgata fuit: et ex aulicis ministris nonnulli, qui Diazium amauerant, arreptis equis illos insequuntur: et cum Augustam venissent, neque reperirent, domum redire statuunt, re desperata. Sed ex ipsis quidam, aetate viribusque praestantior, Michael Herfferus, maxima celeritate pergit, et cum illi quodam in vico somnum capetent, ex itinere defatigati, praeuertit, ac citius quam ipsi, venit OEnipontem, et rem omnem magistratui recitat. Cumque non multo post etiam illi venissent, comprehensos cedis atque parricidij accusat, ei ad principem suum Ottonem Henricum datis literis, omnia perscribit, Princeps ea re cognita, binos suis consiliarios, Nuburgo iubet OEnipontem ire, qui causam agant. Hi Calend. Aprilis eo veniunt, vsi celeribus equis, et ne quis esset dubitationi locus, pileum nocturnum Diazij, securim adhuc cruentam ac sanguine respersam, et literas ad eum fratris adferunt Sed prius quam hi venissent, concessum Alfonso fuerat, vt nonnullis de suo statu scriberet. Aprilis die secundo, legati Nuburgici, cum adijssent magistratum, et rem omnem docuissent, vt supplicium sumatur de illis, aut si factum negent, vt subijciantur quaestioni, petunt. Ab ijs reijciuntur ad alios iudices. Cum eô ventum

[note: 1546.] est, reis dantur aduocati: per hos de die in diem rers ducitur: tandem actores iubentur [note: Caesaris pro parricidis literae.] accusationem exhibere Latine et Hispanice: postea Caesaris dicuntur super venisse literae, Ratisbonam euntis, quibus mandatum sit, vt ab actione desistant. Nam in comitijs velle ipsum, quid rei sit, cum fratre cognoscere. Cum aliud impetrari non posset, Otto Henricus et Palatinus elector ad senatu OEnipontanon postulant, vt res Nuburgum certa cautione mittant, vbi sit admissum parricidium: illi vero per literas Caesaris excusant. Quo tempore caedes facta fuit, Caesar Spiram venit, Ratisbonam iturus, cum in itinere Bipontij fuisset, quod est Vuolfgangi Palatini principi oppidum: eius vxor, Lantgrauij filia, tum erat puerpera. Caesar autem inuisit, et benignissime collocutus, in gynecaeum illius dona [note: Caesar inuisit filiam Lantgrauij.] distribuit. Ipsi vero dominae, quôd ea dignum munus non haberet ad manum, Spira deinde mittit, quo sub exitum Martij venerat.

Lantgrauius erat monitus, vti supra diximus, per Nauium, vt in via, cum Caesare, Ratisbonam eunte, congrederetur: idem ei Granuellanus, Februario mense nuntiauerat, cum esset Traiecti Caesar ad Mosam. Acceptis ergo fidei publicae [note: Lantgrauius venit ad Caesarem.] literis a Caesare, venit Spiram: venit etiam Palatinus elector, et Vuirtembergici principis legatus, Gulielmus Masbachus. Fuit hoc Martij die XXVIIJ. Lantgrauius itaque Caesarem adit, et priuatim cum eo per suum cancellarium locutus, vbi sui causam aduentus et occasionem exposuit, Non ex vno loco, nece Germania tantum, sed ab exteris etiam nuntiatur, ait, potentissime Caesar, te, impulsu Pontificis, in socios Augustanae confessionis male animarum esse: Rumor etiam spargitur, quasi Galliae regi persuaseris in actione pacis, vt in ijs multandis opem tibi ferat. Ad haec Turcam abs te solicitari de inducijs, vt eo commodius, quod propositum habes, perficias. Ideoque concilium indictum et inchoatum a Pontifice dicunt, vt factis illico decretis, executioni res mandetur: huic autem famae prope fidem facit, et nos vehementer mouet instituta lis aduersus episcopum Coliniensem, et mandatum illud graue, solicitantibus aduersarijs in ipsum editum. Et sane, quoniam in Galliae regem atque Turcam auxilia tibi tam liberaliter dedimus, maiora quoque facturi, sicut Spirae demonstratus fuit, quia plus etiam contulimus, quam maiores nostri facere consueuerunt, quia de pace, deque iure, rum Ratisbonae, tum Spirae, prolixe nobis cauisti: omnino praeter expectationem ista nobis accidunt. Speramus tame, fore, priusquam ex Imperij finibus excedas, vt religionem ex verbi Diuini praescripto, per nationis Germaniae concilium definiri facias. Et si forte componi dissidium non possit, tamen, quae Spirae promissa nobis pax fuit, vt eam integre seruare iubeas: ita quidem, vt nullius vel concilij vel Imperij conuentus decreto mutari possit aut etiam tolli. Caesar ad ea, per Nauium, Varios quidem ad se rumores allatos de ipsis, quasi molirentur aliquid, sed non habuisse fidem, praesertim, cum ipsius ad Nauium literas audisset recitari: multo minus nunc etiam illud credere. Quod de Galliae rege dixerit, eius nullum adferri posse documentum. Pacem intercedere sibi cum illo tantûm, nec aliud quicquam. Esse morem illius gentis, vt, temere multa saepe iactent: de inducijs Turcam ab se interpellatum, Germaniae causa potissimûm. Cum enim in plerisque comitijs de sumptus magnitudine querantur et populi tenuitate, viam hanc sibi visam esse cumprimis idoneam, vt per tempus induciarum, de belli ratione in illum suscipiendi, deque religionis compositione tractari possit. Nihil tamen adhuc esse definitum, et fore, vt cum fratre sermonem de eo conferat: concilium, quod multis nunc annis ab se flagitarint, maximo suo labore iam esse congregatum. Quicquid eius rei fecerit, optimo in rempublicam animo fecisse. Quod autem secus nonnulli forsan illud interpretentur, non recte fieri. Coloniensem amanter ab se tractatum esse, verum ne minimam quidem moram actioni suae voluisse interponere.

[note: 1546.] Qui suus sit apparatus aut cogitatio belli, coram ipsum videre. Praeter familiares atque domesticos in suo neminem esse comitatu, nullas etiam ab se cogi manus. Cur ipsum autem accersiuerit esse comitatu, nullas etiam ab se cogi manus. Cur ipsum autem accersiuerit causam esse, quod pacis eum esse studiosum existimet. Ideoque petere, vt quomodo religionem pacari, vel, quid a socijs obtineri posse putet, ostendat. Quod si iam in praesentia nolit, daturum se consiliarios, [note: Lantgrauius ad Caesarem.] quibuscum ea de re colloquatur. Ibi Lantgrauius ipse verba saciens, Ad Germaniae salutem, inquit, et ad retinendam inter te, Caesar, ac ordines omneis amicitiam, si quid conferre possem, nulli certe labri meo sim parciturus et hac imprimis de causa huc veni. Cuperem sane plures adesse socios, verum id propter temporis angustiam fieri non potuit. Saxoniae quidem elector longius abest, et Iacobus Sturmius veletudine impeditur. Credo equidem varia tibi esse delata: sed profecto sic res habet, vt ad Nauium scripsi. Nullum enim est nobis Francofurti contra te susceptum consilium, et id solum egimus, quomodo et in religione nostra permanere, et vim iniustam depellere possimus. De Galliae rege delatum ad nos fuit, quasi per Aureliani ducis affinitatem auxilia tibi rex aduersum nos promiserit. Quod de inducijs Turcam solicitares, mirati sunt homines prudentes, neque letrem subesse causam putabant, praesertim cum Galliae regem haberes pacatum. Nunc vero, quia reipublicae causa istud fieri dicis, equidem [note: Quale concilium flagitarint Protestan.] non habeo quod opponam. Iampridem enim opus habet, vt a sumptibus Germania recreetur. Concilium flagitauimus quidem, sed liberum, pium, inque Germania. Cur autem Tridentinum istud eo loco non habeamus, Vuormaciae tibi demonstrauimus abunde: nam exclusis idiotis, vti nos omneis vocant, episcopi et alij, qui sunt Pontifici iureiurando deuincti, decernendi potestatem ibi soli obtinent. Vt religionis componendae rationem aliquam ostendam, mihi sane non est integrum, absque sociorum interuentu, et vtrinque malam mihi gratiam esse paratam video: quo minus autem inter tuos atque me sermocinatio aliqua fiat, sine praeiudicio tamen, non recuso. Equidem in concilio non multum habeo positum spei, sed prouinciae Germaniae conuentum arbitror futurum non inutilem, Nam sententijs atque dogmate nimium adhuc a nobis reliqui populi dissident. In Germania vero sic est comparatum, eoque res deuenit, vt mutari non possit. Nihil [note: Pacis disturbatores monachi.] ergo potius est aut praestabilius, quam vt liberam permittas in ea religionem, sic tame, vt pacem omnes colant. Colloquium opinor optimo consilio institutum abs te Ratisbonae: sed ab ijs qui interfuerunt, accipio, monachos ibi quosdam esse virulentos, qui dogmata superioribus annis eodem loco conciliata, rursus in disputationem adducant, et vita quoque tam sint impuri, prorsus vt nihil ab ijs expectari possit. Coloniensis archiepiscopus hauddubie vir bonus est, et quicquid huius rei facit, ex officio sese facere arbitratur, praesertim cum Ratisbonensis comitij decretum? Ecclesiae reformationem ei mandet. Eam vero quam fieri potuit, moderatissime conscribi iussit, et necessaria tantum sustulit, et in sacris bonis minimum [note: Liber reformationis Colonien.] immutauit. Liber autem ille cum sacra Scriptura congruit, et habet veterum doctorum testimonia, Tertulliani, Augustini, Ambrosij, et aliorum qui proximiores aetati fuerunt Apostolorum. Si qua vis igitur ei propter hanc causam intentetur, id cautionis loco futurum sit alijs, qui multo plura mutarunt. Tum Caesar, Actionem Francofurtensem suo se loco relinquere: non se fidem ijs habuisse quae delata sint, neque sane causam dedisse quamobrem ita fiat. Nunc ipsius etiam sermone sibi amplius satisfieri. Concilium eo se procurasse, vt et reipublicae prodesset, et qui sunt ibi patres, vltro sese reformarent ipsi. Neque sui esse propositi, vt si quid ibi decretum sit, confessionis Augustanae socijs idcircô vis vlla fiat. Hac etiam ipsa de causa Ratisbonae colloquium institutum esse, cuius initium quidem fuerit egregium modo esset facta progressio. Coloniensem, etsi promiserat velle supersedere

[note: 1546.] atque differre, progredi nihilominus, et cogere homines ad suum institutum. Ratisbonae factum esse decretum, vt suas Ecclesias Episcopi reforment, non autem illis permissum, vt nouam fidem atque religionem introducant. Deinde et hoc additum vt emendationis formulam concipiant, et post in altero Imperij conuentu cognoscendam exhibeant. Illum Etiam Ecclesiae ministris atque pastoribus ordinarijs remotis, instituisse nouos: adhaec, impedire canonicorum facultates atque vectigalia, sibique partem aliquam ex ijs velle decidi, et acerbis edictis rem agere, sic quidem, vt patrocinium et opem suam implorante clero, necesse habuerit, pro suo munere, quod gerat, contrarijs mandatis illum coercere. Vt autem colloquium inter ipsum atque consiliarios, minime sit captiosum, sibi placere, Lantgrauius ad ea. Quôd ital sis in Germaniam meosque socios affectus; periucundum, inquit, est mihi, Caesar amplissime, Deumque precor, vt in eo perseueres, Ac sane, si qua vales ingenij praestantia rem omnem bene consideres, ac tecum perpendas ipse, quantas tibi tuisque regnis atque prouincijs commoditates adferat Germania: reperies nihil esse potius, quam vt te, suo praecipo magistratu, laetentur omnes ordines, et tu vicissim illis vtare beneuolis et officiosis. Nam certe, si Germaniam debilitari contingat, tuo sit hoc imprimis incommodo maximo futurum. Quae tua sit etiam de concilij decretis mens atque voluntas, percupide audiui. [note: Vt se res habent in Ecclesia nulla speranda reformatio.] Sed vt illa sua reforment ipsi, vereor vt id sperari possit. Etenim et Pontifici deuincti sunt, et soli decernunt: et quanquam emendatione cumprimis opus habent, tamen illam sibi minus vtilem, et prouentibus annuis detrimentosam esse vident. In colloquio Ratisbonae vereor vt recte ac ordine res geratur: nam et actionis exempla denegantur, et initio non fuerunt permissi nostris tabelliones atque scribae. De Coloniensi res habet, vt ante dixi, quia pastor est, cupit bonum atque salutare pabulum suis ouibus proponi: putat hoc sui officij Conscribi iussit igitur eius rei formulam: et qui tunc sunt eius aduersarij, fuerunt initio [note: Gropperus refuga.] reformationis auidi, Gropperus imprimis. Nunc, postquam eo ventum est recusant [note: Colonien. inscitiae traducitur.] et tergiuersantur. Hic Caesar interpellans, Ah, quid reformet, inquit, bonus ille vir. Latina vix tenuiter attigit. Per omnem vitam treis tantum Missas peregit, quarum ipse duas audiui: non tenet initia. Sed diligenter euoluit libros Germanicos, ait ille, et quod certo noui, religionem intelligit. Caesar inuicem, reformare, non est aliam inuehere fidem aut religionem. Nec ille fatetur, ait Lantgrauius, nouam ab se religionem esse receptam, sed veterem, illam, a Christo nobis relictam et Apostolis, redintegrari. Quod nonnullis Ecclesiae pastoribus remotis, praefecit alios ad ipsius curam istud pertinet. Nam si minister sit vel impurae vitae vel indoctus, episcopi certe est, illi summittere qui sit idoneus. Passim in ditionibus Episcoporum multae vacant Ecclesiae quod possum affirmare, destitutae pastoribus, vbi populus nulla neque doctrina pascitur, neque regitur disciplina, sed pecudum more vitam agit et barbaram et dissolutam. Quod cleri [note: Pop. barbaries ex doctrinae defectu.] facultates interpellat, hanc rationem habet, quoniam in bellum Turcicum et Gallicum auri vim maximam impendit. Est autem Imperij moris, vt magistratus hoc nomine suis pecuniam imperent. Nullam ergo reprehensionem istud meretur. Quod autem religionis hoc eum causa facere vulgo fertur, id ad ipsius inuidiam excogitarunt aduersarij. Postridie, apud Palatinum Electorem conueniunt [note: Lantgra. et aliorum colloquium.] Lantgrauius, Granuellanus, Nauius, Masbachus. Ibi Nauius initium sermonis facit, et hesterni colloquij cum Caesare partem aliquam recitat, et quamobrem iam conuentum sit, exponit, et quam sit concordiae Caesar cupidus, ostendit, et cum eo nomine colloquium esset institutum Ratisbonae, Theologos illinc abijsse dicit. Tum Lantgrauius de illorum ambitione sibi nihil adhuc constare: sed ad Saxonem atque perscriptum esse, quam incommdae sint ipsis propositae

[note: 1546.] conditiones, quando nec initio scribas adesse, nec actionis exemplum exhiberi, neque domum aliquid enuntiari praesides voluerunt. Audire etiam quam agant [note: Monachi vita et doctrina spurci.] immodeste monachi collocutores, qui et dogmata pridem ibi conciliata rescindant, et concordiae spem omnem adimant, et illaudatis vitae exemplis homines offendant. An idcirco sui discesserint, re desperata, nondum sibi esse compertum. Se quidem illos non reuocasse. Hunc sermonem Granuellanus excipit, et de Caesaris praeclara voluntate studioque pacis nonnulla praefatus, illud de colloquij conditionibus partim excusat: quod autem vetini sint domum aliquid nuntiare, Caesaris iniussu factum esse dicit. Ibi Lantgrauius vt ijs omissis ad rem praesentem veniatur, hortatus illud, ante annum secundum Spirae factum de pace, deque iure dicendo decretum, laudat, et pacificandae religioni prouinciae Germaniae concilium imprimis aptum esse docet: et quoniam Itali, Hispani, Galli, tantopere a Germanorum dogmate dissideant, generalis, vel, vt vocant, oecumenici concilij non magum vsum esse futurum censet. Verum vtcunque res cadat, et vt conciliatio nulla fieri possit, colendam tamen esse pacem, et Spirense decretum per Germaniam, vt si quis eam opprimere conetur infinita sint hominum trucidanda millia. Quod et maximo cum Caesaris detrimento, quem Germaniae vires auxerint, et aliarum gentium, quae nobis infestae sunt, Turcarum imprimis, laetitia summa futurum sit atque compendio. Spirense decretum, tempore fuit accommodatum, ait, Granuellanus, neque per Caesarem stetit, quo minus valere. Quis autem contra fecerit, non est obscurum: in priuatis nationum concilijs vitiorum est facta semper atque morum emendatio tantum, de fide autem atque religione, verbum nullum, Iam vero plena sunt omnia dissidijs sectis, quando de fide non idem sentiunt omnes. Ad discrepationem igitur hanc non Germani tantum, sed reliqui etiam omnes [note: Theologi morosi et obstinati.] populi Christiani nominis pertinent: theologi plerique sunt homines morosi, difficiles, obstinati, quibuscum expediti causa non possit. Adhibendi sunt igitur viri principes et optimates, et media quaedam est dogmatum inuenienda ratio. Ne vos quidem ipsi liberam permittitis religionem: nam qui diuersum sentiunt a vobis, carcere multantur atque pecunia. Cum vero concordiam Caesar imprimis expetat, non ei licet, quod impium sit, largiri. Nam si promiscue multitudini permittantur omnia, ne magistratus quidem in tuto sit futurus. Imprudenter facio, quod de tantis rebus, ait Lantgrauius, absentibus socijs verba facio. Veruntamen quia res non agitur captiose, pergam. Bono equidem animo Spirae factum illud a Caesare decretum arbitror, et cum aduersarij velle se tolerare illud tunc promiserint, non est quod iam reclament. Deinde, quia Caesari firma dedimus in Galliae regem auxilia, fore speramus, vt quod tunc et comprobatum fuit et sigillis obsignatum, minime violetur. Porro nationis concilium nihil est quod remorari debeat. Nam eandem, quam Apostoli, quam concilium Nicenum, quam Athanasius, fidem profitemur, et de summis atque praecipuis dogmatis conuenit nostris theologis. De coena Domini fuit quidem inter eos contentio: verum ea nunc est consopita. Nemo enim est, qui non fateatur ibi corpus atque sanguinem Christi vere percipi. Sunt Anabaptistae, sunt Dauidici, et nescio qui preterea: sed in hos animaduertimus. Non igitur opus est, vt exterae gentes etiam adsint, cum haec definientur. Quanquam, si veritatis cognitioni sese darent, optabile cum primis esset: vt media quaedam dogmata statuantur, et quidem a magnatibus, non admodum repugno: sed absque theologis illud vix posse fieri puto. Quod si pura Euangelij praedicatio, et integra coena Domini, et ministris Ecclesiae permittatur coniugium, vt Paphnutius olim in concilio suasit, stabiliri posse concordiam arbitror. Ad religionem nostram vbi vi cogantur homines, locum nullum scio:

[note: 1546.] diuersam quidem aut variam in eodem loco doctrinam non patimur, vim autem, nemini facimus, nec occidimus quenquam, neque spoliamus bonis. Quôd si vestris in finibus nostrae religionis homines essent inuiolati, suaque templa separatim haberent, ego sane, vt pro metantum loquar, idem vestris per meam ditionem atque fines permitterem. Sed quoniam id a vobis minime conceditur nos etiam aequabilem et eandem esse cupimus vbique doctrinam. Quod ergo de Spirensi decreto, deque Germaniae concilio dixi prius, idem nunc etiam optimum esse duco. Si quis omnium est, inquit Granuellanus, qui religionem amet, is profecto Caesar est, inque gratiam Pontificis ne tantillum quidem ab aequitate deflectet. Spirense quoque decretum, magna cum alterius partis, nec sine Pontificis etiam offensione, seruauit. Sed et Nauius et ego non mediocrem hoc nomine sustinemus inuidiam. In concilio nationis equidem nescio quis sit futurus iudex: nec enim eodem modo Scripturam intelligunt omnes. Et quoniam in colloquio parum videtur esse spei, rationes aliae profecto sunt inueniendae. Conciliata quidem aliqua sunt dogmata, sed rursus multa sunt adhuc controuersa: deinde conciliata plenius et amplius interpretatur Bucerus, quam res ipsa patitur. Quod si iam in eo permaneatur, qui sit tandem Imperij status futurus, facile iudicari potest. Pergratum est, ait Lantgrauius, quod Caesarem a Pontifice minime pendere [note: Pontifex a Caesare adduci debet ad officium.] dicis: atque vtinam ille Pontificem ad officium adducat. Episcopi Caesarem olim pro magistratu summo colebant: nunc autem illi iureiurando sunt deuincti Caesares. In omni disceptatione, iudicij summa merito defertur verbo Dei, quod minime est obscurum, modo sese mens hominum acconunodet. Nam et peccatum nobis ostendit, et ad poenitentiam vitaeque nos emendationem inuitat, et Christum nobis proponit, qui mundi peccata sustulit, in cuius etiam nomine Deus est inuocandus, vt Spiritum suum sanctum nobis largiatur. Haec nimirum fides atque doctrina semper extitit, et in Ecclesia Dei permansit, vti precatio Dominica et Symbolum Apostolorum, et multae praeterea cantiones, in Ecclesijs [note: Diuini verbi scopus.] vsitatae, de beneficio Christi, demonstrant. Neque vero considerandum hic est, quid maxima pars opinetur, sed quid verum sit. Nam et Hierosolymae, cum [note: Optima semper paucis placuerunt.] ex Apostolis atque discipulis plerique vellent gentes profanas, quibus erat annuntiatum Euangelium, circumcidi: Petrus tantum, et Paulus, et Iacobus atque Barnabas, contra senserunt, et errore commonstrato iugumillud legis abrogarunt. Quo quidem tempore, maxima pars eins conuentus, paucorum iudicio, quod rectum erat, cessit et obtemperauit. Nos quidem alijs populis minime praescribimus, verum id modo cupimus, vt Germanis inter se conueniat. De medijs rationibus vt agatur, ferre quidem possum, sic tamen, vt a Spirensi decreto non recedatur, quantum ad pacis atque iuris constitutionem pertinet: in caeteris autem videndum est, quid per verbum Dei statuere liceat, quid non: sed Palatinum etiam velim, propinquum et necessarium meum, quoniam is et plurimis interfuit comitijs, et res anteactas nouit, in medium aliquid afferre. Tum ille de Caesaris [note: Palatini sententia.] optima voluntate locutu, Ratisbonae colloquium recte fuisse inchoatum, et si repetatur, quaeque conciliata sunt dogmata, non disputentur amplius, putare se dicit de reliquis posse tolerabiliter conuenire. Concordiam, inquit Granuellanus, valde Caesar expetit, vt antea non semel dictum est. ea nisi constituatur, incommodo certe reipublicaefiet. Et quanquam ex Imperio ne tantillum quidem habet emolumenti Caesar, etsi valetudine quoque sit minus firma, tamen Germaniae causa, profectionem hanc suscepit. Cum Galliae rege vel cum alijs nihil habet occulti consilij, neque venit auxilia petiturus, verum vt in commune consulat omnibus. Cogent manus atque copias tum Gallus tum Britannus, quod valde suspectum est; deinde, propter mortem nurus habet quod in Hispanijs agat

[note: 1546.] Caesat, verum his omnibus postpositis, ad comitia tendit. Quod si nulli veniant eo principes, quid solus efficiat? Clamatur subinde et imploratur eius intercessio, neque tamen ad locum deliberationi constitutum venitur. Recte igitur erit, si tu Palatine, tuque Lantgrauie, qui facile estis primi, vos eo conferatis. Etiamsi forte non ita multum, ait Lantgrauius, ad Caesarem ex Imperio redit, tamen quod et in Turcam et Galliaeregem et in alios ei dantur auxilia, quod Imperij dignitas haec authoritatem ei summam ad caeteros reges conciliat, quod copias perpetuo [note: Vtilitas ad Caesarem ex Germania] conscribere, et exercitus maximos in Germania conficere potest, cum id caeteris non liceat, quanti id esse putabitur? Aduersarij multo magis quamnos clamant, neque tamen sanis coasilijs acquiescunt. Nos enim et decretum Spirense probauimus, et ante annum quintum Ratisbonae conciliata dogmata postulauimus in acta referri: colloquij etiam postremi rationes omneis aequas admisimus. Illi contra, nihil horum receperunt, nec ad vllas conditiones accedunt: imo, Vuormaciae, publica testificatione colloquium recusarunt. Iam, vt ego Ratisbonam me conferam, [note: Lantgrauius arbiter inter Saxoniae duces.] fieri certe non potest, propter sumptuum magnitudinem: est etiam litis aliquid electori Saxoniae cum Mauricio: quod cum ab vtriusque consiliarijs componi non possit, ad me reiectum est, et vt componatur, permagnirefert: legatos tamen ad comitium amplis cum mandatis mittam. Sic dimisso conuentu, Nauius, aliquot post horis redit ad Lantgrauium: ait, Caesari placere colloquium hodiernum, et vt Ratisbonam ipse veniat, iterum vrget, simul exquirit, an Caesarem eo die sub vesperum denuo conuenire velit. Non abnuit ille: cumque venisset per Nauium Caesar ei gratias agit, primum quod eo venerit, deinde, quod ipsum atque [note: Lantgrauio Caesar agit gratias.] Palatinum videat esse cupidos concordiae. Caeterum, collocutores existimare se Ratisbonam esse redituros. Id si non fiat, se rursum illos velle conscribere: sed interim petere vt ad comitium ipse veniat, si non initio, saltem ad exitum: se videlicet rebus omnibus posthabitis, in Germania totum nunc versari triennium, vt eam pacare possit. Ad ea Lantgrauius, De collocutorum abitu nihil sibi constitisse prius, et hodie primum audisse: causas etiam, cur id factum esse putet, recitasse: quod si iam ipse petat, suisque socijs visum fuerit, vt diuersae partis ijdem theologi reuertantur, suos etiam non emansuros. Vt autem ipse contendat eo, non sibi esse integrum, quod magnos in Brunsuicensi bello sumptus fecerit, quod filiam nu per elocarit, quod inter Saxoniae duces arbiter esse debeat, quod non nisi magno cum comitatu proficiscendum sit, quod a Brunsuicensis captiui socijs periculum suis suis finibus, per suam absentiam, incumbat. Tum Caesar, Sui minime esse consilij, vt ipsum vllo non necessario sumptu grauet, sed petere imprimis vt veniat, quod ipsius praesentiam actioni toti valde profuturam, et fore putet, vt et Saxones et alij sic excitentur, neque vero esse, quod ab Henrici socijs aliquid metuat: nec enim tantas illorum esse vires, et vt aliquid conentur, se tamen interuenturum, nec vt quietem publicam et otium aliquis interturbet, permissurum esse. Lantgrauius, repetitis iterum causis nihil se polliceri posse, legatos tamen ait missurum, qui paci studeant. Quod si autem per omnia morem ei gerere vel gratificari non possint, orare ne moleste ferat, sed cogitet, nulla id obstinatione vel malitia fieri, verum metu numinis diuini: nam et perbreuem ac incertam esse huius lucis vsuram, et de perpetuitate cogitandum esse. Caesar iterum de suo studio locutus, negotium illud Saxonicum differri posse. Veniat igitur, nec vlla re sese patiatur impediri: fore, vt praesens ipse consultor sit et author socijs, quo sese tractabiles praebeant, et vt commodum fiat actionis initium. Post haec Lantgrauius conquestus de nonnullis, quorum operasit vsus Henricus Brunsuicensis, rem omnem actam, et vt sit ille captus, breuiter exponit. et ab illis iniuriam sibi fieri Mauricioque dicit. Esse videlicet homines leues, et natos excitandis turbis: in his Frid. Spedium heri sibi nuntiasse,

[note: 1546.] quod si vellet audire, patefacturum, quae nunc agitentur occulta quaedam et artificiosa [note: Spedij futilitas.] consilia. Sed quod homini minime fidat, eius repudiato colloquio, nuntiasse, vt quae coram esset dicturus, praescripta sibi mittat. Cum hoc Lantgrauius diceret admodum Spedio Caesar succensuit. His ergo commutatis inter eos verbis, Lant [note: Lantgrauius vale dicit Caesari.] grauius, peramice dimissus a Caesare, discedit, Hedelbergam profectus, inde domum. Caesar autem recta contendit Ratisbonam: et illis ipsis fere diebus, nimirum ad Calendas Aprileis, legati Protestantium Vuormaciae conueniunt, de summa rei consulturi. Quia vero benigne Caesar Lantgrauium ab se dimiserat, illi acceptis a Lantgrauio literis, qui rem actam inter ea cum Saxone communicauerat, Aprilis die xxiiij. discedunt, vt Ratisbonae, quo proficiscendum erat alioquin ad comitia, de hisipsis rebus deliberent. Hoc in conuentu Rauesburgenses in Protestantium foedus venerunt.

Aprilis die viij. tertius fit Tridenti consessus patrum. Ibi veteris atque noui [note: Tertius consessus synodi Tridentinae.] Testamenti libri recitantur, et sacrosanctiesse iubentur, nulla ipsorum omissa particula: vetus autem et illa vulgata Bibliorum versio sola iubetur in templis atque scholis obtinere locum. Statuitur etiam ne quis ad suum captum atque sensum interpretetur sacram Scripturam: sed vt Ecclesiae consensum atque patrum in eo sequantur omnes. Adhaec librarijs, ne quid excudant aut distrahant, nisi de consensu praesulis ordinarij, mandatur. Deinde, ne quis ad ludicra, fabulosa, vana, vel ad superstitionem atque veneficia seu famosos etiam libellos vtatur sacrae Scripturaesen [note: Caesaris legati in synodo oratio.] tentijs atque locis edicitur, et futuro consessui dies ad xvij. Iunij diem designatur. Aderat tum Caesaris legatus, Franciscus Toletanus, et cum in Caesaris laudem multa dixisset, explicasset etiam, quam fuerit iucundus ille dies Caesari, quo concilium Pontifex inchoauit, Didaco Mendociae, qui febri correptus Venetias ad pristinam legationem redicrit, se datum esse collegam, demonstrat, et operam suam professus, Deum esse rogandum dicit, vt hanc Pontificis atque Caesaris consensionem, tam piam, tamque salutarem reipublicae perpetuam esse velit, quo videlicet emendatis vitijs, et noxijs herbis reuulsis, pristinam suam culturam ager Domini recipiat. Ad vndecimum Aprilis diem, Pontifex, per Hieronymum Franchum, [note: Pontificis ad Curiensem et Sedunensem literae.] quem tunc in Heluctios remittebat, dat literas ad Sedunensem et Curiensem episcopos, et quosdam ijs locis abbates: totius orbis Christiani proceres Ecclesiasticos ad concilium generale Tridentinum ab se vocatos: aequum autem esse, vt ipsi, qui Ecclesiam Helueticam repraesentant, imprimis eo veniant. Nam eius nationis populum valde sibi prae caeteris esse charum, quod sint tanquam peculiares filij sedis Apostolicae, et libertaris Ecclesiasticae defensores. Venisse iam Tridentum valde frequentes Episcopos, ex Italia, Gallijs, Hispania, et augescere quotidie numerum. Itaque non esse decorum ipsis qui sint vicini, longinquiores praeuertisse. Gentem ipsorum esse non parua sui parte contaminatam haeresibus, eoque magis indigere concilio. Tarditatem igituristam diligentia nunc resarciant, et mox eo se conferant, omni postposita mora, nisi poenam legibus praescriptam, et neglectiofficij neque praestitae obedientiae crimen incurrere velint: quam quidem obedientiam per iusiurandum sibi promiserint. Caetera dicturum esse legatum, et orare, vt ei fidem habeant.

[note: Coloniensis archiepiscopi a Papa excommunicatus.] Clerus et academia Coloniensis litem suam aduersus Archiepiscopum magno studio Romae exercebant. Itaque Pontifex, Aprilis die xvi. lata sententia, illum, quod suae sallitis immemor, contra regulas et doctrinam Ecclesiasticam, et Apostolorum traditiones, contra Christianae religionis consuetos in Ecclesia ritus atque caeremonias, contra Leonis decimi censuram, aduersus Lutherum atque socios editam, non vno modo peccarit, ab Ecclesiae communione submouet, et Archiepisco patu caeterisque sacerdotijs omnibus et priuilegijs et facultatibus priuat, et

[note: 1546.] ipsius ditionis populo mandat in vniuersum, ne deinceps eipareant: iusiurandum etiam, quo sint ei deuincti, remittit, eique silentium imponit, et vt sumptum litis aduersae parti restituat, edicit. Erantadiuncti Coloniensibus, Leodinus et Vtricensis episcopus, et academia Louaniensis. Ea sententia Romae post excusa fuit typis, Augusto mense.

[note: Caesaris Ratisbonam aduentus.] Caesar, vbi Ratisbonam venit, et e praesidum colloquij sermone cognouit de re tota, molestissime tulit theologorum abitionem, et dimissis in Germaniam literis, admodum de eo queritur, et principes, vt ipsi veniant, grauissimis verbis hortatur. A Protestantibus legati solum venerum: aderantautem Mauricius, Ericus Brunsuicensis, Ioannes et Albertus Brandeburgicus, Tridentinus, Augustanus, Bambergicus, Vuireiburgensis, Passauiensis, Hildessemius, episcopi. Sub exirum Maij Ferdinandus quoque rex eo venit. Altera die Iunij Protestantes adeunt [note: Caedes Diazij inulta manet.] Caesarem, quaeruntur de caede Diazij, et de parricida, supplicium sumi postulant. Caesar cum fratre deliberaturum sese. Ferdinandus etiam interpellatus, eodem modo respondet. Protestantibus aderant Palatini, Colonienses, Monasterienses, Noribergici, Ratisbonenses ac Norlingenses legati. Tertio post die Caesar conuocat omneis ordines et indicti causam conuentus exponit, Ipsis constare, quemadmodum Imperij causae, longe sane grauissimae, comitio superiori Vuormaciae, propter plurimorum absentiam expediri non potuerint. Ad hunc itaque conuentum rem fuisse dilatam. Quo minus autem ad constitutum diem, Nonas Ianuarij mensis, ipse venerit, factum esse partim ob infirmam valetudinem, partim quod colloquium esset inchoatum opinione tardius. Habuisse quoque rationem temporis et hyemis asperrimae, nec ipsos vllo non necessario sumptu voluisse grauare. Et quanquam domisatis esset quod ageret, tamen ingressum iter, omnium primum huc venisse. Quod sane praeter expectationem sibi prorsus acciderit: nam exemplo suo debuisse reliquos etiam priuatis negotijs antetulisse rempublicam. Confidere autem, fore, vt qui valetudine non sunt impediti, veniant etiamnum, reliqui vero legatos mittant cum plenis mandatis. Porro, Vuormaciae fuisse designatum colloquium doctorum, cuius quidem sit factum initium, et omnino putasse futurum, vt postquam ipse caeterique Principes huc venissent, et collocutores reperirent huic rei vacantes, et quid inter ipsos actum esset, cognoscerent. Nunc autem scire ipsos, atque videre, quemadmodum absque fructu sit disselutum et abruptum colloquium. Cum autem ipse vehementer cupiat pacare Germaniam, dissidio sublato religionis, petere, vt quid amplius in eo faciundum esse putent, sibi communicent, vt pro suo munere officioque statuere demum aliquid vtiliter possit. Ad haec, quoniam Imperij summa necessitas postulet, vt Camerae iudicium restituatur, et vero, quemadmodum id fieri debeat, legibus iam antea cautum sit, postulare, vt qui eius rei ius habeant, exhibeant ac repraesentent assessores, et impensam omnem faciant: nequese, qui maximum Imperij causa sumptum sustineat, praeterea grauent. Nam vt legibus atque iudicio careat Germania, rem esse et illaudati exem pli, nec vllo modo posse excusari. Deliberationem etiam de inferendo Turcis bello, in hoc tempus esse reiectam: sed anno superiori Galliae regem sibi nuntiasse, de inducijs impetrandis esse spem, ad eamque rem procurandam suum studium et operam esse pollicitum. Et quia non ita pridem auxilia sibi dederint ordines, annona quoque multis in locis non respondeat expectationi, visum sibi fuisse, Germaniam esse nonnihil recreandam, vt cum opus erit, tolerare sumptum possit: itaque per intercessionem Galliae regisegisse cum Turca, et vnius anni pactas esse inducias. Cum aute illae iam ad finem Octobris exeant, et alioqui non vno modo violentur, sicut a Ferdinando rege fratre accipiat, et qui sit futurus euentus, non constet, omnino se arbitrari, futurum, vt cum res

[note: 1546.] ita poscet, illud quod de auxilijs antea pollicitisunt, praestent. Se vicissim, quod ad tutandum Imperium pertineat, nihil non esse collaturum et opis et consilij. [note: Diuisio inter Electores.] Solent Electores communicare consilia: sed hoc tempore Moguntini et Treuirenses legati secessionem faciunt a Coloniensibus, Palatinis Saxonicis, Brandeburgicis, et ad Pontificios transeunt, et re deliberata, concilium Tridentinum approbant, et Caesarem, vtillud tueatur, et Protestantibus persuadeat, hortantur, quo nimirum et eo veniant, et synodis decretis atque cognitioni se submittant. Protestantes vero Caesarem orant, vt firmam pacem et aequabile ius constituat, vt religionem legitimo Germaniae concilio vel Imperij conuentui, vel colloquio doctorum, certis legibus instituendo permittat. Tridentinum etiam hoc concilium non illud esse, quod in Imperij conuentibus decretum sit atque prormissum, demonstrant. Dum his de rebus deliberatur, ecce, fama spargitur, a Caesare et Ferdinando [note: Fama belli in Pro testantes.] et Pontifice maximos fieri bellicos apparatus. Nam quia pacem Galliae rex cum Caesare colebat, et inducias in huncannum Turca largitus erat, idoneum hoc videbatur esse reigerendae tempus. Episcopi quidem et sacrificus Caesaris magnum interalios huc attulisse momentum dicuntur, a Pontifice nimirum subornati. Cum ergo belligerari Caesar omnino constitiusset, nona die lunij Tridentinum cardinalem celerrimo cursu Romam mittit cum mandatis ad Pontificem, auxilia promissa conquirendi causa. Biduo post, centuriones omneis, tribunos atque duces cum pecunia dimittit, vt e vestigio delectus habeant. Burensi comiti Maximisiano iam ante mandauerat, vt quantas omnino posset equitum peditum que copias, per inferiorem Germaniam conduceret. Albertum etiam et Ioannem Brandeburgicum et ordinis Germanici magistrum, Vuolfgangum, iubet conscribere equitatum. Nam duo illi, quanquam erant religionis, et Ioannes quidem etiam foederis Protestantium, tamen, quod Caesar, non propter religionem, sed quorundam rebellionis vlciscendae causa bellum suscipi diceret, suam illi operam addixerant: et erat Ioannes Henrici Brunsuicensis captiui gener, vt saepe diximus. His rebus commoti, deque communi Germaniae periculo soliciti Protestantium legati, reliquos Imperij ordines, vt Caesarem vna secum adeant, belli deprecandi causa, rogant: verum id frustra fuit: imprimis autem Moguntini recusabant [note: Lantgrauij sagacitas.] et Treuirenses. Lantgrauius, qui diligentissime peruestigaret ornnia, subinde missis Ratisbonam literis, quid comperisset, et quid diuersis ex locis ad se delatum esset, nuntiabat, et vt equitum cohortes aliquot, iam ante propter belli suspiconem conductae, retinerentur amplius, et nouae conscriberentur, monebat. Illi vero, quod Caesaris postulata nihil hostile, sed summam lenitatem studiumque pacis praese ferrent, nullum eo quidem anno bellum esse futurum putabant. Cum autem ipsares declararet non esse vanum rumorem, cum iam non in Germania tantum, sed per Italiam manus cogerentur, Hispanorum etiam aduentarent copiae, Iunij die xvi. Caesarem adeunt, et quia plena sint omnia motibus bellicis, num ipsius haec fiant imperio, sciscitantur: cum enim neec in Turcam, nec in externum vllum principem aliquid ipsum moliri fama sit, mirari quorsum iste pertineat apparatus. Aderant eis Coloniensis ac Palatini legati. Caesar ad ea per Nauium, Qua charitate sit Germaniam complexus, inde ab inito magistratu, et quam fuerit perpetuo studiosus pacis, nihil opus esse recitare: nunc etiam eiusdem se voluntatis esse, nec aliud habere sibi propositum quam vt concilientur ordines, et pax atque ius per Imperium valeant. In eo qui sibi paruerint, eos omnem ad se beneuolentiam expectare iubet, qui secus facient, in hos pro iure et authoritate sua sibi agendum [note: Caesaris literae ad ciuitates Protest.] esse dicit. Postridie datis literis ad plerasque ciuitates foederis Protestantium, inprimis ad Argentinenses, Noribergicos, Augustanos, Vlmenses, Non dubito, quin vobis, inquit, abunde constet, quam chara mihi semper fuerit Germania,

[note: 1546.] communis omnium patria, quantos etiam subierim labores, et sumptus fecerim, non absque regnorum meorum maximo dispendio, vt graue illud et periculosum religionis dissidium componeretur. Qua quidem in re nullum meum captaui priuatum emolumentum, sed id semper operam dedi, vt sublatis offensionibus, pace Germania frueretur. Hoc enim decreta testificantur, a me subinde renouatae tametsi quidam secus haec interpretantur, et falso mihi diuersum attribuunt. In hac etiam ea reipublicae administratione, ciuitatum salus mihi semper curae fuit, ne videlicet a quibusdam opprimerentur, qui datam occasionem atque facultatem eius rei perficiendae non erant neglecturi. Quod etiam vox ex rebus anteactis, [note: Artes Caesaris.] pro vestr prudentia non semel animaduertisse puto. Iam licet a quibusdam varia saepe tentata sint in vestrum et reliquorum ordinum et meum quoque detrimentum: tamen, quod ea sine maiori aliquo motu colligere non possem, toleraui spe quadam bona, fore, vt huius meae lenitudinis fructum aliquando perciperem, vtilem reipublicae. Quod sane futurum erat, nisi quidam occultis et miris artibus conciliationem impediuissent: non eo certe, quod religionem ament aut gloriam Dei spectent, sed vt obducta quadam specie pietatis, qua suam nequitiam tegunt, reliquos ordines opprimant, eorumque facultates in suam potestatem redigant. Nam et quorundam bona iam occuparunt, et per vim adhuc detinent, magna certe cum iniuria plurimorum. Et cum eo rem deduxerint, vt sublatis iudicijs, nihil amplius metuant, nunc etiam hunc meum, quo fungor, magistratum non vno modo petunt, et temerarie conuellunt, eo consilio nimirum, vt ordines Imperij, maxime vero ciuitates, partim vi, partim insidiosis rationib. subigant. Cuius quidem rei fidem mihi faciunt sermones ipsorum, quando iactant, vt quidem ad me defertur a side mihi faciunt sermones ipsorum, quando iactant, vt quidem ad me defertur a fide dignis, et minime etiam, se mihi vim facturos atque bellum. Testantur idem tot illorum ficti, seditiosi, famosi libelli atque picturae, quas edunt, vt turbas excitent, et in me populum accendant. Itaque spem nullam habere possum, fore, vt patientia et lenitate mea victi redeant ad sanitatem aliquando, et ab insolentia sua desistant. Nam adhuc quidem adeo nihil hac ratione profeci, tot nunc annis, vt non solum non facti sint meliores, verumetiam seipsis deteriores et obstinati magis, magisque rebelles ac temerarij. Quae sane res ad interitum reipublicae pertinet, ac nisi remedium adhibeatur, futurum est, vt e sua prisca libertate Germania grauissimam in seruitutem atque tyrannidem adducatur. Id vero tolerare diutius atque pati, nec mihi licet, nec vllo modo, si ferrem, excusari posset. Vt ergo dignitas mihi mea conseruetur, vt pax atque ius in suo gradu consistant, vt imminens periculum ab Imperio depellatur et a vestro capite, reipublicae perturbatores illos ad officium adducere, et Germaniam suo nitori atque libertati restituere constitui. Quod quidem institutum meum vobis putaui denuntiandum, vt ne fidem habeatis ijs qui forte spargent aliud esse mei consilij. Nam sancte vobis confirmo, non aliud me spectare quam hoc ipsum, quod iam exposui. Quapropter etiam confido vos mihi non esse defuturos, vt et illorum reprimatur audacia, et vestra vobis dignitas recuperetur. Id si feceritis, omnem a me beneuolentiam vos expectare iubeo. Quod quidem amplius declarabo, si quis a vobis a me veniat eius rei legatus. In eandem fere sententiam ad Vuirtembergicum quoque principem scripsit. Eodem die, quo fuerunt haec perscripta, Granuellanus atque Nauius ad se vocant earum quas dixi, ciuitatum legatos, et ad singulos separatim in eundem prope modum locuti, bellum hoc non aduersum ciuitates, verum in quosdam parari dicunt, rebelles, qui laesae maiestatis crimen admiserint, qui Caesaris authoritatem violarint, qui principum aliquot et episcoporum facultates occuparint, qui per occasionem ne ciuitatibus quidem sint parcituri. Fidem igitur et officium Caesari praestent, nec aduersarijs opem ferant, vt ne Caesar causam

[note: 1546.] habeat offensionis ipsos, quibus bene velit. Scribant autem haec suis quamprimum, et hortentur vt in officio permaneant. Caesarem quoque scripturum illis et missurum etiam legatos.

Eodem die Tridenti statuitur vt in eorum qui vulgo Canonici dicuntur, et [note: Statutum Tridentinum.] Monachorum collegijs, theologica praelectio cuipiam demandetur, ad eamque rem sacerdotium aliquod loco stipendij designetur. Ad legendi vero munus nemo recipiatur, nisi de cuius eruditione, moribus atque vita compertum habeat Episcipus aut Abbas. Et quoniam Euangelij praedicatio non minus necessaria sit, quam ipsa lectio, iubentur Episcopi et quicunque alij proceres Ecclesiarum docere populum, aut si legitime impediantur, substituere qui faciant. Archipresbyteris etiam atque populi pastoribus mandatur, vt saltem septimo quoque die, qui Domino sacratus est, denuntient hominibus, quae cognitu necessaria sunt ad salutem, hortentur eos ad virtutem, et a vitijs deterreant: negligentibus constituitur poena: simul admonentur Episcopi, diligenter cognoscant, quid quisque doceat: et si forte disseminentur haereses ac opiniones absurdae, remedium legibus praescriptum [note: Decretum synodi de peccato originis.] adhibeant. Post, fiunt decreta de peccato, quod vocant originis, et culpam eius omnem tolli dicunt per Baptismum: manere quidem in baptisatis fomitem peccati, seu concupiscentiam, et licet hanc Paulus aliquando peccatum vocet, hoc tamen eo fieri, non quod reuera sit et proprie peccatum, sed quod ad peccatum inclinet. Hoc autem decreto non comprehendi virginem Mariam, et obseruandum esse, quod in eo quondam statuit Sixtus Pontifex eius nominis quartus. Proximo deinde consessui dies dicitur ad XIX. Iulij diem. Porro, Sixtus quartus anno sui pontificatus xiij. decretum fecit, quo sacris interdicit illis, tanquam haereticis, qui virginem Mariam in peccato fuisse conceptam originali, quod vocant, et eius conceptionis memoriae consecratum diem ab ecclesia Romana, non esse celebrandum, docent. Decretum hoc extat in ea iuris Pontificij parte, quam dicunt Extrauagantem. In hoc, quem diximus, consessu, Galliae regis legatus, Petrus [note: Danesij oratio in synodo.] Danesius, orationem habet, et de Galliae regum in ecclesiam Romanam meritis atque pietate multa locutus, inde a Clodoueo rege ducto initio, Franciscum regem ab his maioribus profectum, nullo genere officij inferiorem illis esse docet, qui perpetua quadam amicitia coniunctus fuerit Leoni, Adriano, Clementi, et iam Paulo iij. Pontifici maximo, qui in ista religionis iactatione atque tempestate diligenter cauerit, ne qua fieret suos intra fines mutatio, propterea quod penes Ecclesiam totius rei iudicium esse vellet. Etenim, etsi natura sit clementissimus, tamen grauissimas poenas ijs denuntiasse, qui priuata quadam temeritate, statum auderent Ecclesiae conuellere: qua quidem diligentia et seueritate sit hoc consecutus, vt Galliam totam ipsis iam tradat pacatam. Nihil enim in ea nouum esse, nihil alienum, nihil quod non ex veteri more ac disciplina sit introductum: et cum imprimis vtile reipublicae semper existimarit, esse vnum in ecclesia Pontificem Romanum, vt Petri successorem, ad quem caeteri, velut ad caput, omnia sua referant, semper illi fuisse curae, vt hic magistratus principem locum obtineret. Ac licet [note: De Angliae rege intelligit.] magnis saepe propositis conditionibus solicitatus sit, vt diuersum ageret, vt editum ab altero quodam exemplum sequeretur, nunquam tamen ab instituto potuisse dimoueri: et indicto nuper concilio, cum Patres aliquot eo conuenisse audiret, ilico suis aliquot delectis Episcopis, vt huc contenderent, mandasse. Cumque deinde consessibus aliquot habitis, decreta quaedam essent facta, inque Galliam perlata, sibi et collegis dedisse negotium, vt huc profecti, quid sit ipsius voluntatis, [note: Regis Galliaee postulata.] exponerent. Primum igitur hoc esse postulatum, vt semel in vniuersum constituant, quid in religione sequendum sit atque credendum. Deinde vt personis Ecclesiasticis vitae morumque disciplinam acerrimam praescribant. Quicquid decreuerint,

[note: 1546.] fore, vt illius mandatu per omnem Galliam obseruetur. Adhaec, qui aGalliae regum maxima sint in Ecclesiam Romanam merita, ne patiantur quicquam eorum imminui vel mutari, quorum possessionem Galliae reges habuerunt inde a Ludouico pio Caroli magni filio. Postremo, vt Gallicanis omnibus Ecclesijs, quarum ipse tutelam habeat, a maioribus relictam atque commendatam, sua iura omnia, priuilegia et immunitates confirment. Cum ijs literis, quas paulo supra recitauimus, et amplioribus mandatis, Argentoratum venit a Caesare, Lazarus Schuendius, Iunij die xxiiij. cum ex itinere caeteros, de quibus ante dixi, conuenisset. Senatus [note: Argentinensium ad Caesarem responsio.] autem, eo dimisso, Caesari non multo post rescribit, et quod Lazaro non statim responderint, factum esse dicunt rei propositae difficultate, quae non ad se tantum, sed ad alios quoque pertineat: iam, quod de sua in Germaniam voluntate dicat, habere se permagnam gratiam, et orare, vt in ea permaneat, nec ad ciuile bellum incitari se patiatur. Quod praeterea queratur de nonnullis, qui suum non faciunt officium, neque fidem et obedientiam praestant, magno se cum dolore legisse: sperare tamen suae religionis neminem esse tanti criminis affinem. Neque enim per nos, inquiunt, stetit quo minus conciliata sit religio: et ante annum quintum, in comitio Ratisbonae, cum de quibusdam dogmatis conuenisset, tuque, Caesar, ad ordines retulisses, placeretne decretum fieri de recipiendis illis atque sanciendis, meministi, quemadmodum et nos et alij complures tum assensi fuimus. Quod sane conciliationis optimum erat futurum initium: sed alij quidam, monitu atque suasu Pontificis, recusarunt, et Romam omnia reiecerunt. In alijs deinde comitijs nihilo plus actum est, impedientibus aduersarijs, qui quidem et ante annum, Vuormaciae, non modo non approbarunt colloquium abs te institutum, sed singula quoque verba decreti, quae huc pertinerent, dispunxerunt. Impediti vero postremi colloquij causam, nostramque simul excusationem, e scriptis nostris, hoc in conuentu exhibitis, cognouisse te putamus. Quam etiam fuerint concordiae cupidi, quos tu constitueras, collocutores, vel ex eo satis apparet, quod dogma iustificationis, abhinc annos quinque conciliatum, magnis viribus impugnarunt, neque pro conciliato habere voluerunt. Quae nostra sint vota, et quantopere concodiam optemus, nouit Deus, quem nostris in templis, hoc nomine quotidianis precibus solicitamus. Aduersarij autem, a superiori conuentu Ratisbonensi, nullam admiserunt actionem et ad Pontificem, cuius in clientela [note: Pontifex tyrannus.] sunt, atque concilium, rem omnem reiecerunt. Atque graues illos errores, de quibus in Ecclesia natum est hoc dissidium. Pontifex vi quidam atque potentia retinere cogitat, et prorsus ita rem gerit, vt eius iudicio committere causam non possimus. Ex quo satis intelligi potest, iniuriam nobis fieri, si quis non compositi dissidij culpam in nos confert. Quod autem illis tribuitur, quasi conentur Ecclesiarum facultates ad se transferre, sub nomine religionis, parum hoc fit amice. Cur enim huius professionis socij, monasticam illam vitam, quae nimium hercle degenerauerat, in suis ditionibus ferre diutius non potuerint, et simul cur illa ipsa bona [note: Ecclesiasticorum bonorum apud Pontificio abusus] in meliores vsus conuerterint, nosti, Caesar, e superiorum annorum actionibus, et causam non semel audisti. Sed aduersarij, cum Ecclesiae bonis fruantur, ita nullam habent eius curam, vt multis in locis ipsorum ditionis, aut nulli sint ministri, vel qui sunt, nullam ad rem sint minus idonei, siue quis eruditionem, siue vitam atque mores inspiciat: quomodo etiam literarum ludos procurent, quomodo prospiciant egenis, notum est. Adhaec, quibus rationibus diuersas Ecclesiarum facultates ad se pertrahant, et in vnum veluti corpus redigant, ne quid ad omnem luxum eis desit, nihil attinet commemorare. Quapropter, etiamsi forte nostrae professionis aliqui non recte per omnia dispensent Ecclesiae bona, tamen id nullo modo conferri possit cum ijs, quae multis iam saeculis illi committunt. Itaque res ipsa poscit remedium, videlicet, vt ex praescripto sacrarum literarum, et secundum

[note: 1546.] veteris Ecclesiae decreta distribuantur ea bona. Quam quidem rem perlibenter sumus operam nostram communicaturi. Deinde, et Ratisbonae, et nuper Spirae decreta fecisti, quemadmodum otij publici causa de ijs bonis agere oporteat. Iam si quis est omnium, qui modum in eo seruauit, non dubitamus, quin idem, si cognitioni sistatur, et inuicem audiatur, aequum iudicium subire, neque causam dare velit, vt propterea bello Germania vastetur. Obijcitur nostris quasi iuris administrationem euerterint: sed non te latet, maxime Caesar, quamobrem de personis Camerae questi sint, et quantopere emendationem iudicij flagitarint, quae licet saepe sit promissa, tamen in rem praesentem nunquam venit. Itaque, pacis conseruandae causa, Spirae nuper illos exauthorasti, et quemadmodum deinceps institui Camera debeat, modum perfinijsti. Quam quidem formulam ipsi probauimus, et in altero conuentu Vuormaciae, iurisdictioni nos illorum velle parere, demonstrauimus. Aduersarij vero quod tibi sane constat, perpetuo recusarunt. Ac potius nullum esse iudicium voluerunt. In hoc nimirum eius rei culpa est omnis conferenda. Quod si vel nunc etiam res ad eum modum, vt tu praescripseras, institueretur, id quod inprimis optamus, et de quo nostris in hoc Ratisbonae conuentu legatis mandata dedimus, non dubium est, quin illi qui nostros in Ratisbonense ac Spirense decretum, deliquisse putant, iure suum consequi possent. Eam ad rem operam nostram profitemur: nec enim vllum, qui sit inofficiosus, sauore vel auxilio prosequi velimus. Nunquam etiam deprehendimus aliquem ex nostris affectare Magistratum hunc tuum, aut alioru` oppressionem moliri, vel iactare minas, quasi vim facere cogitet. Ac sane credimus, a Pontifice et ipsius administris haec tibi frequenter decantari, pro eo, quod in religionem circunferunt, odio. [note: Protestant. erga Caesarem studium.] Studium autem erga te ostrum putamus te non semel ex ijs bellis, quae gessisti cum exteris, deprehendisse. Atque vtinam ille, qui te iam aduersum nos accendit, eo semper in te fuisset, quo nos sumus, animo. Quaedam certe bella vel omnino non suscepta, vel multo citius pacata fuissent. Iam, in seditionibus illis atque bellis, quae per Germaniam te Caesare, nata sunt, quomodo sese gesserint erga te, deinde, quam liberaliter aduersus Turcam sua subsidia nostri contribuerint, publice hos ordines ab ijs criminibus, quae tibi delata sunt, esse alienos, et si cognitioni sistantur, posse tibi, Caesar, et quibusuis alijs innocentiam suam approbare, vehementer etiam atque etiam te rogamus, mitissimum Caesarem, et patriae parentem, ac per omnia sacra, perque Germaniae salutem obsecramus, vt hunc tantum apparatum deponas, et illos qui tam grauiter tibi delati sunt, iudicio sistas, more nimirum a tuis maioribus vsurpato, quem neque te praetermissurum speramus. Id si facias, forte confidimus vt et iniuriam illis factam, et praeclaram ipsorum esse voluntatem erga te cognoscas. In hac vero deliberatione respicias, quaesumus, Germaniae statum, miserabilem certe, tum propter diuturnam rerum omnium caritatem, tum propter formidabilem et perpetuum hostem Imperij, Turcam: consideres, quam fidem horum ordinum parentes tuis maioribus, quam ipsi tibi ac Ferdinando fratri semper praestiterint, quando et in Turcam et in alios vestri nominis hostes, auxilia vobis, amplius etiam, quam reliqui, subministrarunt, quae ne nunc quidem recusant etiam: [note: Illas malorum ex ciuili bello.] expendas tecum atque reputes, quam sit hoc futurum bellum exitiosum, quantum calamitatis atque malorum ex eo redundabit ad innoxiam multitudinem pueros, infantes, mulieres, et id genus alios: neque illorum impulsu, qui sui dominatus atque potentiae retinendae causa, nostris aduersantur, eo rem deducas, vt inclyta Germania, vel pars eius aliqua, tibi certe deuotissima, suis exhausta viribus, et prorsus afflicta, vim Turcicam sustinere amplius et demorari non possit. Vt ergo nostris precibus acquiescas, maiorem in modum oramus. Habebimus id summi loco beneficij: et si quis erit, qui post factam cognitionem tibi parere praeter

[note: 1546.] ius et aequum recusarit, eum non modo non probabimus, verum etiam tibi, summo principi ac Magistratui, diuinitus dato, quantum in nobis erit, auxiliabimur, ac fidem omnem semper praestabimus.

[note: Arcanum Mauricij cum Caesare colloquium.] Mauricius, qui vigesimo quinto die Maij Ratisbonam venerat, Iunij die vigesimo discedit, vbi Caesar priuatim cum eo diu multumque sermocinatus fuit. Eius vero quae fuerit summa colloquij, res ipsa post declarabit. Protestantium legati, cum ad vim et arma spectarent omnia, neque sine periculo de rebus necessarijs vel deliberare possent, vel ad suos etiam perscribere, discedunt alij post alios, [note: Legatio Caesaris ad Heluetios.] domumque redeunt. Ad Idus Iunij Caesar legatum mittit ad Heluetios, Ioannem Muschetum, superioris Burgundiae quaestorem, et initio praefatus de sua in ipsos beneuolentia de charitate erga rempublicam, maxime vero Germaniam, studioque pacis, Germaniae quosdam ait esse principes, qui sub Euangelij praetextu multa seditiose faciant, leges omneis euertant, vt sublatis iudicijs nihil sit amplius quod metuant. Eorum audaciam eo nunc progressam, vt contra suum honorem et Magistratum nitantur, et vim atque bella minentur, nec obscure prae se ferant, quasi per suam absentiam inuadere cogitent et opprimere communem patriam. His ergo rebus coactum, arma sumere, vt pro sui muneris atque loci dignitate, periculum a republica depellat, et illos coerceat: neque dubitare, quin hunc suum conatum Deum approbet. Existimare etiam fore, vt caeteri ordines, quorum hic salus vertitur, ope consilioque sese iuuent. Rogare igitur, ne ad aduersarijs, qui odiose multa et acerbe se spargant, aliud sibi persuaderi patiantur, nec ab illis impul si aliquid faciant, aut in suis finibus permittant, quo suum hoc institutum tardari possit aut impediri. Bellum enim hoc pro totius Germaniae salute suscipi, nec vllam aliam subesse causam. Acquiescant igitur in veteri amicitia et foedere, quod sit inter ipsos. Nihil enim se facturum contra, neque suis permissurum vti faciant, et per occasionem praestiturum ipsis esse fidem omnem et amorem, vt adhuc quidem fecerit. Id cum ex rebus alijs multis, tum ex eo potissimum intelligi posse, quod cum alijs regibus atque dynastis nullam vnquam pacem fecerit, in quam non et ipsi comprehenderentur.

[note: Vuirtemb. et ciuitates arma capiunt.] Superioris Germaniae ciuitates et dux Vuirtembergicus, audito Caesaris responso, quod per Nauium dedit, vt supra docuimus, continuo, datis literis ad Saxonem atque Lantgrauium, foederis duces, quid agatur, ostendunt, et omnem fidem opemque polliciti, quantas omnino possunt, peditum copias conseribunt, et omnino primi fuerunt in armis. Exercitus autem erat bipartitus. Vnum agmen erat Vlrichi principis, ad viginti quatuor signa peditum, et in his ex nobilitate complures, Alterum erat ad ciuitatibus conductum. Hi cum Vlmae conuenissent omnes Iulij die vigesimo primo Gunspergum petunt et altera luce producti, dispartiti consistunt. Duces erant Ioannes Hedeccus, Schertelinus, Balthasar Gultlingus, Sebastianus Bessererus, Mathaeus Langemantelus, Ioannes Harderus, Iodocus Rosebergus. Hi ciuitatum copias primum, certis conditionibus, per iusiurandum, vt fieri solet, astringunt, et vt Schertelino pareant, ac dicto sint audientes, mandant, donec Principes ipsi, foederis duces, venerint. Post ad Vuirtembergicos digressi, cum idem egissent, Hedeccum illis eadem ratione [note: Balthasaris ad milites oratio.] ducem constituunt. Eo facto Balthasar Gultlingus, genere nobilis, et Vuirtembergici ducis consiliarius, de reliquorum voluntate verba faciens ad sui principis militem, Satanae vicarius, inquit Pontifex Romanus, incendium excitare denuo cogitat, commilitones charissimi, quo Germania, quae nobis ortum dedit omnibus, conflagret, et funditus intereat. Huc nimirum impellit eum et illud, quo veram religionem persequitur, odium acerbissimum, et vindictae quoque studium, ob acceptam superioribus annis calamitatem a Germanis, quando Roma capta fuit atque direpta. Carolum itaque Caesarem potentissimum

[note: 1546.] exeitauit, vt in principes nostros et ordines, qui pio foedere coniuncti sunt, arma sumat, fore sperans, vt per vim et summam crudelitatem illos cogat ad impiae suae religionis ac diabolicae cultum et obseruantiam. Etenim pro certo nuntiatur, superbum illud et nefarium Satanae mancipium, habere iam coactas tam equitum quam peditum lectissimorum copias non medio cres, quas ad Caesarem mittat. De Hispanis quoque iam increbuit aduentantibus. Quid vero malorum, ab externo milite, communi patriae, quantque pestis incumbat, nemo non intelligit. Nostris principes igitur ac ordines, quia sui muneris esse sciunt, vt non modo vim omnem et iniuriam a suae ditionis populo depellant, verumetiam elaborent et prouideant, ne falsa religione decipiantur, et salutis aeternae discrimen adeant, omnino constituerunt bellum istud, quod praeter omnem expectationem, imo praeter pactum atque promissum ipsis infertur, beneficio Dei defendere. Ideoque vos et vestri ordinis alios, quantum quidem in hac celeritate fieri potuit, conduxerunt. Quia vero foederis duces adhuc absunt, venturi tamen paucos intra dies, illustrissimus princeps Vuirtembergicus, Vlrichus, vt interea res omnis ordine administretur, nec hosti praebeatur vlla nocendi nobis facultas, loco sui, ducem vobis constituit amplo et illustri loco natum Ioannem Hedeccum. Huic ergo fide data parebitis, et ita vos gereris in vniuersum, vt nomen illud praeclarum et illustre, quod maiores nostri, varijs olim gestis bellis cum exteris nationibus atque populis, virtute summa multoque sanguine sibi compararunt, ad nepotes etiam nostros propagetur. Caetera Deo committemus omnipotenti, qui sine dubio rationes expediet in hac tam iusta causa, piaque defensione, prout ipsius maiestrati videbitur, nobis esse commodum atque salutare. De Smalcaldicorum legatis antea dictum est, quemadmodum Ratisbona discesserint, cum deliberationi nullus esset ibi locus. Conductis autem copijs, vt iam demonstrauimus, Vlmae congregantur, vt in commune consulant. Itaque Iunij die XXI. duci [note: Protestant. ad Venetos literae.] ac senatui Veneto scribunt, et de Pontificis iniuria questi, rogant ne illius copijs dentiter per suos fines, et si Pontificis vires augeantur, quid ipsis et alijs per Italiam populis expectandum sit, superioris aetatis exemplis demonstrant. Scribunt etiam passim ad nobilitatem Germaniae, ac monent, ne militem ad se prosiciscentem impediant. Deinde, quia Rhoetos atque Tirolenses acceperant multum angi propter externi militis aduentum, vltima die Iunij per literas hortantur, vt transitu illos prohibeant, ad eamque rem auxilia pollicentur. A Noribergicis quoque petunt opem: sed illi non se posse dicunt, quod ad suorum finium defensionem vix ipsi satis habeant. Adhaec, Schertelino secunda die Iulij mandant. Simul ad Heluetios legationem decernunt.

De cardinali Tridentino diximus ante, qui Romam celeriter transcurrit, [note: Foedus inter Pontif. et Caesarem.] missu Caesaris. Illo igitur solicitante, foedus, quod iam antea conceptum erat et informatum, Iunij die vigesimo sexto decernitur his pactis, Quoniam per multos nunc annos, in magnis perseuerauit erroribus Germania, sic vt ingens ex eo sit metuendum periculum, cuius quidem auertendi causa sit indictum Tridenti concilium, et mense Decembri anni superioris inchoatum: et vero Smalcaldici repudient illud, nec ad se pertinere dicant: ideo Pontificem atque Caesare, pro gloria Dei, et pro reipublicae maxime vero Germaniae, salute, certis legibus inter se transegisse. Et primo quidem, vt Caesar exercitum et quicquid est ad bellum necessarium proximo mense Iunio comparet, et sit rebus omnibus instructus: et eos qui concilium recusant, et errores illos defendunt, viribus et armis ad priscam religionem et sanctae sedis obedientiam reducat. Sed interim omnem operam det et experiatur an sine bello possit hoc perficere: pacem aut transactionem nullam cum ijs faciat, quae sit Ecclesiae et religioni noxia. Pontifex, praeter

[note: 1546.] illa centum aureorum millia, quae iam deposuit, tantundem Venetijs quoque deponat, quae post ipsius legati nullum in alium, quam in belli, vsum expendant: et si nullum erit bellum, eam pecuniam ad se recipiat: adhaec, subministret in hoc bellum et alat peditum Italorum millia duodecim, et leuis armaturae equites quingentos, per semestre tempus, et his copijs praeficiat legatum, duces atque centuriones. Quod si bellum ante sextum mensem finiatur, ipsius hoc fiat commodo. Caesar [note: Bona Ecclesiarum per Hispaniam in bellum collata.] liceat hoc anno, permissu Pontificis, dimidiam partem bonorum Ecclesiae, per Hispaniam sumere, liceat quoque ex annuis prouentibus monastersorum Hispaniae diuendere, donec ad aureorum millia quingenta confecerit: et ahec quidem omnia belli tantum huius gerendi gratia: verum ea lege tamen, vt de suis bonis tantundem illis inuicem oppignoret, et quia res noui sit exempli, ex arbitrio Pontificis, hoc nomine recte caueat. Si quis hoc ipsorum institutum impedire velit, coniunctis viribus ei resistant, et auxilium alter alteri ferant, idque facere teneantur ambo, quandiu bellum durabit, et sex praeterea mensibus a finito bello: integrum sit cuique sese adiungere huic foederi, et partem subire tum oneris tum emolumenti: pactionem hanc confirmet etiam senatus cardinalium, et quod de Iunio dictum est, accipiatur de huis anni mense Iunio, quo foederi iam ante concepto subscripserint vterque. Huius confoederationis exemplum, legatus Pontificis, Hieronymus Franchus, Heluetijs post exhibuit, vt infra dicetur.

[note: Pax regis Galliae cum Anglo.] Ad hoc fere tempus pacem Galliae rex facit cum Anglo, et Boloniam ei permittit, donec pecuniam debitam persoluat: et cum his ipsis diebus Galliae regis filio Henrico nata esset filia Isabela, rex Angliae confirmandae amicitiae cuasa rogatur, [note: Cardinalis Scotiae trucidatus.] vt in sacro Baptimate pro illa fide iubeat. Tunc etiam Scotiae cardinalis Andraenus, in sua quadam arce, sub prandij tempus confoditur a nobili quodam, cuius ille fratrem ob Lutheranismum durius tractaurat. Facta caede, percussor [note: Pontif. ad Heluetios literae. Crocodili lachrymae.] in Angliam profugit. Iulij die iij. Pontifex dat literas ad Heluetios, et captata beneuolentia, propter suam et suorum antecessorum cum ipsis coniunctionem, deplorat, quosdam ex ipsis, per insidias diaboli, et perturbatores legum, auulsos esse ab Apostolica religione, et ab se, tanquam charissimos filios e sinu et complexu amantissimi parentis. Veruntamen magnum esse Dei beneficium, quod ex ipsis multi permanserint constantes in fide erga Deum et Ecclesiam: quo videlicet alij, qui sermonibus improborum decepti sunt, exemplum habeant positum ob oculos, et ad maiorum suorum religionem aliquando reuertantur. Nam Diuinae bonitatis magnum hoc esse argumentum, quod in isto dissidio religionis, pacem inter se colant, cum alij in locis per hanc occasionem grauissimi sint excitati motus: quos vt componeret, nullum non adhibuisse remedium statim ad initio sui Pontificatus, et magna semper vsum esse lenitate. Nuper etiam ad extremum confugisse, denuntiato concilio generali, cui locum atque sedem delegerit Tridenti oppido Germaniae, cuius intra fines haec haereticorum vitiosa seges maxime creuerit. Quod quidem ad oppidum tuto venire possent, et suas ibi partes tueri, si vellent. Sperasse enim, in tam augusto conuentu, cui semper Christiani reges atque populi plurimum detulissent, et in coetu tot episcoporum, qui Spiritu sancto ductore religionem tractarent, neminem fore tam impium, qui non tantae se submitteret authoritati, qui non impijs continuo dogmatis reiectis, Ecclesiae catholicae iudicium amplecteretur. Hanc etiam nunc opinionem retinere se deipsis et propter concordiam domesticam sperare futurum, vt ex ipsis, qui fideles atque constantes permanserunt, obtemperent concilio: caeteri vero, qui non consulto, sed quadam crudelitate inerrorem adducti sunt, authoritatem synodi non aspernentur. Quod vt faciant, et ad concilium veniant, tanquam ad coelestem aliquem senatum, cui Deus ipse praesit, hortari se plurimum, vt ante quoque fecerit. Magno autem dolori sibi fuisse, quod in Germanio non pauci sint, etiam de numero eorum, qui principes habentur,

[note: 1546.] qui concilium non modo superbe et insolenter, contemnunt, sed maledictis etiam et conuicijs insectantur, neque se decretis illius parituros esse dicunt. Ideo vero doluisse cumprimis, quod ista perditorum hominum contumacia et obstinatione. [note: Pontifex armis rem tentat.] necessitatem sibi videret imponi, rem armis tentandi. Nam neque tot animarum iacturam, quae per haereses quotidie perirent, neque Christiani nominis oppressionem hanc diutius perferre se potuisse: quorum illud ad pastorale suum officium, hoc autem ad sui gradus atque loci dignitatem pertineat. Dumque de remedio saepe cogitaret, ac Deum precaretur, vt viam ostenderet, peropportune accidisse, vt Caesar, maximae pietatis princeps, eisdem fere, quibus ipse, sceleribus impiorum offensu, armis vindicandam sibi religionem iudicaret. Cum enim ipsius intercessione et opera, Germaniae datum esset ab se concilium, visum ei fuisse, quod qui illud recusarent atque contemnerent, ipsius quoque factum et authoritatem despicerent. Hanc igitur occasionem diuinitus oblatam se libenter arripuisse, et praeclaram istam Caesaris voluntatem adiuuare constituisse omnibus tam suis quam Ecclesiae Romanae facultatibus. Etenim si secus faciat, si negligenter agat et remisse, non dubium esse, quin tot filiorum animas, haereticorum perfidia corruptas, ab se Deus, tanquam a paretne, requirat. Hoc autem suum consilium atque mentem ideo se patefacere ipsis, vt et qua prematur solicitudine, videant, et sua vota secum hoc est cum Deo et religione, coniungant. Multa quidem ipsorum existere praeclara facta, sed nullum esse praeclarius, quam hoc, si cum Deo veterem amicitiam, exemplo maiorum colant, si Ecclesiae Romanae, quae semper ipsis benefecerit. pristinam fidem et amorem praestent, si iam in hac tam pia causa subministrent auxilia. Quod vt faciant, orare plurimum.

[note: Legati Protest. ad Heluetios.] Protestantium superioris Germaniae legati, quinta die Iulij Badenam Vlma veniunt ad conuentus Heluetiorum, et expositis mandatis, in mensem Augustum reijciuntur. Postulata erant, ne militi externo dent iter per suos fines, et vt suos militare ipsis permittant, si res ita postulet. His etiam diebus, Brunsuicenses, Goslarienses, Hildessemij, Hanobrij, mandatur Saxonis atque Lantgrauij, de moliuntur Henrici Brunsuigij primariam arcem Vuolfebutelum, quam ad hoc [note: Palatinus belli causam sciscitatur.] vsque tempus, imposito praesido muniuerant. Palatinus elector, in his motibus interpellat Caesarem, Ratisbonae, per legatum Vuolffium Affestenum, equitem, et quae sit belli causa, in quem fiat apparatus, scire cupit. Deprecatur etiam, et vt sibi liceat intercedere, obsecrat. Diebus aliquot interiectis, per Granuellanum atque Nauium Caesar respondet, Non illi esse difficile, vtrunque scire, et quae sit [note: Praetextus mouendi belli in Protestant.] causa, et qui petantur bello. Post, eadem fere, quae supra, in literis ad ciuitates, criminatur, quod sibi non obtemperent, quod non in Germania tantum, sed apud exteros etiam multa sint aduersum se quidam machinati, specie religionis, quod nullis legibus velint astringi, quod alienas possessiones inuaserint, sacras inprimis, easque pro sua dispensent tyrannide, non alio certe consilio, quam vt in suos liberos atque nepotes, haereditario quodam iure, transferant episcopatus et id genus alias praefecturas. An credibile sit, eos, qui talia committunt, ferre posse legitimam vllam cognitionem, ac non potius eo spectare, quemadmodum excitatis turbis atque dissidijs, iudicium et censuram defugiant? Emendationis quidem nullam esse spem, et scire ipsum, quam leniter egerit, quam multas offensiones illis condonarit. Qua tamen re nihil sit consecutus aliud, quam quod insolentiores facti, reliquos etiam ordines pertentent, et ad rebellionem solicitent. Quibus artibus id fiat non sibi constare: quam autem sit indignum, et merito sibi dolendum, facile quemuis intelligere: cum etiam ipsi, iure omni sublato, tyrannice et violenter agant, et Imperij decreta proijciant, non esse quod alia via, quam ea, quae sit ipsis vsitata et familiaris, hoc est, armata manu, res tentetur. Itaque sui esse propositi, vt hoc bello non religionem modo, sed et reliquas offensiones componat,

[note: 1546.] et Germaniae pacem atque libertatem restituat, et eos qui facient officium, [note: Palatinus Protestant. reconciliare cupit Caesari.] patrocinio suo defendat: in perturbatores autem otij communijs et oppressores libertatis, pro eo ac meriti sunt grauiter atque seuere vindicet. Hoc Caesaris responsum, Palatinus, Iulij die X. cum pridie esset allatum, Saxoni, Lantigrauio et Vuirtembergico mittit, et explicato communi periculo, quod incumbat Germaniae, praesertim ab externo milite, si bellum incrudescat, obtestatur, vt quantum omnino possint, largiantur atque concedant. Etenim licet tristis et aspera sit rerum facies, tamen existimare se quod si erga Caesarem se submittant, et nonnullis in reb. morem ei gerant, fore, vt ad conciliationem ea res maximum adferat momentum. Haec autem esse, quibus mitigari posse Caesarem intelligat: primum, si condonari sibi petant offensionem: deinde, si quid minus aeque factum sit ab aliquo, corrigatur: postremo, si quid alieni possideant, vt id Caesari vel cuipiam alij, prout videbitur, permittant: in eo si quid ipse possit amplius, fidem operamque suam [note: Saxo et Lantgrau. arma parant.] pollicetur. Saxo interim atque Lantgrauius, quibus omnino praeter expectationem hic tam repentinus motus accidit, praesertim, quod amicissime Caesar Spira nuper discesserat, certiores facti de re tota, magno studio copias et ipsi conducunt et ad socios datis literis, vt idem faciant, neue callidis quorundam consilijs diuelli sese patiatur, monent. Et cum deliberandi causa conuenissent, Iulij die quarto [note: Eorum ad Caesarem literae.] datis ad Caesarem literis, E legatis inquiunt, nostris, tuo mandatu Ratisbonam missis, clementissime Caesar, accepimus, quomodo, cum de belli audissent, apparatu, nostrae confessionis atque foederis socij, diligenter te solicitarint, dares operam, ne quid acciperet Germania detrimenti. Et quanquam tum ita respondebas, vt iure nobis oboriri suspicio posset, tamen in bona quadam spe fuimus, eo bello neque nos nec vllum Imperij ordinem peti: propterea, quod ad conuentum illum abs te vocati, legatos eo misimus cum plenis mandatis, qui et de postulatis tuis deliberarunt, et quid sui esset consilij, demonstrarunt: ita quidem vt nullius offensionis in mentem nobis venerit: deinde, responsum illud tuum non ad praeterita, sed ad futura pertinet, dum ais velle te constituere rempublicam, et in eos, qui non sint dicto audientes, pro tua authoriate vindicare. Quamobrem minime cogitandum nobis erat, fore, vt prius, quam et postulata tua promulgares, et a nobis responsum esset, bellum parares. Vbi vero tandem ex multis coniecturis, imprimis autem ex tuis ad principes aliquot atque ciuitates literis, tum etiam ex Granuellani verbis atque Nauij sermone cognouimus tui esse propositi principes quosdam minus obedientes multare, iamque rumor vbique percrebuit, in nos belli molem omnem conuerti, moleste sane grauiterque, pro eo ac decet, istud tulimus, et hanc ad te mittendam epistolam duximus, purgandi nostri causa. Et primo quidem, vere possumus hoc affirmare, nos atque socios onera publica nobis imposita subijsse semper prae caeteris, cum nonnullis etiam daretur immunitas. Deinde, quae in proximo conuentu Spirae petebas auxilia, dedimus operam vt impetrares, et nos illa contulimus ipsi. Quod autem nunc ijs omnibus exhibitis officijs in crimen vocamur non praestitae obedientiae, non modo nobis dolet, sed vehementer etiam est molestum et acerbum. Fuisset autem optabile nobis, et quidem aequum erat etiam, accusari nos, et audiri prius, quam ad arma veniretur, et haec nostri criminatio spargeretur. Sic enim et nostram eramus innocentiam facile probaturi, et eorum refutaturi calumniam, qui nos tibi ad hunc modum detulerunt. Quam amanter cum vtroque transegeris et Spirae nuper et ante annum quintum Ratisbonae, notum est, ita quidem, vt nulla nobis obijci possit vel rebellio vel facinus illaudatum: vt interim omittamus, quod argi Brunsuicensis possessionem, tuo rogatu, sequestro permisimus ante annum, et in summum fere discrimen fortunarum omnium idcirco deuenimus. Non telatet etiam quomodo tunc, cum Francofurti creatus fuisti Caesar, Imperio, te deuinxeris, quid per

[note: 1546.] sanctissimum iusiurandum promiseris, et quomodo sit ex Imperij legibus agendum, quando crimen eiusomdi, quale tu nobis iam obijcis, aliquis commisisse dicitur. Quod autem indicta causa vim nobis adferre cogitas, id Deo commendabimus, et vbi, quibus de rebus nos incusas, acceperimus, ita respondebimus, vt [note: Belli in Protestam. authores.] quiuis intelligat, et iniuriam nobis fieri, et te Romani antichristi ac impij concilij Tridentini impulsu, bellum hoc suscipere, vt et Euangelij doctrina, et Germaniae libertas opprimatur, nec vllam aliam subesse causam docebimus: rerum nostrarum status, vt hoc ita tibi nuntiemus, postulat. In hanc ergo partem accipies. Nam multo nobis esset iucundius, tibi gratificari, studiumque nostrum approbare.

[note: Caesaris ad Coloniensem literae.] Caesar, Iulij die vij. datis ad archiepiscopum Coloniensem literis, Germaniae salutis, inquit, causa, nimirum vt otium publicum et ius et aequum, et huius nostri loci dignitas, Imperijque libertas reciperentur (quae quidem omnia seditiosi quidam ex republica propemodum sustulerunt, et nisi coerceantur, tollent omnino) cogor arma sumere, vt illos ad officium adducam. Et quoniam in hoc esse totos accipio, vt te simul et alios in societatem suam pertrahant, mando, primum, vt per omnem tuam prouinciam edicas, et des operam, ne quis militet, nisi mihi meisque ducibus, qui mandatum habebunt, eiusque rei fidem facient. Deinde, vt eos qui forte iam in militiam profecti sunt, ilico reuoces, et domi manere iubeas, et nostrum expectare iussum. In eos vero, qui non parebunt, seuere vindices, atque ita te geras, vt intelligere possim, Germaniae quietem tibi esse charam. Ni facias, magno tuo cum periculo et bonorum omnium dispendio futurum scias. Eas literas Archiepiscopus vt accepit, passim promulgat, et edicit vt pareatur: deinde preces fieri iubet in Ecclesijs, vt imminens Germaniae periculum Deus auertat. Eodem fere tempore, Protestantes ad Galliae et Angeliae regem, nuper reconciliatos, vt dictum est, mittunt legatos, qui de auxilijs vtrunque solicitent. Cum Saxo et Lantgrauius ad Caesarem priuatim ita scripsissent, vti diximus, publicum [note: Stratagema Caesaris.] etiam scriptum edunt Idibus Iulij, quo demonstrant, religionis causa bellum hoc suscipi, et hoc esse consilij Caesaris, vt obducta specie quadam rebellionis, et tanquam in paucos aliquot vindicare velit, socios foederis diuellat, alios ab alijs, et tanto facilius paulatim post omneis euertat. Eius rei probationes multas adducunt, et quid Ferdinandus rex, quid Granuellanus, quid Nauius et alij quidam Ratisbonae priuatim dixerint, referunt, nimirum concilij contemptum huius esse causam belli. Rauesburgijs etiam qui nuper Euangelij doctrinam admiserint, mandasse Caesarem aiunt, missis literis, vt paucos intra dies ab instituto discederent, alioqui futurum, vt sectionem vrbis et agri militibus permitteret. Sed ex itinere cum literis reuocatum esse nuntium, vt ne palam fieret, hoc emendationem doctrinae, lata sententia, loco et dignitate sua priuauit, quod idem prope Caesar facit atque minatur, an belli causam id non declaret? Rumorem enim esse non obscurum, id agi, vt cardinalis Augustanus, qui facem his turbis admoueat, [note: Fax belli episcopus Augustanus.] per vim illi surrogetur. Hoc etiam spargi, fore, vt ipsi oppressis, militum copiae passim per Germaniam distribuantur, qui concilij decreta de religione facta, Caesaris nomine defendant et exequantur. Adhaec, multorum literis perscribi, Toletanum archiepiscopum imprimis, et reliquos id genus Hispaniae proceres, ingentem pecuniae vim in hoc bellum conferre. Quod quidem minime sint facturi, si profana esset belli causa. Notum esse praeterea, cuiusmodi sit factum Augustae decretum ante annum XVI. quando Caesar profitebatur, non se posse ferre sectam hanc atque doctrinam Lutheri, sed vt eam funditus extirpet, omne suum robur, vitam etiam atque sanguinem velle cum suis impendere. Siquidem ipsi opprimantur, quod Deus auertat, tunc statim appariturum, an huic religioni parcant, ac non potius Ecclesiae ministris trucidatis,

[note: 1546.] et ipsorum stupratis vxoribus atque liberis, monachos et id genus reliquam colluuiem restituant. Caesari vero non licere vim vllam facere vlli ordini, nec indicta causa proscribere quenquam, neque militem externum intra Germaniae fines adducere, vel ius aliquod haereditarium atque successionem Imperij sibi vendicare. Nimirum his legibus eum esse deuinctum, et eas per iusiurandum approbasse. Nam si fas ei sit secus agere, non posse diuturnum ess reipublicae statum. Quam autem habeat offensionis causam, non se videre. Nam ad me quod attinet, ait Saxoniae dux, quicquid inter illum, Ferdinandum fratrem, atque me fuit dissidij, totum est abolitum ante bienium, Spirae, et actioris necessitudinis causa, Ferdinandi filia Eleonora, filio meo natu maximo desponsa fuit vltro, si modo de religione conueniret. Id Caesar tum probauit, et cum domum illinc essem e comitijs rediturus, in diuersorium meum misit Granuellanum atque Nauium, et amplissimis verbis omnem beneuolentiam mihi meisque liberis ac toti prouinciae deferebat. Ab eo tempore quodnam tantum scelus commisi, quamobrem in me tam dira moliatur? Sed reuera sic res habet, vt ante diximus. Quia concilium Pontificium recusamus, in odium incurrimus. AEquum autem erat, illum non sic agere, [note: Fridericus Saxo electus Imperator.] nec aduersus familiam Saxonicam ista cogitare. Nouit enim, quomodo patruus meus Fridericus, post Maximiliani mortem, hanc Imperij dignitatem sibi delatam, ad ipsum voce atque suffragio suo detulerit, vt interim omittam alia multa Saxonicae domus in Austriacam familiam collata beneficia. Quod si forte propter submotum ab episcopatu Numburgico Iulium Pflugium offensus est, equidem et ius meum editis libellis explicaui, et, si Caesar arbitros non suspectos daret eorum cognitioni rem permisi. Iam quod ad me pertinet, inquit Lantgrauius, ante annum quintum plane fui reconciliatus ei, Ratisbonae, et quod annis aliquot superioribus bellum in episcopos mouere constitui, quod deinde propinquo meo duci Vuirtembergico suppetias tuli, quo sua recuperaret, totum hoc, et si quid etiam contra ius scriptum et Imperatorum leges, palam aut occulte fecissim, condonatum mihi fuit, conscriptis ea de re literis atque signatis. Quae sit igitur alienationis causa, plane non possum recordari: deinde, cum nuper ipsum Spirae conuenire, adeo fuit erga me benignus et vultu et sermone, vt vestigium nullum offensionis deprehenderem. Ratisbonae conuenerat ante annum quintum, si quid aduersus Clinensem ipse tentaret aliquando, ne me prorsus immiscerem. Mouit illi postea bellum, et quod promiseram, seruaui. Cumque deinde Cliuensem in gratiam reciperet, quod fuit ante Venlonum, omnibus qui militassent e[?] vel opem tulissent, ignouit. At qui, si forte nostram absentiam, et quod Ratisbonam ipsi non venimus, aegre fert, excusauimus vterque: Saxo quidem, per legatos, ego vero coram in colloquio Spirae. Sed quaenam sit ista Germaniae libertas, aut rei publicae forma, si propterea bellum suscipi debeat, cum et in superioribus aliquot, et in his ipsis Ratisbonae comitijs, alij multi principes ab sint? Bellum [note: Vim ui repellere licet Magistratui.] vero Brunsuicense non potest nobis dari crimini. Nam vt vim ab se depellat, cuique permissum est. Rogauimus frequenter in comitijs et obtestati sumus, vt illius comprimeretur audacia: praeter literas autem atque verba nihil consecuti sumus. Et tamen ijs literis, quas Ferdinandus rex ad Henricum ea de re publice dedit nostro rogatu, priuatim erant aliae adiunctae literae, e quibus facile videbat Henricus, non sibi obtemperandum esse. hae literae Vuolffebuteli repertae sunt, subscriptae manu regis, et in medium adferri possunt, si sit opus. Quod si ea seueritate fuisset actum in Brunsuicensem, vt iam Caesar in nos, licet immerentes, agit, nullum erat futurum bellum. Sed quia nos, qui propter Euangelij professionem odia maxima sustinemus, oppugnabat, conniuebatur ad ipsius omnia facinora. Nouit autem Caesar, quomodo et captam prouinciam sequestro permisimus, et propter susceptam in illum defensionem, coram arbitris ab ipso datis, iuri nos sistere

[note: 1546.] sistere voluimus. Hanc rationem si secutus ille fuisset, neque repudiata sequestratione et posthabitis Caesaris edictis, nouum excitasset motum, sed iure nobiscum et legibus contendisset, facilis erat via. Nam si iudicio victi non paruissemus, iam exequendi iuris causam Caesar habiturus erat grauem atque legitimam: nunc vero, cur ita rem gerat, nullam habet. Adde, quod a quo tempore captus est Henricus cum filio, Caesar nihil vnquam a nobis eo nomine postulauit. Non est igitur, quod officij neglecti possimus incusari. Si forte nobis impingitur, quasi iurisdictionem impediamus, iniuria nobis fit longe maxima. Nam quod multis nunc [note: Camera ex Pontificijs conflata.] annis in Camerae tribunal atque consessum ij solum reciperentur, qui nostram religionem oderunt acerbissime, quod hi ipsi, posthabitis transactionibus, contra nos atque socios in causis religionis pronuntiarent, quod in causis etiam ciuilibus nullum ius nobis communicarent, fecimus quod iure nobis facere licebat, eosque legitime et necessario recusauimus, vti suspectos et aduersarios, professi recusationis causas amplius nos velle demonstrare coram delectis arbitris. Nihil igitur hîc nobis obijci potest: deinde Spirae decretum fuitante annos duos, vt aequabiliter Camera constitueretur. Quo minus autem id factum sit, nobis atque socijs tribui non potest. Et nouit Caesar, ante annum in conuentu Vuormaciensi, neminem huic ipsius decreto fortius reclamasse, quam illos ipsos, qui volunt obsequentes et officiosi videri principes, eo nimirum, vt cum sint aduersarij, iudices etiam esse possint. Audimus insuper, hoc quoque veluti crimen nobis intentari, quod ex nobilitate quosdam ad nos conamur traducere: sed mirum est, cur hoc in nobis reprehendatur: nam ex rerum Imperij commentarijs doceri potest, hunc morem etiam patrum memoria semper extitisse, vt suae ditionis non nobiles tantum, sed episcopos etiam sibi coniungerent: et vt aliquid sit in eo culpae, non ideo bellum indicta causa nobis mouere licet. Iam, etsi in illo foedere haereditario, quod est inter Saxonicam, Brandeburgicam et Hessicam domum, Caesar [note: Foedus inter tres familias.] exceptus est, tamen hoc sic accipi debet, modo potestate sua non abutatur. Albertus igitur et Ioannes Brandeburgici, cognati, qui suam operam Caesari contra nos addixerunt, diligenter secum expendant, quid agant, et sint memores iurisiurandi, quo tenentur: hoc ipsis denuntiatum volumus, et ijs etiam, qui cum sint beneficiarij nostri, stipendia sub ipsis merent hoc in bello. Neque vero excusantur, si forte dicant Caesarem habere in animo multare quosdam principe, ob non praestitam obedientiam, sciunt enim ipsi, nihil eiusmodi iure nobis obijci posse. Quod si de crimine Caesar nos accusasset, vt aequum erat, neque nos illud refellere potuissemus, nihil opus fuisset his artibus vti, et ad defectionem solicitare socios. Nam demonstrato crimine, sponte sua plerique nos deseruissent, et in causa non bona pauci nobiscum erant commune subituri periculum. Adhaec ante annum secundum, quando contra Galliae regem auxilia decreuimus cum alijs, promittebat, eo finito bello se profecturum esse ipsum in Vngariam aduersus Turcam: nunc autem in Vngariam et loco finitima, Turcae maximis cum copijs irrunt, vt quidem a multis nuntiatur, et sunt alioquin ijs locis Budae atque Pestae magna Turcarum praesidia: sed post ponitur miserorum hominum salus eius regionis, qui nunc hosti crudelissimo velut in praedam obijciuntur, et hoc agitur interim, vt in Germania caedes fiat, et eorum, qui Christum profitentur, cruore omnia redundent. Quod cum ita sit, forte speramus, vt hanc nostram vicem plerique omnes doleant et miserantur, et aduersarijs, qui solum eo tendunt, vt apud nos extincta Euangelij doctrina, sicut alijs in locis ipsorum ditionis fieri videmus, extrema seruitus nobis imponatur, minime sese coniungant, sed tolerabili stipendio nostra totius quam illa castra sequantur: in [note: Clentum Romam. scopus.] quibus versatur Antichristus Romanus et ipsius clientes quorum hoc est praecipuum studium, vt vel cum internecione Germaniae, doctrinam suam et impiam et

[note: 1546.] impuram denuo stabiliant atque confirment. Et quia post multam belli deprecationem, nullius adhuc criminis conuicti, cogimur vim iniustam a nobis depellere, confidimus adfuturum esse Deum veritati contra mendacium, et in hae sua causa, belli summum Imperatorem atque signiferum esse futurum aduersus nefaria consilia Pontificis. Ei videlicet rem omnem commendamus, et vt [note: Protest. literae ad Buandeburgicum.] sanguinariuorum consilia retundat, ac nominis sui maiestatem magis atque magis illustrem faciat, precamur. Eodem die scribunt ad Ioannem Marchionem Brandeburgicum: et quia sit foederis Protestantium, vt quidem ipsis literis doceri possit, deinde, quia priuatim sit iam olim ipsorum confoederatus, monent ne ferat arma contra se, verum vt ex pactis et pro ratione foederis agat. Nam alioqui fore, vt rem omnem euulgent et quam non suum faciat officium, publice demonstrent. Ad haec ille, Se militare Caesari, neque negare quandoquidem sibi cauerit, non peti religionem: se quidem esse foederis Smalcaldici, verum Augustanae tantum confessionis ratione. Quod ad priuatum foedus attinet, in eo Caesarem excii claris verbis. Id cum ita sit, non esse, cur hanc suam militiam aegre ferant, aut aliquid ab se contra fidem datam factum esse dicant, Eo dato responso, illi publicum scriptum edunt, et inter alia, quod de Augustana confessione dixerat, refutant, et ipsius literis docent, eum sibi socijsque teneri opem ferre, si res in eum casum deueniat, et si quis aliam contra se belli causam obducat atque simulet, vti nunc Caesar facit. Itaque diligenter monent omnes, praesertim tribunos, centuriones atque milites, ne suam operam illi, qui fidem violarit, addicant.

[note: Bula Papae in Protestan.] Idibus Iulij, Pontifex, euulgato scripto, multa locutus de sua solicitudine et effectu erga tempublicam, hominumque salutem, de concilio iam inchoato, de pertinacia haereticorum, qui contemnant illud atque recusent, et pijs omnibus nefarium bellum indixerint: hortatur in vniuersum omnes, vt ieiunijs atque precibus Deum solicitent, delicta sua confiteantur, et sacerdotem sibi quisque diligat quem velit, deinde coenam Domini percipiant: quo videlicet Deus exoratus bene vertat hoc bellum, quod Caesar et ipse necessario susceperint ad extirpandum haereses et restituendam Ecclesiae pacem.

Porro, quanquam Caesaris hoc erat consilium, vt conductis vndique copijs, quam posset occultissime, Smalcaldicos adoriretur prius, quam essent instructi, tanta tamen erat illorum diligentia, tantus hominum ardor et ad defendendum hoc bellum alacritas, vt ad XVI. Iulij diem Lantgrauius suas copias educeret in hostem, tametsi per inferiorem Germaniam Burensis Maximilianus exercitum iam prope totum haberet instructum, nec in quem primum esset facturus impetum, constaret. Filium natu maximum Gulielmum, ad XVI. annorum adolescentem, [note: Lantg. filium mittit Argentoratum.] Lantgrauius, ante quam e suis finibus exiret, Argentoratum misit, vrbem prae ceteris valde munitam. Abituro nuntiabat Henricus Brunsuicensis e carcere, siquidem audire vellet, patefacturum se ipsi, quo tempore, et cuiusmodi essent huius belli fabricata consilia. Lantgrauius autem, qui callide hoc ab ipso fieri putaret, offensionis minuendae, vel consequendae causa libertatis, respuit colloquium. [note: Primus Protestam impetus.] At ille, nemini praeter quam ipsi vni, rem volebat explicare. Primus impetus, a superioribus Germanis, qui iam erant expediti, factus est in hostem, ex Vindelicis. Cum enim enim crebris nuntijs adferretur, Pontificis copias, iam superatis fere alpibus, imminere Germaniae, praeuertendum illis esse iudicabant. Sic autem res habet. Ex Italia venientib. per Tridentum est iter OEnipontem, Ferdinandi ditionis oppidum. Inde duabus omnino vijs in bauariam itur, vbi tum Caesar erat, vel secundo flumine OEno per Copstaenum, vel ad laeuam per medias [note: Ferdinandi arx.] alpes. Prope ad exitum alpium habet arcem Erebergum, editissimo loco positam rex Ferdinandus, et ea est natura loci, propter angustias et crepidines viarum, et praecipitem despectum, vt qui hunc aditum teneat, quantumuis magnas copias transitu

[note: 1546.] prohibere possit. Contendit igitur eo cum mediocri manu, Iulio mense, Sebastianus Schertelinus, mandatu legatorum, qui Vlmae conuenerant, vt ante diximus: et ex itinere capta Fiessa, oppido episcopi Augustani, quod est ad Laechum flumen, aditum etiam illum et arcem, decima die Iulij, deditione facta per milites praesidiarios, occupat. Erat eius consilij, continuato itinere per alpes, OEnipontem etiam capere et firmo praesidio munire: sic enim vtranque tenuisset viam, qua venitur et Germaniam ex Italia, et milite Caesarem atque commeatu, ijs quidem locis, interclusisset: sed in hoc tumultu, cum iussu Ferdinandi repente ad arma vocati essent omnes per agrum Tirolensem, magnae manus conueniunt OEnipontem, ductore Francisco Castelalto, Tridenti praefecto: et ad oppidi defensionem [note: Schertelinus retrocedit.] relicto praesidio, vias et aditus occupant. Itaque Schertelinus, imposito in arcem Erebergum, et oppidum Fiessam, milite, retrocedit, et cum suis deinde copijs ad eum exercitum, qui per superiorem Germaniam collectus, ad Danubium erat, proficiscitur. Hic exercitus, cui praeerat Hedeccus, Dillingam, Episcopi Augustani oppidum et arcem, deditione capit, et in fidem suam adigit, Iulij die xxiij. Sub idem tempus, Eistetensis episcopus Mauricius legatos mittit ad belli duces, et vt sibi suisque parcant, orat: iter etiam per suos fines et commeatum pacto pollicetur. Infra Dillingam est oppidum Donauerda. Hi de deditione sollicitati, [note: Donauerda capitur.] recusarant. Missis autem eo copijs, cum vis adhiberetur, in Smalcaldicorum potestatem veniunt. Interim Saxo et Langrauius cum suis copijs procedunt, et per Franconiam profecti, cum Vuirciburgensis Episcopus ipsis idonee de non impediendo commeatu cauisset, ad socios contendunt. Erant tum in ipsorum castris, electoris Brandeburgensis et Mauricijs ducis legati, de permittenda intercessione missi. Cum autem illi rem ad socios reijcerent, nihil actum fuit. Qui commorantur Augustae, praediuites mercatores Fuggeri, et id genus alij, collectis rebus, vrbe iampridem excesserant. Et quia rumor erat, eos mutuo dare pecuniam Caesari, hi qui tum erant Vlmae legati, datis ad Senatum Augustanum literis et missis internuntijs, quam hoc sit indignum, demonstrant, grauiterque monent, dent operam ne quid in posterum tale fiat. Senatus, illos iam ante, suo more pecuniam forte mutuo dedisse respondet, ne esset otiosa, quod belli consilia nescirent: nunc autem existimare, neminem esse qui id faciat: nec enim impune cuiuqam futurum, si resciscant. Erat id temporis Ratisbonae Caesar, et praeter Hispanos ad millia tria, [note: Caesaris copiae.] peditum Germanorum millia circiter quinque, et ad septingentos equites, nullae adhuc ad ipsum copiae tunc conuenerant. Hispanos ex Pannonijs euocauerat: et erant illi quos a pacificatione Suessionensi, in Lotharingia hyemasse, ac deinde prope argentinam facto itinere, ante annum in Vngariam iuisse, libro superiori diximus. Facta nuper pace inter Galliae regem et Anglum, opportune Protestantib. accidit, quod milites Germani, quorum opera Galliae rex vsus fuerat, dimissi transierunt ad ipsos, ductore Bichlingo Comite, et Georgio Recrodo, qui Lantgrauij erat beneficiarius.

Saxonem atque Lantgrauium Caesar, XX. die Iulij, publicis literis proscribit. [note: Saxo et Lantgrauius a Caesare proscripti.] Initio valde prolixe commemorat, quantos huiusque sumpserit labores, vt Germaniam in vniuersum pacaret, cuiusmodi fecerit eius rei decreta, quibus cautum sit. ne qua vis cuiquam fiat, quacunque de causa, verum vt legibus atque moribus agatur: deinde, quomodo sibi deuincti sint, et quam fidem praestare debeant ordines Imperij, docet. Sed his inquit, omnibus neglectis, Ioannes Fridericus elector Saxoniae et Philippus Hessiae Lantgrauius, temerario quodam ausu, studium atque laborem nostrum omnem, pro reipublica susceptum, singulis temporibus, quantum in ipsis fuit, impediuerunt neque dicto fuerunt audientes, et non modo sese mihi opposuerunt, sed alios etiam ordines, vt idem facerent, et illicitas cum ipsis inirent coniurationes, impulerunt. Et Lantgrauius quidem superioribus

[note: 1546.] aliquot annis, obducta qua nescio causa, bellum instituit in quosdam primi nominis Imperij ordines, et in ipsorum fines progressus, pecuniae vim magnam extor sit, Deinde, ambo simul, quendam Imperij principem, indicta causa, bello petitum, finibus expulerunt, occupata prouincia. Sed et Episcopatus aliquot et praefecturas tam sacras quam ciuiles, quarum domini veteri consuetudine sunt ditionis Imperij, et onera publica sustinent, et in ordinum consessu locum obtinent, in suam ditionem perduxerunt: et adhuc quidem illos, cum saepe meam fidem in comitijs implorarint, in ea seruitute detinent. Multos quoque suis facultatibus atque prouentibus annuis spoliarunt, et alienae ditionis homines in suam clientelam receperunt. Nuper etiam audacia quadam singulari solicitarunt quosdam ordines, ne ad ista venirent comitia, videlicet vt actionem omnem impedirent, meique contemptionem excitarent. Et haec quidem omnia tanto faciunt securius atque licentius, quod iudicia contemnunt, nec Magistratum agnosount aut verentur. Nam ipsorum culpa summum Imperij tribunal est sublatum, tacent leges, et multo iam tempore ius nullum dicitur, magno sane cum dispendio plurimorum, et nouo prorsus atque inaudito exemplo. Quodque omnium est grauissimum, agunt haec omnia specioso illo et dulci nomine religionis, pacis atque libertatis. His enim vtuntur tanquam pallijs atque vestibus, vt suas illas regant actiones, cum interim nihil minus quam religionis conciliationem aut Germaniae [note: Protestant. per duellionis insimulantur.] pacem atque libertatem expetant. Certe nullo scripturae loco docere possunt, ipsis licere, vt summo Magistratui sese quocunque modo pertinaciter opponant. Diuersum vero doceri potest, tum sacris literis tum probatis historijs, nempe priscos illos doctrinae Christianae professores, qui suam fidem non verbis tantum, sed factis etiam atque morte comprobarunt, prophanis quoque regibus obtemperasse. Quo certe minus licet istis officium mihi suum denegare, specie religionis. Et cum denegant, aperte declarant, ipsorum esse consilij, vt diadema, sceptum, atque potestatem omnem mihi adimant, et sibi vsurpent, et conturbatis omnibus, religionem, ius, pacem atque liberatem opprimant, et amplificati nouis honoribus atque facultatibus, in suam tyrannidem omnes cogant. Hoc enim ipsorum verba testantur, plena minarum, libelli etiam atque picturae famosae, disseminatae passim et in vulgus emissae, magno cum nostri nominis ludibrio atque contemptu. Praeterea, non solum foedera pacti sunt aduersum me, suis illis in conuenticulis, verumetiam exteros reges in odium mei concitarunt, et clanculum ope consilioque iuuerunt. Non desunt etiam, qui recitare possint, quid moliti sint, vt Turcam in Germaniam excitarent. Quod eo magis credi potest, quoniam ad ipsorum institutum ea res perquam fuisset opportuna. His ergo factis, et fidem datam violant, qua mihi deuincti sunt, et muneris nostri dignitatem conuellunt, et decreta omnia labefactant, quae certe non secus accipiunt, quam si ideo facta sint, vt alijs vim ab se depellere non liceat, ipsis vero solis permissum sit, vim cuique facere. Quamobrem, in grauissimum illud laesae maiestatis crimen, et in poenas eo crimine dignas, legibusque praescriptas, inciderunt. Et quia nota sunt ipsorum facinora, nihil attinet ea demonstrare. Caeterum, etsi pro authoritate, qua fungor, multo ante mihi licuit in eos, pro merito ipsorum vindicare, tamen, studio pacis, et motus vitandi causa, plurimum illis indulsi: multa saepe concessi, magis etiam quam deceret, in eoque et conscientiam meam non semel ipse laesi, et authoritatem mihi minui, et alijs parum bene consului. Sic ante annum quintum, Ratisbonae cum Lantgrauio, ante biennium vero, Spirae cum Saxone egi clementissime: nimirum ea spe, futurum, vt hac immodica mea lenitate victi et tolerantia, desisterent tandem aliquando a suis illis illaudatis consilijs, nec opus esset violentius aliquod remedium adhibere. Cum autem ipsa re nihil esse profectum, et illos verba mihi solum dedisse, comperiam, eo quod meis et

[note: 1546.] Imperij decretis contemptis, et violatis pactis, obstinate pergunt, et effraeni quadam dominandi cupiditate facultates aliorum diripiunt, neque legibus teneri volunt, sed eo tendunt, vt omnem reipublicae statum euertant: et vero, nisi coerceantur, non modo non religio conciliari, sed nec reliquae etiam reipublicae partes constitui possint atque sanari, cogor aduersus ipsos vti ea, qua sum praeditus, potestate. Et quia de rebellione constat, ita quidem vt ipsi negare non possint: deinde, quia violenter agunt, neque iudicium vllum subire volunt, equidem illos, vti perfidos, rebelles, seditiosos, laesae maiestatis reos, et communis otij perturbatores, proscribo, et statutum habeo in illos, vt meriti sunt, animaduertere, quo per ipsos mihi deinde liceat rempublicam constituere, et ea facere, quae proprie sunt mei muneris. Itaque mando, ne quis opem illis ferat quocunque modo, neque se causae ipsorum adiungat: qui secus fecerint, et fortunarum et vitae discrimen adibunt. Quique iam forte profecti sunt vt illis militent, redeant quamprimum. Mihi vero subministrent omnes auxilia, neque foedere vel pactionibus priuatis impediri se patiantur. Nam haec omnia rescindo. Deinde nobilitati atque populo ditionis ipsorum, fidem atque iusiurandum quo sunt eis deuincti, remitto, et publica fide caueo, si morem gerant: qui recusant, eodem modo, quo illi, plectentur. Iulij die vigesimo secundo, Gerardus Velduuichus, Ratisbona remittitur Constantinopolim, cum nuper inde venisset. Caesar, cum hîc nihil decerni posset, in Calendas Februarias anni sequentis, Imperij conuentum transfert. De literis Pontificis, missis ad Heluetios, antea diximus. Has vbi legatus pontificius, Hieronymus Franchus accepit, Luceria transmittit, et simul [note: Pontif. ad Heluetios literae.] ipse vigesimo quinto Iulij die scribit, Ante triduum sibi redditas esse Pontificis et senatus cardinalium literas: et quanquam eiusdem prope sint sententiae cum superioribus aliquot illius epistolis, tamen, quod aliquid habeant praeterea; celeriter ad ipsos mittere iam exemplum et in proximo conuentu velie archetypum exhibere. Ac quoniam in eo foedere, quod nuper ad exitum Iunij Pontifex atque Caesar inierunt, locus etiam sit relictus alijs, qui velint in eam societatem venire, deinde, quia conuenit, vt Caesar prius experiatur, num absque bello possint ipsius et Romanae sedis aduersarij ad sanitatem et officium reduci, Pontificem admodum ab ipsis flagitare, vt claris verbis pronuntient, an huius esse foederis, et an Tridentini concilij decretis obtemperare velint. Cumque diem sibi constituerint, ad proximum Badenae conuentum, quo die ad superiora postulata sibi respondeant, ideo se nunc etiam haec ad ipsos perscribere, vt interea deliberent. Orare igitur, per sanguinem Christi seruatoris, vt diligenter secum expendant: quam sit hoc futurum gloriosum, quam salutare tum ipsis tum ipsorum liberis, si et incendium hoc per Germaniam vna restinguant, et concilij decreta laudent. Quod [note: Pontifex Caesarem in odium adducit.] foederis causam Pontifex enuntiarit, callide factum esse nonnulli putant, vt hac ratione Caesarem summis difficultatibus obijceret: moleste quidem ipsum tulisse, quod Caesar aliam belli causam prae se ferret, certum est, vt infra dicetur. In hoc [note: Hymenaei inter Martis fremitus.] tempore, Bauariae ducis filius Albertus, Ferdinandi regis filiam, Annam, alteram vero, Mariam, Gulielmus dux Cliuensis, in matrimonium ducit. Cum enim Nauarricam Cliuensis frustra speraret ex Gallijs, vt ante diximus, indultu Pontificis, vt aliam duceret, permissum ei fuit. Hanc ergo duxit, et fuerunt vtriusque nuptiae peractae Ratisbonae, medijs in turbis atque motibus bellorum. Vtrunque matrimonium ad nouum necessitudinis vinculum pertinebat.

Consessui patrum, Tridenti dictus fuit dies, vt supra docuimus, ad exitum Iulij, sed dilata res fuit in anni sequentis initium, vt suo loco dicetur. Erant autem [note: Numerus patrum Tridentinorum.] Tridenti, praeter cardinales, Pontificis legatos, et Tridentinum atque Pachecum Hispanum, archiepiscopi quatuor, episcopi triginta tres, et in his duo Galli, quinque Hispani, Illyricus vnus, reliqui omnes Itali. Theologi doctores, monachi, xxxv.

[note: 1546.] ex alijs vero non monasticae professionis, duodecim, plerique omnes Hispani. [note: Archiepiscopi personati.] Caeterum, in quatuor illis archiepiscopis erant duo, velut personati, Olaus Magnus, Vpsalensis, Robertus Venantius, Seotus. Id autem sic accidit. Cum Sueciae [note: Sueciae rex, Euangelio dat nomen.] rex Gustauus, Daniae finitimus, religionem mutaret, quod fuit anno circiter M. D. XXXVII. Ioannes Magnus, archiepiscopus Vpsalensis, qui mutationem illam improbaret, relicta patria, Romam confugit, eoque venit mediocri cum comitatu. Venetias profectus deinde, factus est eius ciuitatis patriarchae vicarius, et vt vulgo dicunt, suffraganeus. Eam vero conditionem postea pertaesus, Romam reuertit, et in angustias redactus, cum diuenditis equis familiam fere totam [note: Archiepiscopus mendicabulum.] dimisisset, a Paulo pontifice collocatur in hospitali domo, quam vocant, sancti spiritus, in eaque tenuis atque pauper vitam finijt. Erat cum eo frater Olaus. Huic Pontifex archiepiscopatum illum Gothicum, licet extra commercium Ecclesiae Romanae positum, confert, et concilio interesse iubet, et ad victum quotidianum aureos dat menstruos quindecim. Alter ille Scotus, cum archiepiscopatum Armacanensem esse in Hibernia Pontifici demonstrasset, titulum eius fuit ab illo consecutus. Erat autem caecus, et tamen non solum missificabat, verumetiam per celeres equos currebat. Hos ergo duos Pontifex in coetu patrum esse voluit, ostentationis causa tantum, quasi duo isti populi tam longinqui, Gothi et Hiberni, potestatem ipsius agnoscerent, cum illi reuera, praeter vmbram et nudum titulum, nihil haberent.

De Mauricio supra diximus, quemadmodum post priuatum cum Caesare colloquium, Ratisbona discesserit. Vbi domum reuertit, subsequente paulo post Ferdinando rege, Pragam ad illum proficiscitur. Augusti deinde mensis die primo, [note: Caesaris ad Mauricium literae.] Caesar, proscriptionis, quam supra diximus, exemplum Mauricio Ratisbona mittit, et datis ad ipsum atque populum communibus literis, eadem fere, quae proscriptionis tabula continentur, commemorat: et quia proscriptis agnatione sit et necessitudine coniunctus, ita quidem, vt in illorum possessiones atque bona, ius aliquod sibi forte vendicare possit, grauissimis verbis mandat, vt sibi in occupandis illorum prouincijs adsit totis viribus, imo, vt ipse quamprimum occupet omnia, et sui iuris tuendi causa detineat, Nam alioqui fore, vt occupantis omnia fiant, quicunque sit ille, nec quicquam ei prosit ius agnationis atque pactorum. Deinde, propter, contemptum imperium, eandem subiturum esse poenam, quam illi. Nobilitati autem atque populo mandat, vt edicto pareant, et fidelem operam principi nauent, eadem constituta poena. Quas Mauricio scripsit, Augusto etiam fratri communes erant literae.

Smalcaldicorum exercitus iam omnis ad Danubium peruenerat. Ibi Saxo, [note: Protest. ad ducem Bauariae.] Lantgrauius atque belli consiliarij dant literas ad Gulielmum Bauariae ducem, Augusti die tertio, Vt de Caesaris apparatu bellico multa dicant, nihil opus esse. Scire enim ipsum rem omnem: et quanquam nullum officij genus erga Caesarem praetermiserint, nec offensionis vllam subesse causam existimarint, tamen ex illius responso et aliorum sermone multo ante accepisse, illum cogitare sibi facere bellum, quasi minus fuerint obedientes, cum interim neque sint vllius conuicti criminis, neque vim cuipiam fecerint. Et vt maxime verum sit quod ille crimen intentat, non tamen ei licere, nisi cognita prius causa, rem armis experiri. Sed hoc illius institutum esse contra ius et leges Imperij, contra pactionem, contraque morem superioris aetatis. Nam si quid haberent Caesares aduersus aliquem ordinem, id semper ad publicam cognitionem deferre consueuisse. Scire ipsum, a multis nunc annis inita fuisse vatia consilia, quo Germaniae sua libertas eriperetur. Neque dubium esse, quin hoc etiam bellum eo spectet. Iam vero licet studium retinendae, communis libertatis, adhuc quidem semper in ipso animaduerterint, et quanquam nuper admodum de sua erga ipsos voluntate multa pollicitus, nuntiarit non se

[note: 1546.] permissurum iter externo militi, tamen ad se deferri, iam ipsum et dedisse iter, et alimoniam etiam atque tormenta subministrasse, et hostium copias in oppida sua recepisse. Id sane dolere sibi non mediocriter, et existimare falsis criminationibus ei persuasum esse, vt ita faciat. Cum autem suis libellis nuper editis abunde demonstretur, quam inique Caesar agat, et quam multae pactiones tum publicae tum priuatae hac vna re violentur, confidere se, tuendae causa libertatis, ipsum ope consilioque sibi non defuturum, praesertim, cum eius rei spem nuper fecerit per internuntium, Caesaris ergo milites e suis oppidis Raeno et Ingolstadio migrare iubeat, aut sibi tantundem praesidium ijs locis imponere permittat: det iter tutum per suos fines atque commeatum, de eoque sibi caueat per literas. Et licet non denegaturum putent, petere tamen, vt intra diem quintum respondeat. Etenim si secus faciat, capiendum sibi esse consilium ex tempore.

[note: Fulgur Mechliniae.] Ad septimum Augusti diem, Mechliniae, quod est Caesaris ditionis oppidum Brabantiae pulcherrimum, puluis tormentarius in turri quadam in moenibus dispositus, a fulmine correptus et incensus, ipsam turrim primum a fundamentis euertit, proxima deinde aedificia, intra et extra vrbem, ad quingentos amplius passus in circuitu inuasit. Ex ijs pleraque incendit, plurima euertit, diruit ac disiecit, nonnulla concussit ac difrupit, atque ex his lapides ingentes correptos, plerosque ad sexcentos passus, longe abiecit, atque ita corruptis tectis ac denudatis, vitreis fenestris per omnes vias concussis atque fractis, totam propemodum vrbem deformauit, arbores radicitus euertit et ambussit. Perierunt in ea calamitate homines plus minus ducenti, partim incendio absumpti, partim ruinis aedificiorum ac lapidibus et tegulis obruti, praeter eos, qui grauiter vulnerati mortem effugerant, quorum ingens erat numerus. Ex his complures biduo ac triduo, nonnulli quatriduo post, e cellis subterraneis, in quas confugerant, plerique mortui, qui vel fame vel spiritu praecluso extincti erant, pars viui qui penu ibi condito inuento vitam tolerauerant, reperti atque extracti sunt. Praeterea ingens numerus iumentorum atque pecorum cum stabulis deflagrauit. Murus autem, qua parte turris steterat, ad ducentos amplius passus dirutus ac solo fuit aequatus.

[note: Heluetiorum ad Prot. responsio.] Heluetij, ad nonum Augusti diem, iterum Badenae conueniunt, et Protestantium legatis, quos tunc adesse iusserant, vt supra diximus, quarto post die respondent, non quidem omnes, verum illi, qui sunt religionis Pontificiae, Dolere sibi plurimum istud inter ipsos atque Caesarem excitatum bellum, neque esse, quod potius velint aut magis optent quam pacem. Ideoque nolle prorsus immiscere se huic bello, nec in alterutram inclinare partem, sed arcere a suis finibus militem externum et transitu prohibere, et suos continere domi, quantum quidem possint: ideoque iam edixisse grauiter, nequis militet, sed vt omnes imperium magistratus expectent, et ad patriae defensionem intenti sint. Nihilo tamen secius abijsse multos in militiam, quos ipsi conduxerint. Id sibi esse permolestum: itaque rogare, vt et illos dimittant, et domum redire patiantur. Praeter superiora, Protestantes hoc etiam tunc postulauerant ab illis, ne venirent in foedus illud Caesaris atque Pontificis, neve militem vllum eis auxilio mitterent, quod Pontifex inprimis solicitabat: sed vt sibi, qui bellum iniustum defendere, et ab se propulsare cogantur, opem ferrent. Et multa locuti de Pontificis iniquitate, qui et praesidere concilio, et simul iudex esse velit, et illud habeat in loco ad iniuriam opportuno, [note: Nex Diazij inulta.] per occasionem referunt de nece Ioannis Diazij, et facinus illud tam horrendum non modo non vindicari in hunc vsque diem, sed etiam a multis ita laudari, quasi praemio dignum sit, ostendunt. Eam rem esse indicio, quam non sit ipsis consultum atque tutum ad ea loca venire, vbi summam rerum obtinent aduersarij, et in his Episcopus Tridentinus, nuper factus Cardinalis, et Pontifici non vno modo deuinctus.

[note: 1546.] Quia Protestantes iam cum omnibus copijs erant ad Danubium, sicut diximus, Caesar, qui nondum esset instructus, Augustimensis initio, relicta Ratisbona cum praesidio, Landishutum petit, Bauariae ducis oppidum, ad Isaram flumen, [note: Protest. Caesari bellum indicunt.] et pro moenibus castra ponit. Donauerda, Saxo, Lantgrauius atque socij, missis literis, Augusti die vndecima, quo sint in ipsum animo, iuxta belli morem atque legem, denuntiant. Et superiori, inquiunt, mense, per epistolam nos apud tepurgauimus, Carole Caesar, de ijs, quorum incusamur: ac licet aequum erat, vt aut bellicum apparatum intermitteres, aut saltem belli causam explicares et nobis inuicem auditis, pro more Imperij, proque data fide abs te per iusiurandum, ageres: tamen, quia nihilominus pergis, coacti sumus et ipsi venire ad arma, vim istam iniustam tuaque persona indignam depellendi causa. Quod enim Euangelij doctrinam simul et Imperij libertatem petas, varijs tuis actionibus demonstrari potest. Scis enim ipse cuiusmodi consilia multis nunc annis, cum Antichristo Romano et cum exteris regibus tractaris, vt eos vel tibi coniungeres, vel in nos excitares. Deinde, non consulto senatu principum et ordinum, inducias fecisti cum Turca, plane contra promissum. Etenim, cum auxilia tibi daret in Galliae regem, ante annum secundum, Germania, confirmabas, eo finito bello, teipsum esse cum exercitu profecturum aduersus Turcam. Sed nunc pactus es cum illo, nimirum vt eo commodius, quod constitueras aduersum nos, perficeres. Et iam in his Ratisbonae comitijs, nouum huic rei colorem atque speciem induxisti, prolixe multa locutus de tuo erga Germaniam et communem patriam studio atque voluntate, deque contumacia quorundam. Quod eo videlicet faciebas, vt nos, qui religionis nomine confoederati sumus, alios ab alijs diuelleres. Nam neglecti a nobis officij crimen nullum docere potes, et causae diffidens, non citasti reos, vt sese cognitioni senatus Imperij sisterent: imo, ne nominasti quidem illos. Atque interim [note: Caesaris calliditas.] tamen datis literis ad diuersos principes atque ciuitates, callide simulabas, quasi non religionis, sed contumaces quosdam coercendi, causa, bellum parares. Religionem autem abs te peti, vel ex eo satis apparet, quod concilium apud Pontificem solicitasti, in quo praeter clientes atque beneficiarios illius, nemo locum habet. [note: Parrhesia a concilio profligata.] Fuerunt in eo consessu pauci quidam, aliquanto liberiores in dicendo, sed inuenta ratio fuit, vt ijs reuocatis atque submotis alij summitterentur nequiores. Cuiusmodi etiam decreta Tridentini patres, aliquot iam consessibus fecerint, notum est omnibus. Non est igitur hoc illud concilium toties promissum in comitijs vt ante annum Vuormaciae tibi demonstrauimus. Et quae tunc a nobis dicta fuerunt, iam repetita volumus. Quod etiam tui sit propositi, cogere nos, vt concilium approbemus, doceri potest literis Pontificis nuper missis ad Heluetios, quibus valde queritur de multis per Germaniam, qui concilij dignitatem proijciant, et hanc dicit esse causam cur armis rem experiri velit. Et quoniam eadem de causa tu quoque belligerari constituisses, peropportune sibi dicit hoc accidisse, atque ideo velle tum suas tum Ecclesiae Romanae vires omnes atque facultates huc impendere. Cum ergo propositum illud tuum, quod alia quaesita specie tegere volebas, Pontifex patefecerit, quis amplius dubitet, religionem peti? Nos quidem nullius factinobis conscij sumus, quod vel publice cognosci recusemus, vel non possimus excusare: sed erat tui muneris, exemplo maiorum, sistere nos senatui principum, et rationes nostras inuicem audire: neque decebat, vt ad hunc modum nobiscum ageres, vocares ad comitia, proponeres de republica, concilium nostrum exquireres, atque interim belli rationes contra nos inires. Quid enim hoc rei est, dimisso Turca belli furorem omnem in nos conuertere, quasi multo simus illo deteriores? Atqui confidimus omnino fore, vt hoc tam indignum facinus impediat Deus atque retardet. Etenim si qua fuit inter te, Ferdinandum fratrem atque nos offensio vel simultas, ea fuit tota sublata Cadami, Viennae, Ratisbonae, Spirae.

[note: 1546.] Pingas ergo licet et ornes, quantum voles, hoc tamen certo scimus, nullam aliam subesse causam, nisi vt oppressa vera doctrina, libertatem amittat Germania. Scribis tu quidem ad diuersos, et conaris persuadere, quasi valde cupias Euangelij doctrinam [note: Dogmata Louaniensis academiae.] propagari: sed academiae Louaniensis dogmata, tuo iudicio confirmata, deinde piorum hominum supplicia, tuis in ditionibus, et ista cum Antichristo Romano facta confoederatio, demonstrant satis atque loquuntur, quid tui sit animi, nimirum hoc ipsum, vt vniuersum Pontificatum recuperes atque confirmes, extincta vera doctrina, quam sumus Augustae professi. Quod cum ita sit, et quia foedus eo fecimus, vt in hac religione permanere nobis liceat, et vt eam coniunctis animis tueamur, etiamsi quis aliam offensionis causam aduersus aliquem ex nobis obducat, necessario nobis haec suscipienda fuit defensio, quam et Diuinum et naturae quoque ius nobis concedit atque tribuit. Et quanquam, propter hoc tuum institutum nullo tibi sumus astricti vinculo; nec opus idcirco fuit, vt quid nostrae sit voluntatis, tibi denuntiaremus, tamen amplioris cautionis loco renuntiamus eam tibi, qua deuincti fuimus, fidem et officium, non quidem vt Imperij ius atque commoda diminuamus, verum vt ea conseruemus potius. Hoc ergo proficemur palam et more solenni, sic animo parati, vt tuum hoc atque sociorum bellum a nobis depellere cogitemus. Etenim in causa tam pia, tamque honesta nullum debemus recusare periculum. Hanc epistolam per adolescentem quendam nobilem atque tubicinem, vti fieri solet, ad Caesarem mittunt iri castra prope [note: Caesar Protest. literas accipere recusat.] Landishutum. Ille autem non modo non accipit, verumetiam iubet capitis denuntiata poena, vt eam suis referant. Hoc insuper addit, si quis in posterum ab illis ad seveniat, fore, vt loco muneris atque torquis aurei, laqueum ab se ferat. Deinde, proscriptionis tabulam de qua dictum est, illis tradit, et grauissimis [note: Proscriptionis tabula.] verbis mandat, vt suis eam reddant. Prius quam hanc epistolam mitterent, disputatum fuit, quomodo Caesar esset affandus. Et Saxo quidem non ei tribuendum esse Caesaris cognomen, alioqui cum eo belligerari non licere. Lantgrauius vero contra sentiebat: et habebant vterque sui dicti comprobatores. Tandem haec fuit inuenta ratio media, vt illum appellarent velut eum, qui sese pro Caesare gerat. Postea, quo sit eundum, deliberatur. Erant qui Landishutum dicerent, vbi Caesar erat. Cum autem periti regionis docerent interesse paludes, ita quidem, vt angustis admodum vijs, per vnum et alterum subinde milliare singulis eundum esset equitibus, mutato consilio, Ratisbonam ire statuunt, vbi Caesar et praesidium reliquisset et tormenta. Nam et castris ibi deligi locum idoneum, et si Caesar obsessis opem ferat, de summa rei posse cum eo dimicari. Promotis ergo castris, pergunt, sed lente admodum: et sub illud fere tempus, quod fuit ad Idus [note: Pontif. copiae ad Caesarem veniunt.] Augusti, Landishutum veniunt Itali seu Pontificij milites, maxima cum Caesaris expectatione: qui de Smalcaldicorum progressu certior factus dimissis nuntijs, illos vt accelerarent, hortatus fuerae. Peditum erant millia decem, equites leuis armaturae, quingenti. His omnibus copijs, nepotem suum ex filio, Octauium [note: Duces exercitus Pontificij.] Farnesium, Pontifex praefecerat. Ei militabant magni nominis duces, Alexander Vittellius, Ioannes Baptista Sabellus, Sfortia Palauicinus, Fridericus Sabellus, Paulus Vitellius, Iulius Vrsinus, Alexius Lascaris, Hieronymus Pisanus, Ioannes Maria Paduanus. Nicolaus Plumbinus, Nicolaus Petilianus. Cum hac manu, Florentiae dux Cosmus Medices vna mittebat equites ducentos, Rudolpho Balione, et Ferrariae dux Hercules, centum, Alfonso fratre notho, ductore. Octauio Pontifex fratrem adiunxerat cardinalem Farnesium Alexandrum, velut inspectorem consiliorum Caesaris, et impulsorem atque flabellum etiam. Discedens ex Italia Farnesius, dixisse fertur, se tantam esse daturum stragem per Germaniam, vt in Lutheranorum cruore vel natare possit ipsius equus. Non multo post, aduenerunt etiam Hispani, quos ab Insubria et Neapoli Caesar euo cauerat,

[note: 1546.] circiter millia sex, veterani omnes. His praeerant Philippus Lanoius, princeps Sulmonensis, Aluatus Sandaeus, Alfonsus Viues, Iacobus Arzius Caesaris erat legatus Ferdinandus Toletanus, dux Albae: post hunc, proximum locum habebat Ioannes Baptista Castaldus. Cardinali Augustano demandata fuit annonae [note: Duces exercitus Caesaris.] praefectura. Militabant etiam Caesari Maximilianus Austriacus, Emanuel Philibertus, Sabaudiae ducis filius, Ericus dux Brunsuicensis, et Henrici captiui filius, Philippus, Georgius dux Megelburgicus, Georgius dux Brunsuicensis, Henrici frater, vir ordinis ecclessastici, Fridericus Furstembergius, Renardus Solmensis, [note: Principes in Protestan. castris.] et alij complures. In Protestantium castris erant Ioannes Ernestus, electoris Saxoniae frater, Ioannes Fridericus, Electoris filius, Philippus dux Brunsuicensis cum quatuor filijs, Ernesto, Alberto, Ioanne, Vuolfgango, Franciscus dux Luneburgensis, Vuolfgangus princeps Anhaldus, Christophorus Hennebergius, Georgius Vuirtembergicus, Albertus Mansfeldius cum duobus filijs Ioanne et Volrato, Ludouicus Oetingensis cum filio, eiusdem nominis, Gulielmus Furstembergius, Christophorus Oldemburgius, Hubertus Bichlingus, Hedeccus, Comites omnes: Recrodus, Rifebergius: item, Heluetiorum octo signa. Cum igitur omnes iam conuenissent copiae, praeterquam eae, quas ab inferiori Germania Burensis ducebat, Caesar, illinc profectus, Ratisbonam petit. Eo cognito, statim oborta fuit suspicio nonnullis, quasi in Misniam atque Saxoniam cogitaret: confectis ergo pontib. in alteram Danubij ripam Smalcaldicorum transportatur exercitus. Progressus aliquantulum versus Norgouiam, nuntius adfertur, Ratisbona Caesarem contendere Ingolstadium. Ibi conuersa ratione, per loca salebrosa et aspera, Danubium repetunt, ne Nuburgum, quod est supra Ingolstadium trib. milliaribus, et Donauerdam Caesar occuparet, inque Vuirtembergicum agrum iter haberet expeditum. Vbi Nassefelsum venissent, Lantgrauius postridie non magno cum [note: Lantgrauius in speculatum.] comitatu progreditur, vt Ingolstadium contemplaretur, ignarus ibi Caesaris esse copias. Nam de paucis tantum Hispanis ibi praesidiarijs acceperat, eosque volebat ad pugnam prolectare: sed dum pergit, Sulmonensis principis equites aliquot prodeunt. Impetu facto, desiderati sunt vtrinque nonnulli, vulnerati vero plures. E captiuis cognitum est, Caesarem eo die castra facturum esse ad Ingolstadium. Lantgrauij factum hoc elector Saxoniae moleste grauiterque tulit, et si quid eiusmodi posthac ipso faciat inconsulto, discessurum se profitetur. Copijs deinde productis omnib. [note: Hispanorum in castra Protest. irruptio.] in aciem et instructis, quasi praelio dimicandum esset, in castra militem reducunt. Nocte sequenti, per primam quietem, in Hedecci castra, qui Saxoni fuerat attributus, irruunt Hispani, et pedites ad centum interficiunt: ex ipsis quoque nonnulli desiderati sunt. Itaque magna fuit in omnibus castris excitata turba, quae tenebris etiam augebatur. Postridie, qui vigesimus nonus erat Augusti dies, aliquot emittuntur centuriones atque duces, qui situm castrorum hostilium cognoscant. In hos eruptionem ex improuiso faciunt equites Itali. Cumque multi cecidissent vtrinque, illi nulla re perfecta, redeunt in castra. Lantgrauius igitur altera luce, paucis aliquot comitatus, ex omni numero delectis, vt aliquid certi cognosceret, exit: et vado reperto, quod nullum esse dixerant ante ipsum emissi speculatores equites, redit ad Saxonem, et equitatum traduci posse renuntiat. Pridie Calendarum igitur Septembris, prima luce pergendum, et occupandum locum editiorem, vbi specula fuit Ingolstadiorum aliquando, et tormentis agendum esse, placuit, si forte Caesar ad praelium elici posset. Multa iam nocte, Saxo, per interuallumbis Lantgrauio nuntiat, abijsse Caesarem, et fumare castra: sed ille, cum fidem ei rumori non haberet, quinque cohortes equitum suorum emittit, ductore Gulielmo Schachto, qui vadum occupent, et traducendis tormentis atque peditatui pontes efficiant. Aliquanto post ipse cum reliquis copijs omnibus atque tormentis magna celeritate sequitur. Vbi ventum est ad flumen, Schachtus ei nuntiat, Caesarem

[note: 1546.] non se commouisse loco: cum id ad Saxonem deferri curasset, progressus, collem illum, de quo dictum est, occupat, et tormentorum ibi partem collocat: copias etiam ad leuam atque dexteram distribuit: idem deinde Saxo facit, vbi cum suis eo venisset.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XVIII.

Concilium Lantgrauij de adoriendo hoste non probatur. Heluetij nolunt se huic bello adiungere. Itaque Lantgrauius atque Saxo Bohemos solicitant, et copiose respondent criminationibus Caesaris. Mouent castra, ut Burensem transitu prohibeant. Petrus Stroza fidem illis datam de numeranda mutuo pecunia turpiter fallit. Donauerda Caesari deditur. Interea Mauricius suae ditionis ordines omnes conuocat aduersus Saxoniae ducem: illis respondet Lantgrauius. Bohemi et Vngari in ditionem Saxonis irruunt, et caedibus, direptionibus incendijs, atque libidinibus grassantur. Mauricius pleraque eius oppida deditione capit. Meldae xiiij. ob Euangelij doctrinam exuruntur. Protestantes cum castra mouissent hostis insequitur. Vuirtembergicus princeps, et aliquot ciuitates Caesari reconciliantur. Tridentini Patres de iustificatione hominis statuunt. Saxo Lipsiam praesidio munit, ac Mauricium suis oppidis exuit. Mortuum Angliae regem Henricum secuta est deinde religionis immutatio. Albertus Brandeburgicus ab Electore Saxone capitur.

[note: Burensis cum exercitu ad Caes. profectio.] DE Maximiliano Burensi dictum est antea. Is omni confecto exercitu, qui erant, equitum ad quatuor, peditum ad decem millia, et in his aliquot Hispanorum atque Italorum cohortes, qui Britanniae regi contra Gallum militauerant, Augusto mense progressus e Belgio, supra et infra Moguntiam, et vbicunque nauium esset facultas, Rhenum transmittit, licetad alteram ripam essent a Smalcaldicis copiae dispositae, Christophoro Oldeburgo et Rifebergo ductorib. [note: Lantgrauij animosum et utile consilium.] qui transitu illos prohiberent. Archiepiscopus Moguntinus non minimum huc attulisse momentum putatur. Vbi iam Smalcaldicorum exercitus omnis conuenisset, eo, quem diximus, loco, coeptum est omnibus tormentis in castra Caesaris fulminari, et vehementissime quidem. Ibi tum Lantgrauius conuocatis ad Saxonem belli consiliarijs atque ducib. Quod si penes me solum, inquit, esset administratio, sicut tuc erat, quando Vuirtembergicum restitui, duab. equidem cum legionib. hostem adoriri primo velim, et fossorib. adductis, munitiones illorum disturbarem, et sumis deinde [note: Initium calamitatis Protestan.] copijs impressionem facerem. Variantib. ibi sententijs, cum alij dissuaderent vtrem summi discriminis: alij non improbarent: quidem, modo vt ab Ingolstadijs, qui tormentis abundabant, nihil periculi sit metuendum, et equitatus etiam adhibeatur statim initio pugnae: nihil actum fuit. Quod quidem ita reprehenditur a multis, vt hic error, et ipsorum calamitatis, et victoriae Caesaris initium atque causa fuisse putetur. Nam et equitatu longe sperabant, et humili tantum fossa, Caesaris tum erant munita castra: cum autem eius diei fulmen et impetum Caesar sustinuisset, nocte sequenti castra sic communiuit, vt maiori deinde fiducia rem ageret, ac tempestatem omnem multo commodius ferret. Incredibilem vero Caesaris aiunt

[note: 1546.] fuisse fortitudinem in hoc tanto discrimine, cum non modo timoris nullam daret [note: Metus in castris Caesaris.] significationem, sed suis etiam animum adderet, eandem subireparatus, quam illi, fortunam.

Quomodo Caesar, per suum in Burgundia quaestorem solicitarit Heluetios, [note: Ad Caesarem Heluetiorum responsio.] libro superiori diximus. Ad ea postulata responsum fuit in eo conuentu, quem Augusto mense Badenae fuisse docuimus, non se discessuros ab eo foedere, quod sit ipsis cum Austriaca et Burgundica domo: deinde qui sint ex ipsis iam in militiam profecti, reuocare, ac nisi pareant, velle multare pro eo ac decet. Hunc ad modum responderunt nouem pagi, qui pontificiae sunt, vti diximus, religionis. Tigurini vero et Bernates et Basilienses et Schafusiani, quia literae Caesaris atque Pontificis non eandem belli causam referant, deinde, quia Caesaris, atque Pontificis confoederationis exemplum, ipsis a legato Pontificis exhibitum, clare dicat, religionis Protestantium ex tirpandae causa bellum susceptum esse, legato Caesaris dicebant, velle se deliberare quid respondeant, et expectare donec a Caesare fiant certiores, an religionem ipsis integram et saluam permittat. Hoc vbi [note: Caesar ad Hel. religionis Euangel.] Caesar accepit, Augusti die xxvij. dat literas ad eos, e castris ante Ingolstadium. Quod non idem cum alijs responderint, non videre se causam, et aduersariorum dolis hoc esse factum, existimare. Nam audire se, quemadmodum in superiori conuentu Badenae conati sint ipsis persuadere, quasi non multandi causa principes rebelles, verum aduersus aliquot ciuitates bellum hoc susceptum sit, quo scilicet ope Pontificis, Euangelij doctrina simul et Germaniae libertas opprimantur. Audire etiam, quomodo solicitauerint ipsos, non solum de auxilijs contra se, verumetiam de foedere, cuius et spem esse factam intelligat, et fore, vt eis in proximo conuentu plane respondeatur. Iam vero, quae sit causa belli, quoniam hoc suis e literis, et priuatim ad eos scriptis, et palam editis intellexerint, non esse quod hîc repetat, Quod enim religionis nomine molestiam vlli fecerit, aut rebellionis causam dederit, non posse doceri: sed statim ab initio, cum bellum pararet, amanter egisse atque benigne cum plerisque magis etiam, quam vel suam personam, vel illorum conditionem atque gradum deceret. Nec esse, quod rebellionem suam purgent, eo quod Pontifex opem sibi ferat. Etenim non Italiae modo, sed Germaniae quoque principes aliquot, et ex nobilitate complures, honestissimis familijs procreatos, et quidem in ijs nonnullos, Augustanae confessioni coniunctos, auxilia sibi dare, et vitam atque sanguinem in hoc bellum impendere. Quod certe minime sint facturi, si quidem res ad hunc modum haberet [note: Protest. inter sese commiss.] vt seditiosi falso dicant. Quod autem illi semper eo spectarint, vt religionis obducta specie, supremum magistratum conuellant, et oppressa religione ac libertate Germaniae reliquos ordines in seruitutem redigant, id plurimis ipsorum actionibus ita iam esse notum, vt ampliori demonstratione nihil sit opus. Nimirum, sub dulci nomine religionis, in suum foedus pellexisse potissimas Germaniae ciuitates, et earum copijs atque facultatibus instructos, aliorum occupasse ditiones atque bona. Quomodo etiam nunc grassentur, et alienae ditionis homines [note: Vis non adhibenda religioni.] in suas partes cogant, et multos in sua religione impediant, et ad aliud vitae genus cogant, in carcerem etiam et vincula conijciant, et grauissime comminentur, et templa dispolient, rem ipsam loqui. Hanc videlicet esse causam cur ipsos de foedere solicitent, vt hac ratione amplificati, commodius, quod animo destinatum habent, perficiant: non autem dubitare se, quin et haec ipsi videant, et quid commodi vel incommodi sit ab illorum expectandum societate, satis intelligant. Quod cum ita sit, et quoniam de sua voluntate, deque belli causis compertum habeant, confidere se futurum, vt et foedus illorum repudient, et militem domi contineant, et eos qui iam in militiam abierunt, denuntiata poena domum reuocent, et in antiqua foedera nihil committant, se reliquorum exemplo,

[note: 1546.] pacem et amicitiam colant: hoc et ad ipsorum pertinere laudem, et sibi quoque futurum esse pergratum. Ad eas literas illi eodem fere modo, vt supra legato respondisse diximus, rescribunt, et vt interpositam moram boni consulat, orant, et quia neque religionem neque patriae libertatem hoc bello peti confirment, se quoque dicunt inuicem facturos quod se deceat. Etenim, si qui suis e finibus in militiam abierunt, id nullo suo permissu factum, sed clanculum illos esse profectos, vt antea non semel: suae autem esse consuetudinis, non quidem illo reuocare, qui se nescientibus et inuitis abierunt, sed vbi domum reuerterint, multare. Sicut Heluetios, [note: Protest. ad Bohemos.] ita quoque Bohemos Lantgrauius atque Saxo solicitabant. Hi vero sic respondebant, vt facile appareret, ipsorum animos esse iam criminatione Ferdinandi regis praeoccupatos. Id cum ex eorum literis illi cognouissent, sub exitum Augusti rescribunt, et religionem hoc peti demonstrant, et libellos ab se nuper editos ea de re mittunt, et ne quid hostile contra se faciant, petunt, et quid sit ipsorum voluntatis nuntiari sibi flagitant. Sub idem etiam tempus edunt scriptum, et a fide dignis ad se deferri dicunt. Pontificem antichristum Romanum, organum [note: Incendiarija Papae missi et conducti.] Satanae, huius authorem belli, qui superioribus aliquot annis per incendiarios conductos igni Saxoniam grauiter afflixerit, nunc emisisse veneficos, qui puteos, et aquas stagnantes corrumpant, vt quod ferro supererit et armis, hoc isti veneno perdant. Itaque monent in, vniuersum omneis praesertim suae ditionis homines, dent operam, vt emissarij illi comprehendantur, et subiecti tormentis, cum descelere constabit, poenam luant. Aliquot deinde post diebus, Electoris filius, Ioannes Gulielmus, euulgatis literis, monet suos, vt sibi diligenter caueant. Nuper enim non procul a Vinaria, oppido Turingiae, comprehensum esse quendam ex suspicione, Italum, qui sibi et nonnullis alijs Romae datam esse pecuniam, fateatur, nomine Pontificis, vt incendijs atque veneno, quantum omnino possent, per Germaniam damni darent.

De proscrptione, et quomodo Caesar eius formulam siue tabulas ad Saxonem [note: Responsum Protestant. ad proscriptionis tabulam.] atque Lantgrauium miserit, supra diximus. Hanc igitur vt acceperunt, e castris ad Ingolstadium, altera die Septembris, honoris et existimationis tuendae causa respondent, edito scripto valde prolixo, Quod suum ille studium atque voluntatem erga Germaniam tantopere commendet, simulatum esse. Nam inde ab inito magistratu semper eo spectasse, quomodo illam in seruitutem adduceret: hanc nimirum esse causam, cur Hispania caeterisque relictis prouincijs in Germaniam saepe redierit, tantosque sumptus fecerit. Eiusdem esse generis, quod de religione dicat: hoc enim semper eius fuisse consilij, vt nactus occasionem temporis, puram doctrinam opprimeret. Quoties enim, inquiunt, pacem nobis atque religioni [note: Caesaris in Protestantes astutia.] dedit, hoc astute fecit, solum ad tempus, donec in publicos vsus atque necessitates Imperij, pecunia esset a nobis contributa. Post in dubium atque quaestionem decreta facta vocauit, et in suspenso rem tenuit, vt interim cum Galliae rege, pacem, cum Turca vero faceret inducias, et speculati tempus idoneum, ipse atque Pontifex, Tridentinum illud concilium indicerent, ac foedus inirent. Eius autem rei quaedam adferemus documenta: Ratisbonae ante annum quintum de religione statuit: et cum nobis decretum illud, in plerisque non probaretur, mentem suam declarauit amplius, concepta formula, qua nobis recte cauebat. Eam post in alteris comitijs, ipsius legati et Ferdinandus rex confirmarunt. Sed ante annum secundum, in conuentu Spirensi, cum eius rei mentio fieret, non sibi venire in mentem aiebat eius declarationis. In superioris anni conuentu, Vuormaciae, Hildessemensis episcopus palam in consessu principum pontificijs illum promisisse dicebat, decretum Spirense non habiturum esse locum a bello Gallico. Paucos ante menses cum Ratisbonam iret ad comitia, Granuellanus mihi dicebat, inquit Lantgrauius, praesente Palatino, meisque consiliarijs et legato

[note: 1546.] Vuirtembergico, decretum illud Spirense, tempori fuisse accommodatum: [note: Decreta Caesaris metu extorta.] nunc vero, Caesarem illud ad reliquos ordines non posse tueri. Ante annum sextum, in conuentu Haganoae, Ferdinandus rex, cum ad pontificios ordines mandata sua referret, nulla dicebat nobis esse decreta seruanda: nam illa metu belli Turcici fuisse facta, cum nostris esset opus auxilijs. Quid? pulchrane videtur haec esse causa circumueniendi nos atque socios? Fatentur ipsi technam, qua pecuniam a nobis emunxerunt. Planum igitur est, quod et religionis excidium semper sit molitus, vt quidem foedus nuper initium demonstrat, et quod tempus solum ad eam rem oportunum captauit. Vt autem legitime resagi videretur, semper a nobis contendit, vt concilio nos pontificio summitteremus. Id vero cur nobis facere non esset integrum, satis abunde scriptis in lucem emissis demonstrauimus. Fuit autem eius propositi, decreta concilij tueri et exequi, ad eamque rem perficiendam multo ante principes aliquot exteros solicitauit. Sed cum metus esset, ne hac ratione aduersum se concitaret omneis religioni coniunctos, aliam obduxit causam, et rebellionem finxit, vt socios diuelleret, et praecipuis oppressis, reliquos deinde cogeret imperata facere. Et quanquam ipse atque frater hoc suum tam vafrum et insidiosum consilium magno studio tegere cogitabant, singulari tamen Dei beneficio factu est, vt indies magis atque magis patefieret. Nam et belli causam et foederis exemplum pontifex ipse per legatum Heluetijs exposuit. Ex quo perspicuum est, non sibi tantum, sed et omnibus, qui doctrinam hanc profitentur, imminere discrimen et hoc agi vt pontificatus omnino restituatur. Iudicent igitur omnes, quam pulchre sit actum ab illis, quando nuper in conuentu Ratisbonae conati sunt persuadere, quando confirmarunt, ad componendam religionem velle se legitimis et tranquillis [note: Caesaris dissimulatio.] vti remedijs. Nuper, ait Lantgrauius, Spirae mihi dicebat ipse, nullum sibi esse foedus cum Pontifice: dicebatitem Granuellanus. Hic est scilicet ille paternus animus, hoc studium illud et amor pacis, de quo toties et tam multa praedicant. Ecquis vnquam eiusmodi quid audiuit, velle persuadere Principib. diuersum ab eo, quod iam olim in animo defixum fuit. Quid Caesari debeant principes, quid inuicem ipse praestare debeat, abunde nobis constat: vt nos illi, sic ipse vicissim nobis est obligatus. Quod autem indicta causa nos proscribit, et possessionib. omnib. deijcere conatur, in eo iuris vinculum dissoluit, quo clienti seu beneficiario deuinctus est inuicem patronus. Iam quod rebellionem nobis obijcit, nihil est, et scit ipse, nobis iniuriam fieri. Nam mihi nuper, inquit Lantgrauius, hoc nomine gratias egit Spirae, quod ad componendam religionem nihil diligentiae praeterijssem. Quod autem parasse bellum, et pecunia quosdam ordines multasse medicit, non diffiteor equidem, et causae fuerunt graues, cur apparatum facerem: sed publice constat, Ludouici Palatini principis et Richardi Treuirensis intercessione rem omnem fuisse consopitam. Ipse quoque datis literis, etsi factum hoc indigne tulisset, tamen, quod arma deposuissem, nihil amplius desiderare senuntiabat. Deinde cum annis adhinc sexdecim Augustam venisset, et hoc nomine me compellaret, equidem, Ferdinando rege, Friderico Palatino, et nonnullis alijs praesentibus, ita me purgabam, vt ei satisfieret. Non est igitur quod ex eo causam aliquam assumat ad hoc bellum. Quod Vlricho Vuirtembergico Principi meam operam praestiti, eo nomine, cum Saxoniae dux Georgius et Moguntinus intercederent, reconciliatus fui per transactionem, quam ipse ratam habuit: et postea Ratisbonae, quicquid esset offensionis, interposita fide et cautione sustulit totum et oboleuit. Nunc etiam de bello Brunsuicensi loquitur. Eius vero causam edito scripto demonstrauimus, et ante biennium in frequentissimo Imperij consessu, praesente ipso copiosius explicauimus. Respondit tunc quidem Henricus, verum nostras refutationes audire Caesar recusabat, Cur autem non exacte rem omnem cognouit, et de consilio reliquorum principum in eo statuit? nunirum, quia in

[note: 1546.] bellum Gallicum atque Turcicum auxilia petebat, consulto rem suppressit, et sequestrum introduxit, in eoque illi Vuormaciae sumus assensi, tametsi, non teneremur et vtrinque placuit, vt captam prouinciam Fridericus Palatinus et eius patruelis Ioannes Simmerius tenerent et administrarent, donec de causa legitime pronuntiatum esset. Eo facto, nobis confirmabat, fore, vt Brunsuicensis etiam assentire tur, ad eumque missis literis grauiter mandabat, vti pareret: ille vero contemptis ijs mandatis bellum in nos excitauit, in eoque captus est, vt ex meo et Mauricij scripto constat. Hoc igitur in bello nihil egimus inofficiose, nihil aduersum leges: et ad aequum iudicium prouocamus. Verum ex hoc ipso, quae sit eius in religionem voluntas, videri potest. Nam licet illius mandata contempserit Henricus audacissime, quanquam, cum de sequestratione nuntiaretur ei, grauissimis verbis ipsum atque conmmelijs affecit: tamen, quod nostrae religionis esset acerrimus osor, [note: Henricus Protestan. osor acerrimus.] impune omnia fecit. Quod a nobis ait quosdam esse perductos in nostram ditionem, longe secus habet, et iam ante non semel ad ea respondimus. Hoc autem de ipso vere dici potest, qui nonnullas Imperij prouincias, et Episcopatus in sua ditionem redegit, et sub huius belli tempus nobilium conuentus passim habuit, vt illos in nostram perniciem ad se traduceret. Hoc quidem fatemur, nos in fidem nostram atque clientelam recepisse nonnullos, vt si propter Euangelij doctrinam perclirarentur, illos tueremur: id autem officij nostri esse putamus. Nam subuenire Deus iubet afflictis: defensione autem, multis nun cannis, hoc tempore potissimum, nulli magis opus habent, quam qui pro Lutheranis habentur. In caeteris autem rebus, extra religionem positis, nullum eis patro cinsum dedimus, imo sumus hortati semper, vt ius suum Magistratui tribuant, Obijcit nobis etiam quasi dehortati simus alios, ne ad comitia venirent. Idautem valde est absurdum. Etenim, cum nuper ad Calendas Aprilis legati nostri Vuormaciae conuenissent, et ipse Ratis bonam peteret, iussimus, vt rebus omnibus omissis, ad eum conuentum et ipsi proficisceretur. Ad reliquos omneis Imperij conuentus, aut ipsi venimus, aut semper legatos eo nostros misimus. De Camera quod dicit et pertur bato iudicio, iam ante saepe refutatum est, Mentionem quoque facit ethnici Magistratus, vt ostendat non licere sibi resisti. Atqui non officium modo nostrum fecimus, verum amplius etiam, quam vel oportebat, vel maiores nostri facere, consueucrunt ei praestitimus, non sine maximo nostro dispendio: et quam nullam habeat querimoniae [note: Legatus Gallicus Caesarem a bello in Protestan. dehortatur.] causam, ex eo videre licet quod. dicemus. Quidam Galliae regis legatus nuper ad cum missus, per occasionem incidit in huius belli mentionem: ait permagnum esse quod moliatur: cogitet secum ipse, quanta sit Germaniae potentia, et quanti res periculi. Quod si vnus et alter forte deliquerint, infri posse rationem quomodo sine bello res componatur. Ad ea fertur ille respondisse, Nihil opus esse compositione: velle se domare Germaniam, aut de fortunis omnibus periclitari. [note: Caesar domare cupit Germaniam.] Nam illius vires non posse iam esse tantas, vt sibi magnopere sint extimescendae. Iam enim amplius annos viginti fundamenta se iecisse huic rei. Saepeillos auxilia sibi tulisse, multis bellis, nuper etiam contra regem ipsum: fecisse maximos sumptus in crebris comitris: militum, etiam manus atque robur amisisse diuersis bellis: et haec quidem eo se fecisse, vt viribus Germania destitueretur. Hoc igitur esse petidoneum rei gerendae tempus. Qui hunc eius sermonem ex ore legati accepit, vir honestus ac fide dignus, nobis recitauit. Cur ergo belli causam innos deriuat, cum illud tam longo ante tempore sit molitus? quando nos et priuari viximus, et eramus adhuc in religionis pontificiae sentina demersi? Quod si pactis stetisset atque decretis, nos etiam nostrum eramus officium facturi: sed quoniam ea violauit? Et vero praecipua Deo debetur obedientia, sibi culpam ipse tribuat. Etenim, quia religioni molitur exitium atque libertati, causam praebet, cur ipsum oppugnemus bona conscientia. Cum enim in eum casum res deuenit, licet resistere,

[note: 1546.] sicut et sacris et prophanis historijs demonstrari potest. Nam iniusta vis minime [note: Deus non est author vis iniustae.] Deum habet authorem, nec alia ratione sumus ei deuincti, quamsi conditiones, quibus est creatus Caesar, impleat. Priuatim se transegisse nobiscum fatetur: id nobis est auditu sane pergratum: cur igitur ob eas causas, de quibus bona fide semel transactum est, bellum exuscitat? Nam rebellionem vllam nos fecisse, vel ante, vel post eas transactiones doceri non potest. Sed ita res habet. Ante annos xxv. decretum Vuormaciae fecit, et edictum promulgauit aduersus Lutherum et eius doctrinae sectatores, grauissimasque poenas constituit: edictum autem illud hoc nimirum bello iam exequi cogitat. Sceptrum illius atque diadema nunquam appetiuimus: facultatibus enim nostris contenti sumus, Deumque precamur, vt pie nobis eas conseruare liceat. Si verum est quod dicit, cur illi toties auxilia dedimus, etiam nuper ante annum secundum, aduersus Galliae regem? cuius quidem beneficij ac meriti causa deponere debebat quicquid erat offensionis, etiamsi nulla fuisset ante facta transactio. Intemperanter in eum nihil vnquam diximus, imo propter opinionem virtutis valde semper praedicauimus. Libelli famosi et picturae in ipsum contumeliosae, nullae sunt a nostris Theologis aut alijs etiam editae: imo, theologi nostri ac viri docti semper illum magnis laudibus celebrarunt, et pro concione populum hortati sunt, vt idem facerent, ac Deum pro salute ipsius deprecarentur. Ediderunt forte quaedam in pontificatum: id vero cur illis inhiberemus, [note: Rabulae Pontificij] causa nulla fuit. Quam petulanter autem et ignominiose nos, nostrosque socios et theologos insectati sint Cochlaeus, Hadamarus, Carmelita Coloniensis, etiam tunc cum Ratisbonae dissidij componendi causa conuentum esset, satis est apertum. Conspirationes et conuenticula nobis obijcit, ineoque permagnam facit iniuriam, vt in caeteris omnibus. Nati enim sumus et editi sanguine Germano, remoti et alieni plurimum ab eiusmodi technis, cuiusmodi plurimis abhincannis, in nos fabricatae nunc primum sese produnt. Vt autem nos contra vim iniustam tueamur, foedus iniuimus, neque diffitemur: idque fecimus, muniendi solum nostri, non autem cuiusquam offendendi causa, et quamobrem fecerimus, iam altero scripto demonstrauimus. Et ante annum quintum, in comitio Ratisbonae, quando cum Caesare, inquit Lantgrauius, transegi, Granuellanus mihi meoque tum Cancellario confirmabat, illum eo foedere minime offendi, imo posse ferre, vt quamplurimos in nostram partem traduceremus. Posthaec, obscuris verbis aliquid dicit, quasi Turca sit per nos in Germaniam excitatus: hoc autem ipsare confutari potest. Nam et auxilia semper dedimus in bellum Turcicum, amplius etiam quam nostri maiores: et dedimus, cum id minime teneremur facere, propter non impletas conditiones, et cum alij nonnulli, qui dare promiserant, nihil praestarent. Sed iampridem auditum est, quomodo ipse et frater hoc egerint apud Turcam, vt impetu facto nos tantum atque socios opprimeret. Decreto publico nuper data sunt ei contra Galliae regem auxilia. Promisit tunc, eo finito bello, se mox iturum in Turcam. Fecit deinde pacem cum hoste non consultis ijs, quorum pecunia bellum gesserat: et ecce, nunc omnem impetum in nos conuertit. Estne pulchrum spectaculum, ex Austria subuehi tormenta in hoc bellum, atque interim ab hoste truculentissimo vicinam Pannoniam deuastari? Quae nobis impingit crimina, seditiones, coniurationes, laesae maiestatis, nulla sunt, nec est alia belli causa, quam ea, [note: Bellum in Protest. a Caesare praemeditatum.] de qua iam saepe diximus. Ait se plura nobis esse largitum, quam se deceat, et ad multa conniuisse, non sine conscientiae animique dolore. Simulatum etiam hoc est. Iampridem enim concupiuit, sed temporibus impeditus non potuit, nobis inferre bellum, et hucusque necessario distulit, donec Cliuensem principem et Galliae regem et Turcam haberet pacatos. Quid enim eius fuerit voluntatis, declarant grauissima illa, per ipsius prouincias, piorum et innocentum hominum supplicia.

[note: 1546.] Quod etiam antehac nobiscum transegit, nunc primum videmus eo fuisse factum vt interea reliquis negotijs expeditus, vnum hoc bellum administraret. De quo suspicari profecto nihil equidem potui, inquit Lantgrauius, propter summam illam, qua Spirae nuper vsus est in me, beneuolentiam et humanitatem. Quo quidem tempore Nauius hoc etiam apud Cancellarium meum egit, vt colloquium istud silentio tegere tur. Scopus autem illus criminationis hic est, vt socios a nobis disiungat. Ltaque tyrannidem et rapinam et ordinis politici conturbationem nobis obijcit: sed immerito. Nam in rapinas et latrocinia nostris in finibus acerbe vindicamus, et hoc nomine non parum odij nobis conflauimus. Atqui nefario, et post natos homines inaudito latrocinio sublatus est nuper e medio et trucidatus vir innocentissimus, Ioannes Diazius: comprehensus frater parricida et accusatus. Principes obtestati sunt, vt tam immane scelus vindicaretur. Quid autem consecutum sit res ipsa loquitur. Offensionum atque turbarum causam in nos transfert: [note: Vuormaciense edictum belli classicum.] sed ipsius edictum illud Vuormaciense motus omneis excitauit. Nam saepe ac vehementer a nobis solicitatus, nunquam illud antiquare voluit, eique tanquam firmamento semper incubuerunt aduersarij, et imprimis Henricus Brunsuicensis, qui foedus inijt cum nonnullis, ante conuentum Augustanum: cuius quidem conuentus qui fuerit exitus, quale decretum, publice notum est. Illa sane verborum atrocitas tunc pronuntiata, causam nobis dedit ineundae postea societatis atque foederis hodierni. Passim in omnibus comitijs molesti nobis fuerunt pontificij, et ad delectum ciborum atque ferias ab ipsis excogitatas, cogere nos voluerunt, Augustae etiam Caesari permisimus, cum ample polliceretur, vt populi doctores constitueret: sed notum est, quam impios et imperitos homines ei rei praefecerit. [note: Imperij consuetudo in comitijs.] Vetus est Imperij consuetudo, cum Princeps aliquis ex comitijs domum redire cogitat, vt id pace Caesaris ei liceat: meus autem parens, inquit Saxo, cum esset Augustae, dimissionem ab illo impetrare nonpotuit, et non semel per indicium accepit, fore, si pararet abitionem, vt retineretur inuitus. Et quanquam praeclare meritus est de illo patruus meus Fridericus, tamen parenti meo, quoad vixit, principatus insignia conferre recusauit, edicti solum Vuormaciensis et religios causa. Deinde, cum caeteris principibus tractauit Augustae consilia de subuituendo fratre Ferdinando in Imperium, patre meo summoto prorsus ab ea deliberatione. Quod sane factum, quia vehementer erat indignum, et ad summam familiae nostrae spectabat iniuriam, minime potuit a nobis dissimulari. Et quanquam iustisde causis integrum nobis erat, abesse deinceps a publicis conuentibus praesertim illis, in quibus Ferdinandus pro Romanorum rege sese gerebat: reipublicae defuisse videremur, aut semper spsi venimus, aut legatos eo misimus. Cum ergo debelli causa constet, obtestamur omneis, ne diuersae nanationi fidem habeant, et communem patriam vna nobiscura defendant. De populo quidem et beneficiarijs nostris, quibus ille fidem, qua nobis tenentur, remittit, non dubitamus, quin officium fuum nobis illi praestabunt.

[note: Protestantes castra mouent.] Dimissa pugnandi occasione ad Ingolstadium, sicut dixi, per triduum adhuc ibi commorati Smalcaldici, Cum Caesar interea sese diligenter vallis atque fossis munisset, quarto Septembris die discedunt, vt Burensem transitu prohibeant: licet hoc aliqui dissuaderent, neque longius quaerendum hostem esse dicerent, qui sub ipsorum oculis et aspectu versaretur. Secundis castris, Nuburgum, quod iam ante praesidio firmauerant, biduo post, Donauerdam veniunt. Decima Septembris die, prope Vendingam, OEtingici comitis oppidum, castra ponunt, emissis exploratoribus, qui de Burensi cognoscant. Id Caesarem non latuit, et ab illo certior factus Burensis, ab itinere deflectit, et Noriberga Ratisbonam profectus ad Ingolsta dium Caesari sese coniungit incolumis. Hac igitur expectatione illi deiecti, Donauer

[note: 1546.] dam iij. post die redeunt. Huc ad ipsos veniunt Christophorus Oldeburgius Fridericus Rifebergus cum duabus legionibus, et Comes Bichlingus cum quinque signis peditum. Interea Caesar promotis castris, Nuburgum petit: et cum nulla [note: Nubur. Caesari deditur.] venirent auxilia, praesidiarij deditionem faciunt. Iis omnibus Caesar ignouit, accepta fide, ne posthac in ipsum arma ferrent. Fama deinde fuit, Caesarem cogitare Augustam. Itaque Smalcaldici Danubium transmittunt, vt eius iter impedirent. Cum autem disposito Nuburgi praesidio, Marxaemum peteret, illi priora in castra reuertuntur. In Galliam atque Britanniam legatos ab illis fuisse missos de auxilijs [note: Gallus auxilia dare Protest. renuit.] ante diximus: verum id frustra fuit. Et Galliae quidem rex, eo quod pace cum Caesare facta, non sibi licere diceret, excusabat. Veruntamen, quod illius augeri potentia nollet, Petrum Strozam Florentinum, hominem militarem atque praediuitem hortatus fuit, vt illis ad trecenta aureorum milliamutuo daret, et quo commodius id fieret, magnam pecuniae summam, quam ei debebat, persoluit. Non recusat ille, quoniam Argentinenses, Augustani et Vlmenses fidem interponebant, et ad principes in castra, quae tum erant Donauerdae, proficiscitur cum Ioanne Sturmio, qui missus in Galliam fuerat. Cum eo venit, magnifice fuit exceptus, et [note: Protest. a Stroza decepti.] sic discedit, quasi certo depensurus pecuniam. Vbi vero tempus venit, quo id fieri oporteret, nusquam in Gallijs comparet. Id autem astu cardinalis Tornonij factum fuisse, multi putant. Nam is, odio religionis, aduersa quaeque Smalcaldicis optabat, et erat praecipuae tum apud regem authoritatis.

[note: Protest. ad Heluetios Euangelicos.] Sub finem Septembris, denuo Smalcaldici scribunt ad Tigurinos, Bernates, Basilienses, Schafusianos, et quid in animo Caesar habeat, et quid ipsis ab eo sit periculi, si rerum potiatur, ostendunt: et considerare iubent, sitne consultum rebus ipsorum, vt Caesari atque Pontifici sese profiteantur hostes, ac deinde Caesarem in finitimis locis adoriantur. Quod si faciant, fidem omnem et auxilium ipsis [note: Heluetiorum responsum.] pollicentur. Ad haec illi postrespondent, Non sibi tantum, sed et reliquis Heluetijs haereditarium esse foedus cum Austriaca simul et Burgundica domo: quae quidem regiones ipsis omnibus et vinum et frumenta subministrent. Itaque, si temere foedus illud ipsi rescindant, fore, vt socij Heluetij, qui sunt diuersae religionis et commeatum sibi nolunt intercludi, causam habeant, cur Caesari atque Ferdinando ferant opem et in alpibus claustra viarum, magno suo labore conclusa, patefaciant, et in illorum sodetatem veniant. Deinde subesse iam hyemem, sic vt etiamsi maxime velint, nihil tamen magnopere possint: et si finibus egrediantur, periculum esse, ne alij locum interim occupent. Multo igitur praestare, vt domi maneant: sic enim fore, vt et socij non se commoueant. Optimo se quidem in ipsos esse animo, et fausta omma precari, quod etiam ipsa re iam ante declararint: sed vt tantum in se discrimen recipiant, minime sibi consultum videri. Quapropter orare, vt in bonam partem interpretentur.

Caesar Marxaemo Donauerdam contendit: sed cum castris idoneum locum non reperiret, deflectitad dextram, et Octobris die tertia Monhaeraum petit. Erat tum forte nebula, et a Smalcaldicis emissi speculatores, qui de illius itinere cognoscerent, non idem renuntiabant. Vbi tandem Comes OEtingensis Ludouicus, illum magna cum exercitus parte iam transisse Vuernizam flumen, adferret, continuo fequuntur, duabus circiter horis post meridiem, et sub noctem, a Caesare non supra dimidium milliare castra ponunt. Huc ad ipsos venerum a [note: Castra Caesaris castris Protest. vicina.] Norlingensibus internuntij, qui in ea propinquitate Caesaris auxilia petebant. Iis liberaliter responsum fuit. Postridie rursus est oborta nebula. Primam aciem, Saxo, mediam Lantgrauius, postremam Georgius Malspurgus et Rifebergus ducebant. Saxo progressus cum quinque legionibus et multis equitum turmis, ad hostem propius accedit, et excursionibus vtrinque facti res agitur. Dissipata nebula,

[note: 1546.] Caesar cum primum agmen via Norlingica procedere videret, postremum vero nondum appareret, omnem conducit exercitum, quasi collaturus signa Lantgrauius ergo, qui medius erat, cum ad ipsum acies hostilis obuerteretur, consilium exquirit. Erant qui Saxonem insequendum esse dicerent. Quia vero postremum agmen longius adhuc aberat, quod suo discessu, praesenti videbat expositum iri periculo, non sibi discedendum esse putabat: verum dimissis nuntijs, qui et illos properare iuberent, et Saxonem reuocarent, constitit immotus in ijs, quos occupauerat, collibus. Erat medius inter vtrunque exercitum Egra fluuius, tenuis quidem, sed difficili transitu, Caesari praesertim si praelio decertare vellet. Hoc ad flumen vsque Burensis iam cum suis copijs peruenerat: et cum ad praelium res omnino spectare videretur, Caesar illum reuocat, et grauiter, ne longius progrediatur, edicit. Sic vtrinque reditum est in castra, et Smalcaldici quidem prope Norlingam, Altera luce, Caesaris aliquot cohortes propius ad hostem adequitant et manus acer [note: Albertus Brunsu. vulneratur.] rime conserunt. Hoc in conflictu per aduersum os vulneratur Albertus Brunsuicensis, Philippi filius, cum a compotatione tumultuarie prodijsset. Norlingam relatus, non multo post interijt. Caesar ibi per dies aliquot commoratus, Octauium Farnesium interea mittit, adiunctu peditato Germano cum tormentis, vt Donauerdam occupet. Probauit hominis consilium fortuna. Cumque de nocte profectus [note: Donauerdae deditio.] eo prima luce venisset, admotis scalis, oppidani sese dedunt: praesidiarij fuga sibi salutem quaerunt. Eo facto, Caesar Donauerdam petit. Smalcaldicorum fuerat consilium, illius adoriri castra verum discessu mutata res fuit, et perindicium illud [note: Albertus Lantgrauio insultat.] Caesar accepisse putatur. Hisipsis diebus, Lantgrauio nuntiabat dux Albanus, quid ita montes atque colles insideat? cur non in planiciem descendat et praelio contendat? Lantgrauius inuicem, se sociosque fuisse per dies quinque medijs in campis ante Ingolstadium, et expetiuisse praelium: cur non conflixerit? Cur idem iam ad Norlingam non fecerit, vbi totum ipse diem substiterit?

[note: Rerum per Saxoniam mutatio.] Dum haec in Sueuia geruntur, magna fit rerum per Saxoniam immutatio. Quemadmodum Caesar cum Mauricio duce, Ratisbonae, Ferdinandus autem Pagae consilia tractarint, quomodo deinde Caesar ei mandarit, vt Ioannis Fridericiatque Lantgrauij prouincias occuparet, supra diximus. Porro, Mauricius, principiobelli Ratisbona domum reuersus, suae ditionis ordines omnes conuocat, et [note: Mauricij consilia in Protestantes.] Chemnici, quid facto sit opus, consultat. Illi suadent, vt e Caesare plane cognoscar, an religionem velit esse saluam, deinde, vt ipse et Brandeburgicus elector intercedant: quod si religioni caueatur, et intercessio locum non habeat, hortantur, quandoquidem extra causam religionis teneatur in omnibus parere Caesari, vt quiescat, et ad prouinciae defensionem copias conducat: ad eam rem auxilia promittunt, simul ex omni numero sex illi attribuunt, quorum vratur in rebus omnibus consilio. Cum autem ea quae diximus, ad ipsum essent allata Caesaris mandata, Ferdinandus etiam ex Vngaria militem euocaret, et in Bohemiamanus cogeret Fribergum rursus conuocat ordines, Octobrisdie viij. Repetit actionem superiorem, deque ipsorum consilio se vna cum Brandeburgico solicitasse dicit Saxonem atque Lantgrauium, vt intercessionem sibi permittant, grauiter etiam illos vt quanti sit res periculi, secum expendant, commonuisse: verum adhuc nullum esse datum ab his responsum idoneum, et editis libellis ad arma rem deuenisse, et leuionbus aliquot praelijs iam esse dimicatum. Et quanquam illi non semelabie flagitarint opem, tamen, quia Caesar de religione sibi recte cauerit, ideo se, quemadmodum ipsi suaserint, nihil mouisse, verum ad suae regionis tutelam, in hoc vsque tempus aluisse militem, et cum delectis comunicasse consilia. Nunc vero tam dubium et periculosum esse statum temporis, vt delecti non se posse tantum sustinere onus,

[note: 1546.] dicant. Illorum ergo rogatu conuentum hunc esse indictum. Etenim Caesaris ad se peruenisse mandata, quae sit ipsis exhibiturus, grauia quidem illa, maximique momenti, et eius generis, vt, si negligantur, toti prouinciae summum ex eo periculum immineat. Adhaec, Bohemos, eorumque socios parare bellum, et iam exijsse finibus, vt Ioannis Friderici prouinciam inuadant. Et licet per literas primum, deinde missis legatis, post, ipse quoquesuscepto itinere, Ferdinandum regem sit deprecatus, tamen nihil impetrasse: cum etiam Caesaris hoc mandatu fieri putet, non sibi licere, neque sane in sua esse potestate, vt resistat. Optare se quidem vehementer, vt composito bello ciuili, Turcarum impetus tardetur: sed scire ipsos, quae sit vtriusque ditionis necessitudo et successionis expectatio, et quomodo argentifodinas [note: Argentifodinae ducibus Saxoniae communes.] habeat cum Electore patruele communes. Pati autem haec omnia diuelli a domo Saxonica, et in alienas deuenire manus, id sibi fore longe grauissimum. Deinde totam regionem sic esse permixtam inuicem, vt si patruelis agrum externi milites inuadant, periculum sit, ne sua quoque prouincia maximam calamitatem accipiat. Videre etiam ipsos quam non sit consultum, peregrinas nationes ijs locis inueterascere. Quod cum ita sit petere tam suo, quam Augustifratris nomine, vt rem omnem diligenter expendant, et ope consilioque iuuent: se vicissim, quod sui sit in ipsos officij, nihil esse praetermissurum. Re consultata, Saxoni et Lantgrauio nuntiandum esse placuit continuo, de Caesaris mandatis, atque [note: Mauricianorum inciuilis postulatio.] Ferdinandi regis apparatu: et vtrunque rogandum, vt cladis vitandae causa, suas, prouincias a Mauricio patiantur occupari. Hoc enim et ad honestatem et ad cautionem videri satis. Octobris igitur die vndecimo scribunt ad vtrunque separatim. Rem omnem enumerant, de consilio, quod sub initium belli dederint, de mandatis Caesaris, de Bohemorum et Ferdinandi regis apparatu, de Mauricij apud Ferdinandum intercessione: et quia nunc ad Saxoniae fines externi milites peruenerint, in maximo rem esse discrimine. Vehementer quidem sibi dolere casum, sed quia Caesaris haec omnia fieri mandatu intelligant, qui de religione ipsis cauerit, non esse quod ei resistant, qui sit praecipuus omnium magistratus. Cum vero tanta sit inter ipsos coniunctio, nullum vt dari damnum vni possit, quod non et alteri noceat: ideo post multam cogitationem, nullam apparere sibi viam expeditiorem, quam si Mauricio suas possessiones permittant. Sic enim fore, vt et bellum externum a finibus remoueatur, et religio conseruetur, et rebus aliquando pacatis, multo sit facilius, ab eo rursus illa consequi, quam ab alijs. Ponderent ergo secum rem omnem, et huic consilio acquiescant, quo non aliud inueniri possit, hoc quidem in tempore, magis salutare. Lantgrauium in literis orabant etiam, vtrationem hanc Electori persuaderet. Mauricius vna quoque scribit ad socerum Latgrauium, in eandem propesententiam: et quia miles externus iam instet, necessario sibi prouidendum esse dicit, ne Saxonia deuastetur. Multam deinde beneuolentiam ei pollicetur, nec ipsius quicquam appetere se, demonstrat. Poloniae quoque regem ait velle ad Caesarem intercedere, idque sibi per legatum nuntiasse. Gerat ergo morem, neque se patiatur vllis verbis exasperari, et Saxoni idem persuadeat, neque recuset demittere se erga Caesarem. Hunc enim prope solum esse aditum ad reconciliationem, neque se defuturum etiam studio pacis. Ad Fribergi conuentum, Saxonis electoris filius, Ioannes Gulielmus, cum de Ferdinandi regis audisset apparatu, missis legatis, a Mauricio petit, vt pro ratione foederis haereditarij coniungat arma, et a communi patria periculum depellat. Mauricius, nulli se labori suo pepercisse, quo res componeretur: cum autem id frustra fecerit, et nunc sint in armis vicini, non fibi licere quicquam facere contra summum magistratum ait, quem foedus etiam illud antiquum exceperit.

[note: 1546.] acceperunt Smalcaldici. Postridie, Laugingam, quod est oppidum supra Donauerdam tribus milliaribus, ad Danubium, ire constituunt, et de nocte quidem. Cum autem incertum esse, num sit progressus Caesar, et si Laugingam ipsi petant, ac Caesar interim sit a tergo, periculum esse nonnulli dicerent, ne Norlingam occupet, ac deinde per vallem Remsiam in agrum Vuirtembergicum inuadat, mutato consilio, diem vnum ibi subsistunt. Tulit hoc moleste Schertelinus. vt alia quaedam, et Augustam proficiscens, a qua ciuitate missus fuerat in bellum, quod [note: Schertelinus discedit e castris Protest.] erat Laugingae praesidium, abducit, neque post in castra redijt. Caesar interim Donauerda progressus, Dillingam et Hochstaetum, pauloque post, Laugingam, et Gundelfingam, ad Brentam flumen, deditione capit. Itaque Danubij possessionem adeptus, [note: Caesar Danubio Potitur.] permagnas habebat rei gerendae commoditates, et Laugingae relicto praesidio, cum Brentam traiecisset, prope Sonthaemum vicum, castra statuit, Vlmam petiturus, tribus ab eo loco milliaribus. Octobris die xiij. Smalcaldici, promotis demum castris, eum allatum esset, Caesarem tenere iter Vlmense. Giengam postridie veniunt, quod est ad idem flumen, oppidum, non longe supra Sonthaemum, sic vt inter vtrunque exercitum medius laberetur amnis. Cum ibi consisterent, nondum tensis tabernaculis, equites aliquot in monte vicino conspiciunt. In his erat Caesar ipse, quicum Albano processerat, speculandi causa. Ducebat eo die primum agmen Saxo, celeriterque contendit ad hostem, et Lantgrauio, vt confest im sequatur, nuntiat: cum vero pedem referrent hostes, cunctanter agit, et in monte Lantgrauium operitur. Amissa tunc fuisse putatur pulcerrima rei bene gerendae occasio. [note: Caesaris capiundi occasio elapsa Protestant.] Nam neque vado transiri flumen poterat, et vnus modo pons erat ijs locis. Ea vt forte per eum Caesar euasisset, praecipui tamen duces in magnis erant angustijs futuri, quod ipsimet postea feruntur non dissimulasse. Caesar Vlmensi intermissa profectione, ne post tergum hoste relicto, Danubij commeatum amitteret, aliam rationem inijt, et Idibus Octobris in propinquam syluam collocat insidias, ad tria [note: Stratagema Caesaris.] tormentariorum millia. Cumque Sulmonensis princeps armatura leui proluderet, et facto concursu fugam simulans, ad syluam eos pellexisset, illi mox irruunt ex insidijs et vrgent. Id conspicatus Lantgrauius, ilico suis laborantibus, qui erant equitum cohortes quatuor, auxilio venit. Itaque dimicatum est acriter adusque noctem, et maioribus etiam tormentis acta res fuit. Saxo interim ad exercitum mansit, vt si forte Caesar in his turbis castra vellet atque munitiones adoriri, propulsaret impetum. Cum hoc non succederet, nocturnas insidias instituit Caesar, [note: Alterum stratagema.] et ex omni numero deligit pedites Germanos et Hispanos, et lineas interulas iubet superinducere armis: equitatum etiam addit, et Albana duce, prima vigilia noctis emittit, vt silentio profecti, ad hostem contendant: ipse cum reliquis copijs expeditis, ilico subsequitur. Cum eo prope ventum est, Albanus et excubitorum numerum auctum, et in armis illos esse cognoscit. Itaque frustra fuit hic conatus, cum illi paucis horis ante, rem per indicium accepissent. Propter pabuli [note: Pestis in castris Caesaris.] autem et commeatus inopiam, et anni tempus, et assiduos imbres, contagio et lues inuasit castra Caesaris, et ad hoc fere tempus domum ex castris proficiscitur cardinalis Farnesius, et Italorum aliquot cum eo cohortes. Caesar etiam eadem de causa mutare locum, et in vetera prope Laugingam castra reuerti coactus est, pridie Calendarum Nouembris.

[note: Lantgrauij ad Mauricij ordines responsio.] Ad nobilitatis et ordinum Mauricij literas, Fribergo missas Octobris die xi sicut diximus, Lantgrauius, eiusdem mensis die XX. respondet, Dolere sibi vehementer, bellum ijs regionibus inferri, multo magis autem, in communi periculo non consociari arma, more et exemplo maiorum. Quod autem non animaduertant hoc bello peti religionem, id sibi cumprimis videri mirabile, cum et Pontificis ad Heluetios literae, et foedus inter ipsum atque Caesarem initum, et mandatu

[note: 1546.] Pontificis exhibitum Heluetijs, aperte hoc testificentur et planum faciant. Etenim, post initum foedus, a Pontifice magnas ad Caesarem venisse copias, et ex Italis, qui forte capiuntur, omnes hoc affirmare, ideo se missos, vt bellum Lutheranis facerent. Deinde, socios religionis valde crudeliter hoc bello prae caeteris affligi direptionibus, incendijs, latrocinijs: foeminas atque virgines nefarie constuprari, pueris ipsis et infantibus resecari manus atque pedes, nimirum odio doctrinae. Quod Caesar ipsis de religione cauerit, id esse fictum: nam si rogetur ex eo, velit ne religionem, quae Lutherana dicitur, concilij Pontificij decretis et aut horitati subijci, non dubium esse, quin techna statim deprehendatur. Non esse igitur, quod illi promisso fidant. Adhaec, quod Caesaris illa proscriptione moueantur, valde se mirari, cum sciant, non hoc ei licere, nisi primum rei citatisint, et iudicio conuicti. Sed dolendum esse cumprimis, nobilissimam familiam et populum Saxonicum ita diuidi. Nam si vires coniungerent, et eadem esset omnium voluntas in defendenda patria, periculum hoc omne, quod nunc metuitur, facile posse profligari. Se quidem contulisse consilia cum Electore: sed illum ab ea ratione, quam ipsi demonstrent, prorsus alienum esse. Nam si quid ipse tale, commutata fortuna, peteret a Mauricio, non dubitare, quin et ille recuset, et ipsi quoque dissuadeant. Quod cum ita sit, non sibi consilium ipsorum probari, eoque magis, quod Mauricius non ita pridem datis ad vtrunque literis, dolere sibi valde diceret quorundam sermones, qui iactarent ipsum captare prouinciam sui patruelis. Nam iniuriam sibi fieri, et orare, ne fidem habeant. Iis redditis literis, excusationem se illius accepisse, neque solicitos fuisse amplius. Quod si nunc autem illius agrum occupet, videre ipsos, quae sint hominum futura iudicia. Petere igitur, vt impediant, ne fiat. Nam alioqui non externum modo, sed et ciuile bellum ex eo nasciturum. Cum enim propter euulgatam proscriptionem vis ei fiat, neque se neque socios ei posse, qui sint in eadem causa, deesse. Quis autem eius rei sit futurus exitus, non esse difficile prouidere. Dent igitur operam, ne Saxonica domus et Hessica diuellantur, sed vt Mauricius opem sibi socijsque ferat. Hoc illi fore cumprimis et gloriosum et salutare. In eandem fere sententiam eodem die scribit ad Mauricium, et monet, ne Caesaris edictis, atque proscriptione moueatur, sed in memoriam [note: Protestan. in patrem Mauricij beneficia.] reuocet Electoris atque sua in ipsum et parentem ipsius merita. Cum enim Georgius patruus testamento cauisset, vt suam prouinciam omnem Caesar teneret, donec frater a Protestantium religione discederet, scire ipsum, quid tum acceperint ab vtroque beneficij. Deinde, cum annuam pecuniam, ipsius parenti Georgius daret, ac metus esset, ne odio religionis eam denegaret: Protestantes eitum promisisse, quod si res in eum casum deueniret, se liberaliter ei tantundem annue daturos. Desistat igitur ab incoepto, nec inuito Saxone quicquam in illius prouincia tentet. Nam alioqui non ei defutura sociorum auxilia. Polonicam legationem fuisse quidem in castris apud Caesarem, et quid egerint, ad Saxonem atque se scripsisse. Conditiones autem eius esse generis, vt ad pacem minime faciant. Ad eundem prope modum belli confiliarij scribunt ad Mauricium et ipsius ordines, ac sivis vlla fiat Saxoni, non se neglecturos illius iniuriam profitentur. [note: Protestan. ad ciuitates literae.] Ipse quidem Elector nihil tum illis respondit, vt infra diceturamplius. Eodem die Lantgrauius et consiliarij scribunt etiam ad Magdeburgicos, Brunsuicenses, Bremenses, Hamburgios, Goslarienses, Hildessemios, Gotingenses, Hanobrios, Embecenses, Mindenses, ad Pomeraniae Ducem, ad Luneburgios et Anhaldium: docent, quantum immineat Saxoniae periculum, imprimis autem Electori, cuius ad fines iam hostis peruenerit. Initium esse factum ab Rege Ferdinando, qui Bohemos ad hoc bellum pertraxerit. Deinde, Mauricium ille sese coniungere, et causam obduci, quod Caesar eum proscripserit: se

[note: 1546.] vero nuntiasse Mauricio, desistat ab armis, alioqui non defutura Saxoni auxilia. Cum autem in praesenti discrimine omnis illa regio posita sit, et elector opem ab se flagitet, non se posse non illum adiuuare: et fuisse quidem suae voluntatis, illi tradere partem exercitus, quem habeant. Sed quia non procul ab se consederit hostis, et spes bona sit, fore, vt breui summis copijs decertetur: qua quidem in re posita sit ipsorum omnium salus, non esse consultum, vt in hoc tempore sese debilitent aut infirmiores reddant ipsi. Nam hoc ab hoste captari, vt alijs in locis bello distenti, non possint omne robur in ipsum expedire. Quod cum ita sit, petere, vt communi nomine copias peditum ei subsidio quamprimum mittant Vuirtembergam et Vinariam, ac simul quod reliquum ex foedere debent pecuniae, totum hoc electoris filio et consiliarijs persoluant. Nam agicommunem omnium causam, et socijs afflictis, futurum, vt ad ipsos idem causas recidat.

[note: Eohemi inuiti in Saxonem arma ferunt.] De Bohemis ante diximus. Hi militabant quidem Ferdinando regi, sed admodum inuiti, propterantiquum foedus, quo domui Saxonicae coniuncti sunt. Deinde, quod non necessarium bellum esse dicerent, et quod Electori plerique putarent iniuriam fieri. Ferdinandus autem peruicit, et ex Pannonijs atque Silesia militem euocauit, vt illos vel nolentes cogitet. Equites Pannonij vulgo dicuntur [note: Hussari.] Hussari, genus hominum valde rapax et immitte. Conductis ergo copijs, cum iam finibus egrederentur, Sebastianus Vueittemulus, ductor exercitus, ad XX. [note: Ferdinandi legatus bellum indicit Saxonicis.] Octobris diem, missis literis, bellum Saxoniae ducis populo denuntiat, quod superioribus annis ipsorum princeps collegium Dobrilugum occuparit, quod Caesari nuper atque socijs fidem renuntiarit, violato foedere, quod cum domo Saxonica Bohemis intercedat: et quanquam nihil opus fuerit vlla denuntiatione, propterea quod ille sit a Caesare proscriptus: tamen ne quid praetermissum esse videatur, voluisse hoc pro sui muneris ratione significare. Per hosce dies legati Smalcaldicorum Vlmae conueniunt, vt in commune consulerent: cum autem e Saxonia crebri venirent nuntij de staturerum, Elector, datis literis xxvij. die Octobris, mandat suis, qui erant Vlmae, rem omnem socijs exponant, et sui rationem haberi postulent, quoniam ipse nulli suo periculo atque labori pepercerit, vt a Germania [note: Saxonis postulata a socijs.] superiori tempestatem hanc profligaret: belli consiliarios, paucis ante diebus nuntiasse quidem ciuitatibus et alijs per Saxoniam, vt sibi ferant opem: sed incertum esse, quid illi sint facturi, et vt faciant, tamen vereri se plurimum, ne sint impares tantae multitudini hostium, et periculum esse, ne prius quam sint instructi, iam hostis in suum agrum inuaserit. Haec igitur petant a sociorum legatis, primum, quia sibi graue sit et incommodum in hac rerum asperitate, coniugem, liberos et populum deserere diutius, vt sibi dent in eo consilium: deinde, vt ampliora sibi decernant auxilia: cuius quidem rei spem Lantgrauius et belli consiliarij iam fecerint. Postremo, ne cum hoste pacem faciant, nisi prius ipse recuperarit amissa. Legati liberaliter ad ea respondent, et imprimis orant, vt ad exercitum maneat, donec in hyberna Caesar militem deduxerit, et quanti sit res periculi, si discedat, ostendunt. Quod si Ferdinandus atque Mauricius vllam vim ei faciant, auxilia pollicentur, neque dubium esse dicunt, quin socij principes ac ordines omnem ei fidem ex foedere praestent, neque pacem ante faciant, quam ipse sua recuperarit. Si quidem ipsi videatur, se quoque, sicut Lantgrauius et belli conciliarij [note: Mauricij ad Electorem literae.] fecerint, hoc ipsum velle denuntiare Mauricio. Confidere etiam omnino, fore, vt qui sunt per Saxoniam ordines confoederati, suum in eo faciant officium. Eo, quem diximus, Octobris die xxvij. Mauricius Dresda dat literas ad Electorem, Quid Caesar sibi mandarit, et quanto sit res in discrimine, nuper ipsum e suae ditionis ordinum literis accepisse. Iam vero, cum sibi suoque populo Caesar de religione cauerit, ideo se, de consilio suorum, constituisse, quo videlicet Caesari

[note: 1546.] satisfiat, et suum quoque ius integrum sibi permaneat, inire rationem, ne ipsius ager atque prouincia in alienas manus deueniant: atque istud quidem ita se, tum suo tum [note: Irruptio in Electoris Saxonis prouincias.] fratris Augusti nomine, ipsi denuntiare. Quod si tempus olim erit, quo Caesari acregi Ferdinando reconciliabitur, non se recusare, si quidem illi patiantur, quo minus suae ditionis ordines, inter vtrunque de summa rei tractent. In eadem plane verba scribit Electoris filio Ioanni Gulielmo, et vt literas ad parentem scriptas euret perferri, monet. Bohemi interea et Hussari, in finitimum Electoris agrum, Voetlandiam, irruunt: caedibus, direptionibus, incendijs atque libidinibus grassantur. [note: Bohemo. discessus.] Sed non diu commorati Bohemi, quoniam inuiti, sicut diximus, militabant, ad XI. Nouemb. diem discedunt a signis, et dilapsi, domum recurrunt. Vngari vero, et quos mercede Ferdinandus conduxerat, Mauricio sese coniungunt, qui Zuiccauiam deinde et Schnebergum et Aldeburgum, et pleraque omnia electoris oppida deditione capit, inque suam fidem illos adigit, praeter Gotham, Isenachum, Vuittembergam. Eius rei nuntius in castra Caesaris perlatus, magnam excitauit laetitiam, quam et tormentorum tonitru Caesar significabat, vti fieri consueuit. Hisce fere diebus Caesar iterum castra mutat, eadem de causa, qua prius, et locum magis commodum atque siccum deligit, vt militem vehementer afflictum reficeret, et commeatus difficultatem subleuaret. Plerique omnes in hybernaducendum esse militem suaserant: sed vnus ipse, qui loca prius explorauerat, continendum esse statuit exercitum, et alendum bellum. Mauricij factum plerique omnes admodum reprehendebant, quod illi, quem loco parentis colere debebat, qui fortunarum ipsius omnium prope solus author erat, tam indignam referret gratiam: et prodibant in illius inuidiam atque vituperium libelli et carmina multum amarulenta, quae et violatae fidei, et proditae religionis, et summae ingratitudinis ipsum insimulabant, eoque magis, quod nec vxoris neque soceri precibus quicquam [note: Mauricij excusationes] in eo tribuisset. Ea re cognita, scriptum edit, purgandi sui causa, et cuiusmodi sit in suis finibus religio, quid ipse populo promiserit, et quomodo iuuandae religionis causa literarum ludos instituerit, ostendit. Postea, Caesarem sibi suoque populo, nec sibi tantum, sed alijs etiam principibus cauisse dicit de religione, deque libertate Germaniae conseruanda, nec illius esse voluntatis, vt violenter aliquid in eo fiat, sed vt legitime causa componatur ex multis iam factis Imperij decretis. Itaque se fidem illius habere promissis atque literis, eorum principum exemplo, qui nunc ei militent, et non domi tantum, sed in castris etiam, et militiae, religionem hanc profiteantur. Hos enim qui sint ei familiares, et in ipsius aspectu quotidie versentur, animum eius facile posse perspicere, et si quid eiusmodi deprehenderent, dubio procul non esse cum eo permansuros. Quod autem Caesari Pontifex opem ferat, id eo fieri, quod bellum ijs infertur, quos erroribus atque potentiae suae videt imprimis aduersari: sed considerandum esse, non quid illum moueat, sed quae sit Caesaris, qui bellum administrat, voluntas. Quod etiam suis in prouincijs religionem pontificiam Caesar retineat, non augere suspicionem. Hoc enim in illius esse positum arbitrio, neque modum ei posse in eo praescribi: neque certe vllum esse principem aut Magistratum, qui sibi aliquid in eo praefiniri ab alijs patiatur. Cum ergo religioni cautum sit, nullam se videre causam, cur in caeteris omnibus Caesari non obtemperet. Christi enim esse mandatum, vt Deo pariter atque Caesari, quod suum est, cuique tribuatur. Quae sua solicitudo, qui labor interuenerit, vt hoc tantum incendium restingueretur, hoc et Caesari, et Ferdinando regi, et multis alijs esse non ignotum. Neque sane per se stetisse, quo minus ad compositionem ventum sit. Etenim vt nulla fuerit alia causa, tamen hanc vnam sibi fuisse praecipuam cur pacem optaret, quod bello ciuili, Turcae potentia simul et animus augescat, cuius rei vel sola Graecia documentum esse possit.

[note: 1546.] Cum vero sublata mentione pacis, grauissima Caesaris ad se perferrentur edicta, de Ioannis Friderici bonis occupandis, Ferdinandus etiam illius iam immineret finibus, non Bohemis tantum, sed Austriacis etiam et Vngaris ad hoc bellum excitatis, non sibi fuisse integrum, resistere Magistratui, quem omnia foedera semper excipiant. Quod autem de se nonnulli dicant, quasi sui patruelis agrum omnem appetat, iniuriam tibi fieri: seque iampridem illud ad socerum Lantgrauium atque Saxonem per literas excusasse. Atque vtinam ille sit rerum status, qui tunc erat cum ea scriberet, nec essent, qui possessiones illius, ad se transferre conentur. Cum autem nunc longe sit alia conditio temporis, et Ferdinandus flecti non possit, et exercitum immittat, et iam argenti fodinas aliquot, sibi cum patruele communes, occuparint illius ex Bohemia profectae copiae, necessario sibi prouidendum fuisse, ne reliquas etiam inuaderent, neue longius progrederentur. Quid autem sui esset consilij et Lantgrauio, et patrueli eiusque filio prius denuntiasse. Quod cum ita sit, orare, ne quis aliorsum istud accipiat, nec ijs, quae de se forte spargentur, fides habeatur. Nam et in tuenda religione se fore constantem, et non alio spectare quam ne Saxonicae domus facultates et ornamenta in peregrinas manus deueniant.

[note: Meldensis persecutio.] Per hoc tempus recruduerunt in Gallijs persecutiones. Est ijs locis Melda, decem a Parisiorum Lutetia milliaribus. Eius oppidi superioribus annis fuerat episcopus, Gulielmus Brissonnetus: qui cum doctrinae purioris admodum esset studiosus, idoneos etiam doctores populo praefecit, exclusis monachis. Cum autem hoc nomine periculum ei crearent theologi Sorbonistae, non praestitit constantiam, et ab incoepto destitit. Veruntamen remanserunt in animis multorum eius doctrinae reliquiae et hoc demum anno, circiter sexaginta oppidani, re deliberata, verbi ministrum sibi deligunt, et in aedibus priuatis collecti, finita concione, certis diebus, coenam Domini, iuxta praescriptum Euangelij et institutum Christi percipiunt. Ea res non diu potuit esse occulta, praesertim, cum ex agris etiam nonnulli sese coniungerent. Itaque capti, cum simul essent omnes, in carcerem conduntur, et habita quaestione, carris impositi, Lutetiam pertrahuntur. Ibi damnati capitis, domumque reportati, quatuordecim ex illis alligati, singulis palis, eodem tempore viui cremantur, reliqui partim virgis et fustuario, partim exilio fuerunt multati. Cum Lutetia domum reducerentur, in via quidam illis occurrit e proximo vico, et ad perseuerantiam hortatur. Itaque comprehensus, idem quod illi, supplicium adijt. Antequam cremarentur, subiecti fuerunt tormentis, vt doctrinae socios atque sectatores proderent, verum nihil ab eis potuit extorqueri. Nonnulli consulto istud fieri putabant, impulsu quorundam, ad disturbandam Smalcaldicorum cum rege coniunctionem, de qua tunc agebatur. Mauricij literae, quibus amicitiam Saxoni renuntiabat, redditae fuerunt in castris ad sexrum Nouembris diem.

[note: Colonien. archiepis. a Papa prouocatio.] Libro superiori diximus, quomodo Pontifex lata sententia, mensis Aprilis die decimosexto Coloniensem archiepiscopum proscripserit. Cum hoc ille, quarta die Nouembris primum certo accepisset, vt ipse commemorat, aliquot post diebus edito scripto, et causis explicatis, quamobrem pro iudice Pontificem non agnoscat, qui sit iampridem et haeresis accusatus et idolatriae, prouocat ab ea sententia, ad legitimum Germaniae concilium: et vbi primum id inchoatum fuerit, prosequuturum se litem contra Pontificem, affirmat. Smalcaldicorum legati, quos sub exitum Octobris Vlmae conuenisse diximus, cum sententijs non conuenirent, mense Nouembri Giengam ad castra profecti fuerunt, vt facilior esset deliberatio. Ibi proponitur, Quia socij religionis nulla dent auxilia, et ex confoederatis

[note: 1546.] Luneburgenses et Pomerani et alij quidam nihil omnino, reliqui vero per Saxoniam ordines atque ciuitates non ita multum conferant, et ex Gallijs nihil adferatur, et dilabente quotidie milite, propter anni tempus et alia incommoda, diminuatur exercitus: e tribus vnum esse deligendum, vt aut praelio contendant, aut discedant, praesidijs in hyberna dispositis: aut pacem induciasque faciant. Re deliberata, pacis mentionem posse fieri placuit, et adbibetur Adamus Trottus, qui per causam electoris Brandeburgensis, aditum habebat ad eius fratrem Ioannem Marchionem. Cum autem Caesar, qui rationes illorum omneis et incommoda, per indicium ex propinquo cognouit, et nuper e Saxonia laetum acceperat nuntium, duras admodum conditiones proponeret, decernitur, vt reliquis omnibus adductis copijs in Saxoniam, equites mille, et ad octo millia peditum relinquantur in hybernis, ad eamque rem sumptum faciant dux Vuirtembergicus, et Germaniae superioris ciuitates. Ad vigesimum tertium deinde Nouembris diem discedunt, facto prius decreto, vt in Galliam et Angliam altera legatio mittatur, et ad duodecimum Ianuarij diem Francofurti denuo conueniatur. [note: Infoelix exitus belli Protestantium.] Sic ergo parum foeliciter fuit administratum bellum. Cuius quidem mali praecipua fuisse causa putatur, quod non ex vnius atbitrio res ageretur. Cum enim aequali essent potestate praediti Saxo et Lantgrauius, non semelaccidit, vt in disceptando, [note: Omnis potestas impatiens consortis.] peropportunae dilaberentur occasiones. Quod etiam de distribuendo praesidio decretum fuerat, non successit, cum nonnulli contribuere, quid amplius recusarent. Vbi de illorum discessu Caesar comperit, equites continuo dimittit, qui de itinere cognoscant. Paulo post, Albanum et Burensem sequi iubet: sed et ipse deinde cum aequitatu Germanico procedit, peditatu relicto et iusso expectare. Smalcaldici iam erant in castris plerique, vbi pernoctandum erat: Lantgrauius autem, etsi primum agmen eo die ducebat, substitit tamen apud Saxonem, et habebant vterque decem equitum vexilla tantum ac tormentarios circiter quingentos. Cum his in monte consistunt, adductis, quas reliquas habebant, machinis. Atque ita commorati, cum sub noctem Caesar suos reuocasset, ipsi [note: Periculum Protostant.] quoque silentio progressi, veniunt in castra, prope Heidenaemum, quod est Vuirtembergicae ditionis, periculo vitato praesentissimo. Nam si Caesar impetum fecisset, illi qui numero longe superabantur, aut capti fuisset omnes, aut interfecti, Quod nec ipsi postea dissimularunt. Caesar autem, qui de copijs ipsorum nesciret, ac multo crederet esse maiores, agebat remissius, et eadem nocte peditatum progredi, seque subsequi iubet, eo consilio nimirum, vt postridie illos inuaderet. Verum illi, sicut diximus, de nocte profecti, iam erant ad exercitum. Itaque Caesar in castra reuertit, in ijsque biduo permansit, militis reficiendi causa. Deinde, quod illos per Franconiam hyemare velle putaret, copiosam et locupletem prouinciam, anteuertendum esse statuit, Cum Bophingam igitur, Norlingam, OEtingensem agrum et Dingelspulum deditione cepisset, Roteburgum, quod est ad Duberum flumen, oppidum Imperij, magna celeritate contendit. Lantgrauius ad Vuirtembergicum profectus, cum Saxoni suos attribuisset, domum repetit, et Calendis Decembris Francofurtum venit. Saxoniae vero dux, etsi neruo belli destitutus erat, tamen ingressus iter cum copijs, Gemundam, oppidum Sueuiae, tormentis oppugnat, deditione capit: a senatu deinde pecuniam exigit, [note: Saxo pecunias a Pontificijs exigit.] quae viritim collecta fuit, Post, xij. Decembris die Francofurtum venit, et ab ijsque nouem aureorum millia consequitur. Moguntino autem. ad quadraginta millia imperat. Progressus deinde, Fuldensem abbatem praediuitem et alios quosdam Pontificiae religionis, eodem modo tractat. Lantgrauius, domum reuersus, dat literas ad Mauricium generum, seque venturum scribit ad ipsum, modo sibi publica fide caueatur. Nam de pace inter illum atque Saxonem agere volebat. Mauricius

[note: 1546.] cauet illi quidem, eiusque rei literas mittit, sed conditiones erant scriptae complures, et eius generis, vt ille non sibi proficiscendum ratus, mitteret legatos, Hermannum Hundelsusium, Henricum Lersnerum. Ac licet hi diligenter solicitarent, nihil tamen confici potuit: cum et Mauricius non sibi licere, nisi de Caesaris voluntate, pacisci diceret, et Saxo, qui copias haberet instructas, quo minus ei bellum faceret, moram nullam vellet interponere. Desperata igitur pace, Lantgrauiani milites domum redeunt. Recrodus autem, qui peditatum Germanicum e Gallijs adduxerat, vt supra docuimus, cum Saxone permansit. Roteburgi Caesar cum esset, Burensem ab se dimittit, et vt rationem ineat occupandi Francofurti [note: Literae Caesaris ad Vuirtemberg.] mandat. Postea, sub Idus Decembris datis illinc literis ad Vuirtembergicum principem Vlrichum, Etsi propter bellum, inquit, abs te susceptum atque Lantgrauio, superioribus annis, in fratrem Ferdinandum regem, et occupatum agrum Vuirtembergensem, aequum erat, vt grauius in illum atque te statuerem exemplum: tamen iniuriam omnem et poenam tibi condonaui, et beneuolentiam omnem exhibui: et nuper, sub initium huius belli, tametsi longe aliter esses meritus, eo quod tyrannidem non in populum modo, sed in vicinos etiam Imperij ordines atque ciuitates exerces, neque legibus aut iudicio vis vllo teneri: quendam genere nobilem ad temisi legatum, qui suscepti belli causam tibi demonstraret, ac simul peteret, vti quiesceres ac omnem de me beneuolentiam expectares. Verum his omnibus neglectis, nec habita ratione fidei, qua mihi deuinctus es, coniunxisti te proscriptis eorumque socijs, et in idem, quod illi, crimen incidisti, rebellionis. Ac primum Ferdinandi fratris et aliorum ordinum, post etiam aliquot meae ditionis et Imperij oppida, ex improuiso, cum tuae factionis hominibus occupasti. Nec eo contentus, cum haec perpetrasses, bellum mihi scilicet denuntiasti, singulari quadam audacia, meamque famam et existimationem grauissimis verbis laesisti, et hunc dignitatis gradum atque splendorem mihi detrahere conatus es, et fidem mihi renuntiasti, et e vestigio cum tuis coniuratis exercitum ausus es educere, mihique opponere, violatis quamplurimis et Ferdinandi fratris et meis beneficiarijs. Itaque in poenam, quae perfidiosis et proscriptis, et laesae maiestatis condamnatis debetur, incidisti. Quod cum ita sit, et licet causam habeo grauem atque iustam, vt in te pro tuo merito seuerissime vindicem, tamen, pro mea clementia, et vt misera multitudo conseruetur, edico, vt statim, his redditis literis, te tuasque fortunas omneis, totamque prouinciam, et quicquid omnino tuum est, sine conditione mihi dedas, vt pro meo arbitratu statuam: nisi enim pareas, te simul et tuos igni ferroque persequar. Etenim, quas ante diem quartum, purgandi tui causa dedisti ad me literas, eae mihi non satisfaciunt, neque sunt idoneae, quae tuum hoc facinus excusent atque subleuent. Earum literarum exemplum, ad eius ditionis populum vna mittit, et ne deinceps ei pareant, edicit, sed missis ad se legatis audiant, quid imperet. Fidem etiam et iusiurandum, quo sint ei deuincti remittit. Id si faciant, curaturum se dicit, vt aequiore conditione postea viuant: sin autem, eandem quam illi, poenam ipsis comminatur. Cum haec Caesar scriberet, iam ipsius copiae, Albano duce, erant ad fines agri Vuirtembergensis. Vlrichus vero princeps, in arcem Tuelam, extra regionem, altissimo et praerupto monte positam, [note: Vuirtembergici ad Caesa. supplices literae.] sese recipit, et ex itinere, cum Caesaris ei redditae essent literae, vigesimo die Decembris illi suppliciter et demisse admodum scribit, Quod in tantum sit odium eius adductus vehementissime sibi dolere, nec enim grauius quicquam sibi potuisse accidere: cum autem pro se quidem intercesserint, ipse quoque culpam sibi condonari flagitarit, bonam se spem habuisse, mitigatum iri offensionem: eam vero spem sese adhuc retinere, quod ipsius habeat exploratam clementiam, qua soleat in supplices vti. Nimirum eius rei non vnum extare documentum, et quidem

[note: 1546.] ante paucos annos editum in quosdam ex ordine principum, qui forte non paulo maiorem, quam ipse, causam offensionis ei praebuerint. Quod si suos etiam audisset legatos, non se dubitare, quin lenius multo fuerit scripturus. Itaque se misericordiam, eius implorare, ac petere, vt propter CHRISTVM sibi condonet, neque grauius quid in se, miserum sane principem, suôsque statuat. Per hosce dies venerunt ad Caesarem equites cataphratti Neapolitani circiter quingenti, [note: Frid. Palatinus delicti veniam petit a Caesare.] Ioanne Baptista Spinello, ductore. Post haec, Caesar Halam, oppidum Sueuiae, nuper ei reconciliatum, proficiscitur. Eo venit ad ipsum elector Palatinus Fridericus. Is quadringentos equites auxilio miserat Smalcaldicis, cum essent ad Ingolstadium. Itaque Caesarem adit, et non ipsius oppugnandi causa, verum, quod ex foedere priuato teneretur Vuirtembergico duci, factum hoc esse demonstrat. Caesar eum acribus verbis excipit, et enumeratis, quae contulisset in ipsum, beneficijs, grauiter incusat: veruntamen ignoscit, et vt errorem hunc atque culpam, in posterum accuratiore fide compenset, hortatur. Sub initium belli, Palatinus, cum de [note: Paulus Fagius a Palatino euocatus.] constituendis Ecclesijs cogitaret, Paulum Fagium, hominem facundum atquia doctum, Argentorato vocauerat Hedelbergam, vt Euangelij doctrina caeteris praeiret ac viam commonstrarent. In hac autem Caesaris fortuna, quod inchoatum ibi [note: Vlm. Caesari reconciliati.] fuit, totum intercidit. Aliquot post diebus, veniunt ad Caesarem legati Vlmenses, et cum supplices facti culpam agnoscerent ac deprecarentur, reconciliati fuerunt. Huius ciuitatis praecipua est per Sueuiam authoritas atque potentia. Permagni erat igitur haec ipsorum a socijs diuulsio: sed illa datis ad amicos literis sub exitum Decembris, cur ita fecerint causam esse docent, quod Caesar iamiam erat vrbem circunsessurus, ipsi vero misere essent a socijs deserti, nec vllum appareret humanum praesidium, quo se contra tantam potentiam defenderent. Deinde, quod ex socijs nonnulli primi ordinis, Caesarem priuatim de reconciliatione solicitarent. Caesar eos multat centum millibus aureorum, tormentis xij. et decem signa [note: Darm. expugnatur.] peditum illis imponit. Burensis interea Lantgrauij ditionem, quae supra Francofurtum est, ingressus, oppidum Darmstatum partim vi, partim deditione capit, arcem incendit, et multitudini parcit. Defendebant enim illud ciues tantum et ex agris collecta turba. Post, praeter Francofurtum tendit: et cum eius per vim capiundi, praesertim, male affecto milite, et eo anni tempore spem nullam haberet, copiarum partem Rhenum transmittit, et ad Moguntiam se iubet expectare. [note: Francofurtenses sese dedunt Burensi.] Cumque nihil minus ipse cogitaret, et domum iam esset rediturus, ecce, Francofurtenses missis legatis, deditionem faciunt, et imperata se facturos demonstrant. Ille nihil cunctatus iter arripit, et cum exercitu oppidum ingressus, in Caesaris potestatem illos redigit: et vt erat ingenij aperti, cum epulum ei senatus daret, iocatus in illos esse dicitur, ob tam leuiter atque timide factam deditionem: Darmstanos nimirum esse dignos, qui Francofurtum inhabitent, ipsos vero Darmstatum esse deducendos. Est enim oppidum illud, si cum Francofurto componatur, prope vicus. Cur autem ita facerent, causa fuit inter alia, quod Vlmenses et Vuirtembergenses cum viderent iam reconciliatum iri. Deinde, quod metuerent, ne mercatus ab ipsis alio transferretur. Nam facultas est omnis ipsorum in eo collocata. Neque nesciebant Moguntinum et Vuormacienses, pro se quenque interpellare Caesarem, vt id obtinerent. Legatis deinde missis ad Caesarem in gratiam recipiuntur, depensis aureorum millibus octoginta.

[note: Electoris Saxonis literae ad ordines Mauricij.] Saxoniae dux, vbi iam ad suos fines cum exercitu peruenit, Decembris die xxij. missis literis ad ordines Mauricianos, Quod ad vestram, inquit, epistolam, vndecimo die Octobris ad me datam, nihil rescripsi, consulto feci, et euentum expectare volui. Quid autem interea sit actum, publice constat. Atqui, pro ea, quae est inter nos, agnatione et necessitudine et confoederatione, proque meis

[note: 1546.] principem vestrum meritis, nihil equidem tale vel ab illo vel a vobis etiam expectabam: nec vnquam mihi venit in mentem, fore, vt ad hunc modum ille in me meumque populum ageret: multo minus, vt eius consilij, quod ad totius regionis et ad vestrum etiam detrimentum pertinet, vos illi essetis authores atque duces. Verum hoc vobis esse puto visum tempus idoneum, quo sese proderent insidiosa quorundam vestri ordinis, et multis nunc annis fabricata, sed a Deo semper repressa consilia. Nam expendite vobiscum ipsi quale fuerit hoc vestrum factum, quando Georgio duci fuistis consultores, vt fratrem suum et fratris filios exhaeredaret propter diuersam religionem, et haeredes institueret Caesarem atque Ferdinandum regem, nisi pontificiam illi religionem profiterentur ac restituerent. Quod autem eius testamenti nulla habita ratione, ad Henricum fratrem haereditas omnis delata fuit, et Euangelij doctrina retenta, id sane mea et sociorum opera cumprimis factum est. Et quanquam ille nostram religionem professus in foedus etiam venit, confectis ea de re literis et obsignatis, tam suo quam filiorum nomine: vos tamen, quoniam spes illa prior vobis excidit, illum vt a pacto discederet, impulistis. Cumque mortem obijsset, filij quoque parentis vestigia sequuti sunt, hauddubie vestro consilio. Et sicut bonorum illa possessio, vobis inuitis, ad Henricum eiusque filios peruenit, ita etiam illa, quae mihi cum Henrico fuit, amicitia, non mediocriter vobis doluit, vt ea dissueretur, non semel estis moliti. Neque sane frustra fuit omnino conatus vester, et quod illo viuo perficere non potuistis, id apud filios tandem estis consequuti, praesertim apud Mauricium, de quo maximam virtutis et coniunctionis opinionem atque spem in animo conceperam. Etenim ante annum fere quintum, non multo post quam magistratum inijsset, illum aduersum me, nihil tale meritum, excitastis, et ita quidem, vt magni res esset periculi. Et quanquam tempestas illa tum intercessore Lantgrauio sedata fuit: et addita cautio, ne quid in posterum tale fieret, sed vt ex antiquo foedere res ageretur vtrinque, vos tamen illi et Augusto fratri consilium dedistis, vt absente, me, prouinciam meam occuparet. Quae sane res eo magis mihi dolet, quod ille [note: Saxoniae calamitas.] peramicis ad me datis et inuicem acceptis literis, nihil eiusmodi significauit: deinde, quod Lantgrauij et sociorum deprecationi nihil in eo tribuit. Mouit me, et vehementer quidem, innoxiae multitudinis meique populi calamitas, quem ille peregrino et crudeli et barbaro milite adducto, rapinis, Iatrocinijs, direptionibus afflixit: mouet etiam, quod eiecti sunt et profligati passim Ecclesiae ministri, violatae virgines atque matronae. Cuius quidem atrocitatis Deum aliquando fore vindicem, nihil dubito. Sed multo me vehementius mouet atque perturbat illius actio tam infida, tam hostilis et inopinata, vobis authoribus proculdubio suscepta, qui pretio et largitione, Iudae proditoris exemplo, estis ad hoc comparati. Cur in meas ille possessiones inuadat, obducitur causa, quod Carolus ita iusserit, et Ferdinandus vrgeat. Sed horum edictis longe debebat praeferri propinquitas et sanguinis coniunctio, et ipsum denique foedus atque pacta, quae sunt vtique familiae communia. De rebus enim omnibus, extra religionem positis, iampridem inter Carolum, Ferdinandum atque me conuenit, et quae nobis tribuuntur crimina, falsa sunt, et religionis causa tantum affligimur. Si vos commouit illius mandatum, cur non magis commouit ipsa rei indignitas? Cur non expandistis, an mandatum tam iniquum et nulla ratione munitum principi vestro liceret exequi? Sed in consilium attulistis animum iam olim affectibus deprauatum atque corruptum, et vobis principique vestro magis adlibuit prouincia mea, quam aequitas ipsa, quam verum iudicium. Nam alioqui ratio vobis commonstrasset, quoniam indicta causa condamnati sumus, proscriptionem ipsam pugnare cum Legibus, cum pactis atque iure, quibus ille tenetur, Imperio

[note: 1547.] deuinctus. Matiridus quoque facile vidisset, non sibi licere, tam impio et violento parere mandato, et patriae salutem potius spectasse. Verum maluit insistere vestigijs nefarij Doegi, et ficta quadam officij necessitate facinus illud suum tegit atque circumuestit. Neque vero ad rem facit, quod illum nihil tale fuisse facturum dicitis, nisi Ferdinandus cum copijs in meos fines aduentasset. Nam longe secus res habet: et a fide dignis ad me defertur, primum vos ipdos atque Mauricium haec omnia callidis et occultis consilijs apud Caesarem atque Ferdinandum, Ratisbonae simul et Pragae solicitasse, vt ipsum tempus olim patefaciet. Deinde, non omnium hoc esse factum assensu, verum a paucis aliquot ex omni numero delectis hoc tam sceleratum facinus fuisse conflatum. Nunc ergo, postea quam meos fines, Dei beneficio rursus attigi cum exercitu, plane constitui vestro principi parem referre gratiam, et ea omnia tentare, quae sunt ad defensionem et ad prouinciaemeae recuperationem necessaria. Qua quidem in re vos etiam, praesertim authores tam flagitiosi consilij, pro scelere eorum sic vlciscar, vt quam sit atrox, quae mihi facta est miuria, prorsus intelligant. Dolet mihi quidemeo rem esse deductam, et communis patriae moueor incommodis: sed cum a vobis factum sit initium, et res ipsa postulet, vt vim et iniuriam a meis depellam, profiteor, quicquid ex eo deinceps nascetur malorum, non essemilii tribuendum. Si qui vestrum etiam sunt ab hoc facinore alieni, qui suam innocentiam mihi velint probare, [note: Daniae rex nulla ope Protestan. subleuat.] licebit vt id faciant. Humaniter eos accipiam atque benigne. Daniae rex, etsi confoederatus erat, tamen nullam opem Smalcaldicis tulit. Caesat Hala profectus Hailbrunum, et oppidanis in gratiam receptis, Albanum immittit in agrum Vuirtembergicum, vt supra diximus. Is deditione captis aliquot locis, multum damni dabat. Solicitante vero Palatino principe, Vuirtembergicus lanuarij die tertio reconciliatur his conditionibus, Quoniam ipse per valetudinem non possit, [note: Conditiones quibus dux Vuirtemberg. Caesari reconciliatur.] mittat legatos, qui supplices facti, Caesaris muericordiam implorent, idem ipse faciat intia sextam hebdomadam: decrera Caesaris de republica seruet. Saxoni et Hesso nulla det auxilia, sed Caesari ferat opem, vt in executionem veniat, aduersum ipsos euulgata proscriptio: nulla suis in finibus commercia permittat Caesaris aduersarijs: nullum foedus omnino faciat, in quo non et Caesar et Ferdinandus et Austriaca domus comprehendaritur. Si qui suae ditionis aduersus Caesarem, Ferdinandum regem, Austriacamque domum militabunt, in eos grauissime vindicet: nobilitatem etiam, ne quis ex ipsis militet, per iusiurandum adigat: Caesari, quoties visum fuerit, det iter per suos fines, et aditum ad omnia patefaciat: tormenta socirorum, relicta suis in finibus, cum omni instrumento tradat: in sumptum belli dependat aureorum millia trecenta, dimidiam quidem partem, ê vestigio, reliquum autem, intra diem XXV. cautionis loco tradat Aspergum, Kirchenum, Schorendorffum, vt ijs praesidia Caesar imponat pro suo arbitratu: cum ijs, quibus hoc in bello damnum dedit, transigat, si non possit, stet iudicio Caesaris: consuetudinem fori Burgundiae superioris sequatur tum ipse tum filius, cum ijs locis iudicio contendent: in suae ditionis homines, qui Caesari ditionem fecerint, minime vindicet: Ferdinando regi suum ius integrum maneat: intra sextam hebdomadam filius eius Christophorus et populus ista confirment, et habeant rata: frater eius Georgins huius pacis beneficio minime fruatur. Cum haec lanuarij die iij. sicut diximus, essent concepta literis, Vlrichi principis legati, Balthasar Gultlingus, Ludouicus Frauemburgus, Ioannes Feslerus iureconsultus, quinto post die veniunt Hailbrunum: et ad Caesaris proiecti pedes, principem, quo minus ipse veniat, impediri valetudine, et sibinegotium dedisse dicunt, vt excusent. Illum vero culpam profiteri palam, et dolere vehementer ob admissum fadnus, et orare per omnia sacra, vt in gratiam recipiatur, et ne quid ni se

[note: 1547.] suumque populum statuatur acerbius. Nam et ratas habere pacis conditiones, et vbi primum per valetudinem licebit, ipsum, deprecandi causa venturum, neque tanti beneficij memoriam vnquam esse depositurum. Ad ea Caesar per Na uium, Quod delictum agnoscat et deprecetur, accopere se satisfactionem, et pro sua clementia velle conseruare multitudinem, ait, et illi ignoscere, modo pacta [note: Ciuitates Protestant. ad Caesarem legatos mittunt.] seruet, et in posterum, quod sui sit officij, non praetermittat. Post eos veniunt Memingi, Bibraci, Rauesburgij, Campodunenses, Isnenses legati, supplicesque facti poenam deprecantur, et quod in ipsum deliquerint, partim errore suo, partim aliorum culpa factum esse dicum. Se vero confugere nunc ad ipsum, velut ad fontem misericordiae, et obsecrare vt ignoscat et pristino loco restituat, neque desuis priuilegijs et immunitatibus quicquam deminuat. Caesar deinde per iusiuran dum eos adigit, vt sibi sint in posterum fideles, vt ijsdem teneantur legibus, quibus reliqui ordines, vt a foedere Saxonis atque Lantgrauij discedant, nec vlla re ipsos adiuuent, neque foedus vllum contra se deinceps faciant. Post, recipit eos in gratiam, et Memingenses quidem multat aureorum millibus quinquaginta. Prius, quam in Caesaris conspectum venirent, de non mutanda religione sibi caueripetebant. [note: Caesar non vult religionis mentionem fieri.] Nauius autem, quo Caesar tum vtebatur his in rebus interprete praecipuo, solicite monebat, ne quam eius rei mentionem facerent. Nam alioqui futurum, vt Exsar hoc ipsorum erga se diffidentiae tribueret. Etenim initio belli satis illum declarasse voluntatem in eo suam. Acquiescant igitur, nec amplius sibi caueri postulent. Hoc autem eo factum esset creditur, ne, si denegatum esset, aliud agi putaretur, quam quod Caesar euulgatis literis erat prosessus. Quiod si autem claris verbis concederetur, ad Pontificis hoc offensionem pertineret, cuius hic erat scopus, vt isto bello, Protestantium extingueretur omnino doctrina.

[note: Seditio Genuae in familiam Auriensem.] Per hosce dies Genuae fuit nata seditio, in familiam Auriensem, cuius tum erat princeps, Andreas, rei naualis peritia longe omnium clarisaimus, eiusque reipublicae facile primus, beneficio Caesaris. Huius vero turbae dux erat et signiser Comes Fliscanus: in eaque fuit trucidatus inter alios Andreae gentilis atque propinquus, Ioanninus Auria, vir magnae virtutis, Quod nisi Fliscanus forte dilapsus in mare perijsset, in maximo discrimine res futura fuisse creditur. Sed illo sublato socij facinoris diffugiunt, eamque tempestatem ilico sequuta fuit magna tranquillitas. Authores huius consilij Caesar fuisse dicit Farnesios, imprimis Petrum Aloissium, Placentiae ducem, vt infra suo loco dicetur,

[note: Decretum concilij Tridentini de iustificatione.] Qui sub exitum Iulij, superioris anni, futurus erat Tridenti patrum consessus, in hoc vsque tempus fuit prorogatus, et Ianuarrj die xiij. cum in primarium templum patres de more conuenissent, statuitur de iustificatione hominis, et damnantur, qui post peccatum Adae, non esse liberum hominis arbitrium, qui sola fide et imputatione uistitiae Christi, hominem iustificari, qui iustifioationem nihil aliud esse, quam fiduciam diuinae misericordiae, percata remittentis per Christum, qui numero praedestinatorum, qui praecepta Dei non posse ab homine etiam iustificato praestari, qui iustitiam accepta non conseruari atque etiam augeri per bona opera, qui post Baptismum amissam iustitiam recuperari sola fide, side Sacramento poenitentiae, qui peccatori poenitenti culpam omnino remitti, neque poenam vlista gloriae Dei et merito Christi derogare, dicunt.

[note: Saxo Lipsiam obsidet.] Aduentante cum exercitu Saxoniae duce Mauricius Lipsiam presidio munit, et suburbia incendit. Eodem tempore veniunt illuc equites Pannonij supra mille. Ianua. die xiij. fit oppugnationis initium: sed oppidanis fortissime sese defendentibus, infectare disceditur sub eius mensis exitum. Crebris autem tormemtorum

[note: 1547.] ictibus ac veluti grandine quadam, oppidum vehementer dilaceratum fuit et plane deformatum. Illinc Saxo profectus, non solum amissa deinde recuperat [note: Mauricius suis oppidis exuitur.] per Turingiam et Misniam, sed Mauricium quoque suis oppidis exuit, incolumi tantum Lipsia et Dresda: Magdeburgicum etiam et Halberstatensem, episcopatum ad se traducit, facta cum episcopo Ioanne Alberto transactione. Pridie, quam Lipsiam oppugnaret, Ferdinandus rex Bohemis mandat, vt sumptis armis [note: Bohemi in Saxonem arma ferre renuunt.] auxilio prontiscantur Mauricio. Parebant quidem illi, sed iniussi postea domum redierunt. Itaque Ferdinandus ad finem Ianuarij rursus idem mandat. Ibi populus Pragensis, cuius est ijs locis authoritas praecipua senatumrogat, dent operam, vt rex mandatum aboleat, quod cum ipsorum libertate pugnet, et cui non possint honeste parere: nullam enim subesse causam, cur in Saxonemelectorem arma ferant, et multis in rebus eandem ipsorum esse religionem, quae sit illius. Egregiam quoque semper fuisse voluntatem atque studium in reprimendis Turcarum armis, Ad ea Ferdinandus inter alia, Non ei religionis causa bellum inferri, sed rebellionis: et quod de collatis in Turcamauxilijs dicant, longe rem aliter habere. Nam illum missis internuntijs ante menses aliquot, solicitasse Turcam, ait, vt Vngariae atque Bohemiae bellum faceret, nec ampliores inducias Iaigiretur, et quas pepigisset, rescinderet: et vt commode res ageretur, se non defuturum, et ex diuersa parte facturum esse impetum. Vbi de statu Saxoniae Caesar cognouit, et crebris Mauricij literis solicitaretur, equitum peditumque copias ei mittit auxilio, [note: Albertus auxilio missus Mauricio.] Alberto Brandeburgico ductore, ac deinde subsequi iubet Hispanorum et, Italorum manus, Sandaeo et Marignano ducibus. Albertus, Ianuarij dienono, cum sua manu discedit Hailbruno. Caesar illinc etiam profectus, Vlmam petit. In itinere Lindauienses et Eslingenses ei reconciliantur.

De Pontifice dictum est antea, quemadmodum lata sententia Coloniensem archiep iscopatu priuarit et omni functione. Cum id faceret, omne ius et authoritatem [note: Adolphus in Hermanni locum suffectus.] simul attribuit Adolpho Schauenburgo Comiti, quemsuperioribus aliquot annis Archiepiscopus inter omnes vnum sibi delegerat coadiutorem. Itaque misso diplomate, Pontifex monet totius regionis ordines, vt eum pro suo praesule recipiant et agnoscant: adhaec, Caesarem vrget, vt sententiam exequatur. Cum autem admonitus aliquoties Archiepiscopus, vt ab incoepto desistat, non sibi licere pacata conscientia diceret, Caesar. iam prope victor, legatos Coloniam mittit Philippum Lalaengum, Geldriae praefectum, et Viglsum Zuchemum iureconsultum. Per eos interpellat prouinciae totius ordines, quos ad certum diem eo venire iusserat, vt archiepiscopo relicto Hermanno transearit ad cum, qui coadiutor ante fuisset, eique fidem omnem et obsequentiam, vt antistiti suo, praestent. Ab Ecclesiasticis quidem difficile non erat istud impetrare. Nam huius ipsi motus erant authores. Verum nobilitas, et in his complures illustri loco nati, deinde ciuitatum legati, non sibi esse integrum demonstrant, ab eo, cui tam longo tempore paruissent, quo sint vsi tot annis non poenitendo principe, cui fide sint per iusiurandum astricti, deficere, Hac obiecta difficultate, dux Cliuensis, plane finitimus, grauioris turbae vitandae causa, consiliarios eo mittit intercessores. Qui post multam et diligentem actionem ab Ecclesiasticis obtinent, vt quiescant, interea dum caeteri ordines Archiepiscopo rem omnem exponant. Missi fuerunt ergo Theodoricus Manderschitus, Gulielmus Nuenarius, Comite, totius nobilitatis facile primi. Hipro sua dexteritate, atque gratia peisuadent illi, vt misericordia populi, ne bello vastetur tota prouincia, cedat. Cum fidem [note: Hermannus cedit archiepiscopatui Colon.] igitur et lusiurandum remisisset omnibus, ille, quem diximus, coadiutor, quem fratris loco semper dilexerat, succedit. Fuit hoc Ianuarij die xxv. Erat Archiepiscopi frater, Fridericus, quem Episcopum fuisse Monasteriensem libro decimo

[note: 1547.] diximus, Ecclesiae Bonnensis praepositus, vti vocant. Priuatus autem ea praesectura [note: Gropperus indudutus Friderici spolijs.] fuit, eiusque tulit exuuias Gropperus. Idem accidit Stolbergio Comiti, Coloniensis Ecclesiae decano, qui constanter Archiep iscopum defenderat. Mox per totamregionem, Archiepiscopi noui mandatu, religionis facta fuit immutatio, et quicquid Bucerus instituisset, aboletur.

Smalcaldicorum legati, cum Galliae regem adijssent, Britauniam petunt, vt idem apud vtrunque perficerent. Sed iam tum grauitei rex Henricus aegrotabat, [note: Henrici Angliae regis obitus.] et inualescente morbo, sui regni anno xxxvirj. sub finem lanuarij decedit e vita, cum testamento filium Eduardum, nouem annorum adolescentem fecisset haereditatem, eique filiam Mariam, exprima, et Isabelam, ex altera coniuge, substituisset. Verum antequam mortem obiret, Thomam ducem Norfolcium, cuius magna semper fuerat aumoritas, perpetuis vinculis addicit: eius vero filium, Comitem Surriae, capite plectit, ob emissas aliquot voces, nimium suspectas aegrotanti. Eius [note: Henricus Pontificem non Pontificatum abegerat.] interitum secuta fuit deinde religionis immutatio, sicut infra dicemus. Nam etsi Pontificis autharitatem omnem suis e finibus eiecerat, licet esset capitale, si quis illum, vt praecipuum Ecclesiae caput, agnosceret, quanquam in publicis Ecclesiae piecibus, illum vti pestem et Antichristum auerfabatur, tamen doctrinam retinebat pontificiam, vt supra demonstratum est. Filium ab ineunte aetate recte curauerat erudiri, et moriturus ei constituit tutores, ad xvi. et in his, Eduardum Comitem Herfordensem, adolescentis auunculum. Huic, deinde, quod maxime fidelis ei futurus crederetur, praecipua pars tutelae demandata fuit a contutoribus, et attnbutum cognomen honorificum, vt regis atque regni protector diceretur. Accessit etiam ducis cognomen, cumei Somersetensem principatum rex tribuisset. Is et Euangelij doctrinam amabat, et vt ea reciperetur, operam dabat, [note: Thomas Cranmerus Angliae primas.] et eius amplectendae regialumno suo fuit author, in eoque socium et adiutorem habebat imprimis Thomam Cranmerum, archieprscopum Cantuariensem, insigni doctrina praeditum, et Angliae primatem. Moritur etiam hisce diebus Ferdinandi regis vxor, Anna, multorum liberorum mater. Ei Caesar funus facit VImae. [note: Augustani cum Caesare transigunt.] Interim Augustani, sociorum exemplo et suo periculo commoti, cum idoneos haberent intercessores, et in his Antonium Fuggerum, redeunt cum Caesare in gratiam, multati centum quinquaginta millibus aureorum, tormentis xij. instructis, et praesidio militum, signis decem. Erat in vrbe Schertelinus, et multis [note: Schertelinus Caesari odiosissimus.] nuncannis illorum stipendijs merebat. Hunc Caesar et Ferdinandus rex imprimis oderant, ob occupatam arcem Erebergum. Itaque, tametsi vehementer senatus deprecaretur, tamen, cum Caesar obstinate recusaret, nec aliter pacisci vellet, vertere solum coactus fuit, et cum omni familia Constantiam sese recepit, quod est proxime ad Heluetiorum fines oppidum.

Lipsiae durante obsidione, Brandeburgicus Elector intercedit, et missis ad vtrunque legatis, actionem sibi permitti flagitat: elector quidem non abnuit. Mauricius autem grauiter incusans illum, quod tam acerbum bellum gereret, sexto [note: Brandebur. ad Lantgra.] demum die, paulo respondet alienius, cum frustra videret oppidum oppugnari. Brandeburgicus igitur hoc statim Lantgrauio perscribit, orans, vt Mauricio persuadeat: et quia bellum hoc ciuile per Saxoniam componi vix possit, nisi publicum illud Caesaris compositum sit etiam, rogat vt animum huc adijciat. Persuadendi vero causa, quanto versetur in periculo, demonstrat Socios enim fereomnes iam esse Caesari reconciliatos, et Vuirtembergicum grauissimis transegisse conditionibus: Caesarem nouas parare copias: et quoniam tantae potentiae solus ipse diu resistere non possit, monet, ne grauetur sese demittere, et ijs pacisci legibus, quas ipse conceperit, et per legatos vna mittat. Etenim, quia multis de causis valde sit exacerbatus Caesaris animus; rem ipsam postulare, vt supplici

[note: 1547.] quadam demissione sibi condonari petat. Respiciat ergo se suosque liberos et promiscuam multitudinem, nec in extremum periculum rem deducat. In eandem [note: Nouae Caesariscopiae in Saxonem.] sententiam Electori quoque scribit. Caesar, paulo antequam Smalcaldici mense Nouembri discederent, negotium dedit quibusdam, vt ilico nouis conscriptiscopijs, bellum ijs finitimis Saxoniae locis facerent, ne qui sunt ijs locis ordines atque cuitates, Lantgrauio vel Saxoni possent opem vllam ferre. His copijs omnibus, quae erant peditum signa xxi. equites mille ducenti, praeficit lodocum Grunningum, Selandiae praesidem. Hi Conradum comitem Deckeburgium, Smalcaldici foederis socium, et Osnabrugum, et Mindam oppidum, et comitem Lippensem et alios quosdam ijs locis, imperata facere cogunt, et Ritbergum arcemoccupant: inde Bremam petunt. Fuit hoc mense Februario. Militabant hîc Caesari Philippus Eberstenius comes, Christophorus Vrisbergerus Fridericus Spedius. Elector Saxoniae, [note: Saxonis ad Argstinenses literae.] cum de successu Caesaris audisset, datis ad senatum Argentinensem literis, Februarij die xiij. quomodo sua recupexarit, et Mauricio pleraque per Turingiam et Misniam ademerit, eiusque nobilitatem in suam fidem adegerit, et Magdeburgensem episcopatum sibi coniunxerit, exponit. Quod autemVlrichus Vuirtem bergicus et pleraeque omnes Germaniae superioris ciuitates, iniquissimis conditionibus transegerint, et religionis omissa mentione, contra se reliquosque socios auxilia Caesari promiserint, id sibi plane praeter expectationem accidisse, et omnino ficricontra rationes foederis. De ipsis audire se, quod constanter agant: id sibi fuisse periucundum. Pergant igitur, neque remollescant, et saciant vti foederatos decet. ac si res ita postulet, Heluetiorum atque Galliae regis auxilio sese tueantur atque sustentent. Se quidem cupere ipsis omnem fidem et amorem praestare, sed impediri bello domestico, cuisi Deus finem fecerit, suo commodo, non se defuturum ipsis. Magdeburgi conuenisse iam Saxonicorum ordinum atque ciuitatum legatos. Cum his agere se de ijs rebus, propter quas Francofurti fuerat indictus conuentus, et sperare futurum, vt officium praestent, ciuitates imprimis, nec a societate [note: Medoza legatus a Gallo ad Argentinenses.] sese diuelli patiantur. Ad Idus Februarrj venit Argentoratum a Galliae rege, Mendoza Hispanus, exul, et prolixe pollicetur: sed iam tum senatus mittendam esse legationem ad Caesarem de pace, decreuerat: sic ille re nulla perfecta discedit. Legati ad Caesarem erant Iacobus Sturmius, Matthias Pharrerus, Marcus Hagius. Legationis causa fuit, vt Vlmam profecti, quibus conditionibus Caesar omnino pacisci vellet, cognoscerent. Habebat tum in consilio Caesar Atrebatensem episcopum Anthonium. Granuellanus enim pater Vesontionem erat profectus, et [note: Mors Nauij.] Nauius hoc ipso tempore vitam morte commutauit. Cuius in locum deinde successit Georgius Seldus iureconsultus, eique fuerunt adiuncti, propter multitudinem negotiorum Germaniae, Ioannes Marcardus Badensis, et Henricus Hasius, qui Palatini fuerat ante, et nuper admodum Bipontini principis consiliarius, rerum Germaniae valde peritus. Ferdinandus rex, vt Bohemos excitaret, detrectantes [note: Ferdinandi postulata a Bohemis.] militiam, sicut diximus, Februarij die sexto, cum filio Ferdinando progreditur, et Laetmericiam venit, quod est ad Bohemiae fines oppidum. Ibi cum vnum et alterum diem regni proceres acordines expectasset, prolixam habet orationem: et quia Mauricius fidem suam imploret, hortatur, vt arma capiant, tum propter foedus. antiquum vtriusque gentis, tum quod sunt beneficiarij Caesaris: ex: quoniam hoc ipso nonulli dicant libertatem suam imminui, cautionem promittit, ne quid ipsis in posterum sit fraudi. Qui tunc aderant ordines, non sibi licere dicunt statuere, nisi de reliquorum assensu. petunt igitur, vt quamprimum agat conuentus: alij quidam obsequium et operam suam profitentur. Hi erant oppidorum praefecti, quibus deinde gratias rex agit: illis vero prolixe demonstrat, non hoc esse quaestionis tempus, et rem ipsam flagitare praesens auxilium aduersus hostem.

[note: 1547.] Ea confecta militia, non se recusare conuentum, neque velle quicquam ipsorum adimere libertati. Gerantigitur morem et secum pergant. Illi tandem offensionem veriti, cum rex paulo acrius esset locutus, assentiuntur, et nisi militent ipsi, stipendia promittunt. Sub Idus Februarij, nobilitas, et Pragenses, missis ad regem literis, orant, quia mandatis insistat, nouo quodam exemplo, vt ad xx. Martij diem, ordnes omnes iubeat adesse Pragae, quod si non possit, et ipsi tum forte conueniant atque decernant, petunt, ne moleste ferat. Ille, quid Laetmericiae sit actum exponit, et ad xvirj. Aprilis diem conuentum promittit, et ne quid interim ipsi tentent, neue congregentur, vetat, Quarto post die, quam illa scripserant, foedus faciunt tuendae [note: Foedus Bohemorum] libertatis causa. Posteaquam in Saxoniam Albertus Marchio peruenit, Mauricius oppidum Rochliciam illi attribuit: cuius vsumfructum habebat Lantgrauij soror vidua, Georgij Saxoniae ducis nurus. Eo cognito, Ioannes Fridericus elector, quitum Aldeburgi erat, tribus ab illo milliarib. Calendis Martijs Ernestum Luneburgicum, Vuolratum Mansfeldium, cum aliquot equitum turmis, ac deinde Recrodum cum sua legatione peditum de nocte, praemittit: ipse cum reliquis coprjs subsequitur. Postridie, antequam luceret, pauci quidam equites praemissi, excubitores inuadunt. Ex ijs nonnulli capti fuerunt, reliqui fuga petunt oppidum. Erant in suburbio signa peditum quatuor. His comitati aliquot equites Albertini, et prima luce egressi, manus conserunt. Repulsi, in suburbium sese reserunt. Cum autem Elector, quisecundam aciem ducebat, venisset, et ex monte vicino, tormentis in oppidum fulminaret, pedites etiam impetu facto suburbium incenderent: illa, quae diximus, peditum signa quatuor, per pontem, equites vero per Muldam flumen, in fugam abeunt. Pedites ergo, qui iam suburbium tenebant, magnis animis progressi, [note: Rochliciae expugnatio.] oppidum inuadunt, diripiunt, et hosti tormenta tollunt. Dum haecita geruntur, [note: Albertus Brand. capitur.] Albertus fugam circumspicit, et flumen petir. sed ab Ernesto Luneburgico interceptus, adelectorem deducitur, Inoppido praesidium erat, peditum signa sex. Hi sese consociant cum reliquis equitibus, et defensionem parant, sed victi multitudine deditionem faciunt omnes, et armis exuti, non se milicaturos in Saxonem atque socios intra sextum mensem pollicentur: atque ita dimittuntur. Equites consectati quatuor illa signa peditum, quos trans pontem fuisse diximus, magnam eorum partem concidunt. In ijs erant complures Itali et Hispani. Habebat Albertus tam a Ferdinando rege, quam a Caesare Circiter mille quingentos equites, peditum signa decem, machinas vero bellicas xiiij. A prima luce pugnatum est vsque ad meridiem. Elector non multos e suis desiderauit, et in his magnae virtutis virum, Vuolffium Theodoricum Phirtensem, qui tormento percussus, aliquot post debus e vita migrauit. Caesorum numerus in oppido repertus fuit ad mille, foris autem, et in ipso flumine trecenti. Post conflictum elector cum Alberto captiuo redit Aldeburgum, ac deinde rem omnem in Bohemiam enunciat, nequese contra foedus facturum aliquid esse demonstrat, et eos, qui in suae ditionis homines igni grassati sint atque ferro, multari petit.

Vuirtembergicus princeps erat pactus, vbi primum per valetudinem liceret, [note: Vuirtemberg. veniam petit a Caesare] supplicem se futurum Caesari. Venit igitur Vlmam, mense Marrio, quantum uis affecto corpore, et sedens in sella, promissu Caesaris, quoniam sese commouere non poterat vel inflectere, per consiliarios supplices condonarisibi factum petit, omnem obsequentiam in posterum pollicitus. Vbi libera liter ad ea Caesar respondit, e vestigio discedit, et belli Saxonici causa Norlingam contendit. Dum Vuirtembergicus ad hunc modum deprecatur, hominum erat ingens circunfusa corona, qui praemoniti ad spectaculum confluxerant. In tribus illis locis, quae supra diximus, agri Vuirtembergici, Caesar iam ante praesidia collocauerat, Hispanos potissimum.

[note: 1547.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Ceesare. ARGVMENTVM LIBRI XIX.

Tridenti septimus fit patrum consessus. Caesar cum reconciliati essent Argentinenses, et cum eo transegissent, exercitum suum progredi iubet. Galliae rex Franciscus paulo post mortem regis Angliae vitam finit. Qui Tridenti crant patres Bononiam eunt. Saxoniae princeps in praelio captus ac licet capitis damnatus. Inuictissimo animo puram religionem retinet. Vuirtemberga deditione capta, scholae dissipantur. Mauricius et Brandeburgicus pro Lantgrauio diligenter intercedunt. Hic cum venisset ad Caesarem, captiuus detinetur. Ferdinandus missis literis diem dicit Pragensibus. Grauis seditio Neapoli oritur ob inquisitionem quam vocant Hispanicam. Inauguratur Henricus rex Galliae et inaugurationis mos describitur. Caesar Magdeburgicos euulgatis literis proscribit. Heluetios de nouo foedere solicitat. Augustae conuentus habetur. Petrus Aloisius Pontificis filius domi suae confoditur. Angli maximo praelio Scotos deuincunt. Protestantes Electores eliciuntur, et vrbes territantur. De captiuitate Lantgrauij oritur contentio. De reuocandis Tridentum patribus agitur: sed qui Bononiam concesserant, pertinaciter in sua opinione defixi manent, vt in concilio Tridentino turbarum plena sint omnia.

MARTI i die tertio, Tridenti fit septimus Patrum consessus. [note: Septimus Tridenti consessus de sacramentis.] In eo damnantur, qui vel pauciora quam septem Ecclesiae sacramenta, vel non omnia dicunta Christo esse instituta: qui negant aliud alio esse dignius, qui signa quaedam illa solum externa dicunt esse gratiae vel iustitiae per Christum atque fidem acceptae, qui negant eorum perceptione corerri gratiam, qui Baptismo, confirmatione et ordine non imprimi characterem in anima, vel signum spirituale et indelebile, qui adninistrandi potestatem omnibus esse communem, qui receptos Ecclesiae ritus in eorum administratione praetermitti, vel mutari posse, qui Ecclesiae Romanae, parentis omnium atque magistrae, doctririam de Baptismo, non esse synceram, qui facta post Baptismum vota, nullius esse momenti, et derogare fidei quam sint professi, qui confirmationem? otiosam esse caeremoniam, et olim aliud nihil, quam adolescentulorum institutionem [note: De beneficijs Ecclesiasticis.] fuisse dicunt, qui Spiritus sancti virtutem et afflatum, adesse confirmationi negant, qui non solis episcopis, verum cuiuis sacerdoti promiscue confirmationis ministerium tribuunt. Posthaec, decreta faciunt de beneficijs Ecclesia sticis: vt episcopi caeterique proceres Ecclesiarum sint legitime procreati, sint et aetate et moribus et eruditiones pectabiles, ne quis omnium plures episcopatus quocunque titulo possideat, et vt illi qui plures possident, ex ijs retineant quem velint, reliquos intra annum abdicent: quibus est populi pascendi demandara cura, sint ipsi praesentes, nec alios in locum substituanti nisi ad tempus, et ita, se cur adesse non possint, causam docuerint, et id Episcopo probatum fuerit, cuius erit prouidere, ne populus negligatur. et vt Sacerdotum delicta puniantur, et quaesunt apud ipsos vitiosa, corrigantur. Alteri deinde consessui dies dicitur xxi. Aprilis.

Ferdinandus rex, vbi Dresdam peruenit ad Mauricium, octauo die Martij scribit Bohemis, Joannem Fridericum constituisse ipsos inuadere. Prouideant ergo suis rebus, et Sebastiane Vueitemullo, quem sibi per absentiam suam legauerit, obtemperent.

[note: 1547.] Argentinenses legati, quos Vlmaesuisse diximus, domum reuersi, cum a Caesare [note: Argentinensium cum Caesare compositio.] praescriptas conditiones, senatus non improbaret, denuo mittuntur, vt omnino transigant. Ingressi iter, Caesarem Norlingae reperiunt, ex podagra male tunc affectum, et vigelimo primo Martij die deprecati, reconciliantur. Conditiones erant tolerabiles. Nam neque praesidium Caesar illis imposuit, et aureorum millib. triginta fuit contentus, neque supra duodecim exegit tormenta. Brandeburgicus elector solicite quidem agebat pro Lantgrauio, et ad Ferdinandum quoque rem detulit: sed durissimae ferebantur conditiones. Hae erant, vt futura decreta senatus [note: Conditiones Lantgrauio propositae.] Imperij, sine omni exceptione, probet: vt e suis filijs alterum det obsidem: vt Henricum Brunsuicensem atque filium dimittat, et Caesaris Cognitione in eo subeat. vt aduersus electorem Saxone atque socios auxilio Caesari mittat equitum centurias aliquot, octo signa peditum in eosque per tempus semestre sumptum ipse faciat: vt Caesai isupplex fiat, et crimina sua palam profiteatur. Has vero conditiones ille respuit, et nisimitigentur, quoniam illis honeste non possit assentiri, quamuis fortunam sibi subeundam pocius, datis ad amicos literis, ostendit. Caesar, quo diecum Argentinensibus transegit, Norlinga discedit Noribergam versus: et postridie missis ex innere literis ad ordines Mauricianos, Quioniam Ioannes Fridericus, ait, proscriptus ille, ex fuga domum reuersus, non solum ea recuperauit, quae Mauricius princeps Elector illi meo mandatu ademerat, sed illa etiam, quae Ferdinandus frater ijs locis occupauerat, quod essent sub clientela Bohemiae: equidem ad reprimendam illius audaciam atque rebellionem suum ingressusiter. Quamobrem a vobis postulo, primum, detis operam, vt ijs locis, qua sum transiturus cum exercitu, nihil desit rerum necessariarum, et vt benigne milites accipiantur: deinde, vt contemptis illius criminationibus, principi vestrofidem omnem praestetis et amorem, vt adhuc quidem fecistis. Nam eo militiam hanc suscepi, vt illius oppressa ferocia, pax et ocium vobis recuperetur. Eodem etiam die Pragae consiliarijs scribit atque praefectis, In Ioannem Fridericum se constituisse pro ipsius merito vindicare. Prouideant igitur, vt in sua castra sit commeatus ex ipsorum agro. Martij die xxiiij. Bohemiae proceres atque ciuitates, illi qui foedus nuper fecerant, vti diximus, vbi Pragae conuenissent, sicutante constituerant, leges condunt militares, et ad gerendum bellum, si res [note: Caspar Phlugius dux Bohemici exercitus.] ita poscat, necessarias, et summae rerum praetorium Casparum Phlugium. Sub hoc rempus Rex Ferdinandus et Mauricius et Augustus frater cum suis copijs Pricciam veniunt. Tulerunt id grauiter Bohemi, quod in suos fines illi iam et sent ingressi. Per literas itaque Ferdinandum orant, ne patiatur exteras nationes introduci. Nam et noui et periculosi rem esse exem pli. Sed et ipsi Mauricio et Augusto fratri scribunt, vt esuis finibus quamprimum excedant absque maleficio: nam alioqu se consilium esse capturos ex tempore. Ferdinandus ad ea rescribit vigesimo sexto Marttj die, non esse quod vereantur. Nam eo solum ad haec loca venisse, vt Caesari iam appropinquanti sese coniungant. Pragensibus deinde scribit, ne sumptum vllum non necessarium faciant. Saxonem enim cessisse retro. Legatum Saxo miserat in Bohemiam, Nicolaum Minquitium, renouandi causa soederis antiqui. Sed is valetudine detentus in via, cum Pragam venite [note: Legatus Saxonis ad Bohemos.] non posset, datis literis petebat, vt quosdam ad se mitterent homines fideles quibuscum rem transigat. lis accepris literis, Praga Saxoni scribunt proceres, vigesimo octauo die Martij, et quid Minquitius flagitarit, exponunt. Cupere se quidem vehementer ei gratificari, et agnoscere aequum esse, vt ita fiat: sed impediridifficultate temporis et praesentibus turbis. Mauricium enim atque fratrem, conductis copijs conari damnum dare finibus ipsorum, idque Ferdinandi regis impulsu. rogare autem, ne sic istud accipiat, quasi soedus renouare nolint. Etenim

[note: 1547.] velle se illud seruare et in veteri amicitia persistere, non minus, quam si iam renouatum esset. Daturos etiam operam, vt primo quoque tempore denuo confirmetur: nam ideo cogi manus, et vim contra se parari, quod a foedere non discedant, et ipsi bellum facere recusent. Petere igitur, si forte Mauricius ita pergat, vt opem ipsis ferat. Id si faciat, nullum esse tantum discrimen, quod non pro ipsius salute subire velint. Ferdinandum nunc esse Pricciae, et inde cum copijs prosecturum in vallem Ioachimicam, vt quidem fama ferat. Hoc se constituisse, paucis post diebus mouere castra, et cum exercitu omni progiedi in eam partem, vbi necesse videbitur, et res ipsa feret. Penultima die Martri scribunt ad Morauiae proceres, [note: Bohemorum ad Morauos literae.] hortati, vt pro mutui foederis ratione, sumtis armis, quamprimum ad se veniant, vt ab impio illo et Sodomitico genere hominum, Hispanis et Hussaris, quos Caesar et Ferdinandusant, communis patria defendi possit.

[note: Francisci, Galliae regis mors.] Galliae rex Franciscus, cum regnasset annis xxxij. Rambolecti, quod abest Lutetia iter diei, vitam finit vltima die Martij. Successorem habuit Henricum filium, circiter viginti octo annorum iuuenem. Is e vestigio Connestablium, Annam Momorancium, qui iam totos fere sex annos priuatus viuebat, vt supra docuimus, [note: Mutatio rerum in aula Gallica.] reuocat, et loco pristino restituit, et in summo honore habet. Deinde, qui praecipuo loco fuerant ante, partim vilescunt, partim su bmouentur, et in vincula conijciuntur. Hi erant cardinalis Tornonius, Anebaldus, Amiralius, Grinianus prouinciae Galliae praefectus, Longeuallus, Bayardus, Polinus, et imprimis illa, quam in delicijs rex habuerat, Stampiana. Franciscilegis interitus valde incommode [note: Franciscus literarum patronus et doctorum Moecenas [correction of the transcriber; in the print moecenas].] accidit viris literatis atque studiosis. Nam artes omnes liberales nemo vehementius amauit, aut liberalius est prosecutus. Multa tam consuerudine variam sibi cognitionom comparauerat. Nam prandens atque coenans fere loquebatur de literis, et auidissime quidem, vsus ad eam rem per multos annos lacobo [note: Regis Francisci cruditio.] Colino, homine docto, et in lingua populari mirabiliter facundo. Post hunc subijt Petrus Castellanus. Ab ijs, quicquid est in poetarum, historicorum, Cosmographorum libris hauserat: quicquid de plantis, herbis, animalibus, metallis, gemmis prodiderunt Aristoteles, Theophrastus, Plinius, et id genus alij, multo, sicur dictum est, vsu et quotidiana recitatione cognitum habebat et exploratum. De mathematicis etiam et rebus diuinis frequens erat collocutio. Cucumsistebant mensam omnis ordin is viri magnifici: et quoniam de varijs argumentis inferebatur sermo, vix erat, vt non ex ijs aliqui semper in medium aliquid adducerent: et id quidem vnicuique licebat, qui modo esset paulo notior. Exemplum etiam istud studiumque Regis, multos, vt cum laude coram eo disserere possent, ad maiorem diligentiam exacuit. In sua lingua semper habitus est imprimis eloquens atque grauis. Per Italiam atque Graeciam habebat, qui veterum authorum [note: Insignis regis Francisci bibliotheca.] scripta conquirerent atque describerent: et Bibliothecam instituitamplissimam, quae libros aliquot insignes postea dedit. Eius erat custos Castellanus. Paulo ante quam e vita decederet, Saxoni aque Lantgrauio miserat in subsidium belli, singulis aureorum millia centena, et tunc, cum obiret mortem, vix dum erat ea perlata pecunia. Sub idem quoque tempus e Britannia redeunt in Galliam legati Protestantium, vt reliqua conficerent: et sicut ibi regem Henricum, posteaquam eo venissent, ita nunc Franciscum, simulac eo reuerterant, extreme aegrotantem offendunt. Itaque hoc etiam ad reliquam Caesaris fommam accessit, quod reges duo potentissimi, [note: Mors duorum regum Caesari opportuna.] quibus nec opportunitas, nec, vt plerique tum putabant, voluntas etiam deerat illius et impediendi et retardandi consilia, mortui sunt eodem prope tempore. Caesaris illae copiae, quas nobilibus aliquot oppressis, et capta Minda, Bremam [note: Clades exercitus Caesaris.] iuisse diximus, ad exitum huius mensis, mediocrem cladem acceperunt, amisso belli duce praecipuo, Selandiae praefecto Groningo, Cumque Bremensium vires creuissent

[note: 1547.] accessione Hamburgensium, Vrisbergerus, ad quem illius morte summa rerum peruenerat, mutatis castris, et longa facta circuitione, propter interiectas paludes, vrbem alio loco coepit obsidere. Non multo post eo venit etiam Ericus Brunsuicensis, quem Caesar ad Idus Martij, Norlingae ab se dimiserat, vt nouum equitatum ac peditatum conscriberet, in caque loca deduceret. Caesar Norlinga profectus Noribergam inde petit Egram, proxime ad Bohemorum fines, oppidum ditionis Ferdinandicae. Mandauerat rex Pragensibus aliquoties, vt discederent ab armis. Per eos reliqui ordines facti certiores, quarta die Aprilis illi rescribunt, Quod arma sumpserint et cum copijs progressi sint, eo fieri, vt ab se suisque finibus vim iniustam depellant, praesertim per ipsius absentiam. Rogare autem, vt ad Caesarem intercedat, ne Saxoni bellum faciat, sed amicae disceptationi rem permittat. Conuentum etiam haberi petunt, vti promiserit. Hisce fere diebus [note: Caesar ad ordines Bohemiae.] Egram Caesar venit: et Aprilis die vij. cum pridie Ferdinandus et Mauricius eo venissent, scribit ad omnes ordines Bohemiae, et paucis repetit, quaesuperiori mense scripserat, vti diximus, et Saxonem tantum ab se peti demonstrat: commeatum igitur expediant, et annonam subministrent, et domum reuertantur: nam alioqui futurum, vt id sibi et Ferdin. fratri grauiter accidat. De religione non esse quod vereantur. Nam toto hoc bello nemini se religionis causa fuisse grauem. Eodem tempore, delecti, qui Pragae erant, rursum dimissis literis in omnes partes, monent ordines grauiss. verbis, vt arreptis armis quamprimum accelerent, patriae tuendae causa. Nam ad extremum discrimen rem esse deductam. Ferdinandus [note: Ferdinandus ad Bohemos.] illorum postremis literis, vndecimo die Aprilis, Egra respondet, in eandem prope sententiam, vti Caesar. Desistant igitur ab incoepto: nisi faciant, initurum se rationem, quo temeritas ista coerceatur. Quod pro Saxone intercedant, videri sibi cumprimis mirum. Nam neque de Caesare, neque de se, neque certe de Bohemia sic illum esse meritum. De conuentu quod petant, facturum in eo se quod deceat. Interea Saxo progressus, Fribergum et Misenum oppidum ad Albim, Mauricio adimit.

[note: Concilij Tridentini pars Bononiam migrat.] Et sub hoc tempus, qui Tridenti erant patres, Bononiam eunt: neque post illum consessum, in quo de Sacramentis egerunt, sicut ante diximus, vlla fecerunt decreta. Discedendi causa ferebatur, quod aer huius loci minus esset salubris, ita dictante Hicronymo Fracastorio, Veronensi, qui Patrum concilij medicus erat, et a Pontifice menstruos habebat aureos ad sexaginta. Tulit hoc indignissime Caesar, et suae ditionis Episcopis atque Theologis mandabat, ne pedem illinc mouerent. Itaque concilij pars Tridenti, pars altera Bononiae fuit. Cum Norlinga Caesar Noribergam peteret, Burensis Maximilianus, qui cum peditum signis duodecim, equitibus autem circitet quadringentis Francofurtum tenebat, eo venit, [note: Supplicium de duobus Francofurti sumptum.] accersitus: et cum deinde Francofurtum redisset, Aprilis die duodecimo supplicium sumit de duobus, quorum vnus, Gulielmus Verdensis, erat oppidanus, alter vero Ioannes Gellusius, ditionis Lantgrauij. Causa supplicij fuit, quod a Lantgrauio summissi dicebantur, vt vnius portae claues a fabro compararent, vt quatuor diuersis locis oppidum incenderent, vt infixis clauis ferreis, tormentorum vsum adimerent, vt excitatis incendijs, Burensem eiusque familiares et consulem atque senatum auxilio sociorum trucidarent, vt puteos oppidi veneno corrumperent, illum imprimis, qui culinae Burensis aquam dabat, et alterum qui est in ipsa curia. Post exijt scriptum, quod coniurationem hanc illos esse confessos in carcere, et cum exijt scriptum, quod coniurationem hanc illos esse confessos in carcere, et cum ad supplicium ducerentur in eo perstitisse dicit. Lantgrauius autem [note: Lantgrauij purgatio.] sese purgat, et a quo tempore Francofurtum in Caesaris potestatem venitm nihil ab se tentatum esse confirmat, et obiecta crimina multis grauibusque verbis amolitur. Ioanni Gellusio se mandasse quidem aliquoties, et qua Caesar

[note: 1547.] atque Burensis iter facerent cum copijs, cognosceret, et id quidem solum. Quod si autem acerbitate quaestionis et doloris magnitudine victi, falsa dixerunt, et non alijs tantum, sed sibi quoque iniuriam ipsi fecerunt, orare, ne suam hoc ad inuidiam et odium transferatur: torturam enim omnem et quaestionem, quae modum excedat, [note: Tortura immoderata res periculi plena.] esse rem incertam et periculi plenam. Eius rei documentum esse, quod hi ipsi, quos antea socios oniurationis nominauerant, eos deinde, cum ad poenam raperentur, innocentes pronuntiarunt. Aprilis die decimo tertio, delecti Pragenses denuo scribunt ad ordines regni, grauiterque monent, vt foederi, quod sit ipsis cum domo Saxonica, satisfaciant. Queruntur etiam a nonnullis iam illud esse violatum, Itaque mandant, ne quis deinceps in illud committat: eodemque die dant literas ad Ferdinandum, et ne militiam hanc suam aegre ferant vel ipse vel Caesar: adhaec, ne Saxonem electorem oppugnet, orant: primum, propter foedus, [note: Legati Ferdin. ad conuentum Bohemorum.] deinde, quod ille de causa cognosci cupiat. Hoc ipso die, Ferdinandus Ioannem episcopum Olmucensem et quosdam alios consiliarios Pragam mittit ad conuentum, qui ad decimum octauum Aprilis diem institutus erat. Per eos, quo minus ipse venerit, excusat. Deinde, vt foedus nuper initum rescindant, et discedant ab armis, petit. Nam alioqui non posse liberum agi conuentum. Id si denegetur, iam in mandatis habebant legati, ne quid agerent praeterea. Si vero mos geratur, vt tum agantex praescripto: nihil autem decernant, sed ad ipsum referant omnia. Caesar eodem die discedit Egra cum omni exercitu, comitatus Ferdinando fratre, qui grauis armaturae equites habebat sexcentos. Hussaros autem ad mille, et peditum signa decem. Aderant quoque Mauricius et Augustus frater cum totidem eopijs. Decimo tandem die, cum continenter iuisset, prope Misenum, vbi Saxo tum erat, Aprilis die xxij. peruenit. Eo cognito, Ioannes Fridericus, oppido relicto, cum pontem sublicium incendisset, prope Mulbergum ad Albim, castra ponit. Caesar autem veritus ne Vuittembergam se reciperet, opere presidioque munitum, et primarium eius ditionis oppidum, accelerandum sibi videbat. Iussis ergo progredi copijs, cum diem vnum quieuissent, Aprilis die [note: Caesaris in Saxonem expeditio.] xxiiij. mane venit ad Albim. Erant ad alteram ripam dispositae stationes a Saxone cum tormentis, vt Caesarem impedirent, quo minus aut effecto ponte, vel vado reperto flumen transmitteret, tum etiam, vt eum pontem, quem e scaphis atque lintribus ipsi consectum habebant, defenderent. Cum autem adesse Caesarem omni cum exercitu viderent, et Hispanorum agmen vnum, circiter mille, magno impetu proruerent in flumen, sic vt brachijs tantum extarent, et confertim eiacularentur, illi flammam in scaphas conijciunt, quae partim exustae fuerunt, et a ripis paulatim discedunt. Ibi pedites aliquot Hispani, nudi et gladios transuersos ore deferentes, in flumen sese conijdunt, et cum natando peruenissent in vlteriorem ripam, nauigia illa, quae secundo flumine deuecta, Saxones areliqua parte pontis auulserant, sistunt, et licet multis peterentur telis, abducunt. Ex ijs nauigijs, et illis, quae Caesar plaustris adduxerat, effecto ponte, fluuius deinde fuic constratus, vt pedites et impedimenta transirent. In hocrerum statu, Saxo, qui tunc sacram concionem audiebat, praemissis impedimentis, ipse postea subsequitur, [note: Caesaris celeritas in assequendo Saxone.] et Vuittembergam iter habet. Caesar autem, qui in celeritate momentum omne positum esse videret, vado reperto, primum Hussaros et leuiorem omnem equitatum transire flumen iubet. Post ipse quoque cum grauiori armatura transit incolumis, neque cunctandum ratus, donec impedimenta simul et peditatus adessent, [note: Praelium Caesaris cum Saxone.] progreditur, et tribus trans Albim milliaribus, ad syluam Lochanam, Saxonem offendit. Ibi suos ad virtutem cohortatus, initium praelij facit. Exercitus omnis equestris erat bipartitus. In prima acie erant Albanus, Lanoius, Antonius Toletanus, Baptista Spinellus, Mauricius: alterum agmen Caesar et Ferdinandus cum duobus filijs et Sabaudiae ducis filio ducebant, Poterat Saxo vim tantam

[note: 1547.] fustinere et forte pronfligare etiam, si quidem exercitum oranem habuisset coniunetum. Nam et Vuittem bergae et passim etant in praesidio relictae magna: manus, et Gulielmus Thumsernus, cum suis copijs aberat, nec in tanta celeritate Caesaris conduci potuerunt omnes. Itaque numero victus et multitudine, cum ad noctem vsque pugnatum esset: ipse, per sinistram maxillam accepto vulnere aduerso, [note: Saxo capitur in praelio.] cum fortiter sese defenderet, capitur, et ad Albanum adductus, Caesari deinde sistitur. In cutus aspectum vbi venit Equidem me tibi captiuum, inquit statuo, clementissime Caesar, et vt custodiam mihi ponas, principe dignam, oro. Tum ille, Nunc ergo sum tibi Caesar? rait, accipiam te pro merito. Ferdinandus paulo acrius ilium adortus est verbis, et quod ipsum atque liberos omnibus fortunis cuertere tentasset, incusat. Captus cum eo fuit Ernestus Brunsuicensis, Philippi filius. Natuvero maximus filius Electoris, accepto vulnere, Vuittembergam peruenit. Captiuorum ingens erat numerus: qui ex fuga superstires fuetunt, circirer CCCC. Vuittembergam contendunt. In his erant Bichlingus et Recrodus. Equites consectati fugientes, magnam faciunt praedam, et tormenta omnia, quae Saxopraemiserat, vti diximus, intercipiunt. Albanus deinde Saxonem et Ernestum Alfonso Viui custo diendum tradit. Quo tempore Caesar prope Misenum accessit, quod fuit Aprilis die vigesimo secundo, deinde postridie, et eo [note: Prodigium in Sole.] die, quo flumine transmisso pugnauit, et aliquot post diebus, solis aspectus valde fuit tristis, obscurus, pallidus, et veluti caligine quadam circundatus, ita quidem, vt plerique longissime a Saxonia remoti, et ignari quid ageretur, iudicarent magni aliquid portendi. Nec enim in Germania solum, sed per Galliam etiam et Britanniam id fuit obseruatum, et ita rem habere multa hominum millia testificari possunt.

De regis Ferdinandi legatis, Pragam missis ad conuentum, ante diximus. Regni proceres, auditis eorum postulatis, quod foedus fecerint et arma sumpserint, nec iniquum, neque contra Bohemiae consuetudinem esse dicunt. Deinde legationem ad Ferdinandum inuicem decernunt, qui eadem exponant, et simul illum orent, Vti pro Saxone ad Caesarem intercedat. Sed prius quam hi dimitterentur legati, nuntius a Ferdinando venit de victoria Caesaris et capto Saxone. Ibi commutata sententia, commeatum et annonam pollicentur, et Ferdinandum orant, det operam apud Caesarem, vt exercitus ille omnis in Vngariam deducatur a duetsus Turcam, de cuius aduentu nunc crebro nuntietur. Alij quoque reges ad huius belli societatem inuitentur: quod si fiat, non se futuros in postremis. Capto Saxone Caesat Vuittembergam petit, eoque cum exercitu, Maij die quarta,

peruenit, et triduo post, Ioannem Fridericum ob rebellionem, vt ait, capitis [note: Elector Saxoniae capitis damnatus a Caesare.] damnat. Ille vero, cum audisset, animi consternati significationem nullam dedit, sed exstrimare se respondit, Caesarem non ita secum esse acturum. Veruntamen,

si fixum hoc ei sit atque decretum, petere, vt certo sibi renuntietur, quo de rebus ad vxorem atque liberos pertinentibus costituat. Brandeburgicus autem elector, vbi de facto praelio cognouit, statim iter arripuit, et ad Maij diem sextum in castra venit, et Caesaris animum mitigat, vt Saxone conseruato sententiam mutaret. [note: Conditiones quibus Saxo vitam redemit.] Conditiones ergo Caesar proponit, quas vbi Saxo ratas habuit Maij die derimo octauo, vitam redemit. Interalias haec etiam perscripta fuerat, vt quicquid concilium aut Caesar de religione decernerent, approbaret. Cum autem ille minime assentiretur, in eoque permaneret, necillius periculi rationem in eo haberet, Caesar eam particulam induci iussit et obliterari. Caeterae vero conditiones sunt eiusmodi, Dignitati Septemuirali, tam suo quam liberorum nomine renuntiat, et Caesari, vt pro suo statuat arbitratu, permittit. Vuitrembei gam et Gotham, alterum regionis propugnaculum, Caesari tradit, sic tamen, vt suppellectilem omnem et annonam auferat, praeterquam tormenta et tertiam alimoniae partem:

[note: 1547.] mistiti praendiario Caesar abitionem permittit, absque signis tamen. Albertum Brandeburgicum Saxo liberum sine mulcta dimittit Ernestum Brunsuicensem, accepta prius ab eo fide: quae Mansfeldijs et Prussiae magistro et Solmensibus per hoc bellum adempta sunt, Saxo reddit: iuri Magdeburgico, Halberstatensi, Hallensi renuntiat: Camerae Imperrj, quam Caesar constituet, parere, et sumptus in eam subministrare, promittit, vt Henricus Brunsuicensis atque filius liberi fiant, assentitur, ne vllam in eos actionem mouebit: discedit ab omni foedere contra Caesarem atque Ferdinandum regem inito, nec vllum deinceps faciet, in quo non ipsi cum suis prouincijs atque socijs comprehendantur: bona illius omnia Caesar publicat, eaque donat Ferdinando fratri et Mauticio, sic tamen, vt ei liberisque aureorum millia quinquaginta annua Mauricius dependat: si Caesari videbitur, Saxo permittente Mauricio, Gotham oppidum et arcem retinebit cum omni fructu: veruntamen arcis munitionem demolietur, nec oppidum firmabit: quia magnam vim aeris alieni Saxo conflauit, Mauricius, vt ea debita quae contracta sunt ante foedus Smalealdicum, persoluantur, subsidio dabit illius liberis ad centum aureorum millia. Deinde, reliqua debita, quae publicatis, et ipsia Caesare donatis bonis inhaerent, persoluet, eaque ratione quae sunt inter vtrosque lites et controuersiae finem habebunt: in illos qui Caesari militarunt, nihil Saxo mouebit, sed nec in Daniae regem: decreta Caesaris et ordinum Imperij seruabit: quia supplicium et poena corporis ei remittitur, erit deinceps in custodia Caesaris aut ipsius filij, Hispaniarum principis: ijs bonis, vt supra dictum est, vtentur fruentur ipsius liberi, modo pacis conditiones habeant ratas, ipsi pariter atque populus. Ab hac pace exeluduntur Albertus Mansfeldius, eiusque liberi, Bichlingus, Ringrauius, Recrodus, Thumsernus: quanquam hic, si copias intra mensem dimittat, comprehendetur. Antequam haec constituerentur, Caesar e castris ante Vuitembergam [note: Comitia Imperij Vlmae.] sexta die Maij conscribit ordines Imperij, vt sub Idus Iunij Vlmae conueniant foederis ineundi causa: legatos eo mittit cardinalem Augustanum, Ioannem Brandeburgicum, Liranum, Henricum Hasium. Idem quoque facit rex Ferdinandus.

Ad illud, quod delecti Pragenses nuper dixerant de facto foedere, quasi nihil [note: Ferdinandi ad Bohemos literae.] in eo noui vel contra morem regionis fecissent, Ferdinandus, e castris ante Vuittembergam, Idibus Maij respondet, Prorsus esse noui rem exempli, quaeque ad suam iniuriam pertineat. Deinde, quid per suam absentiam fecerint, quam multis modis rebellarint, Ostendit, et plurimis coaceruatis argumentis hocagit, vt foedus illud in Caesarem atque se factum esse demonstret. Vt igitur illud aboleant et rescindant, et sigillum cuique suum reddant, et foaderis formulam suis tradant legatis, mandat: nisi pareant, capturum sibi esse consilium. Etsi cum Saxone Caesar transegerat, vti diximus, tamen qui Vuittembergam defendebant milites praesidiarij, ad tria circiter millia, et ciues etiam recusabant facere deditionem, nisi princeps ipse mandaret. Oppidanos enim terrebat inprimis licentia militaris, cum exipsis prope moenibus atque vallis conspicerent, quantum damni darent [note: Vuittembergae deditio.] per agros. Hispani praesertim et Vngari. Saxo igitur Maij die xxi. cum frater et filius et consiliarij quidam prodissent ex oppido, militiae sacramentum eis remittit, et vt ante diem tertium illinc discedant, iubet. Eo accepto mandato, Caesarem oppidani rogant, ne militem peregrinum introducat. Promisit ille et feruauit, eisque potestatem fecit, vt eos omneis, qui non suo mandatu sese ingererent, eiusque rei fidem facerent, repellant. Facta deditione, Saxonis vxor, Sibilla Cliuensis, egressa cum filio et fratre mariti venit in castra, et supplex facta Caesarem multis cum lachrymis deprecatur pro coniuge, Caesar eam perhumaniter accipit et confirmat, deinde Saxoni permittit, vt oppidum ingressus, per dies octo cum vxore et liberis commoretur. Quo die milites egressi fuerunt, mandatu

[note: 1547.] Saxonis, quod erat xxiij. die Maij, Caesar pedites Germanos immittit, Nicolao Madrucio ductore. Biduo post, rex Ferdinandus cum filijs, cum Electore Brandeburgico et Mauricio venit in oppidum, spectandi solum causa, neque diu moratus redit in castra. Post meridiem Caesar etiam ingreditur, et cum in arcem venisset, vxorem Saxonis captiui salutat, et iterum consolatus, bono esse animo iubet. [note: Francisci regis exequiae.] De Francisco rege Galliae mortuo supra diximus. Is xxiiij. primum die Maij sepultus fuit in aede diui Dionysij, consecrata regibus, et vna cumeo filij duo, Franciscus et Carolus, quorum ille, ante annum vndecimum, hic autem ante biennium e vita decesserat. Nam ad hoc vsque tempus extabant. Interea dum Francisco regi funus paratur, effigies illius per dies aliquot exornata pulcherrimis vestibus, diademate, sceptro et reliquis insignibus lecto superim ponitur, ad eamque certis horis prandium atque coena defertur, ijsdem plane caeremonijs, vt viuo fieri consueuit. Iis deinde remotis vestibus, lugubres inducuntur. Aderant perpetuo monachi quadraginta octo, et ex ijs qui vulgo dicuntur mendicantes. Hi continenter decantabant Missas et varij generis preces: circa corpus exanime positi erant cerei magni quatuordecim, et e regione, altaria due, in quibus inde a prima luce sacra fiebant ad meridiem vsque: sacellum etiam erat in propinquo, cum infinitis cereis atque luminaribus: circa currum, in quo corpus ferebatur, erant monachi viginti quatuor cum totidem cereis. Antecedebant autem homines egeni, quingenti, lugubri veste, cum singulis facibus. Inter alios proceres aderant cardinales vndecim. Orationem funebrem habuit Petrus Castellanus, episcopus Matisconensis, de quo supra diximus. Hic inter alia multa regem constituisse praedicat exaedificare collegium, in quo docerentur omnes artes atque linguae, et ad studia literarum alerentur sexcenti: ad eamque rem designasse dicit aureorum millia quinquaginta aninua.

De Erico Brunsuicensi diximus antea. Is, vt agrum suum ab iniuria defenderet. Maij die xxij. discedit ab obsidione Bremae: idem facit Vrisbergerus, qui alteram exercitus partem ducebat, et inter eos de loco conuenit, vbi suas copias iterum coniungerent. Ericus autem incidit in hostem. Hi erant Hamburgenses, qui Bremensibus auxilio venerant. Pugnatum est acriter in ipsam vsque noctem, [note: Ericus Brunsuicensis profligatus.] et Ericus tandem profligatus, ac in Visurgim flumen compulsus cum equitatu, multos e suis desiderauit. Ipse tamen tormentis omnibus amissis euasit incolumis, et post ad Caesarem profectus, culpam omnem in Vrisbergerum contulit, qui sibi non tulisset opem. Erant cum Bremensibus eorumque socijs Albertus Mansfeldius, Hedeccus, Thumsernus, Conradus Phenningus, et alij complures. Vbi vero cum Caesare Saxo transegisset, dilapsae fuerunt omnes istae copiae.

[note: Mauricius et Brandebur. pro Lantgrauio diligenter intercedunt.] Dum haec geruntur, Mauxicius et Brandeburgicus pro Lantgrauio diligenter intaercedunt: et quo commodius res ageretur, Lipsiam illum euocant. Sed cum Caesar omnino vellet, vt absque conditione sese dederet, arces etiam omneis atque tormenta traderet, infecta re domum redit, eoque die Vueissefelsum vsque proficiscitur, quatuor a Lipsia milliaribus. Postridie, cum inter equitandum, de propositis conditionibus, deque sua fortuna sermonem cum Christophoro Eblebo conferret, Quod si scirem, inquit, fore, vt Caesar exorari sese, meque domum redire patiatur, et ex propugnaculis vnum mihi permittat, instructum tormentis, equidem, publicae pacis causa reliquas arces demoliri, et tormenta omnia tradere, non recusarem. Tum Eblebus, Hunc, ait, sermonem ad Mauricium referam: paucos intra dies vel rursus adero, vel certi quid renuntiabo per epistolam, et vt interim ab alijs consilijs quiescas, oro. Profectus igitur ad Mauricium, non [note: Mauricij ad Lantgrauium literae.] multo post redit, et literas ad illum a Mauricio simul et Brandeburgico perfert, quarta lunij die scriptas in hanc sententiam, e castris ante Vuittembergam, Simulac de ipsius voluntate per Eblebum amplius accepissent, ad Caesarem denuo se rem detulisse.

[note: 1547.] Quid autem impetrarint, hoc ipsam docere formulam, et capita pacis, quae nunc Eblebus ei ferat: et quia sint conditiones tolerabiles, non dubitare se, quin sit eas admissurus, praesertim cum videat quanto versetur in discrimine: non recuset igitur illas, et Caesari sese permittat absque conditione. Nec enim esse, quod vereatur, ne grauiora Caesar imponat, aut ipsum detineat captiuum. Eius rei nomine fidem se suam interponere, et si quid ipsi praeter eam formulam, quam nunc per Eblebum sit accepturus, accidat, aut si detineatur, non se recusare, quin eandem subeant fortunam, et ab ipsius interpellati filijs, ad satis faciendum sese sistant. De religione, futurum, vt ipsi caueatur eodem modo, quo sibi iam cautum sit et Ioanni fratri. Quod cum ita sit, et quoniam ista transactio non ipsi modo priuatim, sed reipub. quoque sit vtilis futura, petere se maiorem in modum, vt quamprimum accedat, et Henricum Brunsuicensem atque filium adducat, et conditiones recipiat, suamque fidem sequatur: nec esse quod metuat, ne forte per vim ipsi Brunsuicensis eripiatur in via: periculum enim omne sese velle praestare, et cum erit ingressus iter, fore, vt obuios habeat equites, qui ipsum deducant incolumem. Formula pacis haec erat, Vt se suamque prouinciam Caesari nulla conditione dedat: ad Caesarem ipse veniat, et supplex condonari sibi petat: erga Caesarem obsequenter sese deinceps gerat et officiose: quae Caesar pro salute reipub. faciet decreta, seruet: Camerae iudicio, quod Caesar constituet, pareat et sumptum pro virili parte sustineat: aduersus Turcam auxilia, singulis temporibus, vt caeteri principes, conferat: ab omni foedere, maxime autem Smalcaldico discedat, et eius generis literas om neis Caesari tradat: nullum foedus nunquam faciat, in quo non Caesar et Ferdinandus rex comprehendantur: hostibus Caesaris omni sua prouincia interdicat: si quam Caesar multare velit, eum minime defendendum suscipiat: Caecari detiter per suos fines, cum res ita feret: in suae ditionis homines, qui contra Caesarem aut Ferdinandum militabunt, grauiter animaduertat: eos vero qui iam militant, reuocet, vt intra diem xiiij. discedant a signis, et nisi pareant, bonis omnib. multet, quae Caesari deinde cedant: in sumptum belli Caesari dependat intra quartum mensem aureorum millia centum quinquaginta: quas habet arces atque propugnacula, praeter Zegenhemum aut Cassellum, ad solum vsque demoliatur, et quos in ea disponet praesidiarios atque duces, in Caesaris fidem adigat: nihil in posterum, nisi de Caesaris voluntate, muniat: machinas omneis bellicas cum omni instrumento Caesari statim tradat: ex ijs vero Caesar ei largiatur, quantum satis esse videbitur ad eius loci, quem ei concedet, tutelam: Henricum Brunsuicensem, eiusque filium, liberos dimittat, et Henrico suam prouinciam reddat, eiusque ditionis populo iusiurandum remittat, deque damno dato cum illo transigat: quae Prussiae magistro caeterisque per vim eripuit, restituat: in Daniae regem vel quosuis alios nihil moueat, quod vel opem ei non tulerint, vel quod Caesaris sequuti sint partes: captiuos omneis, qui Caesari militarunt. absque muleta dimittat: ijs qui iure cum ipso quaque de re volent experiri, sese sistat: has leges ipsius liberi ratas habeant, idem faciant nobilitas atque populus, et si quidem ille pacta non seruet, comprehensum Caesari tradant, pro [note: Generi Lantgrauij.] his rebus omnibus Brandeburgicus et Mauricius et Vuolfgangus Palatinus generi fideiubent, et nisi pareat, vires omneis in ipsum expedire spondent, vt ad seruanda pacta cogant. Haec vbi fuissentallata, de communi suorum ordinum consilio et assensu Lantgrauius ea recipit, sic tamen, vt amplius nonnulla sibi peteret declarari. Sexta die lunij Caesat iam moturus castra, milites praesidiarios, Vuittemberga rursus euocat: confestim Mauricius suos immittit, et cum eodem die consules atque senatum vocasset in arcem, de priuilegijs ipsorum atque libertate nihil se velle [note: Vuittemberga septemuirale oppidum.] diminuere dicit, ac simul in suam fidem illos per iusiurandum adigit. Est enim Vuittemberga, septemuiralis ditionis oppidum primarium, qua Caesar Mauricium nuper donauerat, publicatis Ioannis Friderici bonis, vti diximus. Oppidani post et

[note: 1547.] nobilitas orant Mamicium, vtischolam in hoc tumultu bellico dilapsam restauret. [note: Schola Vuittembergica dilapsa.] Hoc ille promittit et simul homines rusticanos, qui profugerant, reuocari iubet et ad aedificandum, materiam, ad sementem vero faciendam et tolerandam vitam, frumentum illis dare pollicetur, tenuioribus quidem gratis, alijs autem mutuo. Deinde Iulium Pflugium mittit in possessionem episcopatus Numburgensis, et Nicolaum Amstorffium institutum a Ioanne Friderico, sicut lib. xiiij. diximus, deijcit. A Caesare quoquemissus fuit Lazarus Schuendius cum praesidio militum, vt et Gotham arcem dirueret, et Albertum Brandeburgicum ibi captiuum liberaret. Hyeme superiori, Magdeburgicus archiepiscopus, cum Ioanne Friderico transegerat, sicut diximus, eique ditionem cesserat: commutata vero fortuna, cum et Caetar et clerus hoc ipsum indigne ferrent, coadiutor ei datus est electoris Brandeburgici filius Fridericus.

E castris Vuittembergicis in Bohemiam reuersus Ferdinandus rex, Laetmericiae, quod est ad fines oppidum, subsistit. Illinc initio Iunij dat literas ad omneis ordines Bohemiae. Queritur denuo de foedere, et illud contra sefactum esse dicit. Itaque mandat, vt ab eo discedant, et singuli quid suae sit in eo voluntatis, nominatim sibi perscribant. Scire enim se, multos esse lapsos per imprudentiam, quibus ignoscere velit, neque moturum esse quicquam, nisi tantum in eos, qui suum istum [note: Acta conuentus Vlmonsis.] Magistratum violariut. Cum Vlmamvenissent ordines, legati Caesaris, quos diximus, prolixe commemorant, quantopere Caesar et Ferdinandus paci Germaniae semper consuluerint tam in publicis quam priuatis actionibus, Verum eius rei nulla habitaratione, Saxonem et Hessum, non ipsos modo rebellasse, verum alios etiam, vt idem facerent, impulisse, et violatis legibus atque iure, omnia conturbasse per Germaniam. Itaque Caesarem, pro sui Magistratus dignitate arma necessario sumpsisse, maximo et vitae cum periculo et fortunarum dispendio. Quid autem damni dederint rebelles illi atque proscripti per hoc bellum, ditioni Moguntinae, Magdeburgicae, Halberstatensi, Eistetensi, Augustanae, Fuldensi, Stolbergijs, Mansfeldijs et Gemundae ciuitati, satis hoc esse notum. Et quia Caesaris cogitationes omnes eo tendant, vt Germania pace fruatur, inprimis ei videri consultum, vt foedus aliquod eius rei causa fiat: eiusdem quoque sententiae Ferdinandum regem esse, et vtrunque in eam societatem esse venturum, vt et praesens hîc tumultus, et si quis alius nascetur aliquando, facili momento coerceri possit. Nam vt communi patriae bene sit, nihil esse reliqui facturos ad summam diligentiam atque fidemtidem inuicem ab ipsis illos expectare. Hanc ipsorum deliberationem pestilentiaevis interpellauit. Augustam ergo sese tandem recipiunt, quo in loco caesar magnos Imperij conuentus agere instituit, vt infra dicemus. Caesar deinde rebus ad Vuittembergam constitutis, Halam saxoniae proficisestur, quod est ad Salam flumen, oppidum, inde petiturus Hessiam, nisi Lantgrauius transigeret. Cum autem in his esset angustijs Lantgrauius, nec aliter posset, Mauricij [note: Lantgrauius Halam venit ad Caesarem.] fidem atque Brandeburgici secutus, iter ingreditur: et xviij. die Iunij Halam venit sub vesperum, medius inter Mauricium et Brande burgicum, qui obuiam ei Numburgum vsque processerant. Horam vnam post, venit etiam eo Brunsuicensis Henricus cum filio Carolo victore, qui captiuus fuerat, et altero filio Philippo, et Erico Brunsuicensi, qui nuper post aduersum factum praelium, vti diximus, eo venerat. Postero die mane, Christophorus Carlebicius ad Lantgrauium veniens, pacis formulam exhibet, vti subscribat. In ea fuit additum, Caesaris esse interpraetari singula eius capita. Lantgrauius ergo, quoniam id in illa, quam Brandeburgicus et Mauricius ante miserant, perscriptum non erat, Episcopo Atrebatensi renuntiatnon sibi esse integrum subscribere. Is per scribam esse neglectum ait, et rursus idemvrget. Sic ille morem gerit. Amplius deinde petit Atrebatensis, quia de religione sibi velit caueri, sicut Mauricio cautum sitatque Brandeburgico, vt ipse vicissim caueat,

[note: 1547.] et Caesari promittat velle parere concilij Tridentini decretis. Ille contra, nec antea quenquam apud se, nec pacis quoque formulam eius rei meminisse: cariturum potius illa cautione Caesaris, vt ipsi quoque non sit necesse cauere. Cumque diu super eo disceptatum esset, minae quoque fuerunt adhibitae: consedisse iam in aula Caesarem et ipsum operiri, molesteque ferre dilationem: maturet ergo, ne quid ille fortasse grauius in ipsum statuat. Tandem in haec verba subscribit Lantgrauius, Liberi, pij et generalis concilij decretis, quoquidem in concilio non minus reformetur caput quam reliqua membra, velle se parere, sicut Mauricius et Brandeburgicus facerent. Hi enim ab Augustana confessione nonse discessuros ei promiserant. Eo facto sub horam quintam, post meridiem, vbi Caesar in solio, domi suae consedit, Electores duo, quos dixi, Lantgraum adducunt, qui cum ad Caesarem proprius venisset, in genua subsedit, et proxime illum Cancellarius Guntherodus, qui de scripto recitans, [note: Lantgrauius Caesari fit supplex.] Quod Lantgrauius, inquit, anteacto bello, grauiter te offendit, potentissime Caesar, sic vt iure in eum vindicare possis, hoc ei sumompere dolet, eoque, sicut ante promisit, tuae voluntati sese permittit, ac simul per omnia sacra rogat, vt et pro tua clementia factum ignoscas, et proscriptionem, quam commisit, aboleas, et pristino loco ipsum restituas, et in tuam fidem ipsius omnia recipias: hoc ille summi beneficij loco habebit, ac deinceps omne tibi obsequium et obedientiam praestabit. Caesar ad ea [note: Caesaris ad Lantper Cancellarium responsio.] per Georgium Seldum, vbi deliberasset. Etsi grauissimam poenam sit meritus, vt et publice constet, etipse fateatur, se tamenait et pro sua liberalitate, et quoniam principes aliquot inter cesserint, non recusare, quin et a proscription liberetur, et neque supplicio, quod sit commeritus, neque carcere perpetuo, neque bonis etiam multetur amplius, quam sit informula pacis definitum: ipsius etiam nobilitati atque populo sese ignoscere, modo pacta seruent, et suum hoc tantum beneficium deinceps agnoscant. Huius actionis erant spectatores, Maximilianus Austriacus, Philibertus Sabudus, Albanus Prussiae magister, Atrebatensis, Numburgicus, Hildessemius. Episcopi, Henricus, Ericus, Carolus et Philippus Brunsuicenses, Romani Pontificis, Bohomi, Daniae regis, Cliuenses, et maritimarum aliquot ciuitatum legati, deinde ex nobilitate complures. Lantgrauius, qui salua putaret omnia [note: Lantg. quasi ferra inscius in casses compellitur.] Caesari gratias agit, et cum diutius eum Caesar insidere genib. pateretur. iniussus consurgit. Post aliquanto Brandeburgicus accedit, et ipsum atque Mauricium vna secum apud Albanum ducem esse coenaturos dicit. Ille ne tum quidem aliquid odorari potuit. Cum ad Albanum venissent, coenatur. A coena Mauricius et Brandeburgicus cum Albano et Atrebatensi colloquuntur: interim fallendi temporis causa Lantgrauius ludit alea. Multa iam nocte, Mauricius et Brandeburgicus illum ad se vocant, et per Eustachium Schlebium ostendunt, se per omnem vitam vt viros Principes deceat, egisse fideliter, et si quid essent polliciti, seruasse diligenter: eandem fidem ab alijs et iam expectasse: nunc vero ducem Albanum et Atrebatensem diecre, ipsi pernoctandum ibi esse, custodib. admotis. Ea re nihil vnquam sibi grauius accidisse [note: Lantgr. captiuitas.] necacerbius: velle autem cum ipso Caesare colloqui, et sperare non detentum iri. Tum ille, se quiduis potius expectasse, quam vt id fieret: ipsorum fidem secutum eo venisse: scire ipsos, quomodo sibi liberisque deuincti sint. Satisfaciant igitur ei promisso et Obligationi. Cum vero manendum esset, Mauricius, et ex Brandeburgici consiliarijs nonnulli cum eo per noctem illam commorantur. Postridie Caesarem adeunt, et grauem habent querimoniam, et quanti existimationis ipsorum intersit, demonstrant. Etenim, si qua fuisset eius rei vel minima suscipio, nec illi sese consulturos, vt eo veniret: nec illum, vbi libertacem esset amissurus, vnquam fuisse venturum. Habeat igitur ipsorum, qui intercesserint, rationem, eumque missum faciat: quod quidem ipsi per interpositam fidem ei promiserint. Caesar cauisse quidem illi, dicit, non quod omnino non esset detinendus, sed quod non perpetuo

[note: 1547.] nec aliud suae fuisse voluntatis ostendit. Ad consiliarios deinde transeunt, imprimis ad Atrebatensem. Ii post multam et acrem disceptationem, Lantgrauio nuntiant, licere vti discedat. Ille, perlibenter, ait, modo vt incolumis domum deducat Hîc iterum duo illi intercedunt, sed frustra. Biduo post, ei nuntiatur, vt Caesarem comitetur. Hoc ille recusat omnino, neque se profecturum dicit, nisi vi pertrahatur Ibi tum Mauricius et Brandeburgicus multum orant et obrestantur nerecuset. Quoque magis faciat, dextra data praesentib. aliquot ex nobilitate, non se dissessuros promittunt, ab aula Caesaris ante, quam sit liberatus. Profecti cum eo Numburgum, ad Caesarem postabeunt, vt ipsius causam agant. Triduo post, quod erat Iunij die vigesimo sexto, Carlebicium eimittunt, et quod Caesarem nonsequantur longius, orant, nemoleste ferat. Nam illum omnino vetuisse, ne faciant. Alioqui futurum, vt in Hispaniam ablegetur. Veruntamen, si centum illa et quinquaginta aureorum millia persoluat, si de reliquis etiam seruandis conditionib. fidem faciat, intelligere se, futurum, vt intra decimum quartum diem postea liberetur. Augustam sese profecturos esse breui ad comitia, nec vllum studium, fidematque diligentiam praetermissuros. Ille, qui casum hunc immoderatissime ferret, depecunia, deque diruendis arcib. velle se curare dicit, et confidere, cuius rei spem faciant, fore, vt ea praestetur. Postea Turingiae finib. egressus cum Hispanis, vbi Greuetallum venisset, Albano fidei publicae literas et obligationis formulam exhibet. Is nihil, nisi de perpetuo carcere, promisisse Caesarem ait intercessorib. Et quis igitur eius captiuratis, ait Lantgrauius, erit modus aut terminus, quoue temporis interuallo circumcribetur? Etiamsi per xiiij. aut eoplures annos, inquit Albanus, te detineat, nihil tamen contra promissum Caesar fecerit. Ille, quo libertatem quamprimum recuperaret, pecuniam non multo post, omnem dependit, arces demolitur, et machinas tradit. Porro [note: Numerus tormentorum ereptorum Protestan.] tormentorum quae partim ab illo, partim a Saxone et Vuirtembergico et a ciuitatib. est consecutus Caesar, ingens erat numerus, et vt aiunt, ad quingenta. Quorum deinde nonnulla, Mediolanum, alia, Neapolim, alia in Hispaniam misit, reliqua per Belgium distribuit, tanquam victoriae trophaea et momenta. Lantgrauij captiuitatem acerbissime tulitis, quem internuntium fuisse diximus, Eblebus, genere nobilis: et aliquanto poste vitadecessit, dum eius rei cogiratione vehementius afficeretur, vt [note: Eblebus moerore uitam cum morte commutat.] plerique putant. Caesar constituerat bellum facere magdeburgicis, qui sunt infra Vuittembergam ad Albim, iter bidui. Nam hi prope soli minus ei satis faciebant: sed in hoc ipso tempore Galliae rex Henricus militem in Germania conducit per Sebastianu Vogelsbergium, ad signa decem. Id erat Caesari suspectum. Itaque, tum propter hac causam, vti creditur, tum quod illos alia via posse coerceri putaret, Hala profectus, iter suum in Germaniam superiorem conuertit, et Iunij die vigesimo septimo Marchionem Marignanum Ferdinando fratri mittit auxilio cum signis octo peditum Germanorum. Erat tum Ferdinadus Laetmericiae, occasionem expectans rei gerendae. Cumque de successu Caesaris audisset, et capto Lantgrauio, Calendis Iulij missis literis ad Pragenses, mandat, vt ad sextum Iulij diem sibi praesto sint in arce Pragensi, seseque cognitioni sistant. Posteaquam eo venit cum copijs, in publico consessu rem omnem anteactam, et quot modis in ipsum deliquissent, exponit, et laesae maieistatis crimen admisisse dicit, et vt adsingula respondeant, [note: Perdinandus cum copijs Pragam uenit.] iubet. Ibi tum illi facti supplices, ipsius voluntati sese permittunt, et ne iure secum experiatur, flagitant. Itaque rex, cum et Ferdinandus filius et Augustus [note: Bohemi a Ferdinando domiti.] Mauricij frater, et alij quidam proceres intercederent, has eis conditiones decima die Iulij proponit, In proximo conuentu foedus initium prorsus aboleant, conuulsis omnibus sigillis: libertatis et priuilegiorum suorum literas omneis atque documenta sibi tradant, quo nonnulla corrigat, et quae videbuntur, ipsis denuo largiatur et confirmet: tradant etiam literas omneis, quibus iura tribuum atque societatem continentur, eo quod exijs nonnulla turbis occasionem atque materia

[note: 1547.] subministrent: arces quoquetradant et iurisdictionem omnem atque vectigalia deinde literas omneis foederis, et eius quod cum caeteris ipsi fecerunt, et quod initium est cum Ioanne Friderico: ceruisiae vectigal illud promissum in annos treis perpetuo pependant. tormenta et bellicum instrumentum omne, deducant in arxem et quae priuatim quisque habet arma, conferant in curiam. Haec si faciant, multitudinem se conseruaturum, ait, excepris nonnullis, quos ad poenam, vt meriti sint, et in commodum reipublicae captiuos detinere velit. Ad populum re delata, cum ex captiuis ad quinquaginta dimisisset, transactum est. Ex nobilitatequidam citati, cum ad diam non venissent, lata sententia, infamam, fortunas omneis atque vitam commuisisse pronuntiantur. Aliae quaedam ciuitates atque nobiles, ad eum modum, vti Pragenses, bsque conditione sese dedunt. Caspar vero Pflugius, quem rei summaeconfoederati praefecerant, vti diximus, laesae maiestatis damnatur, et in eius caput praemium constituitur, aureorum millia quinque. In comitijs deinde cum abolito foedere sigilia conscidissent, rex, eaquae postulauerat, omnia propemodum ab illis impetrauit.

[note: Seditio Neapoli ob inquisitionem Hispanciam.] Dum in Germania Caesar triumphat, grauis orta fuit Nepoli seditio: cuius haec erat causa, quod prorex, Petrus Toletanus, pro more Hispaniae vellet de cuiusque fide et religione inquirere. Tulerunt hoc impatienter ciues, alioquin etiam pertaesi Hispanorum imperium, et post multas vtrinque lanienas invrbe, Hispani superiores extiterunt, vt qui propugnacula tenerent et arces. Itaque multatis aliquot, reliqui iubentur exulare. Caeterum inquisitio Hispanica, quae tam est hodie celebris instituta fuit olim ijs locis, a Ferdinando et Elisabetha, regib. in Iudaeos qui post Baptismum suos ritus atque leges retinerent. Nunc autem quando Lutheri nomen est inuulgatum, in omneis promiscue, qui velminimum suspecti sunt, exercetur, et aspeie quidem atque subito. His ipsis diebus, Galliae cardinales ad septem, regis mandatu, Romam petunt, et ibi commorari iubentur, donec aliud nuntietur. [note: Cardinales Gallici Romam aman dati.] Ide eo factum esse putatur, vt et horum opera Pontifex omnino se ad regis amicitiam applicaret: et si mortem obiret, quia iam aetatis annum octogesimumagebat, vtalius crearetur non alienus a rege. Neque vero deerant. qui Connestablij factum hoc esse consilio dicerent, vt per illorum absentiam solus ipse regem possideret. Nami illi prope omnes, regem, quocunque iret, sectabantur. Legatum Pontifex paulo ante miserat in Galliam Hieronymum Romanum, cardinalem, cum [note: Filia Regis notha.] amplissima potestate largiedi multa, quae sunt et legibus et concilij quoque decretis [note: Oratio Farnesij de sponsa.] interdicta. Cardinalem etiam hoc tempore creauit Carolum Guisium, Claudij filium, archiepiscopum Rhenorum, quem regi periucundum esse sciebat. Galliae rex contra, filiolam suam notham, circiter nouem annorum puellam. Oratio Farnesio, pontificis ex filio nepoti, spondet maioris necessitudinis ineundae causa.

Caesar, Hala digressus, Babergam venit, vt in ea propinquitate magis terreret Bohemos, et fratri tanque neruos adderet. Hic cum esset, tertia Iulij die conuentum denuntiat Imperij, et vt ad Calendas Septembris Augustae conueniant omnes principes quidem ipsi, reliqui vero legati, cum plenis mandatis, edicit, seque bellis fuisse tardatum ait, quo minus ad anteactas Februarij Calendas egerit conuentus, vti Ratis bonae decreuisset. Turbis vero sedatis, et quia motuum authores in sua nunc habeat potestate, non amplius differre se voluisse, quo nimirum reipublicae partes vitiosae sanari possint. Deliberationem autem fore de ijs rebus, quae Vuormaciae et ante annum Ratisbonaetractari debebant. Vlmae futurus erat hic conuentus, verum ob pestilentiae contagionem mutatus est locus, vt supra quoque diximus. Bamberga, deinde petit Noribergam. Ibi cum esset, aliquot Saxoniae ciuitates in gratiam recipit et xvij. Iulij die literis euulgatis, quid cum Lantgrauio sit actum, et quibus ei pactis ignoueris, exponit: et quoniam illa sit solicitus, ne forte plerique per imprudem tiam, ipsius bonis atque populo vim faciant, ideo se rogatu illius mandare, vt omnes abstineant, et si quam habent in eum actionem, vt legibus experiantur.

[note: 1547.] Hoc ipso tempore Mauricius, Melanchthonem, Pomeranum, Crucigerum [note: Mauricius theo. Virtembergen ses liberaliter ex cipit.] theologos Vuirtem bergicos, perhumaniter accipit Lipsiae, quo ilios euocauerat et de sua in religionem voluntate multa loquutus, Ecclesiae simul et scholae ministerium illis commendat: et vt pro sua consuetudine pergant, hortatur, et stipendia constituit, et vtipsimet scribunt, donis ornatos dimittit. Nam edito post libello, Pomeranus hanc illius humanitatem et munificentiam praedicat.

Galliae rex, qui Calendis Aprilis parenti successerat, Iulij die xxvi. post meridiem, [note: Inaugurandi Galie regis mos.] ad vrbem Rhenorum venit, inaugurationis causa, et ante primariam aedem sacram ex ceptus a tribus cardinalibus, deducitur ad aram, et osculatus ibi diuorum reliquias, auro inclusas, et reliquis peractis precibus, ad coenam abit. Coenatus redit, et denuo precatus, cumsua delicta sacrifico recitasset, ad quietem sese confert. Postridie mittit quosdam ex nobilitate, qui diui Remigij abbatem orent, vt pyxidem olei sacri, quam caelitus venisse dicunt, adferat. Post, in templo conueniunt hi qui dicuntur Pares Franciae, numero duodecim, Rhemensis, [note: Pares Franciae duodecim.] Laudunensis, Lingonensis, Bellouacus, Noulodunus, Calaunus: Episcopi deinde, rex Nauarae, Vendomensis, Guisius, Niuernus, Monpenserius, Aumalius. Hi repraesentabant Burgundiae, Normanniae, Aquitaniae duces, item, Tholosae, Flandriae et Campaniae comites. Ex episcopis delecti fuerunt, Lingonensis et Bellouacus, item, cardinales duo qui regem adducerent. Cum in cubiculum hi venissent, recitatis aliquot precibus, regem lecto decumbentem, vti fert caeremonia, subleuant, et comitati reliqua turba sacrificiorum, deducunt in aedem sacram, praegestante districtum ensem Connestablio. Rex, cum ad aram esset precatus, ab episcopis in suam sedem deduritur, et interea dum pyxis illa venit, archiepiscopus Remensis, vbi preces, quae libro caeremoniarum continentur, absoluit, [note: Ampulla sancta coelitus (si dijs placet) Missa.] aqua consecrata regem et caeteros omnes aspergit, Cumque iam pyxis aduentare diceretur, quam absentis abbatis vicarius monachus ferebat; insiden equo gradario albo, et sui ordinis monachis comitatus atque nobilibus illis, quos ante diximus a rege fuissemissos, archiepiscopus obuiam ei procedit cum episcopis aliquot, vsque ad vestibulum templi, praeeunte crucigero, atque ibi pyxidem ab illo recipit, interposita cautione de restituendo. Et cum rursus ad aram veniret, rex esede consurgens, honorem ei defert. Post, in sacrarium templi sese confert, archiepiscopus, atque ibi more solenni vestitus egreditur, et iusiurandum ab eo petit atque fidem, qua pro veteri consuetudine reges dicuntu esse deuincti Ecclesiae. Ab episcopis deinde duobus rex ad aram adducitur. Ibi sumptisalijs vestibus, ingenua procumbit, et gladio, quem ille multis precibus, consecrauit, vt aiunt, cingitur. Posthaec, archiepiscopus oleum rite parat, et interea dum reliqui sacrifici suas cantiones expediunt, tacite cum rege precatur, vterque pronus in terram. Deinde caput regis et pectus et vtrunque humerum, et vtriusque brachij iuncturam inungit, additis precationibus vsitatis. Eo facto, [note: Rexdiaconi more induitur.] rex nouis vestibus, tanquam Ecclesiae minister, induitur, et in vtriusque manus palmam inungitur. Manus deinde componit ad pectus, et chirothecis induit consecratis, vti vocant. Archiepiscopus vero annulum ei indigitum inserit, et dextrae sceptrum tradit, et in hoc ipso momento Cancellarius euocat eos, qui dicuntur Pares. Iis praesentibus, archiepiscopus abaltari sumit Caroli magri coronam et cum eam tetigerunt Pares, capiti regis imponit, et in solium, editiori loco constructum, regem deducit, comitante procerum turba, et finitis ibi precibus, osculatur. Idem faciunt proceres, et acclamatione facta, multam ei salutem precantur omnes, et clangore tubarum excitatur publica congratulatio. Post, in promiscuam multitudinem dispergitur aurum et argentum. Inde Missam archiepiscopus orditur, et decantatis Euangelij verbis, rex nummos aliquot aureos et panem argenteum et vinum ad aram defert, et peracto sacro, coenam

[note: 1547.] Domini more ipsorum percipit, postea prandetur. In hunc vsum, et ne qua res hunc actum interturbaret, rex volebat videri militem conduxisse Germanum, ductore Vogelsbergio, sicut ante diximus.

[note: Caesar argento emungit Germa niam.] Interea Caesar reliquos Imperij ordines pecuniam poscit, ob sumptus belli, quod ipsorum causa potissimum, et pro salute Germaniae susceptum esse dicebat. Nobilitas etiam omnis, et ij qui Smalcaldicis militauerant, tota passim Germania multantur. Eius vero pecuniae, quam a principibus atque ciuitatibus tum Pontificijs, tum Lutheranis consequutus est Caesar, summa censetur supra decies sexties centena aureorum millia, vt quidem ex rationibus editis apparet. Quosdam etiam Caesar, vti rebelles, a sua gratia plane repudiabat, In his erant Georgius Vuirtembergicus, Albertus Mansfeldius, Ioannes Hedeccus, Ludouicus comes OEtingensium, pater atque filius. Hunc enim sic multabat. vt ipsius possessiones omnes, alteris filijs, quorum erga se fidem atque studium probabat, Friderico et Vuolfgango, prorsus attribueret. Itaque ille cum vxore caeterisque liberis profugus, et omni fortuna dispoliatus, Argentoratum venit, ac deinde multis annis passim oberrauit: donec temporis facta commutatione, Caesar illis ignosceret, vt infra dicemus. Madeburgicos etiam Caesar euulgatis literis proscribit. [note: Madeburgici proscripti.] Sed et Ferdinandus rex, propter suis finibus illatum bellum, a Smalcaldicis, praesertim a ciuitatibus pecuniam exigit, et ab Augustanis quidem ac Vlmensibus ingentem summam consequitur: deinde Vlricho Vuirtembergico, quasi fidem et superiorum annorum pacta violasset, litem de tota prouincia facit, neque quicquam illi profuit, quod grauissimis conditionibus nuper a Caesare pacem redemerat. Adhaec, cardinalis Augustanus maximam auri vim a ciuitate etiam extorquet. Sed et Tridentinus pecuniam eos poposcit, quod Ferdinando regi militem auxilio semisisse diceret, ad recuperandum in alpibus aditum illum, a Schertelino [note: Heluetios de foedere Caesar solicitat.] sicut diximus, occupatum. Heluetios quoque Caesar de nouo foedere solicitat. Basileam tamen et Tigurum et Schafusium et quosdam alios eximit, quod ad Imperium eos pertinere diceret. Illi de communi consilio respondent, Cum Austriaca cumque Burgundica domo, sibi foedus esse, cui firmiter insistant, nec esse quod aliam societatem ineant. Idem se vicissim ab ipso etiam expectare. Sub finem Iulij mensis, Augustam Caesar venit cum Saxone captiuo. Lantgrauium vero Donauerdae reliquit, custodibus Hispanis, qui multa quotidie in eius contemptum atque ludibrium faciebant. Armata fuerunt haec comitia, nam praesidium erat in vrbe iam ante, decem signa peditum: in agris vero circum erant Hispanorum [note: Armata comitiae.] et Italorum copiae: a quibus vt essent immunes Memingenses, triginta, Campodunenses autem viginti aureorum millia pendebant. Adhaec ab inferiori Germania venerunt equites circiter sexcenti, quos per agrum vicinum Caesar distribuit. Hispanorum signa duodecim, cum apud Biberacum aliquandiu hyemassent, in oram illam, quae est ad lacum Brigantinum, deducti fuerunt. Vuisseburgi, oppido Nortgouiae, erant in hybernis equites. Neapolitani septingenti. Gerardus Veltuichus, quem ad Turcam iuisse libro xvij. diximus, Augusti mensis die xij. redit ad Caesarem, pactis inducijs in annos quinque. Augustam Caesar vbi venit, primarium templum et alia quaedam sibi sumit: reliqua senatui permittit [note: Templorum expiatio.] atque populo. Sacrifici vero prius quam aliquid in suis templis agerent, adhibitis caeremonijs illa tanquam Lutheranismo polluta, repurgant et expiant. Docendi muneri Caesar in primo templo Michaelem Sidonisi praeficit, Moguntini [note: Michael Sidonius Missae propugnator.] vicarium episcopum. Is inter alia multas habuit de sacrificio Missae, quod vocant conciones, quae postea fuerunt ab ipso typis euulgatae. Cum autem in ipsorum templis magna esset ciuium solitudo, Pontificij passim oblata pecunia, tenuiores vt interesse vellent, solicitasse dicuntur. Frequentissimus fuit hic conuentus: aderant Electores omnes, et in his Adolphus Coloniensis, et Mauricius. Venit

[note: 1546.] etiam eo rex Ferdinandus et cardinalis Tridentinus, et Henricus Brunsuicensis, et Cliuensis, et soror Caesaris Maria, et neptis, Lotharingiae vidua. Calendis Septembris fit initium. Ibi cum Maximilanus Austriacus, nomine Caesaris pauca quaedam esset praefatus, de scripto Caesar, per scribam, vti fieri solet, proponit, et de sua in communem patriam voluntate locutus, ante biennium se conuentus egisse [note: Initium conuentus Augustam.] dicit Vuormaciae, vt simultatem omnem componeret. Cum vero pauci quidam adessent, actionem omnem transtulisse Ratisbonam, quo et ipse primus omnium venerit, licet valetudine tum vteretur admodum tenui. Cumque caeterorum aduentum expectaret, quibus ea de re scripsisset, vix paucos tamen sibi praesto fuisse, quorum nonnulli deinde se minime conscio discesserint. Eo cognito, se reliquis etiam abeundi fecisse potestatem. Sic adeo conuentum illum fuisse, nullo cum fructu neque sine ludibrio, dissolutum, et cum astu quorundam atque detrectationibus id factum esse cognosceret, necessario sibi adhibendum fuisse remedium: Ideoque missis literis, quid sui esset propositi, et quomodo religionis hoc dissidium legitime componi vellet, multo ante significasse. Postea vero, quam foelicem euentum sui consilij Deus dedit, comitia se denuntiasse statim, vt de communi ipsorum voluntate atque suffragio decernat quod sit ex vsu reipublicae. Sed quia dissidium religionis, causa sit omnis perturbationis Germaniae, et nisi componatur, pax omnino constitui non possit: et vero sua potissimum opera, cum id saepe ab se flagitassent, indictum sit et inchoatum Tridenti concilium: ideo se primam et potissimam velle huius rei deliberationem esse. Quemadmodum vero pacem omnes colere debeant, id esse iam ante decretum. Veruntamen si quid in eo putent esse corrigendum aut amplius declarandum, libenter auditurum rationes ipsorum. Vt etiam ius administretur, imprimis esse curandum. Nam ad infamiam et detrimentum Germaniae pertinere, quod iam per aliquod tempus nullum ius dicitur. Decretum quidem ante fuisse, quomodo sit constituenda Camera, sed quo nimus id factum sit, incidisse quaedam. Nuper autem principes aliquot atque ciuitates fidem dedisse, iudicio, quod ipse daret, se parituros esse, et sumptum etiam in eo facturos itaque petere, vt huius rei procurationem suae fidei permittant, et sumptum, pro sua quisque virili parte conferant. Daturum enim operam, vt in eum consessum homines idonei recipiantur, qui data fide per iusiurandum, aequabile ius omnibus dicant. Et quia propter intermissum aliquandiu iudicium, causarum et litium numerus valde sit auctus, videri sibi consultum, vt loco supplementi decem praeterea iudices, ad consuetum numerum extra ordinem adijciantur. De querimonijs autem ecclesiasticorum, propter ereptam ipsis iurisdictionem atque bona, velle se cognoscere, et offensionem omnem tollere, si possit. De Turcicis auxilijs placere sibi actionem differri, donec Ferdinandus rex frater venerit, qui et de pactis inducijs, et quid in posterum fieri oporteat, sit explicaturus: postremo, priuatas quorundam deliberationes atque congressus non sibi probari. Nam ijs impediri publicas actiones, ac saepe fieri, vt persuasionib. a sententia concepta multi reuocentur: id autem in publicis Imperij conuentibus non esse decorum neque ferendum. Quid enim quisque sentiat palam debere in consessu et libere pronuntiari. Haec esse, de quibus ad ipsos referre voluerit, et petere, vt de ijs quamprimum agant, et quid sit ipsorum voluntatis demonstrent.

Huius mensis die x. Petrus Aloisius, Pauli tertij filius, placentiae, domi suae [note: Petrus Aloisius Papae filius Placentiae trucidatus.] confoditur, et paulo post, Ferdinandus Gonzaga, Caesaris per Insubriam praefectus, vrbem occupat. Eius rei nuntius intra paucos dies peruenit Augustam, et ex eo, quod Caesari nuntiarum esse dicebant, communicata principibus fuitrei gestae historia, scripto comprehensa. Narratio tota pertinet ad infamiam et vituperationem Petri Aloisij. Sic autem res habet, vt quidem in eo scripto recitatur. Cum facta permutatione, factus esset Placentiae dux atque Parme Petrus Aloisius,

[note: 1547.] multa fecit contra ius et aequum, et asperitate sua nullum non ordinem offendit, [note: Hieronymus Palauicinus.] et inter alios, Hieronymum Palauicinum spoliauit bonis: et cum is vitandi periculi causa, Cremam sese recepisset, Venetorum ditionis oppidum, vxorem eius atque liberos in carcerem coniecit. Cum ea res ad maiorem aliquem motum spectaret, cardinalis Tridentinus, qui Farnesiorum familiae bene vellet datis literis intercedit, sed Alossius aliene respondet. Venit postea Tridentum Octauius e castris Caesaris, domum rediturus. Ei cardinalis rem omnem exponit: rogat vt ad patrem intercedat. Gerit ille morem, et postea renuntiat, fore, vt Hieronymus in gratiam recipiatur, modo veniat ipse, et supplex condonari sibi petat. Cum autem esset metus, ne violata fide grauius quid in eum fieret, cardinalis non magno cum comitatu Cremam proficiscitur, et Hieronymum accersit. Is veritus insidias, non prius accessit, quam de cardinali certo sciret. Vbi sermonem et consilia contulissent, et suam operam cardinalis prolixe deferret, iter ambo suscipiunt. Cardinalis autem e suis vnum et alterum praemittit ad Aloisium, qui de suo et Hieronymi aduentu docerent. Ibi tum ille diuersum ab eo, quod Octauius filius ante significauerat, renuntiat, neque se posse illum restituere, demonstrat. Et quanquam legati, viri graues atque prudentes, multa dicerent hominis mitigandi causa, ille tamen in eo perstitit. Itaque Tridentinus, vbi Palauicinum Cremam reduxisset, [note: Coniuratio in Petrum Aloisium.] domum reuertit. Iam antea vero quidam ex nobilitate, qui Aloisium etiam oderant, in ipsius caput atque vitam coniurarant. Hi conductis aliquot sicarijs, occasionem expectant, et eo stipati satellitio subinde prodeunt separatim in publicum, et pro se quisque propter inimicitias priuatas istud fieri prae se ferunt atque interim e suis priuatim singuli percontantur, an in vlciscenda iniuria fidelem operam ipsis nauare velint, quam ab aulae praefecto Aloisij sibi factam esse dicebant. Illi suam operam non in eo tantum, sed in ipso quoque domino trucidando pollicentur. Sub hoc ipsum tempus Aloisio scribit Paulus tertius pater, vt a decima Septembris die sibi caueat. Astra enim ei praenuntiare cladem aliquam insignem. [note: Paulus Papa astrologus et necromanticus.] Erat enim Paulus Pontifex non astrologiae modo, sed et necromantiae, sicuti pro certo confirmatur, admodum studiosus. Iis acceptis literis, Aloisius erat in metu et solicitudine. Cumque dies ille venisset, magno cum comitatu, lectica deportatus, arcem egreditur, vt vrbis munitionem, quam instituerat, videret. Aderant etiam coniurati: sed cum ibi non possent, quod vellent, exequi, subsistunt, et cum ille domum rediret, comitantur, et tanquam officij causa, praecedunt, numero xxxvi. et vbi iam in arcem cum lectica peruenisset, e vestigio pontem pensilem ad se reducunt, ne quis praeterea subsequi posset. Ibi continuo strictis mucronibus illum petunt, et acerbe tyrannum increpantes, in lectica confodiunt, et vna sacrificum quendam et stabuli praefectum et satellites quinque Germanos trucidant. Postea per arcem discurrunt et omnia diripiunt, maxima vi pecuniae reperta, quam ille munitioni vrbis designauerat. Interea sit ciuium concursus adarcem, et quid rei sit, quaeritur, cum fremitus atque clamor intus exaudiretur. Illi de sublimi respondent, se occidisse tyrannum, et ciuitati pristinam recuperasse libertatem. Cum autem eius rei vix aegre fidem facerent, interposita cautione ciuium, et impunitate promissa, corpus exanime, cathena religatum ex [note: Ciuium odium in Petrum Aloisium.] muro suspendunt, et agitatum aliquandiu praecipitant in fossam. Accurrit populus, et pugionibus atque pedibus illum petunt. Tanta erat acerbitas odij. Post, re deliberata, per celeres equos, Ferdinando Gonzagae, quid actum sit, enuntiant, et Caesaris clientelae sese dedunt, et auxilia sibi quamprimum mitti postulant. Ille statim praesidium eo mittit, et occupata vrbe, in Caesaris fidem per iusiurandum illosadigit. Post, ad Caesarem omnia perscribit, et quid sit ipsius voluntatis, rogat. Parmenses etiam, vt Caesari sese permitterent, solicitati fuerunt. Sed hi missis ad Pontificem literis, in eius fide velle permanere, neque se recusare dicunt, quo minus

[note: 1547.] interfecto parente, filium Octauium pro principe agnoscant. Haec est eorum summa, quae Caesari nuntiata fuisse dicebant ipsius familiares, et quae spargebant inter ordines. Alij vero longe secus commemorant, et consulto rem actam esse, et paucissimis horis a facta caede, Gonzagam ad portas vrbis adfuisse cum praesidio, [note: Prodigiosae Aloisij libidines.] dicunt. Sed affirmare nihil possum. Vtcunque sit, impium et sceleratum inprimis hominem fuisse Petrum Aloisium, fatentur omnes: et extant Italorum libelli, qui nefarias illius libidines enumerant, in quibus hoc est omnium inprimis memorabile, quod Cosmum Cherium, episcopum Fanensem, per vim stuprasse dicitur, vsus opera suorum, qui illum distinerent. Quod quidem facinus misero illi sic doluisse ferunt, vt prae moerore et indignitate rei postea sit extinctus. Neque desunt, qui venenum ei datum ab illo fuisse putant, ne flagitium illud ad Caesarem deferret, Paulus nihilo secius impense filium amabat, et ad ipsius amplificationem omne studium conuertit. Et cum de flagitijs nonnunquam audiret, non admodum aegre tulisse, et hoc solum fertur consueuisse dicere, haec illum vitia non se commonstratore didicisse.

[note: Concilium Tridentinum bipartitum.] Quomodo concilij patres, Tridento relicto Bononiam migrarint, supra diximus. Illud vero Caesar grauissime tulit, et iam cum Augustam venisset, author senatui principum fuit, vt de eo Pontificem interpellarent. Itaque xiiij. die Septembris, episcopi, datis ad eum literis, Germaniae statum atque periculum exponunt, et illud auerti potuisse dicunt, si mature fuisset adhibitum nascenti morbo remedium, concilium videlicet publicum, de quo Caesarem non semel interpellarint, vt intra Germaniae fines illud procuraret: quo nimirum eius regionis episcopi, quorum inprimis intersit, adesse possent. Cum enim ipsorum sit ampla iurisdictio, non esse commodum, hoc praesertim tempore, longius a suis abesse finibus. Diligentia tandem Caesaris, cum Mantuam et Vicentiam nemo venisset, indictum quidem esse concilium et inchoatum, sed extra fines Germaniae, Tridenti scilicet, quod ad Italiam magis pertineat. Hac etiam de causa perpaucos eo venisse Germanos: neque sane potuisse, praesertim belli tempore, omnibus vndique vijs obsessis et interclusis. Nunc autem ea depulsa tempestate, cum in ipsum fere portum esset peruentum, et bona quaedam spes animos omnium teneret, praeter omnem expectationem alio transferri, vel diuidi potius concilium, in quo salus fuisset tota collocata reipublicae, vehementer hoc sibi dolere propter impendens penculum. Iam enim totos xxvij. annos conflictari Germaniam cum nouis et perniciosis dogmatis atque sectis, et episcoporum authoritatem prope omnem iacere, et in hac vastitate rerum atque confusione infinita hominum millia de salute periclitari: breuiter, hoc tam pestilenti malo vitiatum et corruptum esse, quicquid antea syncerum fuit, et diuulsos inuicem ordines Imperij, nullam inter se colere amicitiam. In his tot tantisque malis vnicum habere se perfugium ad Ecclesiam Apostolicam. Orare igitur maiorem in modum, et per Germaniae salutem, vt consilium restituat. Id si faciat, nihil esse, quod non ab ipsis debeat expectare. Sin autem non sibi apparere, vnde petant auxilium: nam vndique ventos atque procellas imminere, quibus depellendis Ecclesiam Romanam Deus constituerit, veluti propugnaculum aliquod et rupem firmissimam. Habeat igitur eorum, quae postulent, rationem, et cogitet posse fieri, nisi prouideat, vt aliae rationes ineantur atque consilia, causam hanc expediendi. Quod superest, orare, vt haec boni consulat. Nam vt ita scribant, et officio et temporis conditione sese cogi.

[note: Anglorum in Scotos victoria.] His etiam diebus Angli maximo praelio Scotos deuincunt, ductore Somerseto regis auunculo. Belli causa fuit eadem quae prius Henrico rege, nempe quod Scoti pactam Eduardo regi sponsam non darent. Post eam victoriam Angli progressi, multa per Scotiam occupant, et suos fines longinque proferunt.

[note: 1547.] sunt ecclesiastici, concilium Tridentinum vrgebant sine omni conditione. Palatinus autem et Mauricius, et Brandeburgenses legati non illud recusabant, modo liberum esset atque pium, in quo Pontifex minime praesideat, et episcopis remittat iusiurandum, et ipsorum quoque theologi decidendi facultatem habeant, et decreta iam facta retractentur. Caeteri vero principes ac ordines instabant, vt concilium continuetur, vt Protestantes accepta fide publica, audiantur, et decretis parere cogantur. Eorum omnium sententijs cognitis, Caesar Octobris die xviij. [note: Protestant. illecti aut territi.] respondet, et vt omnes concilio se submittant, petit, et cum Palatino atque Mauricio priuatim agit, vt assentiantur. Et Palatinus quidem territatus fuit etiam, nisi morem gereret, ob recentem anni superioris offensionem, vti diximus, cum vix ea cicatrix coaluisset. Mauricius, qui et socerum Lantgrauium cuperet liberari, et nuper admodum esset auctus a Caesare, faciundum aliquid sibi videbat. Itaque cum Caesareis prolixe de sua voluntate per internuntios promitteret, et vt ipsius fidei rem permitterent, flagitaret, illi demum Octobris die xxiiij. assentiuntur. Reliquae solum erant ciuitates, quae magni rem esse periculi videbant, submittere se concilij decretis indifferenter. Cum ijs Granuellanus et Hasius diu multumque agebant: atque interim fama per vrbem diuulgata fuit, illos esse praefactos, qui recusarent id quod iam principes omnes comprobassent. Auditae quoque fuerunt comminationes, futurum, vt acrius multo, quam nuper, plectantur. Tandem fuit inuenta ratio, vt et Caesari satisfieret, et ipsis etiam esset cautum. Etenim vocati ad Caesarem, vt ipsi responsa principum corrigant non suum esse dicunt, et simul scriptum ei tradunt, quo testificantur, quibus ipsi conditionibus concilium probent. Caesar, eorum audito sermone, per Seldium respondet, Sibi pergratum esse, quod reliquorum exemplo rem sibi permittant, et caeteris consentiant. Ita plus eis tribuebat, quam ipsi vellent. Nec enim consenserant alijs, verum inuidiae declinandae causa nolebant principum sententiam conuellere. Et tamen, ne quid in posterum esset fraudi, quomodo concilium ipsis placeret, scripto explicabant, vt aliquando suae voluntatis extaret documentum. Fuit hoc sub exitum Octobris, et eodem tempore Ferdinandus rex, post etiam Brandeburgicus elector eo venit. Caesar ergo mox cardinalem Tridentinum, initio Nouembris Romam celeriter mittit, vt Pontificem, de synodo reuocanda Tridentum, interpellaret.

[note: Literae pro Lantgrauio in Caesarem.] Nouembrimense, vxor Lantgrauij, Christina, et filij, et delecti quidam consiliarij, missis literis ad omneis principes ac ordines Imperij, qua ratione sit ille captus, cum fide publica venisset Halam, exponunt: et quia conditiones omnes a Caesare praescriptae, quae quidem praestari iam possint atque debeant, sint impletae, depensa pecunia, liberatus Henricus Brunsuicensis cum filio, confoederatorum literae omnes exhibitae, iusiurandum nobilitatis et fideiussorum interposita cautio, tormenta omnia tradita, diruta propugnacula: deinde, quia parati sint neque recusent ipsimet esse obsides, donec reliquis etiam satisfiat, magno se cum animi dolore et cruciatu hanc illius tam indignam sortem et captiuitatem aspicere. Nam prius quam Halam iret, non sic afflictas fuisse res ipsius, quin ad tempus potuerit arces contra vim hostilem defendere. Hoc etiam Caesaris legatos, qui post ijs locis fuerunt, posse testificari. Verum misericordia popubi, bello pacem antetulisse. Quapropter orare vehementer, intercedant apud Caesarem, et omne studium eo conuertant, vt quamprimum libertati restitutus, domum redeat. Nam si diutius detineatur, futurum id ipsius maximo cum valetudinis detrimento. Rei vero conficiendae causa, Lantgrauij coniunx venit Augustam, et tum ipsa, tum per Mauricium et Brandeburgicum solicitat principes, vt interueniant. [note: Caesaris excusatio ad ordines.] Eo cognito, Caesar, prius quam intercederetur, Nouembris die vigesimo quinto refert ad ordines, Audire se, quibus de rebus ad ipsos delatum sit: et quia varij sint hominum sermones, velle se rem omnem recitare simpliciter. Et primo

[note: 1547.] quidem, inquit, anno superiori, cum Smalcaldici prope Giengam castra posuissent, Lantgrauius, per Adamum Trottum, interueniente Ioanne Marchione Brandeburgico, pacem solicitabat. Sed responsum a me tulit, hanc solam esse conditionem, vt se mihi sisteret, ac sine pactione omni dederet. Domum deinde reuersus ab illa fuga, subinde per Mauricium ducem, diuersis locis, Hailbrunae, Vlmae, Norlingae, Egrae, pro se tantum idem egit, nulla neque Ioannis Friderici, neque sociorum facta mentione. Sed et cum in Saxoniam irem, idipsum vrgere non destitit. Ad ea respondi Mauricio, quod tam grauiter et toties in me deliquisset Lantgrauius nulla cautione mihi satisfieri posse, nisi se mihi sisteret, et arces omneis meae potestati permitteret. Capto autem Saxone, cum videret omnem belli molem in se conuersum iri Lipsiam venit, et incommodas aliquot conditiones proponit. Intercedebant Mauricius et Brandeburgicus, neque recusabant se mihi sistere pro illo, donec implesset conditiones. Ego vero, qui iudicarem valde esse indignum et iniquum, vt ij, quorum esset in me spectata fides atque voluntas, alienum periculum in se reciperent, sponsionem illam reieci, et ipsum vnum poscebam. Non multo post, bello confecto Saxonico, et dedita Vuittemberga, cum transmisso rursus Albi, tenerem iter in Hessiam: ille, digressus Lipsia, quendam ex nobilitate misit in castra, et per Mauricium atque Brandeburgicum has leges [note: Conditiones quibus se dedidit Lanigrauius.] proponit: velle sese mihi dedere, sine conditione, demoliri arces, et tormenta omnia tradere: solum petebat, vt ex propugnaculis alterum sibi permitteretur, Zigenhemum aut Cassellum. Deinde, ex tormentis etiam, quantum ad vnius loci praesidium satis esset. Ibi Mauricius et Brandeburgicus quaerebant scire, si quidem ita sese dederet, quonam illud pertineret, et quousque esset accipiendum. Responsum illis bona fide fuit, fore, vt neque corporis poenam vllam lueret, neque perpetuo carcere detineretur, neque bonis multaretur amplius, quam pacis formula praescriberet. Hoc etiam adiectum fuit, non oportere huius rei conscium esse Lantgrauium. Et haec quidem ratio, praesentibus illis comprehensa scripto, nec vlla spes alia fuit ostensa, quod ipsos etiam puto posse testificari. Sic igitur Halam venit, et cum supplex mihi factus esset, Brandeburgicus rogabat vellemne affari illum, et praebere dextram, sicut alijs, quos in gratiam ante recepissem. Respondi vix esse decorum, vt id facerem prius, quam sit omnino factus liber. Albano duci postea mandabam, vt in arcem deduceret, et custodias ei poneret. Is Mauricio et Brandeburgico et Lantgrauio dat coenam, et cum illum deinde sisteret, orta fuit disceptatio, et varij iactati sermones. Quare cognita, primam eius rei quaestionem esse volui, Iurene viderer an iniuria detinere captiuum. Hoc etiam clare dicebam, potius quam in suspicionem aliquam venire dicta mea patiar, concessurum esse, vt actione omni rescisa domum redeat Lantgrauius, quo mihi meum institutum persequi liceret. Tum Mauricius atque Brandeburgicus fatebantur ipsi, nihil a me factum esse inique, et ad omneis velle excusare, si qui forte secus loquantur. Hoc solum rogabant et deprecabantur, ne diuturnior eius esset captiuitas. Huic ipsorum postulato respondi, velle me considerare prius et videre, ecquid ille pactis atque promissis satisfaciat. Iam vero, licet fore putabam, vt conditiones impleret, tamen non est nihil quod in eo requiram. Nam neque literas et arcana Smalcaldici foederis exhibuit, vti promiserat, nec, arces etiam est demolitus, vt oportuit, et non ita pridem solicitauit custodes, vt praeter datam mihi fidem, ei morem gererent. Haec vobis explicare volui nude et simpliciter, vt res tota et aequitas causae vobis plane constaret. Hanc Caesaris narrationem [note: Mauricij et Brandeburgici responsum.] ordines eodem die Mauricio et Brandeburgico renuntiant. Hi postridie respondent, Et antea semper, et nunc etiam sese fateri, non esse quod Caesarem hac in re criminentur aut incusent. Veruntamen et cum Ferdinando rege, prius quam e castris ante Vuirtembergam domum rediret, et cum Caesaris consiliarijs,

[note: 1547.] paucis quidem illis, variam et arcanam actionem sibi fuisse: ac fieri posse vt ex imperitia linguae sit aliquid admissum erroris: neque se multum super eo velle disceptare. Nam vtcunque res habeat, se quidem, vt et innoxiae multitudini parceretur, et Germaniae restitueretur optatum ocium, authores fuisse Lantgrauio, cum de captiuitate et custodia nihil suspicarentur, vt Halam profectus veniam exposceret, et pacis conditiones non repudiaret. Quod autem amissa libertare, captiuus adhuc quidem detineatur, non sine magno valetudinis periculo, quam hoc sit cum honoris et existimationis ipsorum dispendio coniunctum neminem esse qui non videat. Itaque petere maiorem in modum, vt vna secum ad Caesarem intercedant, et deprecentur, vt ipsorum qui fidelem operam Imperio nauarint, potius, quam Lantgrauij rationem habeat: neque sibi grauius aliquid accidere patiatur, sed illum libertati restituat, praesertim, cum et conditiones fere sint omnes impletae, et amplissimis cautionibus in omnem partem Caesari sit prospectum. Sic ergo communi nomine interceditur: et Lantgrauij quidem vxor, Mariam sororem Caesaris adhibuit adiutricem. Sed nihil profectum fuit. Et quia Mauricius atque Brandeburgicus, Lantgrauij filijs per interpositam fidem sese dicebant obligatos esse, quandiu ille detineretur, Ioannem Liranum Caesar mittit ad Lantgrauium, [note: Caesar literas omnes a Lantgrauio repetit.] qui tum erat Norlingae, nuper eo traductus ab Hispanis. Per eum literas omneis repetit, etiam illas, quibus ei publice cauerant. Ipse, non ab se, verum a filijs eas asseruari dicit atque consiliarijs. Etiam si scribat, frustra tamen id fieri: nam abeunti dixisse, non se reddituros, nisi prius ipso liberato. Veruntamen, si de suae liberationis tempore certi quid a Caesare cognoscat, omnem operam esse daturum, vt reddant. Eo responso minime Caesar contentus, paulo post, remotis ab eo familiaribus, vnum et alterum ei tantum relinquit.

[note: Petrus Martyr in Angliam nauigat.] Sub exitum Nouembris, Petrus Martyr Florentinus, Argentorato, vbi iam per annos quinque magna cum laude docuerat, permittente senatu, proficiscitur in Angliam, vocatus ab Archiepiscopo Cantuariensi, de voluntate regis, et sacris literis interpretandis, Oxoniae praeficitur. Erat ei socius itineris Bernardinus Ochinus Senensis: qui cum summae fuisset apud Italos authoritatis ob eloquentiam et opinionem virtutis, relicto vitae genere monastico, ad puriorem doctrinam sese conuerterat, et principio Geneuam, inde profectus Augustam, conciones [note: Initium reformationis Ecclesiarum in Anglia.] aliquot suas euulgauerat. Ad hoc fere tempus, Henrici regis de religione decreta, de quibus lib. xij. diximus, edicto publico per Angliam abolentur, et e templis remouentur imagines atque statuae. Fuit hoc Ecclesiarum emendationis initium.

[note: Card. Trident. oratio.] Cardinalis Tridentinus nona die Decembris in frequentissimo Senatu cardinalium, praesente Pontifice, rem proponit, vt erat iussus, et quantos labores atque pericula Caesar concilij causa susceperit, multis grauibusque verbis exponit, et nunc eo rem esse deductam ait illius diligentia et authoritate, vt omnes ordines concilio parere velint. Rogat igitur per omnia sacra, Caesaris et Ferdinandi regis et totius Imperij nomine, primum vt Patres qui Bononiae sint, Tridentum reuerti iubeat, ad perficiendum opus inchoatum, et reipublicae perquam necessarium: deinde, legatum vnum aut alterum mittat in Germaniam, vt de ipsorum consilio modus aliquis recte viuendi constituatur, ad exitum vsque concilij, et vt emendatio fiat ordinis Ecclesiastici. Postremo, consideret etiam atque statuat, si concilij tempore Pontificem decedere contingat, vtrum eligendi potestas penes concilij patres, an vero cardinales esse debeat: ne cum in eum casum res forte deueniet, noui motus excitentur. Quinto post die, quam Tridentinus orasset, Iacobus Mendoza, Caesaris mandatu, eodem in auditorio loquitur in eandem sententiam: et si vel dilationem vel excusationem aliquam Pontifex interponeret, in mandatis se habere dicit, vt caeterorum regum atque principum legatis adhibitis, palam de vitio synodi profiteatur. Hoc ipso die, qui Decembris erat dies

[note: 1547.] decimus quartus, Rhemorum archiepiscopus, quem aestate superiori cardinalem [note: Rhemorum archiepiscopi ad Pontif. oratio.] creatum esse diximus, Galliae regis nomine Romam profectus, ad Pontificem atque cardinales orationem habet. Initio regem Franciscum, vita defunctum laudat, inter alia, quod reliquorum etiam principum iuris ac libertatis ita fuerit amans, vt nullum vnquam discrimen atque sumptum recusarit: ab eius autem moribus et ingenio, filium Henricum regem minime degenerare: qui simulac Magistratum inijsset, ac funus parenti fecisset, nihil potius neque prius habuerit, quam vt suam erga sedem Romanam voluntatem et obseruantiam declararet: nimirum Galliae regum tam esse multa et illustria in pontifices Romanos officia, vt facile primum locum obtineant, et caeterarum nationum studijs antecedant: et cum hodierno die magna sit multorum proteruitas, qui huius loci maiestatem quotidie maledictis incessant et oppugnent, maximi sane rem esse momenti, [note: Rex Galliae cum Caesare de primo genitura contendit.] quod in hoc ipso tempore, potentissimus rex, vt primogenitum Ecclesiae filium et ante signanum nationis Christianae decet, se suaque omnia submittat Ecclesiae, suasque facultates omneis, pro illius dignitate conseruanda polliceatur. Optare quidem illum inprimis, haec omnia coram exponere, et ipsius os atque vultum Augustissimum intueri: sed varijs negotijs occupatum, atque distentum, nec ipsum adesse, neque citius per alium hoc efficere potuisse, perpendant igitur [note: Duobus continetur respublica.] ista secum, et ita se comparent, vt rex amari se ab ipsis intelligat. Cum enim respublica praemio contineatur atque poena, curandum ipsis esse, vt pios atque iustos principes benignitate in officio retineant: quos autem vel ipsorum imminuere maiestatem aperte, vel cuniculis euertere cognoscunt, eorum insaniam et audaciam sic reprimant, vt quem diuinitus acceperunt gladium, non esse retusum aut hebetem, sentiri possit. Neque tamen illud sic accipiendum esse, quasi de ipsorum et seueritate et prudentia dubitet, aut aliquam ipsis de aliquo suspicionem commouere velit: sed vt ex contentione recte factorum eluceat regis in ipsos [note: Pontificum cum Galliae regibus accessitudo.] beneuolentia. Sacris legibus esse cautum, vt statim atque summum hoc sacerdotium iniuerint Pontifices Romani, legatos in Galliam mittant, amicitiae firmandae causa. Regem igitur, inito nuper magistratu, voluisse eodem officij genere sanctissimam hanc sedem cohonestare. Quod ergo felix atque faustum sit, regem Christianissimum in Ecclesiae gremium pontifex admittat, et omnem ab ipso fidem ac amicitiam expectet, et quod reliquum est, operam det, ne quid accipiat Ecclesia detrimenti. Scire enim ipsum, quam paruis initijs olim exarserint factiones, cum nemo se conatibus improborum opponeret. Eius rei documentum esse in Ioanne xiij. in Gregorio vij. in Paschali iij. multisque alijs, qui in maximas calamitates inciderint, donec qui secuti sunt illos Pontifices, Galliae regum auxilijs dignitatem amissam recuperarunt, et in his Alexander tertius, qui Fridericum Sueuum Caesarem ad aequam pacem adegerit, et ereptam Ecclesiae libertatem, [note: Occasionem Gallus aucupatur.] ac designandi pontificis iura vindicauit. Galliae rex, quod interfecto Petro Aloisio, Pontificis animum esse vehementer exulceratum sciret, et propter translatum Tridento concilium, offensionem augeri videret, tempus hoc idoneum esse, iudicabat, quo suum ad vsum atque compendium istud traduceret: itaque missis crebro legatis ad Pontificem, et suam operam professus, vti iam dictum est, animum illius augebat et confirmabat.

Pontifex vbi postulata Tridentini et Mendozae cognouit, velle se dicit cum patribus, qui Bononiae sint, deliberare, et ad caeteros etiam orbis Christiani principes rem deferre. Tridentinus ergo, cum aliud responsum impetrari non posset, domum reuertit, relicto ibi Mendoza, cui Caesar vt reliqua perficeret, mandauerat. Pontifex autem Decembris die decimo sexto, datis literis ad suum in concilio [note: Pontificis ad suum legatum literae.] legatum primarium, Ioannem Mariam Montanum cardinalem, Tridentinus, ait, his proximis diebus, nomine Caesaris mihi retulit, quemadmodum cuncta

Germania concilio se submiserit. Itaque et illius et Ferdinandi regis et Imperij totius nomine petijt, darem operam, vt Tridenti concilium continuetur. Idem deinde petijt Iacobus Mendoza, conuocatis aliorum quoque principum legatis, et ne qua fieret mora, flagitauit. Ego autem cum cardinalibus re communicata, concilij patres consulendos esse duxi, ne quid temere fieret, et vt decreta iam facta, tam illud de transferendo concilio, quam reliqua permanerent inuiolata. Cum ergo de Germaniae salute valde sim solicitus, neque Caesaris causa velim interponi moram, iubeo, vt implorato numine Spiritus sancti, Patribus rem omnem exponas, et quid respondendum Caesari esse putetis, quamprimum ad [note: Legati ad Pontificem responsio.] me perscribas. Montanus, vt erat praeceptum, in consilium rem adducit, postea Pontifici rescribit, Quanquam Tridento sit Bononiam legitime translatum concilium: etsi palam in consessu patrum quo die de transferendo concilio decretum factum fuit, admoniti sint omnes, vt Bononiam peterent: licet ipse caeterique patres Bononia deinde missis literis Tridentum, amanter cohortati sint ad suscipiendum iter, aliquos tamen ad hunc vsque diem ibi permanere: quae sane res ad concilij contemptum pertineat, et multos offendat. Patres ergo non videre, quomodo salua dignitate et existimatione synodi, de reditu deliberari possit, nisi qui sunt Tridenti, Bononiam prius accedant, et sese reliquis coniungant, et concilij potestatem [note: Cautiones quib patres pacisci volunt.] agnoscant. Deinde, opus esse, vt patribus ante caueatur, fore videlicet, vt concilio sese Germania summittat, eiusque decreta comprobet, quae vel iam facta sunt, vel in posterum fient, sic vt a nullo retractentur. Adhaec quia rumor increbuit, populare futurum esse concilium cupere sibi patres, hoc etiam nomine prius caueri. Nam si locum illud habere debeat, ordinem omnem conciliorum atque modum inde ab Apostolis ad hanc aetatem vsque deductum, immutatum iri. Cupere etiam scire, quomodo ipsis cauebitur, vt tuto libereque possint ibi singuli commorari, et cum videbitur, illinc discedere, nemine prorsus impediente. Postremo, et hanc esse necessariam cautionem, vt cum certis de causis maiori parti visum fuerit, liceat patribus alio deflectere, et concilium deducere. Item cum apparebit ijs causis, ob quas indictum fuit concilium, satisfactum esse, liberum sit patribus finem imponere atque cessare. Haec esse, quae patres, a multa deliberatione, cum sancti Spiritus numen inuocassent, ad ipsius postulata responderint et orare, vt boni consulat. His redditis literis, Pontifex, Decembris dievigesimo [note: Pontifex ad Caesaris legatum.] septimo, peracta Missa, legatum Caesaris, Mendozam, in coetum cardinalium accersit, et quid synodus Bononiensis responderit, exponit, eamque sententiam sibi et cardinalibus non improbari, demonstrat, vt iuri consentaneam. Ad se quod attinet, nihil esse quod non Germaniae causa velit: hoc ipsum adeo Caesarem testificari posse. Nihil enim, quod ad boni pastoris et amantissimi parentis officium pertineat, ab se praetermissum. Videre se quidem, quid Caesar, quid Ferdinandus rex et imperij ordines petant: sed existimare hoc ab illis ita flagitari, modo sit cum reliquarum nationum pace commodoque coniunctum, et cum Ecclesiae libertate Mendoza, cum videret Pontificem habere coetum illum Bononiae, pro concilio, statuit omnino protestari contra mox e vestigio. Sed intercedente collegij Decano et nonnullis cardinalibus, placuit responsum [note: Pontifex ad Ger maniae episcopoi.] hoc Caesari renuntiandum, et eius expectandas esse literas, et in vigesimum vsque diem protestationem differri oportere. Cum ergo tunc Caesari Mendoza rem omnem perscriberet, Pontifex etiam ad episcoporum Germaniae literas, de quibus ante diximus, Calendis Ianuarij respondet et ipsorum laudata pietate quod de republica soliciti sint in his haereticorum et seditiosorum hominum [note: 1548.] motibus, causam ait subesse grauem atque legitimam. Nam et se vehementer angi solicitudine ista: et quoniam hoc ad suum pastorale munus proprie pertineat, nullum sibi tempus abire, quo non de remedio cogitet. Hac etiam de causa

[note: 1548.] statim a suscepto Pontificatu decurrisse ad illud, cuius et ipsi mentionem faciant, perfugium, et sua sponte concilium indixisse, Mantuae primum, deinde Vicentiae. Sed cum id frustra fieret, Tridentum ad eam rem delegisse, oppidum in ipsis Germaniae finibus positum quo sine periculo veniri posset. Cumque sub illud ipsum tempus bellum exortum impediret aditum, se, qui legatos eo misisset, necessario distulisse rem in aliud tempus, ac deinde facta pace rursus denuntiasse conuentum, dimissis in omneis partes literis: et quanquam inter illud tempus atque bellum postremum annus et eo amplius intercessit, ex ipsis tamen eo neminem venisse, neque sane misisse legatos, praeter vnum aut alterum. Nam vt metu finitimorum haereticorum ipsis forte non fuerit integrum, longius a suis abesse finibus, licuisse tamen per procuratores adesse: cuius ipse rei potestatem per literas fecisset. Tridentum vero non solum ex Italia, sed ex longinquioribus etiam prouincijs magnum venisse numerum episcoporum et aliorum procerum, et summa illorum consensione multa ibi esse facta decreta, tum religionis tum disciplinae: quibus non minima pars impiorum dogmatum, quae defenduntur ab huius temporis haereticis, refutata sint atque damnata. Quae fane res et magnae sibi voluptati fuerit, et causam dederit, cur eius loci minime ipsum poeniteret, in quo tam salutaris [note: Pontifex omnium inscius.] esset orbi Christiano senatus. Quod autem postea sit illinc migratum, hoc, nescio se, factum esse, et nuntium hunc prius ad se fuisse delatum, quam id fore suspicaretur. Sed non esse dubium, quin eius rei potestatem habeat ipsa synodus. Ideoque se putare legitimam subesse causam, cur ita fecerint, nisi rem aliter se habere, plane cognoscat. Et licet pauci quidem ab eo discesserint, tamen non idcirco diuisum esse concilium, quid enim parti maiori placeat, considerari oportere. Deinde non esse translatum in eam vrbem, quae vel Tridento nimis longe distet, vel parum tuta sit et opportuna. Nam neque nimis longum esse interuallum, et tum aêris salubritate, tum rerum omnium copia, tum magnitudine et hospitalitate cum primis eum locum esse celebrem et commendatum. Quod autem sub Ecclesiae tutela sit ea ciuitas, ideo non debere minus tutam videri Germaniae, quae non solum fidem et religionem Christianam, ab Ecclesia, sed alia quoque multa liberalitatis monumenta quondam acceperit. Huc etiam pertinere, quod finitimi circum principes atque populi sint in fide et clientela Caesaris. Et quanquam haec ita sint, tamen, vt ibi potissimum habeatur concilium, non se magnopere laborare, neque id sua permultum referre. Quapropter si quis alius locus de communi Patrum assensu delectus fuerit, non se recusare, modo ne inuiti sint ibi futuri Patres. Cur ipsi Tridentum rediri velint et cupiant, hanc adduci causam, vt eo libentius accedant Germani. Laudare se quidem ipsorum desiderium atque conatum, neque dubitare, quantum ad ipsos pertinet, quin de loco non multum sint anxij. Cuiusmodi vero sint impedimenta, licere vt ex Patrum literis, qui sunt Bononiae, cognoscant. Quod autem aliquanto tardius ipsis respondeat hanc esse causam, quod non multo post ipsorum allatas literas, cardinalis Tridentinus ad se venerit, missu Caesaris: et cum illius atque etiam Iacobi Mendozae postulata plane congruerent cum ipsorum literis, non se prius ipsis, quam Caesari voluisse respondere. Cum autem illi non priuatim modo secum, sed palam etiam in senatu cardinalium rem istam saepius egerint, se misso clerinuntio, consuluisse Patres, Bononiae congregatos, et eorum deinde responsum recitasse Mendozae, cum Tridentinus iam abijsset. Cuius quidem responsi nunc mittat ipsis exemplum, vt videant, quid fieri oporteat prius, quam de reditu deliberetur. Quapropter hortari, vt Ecclesiae tranquilitati consulant, et cum caeteris Bononiam aut ipsi veniant, aut suos eo mittant legatos, et concilium ibi prosequantur: vel si locus fuerit visus minus idoneus, hoc ipsum vna cum reliquis Patribus ibi deliberent atque disceptent: quod autem extremis literis perscribant, metuendum esse

[note: 1547.] ne cessante ipso, rationes aliae suscipiantur, non eo se commoueri, propterea quod [note: Papa speculator.] nullum sit ab se praetermissum officium, quem Deus in hac sede dignitatis, velut in specula, collocarit, vt totius gregis, praecipue tamen eorum qui diuerterint ab alijs, curam habeat. Quam autem nihil in se desiderari possit, et quanto studio sit complexus Germaniam, id esse publice notum. Eoque se minus timere easum aliquem aduersum, quo magis optimae voluntatis in hac causa, laboris atque studij sibi sit conscius. De ipsis vero, deque Caesare, quorum sit explorata cinstantia et integritas, ita se sentire, vt nihil inconsulto facturos existimet. Quod si autem aliud agetur, et contra Romane sedis authoritatem noua suscipientur consilia, non se quidem prohibere posse, quo minus id fiat et tentetur. Nam ipsum [note: Romanae ecclesiae firmitas.] archirectum Christum, quando ecclesiae Romanae fundamenta iecit, futuras praenuntiasse tempestates: verum vt conatus foeliciter succedat, et ventorum vlla vis aedificium hoc a Christo constructum euertat, minime se vereri, eo quod in firmissima petra consistat. Non semel hoc ab alijs olim fuisse tentatum, sed fractis eorum conatibus, Deum in illis exemplum statuisse, quod omnes intueantur, vt quidem tam recentibus quam antiquis historijs demonstrari possit. Si qui futuri sint igitur hodie, quos illorum ob oculos positae clades atque poenae nihil moueaut atque deterreant, eorum sane vicem dolere sibi comprimis ob imminentem calamitatem. Vt autem in ea pietate atque fide, quam semper praestiterunt, ipsi permaneant, nec ab Ecclesiae dignitate remota consilia locum vllum habere suis in conuentibus patiantur, hortati se cumprimis, et ab ipsis etiam flagitare. Cum ergo Pontifex et Bononiae congregata synodus in sententia persisterent: [note: Leg. Caesaris missi Bononiam ad concilium.] Caesaris legati, Bononiam ea de causa missi, Franciscus Vargas et Martinus Velascus, Ianuarij die xvi. cum senatum sibi dari postulassent, veniuntin consessum. Aderat cardinalis Montanus et circiter quadraginta quatuor, tam episcopiquam eius ordinis alij proceres. Ibi Vargas, diploma, quo potestatem ei Caesar agendi faciebat et collegae, cum nuper illud exhibuisset, repetit, et verba facturus interpellatur a praeside concilij cardinali Montano. Iis in literis atque diplomate Caesar, non concilium, sed conuentum Bononiensem vocat Montanus [note: Legatus Paepae ad Caesaris legatum oratio.] ergo praesatus, Quanquam, ait, hic coetus non tenetur vllam orationem vestram audire, propterea quod mandatum a vobis exhibitum non pertinet ad hanc sanctam synodum, tamen ne quis vllam habeat querimoniae causam, non recusamus audire vos, ea cautione tamen, ne vel uobis aliquid dispendij, vobis autem emolumenti quid actio ista pariat, et vt nobis liberum sit nihilominus continuare concilium, et progredi, et in quoscunque contumaces atque rebelles poenam [note: Leg. Caesaris, ad Patres oratio.] decernere, sacris legibus definitam. Posthaec, Caesaris orator Vargas, in acta publica referri petit hoc ipsum, quod impeditus esset, quo minus ipse prior loqueretur. Deinde, post quam literas, ait, Caesaris fiduciarias vidistis, qui mandatis habeamus, nunc explicabo. Comparemus autem apud vos acturi de re longe maxima, et non modo nos, verumetiam respublica tota Christiana summis precibus a vobis flagitat et poscit, vt in ea praestetis aequitatem. Sic enim omnes iudicant, siquidem obstinate perseuerabitis in sententia, quam non satis prouide semel estis amplexi, futurum id maxima calamitate publica. Si vero desistetis et Caesari morem geretis, omnia feliciter euentura. Quod melius intelligi possit ab omnibus, rem totam paulo repetemus altius. Nam ita planum fiet, et quam perniciose errabitis, nisi propositum mutetis, et quam sit egregia Caesaris in rempublicam voluntas: in eoque nihil ipsi de nostro, ne verbum quidem, addemus, verum accepti mandati vestigijs immorabimur. Ibi denuo Cardinalis Montanus, Adsum et ego, [note: Montani procacitas.] inquit, huius sacrosancti concilij praeses atque legatusi, a Paulo tertio Pontifice, Petri successore, et in terris Christi vicario constitutus: adsunt et hi sanctissimi patres, vt concilium Tridento legitime translatum, inprimis ad gloriam

[note: 1547.] Dei hominumque salutem prosequamur. Itaque Caesarem oramus, vt sententiam mutet, et nobis hac in re ferat opem, et concilij perturbatores coerceat. Non nescit enim, qui sacris concilijs impedimentum aliquot inferunt, quicunque tandem illi sint; grauissimas committere poenas ex praescripto legum: sed vt vt res cadat, et quicunque demum adferantur terrores, non sumus tamen libertati et honori vel [note: Protestationis a concilio literae.] Ecclesiae vel concilij, nec etiam nostro defuturi. Cum deinde Vargas mandati literas palam recitasset, ipsius collega protestationis formulam legit. Initio commemoratur, quomodo Caesar a Leone, ab Adriano, a Clemente, et demum a Paulo tertio concilium saepe flagitarit, cum id Germani vehementer vrgerent. Quomodo deinde Paulus tertius Mantuae primum, deinde Vicentiae, postremo, cum ijs locis haberi non posset, Tridenti illud indixerit de Caesaris et reliquorum ordinum assensu, propterea quod is locus, et Italis et Hispanis et Gallis et Germanis esset peropportunus, et rebus necessarijs minime careret: cum igitur haec esset synodo delecta sedes, legatos, inquit, Pontifex eo misit, cardinales, Parisium, Moronum, polum. Caesaris etiam nomine venerunt episcopus Atrebatensis, eiusque parens Granuellanus, et Iacobus Mendoza. Sed cum nec illud tempus Pontifici satis videretur idoneum, actione dilata, rursus nouilegati Roma venerunt, cardinales, Montanus, Cruceius, Polus a Caesareautem idem Mendoza et Franciscus Toletanus. Aliorum quoque principum legati venerunt, et omnes vndique magno numero Tridentum confluebant. Eodem vero tempore bellum Caesar in Germania gerebat, tuendae potissimum et amplificandae religionis causa, vt quos ratione flectere non poterat, armis cogeret. Cumque magna ex parte foeliciter administrato bello, in viam reuocasset eos, qui concilium ante contempserant, ecce vos, qui Romanae sedis legatorum nomen vobis vsurpatis, repente inconsulto Pontifice, sicut quidem ipsi dicitis, conficta qua nescio causa, de transferendo concilio proponitis, et vix dato cogitandispacio tumultuose Tridento disceditis, cum multi praestantes et egregia virtute patres minime assentirentur, et iniustam esse migrationem dicerent, seque Tridenti mansuros profiterentur. Interea Caesar in Saxoniam profectus, hostem ad Albim superat, vtrunque belli ducem praelio et deditione capit, et nihilo minus ante et post confectum bellum, saepe per literas et internuntios Pontificem rogauit, iuberet patres Bononia redire Tridentum: esse enim magni periculi, si secus fieret. Postea, conuentum indixit Augudtae, in quo, petente Caesarr, principes omnes ac ordines, magno consensu, concilium Tridentinum approbarunt, eique se valle parere sine vlla conditione, promiserunt. Cum id obtinuisset, cardinalem Tridentinum illico Romam misit, qui Pontifici et senatui cardinalium ista explicaret, ac totius Imperij nomine, concilij Tridentini continuationem flagitaret. Idem etiam Iacobo Mendozae mandauit. Pontifex autem deliberandi moram interposuit, et vos prius consulendos esse duxit, et responsum a vobis tulit varium, subdolum et captiosum: deinde Caesari minus apte respondit, et tergiuersando satis ostendit, quam non sit de republica solicitus: nam ad probandam migrationis causam opus [note: Caesaris pro concilio solicitudo.] erat testibus fide dignis. Caesar, Ferdinandus rex et principes, missis literis et legato amplissimo, quae sit omnium ordinum de concilio voluntas, docuerunt. Sed horum omisso testimonio, fidem potius habere Pontifex voluit abiectis et plebeis hominibus, Concilij causa, quam difficiles et molestiae plenas profectiones [note: Translationis concilij authores.] Caesar non semel suscepit? quantos vero fecit sumptus? haec omnia scilicet perierint? Grauissimis et maxime necessarijs de causis, postulante Caesare, petentibus Germanis, reliquis assentientibus principibus Christianis, Tridenti concilium et indictum fuit et inchoatum: itaque, nisi publica rursus omnium ordinum authoritas interueniat, alio transferri non potest. Etenim translationis causa nulla fuit, et inuentum fuit aliquid ad excusandum, febriculae quaedam

et aeris vitium scilicet: eamque rem summissi fuerunt medici quidam, imprimis autem ancillae atque coci: quam autem futilis ea fuerit causa, res ipsa docuit et [note: 1547.] euentus. Dicitis inconsulto et inscio Pontifice vos abijsse. Verum eius ad vos perscriptae literae, et datum Caesari, responsum, longe diuersum fignificant. Certe disecedendum non erat, neque mutandus locus, nisi de consensu Caesaris, cui conciliorum omnium est demandata tutela. Verum ita celeriter abijstis, vt eos, qui Caesarem atque Pontificem esse prius consulendos dicebant, reijceretis. Quod si migrandum erat omnino, seruanda certe erant sacrorum conciliorum decreta, et manendum intra fines Germaniae, vt de quorum causa praecipue agebatur, Germani tuto possent ad concilium venire. Nunc vero Bononiam delegistis, in medio Italiae collocatam vrbem, et ecclesiae Romanae subditam Imperio, quo certum est minime venturos esse Germanos: et ideo delegistis, vt summo reipublicae detrimento et dedecore concilium aut dissoluatur, aut ad vestrum peragatur arbitrium. Rogat ergo Caesar, et maximopere quidem, vt qui locus ante placuit omnibus, ad eum vt iedeatur, praesertim, cum omnia sint tuta, pacata, neque timoris vlla subsit amplius causa. Quod si autem recusabitis, equidem nomine et mandatu Caesaris, concilij transactionem hanc friuolam et illegitimam, et actionem omnem nullius esse momenti, profiteor. Vestrum etiam illud responsum, ineptum esse testificor et plenum figmentis, et quae sequentur deinceps incommoda reipublicae, non Caesaris, sed vobis esse tribuenda, sed neque vos potestatem habere concilij transferendiaffirmo. Et quia publica salus per vos negligitur, Caesar, vt Ecclesiae protector, eius curam suscipiet, quantum et iure licet, et sanctorum patrum legibus [note: Montanus aestro [perhaps: aestu] percitus.] est concessum. Cum haec ille recitasset, scriptam protestationis formulam exhibet, et in actareferri petit. Ibi cardinalis Montanus, de voluntate patrum grauiter loquutus, iniuriam sibi fieri demonstrat, et Deum testificatur, seque paratos esse dicit mortem oppetere potius, quam pati tale exemplum in Ecclesiam introduci, vt videlicet magistratus ciuilis pro suo arbitratu concilium cogat. Caesarem esse quidem Ecclesiae filium, sed non dominum aut magistrum: se vero, suosque collegas esse Romanae sedis legatos, neque iam recusare, quo minus et Deo primum et deinde Pontifici suae legationis rationem reddant. Quod reliquum est, fore, vt paucos intra dies ipsorum protestationi respondeatur. In eandem sententiam, eodem fere tempore, Mendoza, cum â Caesare venissent literae, quibus mandabat vti pergeret, Romae contestatus est ad Pontificem atque cardinales, exterorum regum atque principum adhibitis legatis, vti iussus erat.

[note: 1547.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XX.

Initio disputatur acriter an Prussia ad ditionem regis Poloniae, an uero proprie ad Imperium pertineat Pontifex copiose respondit orationi, quam prius habuit Mendoza. Caesar hoc audito, cum perexiguam spem concilij esse uideret, librum illum qui interim inscribitur, fabricari iubet. Anglia protector scripto ualde prolixe Scotos ad pacem hortatur, ac reginam deposcit Vogelsbergus capite plectitur. Caesar cum Vuirtembergam obsideret, iusque electoris Mauricio contulisset, illum velut in possessionem mittit. Bucerus libro Interim, non subscribit: in eum quoque Pontifex ipse animaduersiones edit: quod idem multi ex electoribus ac principibus faciunt alij autem recusant, licet a Caesare iam esset euulgatus. Saxo captiuus summa animi magnitudine repudiat. Lantgrauius peruulgatis et quae ex aula Caesaris emanauerant literis uidetur consensu suo probare, ut ex uinculis liberetur. Dum Missa per Angliam publico decreto abrogatur, Germaniae ciuitates solicitantur ad Interim illud suscipiendum, ac praesertim Argentina, quae minis etiam urgetur.

SVPERIORIBVS libris ostendimus, quemadmodum Albertus Brandeburgicus in Poloniae regis fidem sese dedit, et Prussicae reipublicae formam mutauit, et a Camera sit pro scriptus: deinde, quomodo Polonus in comitijs Imperij, Caesarem et reliquos ordines non semel solicitarit, vt, quoniam ille in sua esset clientela, proscriptionem abolerent. Cum autem in hunc vsque diem nihil impetratum esset, et in hac Caesaris victoria periculum aliquod grauius impendere videretur, Polonus hunc ad conuentum legationem mittit, cuius erat princeps Stanislaus Lascus. Isorationem [note: Legati regis Poloniae oratio.] scripto comprehensam, Caesari, et senatui principum, Ianuario mense tradit. Eius haec erat sententia, Causam Prussicam esse iam aliquotes actam: sed quia semper in alios reiecta sit conuentus, habere se in mandatis, vt rursus illam explicet. Regem vero sperare, quoniam et liberaliter ei saepe responderint, et aequitate causa nitatur, futurum, vt ipsius rationem habeant, non quidem vt iudices, verum vt principes omni honore et obseruantia digni. Et primo quidem, inquit de ordine Prutenico sum nonnulla dicturus, vt res plana fiat. Prussiae bonam partem [note: Teutonici ordinis initia.] huic ordini, quem vulgo Teutonicum vocant, Poloniae reges ea lege concesserunt, vt in Christiani nominis hostes, eorum vterentur opera: sed illa magna quadam ingratimdine, violatis pactis, in suos dominos arma conuerterunt. Itaque saepe pugnatum est, saepe renouata pacta, quae propter vetustratem nihil attinet commemo rare: sed illud, quod nostra fere memoria contigit, reseram. Casimirus rex Sigismundi [note: Casimiri in equites Teutones uictoria.] patet, ingenti praelio superatos, ad pacis conditiones adegit. Tunc inter alia pactum fuit, vt Poloniae reges in posterum, pro suo magistratu, per fidem et iusiurandum agnoscerent. Verûm extiterunt postea quidam eius ordinis magistri, qui discederent a pactis, et in tutelam alienam sese darent. In his fuit Albertus Brandeburgicus, qui cum ex pacto teneretur regi auunculo dare fidem intra semestre, recusauit. Itaque rex, quantumuis amans pacis, arma necessario sumpsit. Et licet summis copijs nunquam sit dimicatum, populationibus tamen et incendijs et leuioribus

[note: 1548.] praelijs et direptionibus multum damni datum fuit, sic vt Albertus, cum esset inferior, induciarum causa veniret ad regem. In hoc ipso vero tempore, auxilio illi venerunt Germanorum copiae. Quapropter infecta re discessit, et bellum redintegrare coepit. Sed non multo post, desertus ab illis, quod antea simulauerat, tunc serio coactus fuit agere, vt pacem impetraret. Ea demum constituta fuit, intercessione [note: Albertus in clientelam Poloni receptus.] quorundam, his legibus, vt regi per iusiurandum fidem daret, et ea faceret omnia, quae fidelem beneficiarium atque clientem decent. Certum est igitur, Prussiam, post hominum memoriam, et inde ab eo tempore, quo religione Christiana primum imbuti fuerunt, et iure belli et pactionibus multis ad Poloniam pertinuisse. Nam si qui alij, iuris aliquid in eam sibi vendicarunt, id magistrorum ordinis insolentia factum est et iniursa, qui cum essent, nostrorum quidem regum permissu, origine Germani, saepe conati sunt Prussiam ad alienos transferre. Quae sane res, et multarum offensionum inter Germanos atque Polonos causa fuit, et decretum etiam hoc excitauit, quo proscriptus est Albertus. Sed quid iuris habent ij qui proscripserunt in clientem alienum? Etenim quod in iudicium non venit citatus a non suis iudicibus, id regis mandatu fecit, in quem omnis est deriuanda culpa, si qua tamen esse potest: sin autem ideo proscriptus est, quia pro magistratu regem agnoscit, id sane cumprimis est iniquum, poenas videlicet aliquem eo dare, quod officium fecerit. Vt ergo proscriptionis decretum illud iniustum et illegitimum aboleatur, rex a vobis flagitat, inuictissimo Caesar et ordines amplissimi. Neque vero est, vt ambitione quadam et augescendi cupiditate regem quis estimet velle Prussiam suae ditionis facere. Nam qui prouincias amplissimas vltro sibi delatas recusarit, quomodo in huius rei suspicionem veniat? Certe, non est ei tanti haec regio, quin facile sit eam, si posset honeste, neglecturus. Cum autem ad [note: Prussiam ad Poloniae Reges pertinere.] ipsius ditionem proprie pertineat, vt saepe iam demonstratum est, non potest aliter facere. Nam quod turbae frequenter et contentiones ea dere sunt obortae, magistrorum id semper factum esse culpa diximus: et Deus quidem in illorum audaciam ac improbitatem subinde vindicauit. Sciuit ista tuus, Caesar atque Ferdinande rex, auus Maximilianus, qui memor iniuriarum, quas tum ipse, tum Fridericus pater ab illis acceperat, sancte promisit Sigismundo regi, quo tempore Viennae conuenerunt, et promisit quidem tam suo quam vestro etiam nomine, nullum [note: Bella Imperatorum et regum Poloniae in fratres Teutones.] se daturum auxilium huic ordini. Fecit autem hoc Maximilianus, non nouo quodam exemplo, sed maiorum sequutus vestigia. Nam et Sigismundus Caesar, cum Ladislao rege, mei principis auo, congressus, non idem modo, sed auxilia quoque in illos promisit, et proauus vester, Fridericus Caesar, cum Casimiro, Sigismundi regis parente, vires et arma coniunxit in Vngariae regem Mathiam et hunc, de quo loquimur, ordinem, confoederatos. Et quanquam Casimirus, huius ordinis bello tardatus et impeditus, Friderico Caesari non posset copias auxiliares mittere, pecuniam tamen suppeditauit, quantam debebat ex pacto. Sic ergo planum sit, ordinem istum hostili semper animo fuisse in familiam Austriacam, quae Poloniae semper et foederum et affinitatum vinculis coniunctissima fuit. Cuius quidem rei Sigismundus rex haberirationem a vobis petit. Etenim si qui sunt eius ordinis, qui se putant astrictos, vt fidem et religionem Christianam propugnent, ij sane, quod agant in Prussia, nihil habent. Nam finitimi circum omnes, religionem Christi profitentur. Alia sunt igitur petenda loca, vbi sese exerceant: nimirum aliquot iam seculis Hierosolyma tenetur ab hoste barbaro, cuius quidem ab loci defensionem hic ordo dicitur antiquitus esse institutus. Tenetur etiam ab eadem gente Constantinopolis. Hoc opus, hic labor est: aut si nimis id vetustum atque longinquum esse putatur, capta sunt non ita pridem et expugnata multa reipublicae Christianae et firmissima propugnacula. Quin eo potius hic ordo proficiscitur, vt

[note: 1548.] vel amissa recuperet, vel ab hoste reliqua defendat? Quod si bello ciuili magis [note: Equitum inordinatus ordo.] delectantur, iam quiuis iudicare potest, quam non sint eo cognomento digni. Sed ita res habet: in hoc ordine semper est desideratus ordo. Quanquam etiam non e Prussia tantum, sed e Bohemia quoque centum ab hinc annis et pene quinquaginta fuerunt eiecti. Neque tamen ea Bohemiae loca, vnde pulsi sunt, vti publica et vacantia quisquam adhuc sibi concedi postulauit: sed sola Polonia visa est idonea, cui molestia fieret, cum tamen imprimis ei parcendum esset. Nam etsi multos ordo ille offendit, Poloniae tamen maximas omnium fecit iniurias. Etenim, prater paucos aliquot, et hos quidem primos, vix vlli eius ordinis magistr suum fecerunt oficium, imo plerique Barbaris neglectis, in magistratum suum, Poloniae reges, arma conuerterunt, nec id modo, sed Tartaros etiam, genus hominum crudele, et nomini Christiano vehementer infestum, solicitarunt in foedus, vt de Michaele Cochmestero memoriae proditum est. Itaque si quis rationem ineat et consideret labores, pericula, sumptus, bella, turbas, praelia, caedes, deuastationes, quibus hic ordo prae caeteris causam dedit, vix illum esse tanti reperiet. Vt autem malorum finis aliquam do fiat, rex imprimis optat. Nam si quis Alberto Prussiae duci bellum faciat, non potest omnino rex illius iniuriam negligere, quoniam et auunculus est et patronus. Iactantur, et ad regem perferuntur comminationes aliquorum. Id ei sane perquam est auditu molestum. Amat enim pacem et otium, maxime vero concordiam orbis Christiani: verum si quis faciat, inuitus quidem ad arma petrahetur, sed ea tamen arripiet, vt se suosque defendat. Amicitiam ille cum omnium principum tum vestram imprimis, potentissime Caesar et Ferdinande rex, appetit eamque perpotuam esse cupit, ante hac saepe vos orauit per literas, et internuntios, vt in Alberrum principem decreta proscriptio toleretur. Id quo minus adhuc factum sit, non tam vobis, quam temporum difficultati tribuit. Nunc vero cum explicatae sint vobis rationes omnes, et impedimenta sublata, putat potestatem habere vos eius conficiendi, quod aliquando liberaliter promisistis, quando non vnis literis voluntate mgais quâm facultate vos esse patatos ei gratificari, significastis. Quod si forte nolit ordo quiescere, sed turbas atque bellum excitabit, plane vos maiorum vestrorum Maximiliani et Friderici Caesaris, pacta seruaturos esse confidit. Alterum, quod in mandatis habeo, pertinet ad Dantiscum et Eluingam vrbes. Hae quanquam sunt ditionis Poloniae, tamen ad Imperij conuentus euocantur. Petit ergo rex, ne quid in posterum eiusmodi fiat, et cum praeter ipsum nemo quicquam habet iuris in illos, vt suis legibus permittantur. Caesar, vbi de postulatis cognouit, ad ordines imperij refert, et Vuolfgango Prussiae magistro dat orationis exemplum. Is Ianuarij die xxiij. lingua populari respondet, et nonnulla praefatus, In [note: Prussiae magistri ad legatum Poloniae oratio.] hoc, inquit, tota rei controuersia consistit, vtrum ditiionis Poloniae Prussia sit, an Imperij. Si posterius hoc demonstrauero, facilis erit dijudicatio. Sic autem res habet, inuictissime Caesar, potentissime rex, amplissimi principes ac ordines, vt dicam. Annis abhinc fere quadringentis, cum in Barbaros, qui nostrae religionis [note: Origo ordinis Teutonicorum.] homines per Asiam et Aphricam vehementer affligebant, publicum susciperetur bellum, institutus hic fuit ordo, de quo loquimur, quem et Caesares munifice locupletarunt, et Pontifices confirmarunt. Eius ordinis milites, aliquot annis difficillima bella deinde gesserunt ijs locis, pro republica Christiana, sed ingenti accepta calamitate, diuersa per loca dissipati fuerunt atque disiecti. Per idem vero [note: Mazouiae dux Conradus.] tempus, Mazouiae dux Conradus, grauiter afflictus a Prussijs, qui tum Christi religionis erant hostes, cum sese tueri diutius et ab illis defendere non posset, primo Romanum pontificem implorabat, vt coelesti et immortali proposito praemio homines ad arma, sicut fieri solet, vocaret: deinde, meum hunc ordinem sibi coniunxit, et Culmesem agrum omnem, Prussiae finitimum: atque, vt magis excitaret,

[note: 1548.] Prussiam omnem dedit occupandam. Eam donationem Fridericus secundus Caesar confirmauit, et ei, qui tum erat, ordinis magistro, Hermanno Salcio permisit, vt Prussijs bellum faceret, et si debellaret, in perpetuum ea regione potiretur, Fuit hoc anno salutis, M. CC. XVI. Sic adeo meus ordo, Caesaris et pontificum et Imperij principum auxilijs, continuato belo per annos fere liij. in suam demum potestatem subegit Prussiam, et ad religiorem Christianam deduxit, et episcopatibus aliquot atque collegijs decorauit. Arces etiam et vrbes in ea construxit, vt esset ijs locis veluti murus atque propugnaculum Imperij, et nobilitatis Germanicae perfugium. Et ita quidem pars eius regionis in nostra potestate permansit ad annum vsque salutis, M. CCCC. L. Altera vero pars ad Albertum vsque Brandeburgicum. Cum deinde Lituani Tartaris coniuncti bellum facerent Polonis atque Mazouijs, nostri milites professionis et instituti sui memores, sumptis armis, longe lateque profligarunt Lituanos in ipsorum ingressi fines. Itaque diuturna pax et amicitia nobis fuit cum Polonis, donec Lituaniae quidam princeps, Poloniae [note: Lituaniae princeps Polon. rex factus.] rex fuit creatus. Is, vt suae gentis cladem atque dedecus vlcisceretur, bellum nobis repente fecit, et adiutus a Barbaris, maximum damnum dedit. Sed repulsus a nostris, et exutus bona suae ditionis parte, non laetum eius belli finem habuit, ita quidem vt ad concilium Constantiense querimoniam deferret. Interuenit postea decretum, vt quam belli iure nostri tenebant partem Poloniae, redderent. Ad hunc modum auctus iterum, accepti beneficij memoriam deposuit, et bellum redintegrauit, et quasdam ordinis nostri prouincias Poloniae ditionis esse contendebat. Et quanquam intercessione duorum regum, Vngariae atque Bohemiae, transactum fuit, recruduit tamen vulnus, et demum ad Sigismundum Caesarem delata causa fuit: qui priorem transactionem regum arbitrio factam, comprobabat. Sed ne sic quidem Polonus conquieuit, et bellum rursus excitauit, quod vigesimo [note: Pacificatio inter Polonum et equites Teutones.] quarto post anno Tornij compositum fuit, Ladislao rege. Qua quidem in pacificatione, ille ab omni lite discedit, neque se Prussiae dominum aut haere dem vocat, et successores omnes obligat, vt intra anni tempus, ab inito magistatu, iurent se ratam habituros hanc pacem, et ad idem iusiurandum, episcopos ac regni caeteros ordines adigant, et vt decimo quoque anno iusiurandum hoc renouetur. Hoc etiam tunc pactum fuit, si quis Poloniae rex deinceps Prussiae magistro bellum moueat, ne populus ei parere teneatur vel auxiliari, sed vt pacem per petuam vtrique colant. Et haec quidem transcatio circiter ducentis fuit obsignata sigillis, vt demonstrari potest. Verum non amplius xiiij. annis ea pax durauit. [note: Populus deficit a magistro ordinis.] Nam anno salutis, M. CCCC. L. populus facta rebellione coniurauit aduersus magistrum. Et licet Pontifex atque Caesar eos proscriberent, Fridericus tertius, etsi cognitionem ille fieri petebat, tamen adeo non destiterunt, vt lxx. circituer oppida et arces vno die deficerent. Huic illorum coniurationi Poloniae rex Casimirus, Sigismundi pater, sese coniunxit, et nos in eas redegit angustias, vt qui tum erat ordinis magister, Ludouicus Erlinsusius, praesentis periculi metu coactus, qui vel in constantissimum virum cadat, vt et prouinciam retineret, et saluus ipse in prouincia esse posset, iniquissimis conditionibus cum eo transegerit, nulla vel Pontificis vel Caesaris vel Imperij ordinum interueniente authoritate. [note: Pacis leges inter Polonum et equites.] Huius autem pacis hae sunt leges inter alia, vt Prussiae magistri deinceps, intra sextum mensem ab inito magistratu, Poloniae regem adeant, et per iusiurandum pro domino agnoscant, eique ferant opem in quoscunque, Polonos quoque recipiant in ordinem, non minus quam Germanos, et ad praefecturas etiam admittant, et quas deinceps acquirent facultates, eas ad Poloniae regum clientelam deferant. Hae videlicet conditiones non solum ad priuatum ordinis mei, sed ad publicum etiam Imperij et nobilitatis Germanicae detrimentum atque dedecus pertinent.

[note: 1548.] Itaque fuerunt ab eo tempore magistri, qui perspecta rei iniquitate graues ea de re querimonias habuerunt ad pontifices atque Caesares. Veruntamen coacti iurarunt. Et Prussia quidem in Imperij clientela permansit ad Fridericum vsque Saxonem et Albertum Brandeburgicum ordinis magistros. Nam ij fidem Poloniae regibus dare noluerunt, eo quod neque Pontifex neque Caesar tranfactionem illam Casimiri comprobassent, et quod anno M. D. Maximilianus Caesar in comitijs Augustae, facto decreto, iusserat fidem Imperio tantum praestari. Cumque deinde minuendae controuersiae causa, diem Maximilianus indixisset Passauij, quod fuit anno M. D. X. missis eo legatis, nihil omnino confici potuit: vnde postremum illud est insecutum bellum. Sed et Albertus ipse Noribergae fuit in comitijs ante annum vigesimum quartum, et vt Imperij princeps locum habuit inter alios, et decretum [note: Prussiam esse Imperij.] ibi factum obsignauit. Planum igitur est, neque Poloniae regemhabere quicquam iuris in Prussiam, nec Alberto licuisse, in illius sese dare fidem atque clientelam, Iam vero, quod ordinem meum legatus insectatur ob ingratitudinem et violata pacta, facit in eo nobis iniuriam, et literarum monumentis doceri potest, vix vnquam a regibus Poloniae nobis seruantam esse fidem. An vllae sunt vnquam visae literae, pluribus obsignatae sigillis, quam illae, quibus cum rege Ladislao transactum fuit, an vlla potuisset amplior interuenire cautio? Et tamen perruptis literis atque sigillis redintegratum in nos fuit bellum. Hanc scilicet gratiam nobis retulerunt ob restitutam ipsis Sarmatiam et bonam Lituaniae partem. Superioris memoriae Caesares aliquot nominat, et offensos ordini meo fuisse dicit. Sed longe res aliter habet. Nam Sigismundus, non modo litem diremit, et secundum nos iudicauit, vt paulo supra dictum est, verumetiam auxilia nobis in hostem subministrauit. Deinde, Fridericus, quo tempore populus rebellionem fecit, vt ante recitauimus, et amorem nobis omnem prastitit, et coniuratores proscripsit, et Imperij conuentus hanc ob causam egit Noribergae. Quibus in comitijs auxilia quoque nobis decreta fuerunt, Maximiliani consimilis fuit voluntas atque studium. Nam neque iurare nos Polono voluit, et tum suo, tum Imperij nomine crebras idcirco literas ad Sigismundum regem dedit, et decretum tunc fecit, nobis honorificum. Pergit orator et facete nobis etiam illudit, et cur Hierosolymam, idque genus alia loca non recuperemus, interrogat. Equidem nonsum ita rerum imperitus, quin multa possim in eum retorquere: sed propter hunc amplissimum consessum mihi temperabo, et hoc solum inuicem ex eo quaeram, primum, cur Poloniae rex non recuperet ea, quae Moscouiae princeps illi superioribus aliquot annis ademit? quae sane magnitudine sua totam fere Prussiam adaequant: deinde, cur in hac tanta fortuna non defendat suos fines ab illis quotidianis Tartarorum incursionibus? Nimirum hae sunt violatae fidei poenae. Nostros ait tota Bohemia quondam esse pulsos. Id cur dicat, non video, nisi vt per exemplum ostendat, ipsis quoque licere spoliare nos bonis, et exere possessionibus. Nam eius temporis clades non solum ad nostrum ordinem peruenit, sed omnem quoque Bohemiam peruasit, et in eos potissimum, qui priscam religionem sequerentur, exundauit, quando videlicet ob Hussicum dogma graues ibi fuerunt excitati motus. [note: Motus in Bohemia ob Hussicum dogma.] Bella quidem gessit meus ordo cum Poloniae regibus, fateor. Quod vero causam vllius belli dederit, constanter nego: nec enim vnquam arma sumpsit, nisi iuris vel defendendi vel repetendi sui causa. Cum Tartaris ait nos iniuisse foedus: in ipsos vero dici potest. Constat enim, quomodo sint auxilijs illorum vsi contra Christianae professionis homines. Deinde, situs ipse regionis facile docere potest vtrum nobis an ipsis opportuni sint magis atque sinitimi Tartari. Quod postremo loco dicit de Dantisco et Eluinga, prorsus nulla ratione nititur. Nam vtraque ciuitas est nostrae ditionis, et ad Imperium Germanicum pertinent, nec aliud ibi ius habet Polonus, quam quod ciuium defectione atque perfidia consecutus est,

[note: 1548.] sicut multis documentis ostendi potest. Quae cum ita sint inuictissime Caesar, potentissime rex, amplissimi ordines, vt quae iam pridem est lata sententia, in executionem veniat, obtestor. Hoc enim a vobis impetrare debent, et aequitas causae, et Imperij dignitas, et status religionis, et Germanicae nobilitatis bonos pariter ac emolumentum. Poloniae legatus aduersarium quidem scriptum parauit, sed non exhibuit: nam vtriusque rationibus autitis, delecti fuerunt ex omni numero qui cognoscerent. Horum summa deliberationis erat, sententiam in Albertum pronuntiatum, esse tuendam: sed tamen, quoniam executionis permagnam [note: Sigismundi Poloniae regis mors.] esse difficultatem videbant, ad Caesarem omnia reijciunt. Sigismundus rex, aliquanto post mortem obijt, aetate grauis, cumr egnasset annos, xlij. patre fuit natus Casimiro, sicut dictum est. Fratres habuit treis, Ex ijs Ladislaus, Vngariae rex fuit atque Bohemiae, pater Ludouici regis et Annae: Ioannes Albertus, et Alexander, cum ordine regnassent a patre Casimiro, non relictis liberis, ad natu mininum fratrem Sigismundum rei summam transmiserunt. Huic successit eiusdem nominis filius, Ferdinandi Romanorum regis gener.

[note: Pontificis ad lega tum Caesaris responsio.] De Mendoza diximus libro superiori, quemadmodum Romae sit de concilio protestatus. Ad haec Pontifex, Calendis deinde Feruarij, coacto senatu Cardinalium illi respondens. Cum iniunctum tibi diceres a Caesare, vt de concilio protestationem interponeres, magnum inquit, dolorem nobis omnib. attulisti, Mendoza. postea vero quam mandati literas diligentius expendimus, denuo recreati sumus. Et primo quidem, de causa moeroris dicam. Nimirum, protestandi genus illud est mali res exempli, et ab ijs potissimum vsurpata, qui vel prorsus ab obedientia discesserunt, vel in ea coeperunt vacillare. Doluit ergo mihi cumprimis, qui paterno semper amore Caesarem sum prosecutus, et vt Ecclesiae pastorem decet, concordiae semper studui. Tanto magis autem et mihi et collegio cardinalium doluit, quo minus in hoc tempore aliquit eiusmodi fuit expectatum. [note: Bellum in Protest. Pontificis copijs confectum.] Bellum enim Caesar gessit cum suis et Ecclesiae hostibus, et gessit meis adiutus copijs. Et quanquam tu leuiter hoc aestimare Mendoza videris, tamen summi beneficij loco debet haberi. Nam et permagna fuerunt auxilia, quae dedi, sic vt etiam aerarij sacri facultates atque vires excesserint, et opportunissimo tempore collata fuerunt. Quid igitur minus expectari potuit, quam vt parta victoria, et recenti quidem, talem fructum pietatis atque beneuolentiae Caesar mihi redderet? Nempe, et eius belli finis, initium esset aduersus me protestandi. Plane mihi vsu venit, quod Propheta initium esset aduersus me protestandi. Plane mihi vsu venit, quod Propheta queritur, vt collecturus vuas, inueniam labruscas. Inde a suscepto pontificatu, Caesarem, veluti nobilissimam aliquam plantam, summo studio colui, vt copiosam aliquando vindemiam facerem: sed hoc eius institutum, omnem propespem fructus mihi tollit. Habes causam moeroris: nunc accipe, quomodo simus eo leuati. Tu, quasi facultas data esset contra me et sacrum hoc collegium protestandi, sic vsus es illa, nec honorifica nobis, neque sane digna Caesare: sed in literis mandati, nullum est verbum, quod Caesaris eam fuisse voluntatem ostendat, vt ad hunc modum ageres: nullum, inquam, est verbum, vt melius intelligas, quod eius rei potestatem tibi faciat. Suis Bononiae procuratoribus mandat Caesar, vt coram nostris ibi legatis, qui concilij locum mutarunt, ita protestentur: id vbi factum esse comperisti, prorsus eadem hîc apud nos vti voluisti, protestandi formula: sed in eo fines praetergressus es mandati. Si quidem hoc ante non deprehendisti, Mendoza, nunc tandem admonitus recognosce. Mandat enim Caesar, non, vt aduersum nos, verum, vt coram hoc nostro coetu, contra legatos, migrationis authores, contesteris. Itaque modestissimi principis officium in eo fecit, qui intra fines illos atque cancellos constitit, et coram me testificationem illam fieri voluit, quem totius negotij legitimum et vnicum iudicem esse nouit. Etenim

[note: 1548.] si cognitionem suscipere recusassem, tunc demum erat futurus ei protestationis locus. Tu vero, non eam, quam oportuit, rationem ingressus, vt de causa cognoscerem, minime petijsti: sed praeiudicio quodam vsus, vt decretum de transferendo concilio factum rescinderem, et vt Patrum maximam partem cedere iuberem paucis aliquot, qui Tridenti manserunt, postulasti. Qua quidem re quid magis authoritatem omnem eneruare concilij possit? An non multo fuisset aequius, vt qui non magno sunt numero Tridenti, si quem habebant de reliquis, qui Bononiae sunt, Patribus, querimoniae causam, eam ad me deferrent? Equidem nec illorum tunc postulata repudiassem, et ne nunc quidem reijcere velim. Cum ergo Caesaris voluntatem minime cum tuo facto congruere certum sit, est quod Deo gratias agamus, qui mentem illius ad hunc modum regit: est quod nobis gratulemur, est quod ipse principis tui causa tibi gaudeas. Et quandam hoc ipso, quod iam explicauimus, actionis tuae fundamentum corruit, ita quidem, vt ad contestationem tuam nihil sit opus respondere: tamen, ne silentio videar agnoscere tuas criminationes, eaque re multos offendam, imperitiores praesertim, refutabo singula, Et primo quidem, hunc tibi scopum proposuisse videris, vt me negligentem esse, et tergiuersari, et afferre moram, ne concilium habeatur: Caesarem vero de [note: Laudes Caesaris vrunt Pontificem.] republica solicitum, et vigilantem et diligentem, et in hoc totum esse, vt concilium cogatur, demonstres. Equidem laudibus Caesaris nec inuideo, neque sane debeo: et si quidem in eo constitisses, non erat quod responderem: sed quia sic illum extollis, vt me deprimas, ita celebras, vt me quodammodo contemptibilem fanis concilium flagitasse dicis: ipsa res postulat, vt ad ea tibi respondeam. Itaque si Caesaris ea semper mens fuit et hoc desiderium, vt peragetur concilium, fuit hoc mihi cum eo commune. Deinde, sicut aetate praecedo, sic etiam ante ipsum hoc expetiui, quod amplissimi cardinales docere possunt illi, qui tum erant huius collegij. Creatus vero Pontifex, in eadem voluntate permansi, et vel minimam adeptus occasionem, concilium indixi, Mantuae primum, postea Vicentiae: sed illuc prope nulli, huc pauci quidem venerunt: et legati, quos miseram, per semestre tempus ibi reliquos expectarunt episcopos a me conuocatos, literis atque nuntijs in omneis partes dimissis. Eas autem vrbes minime aptas fuisse dicis, quo diuersarum nationum homines conuenirent, et Tridentum esse dicis idoneum. Atqui nemo est, qui nesciat non posse cum illis conferri Tridentum, siue magnitudo, siue rerum omnium spectetur copia. Non igitur incommoditas loci fuit impedimento, sed bella principum. Iam mihi vide, vter hac in parte fuerit ardentior: ipsene Caesar, qui bellicis motibus concilium impediuit, an vero Pontifex qui semper pacis author fuit et consiliarius, qui nulli principi suam operam addixit, praeterquam vni Caesari, et quidem eo in bello, quod peragendo concilio viam munire videbatur? An coactus bella Caesar gesserit, et inuitus eo sit pertractus, non disputo: sed bellis constat retardatum fuisse concilij progressum. Non libenter ad hanc comparationem descendo, quia de laude pietatis est contentio. Quae quidem omnis est tribuenda Deo, sed tu causam dedisti, Mendoza. Non agam autem pluribus, [note: Duo scopi pontificis.] et te solum monebo, vt singulos mei pontificatus annos tecum exigas, et quae nostra solicitudo, quod studium interuenerit, animaduertas. Nimirum haec duo semper mihi proposita fuerunt, vt principes pacificarem et concilium cogerem, in eoque nulli sumptus, nulli meo labori peperci, quantumuis aetate grauis. Sed neque tu quicquam eorum reprehendis, quae consilium antecesserunt, et legatos tantum incusas, quod me nescio Bononiam commigrarint. Deinde et illud te offendit, quod patrum congregationem Bononiae, concilium voco, et illis qui sunt Tridenti, putas hoc ipso fieri iniuriam. Sed quid in eo est mali? sic enim omnes loquuntur,

[note: 1548.] concilium esse Tridento translatum Bononiam. Quare, si iusti iudicis officium facere velim, non possum non ita vocare, donec aliter mihi constiterit per contrarias probationes: praesertim, cum maxima pars episcoporum vna cum legatis nostris eo se contulerit. Nec enim minor pars, vt tu confirmas, sed maior in re dubia debet haberi sanior. Et certum est, in potestate esse concilij, vt alio migret. Sed an legitime translatum sit, quod quidem in controuersiam venit, eius rei iudicium [note: Sic volo, sic iubeo.] ad me delatum, mihi reseruo, atque interim concilij nomen illi coetui tribuo. Sed eos, qui migrationis fuerunt authores, mihi esse deuinctos ais. Tune hoc reprehensione dignum putas? Laudas igitur eos, qui Tridenti manserunt, quod a me sint alieni. Quid autem in eo sit periculi, considera. Nam solent ex ea re nasci dissidia et simultates, Ecclesiae valde perniciosae, cum a Pontificis obseruantia se subducunt episcopi. Quod si per addictos vis intelligi factiosos, qui meas partes quo iure quaue iniuria defendant: equidem tales non agnosco. Nec enim vllae meae sunt priuatae partes aliae, quam quae sunt patris erga filios, et pastoris erga gregem. Neque vero accidit adhuc in concilio talis controuersia, vt eiusmodi deuotis et addictis opus haberem: sed ab episcopis hoc imprimis requiro, vt conscientiae libertati consulant, et discedentibus a me legatis ad synodum, inter alia diligenter hoc etiam atque etiam iniunxi, darent operam, ne patres vllam haberent causam, de adempta sibi libertate in dicendis sententijs, conquerendi. Crimini das etiam, quod nullis neque Caesaris neque regis nec ordinum Imperij precibus mihi persuaderi patiar, vt patres Tridentum redeant, ex eoque colligis, Germaniae salutem mihi nequaquam esse curae: praesertim, cum Caesar maximo labore ac molestia perfecerit, vt qui iampridem ab Ecclesia discesserant concilij decreta non recusent, modo Tridenti continuetur. Equidem definitis verbis nunquam recusaui, quo minus Tridentum redeatur, modo id legitime fiat, et sine reliquarum [note: Tridentum bis conuocati Patres.] nationum offensione. Quam vero sim cupidus Germaniae salutis, ex eo perspicuum est, quod iam bis eo concilium conuocaui, bis misi legatos, qui cum in prima legatione, per septem menses, Germanorum aduentum imprimis expectassent, Parisius, Moronus, Polus, cardinales, scis ipse tu, nullos tunc venisse. Caesaris quidem nomine venit eo Granuellanus, et episcopus Atrebatensis, et tute Mendoza, et testificari potestis, quanta fuerit nostrorum hominum in expectando patientia. Quis autem fuit exitus? ne vos quidem ipsi mansistis: et quanquam legati mei vos orabant, vt saltem e tribus remaneret vnus, quod ad exemplum ea res pertineret, tamen illa quadam excusatione, non multos post dies abijstis. Biennio deinde post, tempore videlicet commodiori, rursus ibi conuentum est, et a nobis missi legati, Montanus, Cruceius, Polus, cardinales. Eo tu quoque venisti, et Franciscus Toletanus. Recordaris autem, quam longa fuerit expectatio, quot menses pene frustra consumpti sint, antequam actionis fieret initium. Vbi vero iam ad rem ventum esset, ac multa fierent, eaque salutaria decreta, scis, quam pauci venerint eorum, qui medicina cumprimis indigebant. Ex episcopis quidem nulli venerunt: pauci quidam mittebant procuratores: breuiter, nulla prorsus apparebant signa, quae spem facerent, fore, vt medicinam admitterent. Et cum ex Hispanijs, Gallijs, Italia, et remotioribus prouincijs multi confluerent, e sola Germania, quae prorsus est finitima, vix vllus accessit. Sed alium nunc esse statum temporis, et Caesarem, cuius aucta nunc potentia sit et authoritas, hoc in se recipere, dicis, vt si Tridentum redeatur, Germani omnes concilij decreta sequantur. Cedo, Mendoza, si verum est quod ais, et si Germani sunt eius voluntatis, cur non simpliciter concilio se submittunt, vbicunque sit illud? Nolim autem istud sic accipi, quasi magnopere laborem, quo loco peragatur synodus. Verum tu Tridento sic inhaeres, vt nisi quo loco inchoatum est, eo perficiatur, etiam de salute

[note: 1548.] Germaniae actum esse dicas. Vide autem quid agas. Nam dum ad vnius oppidi moenia nos astringis, iniuriam Spiritui sancto facis. Hierosolymam Deus olim constituit, veluti locum peculiarem, in quo coleretur: sic tunc ei visum fuit. Sublatis autem caeremonijs et vmbra legis, posteaquam iusticiae sol effulsit, seruator noster Christus, omnibus in locis voluit adorari. Seruitutem ergo nouam introducis, quando locum tantopere vrges. Atqui cum Germania sananda sit, opus est, vt in ea conuentus fiat. Quid ergo, si Dani, si Gothi, si Britanni tenentur ijsdem morbis? an singulis generale concilium intra fines ipsorum dabitur? non ita res habet: et in cogendis concilijs, non eorum, quibus praescribuntur leges, habetur ratio, sed eorum, qui decreta faciunt et praescribunt. Hi vero sunt episcopi, caeterique [note: Videndum in concilijs vt bene sit patribus.] patres, quorum commoditati maxime consulitur. Multis enim documentis ostendi potest, extra prouincias, vbi natae fuerant haereses, habita saepe fuisse concilia. Quid? valdene sit iniquum, si Germani hoc sibi sumant, vt quo velint ipsi loco, publice conueniatur, et reliquis populis eripiatur eligendi ius atque libertas? Haec eo pertinent, vt illa tam acri protestatione nihil opus fuisse videas: sed nunc ad caetera decurro. Responsum, quod Caesari dedimus, ais esse illegitimum et plenum figmentis, nec vlla ratione vel iure subsistere. Parum quidem ista modeste, et iniuriam facis: et quia rationem nullam adfers, non possum tibi distincte respondere. Veruntamen, suspicor tibi esse molestum, quod postulamus, vt rata sint decreta, vt idonee caueatur venturis ad synodum, vt ijs agendi medus et ordo retineatur, qui iam inde ab Apostolorum aetate ad hoc vsque tempus in Ecclesia permansit, vt denique commeatus sit expeditus. In his autem postulatis nihil est noui, nihil iniqui, et solent ista non tam Pontificum, quam Caesarum legibus caueri. Iam quod ais, fore, vt quicquid deinceps incommodi nascetur, id mihi Caesar attribuat, et simul in hac mea negligentia, curam Ecclesiae suscipiat: [note: Pontifex potest esse imbecillus et negligens.] equidem, quantum per Dei gratiam licebit, non committam, vt in rebus Ecclesiae negligens merito videri possim. Veruntamen, si ita contingat, quae hominum est imbecillitas, non aegre feram, si mea negligentia, Caesaris excitare possit et acuere diligentiam, vt Ecclesiae subueniat, modo tamen intra eos cancellos consistat, quos tu illi circumdas, nimirum, vt iuris formulam et sanctorum patrum leges et orbis consensum in eo sequatur. Quod si faciat, nihil dubito, quin vtriusque functio, licet diuersa et distincta, sit Ecclesiae futura salutaris. Postremo, quod ad illud tuae protestationis caput attinet, vbi migrationem concilij illegitimam esse contendis: quoniam in eo summa controuersiae pendet, cognitionem eius, pro ea potestate qua fungor, mihi vendico, eamque viris amplissimis, Parisio, Burgensi, Polo, Crescentio, cardinalibus, committo: et interea dum illi cognoscunt, ne quis omnium in contrarium aliquid moliatur, edico. Simul patribus, tam ijs, qui Bononiae, quam qui sunt Tridenti, mando, vt si quid hac de re velint in medium adferre, faciant hoc intra mensem. Et ne vlla ex parte videar deesse Germaniae, legatos committere nos recuso, qui eorum populorum infirmitati medeantur, si quidem hoc ipsis atque Caesari non ingratum esse cognouero. Praeterea, si finito iudicio parebit, non recte migratum esse Bononiam, omni ratione curabo, vt Tridenti continuetur synodus: et vt pacis dicam, nihil non faciam, quo tandem Germaniae pristina religio restituatur.

Cardinalis Tridentinus iam ante redierat Augustam, vt diximus. Cum ergo Caesar eius audito sermone, et Mendozae quoque literis acceptis, Romae datis, ad exitum Decembris, concilij spem exiguam esse videret, xiiij. Ianuarij die rem ad ordines defert, et quomodo se res habeat, exponit, seque legato suo Mendozae nuntiasse dicit, vt de concilij translatione Romae contestetur. Id vbi factum erit, se daturum ipsis exemplum, vt exscribant. Et quanquam concilij spes non plane

[note: 1548.] sit abijcienda, tamen, quoniam aliquanto longior mora interponatur, videri sibi necesse cumprimis, vt interim ratio quaepiam inueniatur, quae ad Germaniae pacem conferat. Sibi quidem esse ab ipsis curam huius rei permissam, sed vtile sibi videri, vt ex omni numero pauci quidam deligantur viri boni et docti, qui negotium tractent. Se quoque daturum esse nonnullos, qui simul consulant. Petere igitur, vt huc incumbant, et omni deposito affectu cogitent, quanti et reipublicae et cuiusque priuatim intersit, aliquam fieri conciliationem. Cogitent, ante dissidium hoc, Germaniam fuisse regionem omnium longe florentissimam, et velut exemplar, in quod omnes populi respicerent. Cogitent praeterea, quod tantum ipse laboris atque molestiae sumpserit, vt Tridenti concilium continuetur, id officij causa et singulari charitate in patriam esse factum. Delecti sunt igitur nonnulli, qui rem agerent: sed cum inter hos minime conueniret, Caesari causa tota permittitur. Itaque negotium fuit darum nonnullis, vt et doctrinae et caeremoniarum [note: Authores libri Interim.] et emendationis Ecclesiasticae capita conscriberent. Hi erant Iulius Pflugius, episcopus Numburgicus, Michael Sidonius, Ioannes Islebius Agricola, [note: Islebius Agricola perfuga.] qui ante annos duodeuiginti, Saxonicae doctrinae confessionem vna cum Melanchthone et Brentio defenderat, sicut libro vij. diximus. Hi ergo de dogmatis librum conscribunt, sed admodum arcane, et cûm diu multumque tractassent, et crebro sub incudem reuocassent, Caesari demum exhibent, vt postea dicemus. Elector Brandeburgicus, Ioachimus, qui conciliationi valde studebat, communicato concilio cum Iacobo Sturmio, et datis ad senatum Argentinensem literis, orabat, vti religionis gratia Bucerum ad se mitterent. Nam detrectante concilium [note: Bucerus Argentorato missus.] Pontifice, Caesarem aliam instituisse rationem, et magnam esse spem emendationis. Mittitur itaque Bucerus, qui sub exitum Ianuarij silentio profectus, non procul ab Augusta substitit, donec princeps accerseret.

Quomodo Britanni maximo praelio Scotos deuicerint libro superiori diximus: cum autem de proposito nihil Scoti remitterent, et Galliae regis pollicitationibus [note: Anglorum ad Scotos scriptum.] niterentur, Angliae protector Somersetus, et reliqui consiliarij, scripto valde prolixo, quinta die Februarij, ad pacem illos hortati, Quanquam, aiunt, res ipsa postulabat, vt a vobis, qui et causa et defensione estis inferiores, initium fieret: etsi vestris in finibus et agris longe lateque rerum potimur, committere tamen non possumus, quin vestrae salutis vos commoneamus. Ante praelium anni superioris, ad pacem et amicitiam vos inuitauimus, et quid nostrae voluntatis esset, ostendimus, sed fuit illud scriptum a vestris ducibus et regni praefecto suppressum, neque vobis redditum. Nam hi, modo bene sit ipsis, minime soliciti sunt quid vobis fiat. Itaque si nunc eadem vtentur arte, neque vos de voluntate consilioque [note: Ciuile bellum inter Anglos et Scotos.] nostro doceri patientur, palam hoc scripto profitemur, nihil a nobis esse praetermissum officij. Multa saepe bella gesserunt Anglicum Scotis, et asperrima quidem: neque dubium est, qui legunt historias, vel de rebus gestis audiunt, quin valde mirentur, eiusdem regionis et linguae populos, tam atrociter inter se dissidere, et optatissimum esse ducant, si qua ratione insula tota coalescat, et vno regatur Imperio. Sed eius rei nullam inueniri posse viam expeditiorem, quam per matrimonium, fatentur omnes. Hanc vero viam, Deus, vestri misertus, vobis ostendit: et pulcherrimam occasionem velut in sinum dedit. Rex vester, cum violata fide praelium aduersum fecisset, paulo post e vita decessit, seu moerore, seu quauis alia de causa. Tres huic erant liberi, duo mares atque filia. Et illi quidem, quo minus coagmentatio fieret inter nos, poterant obstare: sed vtrunque sustulit Deus eodem fere die, cum essent infantes, et haeredem vnicam vobis reliquit filiolam, natam paulo ante mortem parentis: nobis vero summae regem expectationis dedit, Eduardum Henrici filium ac haeredem. Quid? an non paratum

[note: 1548.] videtis perpetuae et immortalis inter nos amicitiae vinculum? saepe quidem optata fuit, sed octingentis ab hinc annis nulla sese talis obtulit occasio. Ne illi quidem, qui pacem apud vos impediunt, hoc inficiari possunt. Sed hac ratione velle nos aiunt comparare nobis dominatum, vobis autem seruitutem. Id autem ante annum missis ad vos literis abunde refutauimus, et nunc Deum testificamur regis hanc esse mentem, vt arctissima fiat inter nos necessitudo. Si recusabitis, et nos ad arma rursus excitabitis vestra pertinacia, cedo, in quem communium malorum [note: Reginula Scotiae Angliae regi desponsata.] causa conferetur? Haeredem regni vestri puellam, regi nostro spopondistis, frequentissimo senatu: sunt eius rei rei confecta literarum monumenta, publico regni sigillo confirmata: interuenerunt plurimae grauissimaeque cautiones, et placuit esse dandos obsides, donec ad iustam aetatem ambo peruenissent. Hae vestrae literae sunt in nostris manibus, et testimonium perpetuum dicunt. Hisce rebus omnibus non interfuit modo, sed praefuit etiam Arraniae Comes Hameltonius, regni vestri gubernator. Sed idem, posteaquam cardinalis Andreanus et [note: Scotiae regens foedifragus.] alij quidam ecclesiastici proceres terrorem illi atque metum adferrent, et spem magnam ostenderent, discessit a pactis, fidemque violauit. In hunc sane quicquid interea vobis accidit malorum omnis est deriuanda culpa. Quod tam multae sunt ablatae vobis arces atque castella, quod commisso praelio tot millia desideratis, quod eo vsque sumus in vestrum agrum progressi, huic est imprimis tribuendum. Sed quem finem demum expectatis huius et obstinationis et perfidiae? Victores pacem vobis deferimus: bonam regni vestri partem tenemus, et Angliam vobis communicamus. Id quod victis ignominiae loca solet imponi, vt cum inseruntur populo victori, suae nationis nomen abijciant et amittant, id nos vltro vobis largimur, nec antiquum illud recusamus et vtriusque commune nomen Britannorum recipere. Quid est, per Deum immortalem, quod amplius a nobis praestari possit? Nonne sic iudicabunt omnes, iustam nobis esse causam armorum, vbi tam liberales, tam aequas et honestas conditiones nullum apud vos locum habuisse cognoscent? Patefacimus vobis omneis aditus ad nostram amicitiam, et reginam vestram non regno pellimus, sed Angliae volumus illam cum filia praeficere. Deinde, non cogitamus antiquare vestras leges: nam et Anglia et Gallia, et Caesaris quoque prouinciae diuersis vtuntur legibus. Qui pacem impedire student, eiusmodi vobis terrores adferunt: sed hi suis tantum commodis et cupiditati consulunt, non vestrae saluti. Vos autem oculos et animum ab illis auertite, et reipublicae vestrae statum ipsi perpendite. Puellam habetis, haeredem regni: huic certe nubendum erit aliquando. Nubet igitur aut alicui vestrae gentis, aut externo cuipiam principi. Si domi, nihilo tamen secius integrum nobis ius nostrum manet, [note: Quam miserum reginam extraneo nubere.] et ciuiles turbas ac inuidiam ea res excitabit. Si foris aliquem assumetis, et nos habebitis hostes perpetuos, et alienae nationi miserrimam seruietis seruitutem. Erunt vobis e longinquo petenda auxilia, et quae mittentur copiae, dici non potest, quantum vobis damni dabunt, et quam superbe vobiscum et insolenter agent. Hoc enim erit eis persuasum, ipsorum praesidio atque tutela vestram salutem omnem contineri. Quid? reginam ipsam et principem vobis eripient, et quo volent transportabunt: et si bellum ipsis alicunde moueatur, quod fieri potest, in hoc erunt toti, vt se suaque defendant: vos autem negligent, et nobis in praedam relinquent. Quod si forte non militem, sed duces tantum mittant, hi vobis praescribent et imperabunt: et si quid recte geretur, omnem sunt habituri gloriam: si qua vero clades accipiatur, in vos omnis exundabit tempestas, qui vitam et sanguinem [note: Periculosum esse vti externis auxilijs.] profunditis. Quid etiam periculi sit, externis auxilijs vti, domesticum exemplum docere vos potest. Huius insulae populi, Britanni, quondam euocarunt Saxones in auxilium, et post ab ijsdem sunt pulsi patria, et in montes atque paludes reiecti.

[note: 1548.] Fuerunt aliquando medij inter Anglos atque Scotos, Picti, genus hominum acre [note: Angli a Saxonibus, [correction of the transcriber; in the print ---] Picti a Scotis pulsi.] et bellicosum. Hos, cum aliquandiu Scoti defendissent ab hoste, sic tandem oppresserunt, vt ne nomen quidem hodie supersit. An non idem accidit Gallis, cum Francorum, Graecis, non ita pridem et Pannonijs, hac nostra memoria, cum Turcarum vterentur auxilijs? Nonne Gothi quondam hac ratione Italiam, et Langobardi totam occuparunt Insubriam? Ne vobis adlubeat, si sapitis, experiri militis peregrini fastum et insolentiam, sed infinitam illam malorum turbam nuptijs [note: Prouinciae matrimonijs quaesitae.] et affinitate et honorifica pace componite, et finitimarum gentium morem atque exempla vobis in eo proponite. Carolus quintus Caesar Hispaniam et Burgundiam hac ratione tenet, Britanniam minorem Galliae rex hoc modo sibi comparauit. [note: Duae viae finiendi bella.] Idem aliae quoque gentes faciunt. Nam duae sunt omnino viae, quibus bella finiuntur, per vim scilicet atque victoriam, aut per connubia. Si vim odistis, cur alterum non admittitis, quod vobis offertur, et quod estis aliquando pacti? Non est nobis incompertum, qui vos a sanis consilijs abducant. Hoc nimirum agunt ecclesiastici quidam, et ipse regni gubernator, sed videte, ne qui toties fidem violarunt, libertatem vobis omnem perdant, ne largitionibus corrupti tanquam mercede proditionis, arces vestras et propugnacula tradant externis. Quod cum facient, verbo quidem fieri simulabunt, vt has illi defendant a nobis, sed reuera, vt illorum praesidio tui, frenum ipsi vobis inijciant. Quae sit interim vestra, quae regni futura conditio, quis non videt? O miseram et calamitosam pertinaciam Oceano claudimur vndique, tanquam moenibus atque vallo firmissimo: si modo coniunctio esset inter nos animorum, nihil ad summam foelicitatem deesset, et monarchiam possemus constituere florentissimam. Quod si haec ratio vos nihil mouet, saltem moueat et accepta pridem et iam imminens vobis calamitas, moueat numinis Diuini metus. Nam violatae fidei et pactorum vindex est Deus, et belli cupiditatem omnem detestatur, grauibusque poenis affligit. Reginam vestram nobis pactam expetimus, et quam Deus pro infinita bonitate sua pacis viam nobis ostendit, eam sequimur, et vt vos etiam in ijsdem haereatis vestigijs, petimus: et si nihil impetramus, necessario nobis bellum esse gerendum profitemur, et auspice Deo, cuius verbum atque vocem vos contemnitis, ius nostrum ferro persequemur et igni. Quamobrem qui sunt ex vobis viri boni, quibus patriae calamitas dolet, qui fidem seruandam esse putant, licebit vt ad nos transeant, quicunque demum illi sint: omnem eis fidem et amorem praestabimus. Vt commercia quoque sint inter nos mutua, rex non ita pridem edicto cauit, quo suae erga vos beneuolentiae documentum aliquod extaret. Et si recte collocatum beneficium hoc esse videbit? ampliora statuit in vos conferre, et haec omnia suo nomine vobis nuntiari iussit.

Proxime superiorl libro diximus de Sebastiano Vogelsbergo, qui decem signa peditum ad Galliae regem e Germania duxerat. Is Autumni tempore domum redierat, dimissis copijs. Quod Gallo militasset, grauiter et acerbe Caesar tulit, et occasionem expectans, Lazaro Schuendio, dat negotium eius comprehendendi. [note: Vogelsbergus domi comprehensus.] Venit is Vuisseburgum, vbi domicilium ille habebat, et comprehensum Augustam abducit. Mox habetur quaestio per tormenta, et nonnullis qui iam ante venerant in suspicionem societatis Gallicae, interrogatur. Et quanquam magno quodam robore corporis ac animi per cruciatum nihil dixerat, tamen, quod in societate rebellium fuisse, quod Caesaris edicta violasse, quod insidiosa tractasse consilia diceretur, capitis damnatur, et cum eo centuriones duo, Iacobus Mantellus, Vuolffius Thomas. Itaque productus fuit in forum, Februarij die septimo, cum [note: Vogelsbergi in morie constantia.] ante quatriduum eo venisset. Erant in armis aliquot signa peditum, et ingens hominum circunfusa turba. Cum in supplicij locum editiorem venisset, animo

[note: 1548.] praesenti et intrepido circunspiciens, quoniam ex fenestris et aedibus vndique spectabant omnis ordinis viri magnifici, honorifice illos affatur, et de suo vitae genere loquutus, quomodo Caesari iam antea militarit, exponit: et nullam suae necis causam esse dicit aliam, quam quod ante annum Galliae regi copias adduxerit, cum ille regni diadema de more susciperet. Erat Vogelsbergus egregia forma et statura: cumque adeo nullam daret significationem horroris atque metus, omnium oculos in se conuertit. Post eum capite multati sunt hi, quos diximus, centuriones. Sententiam tulerunt iudices duo, qui Caesaris aulam atque castra sequuntur, Hispanus vnus, Biruiesca, Germanus alter, Nicolaus Zinnerus, ambo iureconsulti. Schuendium ille criminatus fuerat, quasi circunuentus ab eo fuisset. Hi vero scriptum euulgant, et quamobrem in illos vindicatum sit, ostendunt, et Schuendium purgant, et praeter mandata Caesaris nihil egisse dicunt, et falsam esse criminationem profitentur.

[note: Persecutio in Gallia.] Hoc tempore, per Galliam, imprimis vero Lutetiae, propter Lutheranismum rursus excitantur incendia et persecutiones, cum interim in Anglia de Missa Pontificia prorsus abroganda deliberaretur.

Mauricio, Caesar, honorem septemuiratus, et Ioannis Friderici prouinciae maximam partem, iam ante, sicut diximus attribuerat in castris ante Vuirtembergam: sed hoc in conuentu, publica et solenni caeremonia, tanquam in possessionem illum mittit, et in suam Imperijque fidem accipit, quod tum ei promiserat. [note: Caeremonia qua Mauricius Elector est inauguratus.] Fuit hoc Februarij die xxiiij. qui quidem dies est Caesari natalis. Ea vero caeremonia sic habet. In foro tabernaculum erat extructum e materia, patulum, in quod per gradus ascendebatur. Eo Caesar a meridie venit sub horam tertiam, comitatus Electoribus. Post illinc in vicinam domum transit, et vestem solennem induit, tum ipse, tum electores. Inde rursus prodit et in solio considet: idem illi faciunt, suo quisque loco. A tergo, supra Caesarem erant quodam in pegmate collocati tubicines. Ibi primum agmen Mauricij procedit, et incitatis equis tabernaculum petit, vti fieri consueuit. Interim Mauricius cum altero agmine consistit e regione, comitatus turba procerum, et proxime ante ipsum erant tubicines duodecim. Mox prodeunt ex illa caterua Henricus Brunsuicensis, Vuolfgangus, Electoris Palatini frater, Albertus Bauarus: et vbi cursu peruenissent ad locum, descendunt ex equis, et Caesarem adeunt, ac demisse rogant, vt Mauricio publicum Imperij beneficium et insignia principatus conferat. Caesar, cum Electoribus re communicata, per Moguntinum respondet, Placere sibi, modo ille veniat ipse, et idem petat. Eo accepto responso, Mauricius cum toto agmine procurrit. Praeferebantur ei vexilla decem cum totidem insignibus regionum, pro quibus inaugurationem petebat. Vbi conscendisset, in genua subsidet ante Caesarem, et idem rogat. Missus erat ab Augusto fratre Comes Mansfeldius Hoierus, qui flagitaret idem. Itaque Caesar per Moguntinum respondet, Quoniam vterque fidelem operam sibi nauarint, velle se Mauricio eiusque liberis masculis, aut si nulli sint, Augusto fratri eiusque liberis Electoratum Saxoniae et Ioannis Friderici possessiones omneis conferre, nisi quantum illius liberis iam ante sit concessum. Moguntinus deinde, iusiurandum, quo tenentur Electores, recitat, et vbi Mauricius, illo praeeunte, verbis iurasset, Caesar ensem ei tradit, et hac caeremonia velut in possessionem mittit. Ille gratias agit, et omnem fidem obsequentiamque pollicetur. Post illa quae diximus vexilla, cum ea Mauricius accepisset a Caesare, deijciuntur in promiscuam multitudinem, vti fieri solet. Haec omnia poterat Ioannes Fridericus, ex aedibus vbi diuersabatur, spectare: et quidem spectauit, nam erant in eodem foro.

[note: 1548.] Brandeburgicum diuertit. Iam confectus erat ille, quem supra diximus institutum fuisse, de religione liber. Eum, sicut erat scriptus. Bucero tradit Brandeburgicus, et vti subscribat, petit. Ille, cum euoluisset, quod Pontificiam doctrinam [note: Brandeburgicus succenset Bucero.] in eo constitui videret, non se posse probare dicit. Tulit hoc inique Brandeburgicus, et grauiter ei succensuit, et esse scriptum moderatum iudicabat. Sic enim ei persuaserat Islebius. Vrgebat quoque Bucerum Granuellanus per internuntios, [note: Bucerus vndique oppugnatur.] et si probaret, amplissima dona promittebat: cum autem pollicitationibus nihil efficeret, coepit comminari. Sic ille non absque discrimine domum reuertit. Nam per agrum Vuittembergicum erant passim Hispanorum praesidia, sicut ante dictum est.

Aprilis mense, Coloniensis archiepiscopus, nuper factus sacerdos, primam, vti vocant, Missam peragit. Aderant Caesar et Ferdinandus rex et reliqui principes, maximo numero. Post, epulum dat longe magnificentissimum.

[note: Rex Tuneta Augustam venit.] His etiam diebus Augustam venit, rex Tunetae, Muleasses, quem Caesar ante annum decimum tertium regno restituerat, eiecto Barbarossa, sicut Iib. ix. diximus. Hunc filius natu maximus exoculauerat, occupato regno. Profugus igitur et miser ad Caesarem ex Aphrica sese contulit: neque multô post eo venit etiam alter filius.

[note: Capita libri Interim.] Liber ille de religione conscriptus, primô tractat de conditione hominis ante lapsum et post lapsum, de redemptione per Christum, de charitate et bonis operibus, de fiducia remissionis peccatorum, de Ecclesia, de votis, de potestate, de ministris Ecclesiae, de summo Pontifice, de Sacramentis, de sacrificio Missae, de memoria, inuocatione et intercessione Sanctorum, de memoria eorum qui pie mortui sunt, de communione cum sacrificio iungenda, de caeremonijs et vsu Sacramentorum. [note: Opera supererogationis.] Haec autem inter alia docentur: opera illa quae praeter mandatum Dei pie vel honeste suscipiuntur, et quae vulgo dicuntur opera superrogationis esse commendanda: non posse hominem sine dubitatione suae imbecillitatis credere peccata sibi esse remissa: Ecclesiam habere potestatem interpretandi Scripturas, ex ijs eliciendi et explanandi dogmata, potestatem iuris dicendi, de rebus dubijs iudicandi per synodum et condendi leges: vnum esse, qui caeteris omnibus praesit, summum Pontificem, ob praerogatiuam Petro concessam: huic vniuersae Ecclesiae gubernationem esse demandatam a Christo, sic tamen, vt caeteri etiam episcopi partem solicitudinis habeant in sua quisque Ecclesia: confirmatione et chrismate accipi Spiritum sanctum, vt insidijs diaboli carnis atque mundi resistatur, et huius Sacramenti ministrum esse duntaxat episcopum: sacerdoti enumeranda esse peccata, quae veniunt in mentem: satisfactione, quae in poenitentiae fructibus consistit, maxime in ieiunio, eleemosyna, precatione, peccatorum causas excindi, et temporalem poenam vel tolli vel mitigari: vnctionem sacram inde ab Apostolorum aetate nobis esse traditam, vt vel corpori subueniat, vel mentem ipsam aduersus ignita tela diaboli muniat: adhibendam igitur esse tunc, cum vitae finis imminere videtur: matrimonium sine parentum assensu contractum, debere esse ratum: sed liberos tamen pro concione monendos, vt parentes in concilium adhibeant: Christum in vltima coena sacramentum instituisse sui corporis atque sanguinis: primum vt a fidelibus illud sumeretur, veluti cibus animae salutaris: deinde, vt in ipsius [note: Duo Christi sacrificia secundum Interimistas.] mortis memoriam offerretur: nam duo esse omnino sacrificia Christi, vnum, in cruce cruentum, alterum, quo sub specie panis atque vini, corpus et sanguinem suum ipse Patri obtulit, et post Apostolis eorumque successoribus illud in sui memoriam peragendum ad finem vsque seculi, commendauit: illo quidem genus humanum fuisse reconciliatum Patri, sed hoc non cruento, sisti Deo Patri et repraesentari Christum, non vt denuo peccatorum remissionem mereamur, sed vt morte Christi paratam reconciliationem fide nobis applicemus: in hoc sacrificio, quo mortem

[note: 1548.] Christi recolimus, memoriam esse celebrandam Sanctorum, vt ad Deum Patrem pro nobis intercedant, suisque nos meritis adiuuent, complectendos etiam esse mortuos, Deoque commendandos. Postea praecipitur, vt caeremoniae veteres, quae Baptismo solent adhiberi, retineantur omnes, exorcismus, abrenuntiatio, fidei professio, chrisma: item, vt in caeremonijs quae Missae adhibentur, nihil mutetur: in singulis oppidis atque templis quotidie duae Missae ad minimum peragantur, ruri autem et in vicis, vna, praesertim diebus festis: in canone Missae prorsus nihil immutetur, et reliqua omnia seruentur iuxta vetus praescriptum: si quid tamen irrepsit, quod superstitioni causam dare possit, tollatur, vestes, ornamenta, vasa, cruces, altaria, candelae et imagines, veluti monumenta quaedam retineantur: preces ordinariae et pia illa psalmodia minime tollantur, et vbi sublata sunt, restituantur, mortuorum exequiae, de more veteris Ecclesiae, peragantur, Diuorum quoque dies festi, sed et illi, quibus decretae sunt supplicationes, colantur: pridie Paschatis et Pentecostes, aqua Baptismi praeparetur consecratione solenni: luxus frenandi et animi ad officia pietatis excitandi causa, certis diebus ab esu carnium abstineatur, et ieiunetur: postremo, licet optandum sit, plurimos [note: Vxores ministris Ecclesiae relinquit Interim.] inueniri ministros Ecclesiae, qui caste viuant, tamen, quod multi passim vxores habeant, quas nolint repudiare, neque sine graui turba mutari nunc istud possit, expectandum esse concilij decretum. Idem quoque placere de ijs, qui coenam Domini sub vtraque specie percipiunt, sic tamen, ne reprehendant eos, qui diuersum faciant, nam sub vtralibet specie, Christi corpus atque sanguinem contineri [note: Male tornatus liber incudi saepe redditus.] totum. Ad hunc modum promulgatus quidem fuit liber, vt postea dicemus, sed non ita conscriptus initio. Non semel enim, vt antea dictum est, sub incudem reuocatus, et Bucero fuit exhibitus aliquanto purior. Cum ergo diu multumque iactatus esset inter ordines priuatim, Romam quoque mittitur. Nam etsi totus fere Papismus in eo stabilitur, tamen, quod aduersarijs essent concessa nonnulla, [note: Animaduersiones Interim per Pontificem.] Pontificem prius esse consulendum placuit. Is deinde Caesari per cardinalem Sfondratum has animaduersiones aperit, Vt presbyter ordinatus ducat vxorem, et sacrum officium administret, esse inauditum: consuetudinem illam sumendi coenam Domini sub vtraque specie, esse obrogatam, et in his duobus indulgendi facultatem nulli competere, praeterquam Pontifici Romano et concilio religionis antiquae sectatores non esse his dogmatis alligandos. Verum, si qui Lutherani velint ab incoepto desistere, non esse repudiandos. Illud de duabus missis, intelligi debere solum de Lutheranis, psalmodia oportere vbique restitui: diebus festis celebrandam esse cuiusque Ecclesiae patroni memoriam: ijs, qui iam sunt sacerdotes, aut postea fient, abstinendum esse a coniugio: sacrorum bonorum et iurisdictionis oportere fieri promptam restitutionem: constare enim de spolio, nec vtendum in eo forma iuris ordinaria, sed de plano cognoscendum et manu regia conficiendum esse negotium. Hac illata censura, Moguntinus, Treuirensis, Coloniensis, quibus ea communicata fuit, eodem plane modo Caesari respondent, et restitutionem imprimis vrgent, eamque pernecessariam esse docent, si quidem religio Christiana conseruari, et quibus in locis abolita est, recuperari debeat: pace quoque non aliter posse consuli. Prouidendum igitur imprimis, vt templa et monachorum collegia plene restituantur, et quoniam de vi spolioque constet, agendum esse paucis, vt cultus diuinus quamprimum recuperetur. Orare autem, vt in bonam partem haec accipiat, et ecclesiae membra suo patrocinio defendat. [note: Electores sententijs variant.] Reliqui tres Electores, non quidem eius erant sententiae, Palatinus imprimis et Mauricius: verum, vterque causas habebant, cur Caesari non admodum reclamarent. Caeteri principes, qui maxima parte sunt Episcopi, eodem modo sicut Moguntinus atque collegae, respondent: ciuitatum non ita magna fuit habita

[note: 1548.] ratio. Caesar igitur Idibus Maij conuocat omneis ordines, et de sua in Germaniam charitate praefatus, perspicuis, inquit, argumentis et ipsa re manifeste de prehendi, neque pacem constitui neque ius exerceri posse, nisi composita prius controuersia religionis, quae multis nunc annis complures in Imperio simultates, offensiones, odia, discordias atque bella suscitauit. Haec nimirum causa fuit, quamobrem crebris conuentibus et per colloquia saepe medicinam quaesiui: sed interea non modo per Germaniam, sed per alios etiam nominis Christiani populos, ista labes atque contagio peruasit: ita quidem, vt praesentius nullum remedium appareret, quam concilium publicum. Id demum, vobis flagitantibus, vt Tridenti cogeretur effeci, et simul vobis author fui sub initium huius conuentus, vt eius authoritati vos summitteretis, et mihi cura permitteretur excogitandi rationes pias, quibus interea tranquille per Germaniam viueretur. Quae quidem obsequentia fiduciaque vestra et tunc mihi fuit et nunc etiam est pergrata. Cum ergo totus in hanc solicitudinem incumberem, et sententias a vobis exquirerem, non sine magno animi dolore cognoui, discordiam religionis et anteactis malis omnibus dedisse causam, et nisi prouideatur, in posterum esse daturam. Itaque sic iudicabam, non esse rem in eo statu ac perturbatione relinquendam, adusque concilij decretum, sed ad moderationem aliquam oportere deduci, praesertim cum subinde nouae sectae nascerentur. Haec molienti mihi, quidam magni nominis atque loci, cupidi pacis et amantes reipublicae, quae ipsorum esset de religione sententia, scripto comprehensum exhibent, et obseruantiam pollicentur. Equidem, vbi scriptum illud accepti, theologis quibusdam, viris bonis atque doctis, vt secum diligenter expenderent omnia, commisi. Hi deinde referebant, modo recte intelligatur, non illud repugnare catholicae religioni neque doctrinae, legibus et institutis Ecclesiae, duobus tantum exceptis dogmatis, quorum vnum est de coniugio sacerdotum, alterum, de coena Domini: sed et accommodatum esse dicebant ad concordiam Germaniae stabiliendam: id quod mihi sane futurum sit longe optatissimum. Quid enim iucundius accidere possit, quam omneis ordines videre consentientes animis, eandem sequi formam religionis? Quod cum ita sit, ab illis, qui Ecclesiae catholicae leges atque morem adhuc magna cum laude seruarunt, peto vt in eo permaneant, neque dimoueri sese patiantur, nec aliquid immutent. Quod quidem antea mihi se facturos esse receperunt. Ab ijs autem, qui religionem innouarunt, contendo, vt vel ad reliquos ordines transeant, et eandem cum ipsis religionem profiteantur, vel suam doctrinam ad huius libri praescriptum moderentur, et haec omnino vestigia sequantur, nec praeterea quicquam instituant, sed intra hos limites atque fines consistant, neque vel scripto vel concionibus contra quid faciant, et concilij decretum obsequenter expectent. Quod quidem vt primo quoque tempore cogatur, omnem sum daturus operam, nunc quidem etiam in hoc sum totus, vt formula concipiatur emendationis Ecclesiasticae. Cum sic per scribam esset locutus, vti fieri solet, librum recitari iubet. [note: Moguntini astus approbando Interim.] Ibi Moguntinus, qui primum inter electores locum obtinet, non exquisitis ordinum sententijs, consurgit, ac veluti publico nomine, Caesari, pro tanto labore, studio, cura, diligentia, charitate patriae, maximas agit gratias: et quoniam antehac ipsius fidei rem permiserint, ac nunc in eo sit elaboratum, aequum esse dicit, vt gratissimis animis hoc ipsum agnoscant, et decreto pareant. Hanc gratiarum actionem Caesar habuit pro communi assensu et approbatione, nec vllam post excusationem admisit, vt postea dicemus, et librum typis euulgari iubet Latino simul et populari sermone. Quarto post die refert ad ordines, et quanto suo labore quantoque sumptu pax comparata sit Germaniae demonstrat, et quia res ipsa postulet, vt in futurum etiam caueatur, perutile sibi videri dicit atque necessarium, vt magna

[note: 1548.] quaepiam pecuniae vis conferatur, et certis locis in aerario publico conseruetur, vt si quis forte motus intra vel extra Imperij fines aliquando nascetur, paratum sit [note: Ferdinandus pecunias petit ab ordinibus;] praesidium. Paucis deinde diebus interiectis, Ferdinandus rex commemorat, se grauibus de causis, quas et ipsi satis intelligant, et explicare nihil attineat, missa legatione, cum Turca fecisse inducias annorum quinque, et ante annum esse factum initium: et quanquam ille suis mandarit, ne quid contra faciant, tamen petere, vt nihilo secius auxilia iam ante promissa contribuant, vt si forsan ille discedat a pactis, facile resisti possit, Deinde, quoniam ille loca finitima validis praesidijs muniat, sibi quoque nihil hîc esse negligendum. Itaque passim instituisse munitiones locorum, et alere praesidia. Sed propter superiorum annorum sumptus bellicos longe maximos, non se posse tantum onus diu sustinere. Orare igitur, vt in hos vsus pecuniam annuam dependant, donec induciae durabunt. Hoc enim ad ipsorum omnium pertinere quietem atque salutem.

[note: Maximi. consobrinam ducit.] Interea Ferdinandi filius, Maximilianus, Augusta profectus, in Hispaniam contendit, vt natu maiorem Caesaris filiam Mariam, consobrinam suam, in matrimonium ducat. Attributus ei fuit cardinalis Tridentinus, et mensibus aliquot antea praecesserat dux Albanus. Ad exitum Maij mensis, equites Neapolitani, qui per Norgouiam ante fuerant, in agrum Argentorato vicinum veniunt, et fere per trimestre tempus commorantur, et dici vix potest, quam egerint insolenter. Veniebant in vrbem subinde, neque magna suspicione res caruit. Mauricius [note: Brandeb. Interim non admittit.] non multo post editum a Caesare decretum, abit. Ioannes vero Brandeburgicus, electoris Ioachimi frater, Caesarem adit, et Ferdinando rege praesente, petit, vt in eo sibi parcat, et de suis in ipsum officijs quaedam locutus, hac potissimum fiducia se militasse ipsi proximo bello dicit, quod de religione sibi cauisset. Caesar, ordinum Imperij consensum hunc esse, nec ab eo recedi oportere dicebat. Ille contra, non omneis assensisse, neque se bona conscientia decretum hoc laudare posse respondit, et pactum atque promissum vrgebat. Cum nihil Caesar proficeret, iubet eum discedere. Quod ideo factum esse putatur, ne suo vel exemplo vel sermone aliorum animos ille confirmaret. Itaque sub vesperum eodem die domum versus proficiscitur, neque per suam ditionem quicquam immutauit. Frater eius elector, qui semper id operam dedit, vt Caesari placeret, minime restitit: sed neque Palatinus, cum Caesarem alioqui non admodum haberet tunc propitium. Legati ciuitatum hi qui sunt Augustae confessionis, cum vrgerentur, orabant, vt sibi liceret ad suos referre, quo post ex eorum sententia respondeant. Permissum [note: Bipontini principis constantia.] hoc eis fuit. Vuolfgangum Bipontinum principem ex familia Palatina, qui legatos ibi habebat, Caesar iubet ipsum adesse. Cumque venisset, instat, vt ratum habeat decretum. Ille religionem nullam aliam se nouisse dicit, praeter eam in qua sit natus et ad hoc vsque tempus educatus. Itaque, vt sui rationem habeat petit, et se facturum in eo dicit, quantum omnino possit salua conscientia. Caesar tunc quidem illum sic dimittit: sed postea per literas et internuntios acriter vrgebat, [note: Musculus Augusta Bernam concedit.] vt suo loco dicemus. Augustano senatu consultante, Caesar militum stationes per vrbem disponit. Erat ibi primi nominis Ecclesiae minister Vuolfgangus Musculus. Is nutantibus rebus, cum timide Senatum agere videret, neque librum approbare posset, discedit, Bernam Heluetiorum profectus. Halae Sueuorum [note: Brentij labores et pericula.] erat Ioannes Brentius. Hic et ante annum secundum in magno fuerat discrimine, cum Smalcaldicis domum reuersis, Halam Caesar aduentaret, et nunc in multo versabatur maiori. Tunc enim, paulo ante quam Caesar accederet, quod fuit initio Decembris, quidam Hispani satellites, cum in oppidum venissent, ad illius aedes recta contendunt, et intromitti postulant, alioqui minantur atrocia. Recepti, proterue multa faciunt et insolenter. Vxorem igitur atque

[note: 1548.] familliam iubet, cum alibi locus non esset, in ciuitatis domum hospitalem sese recipere, pauloque post ipse sequitur, domi relicto qui victum illis et necessaria subministraret, Postridie vero, quidam ex optimatibus, Hispanus ordinis Ecclesiastici, pulsis illis, domum totam occupat, et ingressus bibliothecam, omnia perquirit. Ibi cum literas aliquot reperisset amicorum, datas ad Bretium et familiariter scripta de communium temporum perturbatione, magnam ei conatur inuidiam conflare, cum eas apud suos diuulgasset. Amicorum igitur secutus ille consilium, intempesta rigidaque nocte diuertit in viciniam, ne sua praesentia ciuibus incommodaret. Vbi vero Caesar Halam venisset, et dementer ageret, neque proprer doctrinae genus ibi celebratum, offensionis vllam daret significationem, Brentius eô demum reuertit, suamque functionem obijt, ad hoc vsque tempus, quando de religione factum decretum Caesar ab omnibus recipi volebat. Iussus [note: Brentij candor et pietas.] enim ille, sicut alij plerique per Germaniam, viri docti, quid eo de libello sentiret, explicare: licet periculum suum intelligeret, tamen, vt Ecclesiae suum praestaret officium a sacris literis illud dissentire pronuntiat, idque scripto demon monstrat. Quod cum in Pontificiorum manus venisset, legatis Halensibus mandat Granuellanus nomine Caesaris, vt quidem aiebat, darent operam, vt Augustam ille pertraheretur vinctus. Admonitus autem ab amicis, in vidnum agrum secedit. Neque multo post Halam venit Hispanorum turma, quorum praefectus ilico Brentij domum inuadit, et diligenter omnia peruestigat, si quid possit auferri [note: Vxor Brentij exulat cum liberis.] praedae: sed supellectilis potissima pars iam erat ab amicis atque propinquis alio translata. Sic igitur ille, cum annos ibi viginti sex docuisset, profligatur. Vxor eius autem, etsi graui detineretur morbo, quo paulo post etiam extincta fuit, exulare iubetur. Itaque misera cum sex liberis vagatur sedibus incenis, et quo serecipiat, vix vllum habet perfugium, Hispanorum formidine concussis omnium et occupatis animis: eumque dolorem et aegrimoniam augebat etiam, quod interea, quae mariti esset fortuna, nesciret, Vbi vero de Brentij calamitate dux Vuittembergicus Vlrichus accepit, quanquam magnis ipse versabatur in periculis, tamen hospitium occultum ei praebuit atque familiae. Porro, Sueuiae ciuitates pleraeque omnes, authoritatem secutae Caesaris, imperata se facturos promittebant. Itaque doctores [note: Doctores pij solum vertunt.] passim multis ex locis migrabant, ne quid sua professione committerent indignum. Andreas Osiander Noribergam ideo reliquit, inque Prussiam sese recepit: Spirae et Vuormaciae singuli tantum erant, qui et ipsi fuga salutem petebant. [note: Sarcerius a Nassouio dimissus.] Gulielmus Comes Nassouius Erasmum Sarcetium idcirco discedere patiebatur. Vuirtembergicus etiam princeps, cuius in agro passim erant Hispanorum praesidia, [note: Vuirtembergici pusillanimitas.] sicut dictum est, cum a Caesare mandatum venisset, librum iam editum pro concione recitari iubet, et ne quis contra faciat, edicit: et si quis in posterum missificare velit, potestatem facit, et suis, ne quem sacrificum prohibeant, mandat, et Ecclesiae ministros, non approbantes decretum, ab se dimittit. In his erat Erardus Schnepffius. Per Granuellanum et Atrebatensem episcopum Caesar Saxoniae ducem captiuum vrgebat, vt decreto pareret, et editi libri doctrinam sequeretur. [note: Saxoniae ducis captiui constantia.] Et quanquam pollicitationibus animum eius tentabant, et spem aliquam libertatis ostendebant, constans ille tamen in sententia permansit, et superiori, inquit, anno, quando conditiones mihi Caesar tulit, haec etiam perscripta fuit, vt et ipsius et concilij de religione decreta futura probarem. Cum autem intelligeret, me nullius periculi terrore vel metu posse induci, vt assentirer, conditionem illam remisit, neque de religione quicquam deinde mecum egit. Quod maximi certe beneficij loco tunc habui, et hoc velut onere grauissimo subleuatus, reliquas omnes conditiones, quibus de mea persona, deque fortunis omnibus pro suo arbitrio Caesar statuebat, eo facilius et aequiori animo tulli, sperans futurum, vt religio mihi mea deinceps

[note: 1548.] permitteretur libera. Nunc autem, quando rursus vrget ac mandat, vt decreto facto subscribam, equidem profiteor me iam inde ab adolescentia sic institutum, ac deinde sacrorum librorum lectione sie esse confirmarum, vt hanc doctrinam plane conuenire cum Prophetarum et Apostolorum scriptis, nec vllius errori conuinci posse iudicem. Hac nimirum de causa et parens meus et ego, nonnullique alii principes eius doctrinae confessionem scripto comprehensam exhibuimus [note: Qui facit contra conscientiam, parat sibi gehennam.] olim, et legitimo permisimus concilio. Cum ergo hac sui verbi cognitione me Deus illustrarit, non mihi licet ab agnita veritate discedere, nisi sempiternum exitium mihi conciliare velim. Itaque si decretum hoc reciperem, quoniam multis in locis, et grauissimis quidem illud a sacra Scriptura dissidet, damnarem, quam sum hucusque professus, lesu Christi doctrinam, et verbis atque sermone probarem, quod uitiosum et impium esse scio. Hoc ipsum vero quid aliud sit, quam pictis atque fucatis verbis ludificare Diuinam maiestatem simul et Caesarem? Qua quidem re quid fieri possit flagitiosius? Nam hoc illud est, de quo Christus tam [note: Peccatum in Spiritum sanctum.] diligenter nos admonet, peccatum in Spiritum sanctum, quod nullo vnquam tempore condonatur. Quod cum ita sit, et quoniam his vinculis est alligata conscientia mea, maiorem in modum, et per misericordiam Dei, quam humano generi per Filij sui immolationem impertiuit, oro et obsecro, ne Caesar hoc meum factum implacate ferat. Quod enim Augustanae confessionis doctrinam retineo, salutis meae causa facio, et rebus omnibus posthabitis, quomodo post hanc aerumnosam vitam, sempiternae vitae letitiaeque particeps fiam cogito. Ad Caesarem etiam a non nullis audito deferri, quasi non religionem, sed gloriolam aliquam, et nescio quid aliud in eo spectem. Obsecro, quid omnium rerum humanarum optatius euenire mihi possit, praesertim mole corporis grauato, quam libertas, [note: Saxonis pietas et sana conscientia.] quam reditus ad vxorem et liberos, quam otium et quies domestica? Testificor autem Deum, et tunc, cum a nobis omnibus factorum rationem ille poscet, testificabor, me nihil aliud spectasse, quam vt vero ipsius cultu, regni caelestis haereditatem consequar. Quod vt Caelar certo credat, sibique de me persuadeat, vehementer oro. Cateris in rebus omnibus prompta semper mea fuit in illum voluntas, et erit in perpetuum, et quam ei dedi fidem, eam vti virum bonum et illustri genere natum decet, praestabo Quod superest, vt offensionem omnem remittat, meque tandem ab hac diuturna captiuitatel beret, obsecro: ne videlicet ego sim [note: Saeuities in ducem Saxoniae captiuum.] primus omnium principum, qui suam aetatem captiuus apud ipsum transegisse dicatur. Cum in eo firmus et immotus persisteret, durius aliquanto tractari coepit, et adempti fuerunt ei libri sacri, et iniunctum, vt diebus vetitis abstineret a carnibus. Ille etiam, quo fuerat vsus ad hoc vsque tempus, permissu Caesaris, Euangelij [note: Lantgrauij literae forte confictae.] doctor, cum praesens immunere sibi periculum videret, mutata veste, clanculum se subducit. Peruulgatae tum fuerant, et ex aula Caesaris emanarunt literae, quas Lantgrauius ad Caesarem scripsisse ferebatur. Iis in literis, vxori se mandasse dicit et consiliarijs, vt conditiones reliquas omnes impleant, vt ijs, qui propter anteactum bellum querimoniam habent, satisfaciant. Deinde librum de religione conscriprum sibi lectum esse dicit: et quanquam in eo sint nonnulla, quae non satis intelligat, et quae sacris literis confirmare non possit, tamen, quod vetustate nitantur et sanctorum Patrum authoritate, non se plus velle sapere quam illos, et ratum habere scriptum illud, et curaturum etiam, vt a suis obseruetur. Posthaec, fidem et operam suam ei defert, siue cum Turca, vel Pontifice Romano, vel quibuscunque regibus, vel Heluetijs bellum gerat, siueper Germaniam ipso velit vti. Sed orare per Christum et omnes diuos, vt offensionem omnem deponat, seque liberum faciat: iam enim captiuum detineri per annum totum et satis duram luisse poenam, et in extremas redactum esse angustias. Porro, maioris

[note: 1548.] cautionis loco daturum sefilios duos obsides, donec ei plene sit satisfactum, et quamcunque rationem ipse praescripserit, ea se paratum esse cauere. Nihil autem his precibus effecit, et subinde custodibus Hispanis alio traductus fuit, Donauerda primum Norlingam, deinde Hailbrunum, post Halam Sueuicam.

[note: Missa per Germ. triumphans, occidit in Anglia.] Dum haec in Germania Caesar molitur, publico decreto Missa per Angliam abrogatur, neque multo post captus fuit Stephanus episcopus Vintoniensis, qui contendebat, decreta quae fierent in hac aetate regis adolescentuli, nullius esse momenti. [note: Episcop. Vintoniensis obstinatus animus.] Iussus fuerat anno superiori continere sese domi, et abstinere a publico. Nuper autem dimissus, cum sententiam mutasse putaretur, concionem habuit ad regem caeterosque proceres, et cum in ea, quid suae mentis esset, explicasset, custodiae mandatur.

[note: Ecclesiastica Caesaris reformatio.] Conscriptam reformationis, vti vocant, formulam, Caesar Iunij die xiiij. recitari iubet ecclesiasticis. In ea continentur haec capita, de ordinatione, de ordinum Ecclesiae officijs, de monasterijs, de scholis, de locis hospitalibus, de dispensatione verbi Dei, de administratione Sacramentorum, de Missae caeremonijs, de caeremonijs ecclesiasticis, de disciplina Cleri et populi, de multitudine beneficiorum, de visitatione, de synodis, de excommunicatione. Haec autem inter alia traduntur, vt qui sacros ordines petunt, diligenter examinentur de fide, de moribus, deque scientia, maxime vero de haeresibus, hoc potisisimum tempore iactatis, et an idem credant, quod Romana, catholica et Apostolica credit Ecclesia: de moribus inquisitio fieri iubetur, iuxta praescriptum Pauli, quod est capite tertio primae Epistolae ad Timotheum: sed illud, quod Paulus inter alia monet, vt Ecclesiae minister sit vnius vxoris maritus, qui domui suae bene praesit, et liberos habeat obsequentes, omittitur: ad episcopatum nemo recipiatur, nisi sit sacerdos, aut primo quoque tempore reliquos gradus recipiat: Episcopi curam habeant suarum ouium, easque doctrina pascant et sacramentis: Ecclesias quoque subinde visitent, dentque operam, vt reliqui minstri suum munus faciant, ne lupi gregem inuadant: monastica vita rursus instituatur, ijs locis, vbi desiit: in scholis nihil doceatur, nisi quod cum Ecclesia catholica congruit: in administrandis Sacramentis et caerei monijs retineatur sermo Latinus, ne vilescant, si populus intelligat: is, qui vulgo [note: Tremenda mysteria Missae.] dicitur canon Missae, maneat integer, et silentio pronuntietur, vt tremendis illis mysterrjs sua conseruetur dignitas: in caeremonijs vsitatis nihil mutetur: sal, aqua, herbae, agnus paschalis, noui fructus: item, templa, calices, altaria, pallae, vestes atque vasa consecrentur per orationem aduersus insidias diaboli et veneficia: caerei quoque inflammentur, et adoleantur suffitus atque thura: supplicationes etiam fiant ad templa diuorum: clerus temperanter et sobrie viuat, scortationem fugiant, concubinas ab se dimittant, aut multentur: magistratus ciuilis opem Episcopis ferat, vt morum et disciplinae fiat emendatio, et vt Ecclesiarum libertas integra conseruetur: synodi diocoesanae reuocentur in vsum, et bis quotannis peragantur, in ijsque de singulorum moribus atque vitijs inquiratur: qui alia ratione sanari [note: Excommunicatio] non possunt, ab Ecclesiae communione pellantur: eorum aditum atque ser monem omnes defugiant, neque prius illi recipiantur in gratiam, quam supplices deprecentur, et emendationem promittant. Hanc formulam, eo, quem diximus, die recitatam, Episcopi cum deliberassent, comprobant, et non multo post, quam domum redierint, synodos velle se conuocare dicunt. In nonnullis autem rebus Pontificem solicitari petunt, vt assentiatur. Fuit et hic liber post euulgatus typis. De [note: Admoti arietes Argent. ad suscipiendum Interim.] ciuitatum legatis antea diximus, quomodo decretum factum suis renuntiarint: cum autem Argentinenses, qui facile erant primi, serius aliquanto responderent, Caesar illos per Granuellanum vrget. Is Iunij die xxviij. legatos, in quib. primum locum habeat Iacobus Sturmius, accersit, et per Henr. Hasium, quo vtebatur interprete,

[note: 1548.] scire ipsos dicit, quemadmodum ordines a Caesare flagitarint, eiusque fidei permiserint, vt rationem aliquam constitueret, quae seruetur adusque concilium. Id illum fecisse, et formulam esse conscriptam a viris doctis atque bonis, quam principes omnes, paucis quibusdam exceptis, et praecipuae ciuitates approbarint. Cum autem ipsi et quidam alij Caesarem orarint, vt suis hoc renuntiare liceret, assensisse illum, atque interea expectasse. Verum, quod nihil adhuc responderint, esse nonnihil ei molestum, ideoque sibi dedisse negotium, vt quae sit ipsorum voluntas, cognoscat. Illi, cum silentij causam exposuissent, epistolam exhibent, de sententia [note: Argentinensium responsio.] senatus inscriptam Caesari, Nihil sibi magis esse in votis, quam vt in omnibus ei gratificari liceat: sed sibi suisque ciuibus ita esse persuasum, quod si decretum hoc omnino recipiant, fore, vt et conscientiam suam ipsi laedant, et Deum grauiter offendant, et suam saluti pessime consulant. Cum autem ipse pro sua prudentia satis intelligat, quam sit istud graue, petere se per Christum, vt in re tam ardua, quae non ad facultates atque bona, sed ad animae salutem et ad vitam sempiternam pertinet, sui rationem habeat, et sicut alijs diuersae partis, ita sibi quoque religionem permittat Augustanae confessionis, adusque concilij decretum, vti saepe constitutum sit in comitijs: neque cogat, vt secus quam sentiunt, ore profiteantur. Se vicissim omni ratione curaturos, ne quid in sua ciuitate turbulenter aut irreligiose siat, neue praua dogmata locum habeant, et ne qua vicinis querimoniae causa detur. Has literas vbi Granuellanus audiuit, Caesarem praeclare semper de ipsorum ciuitate sensisse dicit: et quoniam plerique omnes decretum factum laudent ac ratum habeant, non esse quod putent ipsos exemptum iri. Nam habere se in mandatis, ne quod huius generis responsum admittant. Itaque frustra supplicari. Plane igitur respondeant, quae sit senatus voluntas. Ad haec illi, Quod Caesaris fidei commissa res fuerit, id se caeterosque legatos de rebus policitis, non autem de religione semper accepisse, quod hanc ad concilium esse reiectam putarent, vt ibi partibus auditis fieret cognitio. Sed hoc in libro definita esse omnia prope doctrinae capita controuersa. Quod si nunc illa recipiant, nulla prius habita cognitione, neque suarum partium viris doctis auditis, fore, vt non sint amplius controuersa, neque concilij authoritate indigeant. Quod vero plerique principes ac ordines decretum sactum approbent, non esse mirum: nam ipsorum hoc fieri commodo. Illis enim omnia permitti salua et integra, sibi vero modum praescribi religionis, et mandari vt ab ijs dogmatis, quae semper controuersiam habuerunt, discedant non audiri: cum tamen in comitijs omnibus ad concilium causa tota sit relegata. Nimirum, cogere aliquem vt aduersus conscientiam aliquid faciat, etiamsi versetur in errore, vehementer esse graue, nisi primum sit demonstratus error: existimare se, multos vtrinque viros esse bonos, qui tamen opinione et sententijs inter se dissideant. [note: Ratione et veritate non vi persuadenda religio.] Iis profecto vim nullam adhibendam, sed ratione et veritate et argumentis agendum esse. Cum ergo caeteris in rebus omnibus, extra religionem positis, omnia, sua Caesari deferant, orare, vt et senatus haec postulata commendet. Scire se, quanta sit Caesaris potentia, quantumque periculum in se recipiant, si viribus ille rem experiri velit. Nisi ergo persuasum haberent, hac illius decreti approbatione Deum grauiter offendi, maximam fore dementiam, si non ei morem gerant. Ibi Granuellanus, cum ante dicta repetisset, ipsos, quo tempore Caesari fuerunt reconciliati, promisisse ait obseruantiam eorum, quae pro Imperij salute statueret, Huius autem generis esse decretum hoc, de doctorum hominum consilio factum, et a maiori parte comprobatum. Non ergo posse recusari, quoniam cum Ecclesia consentiat. An sibi tantum arrogent, vt plus videre seputent, quam vniuersam Ecclesiam, vt secessionem a reliquis faciant? Non ipsis licuisse religionem mutate, nisi de communi totius orbis consensu. Quamobrem si nullum habeant aliud mandatum,

[note: 1548.] datum, cognoscant e senatu, velint ne obtemperare, an minus. Quod se tantum de rebus politicis accepisse dicant, cum Caesari causa permitteretur, non referre quomodo ipsi acceperint, sed quomodo maxima pars ordinum. Illi contra, se suique ordinis reliquos legatos prope ab omni deliberatione remotos etexelusos, neque tunc etiam, cum ad Caesarem causa reijceretur, fuisse consultos. Itaque non aliter accepisse, quam dictum sit: sed et principes aliquot sic illud accepisse. Quo tempore cum Caesare pacificarint, non se recepisse obseruantiam, eo quod metuerent, ne ad religionem illud aliquando pertraheretur: hoc ipsius filio notum esse, Episcopo Atrebatensi, qui tunc etiam nomine Caesaris promiserit, fore, vt religionis causa tota concilio legitimo permitteretur. Quod vero decretum hoc, veluti publicum Imperij senatusconsultum recipiendum esse dicat, non se recusare vllum onus Reipublicae, sed praesentem hanc causam ad animae salutem et vitam aeternam pertinere. Deinde decreti molem omnem recumbere in homines pios: nam reliquam turbam, quae religionem contemnat, minime solicitam [note: Nemo ad fidem cogendus.] esse quid statuatur: ad amplectendam vero fidem neminem esse cogendum: de Caesare non se dubitare, quin pacem et concordiam amet. Sed tamen, si haec via retineatur, et homines praeter animi sententiam loqui cogantur atque sentire, valde metuendum esse, ne talis tamque subita mutatio magnos excitet motus. Librum illum esse compositum a viris aliquot doctis, e quibus aliqui veritatis habeant cognitionem. Id enim satis apparere. Sed quosdam alios admiscuisse multa, quae cum sacris literis et Patrum doctrina minime congruant, vt quidem demonstrari pessit, modo dicendi locus detur. Secessionem nullam se fecisse a reliquis, verum in praecipuis dogmatis conuenire sibicum vera Ecclesia. Petere [note: Currente rota urceus exit.] ergo rursus, vt Caesari detur epistola, quo senatui renuntient: nam aliud nihil habere se in mandatis. Tum ille coepit aliquanto loqui stomachosius, et decretum vrgebat, et ad alia quaedam diuertit, et in Grallijs iactari dicebat a magnatibus, fore, vt Argentinenses decretum non admittant. Eum rumorem ad Caesarem esse delatum, neque nullum excitare suspicionem. Exitus erat, vt diceret Caesarem expetere [note: Egregia definitio] clarum et apertum responsum: neminem quidem esse cogendum, vt fidem aliquam profiteatur. Sed id oportere accipi de his, qui non sunt nominis Christiani. Nam eos, qui fidem semel acceptam abnegant, igni posse cogi. Ad ea Legati, Quid Galli spargant, non sibi constare, sed a Senatu nullum adhuc factum decretum, nec aliud actum esse, quam hoc ipsum, de quo nunc agant et solicitent. Cum ergo nolit ad Caesarem ista referfe, non esse quod amplius instent, et relaturos ad Senatum. Igni quidem posse aliquem emedio tolli, sed vt aliter quis credat, cogi non posse: et hic quidem fuit exitus orationis. Cum caeterarum ciuitatum legatis in eandem prope sententiam sigillatim actum antea fuit, et comminationes etiam additae, et designatus dies, intra quem responderent: et iussi manere, donec a suis esset allatum responsum. Argentinensibus vero nihil tale praescriptum fuit. Quod in futuros vsus pecuniam conferri Caesar postulauit, ordines, etsi graue sibi esse dicerent, approbarunt: Ferdinando quoque regi in singulos induciarum annos aureorum millia centena promittunt: sed a Caesare petunt inuicem, vt praesidia deducat, et copias militum huc illuc dispositas, quae pasaim per agros et oppida plurimum damni dent, rebus iam pacatis dimittat, et miseros homines, quorum magnae sint querimoniae, reficiat. Caesar causas ait subesse graues, [note: Caesar praesidia non vult deducere.] cur in hoc tempore militem exauthorare non possit: ad damnum vero datum quia atti net, illud, se quidem conscio, minime fieri. Cum enim illis persoluat, aequum esse, ne cui faciant iniuriam, et hoc suae esse voluntatis. Iam antea quoque delatum aliquid eius generis ad se fuisse, verum inquisitione facta, prope nihil esse compertum, veruntamen nihil se praetermissurum, vt certo cognoscat: nec enim vlli futurum impune, si quid deliquerit.

[note: 1548.] Vt Cameram Caesar hoc tempore pro suo arbitratu constituat, et supplement loco iudices adiungat, ordines ei permittunt, et sumptum ipsi pollicentur. Eius actionis, quam de foedere institutam fuisse diximus, hic fuit exitus, vt Caesaris prouinciae omnes, quas per Germaniam et Belgium habet, sint in tutela et patrocinio Imperij, et contribuant in vsus publicos, ita tamen vt suis vtantur legibus atque iurisdictione: Germania vicissim a Caesaris prouincijs idem auxilium atque defensionem expectet.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XXI.

Authores libri nomine Interim inscripti dona accipiunt a Caesare: multi tamen illum impugnant et ea de causa dux Saxoniae accusatur. Constantienses vrgentur vt cum librum iam euulgatum recipi[?]t. Ciuitati tendantur insidiae, quibus deprehendatur: ac tandem cogitur recipere. Argentinenses ad Caesarem [?]ant literas, quibus delibro Interim agunt: et tandem admittunt. Seditio Burdegalae oritur. Francisci Spirae desperatio narratur: et Vergerij ad Euangelium mirabilis conuersio. Scotiae regina abducitur in Galliam. Magdeburgenses in praedam omnibus obijcit Caesar. Angliae status turbulentus esse incipit. Regni protector capitis damnatus securi percutitur. Argentinenses cum Episcopo contendunt. Vuitt embergici a quibusdam incusantur quasi dissimulanter agant, et per adiaphora impietati Papiscopo viam aperiant. Illis respondet Melanchthon. disputatur in Anglia de coena Domini. Rex Lutetiae excipitur. Verninus capite plectitur. Casar in Magdeburgicos edictis agit. Paulus tertius pontifex moritur, et horrendae quaedam ab eo resgestae narrantur. Conclaue Romanum quod vocant, describitur, et ratio creandi Pontificis. Missa rursus Argentinae inchoatur. Edictum regis Galliae in Lutheranos prodit. Iulius pontifex creatus Innocentium adolescentem, quem in delitijs habuerat, in Cardinalium collegium adoptat.

VLTIMA die Iunij fit comitiorum finis. Libro decimo nono diximus, quemadmodum Caesar omnibus persuaserit, vt concilio se submitterent, idque sua fiducia, qui daturus esset operam, vt legitima sit actio. Nunc ergo fit decretum, Tridenti continuandum esse concilium, seque curaturum Caesar promittit, vt quamprimum [note: Concilij legitimi repetita promissio.] ibi redintegretur. Quod cum factum erit, vt omnes, ecclesiastici praesertim, et confessionis Augustanae socij, publica fide, quam sit ei praestiturus, eo veniant. Futurum enim, vt pie et Christiane, iuxta sacras literas et Patrum doctrinam, res agatur omnis et definiatur depositis affectibus: et vtipsi, quantum satis est, audiantur. Post, alia recitantur decreta, sicut fieri solet, imprimis illud dereligione, grauibusque verbis mandatur, vt omnes obtemperent, sicut Idibus Maij pronunciatum fuisse diximus. [note: Islebius donatus a Caesare.] Authores libri treis antea nominauimus, ex ijs Ioannes Islebius, liberale donum a Caesare simul et Ferdinando regetulit, ob nauatam operam. Michael vero Sidonius episcopatum Merseburgensem in Saxonia deinde est consequutus. Hinc iocus illorum, qui chrisma dicebantab eis et oleum pontificium inter alia desendi, veluti rem sacram, et saluti necessariam, vt ipsi nimirum discederent vnctiores. Non multo post, ad principes absentes, eos imprimis, vbi maxime opus esse

[note: 1548.] videbatur, dat literas Caesar, et mandat vt huic decreto statim obtemperent. et decimo quinto die Iulij seribit ad Argentinensem episcopum Erasmum, det operam, vt illud, quod labore suo maximo perfectum sit, in executionem veniat, et si destituatur hominibus idoneis, aliunde sumat.

[note: Edictum Venetorum.] Facti decreti fama longe lateque mox disseminata fuit, et Veneti quidem decimo nono die Iunij edicto cauent, vt qui libros habent, in quibus aliquid sit perscriptum contra fidem catholicam, intra diem octauum perferant ad certos homines: nam postea, fore, vt inquiratur, et in eos, qui meriti sint, vindicetur: delatoribus vero silentium et donum pollicentur. Habet perpetuos ibilegatos Pontifex, [note: Venetorum in negotio religionis prudentia.] vt in regum aulis etiam. Hi multorum oculis et auribus vident et audiunt et saepe sunt authores, vt eiusmodi decreta fiant. Sed tamen hac vtitur cautione senatus Venetus, vt Episcopis aut inquisitoribus Pontificijs minime permittat iudicium, sed adhibeat semper locorum praefectos et iureconsultos, qui testimonia cognoscant, et prouideant, ne quid improbe vel auare committatur in suae ditionis homines. Legem hanc tulerunt anno millesimo quingentesimo vigesimo primo, cum in agro Brixiano quaesitores illi valde saeuirent in miseros homines, quasi veneficos, et cum Satana commercium habentes. Nunc autem, postquam longe lateque radices egit Lutheri doctrina, valet eadem lex, vtcunque Pontifices fremant, eamque velint abrogari.

[note: Proscripti a Caesare.] Hoc fere tempore Galliae rex copias auxiliares in Scotiam mittit aduersum Anglos, et in his Germanos, ductore Ringrauio. Caesar vero Comitem Bichlingum Hubertum et Sebastianum Schertelinum ijsdem tabulis proscribit, neque multo post, Ringrauium, Hedeccum, Recrodum, Risebergium, et simul exteros [note: Nauarrae filia nubit Vendomensi.] omneis principes orat, netutelam illorum suscipiant: sed in eo sibigratificentur, et cum res ita fieret, idem ab se iubet expectari. Nauarrae regis filiam. Ioannam, quae Cliuensi fuerat ante annum septimum desponsa et tradita, sicuti diximus, in matrimonium ducit Vendomensis, regiae familiae princeps. Eleonora. Caesaris germana soror, vidua, relictis Gallijs, in Belgium sese confert, Guisij principis filius, Aumalius, cum Caesaris e sorore neptem, Lotharingiae dominam, multum ambijsset, vxorem ducit, Herculis Ferrariae ducis filiam. Belli Germanici historiam, [note: Ludouicus Auila de bello Germ.] quod Caesar gessit, in lucem ad hoc tempus emisit Ludouicus Auila, Hispanus, lingua populari conscriptam. Quo loco de Marchionis Alberti captiuitate, loquitur, illecebris muliebribus detentum fuisse dicit, quo minus benerem egerit ad Rochliciam. Idem liber post exijt Italice, Latine, Gallice conscriptus. Quanquam [note: Impugnatores Interim.] Caesar acerrimis verbis edixerat, ne quis editum de religione librum vllo modo impugnaret, varia tamen exierunt scripta, quae totam eius doctrinam damnabant, et homines, vt ab eo, tanquam a praesentissima peste sibi cauerent, admonebant. In his erat Caspar Aquila, Salueldensis Ecclesiae minister in Turingia. Scribendi causam huic dederat Islebius, qui domum rediens Augusta, de libro valde gloriatus erat in itinere, et aureum nunc instare seculum, et Aquilam quoque dixerat assentiri. Hoc vbi resciuit iste, vehementissime respondet, et mendacij [note: Abrincensis contra Interim.] eum insimulat, et falsis dogmatis refertum esse librum affirmat. In Gallijs autem Robertus Abrincensis episcopus contra scripsit, verum diuersa ratione, et librum imprimis reijcit, quod sacerdotibus coniugium, et coenam Domint totam vulgo permittat, et per occasionem atrocissim is verbis in Bucerum debacchatur, ob alteram ductam vxorem. Romae etiam ordinis Dominicani generalis, vti vocant, Romaeus, in eandem sententiam contra scripsit. In reprehensionem itaque libellus incurrit vtrobique.

Legatum Caesar ad Noribergenses et quosdam alios miserat, qui decretum factum eis persuaderet. Cum is in ea profectione, venisset ad Saxoniae ducis captiui

[note: 1548.] filios, idem egit: sed illi constanter negabant: ad Caesarem ergo reuersus, rem omnem [note: Filiorum captiui ducis constans pietas.] exponit. Itaque captiuum principem Caesar denuo solicitat, deque filijs ipsius queritur, quod et decretum nuper factum repudient, et illud oppugnari tum scriptistum concionibus permittant. Petit igitur agat cum illis, vt de vtroque sibi satisfaciant. Ad haec ille. Quamobrem editi libri doctrinam ipse non probet, nuper se demonstrasse Granuellano et Atrebatensi, Quod cum ita sit, non se posse filijs esse authorem, vt quod ipse pacata conscientia facere nequeat, hoc illi faciant. Orare se plurimum, vt boni consulat, et se suosque liberos tueatur. Haec illius [note: Dux captiuus omnibus amabilis.] constantia, et in rebus aduersis animi fortitudo singularis, magnum ei conciliauit amorem passim apud omneis.

Quemadmodum in Saxonia Bremenses et Magdeburgici, sic in Germania superiori, soli Constantienses, Heluetijs vicini, nondum erant reconciliati Caesari: sed publica tandem accepta fide, legatos Augustam mittunt, pacificandi causa. Caesar leges fert admodum duras, et in his etiam, vt librum euulgatum recipiant, ex eoque religionem constituant, Legati conditiones sibi mitigari petunt: sed [note: Constantiensium ad Caesarem literae.] id frustra fuit, et intra certum diem iubentur respondere Senatus, eo cognito, Iulij die decimo tertio datis literis admodum demissis, orant ne quid contra contra conscientiam et animae salutem facere cogantur. Videre se periculum suum, et in maximis angustijs versari. Nisi enim pareant, omneis suas fortunas atque vitam in discrimen vocari. Quod si morem gerant, Dei vindictam atque iudicium sibi subeundum esse. Parcat igitur, nec in calamttosos atque desertos grauius aliquid statuat, praesertim, cum ipsi non magis quam alij deliquerint, et Imperij ac domus Austriacae causa, maximas olim sint perpessi calamitates, et ne nunc quidem vllum onus, quod ab ipsis praestari possit atque debeat, recusent. Aclicet pertenue sit ipsorum aerarium et facultates exiguae, tamen in multam esse daturos aureorum millia octo, et tormenta magna quatuor. Sed petere, vt religionem, in qua nunc annos viginti permanserint, sibi permittat ad decretum vsque legitimi concilij, neque grauiora ciuitati, quam ferre possit, imponat. Ipsorum Episcopus Ioannes Vesalius, qui et archiepiscopi Londensis nomen obtinebat, vt libro duodecimo dictum est, grauiter eis fuerat comminatus August, post euulgatum a Caesare librum: sed paucis a diebus, eodem morbo, quem illis erat imprecatus, interijt, apoplexia nimirum Quod Austriacae domus causa multum accepisse detrimenti [note: Bellum Maximiliani in Heluetios.] sese dicunt, sic habet. Caesar Maximilianus, auxilio Sueuici foederis, de quo diximus libro quarto, bellum gessit cum Heluetijs Itaque Constatienses, qui tum eius erant foederis plane finitimi, multis fuerunt affecti damnis. Opem ferebant Heluetijs Rhoeti, Seduni, Veragri, nuperipsorum facti socij: sed et Galliae rex Ludouicus xij. Intercesaione demum Ludouici Sfortiae, Mediolani ducis composita res fuit, sub annum salutis millesimum quingentesimum. Sfortiae sororem Mariam Blancam, Maximilianus habebat in matrimonio.

[note: Caesar quos vult in senatum Augu. elegit.] Augusti mensis die tertio, Caesar, consules et omnem senatum Augustanum, et e praecipuis ciuibus nonnullos ad se vocat, et per Seldum iureconsultum de sua suorumque maiorum erga ipsos voluntate atque studio multa locutus, turbulenter et seditiose plurimis nuncannis administratam ipsorum rempublicam, eiusque rei causam esse dicit, quod in Senatum allecti fuerint de media plebe homines imperiti et opifices, nullam ad rem minus quam ad gubernationem idonei. Se vero qui ciuitati bene consultum velit, vt huic malo medicina fiat, exauthorare ipsos omneis, non quidem ignominiae, sed communis vtilitatis causa. De scripto postea recitari iubet eorum nomina, quos in Senatum allegebat, in his erant Vueseri, Relingeri, Bumgartneri, Fuggeri, Peutingeri. Eos deinde iureiurando deuincit, et suam cuique functionem atque munus distribuit, grauiterque monet,

[note: 1548.] vt rempublicam ament, et decreto religionis pareant: et obsequentiam ipsi praestent. [note: Abrogatae tribus.] Tribus etiam simul abrogat, et capite sancit, nequa ciuium deinceps conuenticula fiant atque societates: et literas omneis, quibus tribuum iura continenturatque priuilegia nouo Senatui mox adhiberi, et hanc reipublicae formam, voce praeconis publice pronuntiari iubet, et ne quis eam impugnet, vitae periculo denuntiat. Senatus gratias agit, et officium omne pollicetur. Interea dum ista fiunt, clausae erant omnes portae, et militum dispositae stationes.

Lis erat multis ab hinc annis, Lantgrauio et Gulielmo Comiti Nassouio, de ditione Chattorum. Eam nunc demum Caesar his ipsis diebus decidit, aduersus Lantgrauium lata sententia. Legatis Constantiensium Caesar huius menlis die quinca primum respondet per Atrebatensem episcopum, et infecta re dimittit, et quia de pace non magnopere solicitos esse videat, rationem aliquam initurum [note: Hispani clam petunt Constantiam.] se dicit. Eodem die, Hispani, quos in oram illam commigrasse diximus, ad tria millia peditum. Constantiam petunt, et Vberlinga de nocte profecti, pars per syluam iter faciunt, vt prima luce, quo tempore concionem in templis haberi sciebant, vrbem inuaderent, pars in sylua remansit, occasionem expectans. Accidit autem, vt tres quidam excubitores, oppidani, cum in vicina sylua fremitum exaudissent progressi longius speculandi causa, in ipsorum manus venirent. Hos illi comprehendunt, et necem minati, si quod signum darent vna secum abducunt, Deinde quodam in fundo prope lacum, magno silentio sese componunt. Sed non fuit occultum, et excubitores, qui tunc erant in suburbio trans Rhenum, praefecto suo renuntiant, aliquid esse insidiarum. Is e vestigio refeit ad consulem. Fuit hoc post mediam noctem hora secunda, Consul ilico Senatum conuocat. Et ad arma conclamat, tametsi nemo, quid esset rei, compertum haberet. Albescente vero die, paulatim sese produnt Hispani, pauci tamen, vt de numero excubitorum cognoscerent. Ibi denuo praefectus vigilum consuli nuntiat, vt mature prouideat: nam subesse periculum. Itaque re deliberata, sub horam quartam emittuntur ex vrbe circiter ducenti ciues in suburbium. Hi, postquam egressi nihil fere deprehenderent, aliquanto remissius agunt. Sed ecce cum iam luceret, Hispani, parietem constructum ex materia, qui mediam fossam diuidebat, machinis prosternunt, et per fossam tunc prope siccam, in oppidanos excubitores confertim [note: Constantiae expugnatio.] irruunt. Mox etiam illi, quos in sylua remansisse diximus, accurrunt, et vi magna portam vnam refringunt. Sed fortiisime ciues dimicabant, et tormentis rem agunt, interfecto duce, Alfonso Viue, statim in primo congressu. Cum vero, tantae multitudinis impetum vix aegre sustinerent, paulatim retrocedunt, et in ponte Rheni diu multumque confligunt, et vix tandem in vrbem recepti, cum hostes portam valide concuterent, tormentis maioribus eos petunt ex moenibus atque portis, et multos interficiunt. Hos illi statim ex ponte in Rhenum praecipitant, et cum frustra sese moliri conspicerent, fuga suburbium petunt, et pontem extremum incendunt, ne quam oppidani facerent eruptionem. Deinde, cum libidinose multa fecissent, cadauera sociorum accumulant, et vna cum suburbio exurunt, vt ne de numero caesorum constaret. Ex oppidanis desiderati sunt ad centum. Cum hostile signum daretur Constantiae, sicuti fieri solet, Heluetij vicini sumptis armis accurrebant: sed praefectus regionis, qui tum erat Lucernensis, maxima denuntiata poena reuocabat eos, nimirum odio religionis.

De legatis Argentinensibus ante diximus, quid egerint cum Granuellano: finitis comitijs domum, reuersi, rem omnem ad Senatum referunt. A deliberatione, [note: Caesar Gallica lingua magis afficitur.] senatus, datis literis ad Caesarem, Gallice seriptis, quoniam ea lingua magis afficitur, Legati inquiunt, nostri, nuper e comitijs ad nos reuersi, quid actum sit, exposuerunt, et iam antea librum de religione conscriptum ad nos miserant. Cupiebant illi quidem, prius quam Augusta discederent, per epistolam tibisupplicare

[note: 1548.] potentissime Caesar: sed eam Granuellanus non recepit. Hac igstur de causa [note: Argent. ad Caesarem literae.] nunc ad te scribimus. Et primo quidem, nihil omnium rerum magis optamus, quam tibi per omnia gratificari: sed ad decretum religionis quod attinet, ita res habet. Conuocatis et adhibitis nostrae ciuitatis theologis, totum diligenter expendimus, et quanquam in eo sunt, quae non omnino dissident a sacris literis, tamen quoniam ita conscripta sunt, vt in plerisque sit opus explicatione maiori, perdifficile nobis est atque graue, sic illa recipere. Nam persuauissimum nobis est, doctrinam nostram atque caeremonias congruere cum verbo Dei neque posse a nobis, nisi cum offensione Dei, et vulnere conscientiae, vel deseri, vel immutari prius, quam facta sit cognitio, et nostri etiam homines auditi. Haec enim consuetudo semper fuit inde a prima aetate Ecclesiae; vt legitimis conuentibus dubia et contouersia definirentur. Haec quoque ratio semper omnium optima visa fuit in Imperij comitijs, vt pio concilio res tota permitteretur. Itaque per omnia sacra, perque sanguinem Christi rogamus, pro nobis effusum, vt in eo valeant Imperij decreta, nobisque religionem hanc tueri liceat, donec legitimi concilij authoritas interuenerit. Etenim neque melior, nec ad constituendam pacem vtilior inueniri via possit, neque sane diuturnior. Sin autem postulatum hoc nostrum reijcis, et a nobis obsequentiam requiris, etiam atque etiam rogamus, vt nostri theologi primum audiantur, quod emonstrent, quibus in locis decretum illud existimemus pugnare cum sacra Scriptura. Quod si fiat, omnino fore speramus, vt et nostrae causae intelligas aequitatem, et decretum etiam illud mitiges. Maligne profecto vel obstinate nihil faeimus, verum salutis nostrae ratio et metus Diuini numinis impellit, vt ad hunc modum deprecemui. Nam in caeteris rebus omnibus ita nos comparabimus, vt quanti sit apud nos tui nominis maiestas atque splendor videre possis. Cum his literis alijsque mandatis ad Caesarem missus fuit Ludouieus Grempius iureconsultus. Caesar autem eodem modo quo caeteris respondet, nec aliud decerni posse, neque iam esse quaestionis tempus, et fore dicit, vt in concilio quantum satis est, audiantur. Itaque mandat, vt intra mensem aperte, quid sit ipsorum voluntatis exponant. Postquam illa via, quam diximus, non [note: Constantienses proscripti.] successit, Caesar diuulgatis literis Constantienses proscribit. Ibi coeptum est agi tumultuosius in vrbe. Nam et recentis periculi memoria, et futurae calamitatis expectatio vehementer eos angebant, praesertim cum nihil humani praesidij vel opis appareret. Erant in numero ciuium nonnulli, qui vocibus odiosis haec omnia exagitabant. Senatus igitur horum imporrunitate coactus, principes aliquot et Heluetios quoque per literas orat, vt ad Caesarem intercedant. Heluetij statim agunt conuentus, et assentiuntur. Sed qui sunt Pontificiae religionis, ea lege promittunt, si quidem illi decretum Imperij de religione nuper factum recipiant, et clerum in vrbem rursus admittant. Cum ergo ciues vrgerent, senatus decretum illud promulgat. Suffragijs deinde res agitur, et vicit eorum sententia, qui recipiendum esse dicebant. Nam de suis omnino fortunis actum esse clamabant, si quidem in eo rerum statu sit ipsis permanendum diutius. Ingentem ac prope inexhaustam esse Caesaris potentiam, cui minime resistere ipsi possint. Eo facto plebiscito, senatus, quid actum sit, Heluetijs renuntiat. Hi missa legatione, de Caesaris animo perquirunt, ferrene possit intercessionem: simul orant. vt clementer eos tractet. Caesar autem sic illis respondet, vt facile viderent, non ei gratum fore. Nam, quod in proscriptorum gratiam aliquid facere velint, valde sibi mirum esse dicebat. Itaque multi, qui religionis immutationem [note: Ambrosius Blaurerus solum vertit.] non probabant, alio sese conferunt. in his erat Ambrosius Blaurerus, Ecclesiae praecipuus ibi minister. Lindauienses, qui sunt contra Constantiam, ad alteram partem sacus, mascule quidem antea Caesari responderant: nunc autem vicino territi exemplo, decretum et ipsi recipiunt.

[note: 1548.] Cum Augusta domum reuersus, legatus Argentinensis, mandatum Caesaris renuntiaret, cogitur magnus, vti vocant, reipublicae senatus. Quod non nisi rebus difficillimis et maximi momenti fieri consueuit. Hi sunt trecenti, e singulis [note: Argentinenses consultant de Interim.] tribubus, viginti numero, delecti quidem. Suffragijs exquisitis, plerique decretum minime recipiendum, et fortiter agendum esse ducebant: interiectis aliquot diebus, rursus deliberatur. Ibi remissiores aliquanto sententiae dictae fuerunt, et delectis aliquot e senatu permissum, vt in commune consulant. Erant non procul ab vrbe, sicut ante diximus, equites Neapolitani: et cum Caesar illo ipso tempore Augusta discederet, omnino putabatur venturus Argentoratum, et terrorem multis adferebat, quod Constantiae nuper euenerat. Itaque ex nobilitate complures, et mercatores, et alij nonnulli, quod suis fortunis metuerent, neque Caesarem vellent offendere, cum ius ciuitatis in senatu renuntiassent, alio migrant, non sine tacita multorum reprehensione. Caesar Augusta profectus, relicto ibi praesidio, [note: Vlmae senatus mutatus.] reipublicae et mutatae causa religionis, cum reliquis copijs Vlmam petit. Eo cum venisset, senatum abrogat, et nouum instituit, et Ecclesiae ministros, in quibus erat Martinus Frechtus, eo quod religionis decretum repudiarent, custodiae [note: Frechtus in vincula coniectus.] mandari iubet. Senatus, per omnia Caesari deuotus, decretum recipit. Durante comitio, rogatu Granuellani, petierant a Frechto, vt Augustam profectus, negotium religionis adiuuaret, et ad Pflugium aut Sidonium aut Islebium diuerteret. Ille, quod et suspectam rem haberet, et quod e reliquis ciuitatibus nemo [note: Vlmensium ministrorum constantia.] sui ordinis ibi esset, recusat. Iussus deinde, quid de facto decreto sentiat, et quousque probet, scripto complectitur. Vbi vero Caesar Vlmam venit, senatus illum ac caeteros Ecclesiae ministros euocat, et per homines delectos eorum sententiam exquirit. Respondent vt antea, et quid in decreto probent, quid improbent, ostendunt. Rogati cum Augustani doctores illud receperint per iusiurandum, ac nihilo secius Euangelium doceant, cur non idem ipsi faciant, non sibi constare dicunt, quid illi fecerint, neque suum esse, alieni facti rationem reddere. Se quidem initio, cum ad Ecclesiae ministerium adhiberentur, fide ipsis data promisisse, doctrinam Euangelij pure ac incorrupte annuntiare, sine traditionibus hominum, si nunc senatus eam rationem non probet, petere, vt iusiurandum sibi remittat. Iussi domum abire, post meridiem reuocantur. Ibi delecti quidam senatus, Captiuos, inquiunt, hodie vos Caesar sistit, ad eiusque iam traducemini palatium: Deus vos spiritu suo gubernet. Illi, quoniam ita sit visum Deo, non se recusare dicunt vllum periculum, et ipsis inuicem bene precantur. Sic egressi, statim per apparitores ad praetorium deducuntur, fore putantes, vt sisterentur Caesari. Post multam expectationem, confluente iam illuc multitudine, traducuntur in Georgij Bessereri domum, viri Consularis, in qua Granuellanus et Atrebatensis diuersabantur. Tandem intromissi, post multam disceptationem, cum Granuellanus vrgeret, vti Caesaris edicto parerent: illi vero, quam obrem non possent, explicarent: acerbis fuerunt accepti conuicijs. Deinde reliquis egredi iussis, et paululum diuertere, Frechtum humanioribus verbis pertentant. Et quum is in sententia persisteret, reliquos [note: Duo ministri desciscunt.] etiam singillatim appellant. Ex ijs quatuor fuere constantes, duo desciuerunt. Granuellano et Atrebatensi aderant Hasius, et Seldius. Mox impediti catenis, in [note: Ministri pij catenis vinctis.] carcerem publicum ducuntur, Hispanorum et Germanorum praesidio, quibus praeerat Ioannes Comes Nassouius: cumque domum Frechti praeterirent, frater eius Georgius forte prospicit e fenestra: et appellatus ab eo, vt vxorem et familiam curaret, salutem ei socijsque precatur, ac simul bono animo esse iubet. Ob hanc vocem et ipse ducitur in carcerem. Fuit hoc Augusti die xvi. detenti per quatriduum in vrbe, quinto die cum Caesar illinc abiret reuincti catenis, vti diximus, et impositi currui, deuehuntur Kirchenum, stipati circiter ducentis Hispanis.

[note: 1548.] Ibi cum ad dies octo fuissent in potestate Germanorum ducis Altestegij, dati sunt in custodiam, Hispanorum centurioni Madronio. Vlma Spiram Caesar venit, ad exitum Augusti mensis. Ibi cum esset, venit Argentoratum ab eo, qui xij. illa tormenta, quae dare promiserant anno superiori, abduceret. Pridie Calendas Septembris, Pontifex, rogatu Caesaris, treis episcopos in Germaniam amandat, Fanensem, Veronensem, Ferentinum: horum quae fuerint mandata, suo loco dicemus. Caesar non diu Spirae commoratus, cum Moguntiam venisset, secundo [note: Saxo et Lantgrauius captiui abducti.] flumine Rheno descendit in inferiorem Germaniam, et Saxonem atque Lantgrauium, qui Hala Sueuorum nuper abductus erat, cum eius vxor denuo esset deprecata, captiuos abducit, diuersis nauibus impositos. Est ad Rhenum Lantgrauij quoddam oppidum, Sanguerum, et arx superim posita monti praerupto. Cum huc Caesar venisset, impeditus nocte, substitit in anchoris, et excubitoribus tantum expositis, in nauibus commorari iubet omneis. Senatus Argentinensis erat iussus, vti paulo supra diximus, intra mensem respondere. Cum ergo Spiram Caesar venisset, legati mittuntur ad eum, altera die Septembris, Iacobus Sturmius, Matthaeus Gigerus, Ludouicus Grempius. Hi, cum Spirae non reperirent, Moguntiam vsque sequuntur. Cumque de sua praesentia Caesari nuntiassent, abessent vero consiliarij Germani, quorum opera Caesar vti consueuit, Coloniam Agrippinam vsque sequi iubentur. Interim episcopus Argentinensis, ad clerum in vrbe commorantem datis literis, quarta die Septembris, postulat, vt Imperij decreto pareant, et ad praescriptam formulam rem instituant: simul mittit literas ea de re Caesaris, quas decima die Iulij scriptas fuisse diximus: adhaec, senatui quoque scribit, ne illis impedimentum inferant. Legati Argentinenses, vbi Coloniam venerunt, octaua die Septembris, alteram epistolam Gallice conscriptam, [note: Argentinens. ad Caesarem epistola.] Caesari, nomine senatus tradunt, in hanc sententiam. Licet quo tempore tibi reconciliati fuimus, inuictissime Caesar, non promisimus obseruantiam eorum quae decernerentur: etsi non sumus vnquam assensi, vt ad eum modum de causa religionis ageretur, tamen, quantum omnino fieri potest, parati sumus tibi gratificari non solum in ciuilibus, verumetiam in rebus sacris. Intelligimus quidem satis, te caeterosque principes nolle nostras actiones considerare, et aequum esse, vt nos tua vestigia obseruemus. Veruntamen oramus inuicem, vt cogites, quoniam sui facti rationem oportet vnumquemque Deo reddere, merito nos de salute nostra solicitos esse, et prouidere, ne quid contra conscientiam a nobis fiat. Quae causa fuit etiam, quod in spem venimus, fore, vt nostris theologis auditis, [note: Argentinens. Interim admittunt.] decretum mitigares. Quia vero nos ad concilium reijcis, et fore dicis, vt ibi res iuxta sacras literas tractetur, conditionem accipimus: et ne videamur esse contentiosi vel obstinati, quo minus nostrae ciuitatis Episcopus, formulam illam tuam, certis in templis apud nos, per sui ordinis homines instituat, non recusamus. De templis cum eo transigemus, nec vllum inferemus impedimentum, neque ciues ab illis arcebimus, et cuique liberum erit, quam volet, et quam rectam esse putabit, religionem sectari. Sed ea lege tamen, vt nobis inuicem habere liceat aliquot templa, in quibus verbum Dei pure doceatur, et administrentur Sacramenta, sicut decet, et lingua populari. Curabimus etiam, vt populus in disciplina contineatur, et ne quid praeter decorum fiat: deinde dies festos, et quod reliquum est de ieiunijs et interdicto esu carnium, obseruari mandabimus, neque patiemur, vt pro concione vel alijs in locis aliquid fiat, quod offensioni causam praebere possit. Et quoniam haec doctrina multis nunc annis ita radices egit in animis hominum, vt nisi cum vulnere conscientiae, tam subito tolli non possit: deinde, quoniam hac ratione, quam ostendimus, decretum tuum, Caesar, locum apud nos habebit: oramus, quam possumus vehementer, vt nostris precibus acquiescas, et adusque concilij tempus religionem hanc nobis permittas. Hoc et Deo gratissimum erit

[note: 1548.] officium, et ad ciuitatis nostrae totiusque prouinciae pacem inprimis pertinebit. Hanc epistolam vbi Caesar audiuit, et simul ea quae Iacobus Sturmius, pro sua facundia copiosius explicabat: per Seldium de sua in Germaniam voluntate multa loquutus, sic tandem eos dimittit post multam actionem, vt cum episcopo transigant, ea lege tamen, vt si non conueniat, penes ipsum sit arbitrium.

Cum in Belgium Caesar venisset, Saxonem quidem secum esse voluit, Lantgrauium vero misit Audenardum, Flandriae oppidum. Ad Brabantiae fines, copias [note: Camerae reformatio.] omneis, quas Augusta secum adduxerat, dimittit. De Camerae iudicio supra diximus, quemadmodum Caesari permiserint ordines, vt illud constitueret: ad Calendas igitur Octobres, vt decretum ante fuit, inchoatur, et aduocati treis, ob suspicionem Lutheranismi remouentur, caeteris autem omnibus inter alias leges praescribitur, vt Ecclesiae catholicae dogmatis insistant, aut loco submoueantur. Ibi Smalcaldicis litem mouere coepit Henricus Brunsuicensis: ob anteactum bellum, quando pulsus fuit. Pactus quidem erat, cum e carcere dimitteretur, etiam iuratus, nihil se tentaturum esse: verum ab ea transactione discessit, et non ipse modo, sed et Moguntinus, et Prussiae magister, et Nassouius, et Renardus Solmensis, et alij litem aduersus Lantgrauium instituebant.

[note: Constantienses Austriacae domui se dedunt.] Constantienses, nuper proscripti, cum in magnis essent angustijs, neque salutis viam vllam viderent, ad extremum perfugium decurrunt, et Austriacae domui sese dedunt in per petuum. Ferdinandus igitur in suam tutelam eos recipit, et mox praefectum eo mittit ex nobilitate quendam. Is Idibus Octobris has eis conditiones proponit, Ferdinandum eiusque liberos et haeredes, pro suis dominis in posterum agnoscant, eisque fidem omnem et obedientiam praestent, nec ab eis vllo tempore deficiant, neque foedus vllum ineant: decretis, quae Ferdinandus eiusque praefecti de religione caeterisque rebus facturi sunt, omnino pareant: in bellicis aliisque negotijs, Ferdinando eiusque liberis et haeredibus praesto sint, et imperata faciant, sicut reliqui prouinciales. Eas deinde conditiones per iusiurandum accipiunt. Biduo post praefectus conuocat senatum, ab ijsque postulat, vt quantae sint aerarij facultates, profiteantur, vt tormenta cum omni instrumento referantur in rationes: mandat etiam, ne quis oppidanus longiorem ensem ferat, ne quis ad munitiones et vigilias accedat, vt eorum nomina qui durante bello, periculi ciuitatem admonuerunt, edantur: vt absentium et eorum bona, qui migrarunt, scribantur in libellis et detineantur: vt literae omnes publicae exhibeantur, et quo quaeque pertineant, per aliquem eius rei peritum demonstretur. Posthaec, ministris Ecclesiae mandatur omnibus, vt intra octauum diem vrbe excedant.

[note: Augustus vxorem ducit.] Hoc mense, Mauricij Saxoniae ducis frater Augustus in matrimonium ducit Christiani Daniae regis filiam, Annam. In pactis dotalibus conuenit, ne quid bonorum Ioannis Friderici, verum ex patrijs bonis, Mauricius haereditatem ei daret.

[note: Seditio Burdegaliae.] Erat id temporis magna seditio per Aquitaniam, propter salinas et vectigalia. Totius autem regionis principatum obtinet Burdegala, vrbs ampla et copiosa et maritima, quae ditionis Anglorum aliquando fuit. Hi cumprimis etiam rebellabant, et praefectum regium trucidauerant. Cum igitur ad exemplum et magnum periculum ea res pertineret, Galliae rex, Connestablio et Aumalio ductoribus, copias eo mittit, peditum signa xxxi. et in his Germanorum signa xi. et equitatum mediocrem. Eo cognito, Burdegalenses Connestablium solicitant, neque se recusare dicunt, quo minus ingrediatur armatus: verum, ne Germanum militem ingredi patiatur, orant. Ille, non esse quod sibi praescribant ait. Germanos aeque vt caeteros militare regi: facturum in eo se pro suo iudicio. Quod etiamsi non patefaciant vrbem, habere se tamen claues, quibus eam reserare possit. Sic igitur ingressus est Octobris die xix. et copijs huc illuc dispositis in ordinem, tormentis etiam suo loco collocatis, primum arma ciuium et machinas omneis

[note: 1548.] iubet comportari et in arcem deferri, sic biduum est consumptum. Tertio die [note: Laniena quam Burde. Connest. exercuit.] coeptum est inquiri per singulas aedes, et comprehenduntur seditiosi, magno numero. Post ad horrendam lanienam ventum est: nec enim vno supplicij genere sublati fuerunt. Ex nobilitate quoque producuntur xiiij. laqueis obuincti collum: ex ijs vnus et alter capite multantur: pro caeteris Germani duces intercedunt, et Connestablium exorat. Huic tam tristi tamque funesto spectaculo dati dies sunt xij. Praeter eos, qui capitis poenam subierunt, ad triremes etiam plurimi damnantur. Ademptae quoque sunt illis omnes campanae, non in vrbe tantum, sed per agros etiam, ne quod excitandi motus, vt antea, signum dari posset. Deinde, literae, quibus reipublicae immunitates atque priuilegia continebantur, exustae sunt omnes, ipsimet ignem inflammantibus. Et quia regium praefectum interfecerant, Connestablius eos adigit, vt terram, qua tectus erat et humatus, nullo cum instrumento, sed vnguibus atque digitis reuellerent. Sic inuentum ac restitutum cadauer, maxima deinde pompa monachorum et sacrificorum terrae mandatur. Pone sequebantur ciues omnes, ad quinque circiter millia cum singulis cereis: et cum ad Connestablij diuersorium venissent, sistitur funus per interualla passuum aliquot. Ibi tum illi in genua prolapsi, lamentabili clamore misericordiam implorant, et suum ipsi delictum execrantur, et regi, quod non atrocius in se vindicarit, gratias agunt. His omnibus peractis, Nouembris die nono disceditur illinc, relicto praesidio.

[note: Francisci Spierae desperatio.] Per Italiam hoc tempore mirabile quiddam accidit. Est in agro Patauino Venetorum ditionis oppidum, Citadella. Hic erat ciuis quidam, homo forensis et causidicus valde exercitatus, Franciscus Spiera. Is incredibili quodam ardore coepit complecti puriorem doctrinam: et cum in dies magis atque magis proficeret, non domi tantum apud amicos, quid sentiret de singulis dogmatis, verum etiam passim apud omnes explicabat. Ea res non diu potuit esse occulta, et tandem ad legatum Pontificium, qui tum erat Venetijs, Ioannem Casum, archiepiscopum Beneuentanum, delata fuit. Vbi hoc Spiera cognouit, facile suum intellexit periculum. Cum ergo diu multumque in omnem partem deliberasset, tandem statuit vocatus conuenire legatum. Itaque profectus Venetias, et errorem suum, vti putabat, vel metus causa dicebat, confessus, veniam poscit, et obsequentiam in posterum pollicetur. Legatus, tametsi propter spontaneam confessionem gaudebat, tamen exempli causa iubet, vt domum reuersus, ante dicta publice reuocet. [note: Spierae palinodia.] Accipit ille conditionem: et licet iam tum inciperet ipsum poenitere facti, tamen vrgentibus amicis, qui non ipsius modo, sed coniugis etiam et liberorum et facultatum ipsius spem totam in eo positam esse dicerent, obtemperauit. Verum non multo post in aegritudinem incidit tum animi tum corporis, deque misericordia Dei coepit desperare. De consilio agitur amicorum Citadella defertur Patauium, vt et medicorum operam, et doctorum hominum haberet paratam consolationem. Medici, Ioannes Paulus Grassus, Bellacata, Frisimelega, statim vbi vidissent, ex vehementiori cogitatione natum morbum, nec vllum esse remedium praestantius iudicabant, quam animi consolationes. Frequentes igitur ad ipsum quotidie veniebant homines docti, et sacrae Scripturae testimonijs, quae summam [note: Spiera consolationes omnes reijcit.] Dei misericordiam nobis explicant, mentem illius sanare studebant: ipse vero non inficiari quidem ista, sed ad se nihil pertinere, et quod agnitam veritatem abiurasset metu periculi, destinatum se cruciatibus aeternis, et illos iam animo sese persentiscere atque videre, neque Deum amare posse, verum horribiliter odisse dicebat: in eoque perstitit. Neque iam cibum amplius capere volebat, et cum per vim ingereretur, subinde respuit. Longum esse omnia referre, quae vel ipse dixit, vel alij, vt ei desperationem eriperent, in medium attulerunt, e sacris petita literis. Cum ergo frustra consumerentur omnia consilia, et ipsius tum infirmitas corporis tum angor

[note: 1549.] mentis, indies magis atque magis augesceret, domum relatus fuit, atque ibi miser in eo statu ac desperatione vitam finijt. Decumbenti Patauij, frequens assedit consolatorinter alios Petrus Paulus Vergerius, episcopus Iustinopolitanus, quod est in Istria Venetorum ditionis oppidum.

Quomodo Clemens atque Paulus Pontifices opera Vergerij sint vsi per Germaniam, superioribus libris demonstratum est. Ferdinando quidem regi valde charus fuit, dum in Pannonijs ageret, cui cum esset nata filia Catharina, Vergerius, vna cum Georgio Marchione Brandeburgico et Ioanne archiepiscopo Lundensi, in Baptismo pro ea fide iussit. Verum a pontificatu Romano postea [note: Vergerij mirabilis conuersio.] defecit, mirabili quadam occasione. Cum a colloquio Vuormaciensi, quod fuit initio anni M. D. XLI. sicut diximus, Romam vocatus redijsset, Pontifex creaturus nouos cardinales, ipsum quoque designabat inter alios. Erant autem qui clanculum insusurrarent, illum multa iam consuetudine Germanorum esse factum Lutheranum. Hoc vbi Vergerius ex cardinali Ginucio, cui Pontifex dixerat, [note: Vergerius vi ueritatis uictus.] audisset, valde fuit attonitus: et vt sese purgaret, in patriam secedit, atque librum orditur, cui titulum dedit: Aduersus apostatas Germaniae. Dum autem confutandi causa, libros aduersariorum diligenter excutit, et attente considerat argumenta, captum sese victumque sentit, et abiecta spe cardinalatus, ad fratrem suum Germanum, Ioannem Baptistam, Polae ciuitatis episcopum abit, et re tota commemorata consilium exquirit. Frater, initio territus, conditionem hominis deplorat. Sed cum illius precibus inductus ad Scripturae peruestigationem sese applicuisset, imprimis autem illud doctrinae caput, quod est de iustificatione diligenter expendisset, facta sententiarum collatione, cedit, et falsam esse Pontificiam doctrinam iudicat. Itaque mutuo sibi gratulantes, quod proprium est episcoporum munus, populum erudire coeperunt per Istriam, et Christi beneficium humano generi collatum diligenter inculcant, et cuiusmodi opera Deus a nobis requirat, ostendunt, vt ad purum cultum homines reuocarent. Sed exorti sunt aduersarij multi, monachi praesertim, hi qui dicuntur Obseruantes, qui rem ad inquisitores deferebant, in quibus facile primus erat Annibal Grisonius, et [note: Inquisitores fidei contra Vergerium.] huic adiunctis Hieronymus Mutius: qui et Vergerianam scripsit inuectiuam, postea, nec id modo, sed euulgato quoque libello, Germaniam, odio religionis, maledicentissime traducit. Grisonius vbi Polam ac Iustinopolim venisset, in ciuium aedes irruit, et si quos haberent libros prohibitos, inuestigabat. Deinde, cum pro concione multa dixisset, Pontificium fulmen emisit in eos, qui de Lutheranismo suspectos non accusarent. Iis tamen qui redirent ad sanitatem, et vltro veniam ab ipso peterent, leuiorem poenam promittebat. Qui vero non sponte patefacto crimine, post ab alijs accusarentur, in eos igni sese vindicaturum affirmabat, et singulas domos ingressus, territabat omnes. Itaque reperti sunt nonnulli, qui se accusarent ipsi, ac pleni formidinis nihil detrectarent. Ex ijs, qui lautiores erant, priuatim, humiliores autem publice coacti sunt errorem suum testificari. Qui nouum Testamentum, lingua populari scriptum, ab se lectum esse fatebantur, eos grauissimis verbis, vt in posterum ab stinerent, deterrebat. Deinde promiscua multitudo, timore perculsis animis, deferebant quosque certatim, nulla neque propinquitatis neque necessitudinis aut beneficiorum habita ratione: non parenti filius, non vxor marito, non cliens patrono parcebat. Delationes autem erant plerumque de rebus friuolis, vt quisque forte aliquid ob superstitionem in aliquo reprehenderat. Hisce rebus addebantur conciones, Vergerij dogmatis aduersariae: certoque die, cum in aede primaria populus admodum frequens Iustinopoli conuenisset, Grisonius, qui tum consulto missificabat, splendide exornatus, interalia, vt aculeum defigeret, Hoc, inquit, tempore, et hisce aliquot annis multae vos praemunt calamitates, quae

[note: 1549.] nunc oleas, nunc segetes, modo vineas, modo pecudes, aliasque facultates grauiter affligunt. His vero malis causam praebet episcopus vester et haereticorum turba reliqua: nec est quod leuationem vllam speretis, nisi coerceantur: proximum autem est, vt impetu facto lapidentur. Hac illorum violentia coactus Vergerius, [note: Vergerius Mantuam diuertit.] Mantuam diuertit ad cardinalem Gonzagam Herculem: cui notus erat familiariter. Cum autem et Romae quidem, et pontificis ad Venetos legatus, Ioannes Casus, Gonzagam per literas et internuntios vrgerent, ne talem hominem foueret amplius ille Tridentum, vbi tum agebatur concilium purgandi sui causa proficiscitur. [note: Vergerius concilio exclusus.] Pontifex, vbi resciuit, etsi captiuum fieri maluisset, tamen, ne qua suspicio nasceretur, in Germania praesertim, quasi minus esse liberum concilium, suis ibi legatis rescribit, ne locum ei tribuant in consessu, verum alio discedere iubeant. Ad hunc modum eliminatus, Venetias iuit. Hic ille, quem dixi, Casus legatus, eum, vti Romam peteret, modis omnibus hortatur. Ille vero, qui periculum suum intelligeret, recusat. Tum alter, post aliquot dies nomine Pontificis ei mandat, ne Iustinopolim reuertatur. Itaque Patauium sese confert. Ibi cum esset, spectator fuit huius tam miserabilis exempli, quod diximus. Eo permotus, cum iram Dei, qua miser ille perculsus fuit propter abnegatam veritatem, coram ipse vidisset, magisque confirmari coepit, et tunc plane constituit, relicta patria, posthabitisque rebus omnibus, in voluntarium exilium abire potius, et eo proficisci, vbi Christum libere profiteri posset. Quod paucos deinde post menses fecit, et ex agro Bergomati profectus ad vicinos Rhoetos peruenit. Et cum ibi atque etiam in valle Telina [note: Vergerius apud Rhoetos Euangelium praedicat.] quae proxime spectat Italiam, annis aliquot docuisset Euangelium, a Vuirtembergico principe Christophoro Tubingam fuit accersitus. Antequam ex Italia decederet, iam erat mortuus eius frater episcopus Polae, suspicioque fuit veneno sublatum esse. Multi praeterea Spiram in eo statu viderunt magni nominis viri, et in his Matthaeus Gribaldus, iure consultus Patauinus, qui et rem omnem, quam ipse coram vidit et audiuit, scripto commplexus, inlucem edidit, vti Vergerius etiam, [note: Archiepiscopi execranda foeditas.] et Sigismundus Gelous, Polonus, et Hëricus Scotus. Ille, quem diximus, archiepiscopus Beneuentanus, libellum conscripsit, plane cinaedum, et quo nihil foedius excogitari possit. Nec enim puduit eum, scelus omnium longe turpissimum, sed per Italiam nimis notum atque Graeciam celebrare laudibus.

Interim archiepiscopi Germani, Moguntinus imprimis et Coloniensis et Treuericus, per suam quisque diocoesim, vti vocant, conuentus agunt, vt ad formulam a Caesare praescriptam, Ecclesias emendarent. Nam hoc ei promiserant. Perditionem Coloniensem Bucerus ante docuerat, vt libro xv. diximus, et erant Ecclesiae ministri nonnulli, qui duxerant vxores. Quanquam vero Caesaris decreto permissum erat sacerdotibus maritis coniugium, donec concilium de eo statueret, Coloniensis tamen hoc ad Lutheranos tantum pertinere dicebat, non autem [note: Sacerdotes mariti diuulsi ab vxoribus.] ad ecclesiae Romanae sectatores Itaque facto decreto matrimonia contracta rescindit, et incesta pronuntiat, et liberos ex ijs procreatos, illegitimos esse iubet. Treuirensis non ita magnam obtinet prouinciam, et treis tantum habet suae ditionis episcopos, Metensem, Tulensem, Virodunum. Ibi nihil opus erat eiusmodi lege: nam qui sunt ijs locis ecclesiastici, concubinas haberemalunt quam vxores. Per archiepiscopatum autem vbi periculi plus esse videbatur, idem sanxit quod collegae. Moguntini ditio longissime patet. Nam duodecim ei subsunt episcopi, et Hessia quoque fere tota ad ipsius iurisdictionem ecclesiasticam pertinet. Coepit igitur vrgere et instare, vt Caesaris decreto parerent, et doctrinam libro comprehensam sequerentur. Idem agebat Treuericus, qui et ipse aliquid ibi iuris habet. Sed filij Lantgrauij caeterique praefecti et consiliarij surdis auribus haec accipiebant. Francofurtum quoque Moguntinus vicarium suum episcopum Michaelem Sidonium misit. Is expiatis primum ibi templis, more suo concionatur

atque docet. Episcopus Augustanus, sacrificos aliquot minus constantes vt doctrinam suam abiurarent, adegit.

[note: Haeres Scotiae in Galliam abducta.] De Gallis ante diximus, qui per aestatem. Scotis auxilio profecti fuerunt. Hi tandem mortui regis filiolam Mariam vnicam haeredem, sex annorum puellam, in Galliam abducunt, vt eius consequendae spem omnem Anglis adimerent, cardinalem hoc anno creauit Pontifex Carolum Vendomensem, Gallum.

Posteaquam in Hispaniam venit Maximilianus Austriacus in matrimoniumducta [note: Caes. filij in Belgium mauigatio.] Caesaris filia, Maria, Philippus Caesaris filius tunc xxi. annorum iuuenis, euocatus a patre, ad iter sese comparat, et relicto ibi patruele sororio, qui per suam absentiam reipublicae praeesset, cum ventis vela dedisset, Nouembris die vigesimo quinto, cum triremibus quinquaginta, totidemque fere nauibus onerarijs, Andrea Auria, qui Maximilianum transportauerat, ductore Genuamappellit, magna comitatus procerum turba, et in his, Albano duce et cardinali Tridentino. Primis aliquot diebus, extra muros commoratur in aedibus Auriae praefecti classis, interea dum et naues exonerantur, et apparatus in vrbe perficitur. Altera die Decembris ingressus, magnificentissime excipitur, et tum pecunia tumrebus alijs ad profectionem terrestrem necessarijs et idoneis cohonestatus, octauo post discedit, et per Alexandriam atque Papiam facto ittinere, Mediolanum petit. Erant [note: Mediolani excipitur Philippus.] Papae tormenta, quae Caesar erepta Saxoniae duci Ioanni Friderico: sicut diximus, eo miserat. Haec etiam spectauit. Mediolani, quo decimo nono Decembris die venit, passim erant ei positi triumphales arcus atque statuae, cum honorificis inscriptionibus. Ingredienti praesto fuerunt Sabaudiae dux, Veneti, Florentini, Ferrarienses, Senenses legati. Sub hoc tempus e vita decessit Bruxellae, vbi tum Caesar erat, Comes Burensis, Maximilianus, mortuus angina, cum, ipsam prope mortis horam, vt aiunt, medicus ei praedixisset, vbi vidit, Andreas Vesalius.

De Mauricio diximus, quemadmodum post recitatum religionis decretum, Augusta discessit. Vbi domum redijt, nobilitatem et reliquos ordines conscribit, et Miseni rem omnem proponit, et quae sit Caesaris voluntas, ostendit. Illi promissum et Caesaris et ipsius etiam vrgent, et vt Augustanae confessionis religio ipsis permittatur, instant. Placuit post, vt theologi Vuittembergici simul et [note: Theologorum in Saxonia conuentus.] Lipsenses adhiberentur. Itaque conuentum est, primum Begae, deinde Cellae, post Iuterboci. Venit huc etiam a Brandeburgico missus Electore, Ioannes Islebius. Hîc fuit decretum de rebus medijs, et ijs quae dicuntur adiaphora. Postremus erat conuentus Lipsiae: conscripta fuit hîc formula religionis, quam per Mauricij fines sequerentur omnes. Hic vero libellus maximas deinde peperit offensiones, vt suo loco [note: 1549.] dicetur. Interea filius Caesaris progreditur, et per Mantuam atque Tridentum facto itinere, Augustam, deinde Spiram venit, postea per Luceburgicum agrum ad Caesarem parentem contendit, eardinali Tridentino comitatus inter alios. Aduentanti Caesar obuiam misit insignem equitatum in Germaniam vsque ductore Arescoto principe. Mauricius obuiam ei profectus Tridentum vsque Mantuam et Venetias, visendi causa, paruo cum comitatu excurrit, et honorificentissime fuit habitus a senatu. Pro Lantgrauio socero diligenter Philippum orabat, vt ad parentem intercedat, idque post ei nuntiat, et quod liberaliter ille sibi promisisset, bene sperare iubet, monens tamen, vt dissimulet, neque significationem vllam ostendat.

[note: Motûs in Aphrica.] Hoc tempore motus fuerunt per Aphricam. Nam Zeriphius quidam, a paruis, vt aiunt, initijs auctus, et regnum adeptus, vicinum regem Ecsanum, finibus expulit, qui post ad Caesarem venit Augustam, de sua fortuna conquerens, et opem implorans. Episcopus Metensis, Nicolaus, Antonij Lotharingiae ducis filius et nepotis ex fratre tutor, vt libro xvi. diximus, ordine ecclesiastico abdicato, in

[note: 1549.] matrimonium ducit quandam Ecmondanae familiae, quae per Brabantiam possessiones habet. Sic episcopatus ad Lotharingiae cardinalem reddit.

Quid Argentinenses legati Coloniae tractarint cum Caesare, supra dictum est: vbidomum reuertissent, aliquanto post coeptum est agi cum episcopo: qui conuocata nobilitate, quid Caesar fieri velit, ostendit, et mandat omnibus, vti pareant: [note: Argentirensium ad Caesarem literae] clerum etiam Argentinensem obtemperare iubet. Cumque duriora proponeret, senatus xij. die Februarij misso legato, Henrico Copo iureconsulto, et datis ad Caesarem literis, diligenter quidem egisse cum episcopo, sed tales ait ab eo proponi conditiones, vt si recipiant, retinere non possint ea, quae decretum nuper Augustae factum ipsis largitur atque concedit. Post multam enim actionem, ostendimus, inquiunt, ei velle, nos mandare ciuibus, vt dies festos colant, vt certis diebus abstineant a carnibus: adhaec, cum Ecclesiae ministris egimus, et ex ijs quosdam vltro discessuros a munere docendi putamus. Per nos igitur ei licet et est integrum, vt iuxta formulam Augustae praescriptam, instituat religionem: nec enim vllum dabimus impedimentum, et ciuibus etiam, ne quid contra faciant, mandabimus. Quod cum ita sit, petimus inuictissime Caesar, vt Ecclesiae ministros nobis permittas, etiam eos qui sunt mariti, nec ad grauiora cogas praesertim cum et modestiam omnem simus praestituri, nec offensionis vllam daturi causam.

De Magdeburgicis ante diximus, quomodo Caesar eos proscripserit: cum autem decretum religionis nuper euulgatum repudiarent, aucta fuit offensio. Sic ergo nouis edictis Caesar in eos agit, et in praedam omnibus obijcit, et vicinos [note: Magdebur. praedae ob pietatem expositi.] principes ac ordines grauiter monet, vt bellum eis faciant, et quacunque ratione possint, noceant. Dictum est antea, quomodo Caesar concionatores Vlmenses comprehendi iussit. Hi septimo tandem mense, Martij die tertio liberi facti sunt atque dimissi, cum pro victu soluissent.

Angliae status in hoc tempore, coepit esse turbulentus, Is, quem diximus, regis [note: Tumultus in Anglia.] auunculus et regni protector, Eduardus Somersetus, fratrem habebat Germanum, Amiralium, de quo suspicionem concepit aut sibi persuaderi passus est, quasi regnum affectaret, et regem vellet in suam redigere potestatem. Itaque comprehendi iubet, et habita quaestione, capitis ille damnatur, et Martij die vigesimo securi percutitur. Habebat in matrimonio regis Henrici viduam vxorem, Catharinam Parram, idque suspicionem nonnihil etiam auxit: sed aemulatio muliebris et inuidia plurimum huc attulisse momenti putatur.

Episcopus Argentinensis iterum monet clerum, vt edicto Caesaris pareant. Est ibi diui Thomae templum. Eius annui prouentus conferuntur omnes, de voluntate senatus, in Ecclesiae ministros et viros doctos, qui docendae iuuentuti prae sunt. Hos imprimis vrgebat, et intra quod tempus decreto Caesaris et expectationi satis facere velint, deinde, quos haberent ad institutum illud idoneos homines, [note: Cranmeri in promouenda pietate sedulitas.] et cuiusmodi superessent adhuc ornamenta sibi nuntiari petebat. Illi spatium deliberandi sumunt. Archiepiscopus Cantuariensis, Thomas Cranmerus, Angliae primas, vir excellenti doctrina, totus in hoc erat, vt studia literarum atque pietatis excitaret. Cum ergo statum Germaniae et doctorum hominum ibi periculum [note: Buceri et Fagij in Angliam aduentus.] videret, crebris literis Bucerum imprimis et Paulum Fagium, Hebraicae linguae peritissimum solicitabat, vt in Aglium venirent, omnem amorem atque fidem eis pollicitus. Itaque, de assensu et voluntate senatus, Calendis Aprilis, iter ingrediuntur, vt ibi sementem purae doctrinae facerent. Aduentus eorum et regi fuit et toti prope nobilitati atque populo gratissimus. Et cum apud Cantuariensem aliquandiu substitissent, Cantabrigiam mittuntur ambo docendi causa.

Calendis Aprilis Philippus Austriacus, amplissima cum pompa Bruxellam, vbi pater erat, ingreditur. Aderant Mauriciani et Brandeburgici legati, de intercessione missi ad Philippum et cardinalem Tridentinum, quo Mauricius vtebatur

[note: 1549.] amico. Et licet hi Lantgrauio, qui tum erat Audenardae, bonam spem facerent, nihil tamen effectum fuit, et paulo post, cum Lantgrauius, per causam valetudinis vellet vesci carnibus, die quodam vetito custodiae praefectus interueniens, allatum [note: Episcopus Argen. missificat.] cibum in terram effundit et disijcit. Ad hoc ipsum tempus, Episcopus Argentinensis, octauo demum anno, sacris, vti vocant, inauguratur et missificat, et vniuersi cleri conuentus agit Tabernis, et decreta facit, ad ipsorum institutum accommodata. Deinde per internuntios a senatu Argentinensi postulat, vt reaedificent aras, vt Ecclesiae ministros constituendi facultatem sibi reddant vt clero iusiurandum remittant, et immunitatem omnem restituant, vt aedium sacrarum ornamenta redhibeant, Thomensibus vero mandat, vt aperte respondeant, parere ne velint edicto Caesaris, an minus. Illi, primo de sua in Caesarem obseruantia, post, de suis officijs atque functione prolixe locuti, quid quisque doceat et agat, ostendunt: theologi nimirum et philosophi et dialectici et rhetores, ac id genus alij, tum Ecclesiae tum scholae seu iuuentuti non vtiles tantum omnes, verumetiam necessarij. Deinde, per quos in collegium adoptati sint, approbante senatu, demonstrant: [note: Professorum Argent. actio cum episcopo.] et post multam explicationem demisse admodum et amanter orant, ne rationem hanc tam bene constitutam perturbet, nec ipsos alijs rebus minus necessarijs occupari velit. Legati contra: collegium istud ob id genus officia scholastica non institutum esse, neque rationem antiquam oportere mutari. Si qui sint inter ipsos, qui grauari sese, neque bona conscientia morem gerere posse putent, episcopum certe non eum esse, qui velit ipsis inuitis aliquid persuadere, sed ijs, vt loco decedant licere, et sicut prouerbio dici solet: Aut bibant aut abeant. Etenim, si literarum et artium professores in vrbe senatus habere velit, aequum esse, vt non ex collegij fructib. qui sint antiquitus alio destinati, sed ex aerario publico sumptus fiat, episcopum et eius antecessorem, multis nunc annis impeditos in suo iure fuisse: verum diutius hoc tolerari non posse. Multis inter eos commutatis verbis, infecta re disceditur: et senatus vbi cognouit, ad episcopum intercedit, amantissimisque literis eum orat et obsecrat, vt saltem iuuentutis rationem habeat: quae magnam ingenij culturam ex ea schola seu literarum ludo percipiat. Ad hunc modum, scriptis et internuntijs varie res et diu multumque fuit agitata, donec per intercessores tandem componeretur, vt infra dicemus. Episcopus, qui semper habitus est ingenio leni et otij cupido, non tam sua sponte putatur hoc fecisse, quam suorum impulsu, qui et occasionem hanc recuperandae iurisdictionis, minime negligendam, et nisi vrgeat, Caesaris quoque metuendam dicebant offensionem. In his autem actionibus vsus est administro potissimum Christophoro Vuelsingero iureconsulto, qui literis aliquando dedit operam Vuittembergae: Clerus primarij templi Argentinensis Ioannem Thischelium iurisperitum adhibebat.

[note: Bipontino ob religionem exhibetur negotium.] De principe Vuolfgango Bipontino, superiori libro diximus, quomodo post promulgatum decretum religionis, Augustam fuerit accersitus, hunc Caesar non vnis literis vrgebat, vt decreto pareret: et quoniam ille rem ad episcopos reiecerat, Caesar ex eo rogat, num et ipse decretum habeat ratum: et an velit Ecclesiae ministros, qui non parebunt, remouere loco. Datis igitur ad Caesarem literis, Gallica lingua conscriptis, quid Augustae sit actum, aestate superiori, paucis repetit. Cumque domum reuersus esset, illam decreti partem, quae pertinet ad dies festos et esum carnium, populo se proposuisse dicit, et obseruari mandasse. Decretum etiam religionis non semel, et diligenter quidem legisse totum, et fateri, multa esse in eo, quae cum sua fide per quam salutem expectet aeternam, consentiant: multa etiam esse, quae discrepent. Veruntamen Ecclesiae ministris mandasse, vt singula diligenter expendant, sibique postea renuntient, quomodo rem institui posse putent. Cum autem vno simul ore confirment omnes, non se posse illud pacata

[note: 1549.] conscientia probare per omnia, non sibi fuisse, integrum, illos adigere vt secus facerent. Episcopos ergo rogasse, vt ipsi rationem aliquam inirent. Illi vero quid [note: Ingenua Bipontini confessio.] responderint, iam antea se nuntiasse, bona quadam spe futurum vt nihil ab se requireretur amplius. Nunc autem, quoniam aperte tibi vis, inquit, responderi potentissime Caesar, quae mea sit sententia, dicam. Et primo quidem, quod ad religionem ad ritus atque caeremonias attinet, quae nunc annis aliquot per meam ditionem seruantur, equidem sum natus in illis et educatus, vt antebac quoque tibi demonstraui Caesar, ad hoc vsque tempus, nec aliud vnquam doctrinae genus audiui: simul studium et operam aliquam in eo collocaui, et quantum ingenio percipere potui, plane mihi videtur consentire verbo Dei, Nam hoc mihi profitendum est quandoquidem interrogor, ne conscientiam ipse meam vulnerem, neue saluti meae pessime consulam. Haec etiam est ratio, cur decretum approbare non possim alioqui paratissimus, more et exemplo maiorum, tui causa nihil non facere. Tibi vero Caesar, qui summus es Magistratus, licet in eo statuere, quod videbitur. Equidem non sum is, qui possim aut velim aut debeam repugnare. Tuo sit hoc totum in arbitrio. Solum deprecor, ne quid ipse cogar praeter animi sententiam facere, neue populus meae ditionis etiam. Ad Ecclesiae ministros quod attinet, proximis literis orabam, vt tuo permissu liceret ijs manere, baptisandi pueros et aegrotos visendi causa potissimum, donec essent eis alij summissi. Verum si iubes vt ilico discedant, et solum vertant, non expectatis alijs, et si magno futurum est illud populicum dolore et detrimento, tamen obtem perabitur. Nam et iam ex ipsis multi abierunt, et in ijs quae praestari possunt atque debent, omnem obsequentiam tibi praestandam esse scio.

[note: Confutatio Interim per Lubecenses et caeteros.] Cum per fines Mauricij, res ad mutationem videretur spectare religionis, Lubecenses, Luneburgenses, Hamburgenses Ecclesiae ministri euulgato scripto, librum et decretum Augustanum, prolixe confutant. Eius vero scripti potissimus erat author, Ioannes Epinus. Deinde doctores Magdeburgici, Nicolaus Amstorffius, et imprimis Matthias Flaccius Illyricus, Albona vrbe natus, et Nicolaus Gallus, grauiter sese Vuittembergicis atque Lipsensibus opponunt, et [note: Adiaphora.] multis editis libellis eos incusant, quasi dissimulanter agant, et per adiaphora, seu res medias pontificiae religioni viam aperiant. Hanc denique regulam ponunt. Omneis ceremonias atque ritus, quantumuis natura sint indifferentes, non amplius esse adiaphora, cum vis et opinio cultus, et necessitas accedit, et cum impietatis datur occasio. Illyricus aliquot annis fuerat auditor atque discipulus Melanchthonis: verum in actione ista Magdeburgum se receperat, edito post libello, quo sui facti rationem explicat. Hamburgici praeterea datis literis ad Vuittembergenses, imprimis ad Philippum, quid ipsi vocent adiaphora seu res medias, enumerant, et cuiusmodi possint admitti demonstrant, simul rogant, vt ipsi vicissim aperte scribant, quid eo nomine comprehendi velint, vt videlicet certi quid habeant homines, quod sequantur, nec animis fluctuent, neue nomen illud adiaphoricum, multis alijs erroribus qui sensim in sinuare sese possint, occasionem [note: Melanchthon pro adiaphoris] praebeat. Ad eam epistolam Melanchthon respondet, et inter alia seruitutem aliquam ferendam esse dicit, non coniunctam cum impietate.

Archiepiscopus Moguntinus initio Maij synodum habet prouincialem: eius decreta post euulgat, edito libro. Faciunt idem Treuericus et Coloniensis, qui et ipse late dominatur, Liber ille sancit inter alia de confessione, ne quis ad coenam Domini recipiatur, nisi confessus peccata: de consecratione salis, aquae et aliarum rerum, quae per exorcismos et precationes ad vsum fidelium praeparantur, vt aiunt: de reliquijs, de inuocatione et veneratione diuorum, de peregrinationibus, de precibus pro vita defunctis, de purgatorio, de ieiunio et delectu ciborum, de horis, vti vocant, Cononicis, de tremendis Missae mysterijs. Hanc ad synodum venit

[note: 1549.] episcopus Eistetensis Mauricius, reliqui miserant vicarios. Porro, quod de consecrationibus et exorcismis constituit, late patet. Septimo quoque die sacro, quem vocamus Dominicum, vbi populus in templum frequens conuenit, sacrificus, multis precationibus primo salem, dehinc aqua exorcizat, vti vocant. Cumque [note: Aquae lustralis vis mirabilis.] deinde salem immisit in aquam, populum ea conspergit. Haec autem aspersio creditur ad mentis atque corporis conferre sanitatem, et insidias abigere diaboli, et expurgare non solum homines, verumetiam res inanimes. Nam in solum atque saxa et mortuorum sepulchra conijcitur, et sacrificus Deum precatur, vt hanc ei vim et efficaciam indat. Eodem quoque modo sal tractatur in Baptismo, et consecratum sacrificus in os infantis imponit, et Satanam emigrare iubet, et in aquam ter immergit infantem, et oleo, cui pollicem intingit, pectus et humeros illius illinit. Mulieres etiam, a puerperio, cum ad templum redeunt in primo statim aditu lustrantur hac aqua. Denique multiplex est illius vsus, maxime vero, cum aduersus nocturna spectra dimicatur, et agitur exorcismis. Consecratur autem certis precibus, quicquid ad apparatum pertinet sacrificorum: ad haec aqua Baptismi, caerei, palmae, paschalis, vti vocant, agnus e cera confectus, oua, carnes, caseus, lardum, flores, herbae, fructus arborum: et his omnibus adhibetur ea, quam [note: Effectus varij aquae consecratae.] diximus, aqua. Cum est extruendum templum, episcopus aut vicarius primum lapidem fundamenti collocat, et aqua salsa respergit. Extructum vero, ter obit, et primo quidem, superiores inde medios et inferiores parietes aspergit, et baculo suo pastorali formam crucis designat ad superiores valuas, ne Satanas appropinquet. [note: Dedicandi templi caeremonia.] Postea templum ingressus, et cantionibus aliquot expeditis, minister cinerem dispergit ad similitudinem crucis. Eo facto, Graecas literas baculo suo describit, episcopus, in cinerem, ad sinistram crucis alam, Latinas autem ad dextram, et alteram post adhibet aquam, e sale, vino, cinereque confectam, qua templum denuo [note: Campanarum consecratio.] conspergit, et populum ad munificentiam atque liberalitatem hortatur. Consimili ratione tractantur campanae: et primo quidem sic eas pendere oportet, vt circum ire possit episcopus. Qui cum psalmos aliquot demurmurauit, aquam et salem consecrat, simulque miscet, eaque foris et intus campanam diligenter lauat, post extergit, et oleo sacro formam crucis in ea describit, Deumque precatur, vt cum impellitur et insonat campana, fides et charitas in animis hominum augeatur, facessant omnes insidiae diaboli, grando, fulmina, venti, tempestates, et omnis intemperies mitigetur. Vbi crucem illam oleatam linteo detersit, septem alias cruces in ea format, intus vero solum vnam: postea psalmos aliquot recitans, campanae thuribulum subdit, et suffitum facit, eique bene precatur. Plerisque in locis [note: Altaris consecrandi caeremonia.] epulum dari consueuit et peragi conuiuium, non secus atque in nuptijs. Aras autem ita consecrant. Adhibetur oleum, chrisma, thuris libra vna, sartago cum igni, sal, aqua, vinum, cinis, hyssopus, lintheum vnum cannabinum, ad extergendum: alterum vero mollius, ad tegendum, quinque cruces e cera factae, calix, cementum, binae faces, postremo, quicquid ad ornatum altaris pertinet, Interim episcopus vna cum sacrificis, aliquot psalmos et precationes expedit, et quinque diuersis locis aram respergit, sic distribuens aquam, vt crucis formam repraesentet: inde septies aram obit, et aquam vino temperatam et hyssopo et cinere, in illam conijcit: ab hoc cementum aqua miscet, et quod reliquum est, circum aram diffundit: mox, non sine pompa deferuntur reliquiae diuorum, et adhibito thymiamate, suo loco reponuntur: aram postea ter circumlustrat thuribulo, quod sacrifico deinde tradit, qui suffitum continenter faciat, donec peracta sit consecratio. Vbi vero crucibus ex oleo, diuersis locis aram signauit, oleum effundit et inuergit, et thuris particulas quinque, totidemque cruces e cera formatas, huc illuc disponit, easque post incendit: cineres inde collecti sacris in rebus habentur. Postremo quatuor margines altaris et frontem inungit, et Missam decantat. Oleum autem atque

[note: 1549.] chrisma, quod vocant, conficitur vbique die Iouis, qui Paschae diem antecedit. Ista [note: Lutherus adduxit in contemptum caeremonias Papisticas.] magno quondam in honore fuerunt apud omneis et admiratione. Cum autem Lutherus, et post eum alij docerent omneis plane creaturas voce Dei consecratas esse, quo tempore terrarum orbem condidit, in contemptum atque ludibrium venit omnis hic apparatus, tanquam praestigiosus et iocularis. Nunc ergo secundam nacti tempestatem episcopi Germani, restituunt, ac veluti postliminio domum illa reducunt. De aqua sale conspergenda, sicut ipsi loquuntur, in iure pontificio decretum extat, quod Alexandro Pontifici, quinto post Petrum attribuunt, vt vetustatis opinio fidem et authoritatem addat.

[note: Legati Pontificis ad Caesarem.] De Pontifice qui treis episcopos in Germaniam amandauerat, supra dictum est. Hi cum ad Caesarem in Belgium venissent, Maij die xxv. sua mandata primum exponunt. Initio Pontifex commemorat, in quanta solicitudine versetur, propter eos qui tunicam Domini dilacerant: duo tamen inprimis adferre sibi consolationem: primum, quod Christus ipse fore praedixit, vt Satanas Ecclesiam oppugnet, sed frustra: deinde, quod concilio generali facile possint omnia tolli, quae perperam irrepserint: et quoniam concilij fructus iam ad reliquas nationes peruenerit, apud Germanos autem, ob varias ibi de religione dissensiones, nihil sit adhuc profectum, idcirco se, partim sua sponte et ex officio pastorali, partim etiam rogatu Caesaris, de voluntate senatus cardinalium, emisisse quosdam episcopos, qui potestatem habeant, eos, qui ad gremium Ecclesiae redire volent, in gratiam recipiendi, et ipsis omnia laeta pollicendi de sua clementia et benignitate, modo leges accipiant, non autem praescribant. Hoc videlicet tantum beneficium impertiri se omnibus in vniuersum, nullo prorsus ordine, nullo etiam eius generis excepto crimine, per quamlibet multos annos continuato: sic tamen, vt qui sunt eiusmodi, suos errores atque delicta sacerdoti cuipiam orthodoxo confiteantur, et mandatam eo nomine poenitentiae formulam sequantur. Publicam vero confessionem, abiurationem et satisfactionem, legibus praefinitam, sese ipsis omnino remittere atque condonare. Potestatem se quoque fecisse legatis episcopis, vt eos, qui pacto vel fide et iureiurando sunt obstricti Lutheranis, liberent abi ijs vinculis, vt monachos in haeresim lapsos, et extra domicilia sua vagantes absoluant, eisque permittant, mutato genere vestitus, aliam Ecclesiae obire functionem: [note: Potestas edendi carnes datur a Pontifice.] vt esum lactis, casei, butyri, carnium et ouorum concedant, habita ratione locorum et hominum: vt coenam Domini totam permittant illis, qui caeteris omnibus erroribus depositis, concilij Constantiensis decretum probauerint, qui sub vna specie tantum sumi, quantum sub vtraque, qui Ecclesiam non errasse, propter factum de vna solum specie decretum, palam professi fuerint. Hoc autem illis concedi posse, certum ad tempus, prout visum fuerit, sic tamen, vt illi ipsi faciant hoc separatim alio tempore et loco, neque tunc, cum reliquis communicatur coena sub vna tantum specie. Potestatem etiam illos habere, vt de fructibus perceptis atque consumptis transigant cum possessoribus bonorum sacrorum, modo a reliqua possessione discedatur: item vt censuris ecclesiasticis obstinatos coerceant, et auxilia magistiatus implorent: ad haec, vt per Germaniam delegent et substituant episcopos, qui rem executioni mandent. Hoc secuti mandatum, ij, quos diximus, legati Romani, quibus locis maxime opus esse intelligebant, episcopos subdelegant. In his erat etiam Argentinensis, eique mandant, vt ea quae commemorata sunt, exequatur, vt ecclesiasticae professionis homines ita demum recipiat in gratiam, si prius ab se reijciant et expellant vxores. Aiunt autem ad Caesarem se fuisse profectos, vt de ratione modoque executionis cum eo consilia conferrent. Postea vero, quam intellexerint, fieri non posse, vt loca omnia, quae remedijs indigent, ipsimet accedant, necessario summisisse alios. Hanc Pontificis largitionem vel indultum, vt ipsi vocant, Caesar ilico mittit ad episcopos Germanos, et vt leniter atque placide

[note: 1549.] rem agant, vtque blanditijs, exhortationibus, precibus omnia prius quam execrationibus [note: Mogunt. ad Lantgrauianos.] atque minis, experiantur, pro se quemque separatim omneis monet. Moguntinus ergo, cum ad alios, tum ad Lantgrauianos praefectos et consiliarios dat literas, et de sua solicitudine pastorali, deque Caesaris fide et diligentia multa loquutus, petit, vt Ecclesiae ministris formulam istam, a Pontifice missam exhibeant, eique [note: Concionatorum pium responsum.] iubeant parere. Concionatores, interpellati, doctrinam suam cum Prophetarum et Apostolorum doctrina conuenire: vitam quidem ipsam non respondere professioni, sed tamen doctrinae nullum se dicunt errorem agnoscere. Quamobrem nihil opus habere indultu Pontificis. Coniugium sese praetulisse impuro coelibatui, iuxta verbum Dei, neque posse liberos et vxores deserere, quos Christus ipse iubeat omni amore, fide ac beneuolentia complecti. Quod ipsorum Ecclesiae coenam Domini percipiant integram, id fieri iuxta Christi mandatum et veteris Ecclesiae morem: nec esse, quod in eo mutationem vllam admittant.

[note: Disputatio de coena in Anglia per Petrum Martyr.] Maio mense disputarunt Oxoniae palam, Petrus Martyr, et eius academiae theologi, de coena Domini, deque praesentia corporis Christi. Martyr haec themata proposuit et defendit. Non mutari substantiam panis et vini: corpus et sanguinem Christi non esse carnaliter seu corporaliter in pane et vino, sed ijs vniri sacramentaliter. Post, editus fuit eius rei liber, in quo praefecti disputationis, mandatu regis adhibiti, non obscure significant, Martyrem in eo certamine superiorem extitisse.

Iunij mensis die x. Galliae regina diademate insignitur, Sandenisij oppido, sicuti fieri consueuit, administrantibus Bolonico, Guisio, Castilioneo, Vendomensi, Borbonio, cardinalibus. Nam caeteri erant Romae. Sexto post die, rex incredibili [note: Rex excipitur Lutetiae.] cum apparatu atque splendore, Lutetiam Parisiorum, regni primariam vrbem, vbi nondum visus erat publice, post mortem patris, ingreditur, et biduo post eum regina. Dum ibi commoratur, ad supplicia nonnulli rapiuntur ob Lutheranismum, [note: Supplicationes ad omnia puluinaria.] et spectator ipse fuisse dicitur. Deinde iiij. die Iunij supplicationes facit ad templa diuorum. Postridie scriptum euulgat, typis excusum, et supplicationis causam fuisse dicit, vt Deo gratias ageret, pro tam multis in se collatis beneficijs, vt pro sua suaeque coniugis et liberorum et totius regni salute, proque repub. Deum oraret, et piorum animas ei commendaret, inprimis autem Galliae reges, maiores suos, et nuper vita defunctum parentem, cuius ad exemplum statuisset omnino, suscipere fidei catholicae, religionis, authoritatis et libertatis Apostolicae, et ministrorum Ecclesiae patrocinium atque tutelam. Inter causas, hanc etiam esse praecipuam, vt publice constaret, quantopere detestetur eos, qui contra praescriptum Christi, contra formulam et traditiones Apostolorum, contra totius antiquitatis consensum negant praesentiam corporis et sanguinis Christi, qui Baptismo et poenitentiae et bonis operibus, et sacramentis vim omnem detrahunt, qui authoritatem ecclesiasticam et ordinem hierarchicum plane contemnunt, qui cultum et venerationem et reliquias diuorum reijciunt: deinde per eam supplicationem testificari se voluisse, quae sua sit sententia, quae voluntas, nimirum, quod exemplo maiorum, et imitatione quadam haereditaria, de dogmatis omnibus ita sentiat et credat, sicut Ecclesia catholica, symbolum Apostolorum, concilium primum Nicenum, et alia multa concilia patrum: item, quod haereses, iam olim damnatas, hoc vero tempore partim resuscitatas, partim inuentas a Luthero, Carolostadio, Zuinglio, OEcolampadio, Melanchthone, Bucero, Caluino, et id genus alijs haeresiarchis, hominibus monstrosis et pestiferis, plane decreuerit e suis finibus exterminare, et in eos qui meriti sint, grauissime vindicare. Hoc scriptum, lingua populari compositum, per totam Galliam dimittit, et vt facta [note: Veruinus decollatus.] supplicatione, populo denuntietur, mandat. Aliquanto post capitis supplicium sumit de Veruino, quod arcis et oppidi Boloniae deditionem fecisset, vt lib. xv.

[note: 1549.] dictum est: eius vero socerum, Vbianum, grandi aetate virum, qui totius orae Boloniensis praefectus, et e quatuor Galliae Marescallis, vti vocant, vnus erat, perpetuis vinculis addicit. Multis iam mensibus, de foedere solicitauerat Heluetios, quod cum ipsius fecerant parente, renouando. Et quanquam Caesar literis ac internuntijs admodum dehortabatur, illi tamen, quod suis rebus ita magis conuenire putarent, assentiuntur, primo quidem, qui sunt Pontificiae religionis, et Lepontij et Valesij, post etiam, Basilienses et Schafusiani, non sine multorum admiratione, propter illa quae diximus, edicta et supplicia. Plerique enim sic existimabant, cum eo, qui puram religionem tam infeste persequeretur, et ipsorum Ecclesias atque doctores nominatim damnaret, nullam debere societatem iniri. Bernates autem atque Tigurini, sicuti monita Zuinglij, sicut libro iij. demonstrauimus, atque sexto, foedus hoc recusarunt.

[note: Lipsensis conuentus.] De conuentu Lipsensi dictum est antea. Cum vero Pontificiam religionem nonnulli dicerent et quaererentur paulatim instaurari, Mauricius, quarta die Iulij [note: Mauricij ad suos literae.] datis literis ad suos praefectos, Audire se dicit, esse multos, qui partim nimia quadam solicitudine, partim ab alijs ita persuasi, metuant, ne veteres errores pedetentim restituantur. Ab hac autem criminatione non esse prorsus alienos aliquot Ecclesiae ministros, et quosdam alios, rerum nouarum cupidos, et irrequietae mentis homines. Se quidem antehac non semel, quid suae sit voluntatis atque consilij, publicis declarasse literis: nunc vero propter calumnias illas idem repetere, vt ostendat religionem sibi cumprimis esse curae. Petere igitur ab ijs, qui vel credulitate quadam, vel aliorum persuasu mutationem verentur, vt metum deponant omnem, et his suis literis atque testimonio fidem habeant. Ad eos vero, qui talia spargunt, quod attinet, non esse, quod hi sibi promittant impunitatem, si quidem ita pergant, Caeterum, ex decreto nuper facto Lipsiae, contracta quaedam esse capita suo iussu, quae doceantur. Cognoscant igitur et inquirant, vtrum Ecclesiae ministri formulam hanc sequantur, an vero pro concione reprehendant. Quicquid erit, sibi referri, et si qua nascentur dubia, theologos Vuittembergicos atque Lipsenses adiri, et haec populo denuntiari iubet. Hisce diebus e vita decedit vxor Lantgrauij captiui, socrus Mauricij, multis afflicta curis atque moerore.

[note: Seditio in Anglia.] Per Angliam hoc tempore fuit orta duplici nomine seditio, popularis. Vna, propter rem agrariam. Querebantur enim vulgo, nobilitatem occupasse magnam agrorum partem, qui promiscuae multitudinis antea fuissent, et ad ferarum saltus accommodasse priuatos. Alteri, per Deuoniam idem petebant: sed inprimis offensi mutatione religionis, volebant sex illa regis Henrici de religione decreta, de quibus lib. xij. diximus, restitui. Cum igitur ad arma concurrerent, et magnires esset periculi, nec admonitiones locum haberent vllum, rex et consiliarij, licet inuitissimi, copias in illos emittunt, et diuersis locis profligant, millibus aliquot [note: Galliae rex Anglis quaedam eripit.] trucidatis. Hanc speculatus occasionem Galliae rex, qui iampridem inhiabat amissae Boloniae, castella quaedam et arces, ad oram illam maritimam inter Boloniam, atque Caletum, partim vi, partim deditione capit, eaque ratione milites praesidiarios Boloniae, in maximas difficultates et angustias conijcit. Grauissime tulerunt hunc casum Angliae proceres: et quia summam rerum obtinebat protector, regis auunculus, in ipsum deriuata fuit omnis culpa, quod non in tempore munisset loca rebus necessarijs. Hac indies augescente criminatione et inuidia, protector initio mensis Octobris, de communi consilio procerum, Vindesorae captus, vbi tum rex erat, Londinum in carcerem abducitur. Proceres deinde populo causas recitant, et male administratae reipub. accusant, et scriptum eius rei typis excusum euulgant, eique nomen quisque suum, testimonij loco subiungunt: in his erat facile primus Ioannes Comes Beruicensis.

[note: 1549.] Interea dum Gallus haec molitur in Anglos, Caesar per Flandriam et Hannoniam et Atrebates filium circumducit, in eiusque fidem populum adigit per [note: Caes. Belgas filio dare fidem cogit.] iusiurandum. Post, Antuerpiam simul ambo redeunt sub Idus Septembris. Ibi magnificentissimo apparatu filius Caesaris, non ab oppidanis modo, sed ab exteris etiam mercatoribus, Hispanis, Italis, Germanis, Anglis excipitur. Post, amita Maria comitante, reliquas etiam prouincias adit, ab iisque fidem accipit.

De senatu Argentinensi diximus antea, quomodo legatum miserint ad Caesarem, controuersiae causa minuendae cum Episcopo. Permittente ergo Caesare, deliguntur singuli arbitri, qui intercedant. Cum Octobri mense conuentum esset, [note: Argentinenses cum episcopo transigunt.] a multa disceptatione, senatus episcopo tria templa permittit, vt in ijs, iuxta decretum nuper factum, religionem instituat. Deinde, clerum omnem in suam fidem atque tutelam recipit. Episcopus inuicem in vsum scholae, Thomense collegium, et senatui reliqua templa concedit. Clerus etiam annuum vectigal atque pecuniam senatui dependit, in reliquis immunitatem obtinet. Caesar in Magdeburgicos agebat edictis, vt ante docuimus, et de auxilijs per Saxoniam solicitabat ordines. Plerique non recusabant, modo reliqui etiam, non Saxoniae tantum, sed Imperij quoque ordines idem facerent. Lubecenses autem et Luneburgici, permissu [note: Magdeburgicorum pericula et metus.] legatorum Caesaris, Magdeburgum profecti, tentabant conciliationem, sed frustra. Publice quidem nemo tum illos oppugnabat: sed quoniam erant proscripti, versabantur in quotidianis periculis, neque sine vitae et fortunarum discrimine poterant vrbe excedere. Nam vnicuique licebat fortunam in eos experiri. Senatus igitur, quum antea publicis literis de vi et iniuria vicinorum esset conquestus, [note: Purgatio ad obiecta crimma.] nunc alterum scriptum edit ad omneis in vniuersum, maxime autem ad finitimos, et criminationes de se spargi dicit, quasi in Caesarem et Imperium pertinaciter ac superbe agant, et pacem repudient, et contumeliose multa scribant, sed iniuriam sibi fieri. Carolum enim Caesarem habere se pro summo magistratu, et edixisse palam, ne quid in ipsum aut vllum ordinem grauius dicatur: offensionis quoque nullam subesse causam aliam, quam quod Euangelium Dei profiteantur: reliquas autem calumnias ab inimicis iactari. Quantopere sint ipsi cupidi pacis, ijs esse non ignotum, qui conuentibus iam aliquot interfuerunt. Etenim intelligere se non solum, sed etiam experiri, quam sit dulce nomen pacis, et res ipsa salutaris: contra quid malorum adferat bellum: graue quoque sibi futurum et acerbum, siquidem sui causa vicini periclitentur et detrimentum accipiant: agnoscere praeterea, neque sibi licere, neque sane in suis esse viribus, vt obstinate Caesari et Imperio resistant. Verum necessitate summa coactos, vt ab iniuria se suosque defenderent, aedificia quaedam diruisse, castella vero et oppidula et vicos aliquot belli tempore occupasse, non quidem vt ea sibi seruarent, sed ne in potestatem exterarum gentium venirent. Neque vero recusare, quo minus illa reddant, [note: Cur Magdeburgici pacem non impetrent.] si modo finitimi nihil moueant. Duas autem esse causas potissimum, cur pacem impetrare non possint: primum, quod Euangelij doctrinam retineant, et Pontificium idôlum recusent. Deinde, quod reliquae conditiones propositae, non modo sibi sint graues, verumetiam intolerabiles, et omnino tales, quae praestari non possint. Nam vt libertatem suam prodant, qua donati sunt olim ab Ottone magno Caesare, eius nominis primo, quamque per manus acceptam a maioribus, ad hoc vsque tempus deduxerint, nulla ratione posse defendi, vel ad posteros excusari. Nunc etiam apparere, et manifeste conspici, quid spectarint, et [note: Scopus libri Interim.] quorsum exierint authores libri Augustani. Nam conatos esse praecipuum doctrinae iustificationis caput hominibus eripere, nempe firmamentum ipsum salutis, In dubium quoque vocare vsum coenae Domini, et coniugium sacerdotum. Ad haec, docere inuocationem hominum mortuorum, et quicquid ab ea dependet:

[note: 1549.] breuiter, vniuersum tecuperare pontificatum, vt a multis excellenti doctrina viris demonstratum sit. Certe, hanc tantam impietatem minime dissimulandam, aut silentio praetereundam, et magnis precibus solicitandum esse Deum, ne sui nominis gloriam ita pollui sinat. Triste nimirum et luctuosum esse spectaculum, homines ad falsam religionem et idôla violenter cogi, ministros Ecclesiarum in vincula conijci, cum vxoribus atque liberis in exilium extrudi, quosdam etiam trucidari. Sed vehementer acerbum esse, quanquam haec palam conspiciantur, praesertim in Germania superiori, tamen reperiri qui audeant dicere, non peti religionem. Veruntamen, non esse noui rem exempli: nam inde ab orbe condito, piorum et innocentum hominum hanc fuisse conditionem, vt affligerentur. Deinde, multa extare Testamenti tum veteris tum noui documenta, quae piorum hominum constantiam ostendant, qua sint vsi, cum reges atque principes edicta proponerent verbo Dei contraria. Nam ibi semper illud valuisse, quod est in sacris literis: Deo plus obediendum esse, quam hominibus: hoc non docuisse modo, Chrysostomum, Augustinum, Ambrosium et alios, verum ipsa quoque re praestitisse, cum quid aduersus praecepta Dei Caesares mandarent. Consimilem nunc suam esse fortunam, videre se periculum, in quo versentur, neque tamen aliter posse facere. Nam quiduis potius ferendum sibi quam vt manifestos errores laudent atque [note: Gordij martyris pia responsio.] recipiant. Memoriae proditum esse de Gordio martyre, qui rogatus ab amicis, cum duceretur ad supplicium, vt vitae seruandae causa desisteret a sententia, respondit, Non oportere linguam, in contumeliam eius qui creasset eam, aliquid pronuntiare. Hoc videlicet ad omneis pariter homines pertinere. Nam et veterem Ecclesiam et primos aliquot Pontifices ita sentire, veritatem prodi non ab ijs [note: Veritatem produnt etiam qui tacent.] tantum, qui falsa docent, verumetiam qui veritatem agnitam non audent profiteri palam atque defendere. Committendam igitur esse Deo rem omnem, nec in gratiam vllius hominis aut metu periculi deflectendum a veri professione, sed [note: Danielis zelus et constantia.] ob oculos ponendum esse Danielis exemplum qui contra Darij regis edictum, apertis vndique fenestris Deum adorabat. Potuisse quidem illum idem facere priuatim atque tacite, nullo cum periculo: sed quod ad fidei suae confessionem ea res pertineret et ad nominis Diuini gloriam, magno et constanti animo palam inuocasse Deum, nec vllius habuisse rationem periculi: quod ei conflatum ab aduersarijs, in ipsorum postea caput reciderit. Quamobrem orare, ne contra se, qui sint verae Ecclesiae membra, vim et arma parent, in eoque sequantur vestigia Christianorum militum superioris aetatis, qui minime dicto fuerint audientes, cum Caesares ipsorum operam in bellis aduersum Christianae professionis homines requirerent, sicut exemplo diui Mauricij martyris doceri possit. Quam grauiter etiam fuerit offensus Deus Israelitis, quod territi multitudine hostium, socijs infirmioribus opem non tulerint, in libris iudicum extare, vt sit omnibus documento, non solum non esse deserendos in necessitate fratres atque socios religionis, verumetiam ope subleuandos. De viris bonis nihil se dubitare, quin his rebus moueantur: etenim viuere et immortalem esse Deum, qui suae dextrae potentiam et saepe demonstrarit olim, et nunc quoque demonstrare possit, Orare autem vehementer, vt haec ad Caesarem, ad Ferdinandum regem aliosque principes ac ordines perferri curent, et simul intercedant, ne quid contra se decernatur grauius. Nihil enim se recusare, quod modo pie praestari possit et honeste. Petere etiam, vt se precibus suis Deo commendent, quo videlicet exemplo Niniuitarum, totis animi viribus peccata sua deplorent, et ad Deum ingemiscant, et hanc Euangelij doctrinam, nunc totos annos triginta celebratam, intrepide profiteantur, et vitae pietate conuestiant, et charitatis officia praestent omnibus, inprimis autem Ecclesiae ministris iam profugis et eiectis, eorumque liberis, vxoribus, et id genus alijs hominibus calamitosis: vtque doctrinam hanc salutarem

[note: 1549.] retinere liceat puram et saluam a technis illorum, qui nunc, dum caeremonias restaurare videri volunt, colluuiem totam doctrinae Pontificiae rursus introducunt.

Octobri mense, Franciscus Mantuae dux, Friderici filius, in matrimonium [note: Pauli tertij Pontificis mors.] ducit Catharinam Ferdinandi Romanorum regis filiam. Decima post die Nouembris e vita decedit Paulus tertius Pontifex, cum ageret annum Ixxxij. Pridie quam obiret mortem, aboleuit vectigalia, quae salinis et plerisque rebus alijs imposuerat, non sine gemitu populi. Mensibus aliquot ante solicitauerat Caesarem de restitutione Placentiae: sed id frustra fuit, et si longior vita contigisset, omnino putatur in Galliae regis partes fuisse transiturus. Nam inde a cede filij Petri Aloisij vindictam animo creditur agitasse. Corpus in facellum Sixti Pontificis delatum, in tertium vsque diem ibi permansit. Populus eo frequens accurrit, eiusque pedes, qui per cancellos ferreos expositi erant, vti fieri solet, deosculantur. Prius quam [note: Libellus in Paulum Pontificem.] decederet, libellus exijt Italicus, vehemens in illum atque grauis, titulo quidem Bernardini Ochini, sed ab alijs, vti creditur, compositus, cum praefatione ad Ascanium Columnam, quem ille profligarat. Libellus hic, inter alia multa, quae nimis longum esse recitare, sermonem ad eum conuertit, et Antichristum appellans, Innocentio Pontifice coniectus, inquit, in vincula fuisti, praesul iniquissime propter homicidia duo, et commissum parricidium, matre nimirum et nepote tuo quodam veneno sublatis, vt omnis ad te conflueret haereditas. Cumque deinde liber factus, non dubitares ambire galerum purpureum, et ter esses repudiatus, germana tua soror, Iulia Farnesia, tandem peruicit. Cum enim copiam sui non se facturam esse deinceps minaretur, Alexander sextus Pontifex, offensionem [note: Soror meretrix Paulum cardinalem fecit.] veritus et iram illius, in cardinalium te coetum allegit. Alteram deinde sororem tuam, pro familiae tuae consuetudine parum pudicam, interemisti quoque veneno. Per Anconitanam prouinciam cum esses legatus, Iulio secundo Pontifice puellam eius ciuitatis nefarie circumuenisti, quando dissimulans quis esses, teque pro nobili quopiam gerens ex legati familiaribus, illam vitiasti: quod quidem facinus, puellae patruus, cardinalis Anconitanus, Vrbe capta, coram Clemente [note: Portentosae Pauli libidines.] Pontifice captiuo, tibi grauissimis verbis obiecit. Nicolaus Quercaeus, cum Laura Farnesia, tua nepote, coniuge sua te congredientem deprehendit, et pugione tibi vulnus incussit, cuius etiamnum cicatrix apparet. De filia tua Constantia, qua cum toties rem habuisti, quid dicam? Etenim, vt ea liberius potiri posses, maritum eius Bosium Sfortiam sustulisti veneno. Qui cum nequitiam vestram adnimaduertisset, incredibilem animo dolorem concepit, nec vnquam postea visus est hilaris. Libidine profecto Commodum et Heliogabalum longe superas: idque tot spurijs tuis doceri potest. Filias suas Loth vitiauit, ignarus, et ebrius: tu vero sobrius, non modo cum nepte, sed etiam cum sorore congressus es atque filia. Iam illud, quod in Fanensem episcopum admisit sceleratus ille tuus filius Petrus Aloisius, quam est dictu foedum et horrendum facinus? Cum in Adriani mole captiuus detineretur Clemens pontifex, teque legaret ad Caesarem, libertatis recuperandae causa, non prius iter volebas ingredi, quam ille parmensem episcopatum, nepoti tuo Farnesio, tunc decem annorum adolescenti permitteret. Eo facto, ludificasti nihilominus illum, et Genuam vbi peruenisses, morbo te detineri simulabas. Quam vero nundinationem in sacris bonis non exercuisti [note: Pauli rapacitas.] cardinalis? et postquam factus es Pontifex, Deum immortalem, quam turpiter Ecclesiae Romanae facultates dilapidasti? Non te pudet, summam praefecturam atque munus contulisse nefario tuo filio, cum aureorum millib. annuis quadraginta, totidemque fere nepoti Octauio? ne quid interim dicam, quae quantaque bona profuderis in tuae familiae foeminas omneis et Sanflorinas neptes. Turcarum postea mentionem audes inferre, qui miserae iam incumbant Italiae. Quod eo facis, vt expilandi populi

[note: 1549.] causam aliquam habeas et occasionem, qui sub te domino grauissimum onus et intolerabile profecto sustinet. Duci Ferrariensi Mutinam atque Rhegium vendidisti. Parmam et Placentiam, quas Ecclesiae Romanae minime acquisieras, alienasti, quod Clementem certe Pontificem facere puduit. Vt familiam domumque tuam locupletares, praeter fas et aequum alios exagitasti, et eos qui seruitutem illam ferre non poterant aut recusabant, bello es persequutus. Id Perusini docent inter alios et Ascanius Columna. Qui subsidij loco suis imperat quotannis extra ordinem aureorum millia trecenta, qui nouum subinde vectigal imponit, modo salis, modo caeterarum rerum, qui nunc decumas, nunc dimidiam fructuum partem exigit, ille sane pro Christiani sanguinis hoste, merito debet haberi. Turcica classis, te Pontifice per ecclesiae Romanae fines nauigauit incolumis, non ita pridem, quando Barbarossa mare nostrum fuit ingressus. Occultum igitur illud, quod cum barbaris literis habes commercium, ansam tibi praescindit, quo minus Turcici belli nomen in posterum obducas. Atque interim tamen ausus es, Galliae regem taxare, quod cum Protestantibus, Caesarem vero, quod cum Angliae rege coleret amicitiam. An non turpissimum est, te pendere totum ab astrologis et necromanticis? [note: Paulus astrologiae et necromantiae addictus.] Negari factum non potest: nam et honoribus illos et facultatibus atque docis amplificasti, Cecium, Marcellum Gauricum Lusitanum, et alios. Quae sane res impietatis te manifeste redarguit, et satis est grauis, quamobrem a Pontificatu debeas remoueri. Multa id genus alia continentur in eo, quem diximus, libello qui typis procusus extat. Nunc ad mortuum reuertamur. Nono post die coeptum est fieri funus per dies nouem continuos. Interea cardinales absentes vndique ad vrbem conuolant, Tridentinus, Saluiatus, Mantuanus, Cibo, Montanus, Augustanus, Auria, Vrbinas: et hi quidem exequijs interfuerunt. Primus autem omnium eo venit Tridentinus. Nam is tum erat Mantuae, in ijs, quas dixi, nuptijs, cum de morte Pontificis adferretur nuntius. Sumptus funeris aestimatur ad aureorum [note: Conuentus cardinalium pro subrogando Pontifice.] millia quinquaginta. Nouembris die xxviij. peracta Missa, itum est in conclaue, quod vocant, noui Pontificis creandi causa. Decembris die quarta, Paciecus cardinalis Hispanus, Tridento, duodecima, Bellaius, Vendomensis, Castilioneus, Guisius, Turnonius et ad exitum eius mensis, Bolonicus, Ambosius, Lotharingus, post etiam Borbonius, aetate grauis, eo venerunt, Galli omnes, et iam ante nonnulli, erant Romae, quos ante biennium rex eo miserat, vti libro decimo nono diximus. Quoniam ad hunc locum peruentum est, non erit alienum, explicare nonnulla. Romae palatium est in monte Vaticano, quod templo diui Petri coniunctum Pontifices in habitant, in eoque senatum habent Cardinalium, cum res ita poscit. Hoc in Palatio sunt inter alias structuras aulae quinque et deambulacrum longum, passus ad septuaginta, et sacella duo. Haec simul efficiunt illud, quod dicitur conclaue. Alterum sacellum est designatum peragendae Missae et colligendis suffragijs: alterum quod Sixti vocatur sacellum, et hae, quas diximus, aulae, domicilium praebent cardinalib. Et hoc quidem tempore post mortem Pauli, quoniam cardinales erant numero quinquaginta quatuor, cubicula fuerunt constructa totidem. Habuit aliquando conclaue plures portas: nunc autem obstructis omnib. vnicus tantum est aditus. Fenestrae quoque vitreae nullae sunt praeterquam in sacellis, et hae quidem eius altitudinis, vt attingi non possint. Itaque nullus aer, nullum lumen eo penetrat, et dies atque noctes vruntur cerei. Iam illa, quae diximus cubicula, sunt lata pedes quatuordecim, longa sexdecim, alta duode im, structa non ex laterib. aut saxis aut materia, sed ex panno violacei coloris aut viridis. Et quoniam alia sunt alijs commodiora, sorte res agitur, offensionis et inuidiae causa vitandae. Singulae aulae binos habent cubiculorum ordines. Eo spacio et his finib. oportet vt sese contineant cardinales, cum familia et supellectile. Habent autem singuli quaternos apud se ministros, qui dormiunt intus, et semper comitantur

[note: 1549.] interea dum reliqui lectos parant et caeterea procurant. Deinde sunt in vniuersum designati duodecim, vulgo scoparios vocant, qui totius conclauis immundiciem atque sordes repurgant, et ad certum locum deferunt. Qui sunt intus coguntur manere, nisi forsan aegrotent, et vbi semel excesserint, non recipiuntur nisi cardinales. Cum in conclaue ventum est electionis causa statim deliguntur cardinales tres aut quatuor, qui res omneis necessarias procurent, qui regum atque principum legatis respondeant. Hi clauem vnam habent, eius quam diximus portae, alteram habet nobilitas Romana, tertiam, episcopi, quartam, caeremoniarum magistri. Non reseratur ea porta, posteaquam semel in conclaue ventum est, nisi cum cardinales aliqui superueniunt. Est autem ostiolum in ea porta, cuius habent clauem magistri caeremoniarum, et prandij atque coenae tempore solum aperitur. Tunc enim per illud infertur cib. ex culinis, quae sunt foris, et adsunt episcopi quidam ad eam rem delecti, qui cibum omnem [note: Magistri caeremoniarum.] diligenter perquirunt, ne quid forte literarum lateat. Ab ijs accepta fercula magistri caeremoniarum tradunt famulis cardinalium, per illud ostiolum: nec enim vllis alijs licet appropinquare. Cibus defertur in patinis fictilib. vinum in lagenis vitreis, et quotidie inferuntur noua. Nam quae vasa semel illata sunt, antiqua consuetudine cedunt caeremoniarum magistris, qui diligenter ea colligunt. Sunt enim exquisita, tam opere quam materia, et care venduntur. Foris excubabant hoc tempore, prope portam palatij, pedites quingenti, Itali, ductore Comite Petiliano, deinde, satellites [note: Conclauis custodia.] Heluetij, quibus erat vsus Paulus tertius, et equites leuis armaturae. Postea, nobilitas Romana, deinde, regum et principum legati, postremo et proxime ad portam, hi quos diximus, episcopi alimoniae praefecti. Ad vrbis praesidium erant disposita peditum millia quatuor, Oratio Farnesio ductore: deinde priuatim in aedibus cardinalium atque nobilium erant homines armari. Nunc de suffragijs dicemus. Quanquam antiquitûs decimo die post decessum Pontificis, in conclaue solitum est iri, nunc tamen a morte Pauli dilata res fuit in diem decimum nonum. Fuit is vigesimus nonus dies Nouembris, vt supra docuimus. Eo die sub vesperum ingressi conclaue cardinales, nobilitatem Romanam, et duces atque centuriones, ad tutelam vrbis designatos, iureiurando sibi deuinciunt. Post, in suum quisque cubiculum sese conferunt cum familia, reliquis omnibus exire iussis e conclaui. Cardinales alij sunt episcopi, alij presbiteri, alij diaconi. Priusquam suffragia perquiruntur, quaedam recitantur leges, quas ipsi pro temporis conditione [note: Iuramenta cardinalium.] condunt. Hae pertinent ad cardinalium immunitates atque pruilegia. Primum ergo singuli iurant, si forte res in eum casum deueniat, vt pontificatum obtineant, exacte omnia seruare: deinde, quem Ecclesiae putabunt imprimis et reipublicae [note: Modus eligendi Papam.] fore salutarem, velle eligere. Post, ad actionem venitur. Fuit hoc altera die Decembris. Ibi caeremoniarum magister, tribus circiter horis ante meridiem, campanula dat signum per conclaue, et ad Missam illos conuocat. Ea peracta, defertur ad singulos cardinales pulpitum, in eoque charta, quae cardinalium omnium nomina continet. Post, ante aram sacelli collocatur mensa, panno purpureo tecta, huic superimponitur calix et campanula argentea, et circa mensam, chartulam, scabella sex. Cardinales autem singuli suffragia sua scribunt in et postea sic complicant et obsignant, vt ipsorum nomina tantum, qui eliguntur extent. Inde suo quisque ordine consurgunt, et incuruatis genibus ad aram precati, chartulam demittunt in calicem, suoque rursus loco consident. Eo facto, bini episcopi, totidemque presbiteri et diaconi totidem, in sex illi scamnis locum occupant. Episcoporum primus, chartulas omneis ordine sumit ex calice, et primo diacono tradit. Is explicat, et clara voce recitat nomen electi, nomen etiam electoris. Ibi mox cardinales, qui singuli chartas habent, vt diximus, quibus descripta sunt omnium nomina numerum suffragiorum, ad cuiusque nomen quod exijt ac recitatum fuit, ponunt. Collectis ad hunc modum calculis, primus presbyter, qui et

ipse chartam habet cum nominibus cardinalium pronuntiat, quot habeat quisque suffragia. Si non sit numerus, qualis requiritur, chartulae reijciuntur in calicem: deinde ex diaconis alter, nola dat signum. Mox adest caeremoniarum magister qui foris expectat, et ingressus cum igni, quem in sartagine secum defert, carthulas illas omneis exurit. Licet autem singulis cardinalib. eodem tempore, quatuor diuersis dare suffragia, sed id raro contingit. Et haec quidem est eligendi ratio: nunc ad institutum reuertamur. Cardinales ad hunc modum inclusi, altera die Decembris, vti diximus, rem inchoarunt: sed aliquanto remissius agebatur, quod Galli cardinales dicerentur aduentare. Plerique fore putabant, vt ante Christi diem natalem, nouum haberet Roma Pontificem: sed vana fuit expectatio. Erant omnino tres factiones cardinalium, vna Caesaris, altera regis Galliae, tertia, Farnesiorum. Galli, Tranensem, [note: Tres factiones cardinalium.] Saluiatum, Rudolphum, Lotharingum, Theatinum: Caesariani vero, Polum, Burgensem, Carpum, Cruceium, Moronum, Sfondratum poscebant. Et de Polo quidem atque Saluiato frequens fuit per vrbem excitata fama. Nam etsi magno silentio rem tegi volebant, vt supra diximus, tamen quia subinde multi prodibant e [note: Lutheranismi opinio impedit Polum a Pontificatu.] conclaui, per causam aut simulationem aegritudinis, non potuit esset clam, et ad Caesarem atque Galliae regem enuntiatum fuisse dicitur, quicquid ageretur. Quo minus vero Polus rem obtineret, Theatinum cardinalem obstitisse ferunt, quod diceret eum dolere Lutheranismum. Nam de vera doctrina recte illum sensisse, multi per Italiam, et alij quoque testantur, vt lib. x. dictum est. Erant id temporis plurimi Romae, peregrini qui diuersis ex locis, atque nationibus eo venerant, vt ad noui anni principium, qui tunc erat, vt vulgo nominant, Iubilaeus, delictorum expiationem atque veniam consequerentur. Hi omnes pridie natalis Christi, sub vesperum, maximo numero confluxerunt in porticum Basilicae diui Petri, fore sperantes, vt illa, quae dicitur, aurea porta, per nouum Pontificem aperiretur. Et quanquam grauis erat illis diuturnior mora, tamen minime sibi discedendum esse putabant. Res autem sic habet. [note: Iubilaei per Bonifacium institutio.] Bonifacius octauus, Pontifex Romanus, anno salutis humanae M. CC. XCV. Iubilaeum annum instituit omnium primus, et centesimo quoque anno renouari iussit, et illis qui Romam venirent, et suas ibi preces effunderent ad diui Petri atque Pauli sepulchra peccatorum omnium plenam condonationem promisit. Ab eius morte, cum nimis longum hoc esse temporis interuallum videretur. Clemens [note: Clemens vi. Angelis imperat.] sextus ad annos quinquaginta redegit. Huius etiam extat edictum: quo mandat Angelis, vt eos qui peregrinationis huius tempore moriuntur, in regnum caeleste transportent. Sixtus vero quartus, vt xxv. quoque anno beneficium hoc hominibus conferretur, sanxit. Cum ergo supra millesimum quingentesimum humanae salutis annum, quinquagesimus nunc instaret, Paulus tertius mensibus aliquot ante diuulgatis literis ad omneis populos, hortatus fuerat maiorem in modum, ne tam praeclaram occasionem exonerandi peccata et consequendi regni coelorum praetermitterent. Ipse quoque magna fuit affectus laetitia, quod eousque perduxisset aetatem, et iucundissimum sibi diem illum fore dicebat, quo de genere humano tam bene meriturus esset. Sed non fuit ei solidum hoc gaudium. Nam [note: Paulus Pontifex suaspe excidit.] hebdomadis aliquot ante diem illum, quem tanto desiderio expectabat, e vita decessit, vti docuimus. Paulus Fagius, qui cum Bucero fuerat profectus in Angliam, sub finem Nouembris quartana febri petijt Cantabrigis.

Quomodo per arbitros fuerit transactum inter episcopum Argentinensem atque senatum, supra diximus: decreuerat quidem episcopus rem inchoare suis in templis ad Christi diem natalem, et rationem clero praescripserat, quam sequerentur. Sed quia non satis erant instructi, distulit vsque in Calendas Februarij. Tunc in tribus illis templis, quae senatus ei per transactionem concesserat, sacrifici cantiones [note: 1550.] suas atquepreces vespertinas, et postridie Missam rursus inchoant, totos iam xxi. annos intermissam. Ingens autem erat hominum concursus, maxime iuuentutis.

[note: 1550.] Nam his omnibus nouum erat spectaculum et inauditum, multos ibi, [note: Spectaculum no uum et inauditum.] raso vertice, nouo genere vestitus, cantare simul quaenemo intelligat, cereos atque lampades ardere in ipsa, quod dicitur meridie, fumi gationes atque suffitus excitari thuribulis, sacrificum astare cum ministris ad aram, pronuntiare omnia sermone peregrino, varijs vti geniculationibus atque gestibus, clinari strictis manibus, modo distendere, modo reducere brachia, subinde sese conuertere, nunc esse clamosum, nunc magno silentio quaedam demur murare, suspicere in altum, esse pronum, consistere in vno loco, nunc in dextram, nunc in laeuam partem altaris commigrare, micare digitis, inhalare in calicem, eumque tollere in sublime, postea reponere, certis locis nominare, nunc viuos, nunc mortuos, panem azymum frangere et in calicem immittere, pectus ferire pugno, suspirare, clausiso culis reprae sentare somnum, rursus expergisci, manducare partem vnam panis, alteram haurire cum vino totam, ne qua guttula remaneat, abluere manus, patelam deauratam, auersum, extenso brachio, demonstrare populo, admouere eandem fronti atque pectori, deosculari nunc altare, nunc imagunculam, materiae vel metallo inclusam haec inquam, et id genusalia, iuuentus non sine admiratione et stupore, [note: Tumultus in aede Argentinensi.] neque sane sine risu spectabat, et vix cohiberi potuit. Post meridiem, sacrificus quidam, accersitus aliunde, concionem habet in aede primaria, non ita frequentiauditorio, tametsi nonnulli, velut in re noua, conuenerant. Ibi strepitum nescio quem adolescens aliquis excitabat, hunc ex apparitoribus quidam obiurgat, et quasi comprehensurus, instat. Mox tota iuuentus accurrit, et vt fieri solet, subitus oritur fremitus atque tumultus, dum quid rei sit omnes inquirunt, et huc illuc per templum discurrunt. Concionator autem, qui seditionem ortam esse putaret, de suo periculo solicitus, magna trepidatione, subito descendit e cathedra, et in interiorem templi partem, ferreis ianuis munitam, a socijs recipitur. Nam aderant plerique omnes, et in his aliquot eius templi proceres, illustribus nati familijs, qui de superiori loco auscultabant, et mox introrsum sese recipiunt, ignari quis esset futurus exitus. Res omnis e vestigio defertur ad consulem atque praetorem, qui cum reliquo senatu, sacras conciones alijs in templis tum audiebant. Hi statim accurrunt, sedandi causa motus: verum ille iam conquieuerat. Nam praeter adolescentes aliquot nemo sese commouit. Itaque senatus Iacobum Sturmium inter alios mittit adeos, de quibus dixi, proceres, et dolere sibi turbam hanc ostendit, et quae fuerit eius occasio, demonstrat, et ciuem nullum in ea fuisse docet: et quoniam se minime conscijs factum sit, orat, nemoleste ferant, seque daturos operam, ne quid eiusmodi posthac fiat, pollicetur. Illi vero fatisfactionem hanc minime recipiunt, neque se vitam suam velle deinceps exponere tanto periculo dicunt, et irati postridie discedunt, et opus inchoatum intermittunt, et ad episcopum profecti Tabernas, quae sit ipsorum fortuna, queruntur. Sic ergo per aliquot menses deinde cessatum fuit. interea res ad Caesarem defertur, vt suo loco dicemus. Multi putant illos tacite fuisse gauisos, quod haec ipsis in sinum esset delata cessationis causa. Quamdiu enim senatus interdicto fuit sublata Missa, liberrime vixerant, et nulla cum molestis prouentus annuos perceperant, integros. Nunc vero, cum rursus ad laborem aliquem astrin gebantur, si tamen labor hic est dicendus: non illis ingrata fuisse putatur occasio, iugum hoc ex cutiendi. Praesertim cum suas actiones vulgo rideri et contemni, seque digitis commonstrari, et vehementer inuisos esse multitudini viderent. Senatus inquisitione facta nihil culpae vllo in ciue deprehendit.

Sub initium Februarij mensis, Anglici Gallicique legati conueniunt pacia [note: Protector Angliae carcere liberatur.] tractandae causa. Nam amissis aliquod castellis vt ante diximus, Angli erant in angustias coniecti. Per hos etiam dies e carcere liberatus fuit regis auunculus protector, cum id regi pergratum esse viderent consiliarij: et quoniam Berui censis

[note: 1550.] Comitis impulsu potissimum captus fuerat, initia fuit haec ratio, vt per affinitatem inter eos redinte graretur amicitia. Protectoris itaque filiam, Comitis Beruicensis filius in matrimonium ducit: deinde Beruicensis a rege donatus est ducatu Northumbriae. Sed non fuit haec diuturna necessitudo, sicut infra dicetur.

Romae interim feruebant omnia studijs diuersis atque factionibus, vt ante [note: Factiones Romae pro eligendo Pontifice.] docuimus. Farnesij imprimis toti in hoc erant, vt suarum patium aliquis crearetur: et initio quidem, Caesarianis cardinalibus, vt aiunt, sese coniunxit Alexander Pauli nepos, eiusque clientes aliquot cardinales, Pauli Pontificis beneficiarij. Cum autem Gallicani sua suffragia darent Saluiato Florentino: veritus ille, ne proximis comitijs renuntiaretur Saluiatus Pontifex, ad ipsorum partes accessit: primum [note: Montanus electus Pontifex.] stipulatus ab eis, quemadmodum pro certo dicitur, vt Saluiatum praeterirent. Hac demum ratione, Ioannes Maria Montanus, quem Tridenti atque Bononiae praefectum fuisse concilio diximus, Februarij die vij. creatur Pontifex. Is autem semper et Gallicarum partium, et Farnesiae domus fuerat habitus studiosissimus. Causa, quamobrem Saluiato minus bene vellet Farnesius, haec esse ferebatur, quod metueret, ne ille, Pontificatum adeptus, ipsi, fratribus atque propinquis, qui maximas opes per fas atque nefas cumulassent, neruos incideret, et in iuriam a Farnesijs atque Paulo Pontifice factam ipsius familiae, vindicaret. Montano autem, quem Paulus tertius ad cardinalatum perduxerat, de sua suorumque voluntate non ante promisisse dicitur Farnesius, quam is fidem daret, se libere permissurum [note: Iulius tertius Pontifex.] esse Parmam Octauio fratri. Pontifex, pro veteri consuetudine, mutato nomine, Iulium se vocabat, eius nominis tertium.

Eodem tempore Galliae regis prodijt edictum in Lutheranos: poena quoque decernitur in iudices, qui remissius inillos inquirerent ac vindicarent. Prius quam [note: Edicta regis Galliae in Lutheranos.] Pontifex crearetur, decesserante vita Verulanus et Rudolphus cardinales. Itaque supererant in conclauilij. Et in his, Galli xiiij. Germani ij. Hispani iiij. Lusitani ij. Anglus i. reliqui omnes, Itali, et Romani quidem, xi. Februarij die xxij. Iulius inauguratur a cardinali Cibone. Biduo post, auream, vti vocant, portam aperit, ad quam infinita erat hominum turba, consequendae, peccatorum remissionis causa, [note: Patefactio portae aureae.] sicut ante diximus. Malleolo Pontifex aureo portam ferit, sic enim habet caeremonia: quem deinde honoris causa largiri soletalicui. Sunt enim qui se beatos hoc nomine putant. Et hoc quidem tempore cardinalis Augustanus precibus eum obtinuit, et secum in Germaniam detulit. Dum portam Pontifex malleo percutit, opifices illam vectibus effringunt. Ibi populus, qui certatim irrumpit, eius ruinae calcem atque rudera studiose colligit, et in rebus charissimis habet. In illud [note: Iocus in cardina lem Augustanum.] Augustani cardinalis factum, nonnulli, cumaudissent, sic iocabantur, vt hoc malleo dicerent eum cogitare Lutheranis contundere capita. Venerunt deinde Romam salutandi et officij causa, dux Vrbinas, Ferrariae dux, legati Veneti, Sabaudiae, Florentinae ducis, Genuates, Senenses, Scotiae, Galliae regis: post etiam Caesaris. Farnesio Octauio Pontifex non modo parmam restituit, sed summam etiam attribuit praefecturam, Confalonterum ipsi vocant: Ascanium quoque Columnam restituit, profligatum a Paulo. Nouus pontifex, galerum suum cardinalitium, [note: Adonis siue Hilas Iulij Pontif.] cui vult largitur antiqua consuetudine. Iulius autem, quo tempore Bononiae fuerat legatus, in delitijs habuerat adolescentem quendam Innocentium. Hunc, tametsi reliqui minus probarent, imo reclamarent, in cardinalium adoptauit collegium, et in domesticam consuetudinem rursus admisit, eique cognomen suumet insignia quoque attribuit. Romae fama erat, et libellis quoque perscriptum fuit. A Ioue Ganymedem foueri, licet deformem. Sed nec ipse Pontifex hoc ad reliquos cardinales dissimulare, et per iocum aliquando commemorare, quam sit lasciuus [note: E conclaui literae obscoenissimae.] adolescens et importunus. Dum in conclaui res agitur, interceptae fuerunt literae, quas ex cardinalis Mantuani familiaribus quidam, Camillus Oliuus, ad quendam

[note: 1550.] suum Annibalem Continum, Ianuarij die xxvi. scripsisse ferebatur, et simul camen lingua populari scriptum, vbi de sua loquutus affectione, et absentis desiderio, tam pudendis vtitur verbis, vt sine flagitio vix ea recitare liceat. Hinc iocus illorum, qui Pontificem dicebant aliquem obscoenum pronuntiari, qui proditurus esset ex eo conclaui, quod eiusmodi literas daret.

[note: Caesaris literae ad ordines Imperij.] Martij die xiij. Caesar scribit ad ordines Imperij, post Augustana comitia se redisse in Belgium, vt filio suo, quem ab Hispanijs idcirco vocasset, suae ditionis populum deuinciret: fuisse quidem suae voluntatis, ea re confecta, statim in Germaniam redire: sed quia non semper idonea sit ad nauigandum tempestas, et quia longissimum sit interuallum, aliquanto longiorem interuenisse moram prius, quam ab Hispanijs ille veniret. Ab eius autem aduentu, totam aestatem et bonam autumni partem fuisse consumptam, rebus necessarijs peragendis: aclicethyems tunc suberat, se tamen omnino constituisse in Germaniam proficisci. Verum illo ipso tempore in morbum articularem incidisse, neque multo post allatum fuisse nuntium de Pauli Pontificis morte. Mutasse ergo propositum et noui Pontificis electionem expectasse. Iulium deinde III. et de sua creatione fibi nuntiasse, et liberaliter admodum atque prolixe, de sua in rempublicam atque religionem voluntate pollicitum esse. Eo cognito sibi visum fuisse, tantam et tam optatam rei gerendae occasionem non esse praetermittendam, praesertim, cum in eo salus tota Germaniae consistat. Ineundam igitur esse rationem, vt ea, quae superiori comitio decreta sunt et inchoata, perficiantur. Deinde prouidendum esse, vt et dissidiorum causae tollantur, et obstinati quidam atque rebelles coerceantur. His adeo de causis velle se conuentus agere ordinum Imperij. Quamobrem mandare, vt ad xxv. Iunij diem, Augustae Vindelicorum sibi praesto sint omnes, nec vlla re, quo minus ipsi veniant, impediri se patiantur, nisi valetudine, cuius tamen rei fidem fecere debeant iurati. Legatos vero mittant cum plenis et amplis mandatis agendi derebus omnibus, quae ad rempublicam pertinebunt, vt ne qua mora deliberationibus vel impedimentum inferatur.

[note: 1550.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XXII.

Galli et Angli pacem faciunt. Magdeburgici obiecta sibi crimina refutant et calumnias esse docent aduersariorum. Caesaris edictum in Lutheranos promulgatur, quo plerique vehementer attoniti redduntur. Dum Augustae conuentus habetur de prosequendo concilio Tridentino, Granuellanus e vita decedit. Aphricam vrbem Aphricae expugnat Caesar. Georgius Megelburgius per Magdeburgicum agrum caedibus, rapinis, incendijs grassatur. Mauricius et aliquot etiam alij contra Magdeburgicos iam accisos arma sumunt. Iulius Pontifex conscripto diplomate concilium decernit. Mauricius in Magdeburgicos rei summae praefectus, pacis conditiones illis proponit. Clerus etiam in eos scriptum edit valde odiosum, cui respondent satis copiose, et obiecta crimina diluunt. Osiander nouum dogma de hominis iustificatione obtrudit, decretum Augustae facit Caesar, vt tuto, libere, ac fide publica concilium adire liceat. Bucerus moritur. Per Saxoniam terni Soles, totidemque Lunae conspiciuntur. Pontifex edito scripto Farnesium Octauium grauiter incusat, in eum quoque literas Caesar promulgat. Interim Galliae rex apud Pontificem id totum excusat. Dux Saxoniae captiuus iuuat et solatur ministros a Caesare proscriptos. Concilium Tridentinum instauratur, quae sit formula, et quis ordo publici huius consessus explicatur. Ratio condendi articulos fidei perscribitur. Rex Galliae scriptum in Pontificem edit. Belli Parmensis commemoratur origo.

[note: Pax inter Anglos et Gallos.] AD hoc tempus Anglici Gallicique legati, cum diu rem disceptassent, pacem faciunt. Id autem eo procliuius quod vtrique viderent, non esse nullos, quibus haec ipsorum simultas aliquando foret vtilis atque compendiosa. [note: Bolonia restituitur.] Boloniam igitur Angli totos fere sex annos iam occupatam, Gallis restituunt, non sine plurimorum admiratione, Galli vero pecuniam illis dependunt. In ea pace comprehensi fuerunt etiam Scoti. Missis deinde legatis vtrobique, noua necessitudine pacem ambo reges confirmant. Gallus enim Anglici ordinis factus est eques, Anglus contra, Gallici. Quod quidem est inter viros principes aretissimae coniunctionis veluti symbolum.

Magdeburgici, cum crebris edictis peterentur a Caesare, Martij die xxiiij. rursus [note: Aliud Magdebur. scriptum.] aliud scriptum, ad vicinos potissimum, euulgant. Primodocent, necque diuino nec humano iure se posse conuinci rebellionis: postea demonstrant, eos, quicontra se sumunt arma, bellum ipsi Christo facere: tertio loco refutant obiecta crimina, et calumnias esse docent aduersariorum. Et licet horum, inquiunt, impulsu, Caesar nos proscripsit, tamen vere possumus affirmare, nullam nos aequam adhuc repudiasse conditionem, modo Augustanae confessionis doctrina simul et libertas a maiorib. relicta, nobis permittatur. Huius etiam nunc sumus propositi, nec vllum officij genus, quod Caesari vel Imperio praestari debeat, recusamus, et Deum testificamur, nulli bello siue turbae causam a nobis esse datam, sed cupere nos imprimis pacem colere cum omnibus, et veri cultus atque religionis adminiculo vitam consequi sempiternam. Et haec quidem est totius odij, quod in nos concitatur causa. Iam vero, legibus ipsis cauetur, nemagistratus inferior interpellet ius

[note: 1550.] superioris: deinde, si forte magistratus excedat suae potestatis terminos, et impium quid praecipiat, vt non solum ei non obtemperetur, verumetiam vim facienti resistatur. Quin autem summa rerum omnium ab vno Deo pendeat, neminem negare putamus. Hunc contra si quod prodeat edictum, si qua fiant decreta, dubitari non potest, quin ea reijci debeant atque postponi. Sed eius est generis decretum, de religione factum Augustae. Non ergo possumus ijs obtemperare, qui nobis illud obtrudunt, et Euangelij lucem eripiunt, et idôlum Pontificium proponunt, vt in sempiternum exitium pertrahant. Quod cum ita sit, nulla nobis rebellio iure potest obijci. Deinde, facilequiuis intelligit, quam non liceat vim nobis inferre. Necenim nos tantum petimur, sed id agitur, vt verae doctrinae professores deleantur funditus, vt per nostrum latus ipse Christus vulneretur et omnes pij. Sumus enim omnes membra Christi. Quapropter, quise tam impio facinore contaminant, quid aliud quam vltionem diuinam expectent? De castellis et vicis aliquot occupatis anteriori scripto diximus, nec opus est earepetere. Nam vbi primum de pace nobis erit cautum, restituemus illa quibus oportet, Quod etiam aduersarij spargunt, quasi promiscuae sint apud nos et vagae libidines, impudentissimum est mendacium. Itaque per omnia sacra petimus, ne vos innocenti sanguine polluatis, et Deum oretis, vt impiorum consilia sanguinaria retundat, et si forte [note: Ministrorum Magdebur. fidei consessio.] bellum nascetur, ne vestra nobis denegetis auxilia. Post, Ecclesiae ministri, Aprili mense scriptum edunt. In eo doctrinae suae confessionem recitant, et magistratui liecre demonstrant inferiori defendere se contra superiorem, cogentem discedere a veritate. Atque hic Gaesarem interpellant et obtestantur, ne fidem habeat ijs, qui ipsum ad iniustam et impiam crudelitatem exercendam inflammant, sed vt vere causam totam et exacte prius cognoscat. Postremo vim et arma deprecantur, et sires ita ferat, a finitimis auxilia quoque petunt.

De turba nuper excitata, ficut diximus, Argentinae, in aede primaria, querimoniam episcopus ad Caesarem detulit. Senatus autem misso legato, nullam in se residere culpam demonstrat. Itaque Caesar datis ad episcopum literis, mandat, vt inter missum opus restauret, vtque pergat. Episcopus vero priusa senatu stipulatur, ne qua vis fiat, aut impedimentum inferatur actioni. Sic demum clerus ad Pentecosten, [note: Clerus Argent. repetit sua mysteria.] qui tum erat Maij dies xxiiij. denuo rem inchoat. Primis aliquot diebus aderant consules ac senatores aliquot, in diuersa parte templi primarij, ne quis motus excitaretur. Clerus autem eius templi partem illam, qua peractis sacris ingrediuntur in vestiarium, ferreis cancellis obsepserant, ne quis prius accederet.

Ad exitum Maij Caesar vna cum filio, Bruxella discedit, et Augustam ad comitia contendit, adducto secum Saxoniae duce captiuo, Lantgrauio autem relicto [note: Caesaris in Lutheranos edictum.] Mechliniae. Non multo post eius abitionem, populari et Gallico sermone promulgatur edictum in Lutheranos, quod Aprilis die penultimo conscriptum fuerat. Illud autem sic habet. Quanquam, inquit Caesar, id operam dedi semper, vt meos intra fines antiqua et vera religio seruaretur, etsi totus in hoc semper fui, vt qui multis nunc annis per orbem Christianum disseminati sunt errores, haereses atque sectae, funditus tollerentur, licet hoc nomine varia subinde proposui edicta grauissimasque poenas: tamen magno cum animi dolore accepi, non meaesolum ditionis homines, verum exteros etiam, qui nostris in prouincijs habitant atque negotiantur, huius mali contagionem longe lateque in promiscuam multitudinem diffundere: sic vt plane sit opus, acrem aliquam adhibere medicinam, et in sontes diligenter inquirere, vt ea pestis extirpetur radicitus, quemadmodum in postremis conuentibus prouinciarum praefectos et ordines admonui, vt pro se quisque, diligenter in hanc curam incumberent, et in veteri atque Catholica religione permanerent. Praesertim, cum sit omnium oculis expositum, quas turbas

[note: 1550.] atque seditiones in vicinis populis excitarit ea labes, vt interim de salutis et animarum dispendio nihil dicam. Itaque de consilio charissimae sororis germanae et reliquorum procerum, nouam hanc legem fero, et simul edico, primum, ne quis omnium, quicunque sit ille demum, habeat, emat, aut distribuat Lutheri, OEcolampadij, Zuinglij, Buceri, Caluini, et quoscunque tandem libros, editos annis abhinc triginta, incertis authoribus, vt amplius in theologorum Louaniensium catalogo [note: Theologorum Louaniensium catalogus.] continetur: item, ne quis vllam habeat picturam aut imaginem fictam in ludibrium atque contumeliam diuae virginis atque Sanctorum, neue disiiciat aut infringat vllam imaginem, in honorem alicuius diui depictam: ne quis domum suam conuentibus occultis aperiat, in quibus et disseminari solent errores, et homines rebaptisari, et conspirationes in Ecclesiam atque rempublicam fieri: ne quis de sacra Scriptura, maxime, de rebus dubijs atque difficilibus, priuatim aut publice disputet, aut eius interpretationem sibi sumat nisi sit theologus, qui probatae alicuius academiae testimonium habeat: qui secus fecerint, punientur vt seditiosi et publicae tranquillitatis perturbatores, ac viri quidem, gladio ferientur, foeminae autem in terram defodientur, si quidem ab errore desistent: si vero pertinaces erunt, exurentur, publicatis ipsorum bonis, vtruncunque luant supplicium. Ad haec testamenti faciendi potestatem nullam habebunt, et quicquid eius rei fecerint, a quo primum tempore legem hanc nostram violare coeperunt, irritum esse iubeo. Praeterea, ne quis hospitium praebeat aut vlla re subueniat ijs, quos de haeresi nouit suspectos, mando, verum denuntiet statim inquisitori vel loci praefecto, subiturus poenam, nisi faciat. Qui non malitia nec obstinatione, sed per infirmitatem lapsi fuerint in haeresim et errorem, neque tamen in hanc nostram legem commiserint, nec seditiose quid fecerint, et sponte redierint ad sanitatem, et abiuratione facta recepti fuerint in gratiam, nullum posthac sermonem inter se conferant de rebus [note: Sermo de fide ventus.] ad fidem atque religionem pertinentibus: alioqui plectentur, vt in crimen relapsi. Qui, non conuictus quidem, sed admodum suspectus de haeresi, damnatus fuerit, vt vel abiuret vel publice satisfaciat, et idem post accusetur haeresis, multabitur vt in crimen relapsus. Iis, qui sunt haereseos et id genus criminum macula polluti, licet in gratiam recepti fuerint, nullus honos, nullum munus publicum, nulla dignitas communicabitur. Nisi testimonium quis ad ferat ab Ecclesiae ministro eius loci, vbi postremo vixit, non permittatur ei domicilium vel habitatio. Nam eiusmodi pro suspectis haberi debent. Praefecti locorum et reliqui nostri beneficiarij per suam quisque prouinciam, diligenter inquirant, in eos, qui legem hanc violabunt, sed et inquisitoribus et iudicibus ecclesiasticis opem ferant, vt in quibus culpa residebit comprehensi poenam luant iuxta formulam, quam inquisitoribus praescripsi: nisi faciant, arbitrio nostro luent: procurator etiam publicus cognoscat, an suum illi munus faciant, et si negligentiam in eis deprehendet, in iudicium venire iubeat, et si deliquisse apparebit, aut magistratus illis abrogetur, aut alia, quae videbitur, poena constituatur. Episcopi praeterea et archidiaconi et abbates et id genus alij proceres inuestigent omni studio, si quis ordinis ecclesiastici sit infectus eo morbo, et seuere vindicent. Qui contaminatum aliquem hac peste norunt, vel, quibus in locis commorentur et delitescant haeretici, compertum habent, ilico deferant, nisi faciant, eandem quam illi poenam luant. Delator, si modo non vana fuerit accusatio, dimidiam partem bonorum illius consequetur. Quae quidem bona sexcentos aureos non excedent. Nam quicquid erit supra hanc summam, eius decima pars illi decidetur. Qui conuentus occultos inquisitori deteget, etiamsi consilia cum illis contulit, non plectetur, modo et de religione bene sentiat, et in posterum abstineat. Sed qui remotus ab eorum societate deferet, praemium consequetur, vt supra dictum est. Poenae, quas constituimus, irrogentur

[note: 1550.] omnino tales, neque sit in vllius potestate, illas vel mutare vel mitigare, quod saepe factum esse intelligo. Nam qui iudices in eo delinquent, non ferent impune. Qui de haeresi accusati et in ius vocati profugerunt, ac postea proscripti sunt, vbi de socijs criminum iam mortuis acceperunt, supplicare solent vt ad purgationem admittantur, quandoquidem probari crimen amplius non posse putant, eoque fit, et reuersi falsam doctrinam et errores iterum diffundant: id vero ne fiat, publice interest. Itaque mando, ne locus vllus detur ipsorum postulatis, verum vt omnes, qui citati non comparuerunt, sed fuga salutem quaesierunt, habeantur pro conuictis atque damnatis. Qui pro suspectis et fugitiuis et proscriptis, et Anabaptistis intercedunt, habeantur pro fautoribus haereticorum. Iudices autem atque praefecti neminem ex illis in gratiam recipiant, nisi vel meo vel sororis Germanae permissu. [note: Edictum pro librarijs.] Qui secus agent, ijs abrogabitur praefectura. Librarij nihil excudant, nihil diuendant aut distrahant rei sacrae, nisi de voluntate et consensu eorum, quibus haec erit demandata cura: si quid etiam ipsorum operae in eo deliquerint, ipsi praestabunt. Et quia catalogus extat librorum, quos academia Louaniensis reiecit, librarij suis in tabernis eum habeant suspensum, et ob oculos positum, ne post, ignorantiam obducant vel ipsi vel emptores: deinde alterum habeant omnium suorum librorum catalogum. Qui non parebit, centum aureis multetur. Pueros etiam erudiendos nemo suscipiat, nisi permissu magistratus et praecipui Ecclesiae ministri: nihil autem doceat aut iuuentuti proponat, nisi iuxta formulam a theologis Louaniensibus conscriptam. Eo decreto promulgato, vehementer attoniti [note: Antuerpiani ob decretum Caesareum attoniti.] fuerunt plerique, Germani praesertim et Angli mercatores, qui per Caesaris prouincias et vrbes, Antuerpiae potissimum, maximo numero negotiantur. Itaque sic illi iudicabant, aut illud esse mitigandum, aut alio commigrandum, imo clausis tabernis multi cogitabant abire, vitandi causa periculi. Senatus etiam Antuerpianus, et priuatim ciues, qui maximo et incredibili suo dispendio futurum hoc esse viderent, magnis erant in angustijs: et cum eo venissent qui inquisitionem instituerent, omni studio et contentione repugnabant, et ad Mariam reginam profecti, quanti non ipsorum modo, sed totius quoque regionis intersit, ne fiat, demonstrant. Itaque res, ea quidem in ciuitate, cuius causa praecipue factum erat decretum, ob diuersas ibi nationes atque populos, tunc conquieuit. Hoc edictum [note: Illyricus contra adiaphoristas.] postea sermone Germanico redditum, Illyricus euulgat, et Islebium ac adiaphoristas, vt ipse vocat, grauissime taxat, qui populo persuadere studeant, quasi religio non oppugnetur. Caeterum, inquisitionis formula, quam vocant instructionem, [note: Inquisitorum potestas.] amplissimam continet potestatem. Permittitur enim illis, non plebeios tantum, sed magistratum etiam ad se conuocare, perque iusiurandum adigere, vt ad interrogata respondeant, et comperta deferant. Quaestiones autem ad religionem pertinentes, de quibus interrogantur delati vel suspecti, numero sunt ad triginta octo, et in his, an credant sacrificium altaris, Missam, prodesse mortuis, vt e poenis purgatorij liberentur: an credant diuum Petrum fuisse principem Apostolorum, Christique vicarium, et ecclesiae Romanae summum Pontificem, et pro talibus etiam habendos, qui legitime succedunt in eius cathedram: an a Pontificis obedientia discedi posse credant, modo ne sit haereticus aut schismaticus: an matrimonium occulte contractum, credant esse legitimum: an Lutheranos, Buceranos, et id genus alios, credant esse Ecclesiam.

[note: Card. Lotharingus Francisci regis congerro.] Galli cardinales Romae commorati sunt aliquanto post, quam electus fuit Iulius: domum deinde reuertuntur. In itinere vero, cum in Galliam venisset, prius quam regem adiret, vitam finijt Lotharingiae cardinalis, Ioannes, qui Francisco regi per omnem vitam suauissimus fuerat conuiua. Per hanc occasionem Robertus Lenocurtus cardinalis, episcopatum Metensem est consequutus. Qui deinde

[note: 1550.] non minimum attulisse momentum putatur, quod vrbs Metensis, Imperij ditionis in Galliae regis Henrici potestatem venit, vt infra dicetur. In vltimo consessu Tridentino decretum inter alia fuit, vt qui plures haberent episcopatus, retinerent exijs quem vellent, caeteros abdicarent, vt libro decimo nono dictum est. Veruntamen, quoad vixit Paulus, minime res in executionem venit. Hoc autem [note: Sacerdotiorum nundinatio.] Pontifice per Galliam cardinales parebant quidem in speciem, sed nullo suo cum dispendio. Cum enim ex ipsis plerique binos aut ternos haberent episcopatus, complures autem alij ad dignitatem hanc aspirarent, permutatione facta permittebant istis alterum, et vnius episcopatus loco, quem deserebant, multas inuicem abbatias aut id genus alias praefecturas ab ijsdem consequebantur.

[note: Coloniensis ingressus in vrbem.] Iulio mense, Coloniensis episcopus Adolsus, transactione facta cum senatu, Coloniam vrbem, maxima pompa et splendore ingreditur, omnibus vndique beneficiarijs et propinquis et agnatis conquisitis, qui honoris causa ipsi praesto essent ad eum diem. Comitatus fuisse dicitur duobus equitum millibus, et amplius eo. Et Cliuensis quidem princeps insignem equitatum illi adduxerat. Huic erat nuper nata filiola e coniuge Maria, Ferdinandi regis filia. Pro ea fide iusserant in Baptismo sorores ambae Caesaris, Eleonora et Maria, et Coloniensis. Verum aliquanto post ortum est inter eos graue dissidium, ob iurisdictionem ecclesiasticam.

[note: Conuentus Imperij Augustae.] Iulij die vigesimo sexto, Carsar Augustae facit initium Imperij conuentus. In eo proponit de prosequendo consilio, de seruando religionis decreto, nuper Augustae facto, de multandis rebellibus, de restitutione iurisdictionis et bonorum sacrorum. Erant et haec armata comitia, tametsi tranquillior esset aliquanto rerum status. Principes aderant, Moguntinus et Treuirensis. Electores reliqui miserunt legatos. Aderant praeterea Vuolfgangus Prussiae magister, Vuirciburgicus, Eistetensis, Constantiensis, Augustanus, Tridentinus, Cameracensis, Merseburgensis, episcopi. Caeterorum principum nemo praeter Bauarum et tandem etiam, Henricum Brunsuicensem. Re deliberata, maiori parti placuit, prosequendum [note: Contestatio Mauricij aduersus concilium.] esse concilium. Mauricius vero per legatos non aliter se probare illud ostendit, nisi vt res omnis ab initio tractetur, et Augustanae confessionis theologi non solum audiantur, sed decidendi quoque potestatem habeant, vt Pontifex concilio se submittat, neque praesidis locum obtineat, et iusiurandum episcopis remittat, quo libere sententiam dicant. Hanc eius contestationem publice recitatam, legatus post in acta referri voluit, sicut fieri consueuit, sed denegatum hoc ei fuit. Huius autem rei facultas est penes archiepiscopum Moguntinum, Imperij, quod aiunt, cancellarium. [note: Hispanorum procacitas.] Caesar deinde Pontificem de concilio interpellat. Augusti die vij. cardinalis Augustanus pro concione grauiter admodum insectatus est Lutheranos: et aliquot post diebus, Hispani quidam in ludibrium atque contemptum ciuium, qui concioni tum intererant Euangelicae, quaedam in templo faciebant, ita quidem, vt ad magnum aliquem motum res omnino spectare videretur. Sed interueniente praetore ciuitatis, dexteritate quadam singulari sopita res fuit atque sedata. [note: Granuellani mors.] Sub exitum Augustimensis, Granuellanus, qui Vesontione, Sequanorum oppido, nuper venerat Augustam, e vita decedit, non sine magno Caesaris moerore, sicuti serunt. Mercurino Catinario Cardinali successerat, vti libro vij. diximus, et totos nunc annos viginti summum dignitatis locum obtinuerat, et solus fere consiliorum Caesaris et arcanae mentis erat conscius. In ipsius locum atque functionem successit Antonius filius episcopus Atrebatensis, magnae vir eruditionis, qui iam ante, per absentiam patris, rempublicam gerere consueuit, Caesari valde familiaris. [note: Menricus Brunsuicum obsidet.] Henricus Brunsuicensis interea Brunsuicum vrbem, cui propter religionem et alia quaedam, multis nunc annis admodum erat infestus, obsidet: et cum ipsorum

[note: 1550.] agris multum damni dedisset incendijs atque direptionibus, neque tamen vrbem expugnare posset, interuentu quorundam Caesar vtrisque mandat, vt discedant ab armis, et apud se causam dicant. Fuit hoc Septembri mense.

Caesaris exercitus obsidebat tum Aphricam, vrbem Aphricae: Leptim aliqui esse putant, tametsi Liuius etiam meminit vrbis Aphrorum. Eam vrbem tenebat Dragutus, archiparata nobilis, qui Turcae nuper sese coniunxerat. Summae rerum Caesar praefecerat Siciliae proregem. Is, cum tormentis aliquandiu fulminasset, certior factus, imminere Dragutum, et adducere nouas copias accelerandum sibi esse videbat. Itaque Septembris die decima, terra marique militem immittit, et aliquot horarum spatio vi capit. Equites Rhodij, qui rem mari gerebant, bonam operam eo die Caesari nauarunt: sed ad Hispanos, qui terra praeliabantur, et numero praestabant, vrbe capta, praedae pars magna peruenit. Captiuorum ingens [note: Aphricae vrbis expugnatio.] erat numerus, ad octo circiter millia. Hi nauibus impositi, in Siciliam, Sardiniam et alia loca fuerunt abducti. Situs vrbis dicitur esse peramoenus, ob vicina prata et colles, oleis atque palmis consitos, et fontium scaturigines. Non procul inde fertur esse regio cumprimis frumentaria, quae maximo cum foenore reddat aratoribus quod accepit. Militem Caesari subministrauit hoc in bello Florentiae dux, Cosmus, Iordano Vrsino, et Astore Balione ductoribus. Quid iam suberat hyems, neque commeatus poterat expediri, prorex, Hispanorum relicto ibi praesidio, in Siciliam reducit exercitum: Dragutus ad Turcam confugit, Byzantium profectus. Ea res noui belli dedit occasionem, quod Turca non in Caesarem modo, sed in Ferdinandum quoque regem deinde suscepit.

Cum Caesar Henrico duci et senatui Brunsuicensi mandasset, vt arma deponerent, dimissae fuerunt vtrinque copiae: sed has omneis ad se postea traduxit Georgius dux Megelburgius, Alberti filius, adolescens, qui Henrico militarat. Clerus Magdeburgicus, et primarij templi proceres, plerique genere nobiles, qui ciuitati cumprimis erant infesti, magnis praemijs et pollicitationibus eum conduxisse feruntur, vt ipso ductore sese vlciscerentur: sed hoc ipsi negant, vt infra dicetur. Nuper autem e vita decesserat ipsorum archiepiscopus, Ioannes Albertus: quare totius prouinciae dominium ei fuisse pacti, si quidem occuparet, et treis [note: Dux Megelburg. Magdeburgicum agrum deuastat.] quasdam arces per literas oppignorasse dicuntur. Sic ille, primo per agrum Halberstatensem profectus, in Magdeburgicum postea peruenit, et caedibus, rapinis, incendijs grassatus, Vuancelebum oppidum inuadit, capit, diripit, incendit: et cum arcem ibi positam frustra tentasset, nonnullis desideratis, progreditur, et quacunque iret, plurimum damni dat. Quare promiscua multitudo per agros et oppidula, cum sua ferri videret et agi, senatus Magdeburgici fidem et opem implorant, neque se periculum vllum atque sumptum in eo recusare demonstrant. Senatus ergo diem illis constituit, quo sibi praesto sint omnes. Is erat Septembris dies xxi. Tunc egressi Magdeburgo simul agricolis coniuncti ciues atque milites praesidiarij, cum tribus equitum turmis, cum tormentis et reliquo apparatu, duobus ab vrbe milliaribus pernoctant. Postridie antequam luceret, promotis castris, ad hostem recta contendunt, et cum in eius conspectum venissent, aciem instruunt. Primo loco stabant ciues atque milites, qua parte maius fore periculum [note: Magdeburgicorum clades.] putabatur: post eos erat collocata reliqua turba. Megelburgius autem ea ratione perspecta, repente conuersus ordinibus, agricolas, genus hominum neque satis armatum, et minus expeditum, a tergo repente circumuenit, et adoritur prius quam alij sese cum impedimentis obuertere, vel opem ferre possent. Sic igitur illi proiectis armis in fugam abeunt praecipites, et sociorum ordines perturbant, et ad victoriam etiam hosti viam patefaciunt. Ex ipsis plerique omnes, et hoc facto

[note: 1550.] impetu, et post in fuga concisi fuerunt: ciuium atque militum non ita multi sunt desiderati, plurimi vero capti. Tormenta, currus, et quicquid erat instrumenti militaris, in hostium potestatem venit. Caesar interea multum instat, vt vtrumque decretum Augustae factum seruetur, et de Magdebur. atque Bremensibus grauem habet querimoniam. Nam hi soli restabant omnium ciuitatum, tametsi Bremenses [note: Principum literae ad Magdeburg. et Bremen.] non erant proscripti, Principes autem intercedunt, et actionem sibi permitti flagitant. Cumque Caesar esset assensus, ad vtramque ciuitatem dant literas vigesimo secundo die Septembris, eosque citant, vt ad alterum diem Nouembris, Augustae sibi praesto sint, et fide publica sese actioni sistant, suosque mittant legatos cum plenis [note: Mulier ob leue verbum periclitata.] mandatis et decernendi facultate. Mulier quaepiam erat Augustae, ciuis, quae praetereunte fortê sacrifico, et ad aegrotum quempiam deferente Panem azymum, quem hostiam appellant, accensis de more caereis, percontando mirabatur, quid ille claro die lucernam adhiberet. Propter hoc dictum capta fuit, et in magno versabatur periculo, sed multis foeminarum precibus, ac demum intercessione sororis Caesaris seruata relegatur. Venerat autem eo regina Maria, cum alijs, tum hac etiam de causa, vt edictum illud nuper in Belgio promulgatum mitigaretur. Nisi enim ita fieret, fore dicebat, vt quae nunc sit totius orbis frequentissimum emporium, Antuerpia, splendorem suum amittat. Seditionis [note: Edicta de religione mitigata.] quoque passim permagnum esse periculum, si quidem in executionem res venire debeat. Caesar vix aegre tandem assensit, et mutatis ijs, quae pertinent ad exteros negotiatores, nomen inquisitionis, inuisum omnibus tollit, caetera suo loco manere iubet atque seruari. Dum ad Bremenses atque Magdeburgicos perferuntur literae, principes ac ordines e Caesare perquirunt, quibus conditionibus velit cum eis pacisci. Bremensibus igitur has proponit: vt ipsius potestati sese permittant, supplices deprecentur, ab omni foedere discedant, nullum quoque foedus faciant, in quo non ipse cum familia tota comprehendatur. Camerae pareant, et sumptus in eam pro virili parte contribuant: cum archiepiscopo suo transigant, si non possint, delectorum, quos ipse dabit, arbitrio rem permittant: cum vniuerso etiam clero paciscantur: tormenta erepta duci Erico restituant, et de damno dato illi satisfaciant: ipsorum ditionis nemo contra se militet: centum quinquaginta aureorum millia dependant, viginti quatuor tormenta tradant instructa: pareant decreto superioris conuentus, et ijs quae iam decernentur. Magdeburgicis autem easdem prope leges imponit: hoc erat additum insuper, vt sese iudicio sistant omnibus, et sententiae pareant: a tempore factae rebellionis nullam habeant actionem in quenquam: munitiones atque propugnacula demoliantur, se suosque legatos, quocunque tempore, cum quantisuis copijs, nulla cum pactione in vrbem recipiant, aureorum millia ducenta pendant: bonorum publicationes ratae sint, neque turbentur possessores.

[note: Magdeburgicorum infractus animus.] Praelij Magdeburgici fama, statim longe lateque disseminata, et ad Caesarem quidem intra diem sextum perlata fuit: et cum plerique de illis prope nunc actum esse putarent, ecce, scriptum euulgant Calendis Octobris. In eo rem omnem commemorant, et suorum ciuium atque militum non supra ducentos occubuisse dicunt, et qui videbantur indigere consolationis, alios ipsi confirmant. Nam Deus, inquiunt, hac ratione voluit pertentare nostram constantiam: de illius autem erga nos immensa bonitate nihil quicquam dubitamus. Quod etiamsi forte volet nos interire totos et opprimi, nihil tamen esse potest in eo mali. Quanto enim satius est, extremum adire periculum, quam a veri professione deficere ad Antichristum Romanum? Etenim, qui vel metu, vel cupiditate quadam et ambitione remollescunt, seque Tridentino concilio subijciunt, et impium illud decretum,

[note: 1550.] Augustae factum recipiunt, atque laudant, dubium non est, quin hi, tum in hac, tum in illa sempiterna vita grauissimas daturi sint poenas, nisi redeant ad sanitatem: aduersarijs etiam nostris metam atque limitem esse positum a Deo scimus, quem non excedent. Oramus igitur omneis, vt suas preces nostris coniungant, nec in nos arma capiant. Nobis enim oppressis, eadem omnino calamitas, in vniuersam Germaniam, nullo discrimine redundabit. Quod cum ita sit, ipsa profecto pietas et communis patriae salus, hoc a vobis flagitant, vt nobis, qui propter [note: Copia in Magdeburgicos.] Euangelij doctrinam affligimur, vestra. consocietis auxilia. Re bene gesta in Magdeburgicos, continuo multi sese comparant ad militam: in his erant Mauricius, et Elector Brandeburgicus cum Alberto patruele, et Henricus Brunsuicensis. Deinde nobilitas etiam omnis appellatur, vt equitatum adducant. Plerique copias eo conseribi putabant, vt Megelburgius eijceretur e finibus. Et principio quidem nonnulli volebant videri eo sumpsisse arma, ne longius ille vagaretur: sed vbi conuenissent omnes, Octobris die quarta progressi, non procul ab vrbe castra faciunt, et sexto post die, noctu, magno cum clamore procurrunt vsque ad fossas atque portas experiundi causa, quid oppidani vel possent vel auderent: sed reiecti tormentis, multos e suis desiderarunt: et cum in castra pedem referrent irati, leprosorum hominum domicilium in itinere inflammant, plane contra militiae leges atque disciplinam. Postridie rursus dimicatum est leuiori praelio, cum oppidani fecissent eruptionem. Erant enim alacres, et cum alij multi, tum ex nobilitate complures, odio Brunsuicensis Henrici confluxerant eô, viri militares, et in armis multum exercitati. Octobris die xij. pactae fuerunt induciae, et in vrbe non nulli venerunt legati de pace. Verum id frustra fuit. Dum haec geruntur, ordines Archiepiscopatus Magdeburgici, quos inter facile primum [note: Legatio contra Magdeburg.] locum obtinebat clerus, Halae conueniunt, et Octobris die XV. legationem ad Caesarem ac principes Imperij decernunt. Hi cum Augustam venissent decimo post die, senatum populumque Magdeburgicum grauissimis verbis accusant: et quandoquidem Megelburgij ducis copias ad se traduxerit Mauricius, ipsi quoque supplementum ei miserint, neque sit in ipsorum facultate tantos sumptus tolerare diu, petunt, vt ad commune hoc restinguendum incendium, rationem ineant principes, et primo quidem tempore, quemadmodum et milites alantur, et facinorosi illi atque proscripti multentur prius, quam ex recenti clade vires et animum recipiant. Nam alioqui futurum, vt ad hostem transeant milites: quod non ipsorum modo, qui sint vicini, sed omnium etiam ordinum praesentissimo sit futurum periculo. Illos enim nihil aliud moliri, quam summi magistratus internecionem, et in hoc esse totos, vt seditionem popularem per vniuersum Imperium excitent. In subsidium vero petebant millia peditum octo, mille ducentos equites. Eodem die Bremensium et Magdeburgensium fuerunt recitata scripta, quibus principum ad se missis literis, vt ante diximus, respondent. Ac Brem. quidem primo, quantopere pacem et Caesaris amicitiam semper expetiuerint, demonstrant, et quomodo non per internuntio smodo, sed per Daniae regem atque ciuitates etiam maritimas, de pace non semel solicitarint, et quam durae sint propositae conditiones, exponunt: et tamen, quo videri possit, quanti sit ipsis authoritas Caesaris, non se recusare dicunt mittere legatos, et si religio ipsis atque libertas permittatur, nihil non [note: Magdeburgicorum responsio.] facere pollicentur, Magdeburgici autem, in Imperij conuentu superiori magnis precibus interpellasse Caesarem de pace, verum intolerabiles fuisse latas conditiones, ab eoque tempore magnum se detrimentum accepisse dicunt. Et cum nullus esset iniuriarum finis atque modus, vim ab se depulisse, moderate tamen. Totius autem odij causam esse quod veram doctrinam retinere cupiant et idola fugiant. Quod ad praescriptum diem attinet, quia cum plenis mandatis mittere legatos iubeantur

[note: 1550.] non se posse reperire, qui hac ratione proficisci velint. Adhaec, Georgium ducem Megelburgium nuper ipsis ex improuiso bellum intulisse, et profiteri palam, Caesaris hoc et Imperij mandatu fieri. Nunc etiam proxime ad vrbem esse copias hostiles. Hae si remoueantur, et si legatis ipsorum idonee caueatur, et ad se referre [note: Ducis Vlrichi mors.] postulata liceat non recusare, quo minus aliqui mittantur. Sub initium Nouembris mortem obijt Vlrichus dux Vuirtembergicus, pendente lite, quam habebat cum Ferdinando rege, sicut ante dictum est. Ei successit filius Christophorus. Caesar postquam responsa duarum ciuitatum accepit, de Bremensibus quidem ait, expectandos esse, quia se venturos dicant: ad Magdeburgicos vero quod attinet: quoniam longe secus res habeat, quam dicant, et quoniam aliene ac prope contemptim, responderint, petit, vt deliberare pergant, quid statuendum sit in illos. Imprimis autem, vt episcopatus ordinum postulata diligenter expendant, in eoque faciant quod sit ex vsu simul et Imperij dignitate, monet. Videbant facile principes ac ordines, fore, vt his legibus nunquam pacificaretur. Itaque mitiora proponi rogabant. Caesar autem institutum vrgebat. Sic illi demum, tametsi plerique [note: Decretum atrox in Magdeburgicos.] grauate, ciuitates imprimis, assentiuntur, et auxilia pollicentur. Sed Caesarem inuicem orant, primum, vt ipse contribuat, deinde, si forte huic bello praeesie non possit, vt aliquem summae rerum praeficiat. Eam prouinciam deferunt Mauricio, siquidem ipsi videatur, et in bellum hoc sumptus esse faciendos dicunt ex ea pecunia, quae iam ante sit in futuros vsus reipublicae collecta. Caesar inuicem, quantas ipse bello superiori fecerit impensas, vt Germaniae pacem restitueret, exponit, vtque rationem eius habeant, poscit. De Mauricio sibi placere, necvllum se nouisse dicit, hoc quidem in tempore, qui magis ad eam prouinciam sit idoneus, idque varijs de causis, Vt autem ex aerario publico pecunia sumatur, ita probat et permittit, vt quod inde sumptum fuerit intra certum tempus reponatur: nec enim in hunc vsum eam suisse conflatam pecuniam. Monet autem totis viribus huc incumbant, vt illi meritas poenas luant. Quod ita fieri posse demonstrat, si castellis ad vrbem extructis perpetuetur obsidio, donec sint perdomiti: sed opus esse celeritate, propter anni tempus et rei gerendae occasionem. Nisi enim effrenis illa comprimatur et obstinata rebellio, facile ipsos videre, quanto sit hoc Imperij [note: Mauricius dux belli in Magdeburgicos.] cum periculo futurum atque dedecore. Sic ergo Mauricius, qui iam ante sese huic rei, sicut diximus, immiscuerat, traductis ad se copijs, publico nomine belli summae praeficitur. In bellum vero decernuntur aureorum millia LX. menstrua, proque sumptibus iam factis persolui iubentur millia centum, De concilio Caesar principibus confirmat, fore, vt ante Pascha rursus continuetur Tridenti: nam ita sibi polliceri Pontificem. Interea tamen vrget decretum Augustanum, et causas demonstrari sibi iubet, quamobrem illae et de religione et ordinis Ecclesiastici emendatione conscriptae ante biennium formulae non seruentur? Electores archiepiscopi, neque praetermisisse quicquam, et etiamnum in hoc sese totos esse: quô minus autem plene satisfiat, obstare quorundam exemptiones atque priuilegia dicunt. Absentium Electorum legati, diligentem ab se nauatam operam, sed obesse temporis longinquitatem aiunt. Nec enim ita subito religionem hanc ex animis hominum posse reuelli, et opus esse informatione, vt paulatim homines assuescat, quibus persuasum omnino sit decretum illud discrepare multum a sacris literis. Violenter quidem nihil posse mutari sine turba et seditione. Quod si concionatores etiam aliquis huc adigat, fore solitudinem in templis. Vix [note: Causae non seruati decreti.] enim reperiri, qui se demittant eo, propter coelibatus illam et coenae Domini conditionem. Reliqui principes ac ordines pontificiae religionis, has adferunt causas, gymnasium seu literarum ludos, in quibus non recte iuuentus instituatur: Ecclesiae ministros, qui populum absterreant ab eo decreto: sacerdotum penuriam: Magistratus

[note: 1550.] negligentiam: obesse quoque plurimum aiunt, quod ordinis Ecclesiastici nonnulli viuant impure. Deinde quod decretum factum impune multi contumeliosis libellis petant et insectentur. Iulius Pontifex, crebro solicitatus a Caesare, [note: Indictio concilij per Pontificem.] sub Idus Nouembris conscripto diplomate, bullam ipsi vocant, concilium decernit, suum esse confirmans, indicere et dirigere concilia: cupere etiam se Germaniae tranquillitati consulere, quae Romanae Ecclesiae et Pontificum, qui Christi sint [note: Contemptum Tridentum repetitur.] in terris vicarij, semper fuerit obseruantissima. Tridentum igitur ad Calendas Maij veniant omneis, qui iure vel consuetudine sua quadam aut priuilegio debeant interesse, et quos Paulus tertius ante vocarit, cum eodem in loco synodum indiceret. Nam eo die continuatum iri concilium: et si vel per aetatem aut valetudinem aut occupationes rei publicae, non possit ipse coram, per legatos tamen in eo se velle praesidere. Scriptum hoc ad Caesarem deinde mittit.

[note: Mauric. in Magdeburgico.] Mauricius rei summae praefectus, magnis viribus rem agit, et constructis aliquot castellis, vt in ijs milites hyemarent, sub exitum Nouembris vrbem aggreditur. Est autem vrbs tripartita: eius vnam partem, quae noua dicitur, noctu magno silentio conscensis moenibus atque portis, occupat: neque prius hostile signum dedit, quam militem introduxisset. Excitati clamore ciues, quicunque reperti sunt in armis, trucidantur: reliqui capti atque direpti pelluntur. Magdeburgenses igitur, vt hosti commoditatem hanc eriperent, emisso milite locum incendunt, ea parte, quae ad ipsos pertinebat: alteram deinde partem, quae Sudeburgum dicitur, exurunt etiam, receptis in vrbem oppidanis. His fere diebus in castra Mauricij venit Lazarus Schuendius, vt nomine Caesaris in commune consuleret. Erat id temporis in Saxonia Hedecus, quem ante biennium Caesar proscripserat, vti supra diximus. [note: Mansfeldius et Hedecus a Mauricio profligati.] Is et Albertus Mansfeldius, apud vicinas ciuitates, quae maritimae dicuntur copias conscribunt, vt Magdeburgicis essent auxilio: Mauricius ergo, Decembri mense, cum parte exercitus illos petit, et dissipat, ex ijsque signa quatuor ad se traducit, [note: Diploma Caesaris in Magdebur.] post etiam Hedecum, vt infra dicetur. Postridie Iduum Decembris, edicto valde prolixo, Caesar, grauibusque verbis insectatur Magdeburgicos, et ne quis opem ipsis ferat, iubet, et militibus atque ducibus, qui sunt in vrbe, mandat, vt infra diem decimum quartum, post allatas literas, vrbe excedant eiusque rei fidem faciant Mauricio, vel per eius absentiam Lazaro Schuendio, Si pareant, impunitatem proponit: sin autem, poenam atrocem constituit. Erat in vrbe Albertus Comes Mansfeldius, non quidem a Caesare proscriptus, verum exutus facultatibus, cum in Ioannis Friderici Saxoniae ducis fide permansisset et amicitia.

Quomodo Lantgrauium Caesar Mechliniae reliquerit, Augustam proficiscens e Belgio, dictum est ante. Mauricius quidem et Brandeburgicus, vt dimitteretur, instabant: sed responsum fuit, non illum modo, sed filios etiam et consiliarios ita se gerere, vt nondum liberari possit. Custodes quoque dicebant [note: Filij Lantgrauij instant pro parte.] ei, fore, vt in Hispaniam abduceretur. A filijs igitur opem implorat, et fidelitatis, quam sibi debeant, commonefacit, et Mauricium atque Brandeburgicum citari iubet, vt se sistant iuxta formulam obligationis, et promissum impleant. Filij morem gerunt, et per legatos, grauissimis verbis non semel illos monent atque citant. Illi vero, modo simul, modo pro se quisque separatim, aliquando per internuntios, aliquando coram excusant, et quam nec ipsis nec etiam parenti sit consultum, vt ita fiat, ostendunt, et subinde nouas adducunt rationes, quibus confidant eum sine vllo periculo posse liberari. Deprecantur ergo et dilationem aliquam petunt. Caesar autem, qui per Litanum solicitauerat antea Lantgrauium de reddendis literis obligationis, vt supra diximus, Cum amplius interpellaretur, Lazarum Schuendium ad eius filios mittit atque consiliarios,

[note: 1550.] mandans, vt non modo non citent et vrgeant Mauricium atque Brandeburgicum deinceps, verum, vt eius generis literas etiam omneis ad se mutant, et actioni renuntient. Nisi pareant, maximas poenas comminatur. Sed id frustra fuit. Obligatos quoque principes per epistolam absoluit, et liberos a nexu pronuntiat. Cum [note: Consilium Lantgrauij.] ergo spem nullam videret Lantgrauius, constituit omnino profugere, si posset, et cum suis, quos euocauerat ex Hessia, partim genere nobiles, varias rationes init. Verum hi periculo deterriti, remissius agebant. Duobus tandem persuadet, Conrado Bredesteno, Ioanni Rommelio. Hi per totum iter, inde ab ipsius finibus Mechliniam vsque, celeres disponunt equos, quibus conscensis effugeret. Sed [note: Fugae consilium detectum.] per quendam ipsius famulum hoc tempore res emanauit, qui familiariter cuidam dixerat Mechliniae, futurum, vt intra paucas horas liber esset. Cum id, veluti per manus traditum, ad custodiae praefectum, in ipso prope fugae momento et articulo delatum esset, omnis illa ratio concidit, et ex ipsius ministris duo fuerunt subito confossi, quidam comprehensi et capite multati. Ipse vero deductus in arctiorem custodiam. Caesar, vbi resciuit, molestissime tulit, et ad Mauricium atque Brandeburgicum datis literis, facinus hoc tam audax, ad suam, et suae ditionis in iuriam pertinere, seque grauiter vindicaturum in illos dicit, qui vel opem vel consilium in eo communicassent. Earum literarum exemplum illi filio Lantgrauij Gulielmo mittunt, et inter alia, quod si praeterea quid eiusmodi fiat, nullo se dicunt ipsis vinculo teneri. Mauricius tamen separatim illos consolatus, ad liberandum parentem, non fortunas modo, sed vitam atque sanguinem etiam pollicetur, [note: Magdeburg cruptio et victoria.] et vt se sistat, tunc demum fore tempus idoneum dicit, cum is fuerit status rerum, vt minus metuendae sint quorundam offensiones. Decembris XIX. pedites ac equites Magdeburgici omnes, qui non erant destinati vigilijs, post mediam noctem vrbe excedunt, vt equitatum hostilem, quodam in vico, non procul, op primerent. Magni quidem res erat periculi, quod inter hostium castra faciundum erat iter. Sed tamen foeliciter cessit. Nam prius quam hostis armari posset, vicum occupant, et diuersis locis incendunt. Armis omnes superinduxerant lineas interulas. Hostium quicunque resisterent, interfecti fuerunt, plerique genere nobiles: multi pugnabant ex aedibus, verum ijs inflammatis, conflagrarunt. Ex nobilitate plurimi capti, statim in vrbem adducti fuerunt, vna cum equis circiter ducentis LX. Postridie prima luce domum illi repetunt, et turmam equestrem habent [note: Megelburgij captiuitas.] obuiam, ductore Georgio Megelburgio, qui tandem conserta manu, cum a fronte premerent equites, a tergo pedites instarent, captus et in vrbem adductus fuit, ille ipse, qui belli fecerat initium.

[note: Maximiliani Austriact aduentus.] His etiam diebus ex Hispanijs Augustam venit Maximilianus Austriacus, gener Caesaris, Bohemiaerex designatus per absentiam, reuocatus a patre Ferdinando rege, quem inter atque Caesarem actio tunc erat ardua, de Imperij successione, cuius etiam rei causa Mariam sororem, quae Ianuario mense illuc redijt, Caesar euocasse dicebatur, vt interueniret, cum superiori Septembri illinc abijsset. Caesar enim, qui sciret, quanti esset momenti, Germaniae coniunctio, filium haeredem, [note: Lis de Imperio inter Caesarem et Ferdinandum.] qui tam latis et diuersis finibus esset regnaturus, hoc veluti firmamento stabiliri cupiebat. Ferdinandus autem rex, qui spectaret idem, neque suam, neque sane filiorum expectationem atque commoda deminui oportere iudicabat. Porro, Maximilianus: qui egregiam indolem prae se ferret, et multas calleret linguas, Germanicam imprimis, et morum elegantia polleret, admodum erat gratiosus atque popularis.

[note: Quae in literis Pontificis multos offenderunt.] Literas illas quibus concilium denuntiatur, vt ante diximus, Pontifex ad exitum Decembris Romae promulgat. Sunt in ijs, quae multorum possent animos offendere, cuiusmodi est, quod suum esse dicit gubernare concilia, quod se

[note: 1550.] Christi vicarium vocat, quod continuari vult actionem, non autem ab initio repeti, quod praesidis locum et authoritatem sibi vendicat, quod sui tantum ordinis homines eo vocare videtur. Haec etiam Caesar, cum ei literae redderentur, animaduertisse, et ab illo contendisse dicitur, vt quae paulo erant asperiora, mutarentur. Veritus enim fuisse putatur, ne his tanquam scopulis deterriti Germani, vel repudiarent denuntiationem, vel morem et impedimentum aliquod inferrent huic operi, quod ipso tanto labore perfecisset. Nolim istud quidem pro vero ponere, et solent eiusmodi consilia tegi: sed si verum est, hihil eum impetrasse constat. Nam illam, de qua dixi, formulam, Pontifex euulgauit, nullo immutato verbo. Neque desunt, qui consulto hoc illum fecisse putant, vt a concilio Germanos absterreret, ne venirent, aut si venirent, praeiudicijs teneret illaqueatos. Paulus quidem tertius hanc artem adhibuisse fertur, sicut libro IX. diximus, vt, posteaquam per suos emissarios acceperat, quid ferre possent, quid recusarent Protestantes, indicto deinde concilio, illa ipsa, quibus offendisciret eorum animos, imprimis vrgeret atque proponeret, sicut in hoc etiam Iulij diplomate videre licet, [note: Magdebur. solicitantur ad deditionem.] quod est ad Paulinum illud confirmatum. Per hosce dies Mauricius et Brandeburgicus elector pacis conditiones Magdeburgicis proponunt, et vt se dedant fidemque praestent ipsis et Archiepiscopo, petunt. Id si faciant, fore, vt religio et Augustae quondam exhibita doctrina ipsis permittatur, vt de ipsorum priuilegijs, iure ac libertate nihil decedat, munitiones etiam vrbis atque facultates permaneant saluae, nulla cuiquam vis intentetur. Adhaec, intercessionem promittunt, vt proscriptionem Caesar aboleat, his nimirum conditionibus, vt sicut alij principes atque ciuitates, ita ipsi quoque supplices deprecentur, eique tradant tormenta sexdecim, et aureorum millia centum, quo nimirum ipsis relinquantur bona iam publicata. Eam vero pecuniae summam ipsis velle se praerogare dicunt: clero suas facultates reddant, de damno vtrinque dato, deque habitatione cleri et caeremonijs primarij templise facturos esse iudicium: et quo facilius Caesari persuaderi possit, in vrbem esse recipiendum praesidium, donec transactionem Caesar habeat ratam, et reliquae conditiones etiam fuerint impletae. Ne vero praesidiarij milites vllam iniuriam ipsis faciant, se curaturos. Quod si Caesar ista repudiet, tum se quam primum eductores esse praesidium, et vrbem ipsis velle restituere saluam, et omnino qualem acceperint. Senatus vero deditionem facere, et praesidium recusabat admittere. Decembrimense, ordines episcopatus Magdeburgici, maxime vero clerus, lingua populari scriptum edunt in senatum populumque [note: Cleri Magdebur. scriptum in ciues.] Magdeburgensem, eosque dicunt, antiquitus et iure, ad suam et archiepiscopi ditionem pertinere idque doceri posse literis Ottonis primi, Caesaris. Et multa quidem, inquiunt, insolenter ac proterue saepe fecerunt, cumprimis in Burcartum et Guntherum Archiepiscopos: verum ad officium reducti, poenam luerunt, sicut historijs demonstrari potest. Ernesto autem Saxone, ac deinde Alberto Brandeburgico, episcopis, transactum fuit de controuersijs. Verum illi non steterunt pactis: et quoties episcopi de communi consilio reliquorum ordinum, aliquid ad vsum reipublicae statuerunt, detrectarunt semper, ac eo spectarunt, quemadmodum ipsireliquis imperarent. Et cum Alberto cardinali esse adiunctus coadiutor, Ioannes Albertus, patruelis, non modo non approbarunt, verumetiam cognomen et honorem ei debitum detraxerunt, licet eo nomine non semel essent appellati. Cumque deinde Alberto vita defuncto successerat, nec pro Episcopo recipere, neque fidem ei dare voluerunt, in eoque permanserunt, quoad ille vixit, tametsi magni saepe viri intercesserint. Hoc autem eo consilio fecerunt, vt summam ipsi rerum occuparent. Quod facile cuiuis apparebit, ipsorum actiones consideranti. Et quanquam scriptis in lucem editis, excitandi causa tumultus, populo persuadere

[note: 1550.] conantur, quasi nihil deliquerint, quasi plane sint innoxij, quasi veritatis tantum atque religionis causa periclitentur, tamen longe res aliter habet. Nec enim ipsorum est vllum illatum impedimentum religioni, tametsi nostrae ditionis templa tenerent. Et quoniam in legitimo concilio se responsuros aiebant, patienter omnia tulimus. Verum eo non contenti, facta coniuratione, et foedere inito, quod ipsum tamen eis, nisi de nostro et archiepiscopi consensu, per pactanon licuit, ad suam religionem nos cogere voluerunt. Ex quo satis apparet, non religionem, sed Ecclesiarum bona fuisse ab illis quaesita, et hoc esse actum quomodo suam perfidiam atque rebellionem aliqua honesti specie regerent atque vestirent. Multa quidem [note: Ciuium in clerum Magdeburgensem facinora.] illi contra Caesarem et ordines Imperij seditiose fecerunt, neque commemorari possunt omnia, sed percurremus ea quae proprie ad nos pertinent. Et primo quidem ante annum quartum violatis pactis atque fide, qua sunt deuincti, renuntiarunt nobis amicitiam, et occupatis nostris bonis atque domicilijs, nos profligarunt: quosdam etiam in vincula coniecerunt, ex ijique nonnulli detinentur adhuc captiui, quidam excesserunt e vita. Deinde domos nostras ad solum vsque sunt demoliri: nostrae ditionis oppida, facultates atque praefecturas in suam potestatem perduxerunt, et instituta vrbis munitione, quo tutius rebellarent, menstruam pecuniam et alia quaedam onera multitudini imperarunt, templa passim et monachorum collegia partim diruerunt, partim labefactarunt, campanas e turribus deiectas conuerterunt in tormenta, mortuorum corpora, non modo sacerdotum atque monachorum, verumetiam nobilium, effossa et concussa, in aggeres atque valla sua congesserunt: statuas, aras, et sepulchrorum saxa coaptarunt in suos muros: in templis, quae permanserunt integra, cultum omnem Diuinum extinxerunt. Quicquid esset ornatus et res preciosae, quicquid literarum atque monumentorum in templis, dispoliarunt, sacerdotes ac reliquos ecclesiae ministros, pugnis et verberibus multatos, ex aedibus sacris et ab ipsis altaribus eiecerunt. Vectigalia noua diuersis locis imposuerunt, plane contra regionis mortem: sed et Ottonis magni Caesaris, authoris nostri, sepulchrum, tumultuose refregerunt. Et haec quidem sunt domestica, sed eo minime contenti, proruperunt in episcopatum Halberstatensem, et ibi direpto collegio Hamerslebio, sacerdotes iam sacrificantes, ab ipsis aris depulsos, partim vulnerarunt, partim occiderunt, et sacris omnibus pollutis, panem azymum consecratum pedibus conculcarunt. Deinde, monachorum induti vestibus; cum proterue et per ludibrium multa fecissent, exuuijs atquia spolijs onusti domum redierunt: Aggerem vero quendam eius regionis, maximo sumptu constructum, et perutilem ijs locis, nulla de causa disiecerunt, exustis pontibus atque rescissis, ne cui transitus pateret. Vitae quoque nostrae sunt insidiati. Quod etiam nunc faciunt, ita quidem, vt ne in aedibus quidem nostris, nec apud amicos absque periculo versemur. Et quos nobis praebere hospitium suspicabantur, eorum domos noctu sunt aggressi, et direptis bonis, ex nobilitate multos abduxerunt captiuos, quosdam etiam subiecerunt tormenti. Matronas autem nobiles atque virgines, omni sposiatos ornatu et male multatas, in mortis adduxerunt periculum: sed nec a pueris etiam abstinuerunt, manus. Breuiter, vix apud Turcas extare simile putamus exemplum immanitatis. Et si quis aestimet tam ea, quae consequuti sunt ex nostris bonis, quam damnum datum, reperiet ad minimum supra octies centena aureorum millia, ne quid interim dicamus de contumelijs, conuicijs, libellis famosis atque picturis, qua euulgarunt in Caesaris et ordinum Imperij contemptum atque ludibrium, de iniurijs etiam, quas nunc totos fere viginti septem annos patimur. Nam et lapides, et sordes viarum in nos coniecerunt, ex euntes per vrbem, insano clamore saepe sunt adorti, et per diuersa loca fugarunt, eades etiam nostras atque portas, de nocte frequenter inflammarunt, et saxis perfregerunt

[note: 1550.] fenestras vitreas. Denique nullum est ab eis praetermissum insolentiae genus. Ante annum vero quartum, Iulij die XXVI. cûm rogatu consulum conuenissemus in collegio nostro, postulabant a nobis, primum vt eandem, quam ipsi, religionem profiteremur: deinde vt ad bellicum apparatum ipsis intra diem octauum dependeremus aureorum millia viginti. Post, in templum ingressi, confluentibus eo ciuibus, per tumultum sacerdotes eijciunt, et templa claudunt, et inferioris ordinis sacrificos magnam pecuniae summam poscunt, et cum persoluere non possent, vrbe pulsos in exilium ire cogunt. Eodem plane modo reliquos etiam tractarunt ecclesiasticos, occupatis ipsorum bonis et facultatibus omnibus. [note: Caedes Magdeburgicorum.] Qua quidem re, non modo leges atque ius omne tam Diuinum quam humanum, sed transactiones etiam et fidem datam violarunt. Sumus enim ipsorum magistratus, et fortunam suam omnem atque facultatum amplificationem nobis potissimum debent. Cum autem nuper Georgius dux Megelburgius, copias illas, quae Brunsuicum vrbem defenderant simul et oppugnauerant, ad se traduxisset, ad tria circiter millia, et nobis inscijs per agrum Magdeburgicum et Halberstatensem iter susciperet: illi magna quadam arrogantia sunt vrbem egressi, eo consilio, vt hoste profligato, belli molem totam et impetum innos omnem conuerterent, imo, vt nos e medio tollerent. Nam et vasa duo, plena laqueis, et carnifices aliquot cum gladijs conduxerant, vt alijs gulam frangerent, alijs vero ceruices ferirent: sed beneficio Dei longe secus accidit. Cum enim essent ad octo circiter hominum millia, profligati sunt, et caesi supra duo millia, et in his multi homines innoxij, quos illi partim vi, partim blanditijs ad se perduxerant, capta signa octo, et machinae omnes cum instrumento. Causam quidem eius belli conantur in nos deriuare, et impulsu nostro Megelburgium ad arma venisse dicunt: sed id falsum est. Nam et antea saepe, et pôst factum praelium, de pace legatos misimus, et ne hoc quidem tempore aliud optamus, quam vt reconciliati Caesari, pristinam tranquillitatem nobis restituant. Quia vero pacis consilia repudiant et arces nostras, vicos et oppida, per vim aciniuriam detinent, cogimur rationem inire, quemadmodum ea recuperentur. Iam illa quae sui purgandi causa in medium adferunt, conficta sunt omnia, sicut vulgô constat. Nam et ipsorum religioni nullum dedimus impedimentum: et cum nuper illustrissimi principes Mauricius atque Brandeburgicus Ioachimus, aequas conditiones proponerent, superbe reiecerunt, et per inducias eruptione facta, nocturno tempore, ex nobilitate quendam, aetate grandi, cum nihil intercederet offensionis, domi suae cubantem, adorti sunt: et cum ille vix aegre seminudus euasisset, direptis bonis atque disperditis, vxorem atque liberos omni vestitu spoliarunt, et mortem saepe minati, nudos reliquerunt, ita quidem, vt ex nobilitate quispiam forte superueniens, mulierem veste sua contegeret. Certe, quantus ipsorum fuerit ea nocte furor, paucis explicari non potest. Non obscure iactarunt etiam, frustra nos restitutionem expectare. Nostris enim aucti facultatibus atque copijs, lautiori vitae iam assueuerunt, neque facile possunt adduci, vt aliena reddant. Quod cum ita sit, et quia superiorum annorum iniurijs contemptum etiam addunt, et prorsus in nostram perniciem incumbunt, non potuimus ipsorum illa praeclara facinora non commemorare, licet breuiter. Itaque, si nunc rationes ineuntur, quemadmodum reducantur ad officium, nemini debet hoc videri mirum. Etenim quicunque ciuilem hanc et communem hominum societatem amant, non possunt non alieno in ipsos esse animo: tantum abest, vt fauere quis illis debeat et auxiliari. Ad eundem modum illos accusauerant paulo ante, Torgam missis legatis, vbi tunc huius libelli causa conuentus agebat Mauricius. Non multis verô post diebus, eodem mense, respondet senatus, edito scripto. Putare se, non omnes ordineis episcopatus hanc de se querimoniam habere:

[note: 1550.] sed a clero totum istud emanasse. Nam his, inquiunt, vehementer dolet, quod apud nos pure docetur Euangelium, quod ipsorum est detecta nequitia et labefactata dignitas. Hoc omnis est odij caput. His agitati stimulis falso nos detulerunt ad Caesarem, vt ab illo proscripti, tanto essemus opportuniores iniuriae. Caesarem profecto nulla re violauimus, et incolumi religione atque libertate, nihil est quod a nobis non expectare possit. Archiepiscopis huius vrbis deuincti quidem sumus, verum certis legibus, ne videlicet in nostro iure nos impediant. In has leges nihil commisimus: aduersarij vero Ioanni Alberto antistiti fuerunt authores, vt noua quaedam et inusitata postularet. Itaque recusauimus ei dare fidem: nec est quod hunc magnopere obducant: nec enim fideles ei fuerunt, et doluit ipsis, cum ad episcopatum eisuperioribus annis reditum esse patefactum viderent. Nam excludi maluissent. Ipsis vero minime subiecti sumus, nec vllo vinculo tenemur. Quoad superioris aetatis pacta seruata sunt, nullum officij genus recusauimus. Posteaquam autem ab illis recessum fuit, restitimus, ex eoque non semel natae sunt offensiones. Et his quidem proximis annis, cum nouae subinde rationes inuenirentur exigendae pecuniae per hanc prouinciam, in publicis conuentibus reclamauimus, et ab episcopis anterioris temporis non hoc vsurpatum fuisse demonstrauimus, tametsi frustra. Nam inter ordines nonnulli, maxime vero clerus, non minimam eius praedae partem auferebant. Haec est illa, quam nobis obijciunt, peruicacia. [note: Causae migrationis cleri.] Migrarunt ex vrbe, sed sponte sua et superbia quadam incitati, cum Saxoniae ducem atque Lantgrauium viderent esse debellatos. Cogitabant enim venisse iam tempus, quo possent animum explere, et inuadere dominatum, et impurum illud suum vitae genus recuperare. Nos quidem illos minime profligauimus: et quanquam Ecclesiae ministri nonnunquam eos ob vitae turpitudinem pro concione reprehenderunt, tamen multis annis apud nos tuto commorati sunt, et non ita nuper quidam ex ipsis vrbem inhabitarunt. Quod si vim illis facere, nobis libitum fuisset, erat id factu non difficile. Sed nihil tentauimus: et cum is esset rerum nostrarum status, vt vim hostilem metuere cogeremur, primi templi collegas conuocauimus, et quoniam Euangelij lux esset patefacta, Deus etiam professionem illius requireret, diligenter eos rogauimus, quod antea saepe sactum erat, vt peritum aliquem theologorum ipsi deligerent, qui verbum Dei doceret in aede primaria. Hoc enim et per se cumprimis esse pium, et ad mutuam beneuolentiam inter ipsos atque ciues plurimum conferre. Cum autem illi recusarent, ipsi rem procurauimus, et quod hostis impenderet, inque fines nostros iam esset ingressus, postulauimus ab eis, vt certam pecuniae summam nobis dependerent, nihil ex vrbe literarum darent, manerent nobiscum, et suis vterentur fruerentur possessionibus. Illi vero non longo post tempore migrarunt, et a nobis deinde solicitati, vt ad certum diem Salsij suos haberent legatos, quibuscum ageremus, contemptim reiecerunt colloquium. Itaque cum odium et animum hostilem in nos ad hunc modum proderent, coacti sumus et ipsi referre paria. Quod si nobiscum permansissent, omnis haec potuisset euitari turba: sed ardebant odio nostri, et in perniciem nostram noua subinde cudebant consilia, sic necessario nobis ad arma veniendum fuit atque defensionem. Nisi enim ipsorum occupassemus vicos et oppida, locus ibi fuisset hosti relictus atque perfugium. Et cum facultates illae sint ecclesiae Magdeburgicae, non eorum, qui persequuntur Ecclesiam, recte possunt ad religionis tutelam accommodari contra falsam doctrinam et idololatriam: neque res etiam caret superiorum temporum exemplis. Proscripti quidem sumus a Caesare, sed [note: Pij omnes afflicti ob veritatis professionem.] nullo nostro merito, sicut antehac non semel docuimus. Haec autem fortuna seu conditio nobis est communis cum Prophetis, cum Apostolis, cum ipso denique Christo, qui propter veritatis professionem afflicti fuerunt, tanqam seditiosi, rebelles,

[note: 1550.] et omnium hominum nocentissimi. De religione deque libertate nostra Caesarem orauimus, vt ea nobis permitteret: sed frustra in hunc vsque diem agimus, et quo spectent omnia consilia, satis est a nobis explicatum superioribus scriptis. Nimirum ipsa res loquitur, hoc agi solum, vt impius pontificatus restituatur. Ad colloquium introducta quidem controuersia non semel fuit, et conuentus aliquot habiti sunt hac de causa: verum de rebus praecipuis non fuit nobis satis factum, quandoquidem legati non se potestatem eius rei habere dicebant. Dolet certe nobis, [note: Omnia ob veritatem perferenda.] et vehementer sane, si quis nostri causa detrimentum vllum accipiat. Sed tamen qui sunt homines pij, non dubitamus quin ij nobiscum sentiant, et omnia ducant esse perferenda potius, quam deserendam veri confessionem: Cum enim Christus et incommoda, quae professionem hanc sequuntur, tanto ante tempore praenuntiarit, et simul aeterna praemia constituerit illis, qui liberos, vxores atque possessiones propter ipsum reliquerunt, cur his tam certis et amplis promissionibus non confidamus? Profecto, qui sui periculi causa remollescunt, et offensiones defugiunt, hi sempiternum exitium sibi conciliantipsi, nisi resipiscant. Quod nobis obijciunt aduersarij, vere potest in ipsos retorqueri. Nam et turpem et infamem et plane pecuniam vitam agunt, et quibus in locis dominantur, ibi vix aegre suarum coniugum atque filiarum pudicitiam ciues ab illis tueri possunt. Pecuniam vulgo modicam imperauimus, nec ea seueritate, sicut illi fingunt. Ad illud quod de vectigali dicunt, responderi poterat, si clarius loquuti fuissent. Aggerem illum, cuius mentionem faciunt, qui tamen ad ipsos minime pertinet, publici commodi causa rescidimus. Nam illo veluti compendio saepe damnum est datum nostris finibus, et facta praeda raptores illac euadere, seque in tutum recipere solebant. Nobilitatem vicinam hostiliter a nobis tractatam esse clamant. Quicquid autem eius rei fecimus, coacti fecimus, cum per annum e amplius eo, multorum essemus iniuriam perpessi. De mulieribus atque puellis quod aiunt, inficiamur. Ex nobilibus, qui capti fuerunt, absque multa sunt a nobis dimissi cum famulis, et transactione res inter nos est consopita. Damni accepti rationes admodum amplificant, et octingenta millia ponunt. Quid si nos inuicem ostenderemus, in quantam nos consecerint calamitatem? Picturae et id genus alia, clanculum non vno ex loco prodierunt, et in nos omnis deriuatur inuidia. Sed certe grauiter ediximus, palam affixis literis, ne quis in Caesarem aut quenuis alium principem [note: Deus vulnerat et sanat.] aliquid proterue faceret. In nonnullos etiam est idcirco vindicatum. Editi sunt autem apud nos alij quidam libri, neque diffitemur, quibus et oppugnatur idololatria et multorum eriguntur conscientiae. Cladem nos accepisse fatemur, ita volente nimirum Deo, non vt perdat, sed vt ad vitae nos trahat emendationem. Occubuerunt illi videlicet honeste ac pie, pro gloria nominis Diuini, proque salute patriae: neque dubitamus, quin suo tempore Deus et benigne nos respiciet, et in aduersarios etiam animaduerteret. Non autem fortuito istud accidit, vti prae se ferunt. Nam donis et pollicitationibus Megelburgium ducem Georgium huc inuitarunt: atque interim singulari quadam astutia, reliquos ordines episcopatus conuocabant Stasfurtum, quasi deliberaturi, quemadmodum latrones illos, vt ipsitum eos vocabant, e finibus profligare possent. Nam quod militem conduxerint, ipsorum quoque literis doceri potest, imo gloriantur se non magnopere moueri publicis incommodis. Nam etiam vt dispendium aliquod faciant atque iacturam, agros tamen atque fundos ipsorum permanere ditionis aiunt. Cum igitur ad nos perlatus esset nuntius, Vuanslebum oppidum ab eis ex improuiso captum, direptum et incensum esse, vicos etiam magno numero vastatos, ac simul ex agris ad nos confluerent homines rusticani, mulieres atque virgines, multis cum lachrymis opem a nobis flagitantes. non illis deesse profecto potuimus. Et quanquam

[note: 1550.] minus foeliciter res acta fuit, tamen gratum nos officium fecisse Deo, nihil dubitamus. Iam vero, quod gratiae comparandae causa dicunt, nostri fuisse consilij nobilitatem atque socios huius episcopatus opprimere, vanissimum est, neque doceri potest. Nam in honore semper a nobis habita fuit nobilitas. Illos vero, qui nostris huc illuc commeantib. vim fecerunt, si forte violauimus, quis tam est iniquus, qui nobis idcrimini dare possit? De gladijs quia aiunt, repertis a praelio, confictum est. De funibus non diffitemur atque laqueis. Nam ad currus et impedimenta reliqua necessarius est horum vsus, vti constat. Pacis leges, a Mauricio simul et Brandeburgensi propositas, grauissimis de causis non admisimus. Etenim facta deditione ac recepto praesidio, facile est intelligere, quis et religionis et reipublicae nostrae status fuerit futurus. Euangelij sui cognitionem Deus pro immensa misericordia sua nobis patefecit. Eum precamur, vt hoc tantum beneficium nobis velit esse perpetuum. Qui vero patrocinium nobis in eo promittunt, quomodo credibile est, illos hoc posse vel etiam velle praestare, cum ipsimet in religione fluctuent animis, vt placere studeant hominibus? Vt bona sua recuperent aduersarij, et damnum vtrobique datum, ex aequo toleretur, non recusamus: verum vt in vrbem illi redeant, et idololatriam suis rursus instituant, id minime omnium ferre possumus. Aiunt se nullum nobis intulisse religionis impedimentum: sed per ipsos hercle non stetit. Quo minus autem, quod vellent, perfecerint, est quod immortali Deo gratias agamus. Mortuorum corpora non sunt ad eum modum, vt aiunt, tractata: sed cum ad defensionem nostri, templa quaedam vrbi vicina demoliremur, quaecunque reperta sunt corpora, nondum plane consumpta, translata fuerunt alio, profundiusque defossa: deinde permissum fuit omnibus, vt suos quicunque propinquos ibi repertos, quo vellent, transportarent. Illud de Ottone primo, Caesare falsissimum est, et impudenter ab eis excogitatum mendacium: nec enim nescimus, quis honos huic omnium principi magistratui debeatur, imprimis autem [note: Ottonis primi laudes.] ei, dequoloquuntur, Ottoni Caesari, qui et praeclare multa fecit, et libertatis Germanicae defensor fuit atque vindex acerrimus. Cultus ille, quem sacrum et diuinum ipsi vocant, quem suis in templis queruntur a nobis esse turbatum, nihil minus est quam sacer, verum ad summam Dei contumeliam pertinet. Vestes, calices, et ornamenta reliqua sunt ab ipsis multo ante extra vrbem asportata: literae vero et monumenta publica seruantur a nobis, neque sunt abolita, sicuti falso criminantur. Sacrifici quoque non sunt affecti verberibus, verum ipsimet templa dispoliarunt, et praedam alio contulerunt. Collegium Hamerslebium, quod tamen ad ipsos minime pertinet, ideo sumus aggressi tandem, quod hostes in eo perfugium haberent, et nobis atque socijs ereptam praedam ibi diuiderent. Quod insuper addunt, nostros ibi multa fecisse proterue ac insolenter, id a monachis est confictum. Ad iniurias illas quod attinet, quas in vrbe sibi factas esse dicunt, ita [note: Ioculares et ridiculae caeremoniae.] res habet. Ante annos circiter viginti quinque, cum illi die octauo ante Pascha, qui palmarum dies dicitur, suas illas ioculares atque ridiculas caeremonias tractarent, confluente illuc multitudine, derisi fuerunt ab illis, Quorum vero temeritas et audacia longius processit, et qui fenestras perfregerunt, hi sane multati sunt a nobis atque relegati. Caeteras iniurias nev agnoscimus, nec eas vnquam ad nos illi detulerunt. Nihil ergo praeter fi dem datam aut transactiones egimus, neque causam vllam belli dedimus aduersarijs. Quod cum ita sit, precamur omnes, ne calumnijs illorum fidem habeant, et nostram vicem doleant, qui bellum illatum defendere cogimur, vt et puram Euangelij doctrinam, et libertatem a maioribus acceptam nobis conseruare liceat: pro quibus et superiorum temporum pij reges atque magistratus, et Machabaei fortissimi viri nullum non sibi duxerunt subeundum esse discrimen. Pacem omnium rerum maxime optamus. verum ea nobis denegatur.

Itaque finitimorum incursionibus diu multumque vexari, non possumus vim iniustam a nobis non propulsare. Quo magis etiam confidimus futurum, vt qui nulla sunt a nobis iniuria lacessiti, bellum hoc nihil ad se pertinere ducant, et Deum, iniustitiae vindicem, reuereantur. Etenim, quae causa turbam hanc aduersum nos excitauit, eadem summis difficultatibus atque periculis inuoluet non multo post etiam ipsos, quicunque puram doctrinam retinere volentatque tueri.

[note: 1551.] Literas, quibus concilium Pontifex indîcit, Caesar, lanuarrj die quinto recitari iubet in senatu principum et ordinum, eosque monet, vtsese comparent. Eodem die Ferdinandus rex ad ordines refert, quomodo per inducias, Turcae in Vngaria res nouas moliantur, et suis in finibus arcem aedificent, et Zolnocum, suae ditionis arcem conati sint occupare, praesidioque munire, quomodo etiam in Transsyluaniam impetum fecerint. Se quidem eius rei causam dedisse nullam, et in hoc esse totum, vt pactae seruentur induciae: verum, si Turca recuset, auxilia sibi dare petit. De Stephano Vintoniensi episcopo diximus libro vigesimo, quamobrem captus in Anglia fuerit: cum autem in sententia persisteret, neque decreta iam facta, quaeque deinceps fierent in hacaetate regis, de religione, vellet approbare. [note: Osiandri nouum dogma.] Episcopatu fuit exutus huius anni mense Ianuario, et in carcerem reductus. Andreas Osiander, quem in Prussiam iuisse diximus, nouum hoc tempore dogma proponit, et hominem iustificari, non fide, sed iustitia Christi in nobis inhabitantis, affirmat, suaeque sententiae Lutherum etiam fuisse dicit. Reliqui vero theologi collegae fortiter oppugnant, deque Luthero falsum esse dicunt, qui non ita multis mensibus ante mortem, de libro Philippi Melanchthonis, quo sacrae Scripturae loci tractantur communes, praeclarum et amplum reliquisset in primi thomi praefatione, testimonium. Cum ergo Philippum inuadat, Lutherum quoque sibifacere aduersarium, quôd idem ambo sentiant. Deinde, facta collatione, plane diuersum ab ipso, Lutherum hac de re docuisse, demonstrant, et pestiferum aiunt ipsius esse dogma, qui dicat in Christi sanguine atque morte non consistere iustitiam fidei, qua redempti sumus atque iustificati. Res autem acta fuit summa contentione. Praese ferebat ille quidem, vt diximus, quasi Lutherus idem quod ipse sensisset: verum interim apud suos iactabat, vti scribitur, illum et Melanchthonem confecisse theologiam quandam Aristotelicam, quae carnem potius quam spiritum [note: Albertus Prussia princeps Osiandro addictus.] redoleat. Albertus princeps, initio, per intercesseres componi causam cupiebat: sed persuasusab Osiandro, post multam actionem, in sententiam eiusaccedit, et aduersarios e suis finibus exire iubet. Inhis erat Ioachimus Merlinus, cui migrandum etiam fuit, licet non modo ciues, verumetiam mulieres atque pueri, ne tali pastore destituerentur, principi supplicarent. Porro docuit Osiander Noribergae multis annis et cum laude quidem, nec aliquid mouit, et per omnia sequi visus est Lutheri doctrinam, quoad ille vixit. Cum autem post edictum Caesaris de religione, [note: Osiander doctrinae nouator.] Noriberga relicta, Prusaiam adijsset, quaestionem hanc excitauit: quod viuo Luthero plerique putant non temere fuisse facturum. Vuirtembergicos maxime lacessit, vt ista refutent, si possint, et se defensurum sua dicit, quicunque tandem oppugnent, et Philippum acerbe perstringit. Sententiam eius plerique viri docti, per Saxoniam imprimis, reprehendebant editis libris: et quod alienissimo [note: Melanchthon doctis. iuxta ac mansuetis.] tempore turbaret Ecclesiam, taxabant. Quod vero Melanchthonem, tantae mansuetudinis atque doctrinae virum, tam indigne tractaret, id fremebant omneis. Alio quodam libello contendit, etiamsi per Adami peccatum non fuisset perditum genus humanum, tamen nasciturum fuisse Christum.

[note: Decretum Augustani conuentus.] Idibus Februarij dimittitur Imperij conuentus. Ibi decretum Caesar facit, et quia religionis, inquit, hoc tam graue dissidium, nulla ratione melius, quam per generale, pium, liberumque concilium sedari potest: deinde, quia superiori in conuentu

[note: 1550.] concilio se submiserunt ordines, in eoque permanent, fixum hoc erit atque ratum. Quod etiam ipse tum promisi, studio et diligentia omni curabo, vt ordine et recte omnia fiant. Et cum ad omneis orbis Christiani prouincias et pontificium hoc diploma pertineat, equidem futurum arbitror, vt omneis reges atque dynastae, sui memores officij, morem gerant, proque sua virile parte tam pium opus adiuuent. Quicquid etiam in eo me facere conuenit, et vt Ecclesiae aduocatum et conciliorum defensorem, id praestabo: et quicunque venturi sunt ad concilium, siue religionem mutarint, siue non, ijs eorumque legatis publica fide cauebo, vt ibi commorari, et quicquid ad eorum conscientiae quietem pertinere putabunt, in medium adducere, ac deinde tuto ipsis domum redire comitatu publico liceat. Adhaec, operam dabo, vt res tota, pie et Christiane semotis affectibus, iuxta sacra Scripturam et patrum doctrinam tractetur et definiatur, vt tam politicus quam ecclesiasticus ordo reformetur, sublatis erroribus atque falsis dogmatis. Intra fines etiam Imperrj, vel in propinquo saltem permanere, et tueri concilium cogito, vt ad optatum finem decurrat, eiusque fructus ad omneis perueniat, et sit imprimis Germaniae salutaris. Principes igitur omneis et ordines, praecipue tamen Ecclesiasticos, et eos qui religionem mutarunt, quique coniuncti sunt Augustanae confessioni, deposco et adhortor, vt pontificium diploma secuti sese comparent, et instructi veniant, ne post aut acceleratione nimia circunuentos, aut ad suae causae iustam explicationem non se fuisse querantur admissos. Nam vt dixi, fidem eis praestabo, vt quantum satis est, audiantur, efficiam, Porro quia diuersas rationes adduxerunt ordines, quamobrem superioris Augustani conuentus de religione et reformatione facta decreta non seruentur, totum hoc ad meam solicitudinem reuoco, et separatim e singulis, quid impedimenti sit cognoscam. Dent igitur operam, pro se quisque, vt in actionem res deducatur. Decretum fuit etiam, vt ad Calendas Aprileis Noribergae conueniant Electorum et sex reliquorum principum legati, qui deliberent, quemadmodum ei pecunia, quae exaerario publico [note: Pecunia in bellum Magdobur.] sumpta fuerit in bellum Magdeburgicum, debeat reponi. Quicquid hi statuerint, ratum esse iubetur, non minus, quam si frequentibus in comitijs decretum esset: et quoniam ad vniuersae Germaniae salutem, bellum hoc pertineret, magistratui permittitur, vt suo quisque populo tributum hoc nomine imponat. Deinde, si forte quis vel Imperrj ciuis vel externus auxilia Magdeburgicis ferat, sumptum quoquetunc Caesar pollicetur. Ad iurisdictionem et bona sacra quod attinet, curaturum se dicit Caesar, vt appellatus abijs, quorum interest, ius ipsis dicat, quo suum quisque recuperet et consequatur. Ferdinando regi decernuntur in Turcam auxilia, tametsi grauate, quae superiori conuentu fuerunt ei promissa. Postremo, quia Mansfeldius, et Hedecus, hyemesuperiori, conductis copijs constituerant Magdeburgicis opem ferre, sicut dictum est, Casar edicit, si posthac in aliqua Germaniae parte milites confluant, vt e vestigio vicini principes ac ordines, consocietatis viribus illos opprimant, et incendium illud, prius quam vires accipiat, restinguant.

[note: Octa. Farnesius cliens regis Galliae.] Hoc ipso tempore, Galliae rex Henricus in suam fidem atque clientelam accepit Octauium Farnesium, qui et priuatim erat inimicissimus Ferrando Gonzagae, Caesaris per Insubriam praefecto, propter caedem patris, et in ea vicinitate Placentiae, quam Caesar tenebar, veritus, vt Parmam suis ipse viribus retinere posset, opem aliunde petiuit, et Gallicum praesidium vrbi imposuit. Eam rem permoleste Caesar tulit, et Iulius imprimis, vt infra dicetur.

Sententiam Caesar his diebus tulit in Lantgrauium, de Comitatu seu ditione Diecia. Nam fuit damnatus contumaciae, quod non responderet. Ille vero non sibi esse integrum respondere dixit, eo quod libere cum suis consiliarijs colloqui

[note: 1551.] non posset, obseruantibus ipsum et auscultantibus ijs, quorum esset in custodia. Nam post patefacta nuper fugae consilia, sicut diximus, nemo illum adire, nemo [note: Buceri obitus.] sermonem conferre potuit, sine teste. Februarij die penultimo, Bucerus, Cantabrigiae vitam finit, honorifice admodum sepultus, et doctorum hominum celebratus epitaphijs, inter quos etiam erant adolescentes duo fratres, e familia Suffolcia, quorum mater et antea semper, et aegrotanti Bucero fidem omnem et beneuolentiam praestitit, foemina religionis amantissima. Per hos dies episcopus [note: Querimonia Argent. episcopi.] Argentinensis grauem habet querimoniam per literas ad senatum, de concionatoribus, quasi populum accendant, et clerum magnis obijciant periculis, vt igitur ista corrigantur, petit: alioqui se captorum ex tempore consilium. Martij die decimo, Ferdinandus rex et filius Maximilianus abeunt Augusta. Nam ad hoc vsque tempus actio fuit eis cum Caesare et sorore Maria. Bremenses quoque legati re infecta tandem discedunt. Ad Magdeburgum res agebatur leuioribus praelijs, et crebris emptionibus: et cum Albis exundasset, oppidani, fabricatis nauibus, [note: Prodigia per Saxoniam.] aduerso et secundo flumine commeatum importabant. Varia subinde conspiciebantur id temporis prodigia, per Saxoniam, et in his terni Soles, totidemque Lunae, modo pallidi, modo sanguinei coloris. Magdeburgici de auxilijs appellabant vrbes maritimas per Vuolratum et Ioannem Mansfeldium, Alberti comitis filios: verum id frustra fuit. Castella deinde constituunt hostes ad Albim, infra et supra vibem, ac dispositis vtrinque nauigijs, impositisque praesidijs, nauigandi facultatem oppidanis eripiunt. Saepe etiam dimicatum fuit, cum pecus illi vellent abigere, quod oppidani quontidie in pascua circum vrbem emittebant.

[note: Pontificis in Farnesium literae.] Tertio Idus Aprileis, Pontifex edito scripto, Farnesium Octauium grauiter incusat, et quo tempore, Parmam, inquit, a me simul et summam praefecturam accepit, fide data promisit nulli principi suam operam addicere, nec alienum praesidium Parmae velle imponere, nisi meo permissu. Cum autem ad noua consilia spectare videretur, amice non semel per internuntios, perque fratrem Alexandrum cardinalem, officij illum admonui: et quia paulo tum respon debat alsenius, missis literis, grauissimas ei poenas denuntiabam, si secus faceret. Certior deinde factus, illum non stare pactis, valde sane pro eo ac decet, commotus fui, talem iniuriam ab eo mihi fieri, quem tantis honoribus locupletassem et beneficijs. Nunc er go, quanquam in re tam aperta statim decernere mihi liceat, tamen, vt humanitatem nostram intelligat, edico, vt intra diem trigesimum esse Romae sistat, et accusationibus respondeat, et idonee nobis in posterum caueat. Nam si negligat, iam ipsum et laesae maiestatis et perfidiae, et grauisimorum criminum damnatum esse volo, simul quicquid habet bonorum, publicum esse iubeo, et Caesaris fidem, vt in eo plectendo mihiferat opem, imploro, et ne quis omnium vlla re ipsum iuuet, mando. [note: Friget Tridenti concilium.] Cum Calendae Maij venissent, inchoata quidem fuit actio concilij: sed quia perpauci tum adhuc aderant, et Parmense bellum interuenerat, in Calendas vsque Septembris producta res fuit. Qui Noribergae conuenerant principum legati, mense Aprili, statuerunt in obsidionem Magdeburgicam rursus esse contribuendam pecuniam. Et quanquam Caesar edicto post idem mandabat, permagna tamen fuit in eo difficultas, et inuiti omnes conferebant, quod diuturnior esset obsidio, neque finis appareret. Quapropter etiam de pace Mauricius crebro cum oppidanis agebat, et quinta die Marj, cum illi fide publica venissent in castra, diu multumque disceptata res fuit, ipso praesente. Superioribus aliquot [note: Hedeccus Magdebur. amicus.] mensibus in suam fam liam Mauricius ascripserat Hedeccum, a Caesare proscriptum, et Lipsiae praefecerat. Is propter religionem, et odio Caesaris bene cupiebat Magdeburgicis, et pacis erat consiliarius, vt eo confecto bello, Mauricius tentaret maiora, lam tum enim inita fuerunt eius belli consilia, quod in Caesarem

[note: 1550.] postea susceptum est, vt suo loco dicetur. Veruntamen de pace tum conuenire non potuit, quod duriora proponerentur, idque studio sicut multi putant, dum [note: Seditio in castris Mauricij.] tempus duceret Mauricius, et occasionem expectaret, agendi, quae tunc data fuit, postquam Galliae rex bellum Caesarifecit, vt infra dicetur. Atque interim in castris ante vrbem grauis fuit orta seditio propter non soluta mensium aliquot stipendia.

Farnesius neque Romam venit citatus, et Galliae regis confirmatus praesidijs, Parmam suscipit defendendam. Itaque Caesar, Marij die xiij. literis editis, Quia pro meo, inquit, erga Pontificem ad ecclesiam Romanam officio et voluntate, cupio ea praestare quae debeo, et prouidere, ne per hanc occasionem, maiores in Italia motus, et post alijs in locis, oriantur: deinde, dum considero, quam iustis de causis Pontifex moueatur, et quam nihil ab eo sit praetermissum, vt Octauius in officio permaneret, Ferdinandum Gonzagam ad hanc prouinciam delegi, quoniam ipse coram adesse non possum, vt Pontifici meo nomine ferat opem. Quapropter mando, qui sunt nostrae ditionis per Insubriam, vt dicto sint illi audientes hoc in bello, non secus atque mihi ipsi, dentque operam, vt hosti quamprimum noceatur. [note: Bellum Parmense inter Caesarem et regem.] Sic igitur Gonzaga, belli facit initium, et populatus agros, Parmam, Pontifex vero Mirandulam obsidet. Nam et Gallicarum erat partium Mirandulanus, et nisi distineretur, Octauio plurimum poterat et Parmensibus commodare.

Ad Maij xxij. Heluetijs Pontifex amanter admodum scribit, Sicut Iulij secundi, qui magna charitate sit ipsos complexus, nomen sibi sumpserit, ita etiam in ipsis diligendis exemplum illius atque vestigia sibi ad imitandum proposuisse. Adhuc quidem varijs atque grauissimis reipublicae distento negotijs non sibi licuisse studium animi sui declarare: Sed tamen ipsorum retinuisse memoriam constantem: idque duabus potissimum rebus apparere. Primum, quod ad sui corporis custodia ex ea gente satellitium in vrbe delegerit, deinde quod idem quoque fecerit Bononiae, confisus ipsorum et industriae et fidelitati. Nunc autem, quando sit indictum, et nuper ad Maij Calendas inchoatum Tridenti concilium, scribendi datam ad ipsos occasionem esse. Cum igitur ad tam pium opus atque necessarium adiuuandum, magni sit ipsorum futura momenti coniunctiot plurimum hortari, vt qui sunt per ipsorum fines atque ditionem proceres ecclesiastici, ne desint, sed ad alterum ibi consessum, Calendis Septembris adsint. Reliqua fore, vt ex Hieronymo Francho, equite, legato suo, cuius et fides et diligentia sit ipsis a multis nunc annis explorata, cognoscant. Deinde, quia sibi negotium hoc magnopere sit cordi, non multo post tempore se missurum aliquem e suis intimis episcopis, qui de concilio cum ipsis agat prolixius.

Sub exitum Maij, Caesaris filius, Augusta discedens, pet Italiam redit in Hispaniam. [note: Galliae regis ad Pontificem excusatio.] Cum eo proficiscitur Maximilianus patruelis et sororius, vt vxorem educeret, duorum liberorum matrem. Galliae rex interim, leniendi Pontificis et cardinalium senatus causa, per oratorem suum, Paulum Thermum, Romae demonstrat, quod Octauium in suam fidem acceperit, nullam reprehensionem mereri. Nam hoc esse proprie regem, vt subueniant afflictis. Deinde, nullum se quaesiuisse priuatum in ea re compendium: sed quicquid fecerit, ecclesiae Romanae causa fecisse, maiorum exemplo, qui et facultatibus illam prae caeteris amplificarint, et armis quoque non semel protexerint. Cum enim Ecclesiae sit Patrimonium, Parma, se hoc vnum solicite voluisse cauere, ne in manus veniret alienas, eoque nomine sumptus facere quotidianos, ac sustinere maximos. Orare itaque, et vehementer quidem, vt in eam partem interpretetur, et quam de se conceperit opinionem, deponat. Id enim summo cum reipublicae commodo futurum. Si vero satisfactione repudiata, paci bellum praeferat, videre ipsum, quanto id fiat et Italiae totius et

[note: 1550.] Europa detrimento atque periculo, quam etiam de religione nulla possit actio firma institui vel diuturna. Quod ergo grauissimus nasceturex eo motus, quod concilium iam indictum coire non poterit, aut si coeat, necessario dissipabitur, quod in eo rerum statu neminem ipse possit episcoporum sui regni Tridentum mittere, harum rerum culpam in se nullam esse transferendam, qui pacis conditiones velit non ferre tantum, sed etiam accipere, et hoc quidem ita se contestari palam. [note: Iulij ferox animus.] Iulius autem ope Caesaris confisus et pollicitationibus, nihilo fuit ea legatione factus mitior.

Iulij mensis die xvij. Mauricius fide publica rursus cauet Magdeburgicis, vt de pace legatos ad se mittant. Profecti, et ab Alberto Brandeburgico deducti, Pirnae, quod est oppidum Misniae, Mauridum offendunt. Nam domum redierat, et remissius agere videbatur. Vbi venissent, nomine Caesaris has proponit conditiones: dedant sese, nulla conditione, ac supplices deprecentur: foedus nullum in Caesarem, Ferdinandum regem, Austriam, Belgium faciant: Imperij decreta omnia seruent: iuri se sistant, et dero de damno dato satisfaciant, munitiones atque valla demoliantur, praesidium mille ducentorum militum admittant, Caesarem, Ferdinandum, ipsiusque legatos, cum quantisuis copijs, quocunque tempore recipiant, duodecim magna tormenta tradant, centum aureorum millia dependant, has conditiones omnes iureiurando confirment. Ista, quanquam ab eis praestari non poterent, tamen non fuerunt prorsus repudiata, et intercedente Hedecco, sensim aliquid remittebatur. Caesar antea missis in Germaniam literis, praesertim ad Augustanae confessionis ordines, idonee ipsis cauerat, hortatus, vt ad Calendas Maias adessent Tridenti: sed quia propter bellum Parmense reiectus fuit concilij dies ad initium Septembris, vt ante docuimus, iterum monet, vt omnino veniant, aequitatem omnem atque fidem pollicitus. Quanquam vero plurimi erant eius professionis, tamen quod imprimis erat necesse, non communicabant inter se consilia vel quod de summa rei desperarent, vel quod Caesaris metuerent offensionem, vel quod in ipso iam velut aditu periculi remoliescerent. E ciuitatibus autem soli Argentinenses, quid vicini, quid etiam longinquiores in eo facere [note: Mauricij per Melanchthonem confessio.] constituissent, missis internuntijs exquirebant. Et Mauricius quidem, Philippo Melanchthoni mandauerat, vt doctrinae capita conscriberet, quae post exhiberentur publice. Eo confecto libro, cum ad octauum Iulij diem Lipsiae conuenissent omnes theologi et Ecclesiae ministri, iussu principis, recitatur scriptum, et omnium assensu comprobatur. Eandem quoque rationem princeps Christophorus Vuirtembergicus instituit, et authore Brentio, conscribitur eiusdem generis libellus. Et licet eadem erat vtriusque scripti sententia, separatim tamen suum volebat exhiberi Mauricius, ne, si plures idem communi nomine simul proposuissent, Caesar, factae cuiusdam societatis conciperet suspicionem. Veruntamen, missis vtrobique libellis, et Saxonicum Vuirtembergenses, et Vuirtembergicum Saxones, et vtrunque pariter Argentinenses theologi, cum legissent, approbarunt: atqueita conuenit, vt suo tempore mitterentur in concilium, qui haec proponerent [note: Mauricij per Melanchthonem confessio.] atque defenderent. Dux Vuirtembergicus, patris exemplo, Ioannem Brentium, ob insignem eruditionem fouit, ad piae doctrinae restaurationem vsus illius opera: post etiam Ecclesiae ministerio restituitatque praefecit Stutgardiae. Iulij die xxv. Brandeburgicus Albertus, absente Mauricio, per praeconem reijcit ea, quae Magdeburgici responderant ad pacis conditiones, Pirnae propositas a Mauricio. Pridie eius diei mediocrem cladem acceperat. Nam vtrinque maioribus, quam vnquam antea, viribus, dimicatum fuerat. Ad Idus Augusti, parum a seditione res abfuit in vrbe. Nam ad milites delatae fuerunt literae, quibus hoc inerat, esse insenatu, qui vellent vrbem hosti prodere, et in his quidem, Henricus Almanus, Quare facto

[note: 1550.] concurso milites illum deposcunt. Vbi venit, iniuriam sibi fieri, neque recusare poenam, si demonstretur, et ab hoste confictum esse dicit, vt quod viribus et aperto Marte non possint, insidijs et astu perficiant. Cum deinde senatus vniuersus fidem pro eo dedisset, sedata res fuit, et e ciuibus atque milite delecti fuerunt nonnulli, qui cognoscerent, cuiusmodi literae deinceps vltro citroque mitterentur. [note: Mauricij ad Caesa. literae.] Octauo post die, Mauricius, datis ad Caesarem literis, nuntiat, se quidem eafide, quam dedisset, fore contentum, neque magnopere quicquam in eo desiderare: sed audire concilio Constantiensi decretum esse factum, vt in haereticos aut alioqui suspectos inquisitio fieret, si forte ad concilium vocati venissent, deque ipsorum crimine pronuntiaretur, etiamsi Caesar ipsis idonee cauisset. Hoc decretum in publicis extare monumentis, et quod ita statuissent, ipsa re comprobasse, necato Ioanne Husso, qui Sigismundi Caesaris fidem secutus eô venisset. Quod cum ita sit, non se posse quenquam e suis mittere Tridentum, nisi qui sunt ibi proceres ecclesiastici, fidem quoque suam, communi concilij nomine interponant, sicut in concilio quondam [note: Bohemi icti sapiunt.] Basiliensi factum sit, quod proximum ab illo fuerit. Bohemos enim, exemplo superiori commotos, noluisse tum eo venire, nisi prius accepta fide publica totius concilij. Petere igitur, vt ipse pro sua vel authoritate vel gratia hoc apud illos efficiat. Nisi enim ad eandem formam, vt olim Basileae, caueatur, non debere sibi vel etiam alijs eiusdem professionis esse fraudi, si neminem e suis eo proficisci patiantur. Caeterum, de Bohemis et Ioanne Husso Constantiae cremato deque bello quod inde secutum est, libro iij. diximus. Et quoniam Constantiae factum erat decretum, vt proximum ab eo concilium haberetur, post annum quintum, alterum post annes septem, et deinceps decimo quoque anno, Basileae rursus conueniunt patres. Et quia nondum erant reconciliati Bohemi, re acta fuit inter eos literis et internuntijs, et Egrae oppido concepta fuit fidei publicae formula, quam si patres admitterent, non se recusare dicebant Bohemi, quo minus venirent. Vbi legationem, qui fuerant missi, renuntiassent, patres approbant, et formulam illam sigillis obsignatam mittunt, et datis ad eos literis amicissimis, hortantur, vt sese comparent, vt cum Sigismundi quoque Caesaris allata cautio fuerit, iter ingrediantur. Fuit hoc in quarto consessu, anno salutis, M. CCCC. XXXII. Cuiusmodj vero fit illa patruffl cautio, se quentihbro docebitur* Mauricius ergô cum hac de re monitus esset a suis interpellat Caesarem, et praescriptum vrget Basiliense, veluti postremum et huic aetati maxime conueniens. Nam et Protestantes erant ea fere conditione, qua Bohemi quondam, et ijsdem prope de causis erat indictum Tridenti concilium, quibus olim Basileae, nimirum, vt extirparentur haereses, vt reipublicae pax et otium restitueretur, vt Ecclesia sublatis vitijs, emendaretur. Augusti die XXVI. mane, post concionem, Ecclesiae Augustanae doctores atque ministri, numero decem, accersiti fuerunt in aedes Atrebatensis episcopi, pro se quisque. Cum eo venissent, alij post alios, ignari quid esset, iubentur consistere separatim, neque colloqui. Post, in aulam, vbi cum Hasio, Seldo, Maluenda et quibusdam alijs consederat Atrebatensis, vocantur ordine singuli. Verba facit Seldus et iussus quaestiones proponit, An [note: Interrogatio ad ministros August.] in coena Domini, tantum sub vna specie, quantum subvtraquecontineri: deinde, quam multa credant esse sacramenta: postremo, cur non doceant iuxta formulam ante annum tertium a Caesare praescriptam, cum tamen id se facturos receperint, non minus quam senatus ipse ac vniuersi ordines. Respondent, pro se quisque separatim: Christum instituisse coenam integram, et sequendum illius esse praescriptum: in sacris literis duo tantum reperiri sacramenta, Baptismum atque coenam Domini: formulam illam doctrinae minime se recepisse, quod a sacra Scriptura dissentiat. Hic Atrebatensis admodum stomachose: Putatis ergo non licere Caesari, sicut de politicis, ita quoque de rebus saais ferre leges, ac certam

[note: 1551.] rationem praescribere? Quid Caesari liceat, non iam disputamus, aiunt illi, sed vti [note: Ministrorum constantia.] iam diximus, formulam istam neque recipimus, neque sane possumus approbare. Tum ille magis etiam excanduit, et ira feruidus, eos acri conuicio reijcit. Cum etiam de sacramentis illud dicerent, Seldus iureconsultus, tanquam interpres, eos increpabat. Sic ab illis dimissi, fortis expectare iubentur, et per satellitem deducti, suo quisque loco, constituuntur, ne congredi possent. Mox e praecipuo senatu [note: Ministri Augusta pulsi.] reipublicae nonnulli vocantur. Cum hi venissent, illi, simul omnes introducuntur, ijsque mandatur, vt intra diem tertium, ante solis occasum, ex vrbe decedant: ne posthac intra fines Imperij, et quam late Caesaris patet iurisdictio, concionem vllam habeant: ne quem ex propinquis aut amicis conueniant, neque sui discessus causam vlli dicant, ne cui post in vrbe scribant, aut quid cum ipsis actum sit, exponant. Haec, sublatis digitis, vt habet caeremonia, per iusiurandum polliceri, quantumuis inuiti, coguntur. Senatui deinde mandatur, vt quibus in templis religio Lutherana doceretur, cessatio fiat, donec Caesae aliud iniungat. Ad eundem modum fuit actum etiam deinde cum ludimagistris, cumque Memingensibus, et alijs per Sueuiam, qui et ipsi vocati eo venerant. Etenim et docendi munere et reditu ad suos illis interdicitur. Cumque ex ipsis quidam partui iam esse vicinam vxorem suam diceret, ideoque maiorem in modum oraret, vt eam sibi reuisere tantum liceret: Atrebatensis, ad suos conuersus, Vxorem, inquit, vocat, quae scortum est. Sic ergo discedere coacti, magnum in vrbe luctum excitarunt. Ciues autem quo poterant officij genere prosequebantur illos, et donis atque liberalitate. Saxoniae quoque dux captiuus, vbi cognouit, per internuntios et consolatus est, et pecunia quoque iuuit discedentes. Cur ad hunc modum Caesar ageret, causa fuisse putatur, primum, quod a nonnullis incitaretur: deinde, quod inquisitione facta reperit, concionatores obstare, quo minus decretum ipsius de religione valeretL postremo, quod de Saxonum et Sueuorum et Argentinensium theologorum consensu, per indicium acceperat. Expeditissima autem visa creditur esse ratio, si pellerentur, vt Tridentinis patribus tanto esset actio facilior, et paratior victoria, si quidem aduersarij, quos mitterent, vix essent vllos habituri. Pulsi et eiecti, partim ad Heluetios, partim alio confugerunt. Eius rei fama cum increbuisset, multos perterrefecit. Nam quod ibi contigisset, quin idem alijs etiam [note: Bellum regis in Caesarem.] in locis fieret, nemo dubitabat. Sed ecce, dum in eo metu sunt omnes, bellum Caesari Galliae rex facit, et simul naues aliquot Belgicas inuadit, captasque trahic in portum, et diripit, et per Pedemontium atque Taurinos oppida multa capit, et in his Cherium atque Sandamianum, ductore Brissaco. De nauibus interceptis, edito scripto, Caesariani ferunt, cum nihil minus quam bellum Caesar expectaret, ac suis, vt essent pacati, mandasset, Gallicum ducem Polinum in has incidisse, et quasi reginam Scotiae veheret, nuntiasse illis, vt honoris causa: pro more antiquo atque recepto, ponerent antennas, vela demitterent, eamque tormentorum tonitru salutarent: id cum fecissent, inermes fuisse per fraudem circunuentas et abductas. Mirum plerisque visum fuit, regem in hac tanta fortuna Caesaris atque splendore, ausum fuisse amicitiam ei renuntiare: sed et Caesaris praeter opinionem accidisse fertur. Nam etsi Farnesium oppugnabat, Gallorum tamen, quibuscum pacem ante septimum annum fecisset, hostis idcirco videri nolebat. Rex autem, quod per latus Octauij se quoque vulnerari diceret, quod de Turcis iam mare nauigantibus compertum haberet, deinde, quod de Mauricij voluntate per internuntios accepisset, et quod in ea corporis imbecillitate, ac subinde recurrente morbo, non diu posse Caesar viuere putaretur, magno rem animo fuit aggressus.

Eodem prope tempore, Turcica classis, cum arcem Melitae frustra tentasset, Tripolim Aphricae capit. Eius autem rei culpam Caesar in Galliae regem conferens,

[note: 1551.] ipsius dolo factum hoc esse dicebat, ad Germaniae principes atque ciuitates [note: Contraria scripta Regis et Caesaris.] missa legatione. Rex vero simul ac resciuit, excusat, et Turcici belli causam esse dicit, quod Aphricam vrbem Caesar ipsis non restituat ex promisso, quod Zolnocum arcem, ad Vngariae fines positam, Turcicae ditionis, Ferdinandus rex occuparit et muniat, quod tributum annuum ei persoluere recuset, ac per Transsyluaniam res nouas moliatur. Deinde narratione Caesaris qua demonstratur, quomodo Gallici legati Aremontij perfidia sit amissa Tripolis, contraria narratione refutat, eamque Turcarum Caesaris epistola confirmat.

Dum haec geruntur, venit concilij dies, Calendae Septembris. Eum ad diem praesto fuerunt praeter Italos et Hispanos episcopos, Moguntinus et Treuirensis, magna omnium, vt quidem apparebat, laetitia et congratulatione, neque multo post, etiam Coloniensis. Nam et coram in Augustae comitijs, et deinde literis atque nuntijs valde solicitauerat eos Caesar, vt adessent. Dignitate enim atque splendore et potentia caeteros antecedunt, et ipsorum ditione plerique Germaniae continentur episcopi. Cum ergo diutius permanendum sibi putarent, paucis tantum seruatis, reliquos omneis vendebant equos, et in longum tempus rei domesticae prouidebant. Venit etiam eo Argentinensis et Viennensis et Constantiensis et Curiensis et Numburgicus: alij, vel occupationibus. vel aetate, vel valetudine detenti, cum veniam impetrassent, vicarios mittebant. Pontificis nomine [note: Restauratio Tridentini concilij.] praeerat. Cardinalis Crescentius: huic erant adiuncti archiepiscopus Sipontinus, episcopus Veronensis. Caesar eo miserat Franciscum Toletanum, Hugonem Comitem Monfortum, Gulielmum Pictauium, Ferdinandi quoque regis et Vngariae loco nonnulli aderant. Facto igitur in aede primaria conuentu, Sessionem ipsi vocant, prima die Septembris, et peracta Missa, reliquisque caeremonijs, quae solent initio fieri, confectis, aderat ex improuiso Galliae regis orator, abbas Bellosanus, cum lireris, quae ad conuentum Tridentinum erant inicriptae. Eas vbi reddidit legato Pontificis, inscriptione lecta, coeptum est disceptari, cur conuentum potius quam concilium appellet: non esse recipiendas eas literas, neque legendas, nisi mandatum habere se demonstret. Cumque tumultuosus admodum esset excitatus clamor, ab Hispanis praesertim episcopis, ac ille diceret, literis comprehendi mandatum, legatus Pontificius consurgit, et in sacrarium templi seuocat patres. Re disputata, quod in bonam partem accipi posset inscriptio, placuit [note: Literis regis ad concilium.] illum esse audiendum. Lectis itaque literis priuatim, quibus et dolorem suum rex, et iniuriam sibi factam breuiter significabat, et fidem haberi legato postulabat, denuo consederunt omnes, et tum palam recitatis literis, respondent, Quod conuentus nomine, concilium denotet rex, in bonam ab ipsis accipi partem: neque velle sinistri quicquam de tanto rege, qui Christianissimi cognomen obtineat, suspicari: sin autem alia sit ipsius mens atque voluntas, tum literas illas habere se pro non scriptis. Deinde iussus est exponere mandata. Tum ille prolixam orationem de scripto recitat, et principio, quid per oratorem suum Paulum Thermum egerit cum Pontifice et cardinalium senatu, rex commemorat. Iis rebus omnibus, cum tamen ad pacem aditus omneis aperuisset, nihil quicquam profecisse: et Iulium Pontificem, qui maiorum exemplo controuersias principum minuere debebat, longe maximum excitasse dicit incendium, quo minime omnium oportuit tempore, quando videlicet reipub. Christian status vehementer sit afflictus. Quod cum ita sit, et quoniam ille tam aspere tamque implacate secum agat, qui sit natu maximus Ecclesiae filius, protestatur, sicut Romae quoque factum esse dicit, primum, ob grauissimos bellorum motus non sibi licere nec integrum esse, suae ditionis episcopos mittere Tridentum: deinde, non habere se concilium hoc pro publico seu generali, sed magis pro conuentu quodam priuato, qui sit non rei publicae, sed pacorum aliquot compendij et vtilitatis causa institutus. Denique

[note: 1551.] decretis illius, neque se, neque sui regni quenquam posse teneri: quinetiam adhibiturum ea se remedia demonstrat, si res ita ferat, quibus in consimili causa, sui maiores vti consueuerint. Animo quidem se futurum semper erga religionem et Ecclesiam Romanam integro atque syncero, neque commissurum aliquid iusta reprehensione dignum: sed quoniam iniurijs et odio quorundam, nullo suo merito grauetur, non posse aliud in hoc tempore praestare. Contestationem igitur hanc boni consulant, et huius actionis documentum sibi communicent, quo reliquos orbis Christiani principes atque populos de re tota certiores faciat. Porro, quod ille remedijs vsurum se dicit esse maiorum suorum, sic habet. Sicut per omneis alias prouincias, ita per Galliam quoque, si quis vacaret episcopatus aut abbatia, quam vocant, eligendi liberam habebant facultatem hi dicuntur canonici et monachi, minora vero sacerdotia, quae non sunt electiua, sicut aiunt, episcopi conferebant et patroni. Deinde, lites omnes de rebus sacris aut beneficijs, in sua quaeque prouincia, disceptabantur. Pontifices autem Romani crescente cupiditate, [note: Gratiae expectatiuae.] coeperunt electiones illas euertere, et per reseruationes, atque gratias expectatiuas, vti vocant, emolumentum omne Romam et ad se deriuabant, et lites omneis, etiam primae, sicut loquuntur, instantiae, Romam euocabant. Huius vero mutationis factum est initium in Gallijs, Ludouico IX. rege. Verum is animose restitit, et anno salutis humanae, M. CC. LXVII. legem tulit, vt mos antiquus retineretur, nec vllum eo nomine tributum Romano pontifici persolueretur. Ista quidem lex multis annis valuit, sed peruicit tandem vis Pontificum, et quam late nomen Christianum patet, suas illas, de quibus dixi, gratias et reseruationes euulgabant, et omnibus erant vehementer graues: donec synodus Basiliensis aucupium istud et expilandirationem sustulit, veteresque leges de collationibus et electionibus restituit, et annatas exigi prohibuit. Decrerum hoc concilij, rex Galliae, Carolus vij. re cum suis deliberata, ratum habuit, et anno M. CCCC. XXXVIII. [note: Pragmatica sanctio.] confirmauit edicto, quod vulgo pragmaticam vocant sanctionem. Eugenius vero quartus concilium hoc irritum pronuntiauit, vti libro primo diximus, et qui sequuti sunt eum Pontifices, decretum istud repudiarunt, et schismaticum esse dixerunt. Et Pius quidem secundus Ludouicum vndecimum Caroli vij. filium, misso legato, magnopere solicitabat, vt sanctionem illam aboleret. Rex autem, a senatu Parisiensi, totius Galliae celeberrimo, qui totus fere constat e iureconsultis, consilium exquirit. Himultis ex vetustate repetitis, quid superiorum temporum Pontifices, quid synodi, quid ipsius denique maiores, Clodoueus, Carolus magnus, Philippus Deodatus, Ludouicus nonus, Philippus Pulcher, Ludouicus Hutinus, Ioannes primus, quid ipsius denique pater et auus in eo statuerint, quam florens eo tempore Gallia fuerit, et quam nunc sic adflicta, demonstrant: et nisi leges antiquae seruentur, futurum est, inquiunt, vt ecclesiasticus ordo conturbetur totus, vt et infrequentior sit Gallia, plerisque Romam transcurrentibus, et facultatibus exhauriatur, vt templa et id genus alia sumptuosissima plurimaque per Galliam [note: Vis pecuniae quae Romam defertur e Gallia.] aedificia, negligantur et corruant. Et ad rem nummariam quod attinet, nisi patris tui sanctio valeat, efferentur e Gallijs Romam, aureorum millia decies centena quotannis. Etenim, vt reliqua taceamus, Pio secundo, iam Pontifice, vacarunt episcopatus, ad minimum viginti, qui singuli tam pro annatis quam pro reliquo sumptu dependerunt millia sena: vacarunt abbatiae circiter LX. singulaeque soluerunt millia bina: vacarunt ex reliquis beneficijs plus quam ducenta, quae singula numerarunt aureos quingentos. Deinde, sunt in tuo regno paroeciarum millia centum [note: Ludouicus secundus pragmaticam sanctionem aboleri patitur.] et amplius, e quibus infinita vis auri, per inuentum illud pontificium conflata fuit. Patris igitur insiste vestigijs, nec a Basiliensi decreto discedas. Hoc quidem erat senatus consilium: sed rex Pontificis vel authoritate vel arte victus, aboleri sanctionem voluit, eiusque rei fuit administer cardinalis Baluensis, regi multum

[note: 1551.] familiaris, quem sibi Pontifex deuinxerat, verum et procurator regius et [note: Prouocatio scho. Parisiensis, a Pontifice.] schola Parisina, cuius permultum intererat, magnis animis obsistebat, et a Pontifice prouocabant ad consilium. Ludouicus deinde duodecimus graues exercuit hoc nomine cum Iulio secundo inimicitias, et in Lateranenseconcilium illata res fuit, et qui successit Ludouico Franciscus primus, cum Leone X. certis demum transegit conditionibus, Bononiae, post captam Insubriam: nimirum, vt episcopatu vacante vel abbatia, non quidem eligendi facultatem haberent collegia, red regis tamen esset intra sextum mensem nominare quempiam Romano Pontifici, quem eo munere dignum esse putaret. Hoc igitur illud est inter alia, quod rex Henricus iam per suum legatum eis de remedio significabat. Nam reges hoc veluti freno coercent Pontifices, cum dissident ab illis, et pragmaticam sanctionem vrgent, hoc praesertim tempore, quando fulmen Romanum, non sic, vt olim, metuitur. Et quoniam est amplissima simulque locupletissima Gallia, non absque summo dispendio Roma copijs illius carere potest. Quod autem se facturum hic significat, id non multo post fecit, vt infra dicetur. Eodem etiam remedio quondam [note: Bonifacij viij. arrogantia in regem Galliae.] est vsus Galliae rex, Philippus Pulcher, aduersus Bonifacium viij. Etenim, cum is militiam imperaret ei transmarinam, contra Saracenos, et excusatione repudiata mandaret, ne quam in suo regno pecuiam ab Ecclesijs exigeret, quod belli necessitate coactus rex fecerat, et nisi pareat, sacris interdiceret. Ille proceres omneis ac ordines Lutetiam Parisiorum conuocat, et Bonifacij commemoratis iniurijs, cum et episcopi et principes omnes atque nobilitas interrogati, facultates omneis ipsius beneficio et liberalitate sese tenere profiterentur, maridat, ne qua deinceps pecunia Romam efferatur, simul aditus omneis atque vias diligenter obseruari iubet. Caeterum, vbi rationem subducit senatus Parisinus, quantum episcopatus et abbatiae vacantes persoluant, vt ante dictum est, hoc intelligendum esse dicunt de superiori tempore: nunc enim duplicatum esse censum, et excedere prouentus annuos, ita quidem, vt nonnulli beneficiarij, propter nimiam [note: Duodecim episcopatus in Gallijs.] exactionem relinquant diplomata mensarijs. Sunt autem in Gallijs archiepiscopatus xij. Aquensis, Viennensis, Lugdunensis, Narbonensis, Tholosanus, Burdegalicus, Auxitanus, Bituricensis, Turonicus, Rothomagensis, Rhemesis; Senonensis: episcopatus autem circiter nonaginta sex, e quorum vacantijs vti vocant, Romam perfertur ingens auri vis, et ex archiepiscopatibus quidem circiter aureorum millia sexaginta, trecenti, quemadmodum Ludouici duodecimi tempore subducta ratio fuit. His literis perlectis, patres fore dicunt, vt in proximo concessu respondeatur, si quidem concilium esse Tridenti rex agnoscet. Quae vero nunc acta sint, non admittere se, nisi quantum iure liceat: ideoque ne testimonium quidem aut documentum vllum huius actionis ei communicari posse. Cum deinde proximo consessui dies constitutus esset. Octobris dies vndecimus, domum quisque redit, quod fuit sub horam secundam a meridie. Hic autem explicandum [note: Ordo publici concessus in concilio.] uidetur, quae sit formula, quis ordo publici consessus. Vbi dies ille uenit, patres, ut ipsi loquuntur, in aedibus legati pontificij conueniunt: et inde a templo primario vsque ad eius domicilium stant bipartito milites, circiter quadringenta, et equites quinquaginta, uel eo plures. Ad horam nona prodit legatus praeeunte crucifero: sinistrum latus ei claudit cardinalis Tridentinus: post eius collegae sequuntur, et electores archiepiscopi: tum Caesaris ac Ferdinandi regis oratores vna permixti: deinde, reliqui episcopi, suo quisque ordine. Cum ex his postremi ad aedem sacram venerunt, milites e uestigio sua tormenta displodunt, excitato tonitru: postea forum occupant, et ibi circaque templum in statione consistunt, donec dimittitur conuentus. Hi omnes magna ex parte conuocantur ex agris, ut praesto sint ad eum diem et expediti: sed et ipsum oppidum multos etiam subministrat. Vbi uentum est in templum, fit sacrum. Eo finito recitantur concilij

[note: 1551.] decreta, et simul proxime futuro concessui dies dicitur. Tum etiam si qui legati volunt aliquid in medium proponere, audiuntur. Propter varias autem et multiplices et operosas admodum caeremonias quae singulis rebus adhibentur, in multum fere diem extrahitur actio: qua tandem finita, legatus eadem pompa domum reducitur. In consessu primum locum obtinet legatus pontificius. ab eo Tridentinus, inde legati collegae post archiepiscopi electores: ad leuam sunt Caesaris et aliorum principum oratores. Intermedia scamna tenentarchiepiscopi, episcopi, reliquique proceres, vt quisque suscepti ordinis tempore praecedit. Altera die Septembris [note: Themata data theologis.] data sunt theologis themata, quae discutiant, et suam quisque sententiam de singulis dicant, vt in futuro consessu definiantur. In pronuntiandis autem sententijs hic fuit praescriptus modus, vt sacrae Scripturae, traditionibus Apostolorum, receptis et approbatis concilijs, et sanctorum patrum authoritatibus insistant, vt breuitatem adhibeant, vt a superfluis et inutilibus abstineant quaestionibus, vt proteruiam et contentionem omnem fugiant. Ad ordinem vero quantum pertinet, placuit, vt primo loco, dicerent, quos Pontifex Romanus misit, theologi, deinde, quos Caesar, atque ita deinceps. Legatus quoque pontificius, indagandae veritatis, et vt aiunt, falsas opiniones confutandi causa, permisit, vt cuiusque modi libros euoluerent. Aderant autem magno numero theologi, Hispani, Itali, Germani, quos et Pontifex et Caesar, eiusque soror Maria, miserant, quos etiam Coloniensis et Treuirensis, et Hispani atque Itali episcopi secum adduxerant. Ad hos deferebatur summa cognitionis, nec alijs, qui non essent eius professionis, et qui titulum, vt aiunt, doctoris non haberent, pronuntiare quicquam licebat. In gratiam tamen Coloniensis et Treuirensis episcopi fuit admissus Ioannes Gropperus iureconsultus, et Ioannes Delphius, theologus quidem, sed gradu doctoris inferior. Et quia superioribus aliquot concessibus anni M. D. XL VI. et sequentis, de peccato originis, de iustificatione, de libero arbitrio, de septem Sacramentis nouae legis, vt vocant, in genere, sed et de Baptismo et Confirmatione speciatim definitum erat: placuit, vt illis omnibus, decreti vim obtinentibus, ad alia fieret progressus: et primo quidem, ad Eucharistiae sacramentum. Proinde, themata quaedam theologis tradita fuerunt, his omnino verbis, vt dispicerent et inuestigarent, an sint haeretica, et per sacram synodum damnanda. Ex Lutheri autem et Zuinglij et Buceri et aliorum libris ea themata collegerant.

[note: Modus condendi articulos fidei.] Theologi autem ita rem agunt. In aedes legati pontificij conueniunt omnes quotidie, multis horis, et eo, quem diximus, ordine seruato, singuli, de quibusque thematis, nulla cum interpellatione disserunt, sic tamen, vt Ecclesiae Romanae iudicio sua submittant omnia. nam Protestantium nulli aderant. Locus hic patet omnibus promiscue. Legatus aute pontificius et reliqui patres omnes plerunque adsunt: soli vero theologi loquuntur, et a scribis excipiuntur dicta sententiaeque singulorum. Vbi disseruerunt omnes, quod tunc ad summum triginta dierum spatio fieri consueuit: episcopiad legatum pontificium congregantur, et theologorum [note: Conficiendorum canonum modus.] sententias, a scribis annotatas, exquirunt. Deinde, ex omni numero, singulisque nationibus, quae tunc adsunt, quidam deliguntur, qui peruestigatis omnium sententijs, dogmata conficere videntur: doctrinam ipsi vocant: quid dequaque re statuendum sit et credendum. Postea, contrariam doctrinam et errores, vt ipsi dicunt, graui censura, non multis tamen verbis, damnant. Haec omnia demum ad vniuersum coetum referuntur. vbi plane consentiunt, fit concessus publicus, vti supra diximus, et palam recitantur decreta. Eo facto, rogantur episcopi, num approbent. Ii placere sibi singuli respondent. Atque ita theologi quidem, quid sit ipsorum sententiae de singulis rebus demonstrant: episcopi vero soli, cumque his pauci quidam alij mitrati, definiendi potestatem obtinent. Quod ita decretum, sacrosanctum esse iubent, et canones vocant. Haec ita quidem publice fiunt: sed

[note: 1551.] qui res Romanas familiarius nouerunt, aiunt omnia dogmata Romae iam ante conscripta iussu Pontificis, ad legatum suo tempore mitti, vt praescriptum illud atque formulam, in disserendo theologi sequantur. Nam ex ijs complures, ac episcopos [note: Spiritus sanctus in manu Pontificis.] quoque multos alit ibi Pontifex, et ridiculo prouerbio dici solet: Spiritum sanctum Roma subinde Tridentum venire inclusum manticae, propterea nimirum, quod crebro Pontifex et celeribus equis, quid fieri velit, per literas atque mandata suis ibi legatis nuntiat. Septembris die quarta, Magdeburgum venit Hedeccus: per cum Mauricius antea propositas conditiones ita mitigabat, vt illi pergendum esse in actione statuerent. Interim erant induciae, quae post etiam in plures dies extractae fuerunt, vt infra dicemus.

[note: Scriptum regis Galliae in Pontificem.] Galliae rex alienato ab se Pontifice, scriptum edit, et de iniuria sibi ab illo facta, deque causa belli Parmensis, et cur Octauium in suam fidem susceperit, multa locutus, edicit, graui constituta poena, ne qua pecunia Romam deinceps deferatur. Cum enim gerendi belli neruus in pecunia consistat, cuius hoc sit dementiae, suis atque suorum copijs, aduersarij vires alere ac potentiam confirmare? Pontificum esse proprium munus, vt regum dissidia componant. Hoc adeo fecisse Paulum tertium, qui iam prope confectus aetate, Niceam Liguriae venerit sui parentis atque Caesaris conciliandi causa. Iulium vero longe aliam rationem sequi, et indicto nuper concilio, valde quidem reipublicae necessario, bellum in se concitasse, nimirum consulto, vt Gallicanam Ecclesiam, quae sit ex praecipuis vna, totam excludat, ne videlicet concilium haberi possit legitimum, in quo tum procerum tum administrorum Ecclesiae corrigantur errores, ac emendentur vitia. Fuit hoc [note: Edictaregis atrocia in Lutheranos.] regis edictum publice recitatum Lutetiae, septima die Septembris: cum paucis ante diebus aliud fuisset illius euulgatum in Lutheranos decretum, longe grauissimum, quod superiorum annorum eius generis decreta partim confirmat, partim, vbi non satis accurate scripta videntur, exacuit, et ad summam seueritatem nihil reliqui facit: et qui denuntiarint aliquid, magnis propositis praemijs atque pollicitationibus inuitat. Quod quidem eo concilio rex fecisse putatur, vt ijs, qui per Galliam, doctrinae cupiunt fieri mutationem, veluti frenum inijceret, ne propter suum hoc cum Pontifice dissidium, liberius agerent. Deinde, ne qui Romanam Ecclesiam venerantur, vllam de se conciperent opinionem mutati erga religionem animi: postremo, vt tum Pontifex tum cardinalium senatus viderent, ad suam amicitiam habere ipsos, cum vellent, receptum. Ex aula deinde Caesaris prodijt scriptum, quo belli Parmensis commemoratur origo, quamque iustam habeat Pontifex causam offensionis in Octauium et Mirandulae dominum, quamque sit irrequieta mente Galliae rex, qui omnes vndequaque captet occasiones, eoque totis viribus incumbat, vt Caesaris honestissimos conatus impediat et euertat: Caesarem vero, nihil his rebus omnibus permotum, eo fortius et animosius esse progressurum. Octauius prae se ferebat, quasi necessario venisset in fidem atque clientelam Galliae regis, ob iniurias simul et insidias Ferdinandi Gonzagae: sed hoc scripto refutatur illud. Nam si qua metus causa fuit, occasionem esse datam [note: Nefariae Petri Aloisij libidines.] ab ipso, qui vitae capitique Gonzagae sit non semel insidiatus, Postea recitatur, quomodo in Caesaris potestate Placentiae venerit. Pontificis, nempe filium spurium, Petrum Aloisium, vbi Parmam adeptus fuit atque Placentiam, crudeliter administrasse rempub. et Neronice, ac non in foeminas tantum, sed in mares etiam exercuisse nefarias libidines, pro sua consuetudine. Domi ergo confossum et trucidatum a ciuibus esse, qui tantam immanitatem diutius ferre non possent. Oppidanos deinde, quod praesens periculum sibi paratum esse viderent, siquidem in Pontificis et Ecclesiae Romanae ditionem redirent, vnicum hoc habuisse perfugium salutis vt Caesari sese darent: praesertim cum olim etiam Imperij fuissent municipes. Itaque solicitasse Gonzagam, et orasse, vt in Caesaris fidem reciperentur. Nam alioqui

[note: 1551.] futurum, vt aliunde sibi praesidium ac patrocinium pararent. Vanum igitur esse, quod metum ille sibi fingat: in Farnesios enim plurima Caesarem contulisse beneficia. Generum sibi delegisse Octauium, eiusque parentem Aloisium vrbe Nouaria in perpetuum donasse, et Marchionis cohonestasse dignitate. Sed illorum fuisse permagnam ingratitudinem: et cum alias, tum eo ipso tempore, quo per simulationem amicitiae opem ei ferebant, oppugnandi quosdam Germaniae rebelles, in hoc fuisse totos, vt et Insubriam et Genuam ip si eriperent. Nimirum in eo tumultu nefarie trucidatum fuisse inter alios, maxima et singulari virtute virum, Ioaninum Auriam, dum et Caesari fidelem operam praestaret, et a patria periculum depelleret.

Galliae regis nomine postea responsum ad ista pro dit. In eo commemoratur, quomodo Caesar, vt Paulum tertium sibi coniungeret, ipsius filio Petro Aloisio, [note: Regis Galliae pur gatio ad obiecta.] Marchionis cognomen atque gradum attribuerit, quomodo Petri filium Octauium sibi generum assumpserit, quomodo alterum filium Alexandrum Ecclesiae praefecturis multis amplificarit, quomodo deinde foedus cum Pontifice fecerit, in quo autum fuisse dicitur, vt decretum senatus cardinalium, de factum principatu Parmae [note: Causa dissidij inter Pontific. et Caes.] et Placentiae, Farnesiorum familiae Caesar confirmaret. Cum autem Caesar bellum in Germania gereret, ac prae se ferret, quasi non propter religionem, sed rebellionis quorundam vindicandae causa venisset ad arma, Pontifici permolestum hoc fuisse commentum, quod videret, illum hac ratione suum agere priuatum negotium, et dominatum sibi comparare: neque sane falsum eius fuisse iudicium. Etenim confecto iam fere bello, cum Farnesiorum opera, Caesar nonadmodum egeret, non obscure suam erga Pontificem alienationem declarasse. Iam tum enim eius per Italiam praefectos, ad occupandam Placentiam animum et oculum adiecisse, neque multo post fuisse quostam summissos percussores, qui Petrum Aloisium in cubiculo trucidarint, et priusquam de caede facta ciues audirent, introductum fuisse militem, qui nomine Caesaris arcem occuparint. Quod si huius facti Caesar conscius non fuit, aequum sane fuisse, vt a morte Pauli Pontificis, vrbem Ecclesiae Romanae restitueret. Sed non modo non reddidisse, verumetiam genero suo conatum esse Parmam eripere, et tum etiam, cum Paulus adhuc viueret eius rei tractasse consilia, sic quidem, vt Paulus, cum ea cogitatione vehementius perturbaretur, e vita decesserit. Postea comprehensos fuisse Parmae sicarios, qui sponte dixerint, a Ferdinando Gonzaga datum ipsis fuisse negotium Octauij trucidandi. Cum igitur his in angustijs ille positus esset, cum ab ijs, vnde salutem expectabat, et a socero quoque, non fortunis modo, sed vitae quoque suae videret insidias fieri, fidem opemque suam implorasse, quam ei non potuerit denegare supplicanti.

[note: 1551.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XXIII.

Tridentini patres conueniunt, fit consessus, ac formulam publicae fidei, qua liceat ad concilium accedere, conscribunt. Galliae rex minime consentit: imo persuadet Heluetijs, ne quem eo mittant. Cum Magdeburgicis plane transigitur. Pacis conditiones recitantur. Ciuitates aliquot Germaniae ad concilium legatos mittunt. Vuirtembergici ducis legati deluduntur. Mauricius cum suos legasset ad Caesarem pro Lantgrauio, nec quicquam consequeretur, nisi quod extrahebatur tempus, statim ad bellum gerendum animum addicit. Episcopus, Varadiensis nuper factus cardinalis, quo adiutore Ferdinandus totam pene Transsyluanium occupauerat e medio tollitur domi suae confossus. Caesar literis illis quas mittit ad placendos electores archiepiscopos, nihil nisi praeclarum expectare se dicit a Mauricio, qui ut melius cepta tegat, et simulet, legatos quoque ad concilium mittat, quibus alij se adiungunt: ac postulant ut fide publica suis theologis caueatur: praesertim uero ne quis ex aduersa parte iudex in concilio sedeat. Re infecta discedunt, cum rumor spargeretur, parari bellum ab eorum principe Mauricio. Tridentini patres inter se dissident: paulo post, allato nuntio de Augusta deditione capta, profugiunt. Crescentius legatus spectro perterrefactus, aegrotare simulque de uita desperare incipit, quantumuis etiam familiares atque medici consolentur.

PACIFICATIONIS causa, suae ditionis ordines conscribit Mauricius, et sub finem Septembris Vuittebergam venire iubet. Eo quoque legatos, vti conuenerat, Magdeburgici mittunt, qui decimo post die domu redeunt, ab Alberto Brandeburgico deducti. Supra [note: Decretum Tridentinum de coena Domini.] diximus, quemadmodum Mauricius, datis ad Caesarem literis flagitarit, vt nomine concilij theologis idonee caueretur. Caesar itaque suis oratoribus mandat, vt rem ad patres deferant et perficiant. Cum ergo dies Octobris vndecimus venisset, fit consessus. In eo primum recitata fuit explicatio doctrinae, de corporali praesentia Christi in sacramento Eucharistiae, de ratione institutionis, de Transsubstantiatione, quam vocant, de cultu et veneratione huius sacramenti, de asseruanda hostia et ad aegrotos deferenda, de praeparatione, vt digne quis eam percipiat. Post, omnibus Christiani nominis interdicitur, ne secus aut credant aut doceant, quam hîc decretum sit. Deinde recitati fuerunt canones. Iis omnia themata damnantur quae supra diximus ex Lutherilibris et aliorum excerpta fuisse. Veruntamen, vt Caesari morem gerant, ex ijs quatuor relinquunt indefinita, Sit ne ad salutem necessarium, et iure Diuino praeceptum, vt speciem vtranque sacramenti omne percipiat: an qui solum alteram percipit, minus eo sumat, quam qui simul vtranque: an errauerit Ecclesia, cum instituit, vt soli sacerdotes vtranque sumant, reliqui non item an paruulis quoque sit Eucharistia communicanda. De his thematis aiebant Protestantes cupere, prius quam synodus aliquid definiat, audiri et publica fide sibi caueri. Cum igitur ipsorum aduentum hucusque vehementer expetiuerint, et in spem veniant, fore, vt ad pristinam Ecclesiae concordiam illiredeant, largiri ipsis tutum itum et reditum, et eorum thematum definitionem in vigesimum quintum Ianuarij diem producere, vt ante eum diem adesse, ac sua in medium proferre possint. Tunc etiam de sacrificio Missae, propter vtriusque argumenti connexionem ac affinitatem agendum esse. Haec illi quidem ita publice recitarunt, quasi de his tantum

[note: 1551.] rebus audiri vellent ipsorum aduersarij: cum eius rei nihil vnquam illi cogitassent. Praeter Mauricium enim nemo Caesarem interpellauit: atque idipsum fecit in eam, vt supra docui, sententiam, et erant multo maiora, quae proponerentur ab illis. Quonam autem consilio sic pronuntiatum fuerit, coniecturam quidem facere licet, nihil autem affirmari potest. Quanquam, vt ex duobus alterum sit, oportet. Aut enim frigide fuit, et perperam ad eos delatum Mauricij postulatum, [note: Publicae fidei formula Patrum Tridentinorum.] aut ipsi callide sunt et negligenter in eo versati. Cuius quidem rei maiorem fidem facit ea, quam dederunt, publicae fidei formula. Cum enim Mauricius eodem plane modo suis vellet caueri, quo Bohemis olim cautum fuisset: hi paucissimis verbis, et admodum neglecte formulam conscripserunt, nullo adhibito signo vel testimonio publico: Licere videlicet omnibus Germanis indifferenter, vt ad concilium accedant, deque rebus ibi tractandis, aut in pleno conuentu, vel cum delectis aliquot, libere, quae videbuntur, vel sermone, vel scripto, sine couitijs et contumelijs proponant, conferant, agant: ac deinde, cum volent discedant, domumque reuertantur. Hoc nomine synodum ipsis cauere fide publica, quantum quidem ad ipsam pertinet, licere etiam, vt et pro commissis et committendis delictis, etia si grauissima sint et haeresim redoleant, pro suo arbitratu sibi iudices deligant ipsi. Eodem, quem diximus, Octobris die vndecimo, leges aliquot tulerunt, titulo reformationis, quae ad iurisdictionem ipsorum pertinent. Postea decretus fuitalter concessus ad vigesimum quintum Nouembris diem, quo de poenitentia et extrema [note: Brandebur. adulatur Tridentinis patribus.] vnctione tractetur. Brandeburgicus etiam elector, Ioachimus misso legato, Christophoro Strasio, iureconsulto, suum officium et obsequentiam tunc deferebat. Et legatus quidem de praeclara illius voluntate prolixe commemorabat. Illi, magna se cum voluptate sermonem ipsius omnem audisse respondent, praesertim illud, quod synodo se princeps omnino submittat, eiusque decreta seruaturum se dicat, Sperare autem, quod coram ipse iam dixerit, hoc illum ipsa re praestiturum. A morte Ioannis Alberti, qui Magdeburgensem archiepiscopatum habuit, locupletem et amplum, sicut diximus, rei summa deferebatur ad electoris Brandeburgici filium Fridericum, quem collegium postulauerat. Res autem erat impedita, neque Romae poterat confici, et quod Saxonicae religionis antea fuisset elector Ioachimus, vti publice constabat, magno erat impedimento. Suspicionis ergo tollendae causa, legatus, quem dixi, missus fuit, qui prensando proceres, ad summam diligentiam nihil reliqui faciebat.

[note: Mauricius Hessos in suam fidem adigit.] Vuittembergae transactum de bello fuit: et quanquam non statim soluebatur obsidio, tamen amici fuerunt inter eos congressus, Octobris die xij. Et hoc ipso tempore, Mauricius, Hessicae ditionis populum, Chattos, ante annum tertium Lantgrauio captiuo sententia Caesaris ademptum, vti supra docuimus, in suam fidem per iusiurandum adigit, de voluntate filiorum Lantgrauij ratione foederis, vt ait, quod Hessicae familiae cum Saxonica intercedit haereditarium: ita quidem, vt si nulli sint mares, altera domus inuicem alteri succedat. Quin hoc ad Caesaris iniuriam, qui sententiam tulisset, et ad nouum aliquem motum spectaret, nemo dubitabat, et mirabantur omnes, quorsum exiret: sed in aula Caesaris nihil prope iactatum de eo fuit, et summa dissimulatione res agebatur.

[note: Somersetus iterum captus.] In hoc tempore Semersetus, Angliae regis auunculus, denuo capitur, et cum eo Pagetus atque Greius et alij quidam. Erat tunc summa rerum penes Northumbriae ducem Ioannem. Cur caperetur, causam fuisse dicunt, quod Northumbrius illum vitae suae dicebat insidiatum esse: nam hoc lege nuper lata capitale ipsis erat.

Sub Idus Octobreis cardinalem creat Pontifex, Georgium Martinusium Dalmatam, episcopum Vardiensem, maximae per Vngariam authoritatis: monachum vulgo nominabant, quod esset ordinis Pauli, primi eremitae.

[note: 1551.] responsi ferendi causa, modo concilium rex agnosceret: supra diximus. Ille [note: Concilij scriptum ad regem Gell.] quidem non venit, sed tamen concilij nomine fuit euulgatum scriptum ad regem. Initio commemorant amplissima se quaeque de ipso sperasse, varijs de causis: verum eius aduentu nuntij, et recitatis literis, magnum cepisse dolorem, quod expectatione sua caderent: et tamen, quod recte sibi conscij sint, nec offensionis causam vllam dederint, spem de ipso pristinam nondum deposuisse. Quam ergo conceperit [note: Causae indicti concilij.] opinionem, quasi paucorum vtilitatis causa priuatae, sit hoc indictum concilium, minime omnium habere locum in tanto consessu. Causas enim indicti concilij, non ab hoc modo Pontifice, verum a Paulo quoque tertio fuisse propositas, nimirum vt extirpentur haereses, vt emendetur disciplina, vt Ecclesiae pax restituatur. An non satis apertum hoc? an magis pium aut Christianum quid fieri possit? Vagari nunc haereses, non modo per Germaniam, sed per omneis fere prouincias. Huic tantae calamitati concilium velle mederi. Hanc esse causam, hunc quoque finem omnis actionis, et eo cuncta referri. Permittat ergo suae, ditionis episcopis, vt hoc tam sanctum opus adiuuent: nec esse quod vereatur, vt quod sentiunt, libere ipsis pronuntiare non liceat. Attente nimirum et patienter ipsius nuper auditum fuisse nuntium, etsi minus iucunda referret. Cumque sit auditus ea lenitate homo priuatus, cur hoc publicis personis, et ijs quidem tali dignitate praeditis, denegari quis credat? Veruntamen, etiamsi neminem mittat, concilio tamen nihilo secius constare suam tum dignitatem tum authoritatem, quod et legitime sit indictum, et iustis de causis iam restitutum. Quod autem significarit, vsurum se remedijs, quibus antea sint ipsius vsi maiores, existimare se, non eo progressurum vnquam, vt quae magno Galliae regum emolumento sublata sint et abrogata quondam, reuocare velit. Cumque tantis a Deo sit ornatus et amplificatus beneficijs, omnino sperarese, nihil esse facturum, quo vel in Deum vel in communem omnium parentem Ecclesiam, videatur esse ingratus. Respiciat solum ad maiores, ad suum illud Christianissimi regis cognomen, ad parentem denique Franciscum, qui superiorem synodum, missis et episcopis et legatis, viris doctissimis cohonestarit. Huic insistendum vestigio recenti et domestico, et hoc imitandum exemplum, ac priuatas offensiones, reipublicae condonandas esse.

Caesar et Pontifex hortati fuerant Heluetios, vt interessent concilio: sed id [note: Rex Heluetios a concilio deterret.] frustra fuit. Et Pontifex quidem per Hieronymum Francum agebat, sicut ante dictum est: verum Galliae rex, legato quem habebat ijs locis, Morleto mandabat daret operam, eisque persuaderet omnibus, nequem eo mittant. Morletus cum difficultatem in eo reperiret, Vergerium, in eiusmodirebus exercitatum, e Rhoetis accersit, et consilium exquirit. Is et argumenta subministrat, et aliquanto post libellum emittit, de fugiendo concilio. Sic instructus Morletus, ad conuentum Badensem venit, et adductis in medium rationibus, non ijs modo, qui Pontificatum iam olim repudiarant, sed reliquis etiam pagis omnibus, quod voluit, persuadet. Itaque nemo quisquam ab illis Tridentum venit. Ex Rhoetis eo venerat, iussu Pontificis, Thomas Planta, Curiensium episcopus. Cum autem intelligerent Rhoeti monitu Vergerij, quid Pontifex moliretur, et quomodo per illum, authoritatem apud ipsos recuperare vellet, reuocatus fuit.

Hispani, qui per agrum Vuirtembergicum erant, sub hoc tempus euocati sunt a Caesare, ac in Italiam missi, belli Parmensis causa. Eorum discessu prouinciae [note: Vuirtemb. ager Hispanis liberatus.] tota liberata fuit a durissima seruitute, qua totos iam fere quinque anno fuerat oppressa: solum Aspergum arcem, imposito Germanorum praesidio, Caesar sibi seruabat. His etiam diebus, Henricus Hasius, mandatu Caesaris per Sueuiam profectus, passim reipublicae statum mutat, et nouos instituit senatores, vt ante annum tertium Augustae factum fuisse docuimus, Concionatores etiam et ludimagistros, nisi decreto religionis parerent, abrogat, vt nuper Augustae.

[note: 1551.] Quomodo Mauricius et Vuirtembergicus, doctrinae capita iusserint conscribi, quae post exhiberentur: quemadmodum etiam senatus argentinensis huic [note: Vuirtembergici legati ad concilium.] eorum instituto sese coniunxerit, dictum est antea. Vuirtembergicus ergo, missis duobus legatis, Ioanne Theodorico Pleningero, Ioanne Heclino, mandabat, vt et illam doctrinae confessionem, scripto comprehensam, publice exhiberent, et venturos dicerent theologos, qui copiosius omnia tractent atque defendant, modo iuxta Basiliensis decreti formulam ipsis caueatur. Hi simul ac Tridentum venerum, quod fuit ad exitum fere Octobris, Monfortum Comitem adeunt, suaeque legationis fidem, exhibito diplomate faciunt, ac sui principis nomine velle quaedam in concilio proponere demonstrant. Ille per colloquium eo spectabat, vt legatum Pontificium putaret conueniendum. Ipsi vero, si quid cum eo communicassent, eo pertinere videbant, quasi cognoscendi ius et authoritatem ei praecipuam tribuerent in quo praeiudicium atque dispendium inesse videbant. Abstinentigitur, et datis ad principem literis, quid in eo fieri vellet, expectant. Interea theologi, propositis, vt supra dixi thematis, de poenitentia et vnctione, suo more [note: Magdeburgica pacificatio.] disserunt. Nouembris die iij. Hedecus, a Mauricio missus, venit Magdeburgum, et eductis militum praefectis in vicinum castellum, plane transigit. Confectis et obsignatis ea de re literis. Et militi quidem fide publica fuit cautum, vt tuto liceat abire. Fuit hoc eius mensis die viij. Sed mox, cum essent exauthorati, taciteretenti [note: Pacis conditones.] fuerunt et rursus conducti, Megelburgio ductore per pacificationem iam dimisso. Mauricius enim consulto nomen suum obduci nolebat. Pacis autem hae ferebantur conditiones: vt supplices deprecentur Caesarem: ne quid in Austriacam et Burgundicam familiam faciant: Camerae se submittant: Augustano decreto postremo pareant: iuri sese sistant omnibus: vrbis munitiones ad Caesaris arbitrium diruant: Caesaris praesidia quouis tempore admittant, eique patefaciant vrbem: aureorum millia quinquaginta dependant in vsum fisci: pro bellisumptu tormenta maiora duodecim Caesari tradant: Megelburgium ducem et captiuos alios dimittant. Egressis eodem die militibus praesidiarijs, qui erant ad duo millia peditum equites ad centum, triginta, Mauricius quinque signa peditum in introire iubet, et postridie obuiam eunte senatu, vrbem ingreditur cum vniuersis copijs, et in Caesaris, Imperij, suamque fidem, qui dux belli fuisset, omneis adigit: post: relicto praesidio, caeteros educit. Concionatores deinde conuocari iubet, ac per consiliarios, Faccium, Carlebicium, Mortisium de iniuria sibi facta queritur, propter editos ab ipsis libellos atque picturas, quasi desciuerit ab Euangelij doctrina quasi bellum ciuitati fecerit, ob constantem verae doctrinae professionem. Itaque iustam habere se quidem offensionis causam, si velit affectibus indulgere, sed haec omnia condonare se reipublicae, et petere, vt populum deinceps ad vitae emendationem et ad magistratus obseruantiam hortentur. Preces quoque publice fieri mandat pro Caesare, pro se, pro reliquo omni magistratu: sed et concilium Tridenti iam haberi dicit, in quo piae doctrinae confessionem, tam suo quam aliorum principum et ordinum nomine sit exhibiturus. Orent igitur Deum, vt actione concilij fortunet ac bene vertat, neque conuicijs illud exagitent, vt facere consueuerint. Illi, re deliberata, picturas illas non se quidem euulgasse, verum nec reprehensione dignas iudicare: quin ab Euangelij pura doctrina quidam per ipsius fines, hoc triennio desciuerint, negari non posse. Nam extare libros atque monumenta. Quod Euangelij causa fuerit vrbs obsessa, facile posse demonstrati, si quis adbelli tantum respiciat authores. In admonendo populo nihil esse praetermissum, idem quoque facturos in posterum. Pro concilio, quod delendae causa veritatis conuenerit, in quo Romanus Antichristus principem locum obtineat, non aliter orare sibi licere, quam vt illorum conatus atque consilia Deus retundat, frangat et dissipet: nihil enim ab ipsis esse non expectandum incommodi. Leges quidem pacis eiusmodi

[note: 1551.] disseminatae fuerunt, certum est autem, illis et delibertate et religione diligenter fuisse cautum. Maluit quoque sibi Mauricius vrbem parere quam Caesari, quod [note: Magdeb. constantia et insigne no men.] ipse post euentus docuit. Ad hunc modum liberati Magdeburgici, praeter multorum expectationem, summam nominis gloriam adepti sunt apud exteras nationes, quod propesoli per omnem Germaniam exemplo suo docuissent quid possit [note: Mira rerum uicissitudo.] constantia. Porro, qui fuit illis aerumnarum finis, hic belli fuit aditus atque principium in eos ipsos, quorum ope consilioque fuerant adflicti, sicut postea dicetur. Per eos dies, quibus erat in vrbe Mauricius, non obscure significabat, quid sui esset animi, velle se nimirum etiam sui capitis periculo, liberare socerum: nec id postridie simulauit, interpellatus a quodam. Legatos iam antea miserat ad Caesarem, [note: Maur. bellum in Caesarem molitur.] Lantgrauij causa liberandi. Daniae quoque regem et multos Germaniae principes in eo sibi coniunxerat, sicut infra dicemus: et nisi impetraret, plane constituerat rem tentare viribus, deque eo cum Galliae rege pactus iam erat: qui Baionensem episcopum, Ioannem Fraxineum, ei miserat occulte, hominem iam antea diu versatum in Germania, nec imperitum linguae. Caesar autem his omnibus nihil commoueri videbatur, et in Parmense bellum ac Tridentinam actionem totus erat intentus.

His fere diebus, ab Hispanis Genuam appulit cum liberis et vxore, Maximilianus gener Caesaris. Galli, Massilia profecti, et quasdam eius naues adorti, praedam fecerunt. Cuius rei causa ferebatur, quod equites illi, quos Ferdinandus rex miserat, in Italiam, vt filium ex Hispania redeuntem exciperent, ac deducerent, Ferdinando Gonzagae, quadam in expeditione militari suam operam commodassent. Verum antea quoque Galli, per simulationem amicitiae, in Barcinonae portum vsque prouecti, triremem vnam et sex naues onerarias, rebus omnib. instructas. in vsum et nauigationem Maximiliani, abduxerant, vt quidem Caesariani quadam in inuectiua recitant, de Gallorum iniurijs et violata pace conquesti.

In Augustae conuentu Caesarem orauerant principes, vt si non adesse coram saltem non procul a loco vellet abesse concilij. Quod quidem eis confirmauit, seque mansurum ad fines Imperij dixerat, vt supra docuimus. Proinde digressus Augusta, Nouembris initio venit Oenipontem, quod tridui via Tridento distat. Hoc et concilij et belli Parmensis causa fecisse putatur, vt in ea sua propinquitate diligentius administrarentur omnia. Paulo post, ad vigesimum primum Nouembris [note: Ioan. Sleidanus. Argent. legatus ad concilium.] diem, Tridentum venit Argentinensium legatus, Ioannes Sleidanus, cum Mauricianis et Vuirtembergicis commnnem causam ageret. Huic autem ciuitati sese coniunxerant Eslinga, Rauesburgum, Rutelinga, Biberacum, Lindauia, et vt ipsorum nomine simulageretur, potestatem fecerant. Francofurtenses autem, et Noribergici cumprimis, quamobrem non miserint, dubitari potest. Vlmenses, religionem ad praescriptum Caesaris iam antea mutauerant. Augustanis erant et alijs quibusdam nuper adempti doctores omnes, vt supra diximus. Itaque facultas erat eis ablata mittendi. Quanquam etiam senatus alio qui nihil in eo, nisi de voluntate Caesaris, erat facturus. Nouembri mense Pontifex, vno eodemque [note: Tredecim cardinales eadem opera creati.] die tredecim creat cardinales, Italos omneis. Haec enim veluti praesidia sibi, muniendi sui causa, comparare solent. Cum XXV. Nouembris dies venisset, facto de more consessu publico, recitantur decreta, Poenitentiam esse institutum a Christo sacramentum, et necessarium, ijs. qui post Baptismum in peccata recidunt: esse etiam diuersum a Baptismo sacramentum, et velut alteram tabulam salutis [note: Decretum concilij de Poenitentia] post sactum naufragium. Illa Christi verba, quibus dat Spiritum sanctum Apostolis, intelligi debere de potestate remittendi peccata per hoc sacramentum: vt peccata condonentur, tria requiri, contritionem, confessionem, satisfactionem: et contritionem quidem, esse verum ac vtilem dolorem, qui praeparet hominem ad gratiam: confessionem aut morem secreto recitandi peccata sacerdoti, iure diuino

[note: 1551.] institutum, et ad salutem esse necessarium: peccata omnia, quae quidem in mentem veniant, eorumque circumstantias enumerandas: annuam debere esse corfessionem ad minimum, idque potissimum eo, quod Quadragesimam vocant, tempore: absolutionem non esse nudum ministerium, quo peccatorum remissio denuntietur, sed actum iudicialem: solos sacerdotes, quantumuis etiam impuros, habere potestatem absoluendi: quod episcopi certos casus atque delicta sibi reseruent, de quibus reliqui sacerdotes absoluere non possint, recte fieri: etiamsi culpa remittitur, non tamen idcirco poenam remitti, et in opere, non autem in fide positam esse satisfactionem: poenis illis, quas vel Deus infligit, vel sacerdos iniungit, vel ipsi sponte nobis deligimus, expiari peccata, quantum quidem ad poenam temporalem: satisfactiones, quibus peccata redimuntur, esse cultum Dei: sacerdotem habere potestatem ligandi et soluendi, atque ideo poenam posse confitenti peccata, imponere. Et haec quidem de poenitentia. Supremam vnctionem decernunt esse institutum a Christo sacramentum, quod et gratiam conferat, et peccata remittat, et recreet aegrotantem: vsum huius sacramenti esse eundem, de quo Iacobus Apostolus dixerit: presbyteros etiam, quorum ille mentionem faciat, non esse aetate seniores, verum sacerdotes, et eos quidem solos, huius videlicet sacramenti ministros. Hanc doctrinam celebrari iubent ac retineri: qui secus doceant aut credant, vti pestilentes atque nefarios pronuntiant et execrantur. Altero post consessum die, literae sunt allatae Vuirtembergici principis ad suos. Iis mandabat, vti pergant, et in consessu, ad XXV. diem Nouembris, descriptam doctrinae confessionem exhibeant. Cum ergo tantulo tempore serius hae venissent literae, et longum superesset interuallum ad alterum consessum, abesset etiam Monfortus, cardinalem Tridentinum adeunt, et habere se dicunt, quae sui principis nomine in concilio proponant. Id proximo iam consessu debuisse fieri: verum tardius allatis literis praeterijsse nunc occasionem. Orare igitur, vt ipse qui sit homo Germanus, et patriae charitate quadam, et principis quoque causa, quem nouisset, ipsis in eo non desit, hocque efficiat, vt patribus conuocatis mandata sua in medium adducant. Ille multam beneuolentiam verbis amplissimis pollicetur, [note: Disciplina inter patres conscriptos.] Velle se rem ad pontificium legatum referre: sed inter patres ita conuenisse, ne cui publice quid proponere liceat, nisi cuiusmodi sit illud, prius constet: ei decreto causam dedisse Gallicum oratorem, cum excitatus nuper esset in publico motus indecorus, et clamor valde turbulentus. Proinde, quae sit ipsorum summa petitionis, inquirit. Illi studio promouendi negotij, literas exhibent mandati. Cum ex ijs literis deprehenderet, doctrinae scriptum aliquod ab ipsis oblatum iri, sic eos dimittit, vt spem faceret, paucos intra dies rem posse confici. Postridie reuocat, deque re tota communicasse cum Legato dicit, literas etiam exhibuisse mandati, fidei faciendae causa Ipsum vero indignari quod scriptum offerre cogitent, atque ita sentire, eos, qui doctrinae regulam atque modum reuerenter accipere, et obtemperare debeant, suis maioribus velle praescribere, perquam hoc esse tum [note: Vuirtembergici legati deluduntur.] absurdum, tum indecorum. Aliud quidem in hoc tempore non potuisse impetrare, sed velle tamen iterum vrgere: simul iubet eos bono esse animo. Diebus aliquot interiectis, cum iam Maximilianus Austriacus aduentaret, cardinalis obuiam ei profecturus Mantuam vsque, monet Vuirtembergicos, quia sibi necessario sit abeundum, vt Caesaris oratorem, Toletanum adeant. Hunc et pro suo munere et authoritate plurimum eis commodare posse, ac libenter quidem facturum, vel sui gratia, qui negotium ei commendarit. Hoc sequuti consilium hominem compellant. Is benigne multa pollicitus, eos ab se dimittit. Cum autem secundo redissent, coepit excusare, propter futuras iam theologorum disputationes, quibus interesse patres oporteret: ijs finitis, non se neglecturum occasionem. Verisimile est, eum ab legato consimile tulisse responsum, vti cardinalis antea. Sed, ne spem tolleret

[note: 1551.] omnem actionis futurae causam hanc obduxisse, praesertim cum ex Caesarem vrgere concilium, et publico Imperij decreto permissum esse sciret, vt quibus de rebus quique vellent, libere proponerent. Interim argentinensis oratorem Caesaris adit, Gulielmum Pictauium, absente Monforto. Et quoniam eadem erant omnes conditione parique facultate praediti, suae legationis fidem ei facit, vti fieri consueuit, seque missum eo dicebat, vt vna cum reliquis Augustanae confessionis socijs ea caperet atque tractaret consilia, quibus hoc religionis atque doctrinae dissidium recte componi, et publica tranquillitas constitui posset. Ille, sumpto eius diplomatis exemplo, quod Caesari se missurum dicebat, et de doctrina, deque concilij dignitate multaloquutus, vt est vir doctus atque forensis, operam studiumque suum deferebat. Fuit hoc vltima die Nouembris. Et hoc quidem tempore data fuerunt theologis themata de sacrificio, quod aiunt, Missae, quo suam ex more [note: Legati Mauricij et Brandeb. ad Caesarem.] sententiam dicerent, vt supra demonstrauimus. Quomodo suos ad Caesarem legarit dux Mauridus, pro Lantgrauio, dictum est paulo supra. Iis autem erant coniuncti Brandeburgensis electoris legati. Sub initium igitur Decembris admissi cum suorum principum nomine multam ei salutem essent precati, Scis, inquiunt, [note: Legatorum oratio.] clementissime Caesar, quibus in difficultatibus versentur, ob Lantgrauij detentionem, illustrissimi principes electores, Mauricius atque Brandeburgicus: in quas coniecti sunt praeter omnem expectationem: dum singulari quodam studio facilem tibi victoriam et illustrem comparare, bellique sumptum deminuere, et communi patriae quietem ac otium recuperare voluerunt. Quaefuit etiam causa, quamobrem, cum per legatos, tum ipsi coram, te saepe rogarint, vt sui rationem haberes, illumque missum faceres. Quo quidem tempore hoc etiam addebant, quod si forte praeter fideiussionem, qua tibi sunt ambo deuincti cum Vuolfgango Palatino, cumque totius Hessiae populo, cautionem ampliorem requireres, non se recusare. Ad haec ipsorum postulata, Christophoro Carlebicio, Iacobo Schillingo, quos ad te postremos miserunt, respondebas, vt illum ante dimittas, quam appareat, cuiusmodi sit comitiorum Imperij quae tunc imminebant, actio futura, non tibi esse integrum. Deinde, nihil amplius te promisisse quam fore, vt si pacta seruet non detineatur perpetuo captiuus. Cum autem rebus alijs occupati, non ipsi possent ad comitia venire, per consiliarios et epistolas denuo te solicitarunt Augustae. Tu vero, quamobrem in eum esses commotior, neque liberare posses, rescribens, a nexu, quo captiui filijs deuincti sint, liberos pronuntiasti. Quapropter denuo te statuerunt interpellandum: et erant quidem ipsimet venturi: sed nosti, quemadmodum vterque bello Magdeburgico fuerit, et Brandeburgicus quidem etiam valetudine detentus. Itaque per nos illud confici voluerunt. Et primo quidem, cum velles, vt sine conditione sese tibi permitteret Lantgrauius, illi per Atre batensem episcopum, quid tuae esset mentis, acceperunt, hoc nimirum, vt conditiones abs te propositas, et ipsis comunicatas reciperet atque seruaret. Iam, si persuadendum erat, vt ad hunc modum sese dederet, necesse profecto fuit illi ostendere, futurum, vt neque sisteretur captiuus, nec amplius, quam in pacis formula perscriptum erat, grauaretur. Sic igitur ei cauerunt principes. Quod etiam consiliarij tui satis intellexerunt: et cum ille quaedam eius formulae capita sibi declarari, simulque ne supra diem sextum retineretur in eo negotio, peteret, et ad Atrebatensem hoc esset perlatum, non ei denegatum fuit: et in caeteris etiam, principes magna ex parte, quod volebant, impetrarunt. Et quanquam in hac ipsa tractatione non eodem modo res intellecta fuit: ita quidem, vt ille, cum venisset, praeter fidem ab ipsis datam, custodiae traderetur: te tamen Caesar nunquam illi hoc nomine incusarunt, neque super eo tecum etiam disceptarunt, eo quod cum tuis consiliarijs tantum egerant, tecum vero nihil, nisi tunc, cum Lantgrauius aduentaret, et ipsis, vt Numburgum ad se venirent, nuntiasset. Tunc enim te conuenerunt ipsum et propositas

[note: 1551.] conditiones ei persuasisse, iamque illum abesse non procul, seque obuiam ituros ei, si modo ferre posses, dicebant. Et quoniam ipsorum sequutus fidem eo veniret, [note: Lantgrauius praeter foedus in custodia habitus.] ne praeter formulam transactionis vllo modo grauaretur, orabant. Quod quidem cum ipse tu liberaliter eis reciperes, profecti, Halam illum adduxerunt. In actione vero postrema, detentionis atque custodiae nulla fuit facta mentio. Quod tuos etiam homines posse testificari putant, nimirum, Atrebarensem episcopum, qui cum solo res ipsis fuit, et Seldum, quem ille nonunquam adhibuit. Etenim, post admissas conditiones, et supplicem deprecationem, omnino fore credebant principes, vt statim ille dimitteretur, idque multis de causis ita putabant. Primum, quia detentionis, quod est praecipuum eius formulae caput, et a Lantgrauio diligenter hauddubie prae caeteris animaduersum atque ponderatum, consiliarij tui non meminerunt: deinde, quod in formula pacis multa continentur, quae non possint a principe captiuo, sed a libero solum praestari: postea, quod cum factus esset supplex, culpam ei condonabas, et proscriptionem aboliturum, ac reconciliationis diploma te daturum ei promittebas. Ad haec, quod fideiussionem illorum habebas ratam, qua cautum est, vt si pacta non seruet, populus eum tibi captiuum sistat, et fideiussores armis ad officium cogant. Haec omnia certe nullius erant vsus, et omnino superflua, si quidem corpore suo daturum illum esse poenam existimassent. Cum autem eius rei nulla ipsis incideret cogitatio, nec tui etiam consiliarij meminissent, hac fiducia illum accersiuerunt, et si quid ei praeterea contingeret, sistere se filijs ipsius, et eandem velle subire, quam ipse, fortunam, spondebant. Haec ipsorum fuit mens atque sententia, quae confirmata fuit etiam, cum [note: Lantgrauius specie conuiuij indutus vinculis.] post deprecationem dux Albanus ipsos atque Lantgrauium ad coenam inuitaret. Hanc nimirum inuitationem et hospitalitatem, illi, pro more principum et Germaniae consuetudine, non sic interpretari potuerunt, vt ille in aedes Albani, tanquam in carcerem iret, ipsi vero comitarentur eum illuc atque deduceret. Etenim, si vel minima fuisset eius rei suspicio, quis credat hoc fuisse facturos? Cum enim sint Imperij principes, et quidem electores, honestissimis procreati familijs, minime suam operam huc erant comodaturi, videlicet, vt illustri loco natum principem, eumque cognatum ac necessarium suum, in eiusmodi prolectarent angustias, et ipsimet veluti captiuum sisterent. Sed neque resciuerunt ea dere quicquam, nisi post coenam. Tunc primum enim dicebat eis Albanus, in arce, tanquam in custodia, illi manendum esse. Verum vtcunque sit, optimo animo rem egerunt, vt initio quoque diximus. Et quia fidem ei suam obstrinxerunt, intelligis facile, si quidem post crebram interpellationem, adhibitamque cautionem diutius ille detineatur, quam hoc sit ipsis et eorum quoque liberis atque propinquis graue futurum et incommodum. Vides etiam potentissime Caesar, cum sis editus Germano sanguine, quia captiui principis filij suum ius vrgent, et illis, vt se sistant iuxta formulam obligationis, instant, quid ipsos honoris et existimationis tuendae causa facere conueniat, pro vetusto et recepto Germanicae nobilitatis more, quanque nullam sint ad reliquos principes habituri excusationem, etiamsi vel citandi facultas, ijs, vel obligationis diploma, quod habent, eripiatur. Quod si forte Lantgrauius, qui neque pacto neque fide data, sed ea, quam diximus, occasione captiuus detinetur, taedio quodam et impatientia tam diuturnae custodiae rationem aliquam consequendae libertatis inijt, etsi quid eius administri forte tentarunt in custodes, orant principes, ne sit hoc ipsis fraudi: verum, quia propter obligationem in summis positi sunt angustijs, e quibus tu solus, post immortalem Deum, ipsos eripere potes, quia tibi constat, quomodo in hos scopulos impegerint, quia de ipsorum erga te studio, fidelitate atque officio compertum habes, quando nimirum rebus tuis aduersis, fortunas omneis, vitam atque sanguinem pro tuis commodis impenderunt, maiorum secuti vestigia, summopere et vehementer obtestantur,

[note: 1551.] testantur, vt ipsis, dimisso captiuo, subuenias, in eoque, non tam ad Lautgrauij factum, quam ad ipsos, qui te maximopere colunt, respieias: praesertim, cum ex eorum familijs non pauci, pro tuis maioribus, et Austriaca Burgundicaque domo, nulli suo vel sumptui vel periculo pepercerint. Et si forte metuis, ne liber factus a conuentione discedat, non te latet Caesar, cum in eum casum res deuenerit, quid nobilitas et populus Hessicus, per iusiurandum, quid principes tibi per fideiussionem promiserint. Quod si vero cautionem ampliorem requiris, et iam antea tibi non semel eam detulerunt, et nunc quoque deferunt, et nobis agendi super eo potestate fecerunt. In conditionibus etiam, quae quide impleri statim potuerunt, nihil esse putant quod desideretur: quo minus autem arces non ita repente dirutae sint, si causam recte scias, non dubitant, quin hoc nomine captiui filios sis habiturus purgatos. Deinde, si quid praeterea desit, operam omnem daturi sunt, vt tibi satisfiat. Quapropter si quid vnquam vel ipsi vel patres ipsorum et aui fecerunt, quod vel tibi, vel Maximiliano Caesari, caeterisque tuis maioribus gratum fuit, aut si quid in posterum ab illis effici posse putas atque praestari, quod tibi gratum sit atque iucundum, etiam atque etiam orant, vt eius rei fructum alique, ipsos iam percipere patiaris, et spem illam atque pollicitationem, quae primum Halae, postea Numburgi, tandem etiam Augustae illis abs te facta fuit, apparere facias, quo te videlicet tanto maiori studio deinceps et alacritate colant, suamque fidem et operam, quam tibi impenderunt, bene collocatam et ample remuneratam esse, gloriari possint. Etenim, si secus fiat, et si iam nihil impetrent, aestimare potes maxime Caesar, quae secutura sint incommoda, cum illi sistere se, suamque demonstrare cogentur innocentiam. Sed omnino sperant futurum, vt suis precibus locum relinquas. Id certe pro summo sunt habituri beneficio, et tum ipsi tum Lantgrauius vna cum filijs et propinquis omnibus, vt gratiam tibi referre possint semper elaborabunt. Et quoniam ad eorum existimationem ea res tantopere pertinet, alios quoque principes, vt vna secum intercedant, solicitarunt, quorum hîc vides legatos. Hoc autem eo fecerunt, vt quod ipsi nondum apud te precibus, internuntijs atque scriptis efficere potuerunt, hoc isti sua quadam commendatione atque gratia perficerent, et vt in eam partem accipias, orant. Cum haec essent locuti, Ferdinandi Romanorum regis, Alberti Bauariae ducis, et Luneburgensium fratrum literas, pro [note: Principum pro Lantgr. intercedentium nomina.] Lantgrauio scriptas, ei tradunt. Qui vero per legatos intercedebant, hi erant principes, Fridericus Palatinus elector, Vuolfgangus Bipontinus, Ioannes Marchio Brandeburgicus, Henricus et Ioannes Albertus, Megelburgij duces, Ernestus Marchio Badensis, Christophorus dux Vuirtembergicus. Horum legati statim ab ea, quam recitauimus, oratione, cum suae missionis exhibuissent testimonium, [note: Legatorum Germanorum principum oratio ad Caesarem.] Mauricius, inquiunt et Brandeburgicus electores, cum propter Lantgrauij detentionem, in magnis esse difficultatibus, et pro illo sese tibi velle supplicare, dicerent, clementissime Caesar, principes nostros orarunt, vt vna secum intercederent, quo plus et commendationis et ponderis haberet actio. Quod quidem officium, illis in re tam aequa propter summam inter ipsos necessitudinem atque coniunctionem, non potuerunt denegare. Cum ergo sic res habeat, vt ex vtriusque legatis abunde satis iam auditum est: et quia si diutius ille detineatur, summo sit hoc ipsorum, qui fidem ei suam interposuerunt, incommodo futurum et obtrectatione. Principes, a quibus legati sumus, vt haec omnia diligenter expendas, orant et obsecrant. Etenim, vt illorum dignitas, honos, fama denique conseruetur, sua quoque plurimum interesse putant: neque grauius quid eis accidere possit, quam illorum existimationi maculam aliquam aspergi. Quod quidem omnino futurum est, nisi captiuus liberetur. Vt igitur hae preces ac intercessiones apud te valeant, et ille quamprimum dimittatur, vehementer orant, praesertim cum et culpam agnouerit, et supplex etiam sit deprecatus, et multo iam tempore

[note: 1551.] captiuus detineatur, inprimis vero, quia duorum electorum summa necessitas ita postulat. Qui cum optima fide rem agerent, tibique gratificari vellent, in has deuenerunt angustias. Quod etiam si forte in ipsa tractatione commissus est aliquis error, neque recte quaedam intellecta fuerunt, tuae tamen clementiae congruum est atque decorum, vt aequitatem summo iuri praeferas, neque tam ad captiuum, quam ad electorum ineuitabilem necessitatem respicias, et liberaliter cum ipsis agas, maiorum tuorum exemplo, quibus principum Imperij dignitas curae semper magnopere fuit. Hoc videlicet et tibi gloriosum erit apud omneis, et ipsos etiam, vt summam fidem et amorem tibi praestent, et omnia tui causa velint, magis excitabit. Daniae quoque rex, missis legatis, in eandem fere sententiam intercedit. [note: Caesaris ad legatos responsio.] Caesar, interiectis aliquot diebus respondet: quia negotium sit arduum, et deliberationem postulet, deque Mauricio sit interim apud se facta mentio, quasi grauibus alijs de causis breui sit ad se venturus, ita quidem, vt datis ad eum literis, illum indies expectet, ideo se, quod illo praesente rem commodissime tractari posse putet eousque velle differre: ad ipsos vero quod attinet, licere domum, et ad suos reuertantur principes, eisque suo nomine dicant, intercessionis futurum sese memorem, et ita rem acturum vt intelligere possint, ipsorum commendationem non [note: Lantgrauij filij ad Maur. aduentus.] paruum apud se pondus habuisse. Non multo post, venit ad Mauricium, Lantgrauij filius natu maximus, Gulielmus: et quoniam inter cessionis futurae spem sibi fecerit, et vero menses nunc aliquot exierint, postquam legati sint iter ingressi, quid actum sit, exquirit. Ille, quod legati Danici paulo serius, et tunc primum aduenerint, cum Augusta Caesar OEnipontem peteret, moram interuenisse: deinde, quid Caesar responderit, ostendit: et quia colloquium suum expetat, eoque rem differat, etsi graue sibi sit excedere finibus hoc in tempore, tamen, quod ista causa vehementer et inprimis afficiatur, constituisse proficisci dicit, acceptis primum ab eo literis. Tum alter, incertum ac dubium esse responsum: neque se videre, quid sit expectandum. Parentis interea miserabilem esse fortunam, qui moerore contabescat, et squalore carceris. Ei nulla se posse ratione deesse, tum ex officio, tum etiam promisso. Det igitur operam, et efficiat, vt intra definitum tempus et breue quidem, aperte respondeatur. Id si non fiat, non esse quod vel ipse vel Brandeburgicus moleste ferant, si citentur, et sistere sese iubeantur. Quod de sua profectione dixerit, velle se cogitare amplius: nec enim scire, quam sit ei consultum. Agebantur haec autem ad speciem, consiliarijs nonnullis adhibitis, quos instituti consilijque sui minime conscios esse volebat Mauricius. Nam a quo primum tempore cum Hedecco rem tractare coepit, quod fuit cum eius copiarum partem aliquam ad se traduceret, sicut libro superiori docuimus, vix illi suorum aliquid eius rei communicabat. Ita quidem, vt quid Gallicus legatus Fraxineus eo venisset, aut ageret, ex ipsis nemo compertum haberet. Hoc igitur Caesaris accepto responso, statim ad gerendum bellum animum adiecit, et anni solum tempus expectabat idoneum.

[note: Maximilianus Tridentum ingreditur.] De thematis illis coeptum est disputari Decembris die septimo. Maximilianus vero sexta post die, qui solstitij dies erat hyberni, Tridentum ingressus cum vxore ac liberis, a legato Pontificio, ab Hispanis, Italis, ac nonnullis etiam Germanis episcopis, non tamen electoribus, excipitur. Elephantum adducebat ex Hispanijs, Indicum, Lusitaniae regis donum, animal, non saepe visum in Germania. [note: Gropperi maledicentia.] Postridie quam venit, forte disserebat is, quem supra dixi, Ioannes Gropperus, et cum incaluisset, grauiter in Melanchthonem atque Bucerum, licet mortuum, inuectus acerbissimum vtrique conuicium fecit, homo videlicet Germanus, cum Hispani multo essent et Itali temperantiores. Quod ipsum contra decretum erat Imperij, contraque legem ab ipsismet latam, vt videlicet omni semoto affectu, et sine conuicio res ageretur. Proinde, diebus aliquot post, Argentinensis, per occasionem colloquij meminit eius apud Pictauium, et tantum illis licere atque permitti

queritur. Ille, inuitissimis ipsis atque patribus ea fieri, grauissimeque monitos esse dicebat, vt abstineant: et quanquam aduersariorum exemplo lacessiti forsan istud faciant, qui multis nunc annis in hoc genere dominentur, se tamen daturos operam, ne post hac fiat: Caesarem etiam nolle cuiquam offensionis vllam praeberi causam: idem quoque iudicium atque voluntatem esse patrum.

Ad derimum octauum Decembris diem, episcopus Varadiensis, Dalmata, nuper factus cardinalis, e medio tollitur, ob suspicionem societatis Turcicae, domi [note: Cardinalis Dalmata domi confossus.] suae confossus. Eius caedis author fuit Ioannes Baptista Castaldus, Italus, quem Caesar iam ante in Vngariam miserat, vt Ferdinandum regem ope consilioque iuuaret. Aderat quoque Sfortia Palauicinus. Vbi de caede Pontifex accepit, negotium dat nonnullis, qui rem cognoscant, simul ijs, quos dixi, sacris interdicit. Vxor vidua Ioannis Vayuodae, cum Transsyluaniam aegre se posse tueri videret, pacta cum Ferdinando rege, summam administrationis ei permiserat, et traditis ornamentis insignibusque regni, in Poloniam redierat. Hac ergo ratione totam pene Transsyluaniam Ferdinandus occupat, adiutore Varadiensi. Sed quia post ille noua consilia moliri visus est, et dominatum affectare, capitis adijt discrimen.

De ministris Ecclesiae pulsis Augusta, libro superiori diximus. Erant ergo pleraque templa deserta, non absque magna ciuium offensione, qui senatum eius rei putabant authorem fuisse Caesari. Cum ergo metus esset, ne quando prorumperet hic aestus, tandem vbi diu multumque perquisiuissent, inuentus est Caspar Huberinus, qui doctrinae formulam, a Caesare praescriptam profiteretur. Huius extant aliquot de religione libelli, valde quidem probati semper, et a Luthero etiam commendati. Cur autem mutata voluntate deflexerit, affirmare non possum. Is cum venisset Augustam, non quidem statim coepit docere, quod populi fremitum metueret: sed ad natalem Christi deinde fecit initium, obstupescentibus multis, qui libros eius ante legerant.

Milites, tam illi, qui Magdeburgum oppugnarant, quam qui defenderant, hyemabant per Turingiam et loca vicina, multumque damni dabant, praesertim ecclesiasticis, et in his quoque Moguntino, cuius fines ad ea loca pertingunt. Eo commoti Moguntinus, Treuirensis, Coloniensis: et ille quidem, ob acceptum detrimentum, hi vero, quod eum causam ad se quoque recidere posse videbant, statuerunt redire domum, missis ad Caesarem ea de re literis et internuntijs. Caesar autem, [note: Caesaris ad electores eccles. literae.] qui magnopere vellet continuari concilium, Ianuarij die iij. respondens, Vestrae, inquit, literae, scriptae xxi. die Decembris, redditae mihi sunt: et quia Francisco Toletano mandaueram, vt ijs de rebus, quas ad me perscribitis, vobiscum ageret, [note: 1552.] deinde, quod Atrebatensis episcopus vestro hîc procuratori quaedam eius generis meo nomine explicasset, satisfactum vobis esse putabam. Sed quoniam te Moguntine, audio, teque Treuerice, propter excitatum rumorem minus iucundum, constituisse redire domum, scripto vos commonendos esse duxi, ne per omnia fidem habeatis ijs, quae forte nuntiantur. Nam etsi de nouis et occultis consilijs per Hessiam, rumor iam aliquandiu fuit, quasi verendum sit, ne quis ibi fiat militum concursus: tamen ad me defertur, si quid sit, paucorum hunc esse conatum, quem maior etiam pars improbet. Quo magis credendum est fore, vt illi ipsi sint memores non iureiurandi solum atque fidei, qua sunt mihi deuincti, verumetiam officij, quod tum mihi tum reipub. debent, neque rebus incertis confisi, tantum in se periculum recipiant. Adhaec, missis internuntijs ad finitimos omnes principes, ordines atque ciuitates, diligenter inuestigaui quid rei sit, et quid singuli moliantur: sed officiosos omnes et obsequentes reperi. Nam sane causam nullam offensionis cuiquam dedi. De Mauricio quidem multa fuit etiam fama nunc aliquandiu, quae fortassis originem inde habet, quod earum copiarum, quae post deditionem

[note: 1552.] Magdeburgicam collectae, damnum alicubi dederunt, dux ipse fuerit antea. Sed ille, missis ad me literis non ita pridem et legatis etiam, omne studium pollicetur et hoc ipso tempore, duo quidam eius legati cras hinc Tridentum ibunt, concilij causa. Nuntiauit praeter, se grauibus et necessarijs quibusdam de rebus ad [note: Sic ars deluditus arte.] me venturum et certis indicijs cognoui, fore, vt hodie vel cras ad summum Magdeburgo profectus, iter suscipiat. Denique, tam prolixe et ample de suis officijs mihi pollicetur, vt nihil ab eo, nisi praeclarum expectare debeam, si modo fides vlla superest adhuc in rebus humanis. Et cum genere sit atque origine Germanus, adduci non possum, vt tam sinistra eum agitare consilia credam. Ad copias autem illas quod attinet delatae mihi sunt quidem multorum querimoniae, ac soliciti sunt ordines quidam, ne promotis castris maiorem illae calamitatem faciat: sed postea quam intellexi, propter non soluta stipendia concursum atque vim ab illis fieri, missis legatis atque praefectis mandaui, darent operam vt quocunque modo conflata pecunia, illis persolueretur. Nec idmodo, sed ad Mauricium quoque datis literis, pro ea pecunia, quae deberetur, fidem ei meam obstrinxi, modo miles dimitteretur. Et id quidem feci, non quod tenerer, sed quia Germaniae tranquillitatem imprimis amo. Nunc igitur singulis fere momentis expecto, dum id fiat, et plane futurum puto, vt sine cuiusquam detrimento dilapsis illis, motus hic atque turba sedetur. Si vero, solutione facta, copiae non dimittentur, tum facile intelligi poterit, aliud subesse consilium. Tunc etiam aliae nobis erunt ineundae rationes, de quibus et hoc tempore cogito. Iam, ad caeteros rumores quod attinet, qui crebri quidem, sed dubij tamen et pene contrarij ad me deferuntur, eos magna sui parte ab aduersarijs nostris fingi, et pro ipsorum antiqua consuetudine atque leuitate disseminari puto, concilij et pacis Germaniae turbandae causa. Sed beneficio Dei futurum esse confido, vt haec clandestina consilia tandem et patefiant, et eum habeant, quem merentur, exitum. Etenim, post deditum Magdeburgum pacata sunt omnia per Germaniam, et ita beneuole sese gerunt ac obsequenter erga me principes omnes ac ordines, vt plane non reperiam quae possit aut debeat vllius noui motus exigitari vel obduci causa. Non sum equidem ignarus, vigilandum, et hoc praesertim tempore, atque in his exterarum gentium motibus, nullam esse, vel minimi periculi suspicionem negligendam. Deinde, non sum ita vel incogitans vel indiligens, vt aure surda praetermittam ea quae deferuntur. Nam omnibus [note: An nescis longas regibus esse manus?] pene locis habeo, qui de singulis rebus inquirant, in eoque nulli neque sumptui neque labori parco. Veruntamen, vt ad leuem quanque auditionem desumma rei statim decernatur, intelligitis ipsi pro vestra prudentia, quam id non sit consultum. Vt autem concilium deseratis, minime omnium commitendum videtur. Cum enim in vestra praesentia permagnum sit positum momentum, metus est, ne vestra discessione non modo dissipetur concilium, sed ipsa quoque religio prorsus intereat, in qua nimirum et communis hominum salus, et vestra priuatim est omnis collocata fortuna. Quod cum ita sit, abs te Moguntine atque etiam Treuerice, maiorem in modum peto, vt mutato consilio nondum suscipiatis iter. Tevero, Coloniensis archiepiscope, qui profectionem non sic vrges, vt in eo permaneas, etiam atque etiam moneo. Communiterautem vos adhortoromnes, vt qui praecipuum inter ordines Imperij locum obtinetis, ope consilioque iuuetis alter alterum, et fraternum inuicem amorem atque beneuolentiam praestetis. Interim ego pro republica diligenter excubabo, et quantum ingenio possum atque facultatibus, conabor, quod erit forte natum incendium, tempestiue restinguere, vt ciuilibus malis oppressis, et auctis virib. externum bellum eo facilius defendi possit, vtque vobis liceat, finibus vestris pacatis, et recuperata tranquillitate, reipublicae Christianae negotijs omnino vacare. Nihilo secius tamen author vobis esse velim, vt quos domi reliquistis, consiliarij atque praefecti, rebus omnibus prouideant,

[note: 1552.] ne quid praeter expectationem accidat, vtque cunfinitimis, de quorum fide non dubitabunt, consilia conferant. In eo, siquid etiam ego vobis commodare possim, libenter faciam: vt si quis forte motus erit, quod minime tamen arbitror, tanto sitis in omnem casum paratiores. Et quia non ita longum est inter nos interuallum erit pergratum, si, quibus de rebus ad vos in posterum deferetur, eas res mihi perscripseritis. Idem ego faciam, et quicquid ad vos atque rempublicam pertinere putabo, vobis impertiar, et quod saepesum alias pollidtus, omnem tutelam atque patrocinium praestabo. Paucisante diebus, Tridentum redierat Monfortus. Adeuntigitur eum Vuirtembergici, et quemadmodum per cardinalem atque Toletanum nihil adhuc effecerint, demonstrant: et quoniam ipse cum collegis vicem ibi Caesaris ferat, sui principis postulata petunt audiri. Cum autem ne tunc qui satis commode responderetur, illi, re prope desperata, domum cogitabant. Quod quidem princeps nuper iusserat, si forte longius ducerentur. Argentinensis quoque Monforto suae legationis causam exposuit, vt antea Pictauio atque is etiam diplomatis exemplum sibi sumpsit. Iam autem desierant theologorum disputationes, et conueniebant quotidie patres, vt peruestigatis omnium sententijs, decreta conficerent, sicutante docuimus. Et nationis quidem Germanicae tres ad eam rem delectifuerunt, Coloniensis, Viennensis, Numburgicus: is est: Iulius Pflugius. Dumque his illi rebus occupantur, et ad futurum consessum omnia comparant, septimo Ianuarij die veniunt eo legati Mauriciani, de quib. paulo ante [note: Mauriciani lega ti ad concilium ueniunt.] Caesar perscripserat, Vuolfius Colerus, Leonardus Badehornus, iureconsultus. Eorum aduentu recreati fuerunt ij, quos diximus, episcopi, et Caesaris oratores imprimis, quod iam de Mauricio, qui pacis consilia sequeretur, nihil amplius dubitandum crederent. Tertio die, post, quam venerunt, apud Caesaris oratores mandata sua proponunt. Initio commemorant, quemadmodum theologis venturis non satis idonee cautum sit a concilio, et hancesse causam, cur princeps neminem miserit. Optime quidem ipsum erga rempublieamaffici, et cupere vehementer aliquam iniri concordiae rationem: itaque decreuisse omnino mittere desuis viros bonos et pacis amantes, neque dubitare, quin alij pleriquesint idem facturi. Verum, vt id fiat, haec ipsius esse postulata. Primum, vt ad formulam decreti Basiliensis caueatur ijs, qui sint venturi, sicut Bohemis cautum sit olim: vt ab actione cessetur interea dum illi veniant: vt, cum venerint, anteacta omnia retractentur, et dies consessui designatus prorogetur, vt concilium habeatur, in quo nationes omnes atque populi conueniant: vt ne praesidis authoritatem sibi sumat Pontifex, verum, concilio se summittat, et iusiurandum episcopis omnibus remittat, quoliberae sint omnium in concilio voces, et minime praepedita iudicia. Haec etiam se, cum visum fuerit, in coetu patrum velle copiosius explicare, ac petere, vt primo quoque tempore aliquid conficiatur. Iam enim esse in via, et ad quadragintacir citer milliaria processisse theologos, et expectare modo, dum vocentur. Fuit hoc Ianuarij diex. Illi, et de ipsorum aduentu laetari plurimum, et ad patres omnia se relaturos dicebant. Caesari quoque rem totam nuntiabant, qui demulcendi [note: Mauricius Caesari metuendus.] causa Mauricij, patribus author fuitatque suasor, vt ad eius postulata leniter et amice respinderent. Vuirtembergicus etiam princeps, cum antea certi nihil accepisset, vbi Mauricium eo misisse mandabat suis, vt ad proximum vsque consessum permanerent, in eoque scriptum exhiberent, Simul aliud quoddam scriptum, sed breue tamen mittebat, eius prope sententiae, cuius erat postulatum Mauricianum, vt infra recitabimus. Hoc etiam vna cum doctrinae confessione pariter exhiberi volebat. Argentinensis erat iussus expectare, donec aut Mauriciani venirent, aut non esse venturos, plane constaret. Cûm ergo venissent, suae legationis causam communicat, et quis esset rerum status demonstrat, et ab ipsis inuicem, quid haberent mandati cognoscit. Idem faciunt Vuirtembergici, et communis

[note: 1522.] erat omnium actio: quam tamen illi, quod sero venissent, cumpromis vrgebant: ideoque tres archiepiscopos electores et cardinalem Tridentinum, Mauricio valde familiarem, et Caesaris oratores diligenter orabant, vti reipublicae causa et beneuolos in eo sese praeberent, et reliquis etiam patribus persuaderent. Nam ex legatis nemo Crescentium aut eius adijt collegas, ne quid eis tribuere viderentur sed, quoniam vt Caesari mos gereretur, et Imperij decreto satisfieret, missi fuerant, idcirco ipsius oratoribus, qui summus esset ac praecipuus magistratus, vt intercessoribus, vtebantur. Et hoc quidem tempore nuntius adferebatur paucis a diebus ad Caesarem esse venturum Mauricium: quo magis omnium erat erecta spes ac propensa voluntas.

[note: Somersetus securi percussus.] Is, quem supra diximus Angliae regis auunculus hoc mense, Londini fuit securi percussus, et cum eo quidam familiares. Quin hoc Northumbriae ducis impulsu fieret, nemo dubitabat. Qui erant prudentiores, iam tunc incipiebant metuere optimo regi, quem sublatis propinquis, periculo magis expositum, et insidojs esse videbant. Nam extincto Somerseto, Northumbrius nouos regi dabat cubicularios, et in his quidem suos liberos atque propinquos.

Cum iam futuri consessus immineret dies, Caesaris oratores, vocatis ad se Mauricij legatis, exponunt, quid in ipsorum causa cum patribus egerint. Impetrasse qualem optarint fidei publicae cautionem: intermitti quoque actionem, et extractum iri, dum illi veniant et adesse possint. Quod non omnes eo nationes atque populi conueniant, id a patribus non posse praestari: concilium esse legitime indictum: etiam si non omnes veniant, nihilo tamen minus dignitatem ei suam constare. Vt decreta facta retractentur, considerent ipsi, quam id non deceat. Percinere enim ad dedecus et infamiam tanti conuentus. Veniant modo theologi, fore, vt et de rebus omnibus audiantur, et humanissime tractentur. Si quid autem offendataut iniquius fiat, si praegrauari sese videant, habere ipsos liberam discedendi, cum volent, facultatem. Petere se maiorem in modum, vt temporibus aliquid tribuant, necomnia sibi velint hoc vno momento concedi. Cum ad actionem ventum fuerit, tunc pleraque posse per occasionem obtineri, quae nunc duriora videantur. Patres admodum esse cupidos emendationis, neque defuturos etiam officio, et ad modum expetere theologorum aduentum, quibus omnem beneuolentiam atque fidem sint praestituri: et habere quae proponant, magni quidem momenti, et cupere ab illis initium fieri, quo per hanc occasionem et ipsi prodeant. Quod etiam de submissione Pontificis petant, orare, vt sint in eo remissiores: videre ac intelligere patres, non esse nihil, quod in eo fastigio et reprehendi possit et corrigi debeat: sed tamen subtili quadam ratione progrediendum. Caesaris hanc esse mentem ac voluntatem, vt omnia rite fiant atque legitime: quam molliter autem quanque dissimulanter cum Pontificis legatis agendum sit, experiri sese quo tidie. Nimirum dexteritatem in eo singulatem adhibendam, et arte tractandos. Acquiescant igitur ijs, quae modo concedantur, quae, sane magno suo labore sintimpotrata, dentque operam, vt theologi accelerent, se tum publico tum priuato nomine nihil praetermissiros officij, simul tradunt eis, cum hucusque peruentum erat, cautionis [note: Mauriciani legati dimissi.] publicae formulam: iubent legi, posteaque remitti. Fuit hoc Ianuarij diexxij. mane. Cumque sic illos dimiterent, eodem prope vestigio Vuirtembergicos euocant, et primo quidem, de superiori tempore excusant, propter grauissimas patrum occupationes: iam vero si quid habeant, suam eis operam esse paratam. Illi iam pridem habere se quae proponant, et cupere quamprimum admitti, dicebant. Iis dimissis, Argentinensem accersunt, et in eandem fere sententiam agunt. Is quamobrem esset missus, breuiter explicabat, propter Toletanum, cui nondum erat loquutus: in praesentia quidem nihil habere se quod proponat amplius, et a suis expectare literas. Nam statim atque Mauriciani venissent, cuiusmodi

[note: 1552.] ipsorum esset mandatum, rescribere, et quid praeterea senatus fieri vellet, iussus erat expectare. Sed interim orabat, quibus de rebus ad ipsos retulissent Mauriciani, in ijs ita sese gerant, vt statim ad actionem publicam deueniatur. Illi, cum Mauricianis, cumque Vuirtembergicis tractare se quaedam dicebant: vbi quid perfectum fuerit, communicaturos, vt suis denuntiet. Se quidem vehementer optare concordiam: Caesaris etiam cogitationes omnes atque studium eo referri. Cupere admodum vtinstituatur actio, neque dubitare, quin honestissimo conatui sit adfuturus Deus. His ita confectis, Mauriciani simul et Vuirtembergici, et Argentinensis, communicato consilio, eius, quam acceperant, cautionis formulam simul expendunt. Et quia Basiliensis dec: eti singula capita iam ante descripserant, [note: Cautionis formula interuersa.] vt essent in conspectu, ea praesertim, in quibus momenta rerum posita sunt, non erat eis difficile, quibus locis hoc ab illo dissideret, mox animadnertere. Cum ergo percurrissent, ilico deprehendunt praecipua loca partim esse mutata, partim omissa. Nam in ea, quae Bohemis olim data fuit, cautione, haec insunt inter alia: vt decidendi quoque facultatem habeant: vt Sacra Scriptura, et veteris Ecclesiae praxis et concilia, interpretes, cum Scriptura sacra consentientes, in omni controuersia sintloco iudicis: vt ipsis domi liceat sua sacra perficere: ne quid in ipsorum doctrinae contemptum aut vituperationemfiat. Ex ijs, primum tertium atque postremum erant omissa: quod secundo loco est et praecipuum quidem, plane fuit mutatum. Hisanimaduersis, nouam ipsi formulam conscribunt, Basiliensis decreti vestigia sequuti: sed interea chartam semel et iterum Toletanus perfamulum reperiebat, veritus, vt quidem apparebat, paulo maiorem diligentiam. Illi vero nihilo secius pergunt, et re demum perfecta, Mauriciani ad Toletanum redeunt, et collatione facta, quid in eo desiderent, ostendunt. Ibi tum ille coepit moleste ferre et stomachari. Cur enim eo non sint contenti, quod summa ipsorum diligentia sit magnoque labore confectum. Iis qui venturi sint, abunde prospectum esse in omnem partem. Hoc enim esse primum, in quo tutus itus atque reditus contineatur: caetera nihil eo conferre, sed ad agendi modum pertinere tantum. Id autem praesentibus theologis multo melius, quam nuuc, posse constitui. Respondent illi, non sibi licere fines excedere mandati, quod sit eiusmodi, ne diuersam a Basiliensi formulam accipiant. Biduo post, patres in domo legati Pontificij, mane conueniunt omnes, vnaque Caesaris oratores. Hi Vuirtembergicos eo vocant, quod se facturos pridie dixerant. Introducti iubentur exponere mandata. Cumque suae legationis fidem, exhibito diplomate fecissent, praefati quaedam, doctrinae confessionem descriptam in medium proferunt, et scribae concilij tradunt, vtifieri solet. Venturos etiam a suo principe theologos dicebant, qui copiosius omnia tractent: verum his conditionibus. Primum, vt de partis vtriusque voluntate iudices idonei deligantur, qui theologorum actionem audiant, deque rebus controuersis legitime cognoscant. Cum enim suorum theologorum doctrinae maximam partem pugnare princeps intelligat cum doctrina Romani Pontificis et episcoporum, qui sint omnes Pontifici multis modis deuincti, periniquum ei videri, contraque ius, eos, qui vel actoris vel rei personam sustinent, iudicandi potestatem sibi vendicare: deinde, in conuentibus Augustae sic esse decretum, vt continuetur concilium, et omnia pie recteque fiant. Hoc autem ita semper accepisse principem, quae superioribus annis facta sint in concilio, non debere vim legis obtinere, sed inde ab initio repetenda esse omnia. Cuius enim hoc esset iuris aut ordinis, cum duo litigant, quod altero, legitima de causa nimirum absente decretum sit, hoc velle firmum ac sacrosanctum esse. Praeterea. cum non solum in superiori, verumetiam in hoc ipso concilio multa sint facta decreta, sacris leteris contraria, multi etiam veteres confirmati errores quemadmodum demonstrari possit: petere principem, ne qua sit eorum authoritas,

[note: 1552.] vtque legitimae cognitiont omnia deferantur. Ea ipsa capita, scripto comprehensa, cum doctrinae confessione simul exhibebant. His ita peractis. respondetur, Suo tempore, patres, quid sentiant, demonstraturos, atque ita illi dimittuntur. Eodem [note: Mauricianorum ad patres oratio libera.] die sub vesperum vocati sunt ab ijs eundem in locum, Mauriciani. Cum venissent oratione prolixa sui principis postulata recensent, in eundem modum, vt nuper ad Caesaris oratores: nisi quod exitus erat neruosior. Vbi hoc etiam dicebatur, eum qui vulgo sit in pontificiorum, templis, cultum et agendi modum, non esse veram religionem, sed fucum et vmbram religionis. Facto dicendi fine, hanc ipsam orationem, literis consignatam, ei quem supra dixi, scribae permittunt. Responsu, fuit ijsdem verbis, vt antea Vuirtembergicis. Inter alia vehementer eos vrebat, quod ipsorum religio tam vili et despecto nomine circunscriberetur. Id postea cognitum est. Constituerant legati publico in consessu mandata sua proferre. Hoc autem ne fieret, vt omnino futurum illi sciebant, priuatim fuerunt auditi. Nam aut hoc erat necessario faciundum, aut publicae totum actioni permittendum. Doctrinae confessione a Melanchthone conscriptam, vt ante docuimus, attulerant illi quidem: sed cum eius rei mandatum nullum haberent, qua nescio de causa, non exhibuerunt. Postridie, qui sunt Ianuarij XXV. dies, fit consessus publicus et ea, quam diximus, pompa, legatus Pontificius in templum deducitur. Auctior tunc erat numerus militum, et hominum etiam turba frequentior ex diuersis locis, quod valde celebrem eius diei futuram putabant actionem. Finitis omnibus caeremonijs atque sacris, de suggestu recitatum fuit, Protestantium causa rem omnem differri, ad xix. vsque diem Martij: quem quidem ante diem tempestiue sint adfuturi, quo sua proponant. Amanter hoc eis concedi, et confidere synoum, fore, vt non fidei catholicae pertinaciter oppugnandae, sed veritatis cognoscendae studio veniant, et Ecclesiae decretis atque disciplinae demum acquiescant atque pareant. Ampliori quoque formula cautum esse illis, ne quid omnino desiderari possit. Ad haec, in proximo consessu, de matrimonij sacramento tractandum esse. Tertio post die cum nihil prodiret, Mauriciani atque socij petebanta Toletano, qui cum forte prandebant, eius, quae fuisset pronuntiata, cautionis exemplum. Benigne quidem ille: sed cum alterum iam triduum exisset, Argentinensis, reliquorum hortatu Pictauium adit: queritur hunc sextum esse diem, quo nihil accipiant: longiorem prius interuenisse moram, quod non satis idonce cautum esset, nunc denuo tempus extrahi: theologos autem non ante venturos esse, quam ipsorum magistratui de cautione satisfactum sit. Ille, nulla sua culpa fieri dicebat, et mirari, quid Toletanus ita cunctetur, qui principem inter ipsos locum obtineat. Se iam iturum ad hominem, neque dubitare, quin eo die res conficiatur: quod ex eo cognouerit, renuntiaturum. Et simul egressus, illum adit. Fuit hoc Ianuarij die penultima. Horis aliquot post legati omnes iubentur in aedes Toletanivenire: aderat etiam Monfortus. Incipit Pictauius: et primo quidem interpositam moram excusat, de ipsorum deinde studio, deque Caesaris praeclara voluntate multa loquutus, monet, vt primo quoque tempore theologi veniant. Quod quidem omnino futurum putent, accepta cautione. Cumque haec diceret, consurgit Toletanus, et cautionis exemplum, a scribis concilij subnotatum, singulis tradit. Illi secedunt, perlegunt, et quae prius ante consessum emendauerant loca, deprehendunt non essemutata. [note: Legati Protestam delusi.] Redeunt igitur ad illos, deque eo queruntur, et quid in singulis requirant, ostendunt. Mauriciani etiam, quid patres ad ipsorum postulata respondeant, scire cupiunt. Item Vuirtembergici faciunt. Incipit denuo Pictauius, et ad cautionem quod attinet, respondet. Quod decidendi facultatem suis concedi postulent, praemature ab ipsis fieri. Praesentibus theologis, et in opere ipso multa forte per occasionem posse tribui, qui iam recusentur: quod sacram Scripturam solam velint esse iudicem omnis controuersiae, neminem quidemrepugnare, sed cumde Scripturaeinterpretationelis

[note: 1552.] oritur, cui potius credendum sit quam concilio. Scripturam [note: Quanti habeatur Scriptura Pontificijs.] esse rem inanimem atque mutam, sicut etiam sint reliquae leges politica. Iudicis autem accommodandam ei vocem, vt recte percipiatur. Eam sane concilij esse vocem, et hunc morem inde ab Apostolorum aetate semper obseruatum, rebus dubijsexortis. Quod domi sua velint tractare sacra, non quidem ipsis palam concedi, sed tamen etiam non prohiberi. Ne quid in ipsorum religionem atque doctrinam proteruius fiat, non esse quod vereantur, et seuere prohibitumiri. Nam et Caesarem ita velle, et patres etiam verborum immodestiam omnem odisse. Cumque pacis causa conueniatur, nulli fore suam impunitatem proteruiam et intemperantiam. Ad ipsorum postulata eodem fere modo respondent, vt nuper ante consessum, sicut supra diximus, actionem videlicet ipsorum gratia intermitti, et in aliud tempus produci. Vt autem decreta facta repetantur, orare, ne velint hanc tantam maculam inurere tot viris praestantibus. Fidem se interponere suam et spondere, cum illi venerint, de rebus omnibus auditum iri. Quod Pontificem in ordinemcogi, et iusiurandum remitti velint, quoniam hoc ad ipsum proprie pertineat, nihil a patribus decerni posse prius, quam ad illum referatur. De Vuirtembergicis postulatis, quoniam sint eiusdem prope generis eandem quoque patrum esse sententiam. Obsecrare igitur, ne tantulis rebus impediri patiantur atque tolli tam optatam rei sanctissimae gerendae occasionem: cuius hauddubie fructum Europae sint omnes percepturae prouinciae. Sed dentoperam, et suis omnino persuadeant, quo theologi quam primum veniant, non posse maius in hoc tempore beneficium ipsos reipublicae praestare. Multis inuicem commutatis verbis, cum hoc legati potissimum vrgerent, eos, qui litis alteram partem sustinent, de re controuersa velle iudicare, periniquum esse, tandem ita discedunt, cautionis exemplum non alia se lege suscipere, quam vt ad magistratum quisque suum mittant, quod magna celeritate sint ilico facturi, neque se defuturos negotio, quantum quidem ipsi possint, neque de illorum etiam aduentu desperare. Mauriciani formulam e vestigio mittunt et principi et theologis, quos tum Augustam peruenisse putabant: idem facit Argentinensis, Vuirtembergici suum exemplar ipsi deferunt, domum profecti Calendis Februarij, permissu principis, qui non multo post, alios summisit, vt infra dicemus. Paulo ante hoc tempus, Noribergam a Mauricio [note: Theologi Noribergam veniunt.] venerant theologi, et in his Melanchthon, iussi expectare, dum fidei publicae formulam Tridento mitterent legati. Paucis vero post diebus, quam eo venissent, iubentur, ne allata quidem formula progredi, verum expectare, quid princeps egerit cum Caesare, ad quem iturus dicebatur. Promulgatis in consessu decretis, themata solent tradi theologis, futurae disputationis, vt supra docuimus: verum a proximo consessu plane fuit cessatum, cuius quidem rei non vna ferebatur causa. Peruulgatum tamen fuit, Protestantium causa fieri. Nam initio Februarij, cum ex Mauricianis legatis alter, et Argentinensis, in vicinam Italiam atque Venetias essent expatiati per otium, alter interea, qui prius Italiam viderat, per Caesaris oratores egit, quoniam breui venturos putaret theologos, qui iam Vindelicorum Augustam, opinione quidem sua, venissent, vt eousque differretur omnis actio, [note: Pelargi in Protestan. amarulentia.] et tantulam moram patres leniter ferrent. Erat cum archiepiscopo Treuirensi theologus Dominicanus, Ambrosius Pelargus. Is die quodam festo, qui tum erat seprimus Februarij dies, Euangelij locum illum explicans, qui est de zizania tritico permixta, tollendam esse zizaniam dicebat inter alia, quocunque modo, si tamen absque tritici detrimento fieri possit, accommodans orationem omnem ad haereticos, qui zizaniae verbo notarentur. Ad Mauricianum vero delatum fuit, acerbe illum in haereticos inuectum, hoc etiam dixisse, non esse fidem illis seruandam, quae forte data sit. Hic ergo, cum diligentius inquisisset, cardinalem Tridentinum, qui eratibi cum Imperio, et Caesatis oratores adit, deque eo, quod audisset,

[note: 1552.] queritur. Euocatus, ille, de haereticis loquutum se quidem in genere profitetur, eosque tollendos igni, ferro, laqueo, et quacunque demum ratione, si quidem absque maiori aliquo dispendio fieri possit atque tumultu: de fide autem eis non seruanda, nullum fecisse verbum, et si fecisset, capitis incurrisse poenam ob violatum concilij decretum. Posthaec, Mauricianum vocant, et illius recitata purgatione, iubent, a patribus nihil nisi fidem atque candorem expectari. Si quid etiam leuius effutiatur, quod tamen grauiter sit interdictum, non oportere eo commoueri. Num ei facta sit iniuria, nihil habeo comperti: nam ex auditoribus quidam interrogati, [note: Mauricij literae ad suos legatos.] non idem dicebant. His fere diebus literae fuerunt allatae Mauricij, datae vltima Ianuarij die. Iis literis nuntiabat suis legatis, vt ea quae nondum a Patribus impetrassent, vrgerent: se iam in hoc esse totum, vt propediem ad Caesarem contendat: tunc inter alia de his quoque rebus cum illo coram esse acturum: fore etiam, vt vna cum suis, aliquot praeterea principum et ciuitatum legati atque theologi veniant. In his nominabat Pomeraniae duces patrueles. Earum literarum exemplum, alter legatus, quoniam a profectione nondum redierat collega, Brixnam mittit ad cardinalem Tridentinum, qui nuper eo se receperat. Nam is, quod et Caesaris esset obseruantissimus, et Mauricium quoque plurimum, ob vitae consuetudinem diligeret, et concilij progressum inprimis optaret, dissidium hoc gliscens, de quo multus erat sermo, grauiter ferebat. Eaque fuerat legato causa mittendi literas, quibus ipsum recreari sciebat. Et ille quidem, ijs acceptis literis, cum antea dubitaret, nunc demum respirare se, ac bene incipere sperare, et vbi primum OEnipontem Mauricius venerit, eo se quam primum, aut etiam multo longinquius ad ipsum esse profecturum, legato rescripsit. Nam pro ea, quae esset inter ipsos, amicitia et necessitudine, pacis consilia persuadere se illi posse credebat. Erant autem literae Mauricij manu subscriptae, ijsque coniunctum erat etiam mandati diploma, quod exhiberent, si res ita ferret. Nam id antea neglectum fuerat. Non multo post, ad XVI. Februarij diem, Treuirensis, reficiendi sui causa, Tridento discedit, domum reuersus. Quod ei Caesarem ita permisisse ferebant, vti quamprimum per valetudinem posset, eo rediret. Pelargum tamen reliquit, vt actionibus interesset. Abeuntem Moguntinus et Coloniensis per vnum et [note: Belli rumor in Caesarem.] alterum milliare deducebant. Deflexit autem ad laeuam, neque per OEnipontem, vbi Caesar erat iter fecit. Paulo post, plerique coeperunt mussare, concilium iri prorogatum, et Mauricium, facto cum Galliae rege foedere, bellum in Caesarem parare. Subobscurus quidem erat hic rumor initio, sed inualescebat indies, ac silentio missus fuit ad Caesarem Tridento, qui de ipsius voluntate cognosceret. Post etiam a Caesare quidam huius rei causa venit eo: sed tegebantur omnia singulari studio. Altera die Martij, qui tum erat cinerum dies, vt vulgo dicunt, legatus [note: Peccatorum condonatio.] pontificius, ad valuas templorum adfixis chartis peccatorum remissionem, indulgentias ipsi vocant, largitur omnibus in vniuersum, praesertim episcopis, oratoribus, theologis, qui vel confessi peccata, vel statuto tempore confessuri certa templa Tridenti, praescriptis diebus adirent, et recitata quinquies precatione Dominica, et salutatione, quam vocant Angelica, reliquisque precibus effusis pro concordia principum pro consensu Ecclesiae, et felici concilij progressu Deum orarent. Hoc tantum beneficium, a Iulio tertio Pontifice, qui de salute sit animarum solicitus, conferri, vt non minus Tridenti, quam Romae liceat illud consequi. Frequentes ergo quotidie ad templa discurrunt episcopi et caeteri, praecipue Hispani, dierum obseruato discrimine. Nam aliquando plus, aliquando minus temporis huic religioni dabant. In hoc tanto silentio, vt supra dictum est, Pictauius, per colloquium rogatus ab Argentinensi, de rerum statu, vanum esse rumorem illum de prorogando concilio, et Caesarem omnino velle progressionem fieri dicebat, et actionem continuari: quod etiam plusculis iam diebus nihil

[note: 1552.] actum sit, ipsorum gratia fieri, qui de theologorum aduentu spem fecissent. Erat hoc initio fere Martij, cum sub exitum Februarij theologos Noriberga reuocasset Mauricius, qui sui ad Caesarem aduentus excitata iampridem fama, cum iter ingressus aliquousque processerat, domum reuertit, et delectum habere militum instituit, vt proximo libro dicemus. His rebus cognitis, cum crebri superuenirent alij post alios nuntij, nequeiam vlla resideret amplius dubitatio, Moguntinus et Coloniensis, ad quem ex inferiori Germania multum erat nuperaduectum alimoniae, magna celeritate comparatis equis, vndecima die Martij, prima luce discedunt, cum legatus pontificius, reliquis comitatus episcopis Italis et Hispanis, pridie salutandi causa, sub vesperum ad ipsos venisset. Hoc ipso die venerunt a Vuirtembergico principe, Tridentum, noui legati, Vuernerus Munchingus, Hieronymus Gerardus, iureconsultus. Hi postridie Caesaris oratores adeunt, et exhibito mandati diplomate, responderi sibi petunt ad postulata sui principis, exhibita patribus xxiiij. die Ianuarij. Theologos quoque paucis a diebus adfuturos dicunt, qui doctrinae confessionem nuper oblatam consessui, copiosius exponant. Mirum hoc illis videbatur, qua nescio de causa, nisi quod ex ipsis quidam ad iter habuisse omnia parata, domumque cogitasse dicebatur, cui tunc necessario manendum fuit, non absque fastidio. Responsum fuit, patribus rem esse communicandam, quod ab ijs acceperint, renuntiaturos. Interea legati Mauriciani magnis erant in angustijs et solicitudine. Nam et callide rem egisse, et sui principis consiliorum esse conscij, et omnia simulasse putabantur. Cum interim ipsi, neque scire se quicquam eorum quae domi gererentur, nec vllas etiam literas adferri confirmarent, et qua via domum redirent abique periculo, nescirent. Et quoniam augeri discrimen interposita mora videbant, xiij. die Martij, magno silentio cum iam dilucesceret, abeunt, et Brixnam celeriter profecti, Tridentinum cardinalem, quid facto sit opus, consulunt. Tandem ex legatis alter, qui prius, quam Tridentum veniret, diu commoratus fuerat OEniponte, et sui principis nomine, cum reliquis, apud Caesarem, pro Lantgrauio intercesserat, accepta nisi fallor, fide publica, venit OEnipontem, et ad Caesaris familiares sese purgat, neque rerum belli conscium fuisse docet, ita quidem vt fidem eis faceret. Inde domum contendit: alter vero per Carniam ingressus iter, ad suos reuertit. Moguntinus et Coloniensis, cum OEniponti iam appropinquarent, excepti honorifice fuerunt ab ijs, quos Caesar obuiam eis miserat. In his fuit Atrebatensis episcopus. Cum Caesare deinde diu multumque soli collocuti, prosequuntur iter. Nam celeritatem res postulabat. Sexto post die, quam Tridento Mauriciani discesserant, venerunt [note: Theologi Vuirtembergici.] eo theologi, Vuirtembergici quatuor, in ijsque Brentius, et Argentinenses duo. Monfortum ergo moxadeunt legati, et illos iam adesse dicunt nominatim, et orant, vt cum collegis dent operam, quo patres ad postulata respondeant, et vt inchoetur actio. Postridie, qui fuit Martij dies XIX. et concessui publico designatus, vt supra dictum est, patres in pontificij legati domo conueniunt. Aderat Lusitaniae regis orator, qui nuper eo venerat: et cum suae functionis fidem fecisset, more solenni receptus est a patribus et admissus. Postea concessus publicus in Calendas Maij dilatus fuit, nec aliud actum est: et haec quidem omnia priuatim. [note: Ducis Vuirtembergici confessio.] Vuirtembergicus princeps, doctrinae confessionem, a suis exhibitam, typis interim excudi iusserat, eiusque legati, quos dixi, post etiam theologi pauca quaedam attulerant exemplaria, quae nonnullis communicata, desiderabantur a multis. Legatus enim pontificius oblatum publice scriptum Ianuarij die xxiiij. vt supra diximus, ad se receperat, et vix paucis legendum permiserat. Quod tum primum innotuit, ita quidem, vt iam, cum esset euulgatum, episcopi quidam Itali et Hispani ac theologi studiose requirerent: quanquam fortasse non omnes eodem consilio. Legatus autem Crescentius, id aegre ferens, Tridentinus quendam, hominem

[note: 1552.] doctum, pro fessione medicum, increpabat, quod id genus libellos disseminasset. Monfortus etiam ad Vuirtembergicos nihil dissimulans, ita fere loquebatur, quasi contra fidei publicae leges commissum esset: et quibus publice de periculo caueretur, eis etiam offensionem omnem fugiendam esse dicebat. Biduo post priuatam illam actionem in domo legati pontificij, Pictauius nuntiat Argentinensi, de nocte, cum horis aliquot antea multus fuisset inter eos de inchoanda demum actione sermo, si quid per ipsum atque collegas vellent proponi patribus, in eo se non defuturos, ac simul horam constituit. Itaque postridie, qui fuit Martij dies vigesimus secundus, legati Vuirtembergici et Argentinensis, in aedes Toletani veniunt. Vbi dicendi factum fuit initium a Pictauio, Vuirtembergici, quod a suo statim aduentu petijssent, idem nunc etiam flagitare se dicebant, nimirum, vt ad postulata iam pridem exhibita respondeatur. Eo facto, commodius ad reliqua posse fieri progressionem. Cumque multis inuicem commutatis verbis facile appareret, si in eo permaneretur, actionem impediri totam: legati, sic vt erant iussi, commemorant. Et si quae postularunt antea, non impetrent, tamen, vt constare possit atque videri, quantopere sit cupidus pacis atque concordiae magistratus ipsorum, deinde, ne causae tractatio longius proferatur, item, vt Caesari mos geratur, et Imperij decreto satisfiat, admittere se theologos ad actionem publicam et exhibere sui magistratus nomine: verum ea lege tamen, vt sui iuris nihil hoc ipso concedant, et omnia suisque salua velint et integra, quae legibus et moribus et conuentus Augustani decretis consentiant. Eam protestationis formulam vbi pronuntiarunt, scripto comprehensam illis tradunt, post diuertunt. Vbi vocati redissent, illi factum collaudant, et agnoscere se dicunt, ipsos ad concordiam omnino spectare. quod cum ita sit, proximam esse dicunt deliberationem de suscipiendae tractationis modo: rogant, quae sit. ipsorum in eo sententia. Legati secedunt, et re deliberata, duas reperire se vias demonstrant. Nimirum, vt aut theologi super omnibus doctrinae decretis in concilio factis audiantur, aut vt in medio ponatur exhibita patribus, et nunc etiam euulgata typis, doctrinae confessio, eiusque capita singula tractentur ordine. Suos enim ideo venisse theologos, vt doctrinam eo libello comprehensam copiosius explicent atque demonstrent, et ijs qui velint oppugnare, respondeant. Hanc ipsis videri maxime compendiosam rationem, neque scire commodiorem. Tunc etiam Argentinensis, magistratum suum legisse Vuirtembergicae doctrinae scriptum, et approbare, et profiteri dicebat, et theologos eo misisse, qui huic confessioni sese coniungant, et vna cum Vuirtembergicis eam defendant. Hoc sui magistratus et sociorum nomine se ipsis referre, et iussum esse confirmare. Ad ea responsum fuit. Quod eo vsque progrederentur, et tam aperte ac syncere agerent, quod etiam Argentinen sis respublica, et huic adiunctae ciuitates ei sese doctrinae coniungerent, laetari sese plurimum, et agere gratias, et renuntiaturos quamprimum Caesari, neque dubitare, quin cupide sit auditurus. Ad theologicam vero tractationem et agendi modum ab ipsis demonstratum quod attinet, breui relaturos, quae sit patrum in eo sententia. Interpositis aliquot diebus, cum illi silerent, et episcopus Numburgicus abiret, reliqui etiam episcopi Germani, qui duo tantum supererant, ad iter comparare sese dicerentur, legati Monfortum adeunt, si quid respondissent patres, audituri. Ille, quod diceret, hoc solum habebat, nihil adhuc esse responsum a patribus: et cum discessus episcoporum mentio fieret, Numburgicum non longius quam ad Caesarem proficisci dicebat. Nam e Saxonia quosdam delectos eo venturos: pacis cum Mauricio tractandae causa. Cumque sit eiusdem ille regionis, et quidem ex praecipuis vnus, rogatum, hoc illis non potuisse denegare: de caeteris non sibi constare dicebat. Etenim quia Caesar concilij progressum valde cupiebat, ipsi quoque sua dicta omnia factaque referebant eo, ne

[note: 1552.] de summa rei desperaretur. Altero die, qui fuit Martij dies vigesimus septimus, Argentinensis adit Pictauium, et suarum rerum conditionem ita ferre dicebat, vt domum sibi redeundum esset: eoque scire cupiebat, de actione theologica quid sibi renuntiandum sit domi. Per hanc occasionem fit iterum sermo de futurae tractationis modo. Et ille quidem, vt ad eam formam, sicut nuper ostendissent, procederetur, non posse commode fieri dicebat. Iam enim in manibus esse, quod proxime definiendum sit Missae negotium. Hoc sibi videri primo disceptandum, post, ad reliqua omnia veniendum esse. Veruntamen hoc ita sese Ioqui priuatim, non quod collegae praeceperint. Argentinensis contra: quemadmodum ipsorum theologi inde a primis fundamentis et ordine disseruissent, de creatione, de lapsu hominis, de peccaro quod vocant, originis, de iustificatione, de fide, de operibus, ac demum de sacramentis: ita quoque suis eundem esse permittendum ordinem: quo etiam die cautionem publicam dedissent ad exitum Ianuarij, pollicitos, fore, vt de rebus omnibus audirentur. In eo manendum, nec interuertendam esse rerum naturam. Nisi enim recte superiora definiantur, inutilem esse de postremis, quae pendeant a primis illis, omnem disceptationem. Cum autem inter ipsos de eo non conueniret, ad illud de profectione respondet, non hoc ei posse concedi. Caesarem enim mandasse, ne quem. abire patiantur. Post multum sermonem, cum ille diceret, non habere se quod agat amplius, quicquid etiam superesset, a theologis tractatum iri, qui eius rei mandatum haberent literis consignatum: iubet adire Monfortum, et mandati literas exhibere. Post amanter admodum [note: Legatus Argentinensis retinetur.] dimittit, felicem ad suos reditum precatus. Vbi diploma vidit Monfortus, velle se quidem ait, si res ipsius ita ferrent vt diutius moretur: sed quia tempori parendum sit, non se repugnare: simul amice dimittit. Postridie, cum ad viam ille iam esset paratus, ab oratoribus vocatur: incipit Pictauius. Quanquam heri sit inter ipsos actum de profectione, tamen, re deliberata, diligentius, et communicatis consilijs, non se posse facultatem ei dare discedendi: iam enim eo rem adductam, vt elapsi temporis fructus expectetur, et instituatur actio. quod nisi tenuiori esset valetudine legatus pontificius, hoc ipso die potuisse aliquid decerni, manendum igitur esse. Quod si in hoc temporis articulo discedat, offensum iri patres, qui menses nunc aliquot eum adfuisse sciant. Caesaris etiam hoc esse mandatum, ne quis omnino recedat: si vero iussu magistratus abeat, faceret eius rei fidem, exhibitis literis, quibus reuocetur, vt ad Caesarem excusare possint. Tum ille, non mandatu senatus, verum, quod suaeres ita ferrent abire sese. Causis etiam aliquot recitatis, nisi hae subessent, non se moturum inde pedem dicebat: quod et senatus authoritas, qui se cuperent manere diutius, et ipsorum dignitas, qui hoc ab se contenderent, et ipsa etiam causa, quam amet, merito hoc ab se debeant impetrare. Theologorum autem aduentu se iam posse multo commodius abesse, praesertim, cum hoc solum restet, vt ad actionem admittantur: adesse quoque theologis legatos Vuirtem bergicos, qui nuper venerint, et causam esse communem, vt nuper demonstratum sit. Quod si serio res etiam agatur et constanter, posse fieri, vt sibi summittat senatus, cui iam proxime de suo discessu nuntiarit. Ibi rursus ille, Saltem eousque maneat, donec inchoata sit actio, quod propediem futurum sit: et si forte legatus Crescentius non conualescat, daturos tamen operam, vt eius collegae rem administrent. Cum excusando nihil et deprecando proficeretur, ad extremum ille remedium decurrit, quod illousque consulto reseruarat: et tum sibi tum alijs omnibus Augustanae confessioni coniunctis, cautione dicebat et fide publica licere, quouis tempore illinc abire. Tunc demum Totelanus, licere quidem inquit, neque se repugnare etiam aut prohibere posse, quo minus abeat: sed tamen quid Caesar mandarit, quid etiam ipsi fieri vellent, non potuisse non explicare. Sic ergo discedens, causam atque theologos eis commendat.

[note: 1552.] Disidebant tum inter se patres, nec eodem spectabant omnes. Hispani enim et Neapolitani et Siculi, et quicunque partium erant Caesaris, maxime tamen Hispani, et cum his, oratores, vrgebant inprimis actionem continuari. Pontificij autem, quod Hispanos emendationem aulae Romanae moliri crederent, impedimentum aliquod inferri cupiebant: et quoniam episcopi praecipui Germani iam abierant ob ciuiles motus, eandem occasionem et ipsi expectabant, eoque magis, quod Mauricium et confoederatos iam esse in armis, quotidianis literis atque nuntijs perferebatur. Galliae quoque rex, per cardinalem Tornonium de pace diligenteragebat cum Pontifice: quae si fieret, quoniam tunc in armis erat Gallus aduersus Caesarem, nemini dubium erat, quin eius quoque gratia concilium dissolueretur, Oratores ergo Caesaris, qui haec omnia scirent atque metuerent, hoc inprimis laborabant, vt, quod ipsi cupiebant, per Protestantium legatos efficerent. Id obscure quidem tunc, sed postea certo cognitum est. Ad exitum Martji [note: Franciscani blasphemia.] Franciscanus quidam Pauli ad Romanos explicabat epistolam, frequenti auditorio, et subinde per occasionem acerbo conuitio Lutherum sociosque notabat, eoque fuit progressus, vt diceret eos, qui Christi cognitionem nullam habuissent, et alioqui vitam egissent honeste, salutem esse consecutos: hanc etiam esse genuinam Pauli sententiam, in eius quam diximus, epistolae capite secundo. Cum haec [note: Postulata theologorum Protest.] protestantium theologi quidam ex ipso coram audissent, re deliberata, de communi consensu dant literas ad Caesaris oratores, vltima die Martij, et quo consilio sint missi, declarant, nimirum, vt exhibitam doctrinae confessionem explicent atque defendant. Actionem autem nullam institui queruntur, et decreta concilij iam facta, prope nihil aliud habere, quam eius doctrinae, quam ipsi profiteantur, acerbam vituperationem ac destationem. His etiam diebus, monachum Franciscanum non solum dixisse multa palam absurda, et a consensu Ecclesiae veterumque doctorum explicatione aliena, verumetiam in ipsorum doctrinam et Ecclesias, conuiciorum vim magnam effudisse: et quanquam nonnulli dicant inuitis patribus haec ab eo fieri, tamen videre se quanto cum assensu doceat et audiatur. Si quidem haec vna sit causa, cur huc euocati venerint, vt videlicet spectaculo sint: alijs atque ludibrio, suaeque doctrinae quotidianas iniurias et contumelias audire cogantur, nihil sane opus fuisse profectionem hanc suscipere, et haec omnia literis, atque scripto potuisse denuntiari. Qua propter admodum orare, pro suo munere ac authoritate efficiant, vt et patres, quid in exhibita confessione desiderent, tandem exponant, et ipsi vicissim de singulis rebus palam audiantur. Eas literas oratores benigne recipiunt, et gaudere etiam dicunt, oblatam esse occasionem vrgendi negotij, quo videlicet, si forte Crescentius legatus recuset, cum ipsius collegis atque patribus agant. Tunc quoque desijt Franciscanus ille docere, per valetudinem excusans.

[note: Mauricius Augustam deditione capit.] Calendis Aprilis, Mauricius atque focij, Vindelicorum Augustam obsident, et tertio die deditione capiunt, vt sequenti libro dicetur. Aprilis die quinta, legati Vuirtembergici, vocati in aedes Toletani, veniunt adiunctis theologis duobus, vt erant iussi, Brentio, et Ioanne Marpachio, Argentinensi. Pictauius incipit: et primo quidem de suo studio ac voluntate, deinde de Crescentij valetudine, et quemadmodo, nisi illo praesente, nihil agere collegae voluissent atque etiam patres, demonstrat. Postremo, per se non stare, quo minus fiat progressio, et in posterum quoque nihil se praetermissuros diligentiae, docet, de eoque protestatur. Illi cum deliberassent, agnoscere se studium ipsorum atque diligentiam aiunt, veruntamen longe aliud expectasse, magisque certum ad sua postulata responsum, quod suis renuntiarent. Nunc vero cum ita res habeat, capiendum sibi esse consilium ex tempore. Tum ille rursus, non eo rem spectare, neque sic accipiendum esse, quasi nulla sit reliqua spes actionis. Quod suis renuntient, et quo loco sint

[note: 1552.] omnia, demonstrent. recte hoc ipsos et ex officio facere: neque sedubitare, quin illi cum audient, moram istam atque cessationem et mirentur et aliorsum accipiam. Sed tamen orare, vt paucorum aliquot dierum fastidium leniter ferant: interea se daturos operam, vt plane respondeatur. Huic illi sese libenter, ipsorum quidem gratia dicunt assentiri. Postridie, maxima celeritate nuntij et literae venerunt, captam esse Augustam, et principes recta contendere ad alpes, vt aditus omneis et claustra viarum occupent. Itaque mox fuit per agrum omnem Tirolensem imperata militia, et copiae conductae militum, et iussi omnes OEnipontem conuenire. Iam autem omnes abierant episcopi Germani: solum restabant Spirensis et [note: Fuga patrum Tridentinorum.] Monasteriensis vicarij. Eo allato nuntio, statim episcopi Itali profugiunt, Athesi flumine secundo deuectis impedimentis. His ergo rebus commoti Vuirtembergici, cum iam vltro concilium dilaberetur, oratores Caesaris adeunt, et quam obrem ipsi quoque domum cogitent vna cum theologis, ostendunt. Illi magnopere quidem initio resistunt, neque se posse dicunt assentiri, nisi de Caesaris voluntate, sed cum nihil proficerent, causas abitionis consignatas literis tradi sibi petunt, vt ad Caesarem atque patres excusent. Pictauius hoc etiam rogabat, si forte post ipsorum abitionem patres in actione pergant, ecquid dicturi sint theologi? Ad ea legati, re cum theologis consultata, se responsuros dicunt, et Aprilis die [note: Legatorum Protest. responsio.] octauo mane scriptum illis tradunt. In eo commemorant, quando sit exhibita doctrinae confescio: quamobrem theologi venerint: quomodo frustra solicitarint hucusque, vt ad sui principis postulata respondeatur: quemadmodum in eum vsque diem nulla spes appareat actionis futurae. Nunc etiam ortum esse bellum, sic, vt non Germani solum episcopi, verum Itali quoque discedant, et ordines omneis ita nunc implicari turbis, vt in praesentia quidem nihil sperare liceat. Absentibus etiam episcopis Germanis, non fore consultum fortasse, progressionem aliquam fieri. Quod si deinceps vllum incidat tempus, quo recte et ordine negotium hoc tractetur, existimare se, magistratum suum non esse defuturum: theologos autem ita sentire, multa esse facta decreta, tum in hoc, tum in superiori concilio, quae non possint non reprehendi, siquidem legitima sit futura cognitio. Quod si iam patres progrediantur, credibile esse, non fore dissimilem rationem. Veruntamen, si forte vel decreta iam facta emendentur, vel ea posthac decernantur, quae sacrae Scripturae sint consentanea, non dubitare, quin obsequentissimis animis ea recipiantur. Sibi quidem hoc longe futurum esse gratissimum, sicut locis aliquot exhibitae confessionis demonstratum sit: quod quidem scriptum et pium esse iudicent, et copiosius etiam explicare velint, cum res ita feret. Orare igitur, vt suam abitionem boni consulant. Licere sibi quidem ex formula publicae cautionis, quo velint tempore illinc abire, neque teneri se facti sui rationem vlli reddere, sed quod humanitatem ipsorum non semel experti sint, noluisse quicquid hoc est officij, praetermittere. Sic ergo dimissi, meridie discedunt, ex horis aliquot post, cardinalis Tridentinus illis occurrit, qui Brixna celeribus equis Tridentum petebat: et cum Vuirtembergicos esse audiret, de Brentio perconctatus, humanissimis verbis compellat. Biduo post, occurrunt eis Ferdinandi regis filiae, quae per OEnipontem petebant Brunecum, quod est ad Venetorum fines in alpibus oppidum. De patribus antea diximus, quomodo non eodem spectarent. Hispani quidem episcopi videbantur prae caeteris esse diligentiores: [note: Diuersa studia in Tridentino concilio.] ex Germanis quoque nonnulli prae se ferebant, opus esse multa reformatione. Sed eorum, qui omnium optime sentiebant, haec erat mens, vt Ecclesiae disciplina et mores emendarentur, vt luxus, ambitio, et parum honesta vitae exempla tollerentur, vt suam quisque procuraret Ecclesiam, et singuli quidem singulas obtinerent, neque plures vni permitterentur. Adhaec, cogitabant etiam, vt quidem apparebat, Pontificis Romani potestatem intra certos fines includere,

[note: 1552.] nec illius aulae tantum facultatis in omneis prouincias attribuere. Haec et [note: Reformatio Pontificiorum.] id genusalia quaedam, reformationis vocabulo comprehendunt, et ea quide fatentur ad se proprie pertinere, ac emendationem postulare. Sed quantum ad doctrinam [note: Ecclesia non potest errare.] pertinet, nec errorem agnoscebant vllum, nec errare posse concilia statuebant, et aduersarios in sua demum castra transituros, concilioque parituros putabant, vt ex epistola Galliae regi scripta, et ex cautionis publicae formula minime obscurum est. Hanc etiam spem et opinionem augebat, quod eius doctrinae professores non ita multos superesse iudicabant, plerisque vel mortuis, vel relegaris, vt de Sueuia diximus. Hoc quoque peruulgatum ibi fuit, quicquid ad dogmata pertineret, paucos intra menses definitum iri. Nam ex praecipuis duo tantum supererant, de coena Domini, deque matrimonio: reliqua omnia doctrinae capita [note: Basiliense concilium Tridentino purius.] iam erant definita. Qui Basileae fuerunt patres, iudicium omne sacrae Scripturae deferebant, alijsque scriptis, quae cum ea consentirent. Hi vero, suum esse volebat interpretari Scripturam, neque locum illum decreti Basiliensis, restitutum a legatis admittebant, vti supra docuimus, et mutatis decreti verbis, Apostolorum quoque traditiones, in quaque re controuersa et dubia sequendas esse statuebant, et vbicunque Scripturae testimonio destituerentur, inde ab Apostolis ita per manus traditum esse iactabant, vt in theologorum disputationibus non semel obseruatum est. Quae fuit etiam causa legatis, quando penultima Ianuarij die cautionem publicam ab oratoribus acceperunt, vt per Apostolorum traditiones, ea solum intelligere se scripta testarentur, quae bibliorum alteri parti, nouo testamento, seu quatuor Euangelistarum historiae sunt adiuncta. Supra diximus, ad Calendas Maij designatum [note: Postremus concilij consessus.] fuisse diem consessui. Re vero desperata, qui supererant patres, conueniunt et proprer regum principumque discordias in biennij tempus concilium extrahunt, et amplius eo, si forte dissidia non componantur. Fuit hoc Aprilis die XXIX. et [note: Pax Galli cum Pontifice.] iam cum Galliae rege Pontifex transegerat. Paucis deinde lapsis diebus Caesaris etiam oratores abeunt. Crescentius vero legatus, valetudine detentus haerebat. Is nocturno spectro perterrefactus, vt aiunt, et aegrotare, simulque vitae coepit desperare, [note: Mors legati Pontificij.] quamumuis etiam familiares atque medici consolarentur. Neque falsum erat eius iudicium. Nam inualescente morbo, Veronae decessit. Atque hic quidem est exitus concilij, quod magnis animis instauratum, doctrinam pontificiam omnino recuperare, ac breui constituere cogitabat. Aderant praeter legatos Pontificis, [note: Concilium Tridentinum dissoluitur.] et cardinalem Tridentinum, episcopi sexaginta duo, et in his, Germani octo, Hispani viginti quinque, Sardi duo, Siculi quatuor, Vngarus vnus, Agriensis, reliqui omnes Itali: theologi vero quadraginta duo, et in his, vndeuiginti Hispani, [note: Causa aegrotationis Crescentij.] Germani et Belgae duodecim. Qua coeperit occasione Crescentius legatus aegrotare, constitueram silentio praeterire, quod suspicio erat in eius inuidiam esse confictum: sed quoniam ipsius amiciac familiares, qui decumbentem aliquando consolati sunt, ita referunt, addendum esse putaui. Martij die vigesimo quinto scribendis literis ad Pontificem valde fuerat occupatus, et laborem ad noctem vsque continuauit. Ibi surgens, vt sese reficeret, ecce, visus est illi canis quidam ater, inusitata magnitudine, flammantibus oculis, auribus ad terram prope demissis, ingredi, et ad ipsum recta contendere, deinde, sub mensam dilabi. Perculsus et obstupefactus, vbi demum sese collegit, famulos inclamat, qui erant in anteriori cubiculo: iubet adferri lumen, et inuestigari canem: cum autem nusquam appareret, ne in vicino quidem conclaui, grauem suscepit cogitationem, et in morbum incidit, vt ante dixi. Moribundus etiam, subinde suis acclamasse fertur, vt canem, qui lectum conscenderet, arcerent.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XXIIII.

Mauricius euulgatis ad omnes Imperij ordines literis hortatur, ne quis suum institutum impediat, sed ut omnes adiuuent, idque profiteantur, et recte super eo caueant. In eandem prope sententiam scriptum edit Albertus Marchio Brandeburgicus. Galliae quoque rex editis literis se libertatis Germaniae, et principum captiuorum uindicem professus, Lotharingiam petit, Metim occupat. Deinde Argentoratum usque progreditur: et promotis castris Haganoam uenit: quo multi legati ad eum ueniunt postulant, ut ab agrorum uastatione abstineat, et sistat exercitum. Rex castra mouet, ac relicta Germania, Lotharingiam denuo petit. Mauricius cum socijs Alpium angustias occupant, Caesarem profugere cogit, qui paulo ante Saxoniae ducem captiuum dimiserat. Principes promulgatis Augustae literis ministros Ecclesiae loco restituunt. Dum Mauricius tractandae pacis causa Passauij agit, Albertus Brandeburgicus crudeliter saeuit in Noribergenses, et ad pacem ineundam cogit. Principibus qui de percutiendo foedere agunt, multa tum per literas, tum per legatos exponuntur, et explicantur, ac certis conditionibus omnia mitigantur. Senenses a Caesare deficiunt: hic Argentoratum petit, ut Metim oppugnet.

QVEMADMODVM in postremo Germaniae conuentu belli Magdeburgensis administratio, communi consilio [note: 1552.] Caesaris et reliquorum ordinum permissa fuerit Mauricio, supra diximus. Eo durante bello, quod fuit annuum: ille, qui copias haberet in sua manu, rationem inire coepit liberandi Lantgrauij soceri, cum eousque [note: Mauricij Pro Lantgrauio cura.] Caesarem hac de re frustra non semel interpellasset. Chattis igitur per iusiurandum in suam fidem adactis, et facta pace cum Magdeburgicis, et OEnipontem missa legatione, sicut lib. superiori docuimus, Galliae regem foedere sibi coniungit, et datis obsidibus vtrinque cauetur, et scriptis editis belli causam explicandam esse placet, vt sibi multorum animos adiungerent. Albertus etiam Brandeburgicus, clam in Galliam profectus ad regem, huic negotio totum sese dabat. Interea milites, tam ij, qui Magdeburgum propugnauerant, quam qui circumsederant, Mullusij, vicinisque in locis hyemabant, multumque damni dabant Nortusianis et Erfurdensibus. Eius rei causam cum Caesar ex Mauricio, qui totius belli dux fuerat, perquireret, responsum tulit, ob non soluta stipendia tumultum fieri. Hanc enim subiecit causam, cum ei reuera militarent, et tacite sacramento deuincti essent. Quoque magis persuaderet: hoc ipso tempore, per Oenipontem legatos mittit Tridentum, qui fidem publicam venturis theologis impetrarent, et alia quaedam in consessu proponerent: deinde subsequi iussit theologos, qui Noribergam vsque profecti, literas ab ijs quos dixi legatis expectabant, vt libro praecedenti, demonstrauimus, Alios quoque praemisit ad Caesarem legatos, Christophorum Carlebicium, Vlrichum Mortisium, qui suum aduentum ad Bauariae fines praestolarentur, quorum opera et consilio in actione vteretur: hospitium praeterea sibi iussit OEniponte parari, et ipsemet ingressus iter, vbi dierum aliquot viam processerat, missis Oenipontem exitinere literis amicis, et illata quadam ad excusationem causa, domum reuertit, et ad hunc modum extracto tempore, cum diem ex die duceret, primo statim

[note: 1552.] vere, suis opportune reuocatis militum coepit habere delectus quos magno silentio per hyemem collegerat, et ad omneis Imperij ordines euulgatis literis, In rebus humanis nihil sibi tam esse charum dicit, atque concordiam: sed imprimis optare se religionis fieri conciliationem, iuxta Prophetarum et Apostolorum doctrinam: [note: Mauricij ad ordines literae.] cuius quidem rei spem aduersarij saepe fecerint, tum priuatim, tum publicis quoque decretis: sed nihil esse praestitum, et illos non modo secus interpretari sam pollicitationes illas atque decreta, verumetiam tollere in vniuersum atque rescindere. Hoc etiam dixisse nonnullis, nisi mos ipsis geratur, non esse, quod superioribus promissis magnopere quis fidat aut innitatur. Etenim tunc, cum illa promiserint, aliam fuisse temporis conditionem: nunc autem obtemperandum esse futurum alioqui, vt in eos, qui recusent, animaduertatur. His autem vocibus minime contentos, quib. tamen hostilem animum profiteantur, excitasse quoque reges externos in se suique ordinis et professionis alios principes, et diuersas odij conflandi causas excogitasse, dum vel religionem vel alia quaedam criminarentur cum tamen res ipsa declaret, de religione minime solicitos esse, verum, eo semper spectasse, quemadmodum occasione dissidij religionis, ad dominacum peruenirent. [note: Tyrannis aduersariorum Euangelij.] Iam enim in omnium oculis versari technam, qua sint vsi, vt veram religionem, superioribus annis propositam et explicatam Augustae totam euellant et aboleant. Nam huc pertinere, quod concionatores et Ecclesiae ministros, extra fines Imperij passim eijciunt, et non solum legitimi, sed ne Pontificij quidem concilij decretum expectant, et ab ipsa statim executione rem ordiuntur. Quapropter etiam si mentis et conscientiae seruitutem hanc armis ab se suisque depelleret, non sibi posse dari crimini. Sed quod ad Dei gloriam istud pertineat, qui verbum suum et amplificare solus et tueri possit, rem omnem illi committere, Deumque precari, vt in vera sui cognitione constantiam sibi largiatur ad extremum vsque vitae [note: Secunda belli causa.] spiritum. Alterum, de quo sermonem instituerit, ad socerem Lantgrauium spectare: nimirum, ante annum quintum sibi et electori Brandeburgico Ioahimo, spem fuisse factam nomine Caesaris, quod si Lantgrauio persuaderi posset, vt Caesarem supplex deprecaretur, futurum, vt praeter formulam pacis tunc conceptam, nihil ab eo Caesar postularet, sed benigne dimitteret. Itaque se datis literis illum euocasse, fide data filijs, quod si quid parenti grauius accideret, eandem se subituros esse fortunam. Sic igitur illum bona fide venisse Halam, et supplicem factum esse Caesari, deinde coenasse cum duce Albano, in multam vsque noctem, [note: Lantgrauius praeter fidem detentus.] satis hilariter, et cum in diuersorium redire vellet, praeter omnium expectationem fuisse retentum et in custodiam abductum, in qua iam totos fere quinque annos permanserit, non sine maxima miseria. Et licet transactionem illius filij, nobilitas atque populus ratam haberent, quanquam ipse, Brandeburgicus, et Vuolfgangus Palatinus, interposita fide sponsionem fecerint, ni pacta seruaret, fore, vt illum in ipsius potestatem darent, tametsi iuxta pactionis formulam persoluta sit multa pecuniaria, tradita tormenta bellica cum omni instrumento, deiectae sunt arces atque propugnacula, liber factus cum filio Henricus Brunsuicensis, exhibitae literae confoederationis, ita quidem, vt nihil desiderari possit amplius, tamen neque suas neque Brandeburgici, nec vxoris, quae dolore confecta perierit, neque populi, nec aliorum principum, in hunc vsque diem quicquam valuisse preces et intercessionem. Nam subinde interpellasse Caesarem et quod plerique sinistre de se iudicarent, orasse maiorem in modum, vt honoris et existimationis suae rationem haberet, vt parentum suorum erga ipsius maiores, et suis etiam in ipsum atque Ferdinandum regem meritis hoc tribueret, illumque missum faceret. Sed his omnibus nihil ipsum fuisse permotum: imo coegisse captiuum vt ad lites forenses e carcere responderet, causamque diceret e vinculis. Quod quidem nullo iure subsistat, praesertim in rebus tam arduis: vt interim omittatur,

[note: 1552.] quam suspecte quamque praecipitanter rem egerit, nouo prorsus et inaudito per Germaniam exemplo, vt videlicet hoc praetextu iuris, illum atque liberos, omni possessione paulatim exutos, in eas redigeret angustias, quo locum suum atque dignitatem deinceps tueri non possent. Quod vt ne fiat, sua plurimum interesse proprer eam, quae sibi intercedat cum Hessica domo, necessitudinem et spem successionis. Istud videri quidem posse mirum, nisi iam id genus artes omnium essent oculis expositae, quae videlicet eo spectent, vt illa tot nunc annis fabricata monarchia [note: Tertia causa.] constituatur aliquando. Tertium, et praecipuum quidem illud, ad omneis, et ad communem omnium parentem Germaniam pertinere, cuius hercle miserrima sit conditio. Nam contra leges atque pacta militem externum adductum esse intra fines Imperij, qui multis nunc annis inueterauerit, et passim et in agris et [note: Seruitus Germaniae.] oppidis, aliorum fortunas exhauriat, et omne genus libidinis exerceat. Adhaec, inueniri sub inde nouas rationes exigendae pecuniae, et priscam libertatem non vno modo labefactari, nec vlli ordini, ne septemuiris quidem electoribus, in eo parci: Legatos autem exterorum regum, quibus et ista dolent, et chara est Germaniae salus, longe prohiberi a publicis conuentibus, plane contra morem Imperij. Denique id prorsus agi, vt in foedam et ignominiosam seruitutem adducantur omnes. Quo quidem nomine posteritas et nepotes habituri sint iustissimas causas, ignauiam huius temporis atque socordiam detestandi, quo pulcherrimum illud ornamentum, patriae nimirum libertas, occubuit. Cum igitur ita res habeat expergefactum tandem aliquando se, et Gulielmum Lantgrauium. Philippi filium, quem iustus paternae calamitatis dolor excitet, facto cum Galliae rege foedere, quem hostis etiam fortunis omnibus euertere studeat, decreuisse, liberandi soceri et Saxoniae ducis, et honoris sui vindicandi, et recuperandae libertatis omnium causa, rem armis tentare. Ne quis vero suum hoc institutum impediat, sed vt omnes adiuuent, idque profiteantur, et recte super eo caueant, hortari. Nam si secus fiat, et si quis aduersarijs quacumque ratione ferat opem, hostis loco sibi futurum esse. Subscripsit [note: Alberti Brandeburgici in Caesarem literae.] etiam his literis Ioanes Albertus, dux Megelburgius, ob religionis praecipue conseruationem, cum eius quoque rei causa Mauricius arma sese capere dixisset. Albertus autem Marchio Brandeburgicus, in eandem prope sententiam scriptu edit, et opprimi queritur Germaniae libertatem ab ijs ipsis, qui tueri illam ex officio debebant, et amplificare. Concilium haberi iam ait, quo pauci quidam conuenerint euertendae causa veritatis: multos etiam agi conuentus Imperij, quorum [note: Grauamina Germaniae.] hic fere sit exitus, vt per quosdam pretio corruptos et pollicitatione, pecunia, subtili quadam ratione corrogetur, incisis Germaniae neruis. Idque fieri potissimum per ecclesiasticos, qui suffragiorum numero vincant in Imperij consessu. Iamque rem eo esse deductam, vt summa consiliorum prope pendeat ab vnius arbitrio, qui neque sit genere nobilis, nec origine Germanus, nec Imperio coniunctus maximo certe Germanorum omnium et dedecore et detrimento. Quod si autem is debeat esse reipublicae status, multo praestare, vt nulli sint Imperij conuentus, verum vt liberaliter et sponte detur, quoties imperatur atque petitur pecunia. Sic enim et temporis nullam fore iacturam, et magnis praeterea sumptibus parcitum iri. His etiam artib. in alienas deuenisse manus Imperij sigillum, quo nunc homines peregrini, suum ad arbitrium, in Germaniae detrimentum abutantur, nec esse quenquam ex omnib. qui deplorare istud audeat, nisi magnam subire velit offensionem. Neque tamen interim expediri Germanorum negotia, sed longissime differri, sic quidam vt magna sit plurimorum de eo querimonia. Nam eum esse statum, vt Germanis prope sint aliae discendae linguae, siquidem ibi cum aliquo fructu velint atque compendio versari. Eiusdem esse generis, quod praeter vetustam Imperij libertatem edicitur, ne quis externis militet: quod Protestantes reconciliati, supra mulctas longe grauissimas, coacti sunt alias quoque minus dignus admittere conditiones,

[note: 1552.] quod ipsorum benesiciarijs, propter nauatam operam militiae, magna est extorta pecuniae vis. Hoc etiam onus in alios incubuisse principes ac ordines, qui nihil deliquerant, et quasi bellum illud pro republica gestum fuisset, pecuniam eis imperatam esse, belli sumptus resarciendi causa: nimirum eo consilio, ne quid omnino superesset in Germania neruorum atque roboris. Ad hunc ordinem pertinere, quod controuersiae ciuiles de rebus maximis, non ad publicum Imperij iudicium, sed ad paucos aliquot delectos referuntur, vel in eorum sit potestate vel constituere vel loco deijcere viros principes. Deinde, quod edicitur, ne quis princeps effigiem suam in moneta procudat, quod passim per Imperij ciuitates noui constiuuntur senatores, quod haec seruitus iam imponitur omnibus prope Germanis, vt externum militem serre cogantur suis in finibus, qui et plurimum damni dant per agros, et complures ad inopiam redigunt, et omne genus insolentiae et inauditae libidinis exercent. Nam ne suis quidem finib. parcitum esse, tametsimeliora sibi polliceretur, propter fidem et operam praestitam Caesari: sed tunc, cum bello Magdeburgico detentus abesset reipublicae causa, militem in suum agrum fuisse deductum, licet officiarij sui admodum deprecarentur: et certe, tum sibi tum alijs principib. qui superiori proximo bello in Protestantes, pro salute illius atque dignitate, suas fortunas omneis, vitam atque sanguinem, in summum periculum deuocarunt, pulchram scilicet esse relatam gratiam in eo scripto quod Ludouicus Auila, derebus eo bello gestis emisit, homo nimirum impurus atque mendax: dum [note: Historia Ludoni Auilae de bello Protestant.] de tota Germania tam frigide, tam contemptim et aliene loquitur, ac si barbarus quispiam esset populus et obscurus, de cuius origine vix vlli constaret. Eius autem rei tanto esse maiorem indignitatem quod libellus ille singulari quodam Caesaris priuilegio sit typis excusus et euulgatus. Excusari nunc quidem multa, dimissis per Germaniam literis, verum eandem esse cantilenam, quae nunc annis aliquot decantata sit, et huc omnia spectare, vt dicant pro conditione temporis mutanda decreta, et praesentibus consilijs parendum, aut subeundam esse poenam. Cum autem huius ignominae et seruitutis depellendae causa, principes aliquot arma sumpserint, se quoque fidem illis omnem et operam, imo vitam ipsam addixisse. Hoc ita se profiteri palam, et petere, ne quis aduersarijs opem ferat, sed vt hunc suum atque sociorum conatum omnes adiuuent, et communem causam defendant. Nam etiamsi forte nonnulli diuersa castra sequentur, tamen non esse, quod ab aduersario, victore, meliora sibi polliceantur. Communem enim tunc omnium Germanorum futuram esse conditionem atque sortem. Quod si autem arma quis contra se ferat atque socios, eum se ferro persequuturum et igni. Rumorem de se socijsque spargi, quasi nationes exteras, et ipsum adeo Turcam velintin Germaniam introducere: sed falsam hanc esse criminationem et absurdam. Cuius enim hoc esset dementiae, tantum periculum sibi patriaeque conciliare? Falsum etiam esse, quod de se nonnulli dicant, quasi locupletandi sui causa bellum hoc suscipiat, Annis nunc aliquot se militasse Caesari et Ferdinando regi, nec vllum in eare compendium, sed laudem potius atque gloriam spectasse, non sine rei suae familiaris magno dispendio. Non semel etiam oblatas sibi fuisse conditiones amplas atque splendidas, verum ijs repudiatis, ad hoc bellum, quo patriae sua libertas et pristinum decus restituatur, animum adiecisse. Quo quidem in bello si forsan ecclesia sticorum, nimia illa et sacris literis interdicta potentia refringetur atque debilicabitur, non oportere sibi vitio dari. Nam sane praecipuos Imperij episcopos bis malis omnibus causam dedisse: neque tamen sui esse propositi, vt illa collegia, quae sunt nobilitatis causa potissimum instituta, conuellantur: sed vt sublatis vitijs, et emendatis ijs, quae tolerari non possunt, in suo gradu permaneant et augescant etiam ad eamque rem se suturum ipsis adiutorem modo velint, neque diuersum sibi patiantur ab aduersarijs persuaderi, Galliae

[note: 1552.] quoque rex, editis literis, hoc potissimum se spectare dicit, vt constituta religione, [note: Galliae regis literae.] prosit reipublicae, maxime autem amicis, ideoque statim a morte parentis, restituisse Scotiam pristinae dignitati, remouasse foedus cum Heluetijs, recuperasse Boloniam, reduxisse colonos atque ciues huc illuc dissipatos, in suos agros et possessiones, cum Augliae quoque rege fecisse pacem et arctam inijsse necessitudinem. Dum autem his ipse rebus vacaret, Caesarem clandestinis consilijs multa esse molitum in suam perniciem, et belli causam non semel dedisse: verum et reipublicae et priuatim etiam populi sui reficiendi causa, nihil se voluisse mouere, sed dissimulatis iniurijs, animum applicuisse totum ad regni constitutionem. Hoc vero suum otium, post, ab aduersarijs attributum esse timiditati cuidam atque socordiae: sed interim graues ad se delatas fuisse querimonias multorum Germaniae principum et ordinum, qui partim religionis, partim Turcicibelli, et puniendae rebellionis occasione quaesita, seruitutem sibi parari, et calldis consilijs ali dissidium atque factiones, et exhauriri Germaniam dicerent, sic vt amplius dubitari non posset, qui monarchiam ille sibi et Austriacae familiae constituat. Ex eo sane magnum se percepisse dolorem, et propter communem vtriusque gentis originem, et propter veterem coniunctionem atque amicitiam, quae firma semper et inuiolata permanserit, quandiu per Caesaris astum atque versutiam licuit. Etenim, si status mutatio fiat, et Germaniae sua libertas auferatur, intelligere se quanto sit hoc suo cum detrimento [note: Germania Christianorum propugnaculum.] futurum atque discrimine. Nam esse Germaniam non Galliae tantum, sed " etiam totius reipublicae Christianae propugnaculum ideoque se magnis precibus atquevotis optasse frequenter, vt coniunctis viribus vterque populus ita se compararent, ne quid ab vllo metuendum esset periculi. Cum autem eius rei nulla spes affulgeret, atque interim multi suam operam solicitarent, diuersis tamen rationib non sibi viam apparuisse, quemadmodum Imperio dissipato et conuulso subueniret, In hac autem tam graui deliberatione, Deum, qui sit iustus iudex, ostendisse rationem peropportunam. Octauium enim Farnesium, Placentiae ducematque Parmae, cui Caesar et Iulius Pontifex tendebant insidias, auxilium ab seflagitasse, et iniurijs omnibus expositis, vt patrocinium ipsius atque Mirandulani susciperet impillisse. Post, haecinteruenisse Germaniae quoque principum querimonias illas qui foedus inire fecum postularint. quod ea sola ratione rempublicam posse restitui dicerent. Quam sintautem graues atque iustae causae, quamobrem principes ad arma veniant, nolle se commemorare, quod ex ipsorum scriptis hoc intelligi possit. Sed tamen perpendat quisque secum, an non iustissimo dolori causam praebeat haec aduersariorum inexhausta cupiditas, qui rebus Imperij pessundatis, [note: Prouinciae a Caesare oppressae.] in suum aerarium atque fiscum omnia conuertant an non satis hoc declaret Vtricensis, Leodina, Cameracensis prouincia num Geldria, num Constantia, eliaemultae ciuitates oppressae. Burgundiones iminere iam Treuiris et Menapijs et Vuirtembergicis, ac in ipsorum fines imprimere sua vestigia, et Lantgrauij ditionem non vno modo dilacerare. Huius esse generis, quod suos legatos ab Imperij conuentibus Caesar excludit, quod edicit, ne quis externis militet, quod egregios et militiae laudae claros atque praestantes viros e medio tollit, et in his Vogelspergium, cuius ipse fuerit supplicij spectator Augustae, quo videlicetanimum expleret. An non pessimi sit exempli, quo ingentibus praemijs homines inuitat atque conducit ad caedem eorum, qui sibi militant. Certe paucis explicari non posset, quibus artibusvtantur aduersarij. Nam et in illud Camerae tribunal, et in Imperij concessunt ab ipsis adhiberi atque summitti, quorum opera perficiant, et consequantur quod volunt: nimirum, in hoc genus homines, praesertim autem in camerales, omnium malorum transferendam esse culpam. His adeo de causis non se potuisse petentibus Germanis auxilium denegare. Foedus ergo fecisse cum illis, nec id modo, verum etiam omne robur et seipsum impendere huic bello constituisse.

[note: 1552.] Neque vero priuatum vllum compendium atque fructum in eo spectare, sed hoc solum agere, vt restituta Germania, liberato Saxoniae duce, Ioanne Friderico et Lantgrauio, quos diuturna et indigna captiuitate constrictos ille detineat, laudem atque gloriam immortalem consequatur, vt olim Flaminius propter vindicatam a seruitute Graeciam. Nec esse quod vim vllam quisquam metuat: cum enim libertatis causa bellum hoc suscipiat, omnem operam se daturum esse, ne cui noceatur immerenti. Credant igitur huic promisso, quod sancte ipsis confirmet, neque fidem habeant aduersarijs, qui sui consilij esse dicant, vt ecclesiasticorum ordinem affligat. Etenim non modo nihil eiusmodi se cogitare, sed illos etiam omnes in suam recipere tutelam atque patrocinium, modo sibi socijsque recte caueant. Nam recuperanda libertate, magnam sibi spem fieri multorum literis, futurum, vt Ecclesiae quoque sarciatur concordia, legitimis rationibus, omni submota procul ambitione et cupiditate priuata. Quicquid etiam ipse possit eo conferre, libenter facturum. Haec esse, de quibus ipsos putarit admonendos, vt quid suae sit voluntatis atque consilij intelligat. Itaque petere nequis in tam iusto bello, quod Germaniae salutis causa necessario susceptum sit, vel sibi vel socij vllum inferat impedimentum. Nam alioqui, si quis erit adeo remotus ab omni pietate et officio quod patriae debetur, vt resistendum esse putet, eum se ferro vastaturum et igni. Et quanquam inuitus ita faciat, tamen si quis erit talis, eum vt vitiosum et morbidum aliquod membru, a reliquo corpore resecandum esse, ne contagione sualaedat, et ita coercendum, ne quid damni praeterea dare possit: caetera licere, vt ex legato suo Ioanne Fraxineo, Baionensi episcopo, quem ad ipsos miserit cum amplioribus mandatis, cognoscant, et orare, vt ei fidem habeant. Hoc scriptum, typis excusum, et editum lingua populari, praeferebat in fronte pileum inter duos pugiones, idque symbolum esse libertatis, ascriptum erat. Deinde suberat titulus regis, qui se libertatis Germaniae et principum captiuorum vindicem nominabat. Hoc symbolum non nulli repertum in vetustis numismatis, et a percussoribus C. Caesaris vsurpatum fuisse dicunt. Quod Caesarem ait designasse praemium illis qui suos aliquot militum [note: Libertatis symbolum.] tribunos trucidassent, ita res habet. Caesar, edicto nuper proposito, grauissimis verbis denuo proscripserat Ringrauium, Recrodum, Risebergum, Schertelinum, qui quidem omnes Galliae regi militabant, vt ante diximus, et ad quatuor aureorum milha, praemium ei constituerat, qui ex his quempiam aut viuum ipsi repraesentasset aut mortuum. Nam hi causam plurimum adiuuabant, et inito foedere, quod diximus, in Germaniam prosecti, militem conductum in Galliam adducebant. Et Schertelinus quidem cum annis aliquot supra solicitasset, nec vllius hominis interceisione Caesari posset aut Ferdinando: reconciliari, coaetus propemodum ad Galliae regem transierat. Hae principum et regis lirerae per Germaniam disseminatae, spem in alijs, in multis vero solicitudinem atque timorem excitarunt. Mauritius, qui dissimulanter ageret omnia, Calendis Martij conuentus agit or dinum suae ditionis, et inter aliaproponit, quia citetur a Lantgrauij filijs vt se sistat, non sibi licere tergiuersari diutius, aut illorum expectatione fallere: discessurm igitur ad illos, fidei seruandae causa. Pareant autem interea moremque gerant Augusto fratri, quem sibi persuam absentiam legauerit et ad sinium desensionem copias cogant, ne quid imparatis accidat. Huic aderat actioni Brandeburgicus elector, [note: Mauricius ad bellum accingitur.] quod ei dictus erat dies. Cûm autem a Lantgrauij filijs ei permitteretur vt proxi me citatus fidem liberet, seque sistat, domum reuerti. Mauricius autem rebus domi constitutis, et consiliarijs aliquot adiunctis Augusto fratri, paruo cum comitatu contendit ad illas quas per Turingiam habebat, vt ante diximus, copias, et progressus, Lantgrauij filium operitur. Prius quam domo discederet Misniae Burggrauius, vti vocant, Henricus, ex illustri Plauiorum familia; Bohemiae caneellarius,

[note: 1552.] Ferdinandiregis nomine, cum illo de conciliatione diligenter egerat. Lantgrauij filius, productis copijs, cum decimo octauo die Martij venisset Erlebachum, adesset etiam orator Gallicus Fraxineus, a Francofur dijs inter alia petunt vterque per literas, ne Caesaris vllum admittant praesidium. Et quanquam illi non satis aperte nec idonee respondebant, tamen quia progrediendum erat, nihil est actum aliud. Sexto post die, Mauricio sese coniungit. Cumque deinde triduo post, omni cum exercitu Schuinfurtum venissent, Mauricius ei demonstrat Ferdinandum regem velle intercedere, perque literas et legatos non obscure significare, quasi a Caesare potestatem habeat agendi, de ipsius quoque parentis liberatione. Ille igitur, adhibito Galliae regis legato, quo minus Ferdinandi regis condiuones audiantur atque postulata, non recusat. Eo constituto per Roteburgum, Dingelspoelum, Norlingam, magna celeritate petunt Donauerdam, Roteburgi sese coniungit ipsis Albertus Marchio Brandeburgicus, cum suis tum equitum tum peditu copijs. Quaesque transirent, suam in potestate redigunt oppidanos, et ijs, quos antea Caesar delegerat, abrogatis, nouum instituunt magistratum: simul pecuniam illis impe rant atque tormenta. Et quia praesidio non magno tenebatur Augusta: deinde, quod ijs ipsis sere diebus, muri pars quaedam atque valli collapsa fuit. maximis itineribus, et vltima die Martij, ne nocturno quidem intermisso tempore pergunt, [note: Augusta principibus deditur.] et Calendis Aprilis ad meridiem eo perueniunt, et factis decursionibus hostile signum edunt. Erant in vrbe, missu Caesaris, ad quatuor signa peditum: sed cum oppidani quarto post die deditionem facerent, discedendi fuit illis facta potestas, Germaniae deinde superioris ciuitates, et in his quoque Noribergam conscribunt, et vt Augustae sibi praestô sint ad exitum Aprilis, mandant, simul Vlmenses, qui nouem tantum milliaribus absunt ab Augusta, vt ipsos rebus omnibus adiuuent, inque societatem veniant, vrgent.

[note: Salernitanus desicit a Caesare.] His fere diebus princeps Salernitanus, per occasionem dissidij, cum prorege Neapolitano, deficit a Caesare, Galliamque petit. Dum haec in Germania geruntur, Galliae rex ingenti cum exercitu progressus Tullum et Virodunum, ad Galliae fines oppida Imperij capit: deinde Lotharingiam petit, et principem puerum in [note: Gallus Lotharingiam in suam potestatem redigit.] Galliam mittit, circiter nouem annorum, quantumuis deprecate matre vidua, suamque siliam in matrimonium ei spondet. Dumque his rebus ipse detinetur, legatus eius Connestablius, Annas Momorantius, qui primam aciem ducebat, Metim, vrbem Imperij celebrem, occupat, Aprilis die decimo, cum et modicum esset in tus praesidium, et Galli multa pollicerentur, et ipsorum libertatis retinendae causa, regem arma sumpsisse dicerent. Cum enim Galliae finib. rex egrederetur, quod fuit ad Idus Martij, datis ad illos literis et musis internuntijs, commeatum sibi tantum expediri petebat, vtper ipsorum fines traduceret exercitum, pollicitus [note: Lenoncurtus regis administer.] omnem beneuolentiam. Vtebatur autem administro cardinali Lenoncurto, vrbis episcopo, qui studium ipsius atque voluntatem senatui commendabat. Connestablius quoque scripserat eis amicissime. Verum vbi propius ad vrbem cum copijs venisset, intromitti petebat, et obtinuit. Postridie portas et munitiones omnes in suam potestatem redegit. Venit etiam eô post ipse rex, ad decimum octauum Aprilis diem: et quatriduo commoratus, inque suam fidem adacto senatu et populo, praefectum eis constituit, Gonnorium, et arma tradi, inque locum vnum coportari, et vrbem communiri iubet. Idem facit in ijs, quae dixi, perque Lotharingiam: ac praemissis nuntijs Argentoratum, Haganoam, adque loca sinitima, et ad episcopum Argentinensem, frumento sese iuuari petebat et commeaut. Capta, vt diximus, Augusta, et veteri restituto senatu, quem Caesar aboleuerat, iure quo que [note: Principes Vlmam obsidens.] suffragiorum reddito tribubus, confeoderati principes, Vlmam recusantem ipsorum foedus, contendunt. Quo cum Aprilis die x, venissent, vrbem obequitant. Cumque

[note: 1552.] Cumque tormentis peterentur, iniuriarum sibi satisfieri, et aureorum millia trecenta eo nomine postulant, ijsque denegatis, hostiliter agunt. Mauricius autem illinc profectus, Lincium petit, Austriae oppidum, vt de pacis conditionibus ex Ferdinando cognosceret. Is enim, de voluntate Caesaris, vti diximus, intercedebat. Deinde Caesar praecipuos Germaniae principes literis erat hortatus, darent operam, vt incendium hoc restingueretur, et pacis inirentur rationes, cui minime sit ipse defuturus. Cumque nonnulli fidem eius implorarent, quod contra tantam vim nihil ipsi possent, confirmatis eorum animis, respondit, actionem pacis instituta, sua quidem spe foelicem habituram exitum: sin minus, tum se nec ipsis, neque reipublicae defuturum. Vlma, per sex dies obsessa, principes Aprilis die xix. Stocachum, oppidum Hegouiae petunt. Ibi Galliae regis nomine depensa fuit, eis pecunia [note: Obsides Galliae et Germaniae.] trimestris, vti conuenerat, et exhibitus obses Gallicus, Iamaeus Marchianus. Nam alter, Nantulleius, in via mortuus erat. Principum erant obsides, quos regi dabant, Christophorus dux Megelburgius, et Lantgrauij filius, Philippus. Aprilis vltimo die principes ad Danubium reuertuntur, milliaribus aliquot infraVlmam. Interea Brandeburgicus Albertus Vlmensium vicos et oppida vastat incendijs, et pecuniam extorquet, et ipsorum arcem Helfestaenum, excelso loco positam, capit, eique praesidium imponit, et propinquum oppidum Gislingam, quod Vlma tribus abest milliaribus, cum proximis aliquot vicis xviij. millibus aureorum multat. Vbi Lincium venit Mauricius, de liberando socero Lantgrauio, de [note: Conditiones pacis a Mauricio propositae.] religionis atque doctrinae componendo dusidio, de recte constituenda republica, de pace cum Galliae rege, socio et confoederato, facienda, de proscriptis in gratiam recipiendis, proponit. Hi erant Ringrauius, et alij, quos paulo supra nominauimus, et in his etiam Hedeccus, qui superioribus annis in Mauricij clientelam sese dederat, vt ante dictum est. In eius vero caput Caesar nullum constituerat praemium, ne Mauricium offenderet, vt est credibile. Ad ea postulata Ferdinandus, quicum erant Maximilianus filius, et gener Albertus Bauariae dux, et Caesaris item legati, respondet, Non recusare Caesarem, quo minus liberetur Lam tgrauius, sic tamen vt statim discedatur ab armis. De religione, deque republica, placere, vt in proximo Germaniae conuentu cognoscatur. Vt autem Galliae quoque regis habeatur ratio, perquam esse graue Caesari: licere tamen vt ex eo Mauricius resciscat, quemadmodu velit pacisci. Proscriptos etiam posse in gratiam redire, modo conditioni, quam Caesar tulerit, obtemperent. Adhaec, petebat Ferdinandus, vt facta pace, Mauricius operam suam ipsi praestet in Vngaria, neue milites ad Galliae regem dilabantur. Cum autem ad ea Mauricius respondisset, absquesociorum assensu non sibi licere quicquam statuere diceret, ita fuit discessum, vt ad Maij diem vigesimum sextum rursus conueniatur Passauij, quod est inter Ratisbonam atque Lincium, ad Danubij, et OEni confluentem, oppidum. Venirent etiam eo principis intercessores, eorumque legati. Calendis Maij, Lantgrauius filius et Ioannes Albertus Megelburgius Gundelfingam traducunt copias, et totos ibi dies octo Mauricium ab Austria reuertentem expectant. Qui [note: Ottonis Palatine recuperata prouincia.] cum venisset, postridie recensetur exercitus ad Laugingam, Ottonis Henrici Palatini oppidum. Nam et huius prouinciam recupauerant, a Caesare possessam, et episcopum Augustanum finibus eiecerant. Et Palatinus quidem Otto foederi sese coniunxit illorum. Inde conuerso itinere petunt Alpes. Accidit autem, vt ad hoc tempus inducias ab ijs impetraretrex Ferdinandus, quae xxvi. Maij die inchoatae, ad viij. Iunij diem exirent. Colligebat interea Caesar copias ad Alpium radices, quae Rute oppido conueniebant. In his motibus episcopus Augustanus cardinalis, qui et alioqui non abundabat, et damni plurimum acceperat, vti diximus, Romam petit, vt a Pontifice nouas facultates acquireret atque sacerdoria,

[note: 1552.] quibus lacunas illas iterum expleret. Demde, Camerae iudices prosugiunt Spira. [note: Cameralium fuga e Spira.] Nam et Galliae rex et principes in suis illis, quae dixi, scriptis, offensionem non obscure significabant, et in ipsos omnis prope pertur bationis culpam transferebant. Galliae rex, per Lotharingiae fines cum exercitu venit Tabernas, Maij die iij. quatuor ab Argentorato milliaribus, oppidum ditionis Episcopi. Postulauerat ab Argentinensibus antea, vti rebus necessarijs exercitui subuenirent. Ea de causa missi fuerunt ad eum legati, Sarburgum, septem ab vrbe milliaribus, qui certum frumenti modum atque vini deferrent, Petrus Sturmius, Fridericus Godessemus, Ioannes Sleidanus: sed Connestablius fere pro nihilo ducebat quod erat oblatum. Et quanquam legati sic ab eo discesserant, vt referrent ad senatum, ac postea renuntiarent: ille tamen postridie musis ex nobilitate duobus, vrgebat responsum, multa commemorans de regis in Germaniam studio, et voluntate praeclara, tum etiam quo consilio Rex arma sumpsisset, videlicet, vt oppressam Germania: libertatem vindicaret. Alterum erat postulatum, quando quidem plerisque rebus haberent opus milites, vt ea sibi in vrbe comparare ipsis liceret, vtque permitteretur opisicibus in castra deferre suas merces, ac venum exponere. Senatus ad ea respondet, In eiusmodi rebus, quae tanti sint momenti, nihil consueuisse decerni, nisi de totius reipublicae senatus voluntate. Re deliberata, quid suae sit sententiae, missis iterum legatis, demonstraturos. Ad eun modum illis dimissis, altera die fuerunt ijdem in castra remissi legati, quae tum erant Tabernis. Eorum audito sermone, cum aliquanto plus, quam antea, deferrent, et simul, cur milites in vrbem admitti non oporteret, exposuissent: Connestablius coepit loqui stomachosius, [note: Connestablius Argent. obiurgat.] et collatione facta, quam essent iniqui iudices et beneficiorum regis, et iniuriarum Caesaris, acriores paulo voces addebat. Exitus orationis erat, vt diceret fore, vt postridie Rex ipsis loquatur, qui sit eadem, quae iam ipse dixisset, confirmaturus. Altera die legati ad regem accersiti, qui cum erant Lotharingiae cardinalis, princeps Vendomensis, et Connestablius, quid cum Connestablio, binis iam esset actum colloquijs, commemorant, et tantundem auenae, quantum antea frumenti, deinde aliquanto etiam plus vini deserunt, obsecrantes regem vt et pro veteri amicitia, quae Galliae regibus esset cum Argentinensi republica, proque sua etiam humanitate boni consulat quod esset oblatum. Magnas esse militum copias in vrbe, maximam quoque vim hominum ex agris eo confugisse, neque posse ciuitatem ea, quam haberet, annona carere. Rex, habito cum suis colloquio, coepit ipse referre, qua de causa venisset in Germaniam, prorsus in eandem sententiam, vt pridie Connestablius: alimoniam esse plane necessariam, nec vlli, qui non sit hostis, denegandam, offerenti pretium. Ea si destituantur milites, rationem ipsos inire, quomodo sibi illam comparent. In eo autem quantum sit incommodi, facile quenuis intelligere. Quod erat oblatum, rex quidem non repudiabat, sed panem sibi dari volebat. Legati contra, frumentum. de quo cum non conueniret, infecta re discessum fuit. Legatis domum reuersis, senatus decreuit, Quoniam eius frumenti, quod esset in vrbe, nihil dari posset, vt in vicinis circum locis, quantum liceret panis conficeretur. Nam et Connestablio et regi dixerant legati, ciuitatis eum esse statum, et temporis quoque conditionem eiusmodi, nihil vt ex vrbe sit expectandum: apud finitimos autem si quid forte colligi posset, non grauate communicaturos. Hoc autem eo senatus decreuit, ne quid in aratores ac homines rusticanos eorumque fortunas grauius admitteretur. Atque ita, quod subito per vicos et oppida comparari potuit, in castra fuit deucetum, sed hoc ipsum perquam erat exiguum. Occupata Lotharingia, et vrbe Meti, Argentinenses e vestigio conscripserant ad quinque circiter militum millia, praesidij causa: deinde multa tum publica tum priuata aedificia circum vrbem, et hortos, et arbores, et quicquid

[note: 1552.] omnino vel prospectum impediebat, vel hosti poterat commodare, demoliebantur: et qua parte cumprimis erat necesse, nouam vrbis munitionem instituebant. Id permoleste Gallis accidit, et in colloquio posteriori Connestablius hoc ipsum ad legatos minime dissimulabat. Creditur enim, spem illos prope certam concepisse, vt quemadmodum amicitiae quadam ostentatione, Metim ingressi fuerant, sic etiam ab Argentorato non excluderentut. Cum autem scirent munitissimam esse vrbem, et tanto praeterea studio videtent ad defentionem omnia parari, mutato, vt est credibile, consilio deflexerunt, et Maij die vij. promotis castris, Haganoam, inde Vuisseburgum petebant. Huc ad regem venerunt legati, a Palatino principe, a Moguntino atque Treuirensi, collegis, a Cliuensiac Vuirtembergico, [note: Postulata principum ad regem.] qui reipublicae causa Vuormaciae nuper conuenerant. Eorum hoc erat postulatum, vt ab agrorum vastacione rex abstineat, et miserae multitudini parcat: et quando quidem libertatis Germaniae causa belligerari se profiteatur, vt sistat exercitum. Nam si longius procedat, futurum hoc maximo cum Imperij detrimento. Petere autem, vt ad consilia pacis animum adijciat: eius rei mentionem ad Caesarem et iam se fecisse, et deinceps quoque facturos, ac omnino bene sperare. Quod de foedere ineundo scribat, orare, vt in eo sui honoris et existimationis rationem habeat. Etenim pro ea, qua sint Imperio deuincti, fide, non hoc abse posse praestari, sed tamen omnem daturos operam, vt publica pax constituatur. Adhaec, plurimum obsecrare, vt Argentinensium finibus parcat, qui sint Imperij libera ciuitas, et vt ipsius intercessione Vuirciburgicum episcopum Albertus Brandeburgensis tractet humanius. Eodem ipso tempore, quod fuit vndecimodie [note: Mauricij ad regem literae.] Maij, literae fuerunt ad regem allatae Mauricij, quibus perscriptum erat, quid esset actum Lincij: simul petebat Mauricius, vtirex, quem ipse quoque comprehendi voluisset in actione pacis, explicaret, quibus conditionibus vellet cum Caesare pacisci. His acceptis literis Rex, cui praeter spem hoc accidisse puratur, biduo post, castra mouet, et relieta Germania Lotharingiam denuo petit. Sed ante [note: Regis ad principes responsio.] discessum, ijs, quos dixi, principum legatis respondet. Se iam illud, cuius rei causa cum exercitu venisset in Germaniam, esse consequutum. Principe enim capriuos liberatum iri: causam hanc fuisse belli. Satis itaque gloriae sibi partum esse. Quod si deinceps vllum tempus incidat, quo suam operam Germania requirat, nulli se vel labori vel sumptui vel periculo parciturum: et nunc quidem reductis copijs domum se redire, praesertim cum Galliam inuaserint hostes. Quod ad miserorum homnum querimonias attinet, dolere sibi non mediocriter: sed nullam posse tantam esse vllo in exercitu disciplinam, vt non aliquid detriment: secum adferat licentia militaris. Ab se vero diligentissime caueri et quam minimum damni detur, et flagitia seuerissime puniantur. De casesare, deque pace quod scribant, omnino se hoc ab ipsis expectare: suo iam lobore, studio atque virtute respirasse Germaniam ab illis aerumnis, quibus oppressa iacebat. lpsis autem esse prouidendum imprimis, ne restitutam opera sua libertatem, turpiter amittant. De Argentinensibus quod petant, non se posse ipsis denegare: tametsi, quo tempore cum exercituerat ad ipsorum fines, magna fuerit militum eius vrbis proteruitas in suos et insolentia.

[note: Rossemus Campaniam vastat.] In Germaniam rege profecto, Caesaris copiae Belgicae, Martino Rossemo ductore, Campaniae Gallicae fines longe lateque vastabant incendijs, et Astenaeum oppidum, Mosae uicinum, Lotharingicae ditionis nuper a Gallis occupatum ceperant. Haec putatur vna fuisse causa, cur exercitum rex abduxerit. Altera, quod Mauricij factum minus probaret: deinde, quod de Argentorato spes fefellisset. Motis Vuisseburgo castris, venerum ad regem ab omnibus Heluetiorum pagis missi legati. Ferdinandus rex finitimam habet Heluetijs regionem, Sontgouiam.

[note: 1552.] Eius agri primum locum obtinent Ensemenses. Hi de suo periculo soliciti, [note: Heluetiorum ad regem intercessio.] Heluetios orauerant, vt pro ea, quam ad regem haberent, authoritate atque gratia, intercederent. Ipsorum itaque rogatu atque sumptu profecti, vicinas etiam ciuitates, Colmariam, Seletstadium, et Argentoratum, regi commen dabant: quod diceret hanc regionem omnem ipsis areta necessitudine coniunctam, ob vicinitatem, et frumentum imprimis abunde subministrare, cum sit opus, ita quidem, vt nullum eis dari possit damnum, quod non ipsi quoque sentiant. His prope Bipontium rex, Maij die vigesimo respondet, Ensemensib condonare se, modo quos in vinculis habeant e suis milites dimittant. Ad alios vero, pro quibus verba fecerint, quôd attinet, se nihil vnquam in eos cogitass grauius: et quanquam Argentinesium milites aliquanto durius exceperint suos ante portas, et reiecerint, qui forte mercandi gratia eo eo venissent. tamen non ideo se discessurum ab amicitia, vel ipsorum qui deprecentur et interueniant, causa. Nunc quando Lotharingiam teneat, vicinitatem sibi cum illis intercedere, contra cuius rationem nihil sitipse facturus. Eandem se quoque voluntatem et officium ab ijs inuicem expectare. Fuerant antea Tabernis, a senatu Basiliensi ad regem eadem prope de causa missi legati, quibus etiam liberaliter responsum fuit.

De Mauricio supra diximus, quemadmodum Lincio discessit. Ferdinandus etiam peracto conuentu statim ad Caesarem contendit OEnipontem, explicandi causa negotij. Reuersus autem in castra Mauricius, alpes vna cum socijs petit, vt antea diximus: et cum propius eo venisset, Gallici oratoris hortatu statuit eos adoriri milites, quos ijs locis Caesar conscribi iusserat. Cumque Maij die xvij. non proculabesset a Fiessa, quod est in alpium aditu positum oppidum ad Loechum flumen, exploratores emittit, qui de hoste cognoscant. Hi propê omnes, claustra montium illos et angustias tenere, seque ita communiuisse renuntiant, vt eis noceri omnino non possit. Itaque delcetos aliquot ex omninumero principes emittunt, [note: Principum velitationes in Caesarianos.] qui cum prope ad illorum castra excurrissent, nonnullo et intercipiunt, et ad suos abducunt: ex ijs multa cognoscunt, et postridie cum peditatu progressi, ducentis tantum adhibitis equitib. Fiessam contendunt: et cum Ruta non procul abessent, ad viarum angustias deueniunt, occupatas a milite Caesariano, circiter octingentis, cum duabus machinis, quas appellant campestres. Impressione autem facta, cum in eas angustias penetrassent, loco deijciunt hostem, qui fuga dilapsus, ijs qui propter Rutam castra fecerant, timorem ac trepidationem adfert. Principes e vestigio sequuti, impetum in illos quoque faciunt, ac demum profligant. Ex ijs ad mille partim captisunt, partim interfecti, partim in Loechum praecipitati: signum quoque fuit eis vnum ereptum. Altera luce pergunt ad eam, de [note: Erebergum iterum capitur.] qua non semel diximus; arcem, Erebergum: et cum approbante fortuna, sub arce positum propugnaculum, et aditum ipsum atque claustra viarum occupassent, captis etiam tormentis magnis instruetis, per montem aduersum atque praeruptum ad arcem euadunt, etsi multis peterentur telis, eamque deditione facta capiunt. Erant ibi praesidio peditum signa tredecim: ex ijs capta sunt nouem, quatuor autem elapsa, et in his tria, Germanorum, vnum autem Italorum. Capti sunt autem ad [note: Seditio in castris Mauricij.] circiter millia, cum illi paucos esuis disiderarent. Mauricius deinde magno fuit in discrimine. Cum enim progredi vellet, milites illi, quibus praeerat Rifebergus, recusbant, nisi stipendium ipsis extra ordinarium, ob captam arcem penderetur. [note: Mauricius pene a suis trucidatus.] Id autem iniquum esse dicebat Mauricius, et simul e seditiosis vnum, qui prae caeteris fortiter clamabat, comprehendi iubet. Ibi vero caeteri omnes, non hastis modô, sed tormentis etiam manuarijs emissis illum petunt, ita quidem, vt celerrima fuga vix aegre vitam seruaret. Maij die xxi. duae legiones mittuntur per Alpem OEnipontem, quod illinc bidui via distat. Equitatus erat omnis cum

[note: 1552.] legione vna circum Fiessam atque Rutam, aditus desendendi causa. Mauricius ac socij principes insequuti postrdie, Zirlae, quod duobus non magnis milliaribus [note: Caesaris fuga.] abest ab OEniponte, peditatui sese coniungunt. Caesar autem, vbi de capto Erebergo cognouit, noctu, maxima celentate tumultuarie discedens OEniponte, cum Ferdinando fratre, qui persuadendae pacis causa nuper eo venerat, vt ante diximus, et per alpes, qua Tridentum itur, ad laeuam deflectens, Villacum, [note: Saxoniae dux libertati restitutus.] quod est in Carnis oppidum, ad Drauum flumen, sese recipit, cum Saxoniae ducem, loannem Fridericum, toto iam quinquennio captiuum paulo ante dimisisset, ne videlicet hostis ad suam gloriam istud referret: quod quide ipse captiuus etiam minime volebat. Liber factus, nihilo minus Caesarem, quocunque iret, comitatur. In hoc ipso tempore, soror Caesaris, Maria conuentus agebat Aquis, oppido Belgicae, foederis ineundi causa cum vicinis. Et Cliuenlis quidem princeps, per legatos excusat: Coloniensis autem archiepiscopus, Adolfus, eo profectus, in Burgundicae domus venit societatem. Idem facit Leodinus etiam Episcopus, [note: Res Caesaris direptae.] Georgius Ausir acus. Vbi venit OEnipontem Mauricius, quicquid ibi repertum est rerum Caesaris et Hispanorum. et cardinalis Augustani, direptum fuit. Ferdinandiregis autem atque ciuium bonis nihil est datum damniet quia triduum solum erat reliquum ad inducias, quae futurae tractationis causa constitutae fuerant, vt ante docuimus, Mauricius illinc Passauium petit. Socij vero principes, idem, qua venerant iter ingressi, Maij die xxviij. Fiessam reuertuntur, ac deinde per internuntios tam suo, quam Mauricij, nomine literas euulgant Augustae. Et quando quidem in superioribus nostris, inquiunt, scriptis affirmamus, tuendae religionis atque libertatis Germaniae causa potissimum, ad arma nos venisse, res ipia flagitat, et officium requirit, vt Ecclesijs et iuuentuti praeficiantur idonei doctores. Iam vero, quemad modum hostes veritatis id semper egerint, vt pijs doctoribus oppressis, idolum restiueretur pontificium, et iuuentus in erronbus illis atque falsis dogmatis educata sensim adolesceret, id adeo manifestum est, vt ampliori non egeat demonstratione. Nam etiam eo tempore, cum non dubitarent profiteri, minime peti religionem, totis viribus huc incubuerunt, vt pura doctrina funditus extirparetur. Nec enim pios modo doctores in vincula coniecerunt: verum in hac etiam vrbe per iusiurandum adogerunt eos repente ac magna quadam [note: Inhumanitas in pios doctores.] inhumanitate, vt extra fines Imperij decederent. Et quanquam iusiurandum illud cumprimis impium est, ideoque nullo iure ve aequ: tate nititur, tamen ne quis calumniae locus esset, illos ipsos Ecclesiae ministros atque ludimagstros ab aduersarijs eiectos reuocauimus: quoniam id officij nostri esse putamus. Itaque illos omneis, quicunque sunt ad hunc modum exterminati, sicut diximus, ab eo, cui per vim contra leges astricti fuerunt, iusiurandi vinculo prorsus expededimus, ac libertati restituimus, et iniungimus, vt non solum in hac vrbe, verum alijs etiam inloci, prout ipsorum. est vocatio, verbum Deipure iuxtaque confessionem hîc olim exhibitam, doceant, et recte pieque iuuentutem in literis erudiant, nostro confisi patrocinio atque tutela. Mandamus autem, ne quis illos, quasi contra fidem datam faciant, vllo verbo vel iniuria perstringat. Cum enim, mullo suo merito, solum propter veritatis professionem, multis iam mensibus in exilio vixerint, non dubitamus, quin vicem illorum viri boni doleant, et omni sauore studioque persequendos esse ducant. Et quoniam ij qui per illorum absentiam in hac vrbe docuerunt, suspecti sunt et inconstantes, ita quidem, vt propter diuersam docendi rationem, cum his, quos reuocauimus, commode esse non possint, a senatu petimus, vt illos a concionibus amoueant, et ita sese gerant, vt huic edicto nostro sua [note: Principes ministros restituunt.] constet authoritas. Cum haec lunij die vij. principes promulgassent, v. post die, ministros Ecclesiae loco restituunt, et concionibus denuo praeficiunt, summa cum

[note: 1552.] populi voluntate ateque laetitia. Prius, quam Mauricius rediret Lincio, Brandeburgicus Albertus, digressus cum suis copijs, Vuolsgango, Teutonici, quem vocant, ordinis magistro, direptionibus, et incendijs plurimum damni dat, et cum ab eo pecuniam exegisset, in Noribergensium fines transit, et arcem quandam illorum ditionis, Lichtenauum, quinque milliaribus ab vrbe positam, et simul [note: Alberti Brandebur. exercitus.] adiunctum oppidum, quinta die Maij deditione capit. Exercitus eius erat, equitum ad duo millia, peditum signa vndeuiginti. Postridie, datis ad senatum literis, Quanquam Galliae rex, inquit, et confoederati principes, euulgato scripto, quid de republica sentirent, et quomodo Germaniae libertatem recuperare, simulque religionem constituere vellent, prolixe demonstrarunt, ea fiducia nimirum, vt hoc illorum institutum non modo gratis animis viri boni complecterentur omnes, verumetiam totis viribus adiuuarent, quod quidem a nonnullis etiam factum est: vos tamen, ne quid vestrae sit voluntatis atque consilij, declarastis, nec ad indictum etiam Augustae conuentum, legatos, vt audio misistis: verum ad defensionem comparastis omnia tormentis huc illuc per moenia dispositis atque propugnacula, et conductis copijs, ad extremum vsque velle vos perseuerare iactatis, qt quidem ad me defertur, eiusque rei fidem facit, quod nullos adhuc legatos mihi de pace misistis. Quod tamen alij quidam et viri principes et ciuitates loriginquiores fecerunt. Cum ergo scriptum illud regis atque principum confoederatorum aperte profiteatur, eos qui conatum hunc ipsorum vel impugnabunt, vel non adiuuabunt, in hostium numero habendos: deinde, cum huic ego sim adiunctus militiae, vt eos, quorum fines attigero, cogam ad officium, neque locum vllum munitum, vnde vis aliqua vel eruptio metuenda sit, a tergo relinquam: hac de causa, vobis, qui nondum satis fecistis expectationi, Lichthenauum arcem, quae castris meis multum incommodabat, ademi, conseruatis praesidiarijs, in quos tamen durius agere mihilicuisset. Et quia praecipuum adhuc restat, equidem et Galliae regis et sociorum nomine a vobis peto, vt quid pro tuenda Germaniae libertate, proque constituenda religione facere constituericis, clare profiteamini, mihique die crastino denuntietis, vt quid a vobi sexpectandum sit, quôue numero vos oporteat habere, possit intelligi. Caeterum quo tempore Schuinfurti Mauricius atque socij conuenerunt, quod fuit Martij die xxvi. sicut antea dictum est fidem et societatem et instrumentum militare, et commeatum et maximam auri vim, a Noribergicis per internuntios petebant. Sed post multam actionem, caeteris omissis conditionibus, cum illi centum aureorum millia dependissent, pacem eis tam suo quam sociorum nomine, per literas, amplis verbis promittebant. Cum ergo nunc ipsis immineret Albertus ad illos querimoniam defenderunt: et quia Lincio nondum redierat Mauricius, Maij die iij. Lantgrauij filius Gundelfinga rescribens, bene sperare iubet. Quinta vero post die, cum iam reuertisset Mauricius, ambo scribunt, et pacta seruaer promittunt, et Alberti factum hoc sibi prorsus inopinatum esse, neque probari sed et omnem operam daturos, vt sua recuperent, quas etiam ei suppeditauerint ipsi copias, continuo velle se reuocare dicunt. Acceptis Alberti literis, Noribergenses eodem die rescribunt, et quid Mauricius atque principes per transactionem ipsis promiserint, ostendunt, eamque fuisse causam dicunt, quo minus ei miserint legatos. Itaque magnopere orant et obsecrant, vt arcem ademptam plene restituat, in eoque socijs gratificetur. ille vicissim, triduo post: quia sibi non constet, quomodo transegerint cum ijs, et vero galliae regis plurimum intersit, cui sit non minus quam illis addictus, petit, vte suis familiarius homini certo, quem sit in verbem missurus, publice caueant, et transactionis exhibeant documenta. Gerunt illi morem, et exhibent: sed ipse nihilo secius, tametsi mauricius atque socij diligenter intercederent et de precarentur,

[note: 1552.] vndecima die Maij, rursum illis per epistolium denuntiat, et Galliae regis nomine cumprimis, vt intra paucas horas clare sibi respondeant, an imperata [note: Alberti in Noribergicos truculentia.] facere velint, postulat. Cumque responsum, quale voluit, non ferret, arcem Lichtenauum et adiunctum oppidum diripit, incendit, funditus euertit, aequatque solo: et cum oppidanis pecuniam imperasset, in suam et Georgij Friderici patruelis ditionem, illos per iusiurandum adigit, et vrbem obsidet. Itaque Lantgrauij filius, equitum duas cohortes, quas in Vuolsgangum, ordinis Teutonici magistrum ei attribuerat, ilico reuocat, et ad se redire iubet, maxima cum illius offensione. Truculentum ergo bellum orditur, et vicos illorum ditionis ad centum, castella vero ciuiumque villas ad septuaginta, simulque templa, cum ea dispoliasset, syluam insuper, quam habeant amplissimam, quaeque non ipsis modo, sed et finitimis materiem atque ligna subministrat, incendit, et ad ter mille iugera exurit. Vicinis autem, ex nobilitate, et alijs iam ante, nisi parêrent, bellum denuntiauerat, imprimis autem episcopo Bambergensi et Vuirciburgico, quos etiam in hoc rerum statu ad grauisimas [note: Bambergensis pacem magno redimit.] conditiones adegit. Et Bambergensis quidem, vt se suamque prouinciam periculo iam imminenti subduceret, pacem ab eo maximis iacturis redemit. Nam suae ditionis oppida et praefecturas ad viginti coactus fuit ei dare, confectis ea de re literis, Maij die vnde vigesimo, simulque clientelas et beneficiarios omneis ei permittit. Vuirciburgicus autem aureorum millia ducenta viginti dependit, et simul eius debita, quorum erat summa, circiter trecenta, quinquaginta numum, aureorum millia, in se recipit, et persoluere pollicetur, Noribergensium hanc tam indignam et lamentabilem fortunam miseratae Sueuiae ciuitates, quae nuper ad imperatum Augustae conuenerant, vt supra diximus, numero ad viginti sex, per legatos ex omni numero delectos intercedunt, Augustani cumprimis: et vbi Noribergam fide publica venissent, multis in medium adductis, ad pacemeos hortantur, deque captis alpium claustris, Erebergo dicunt, et eum Italiae Pannoniaeque statum esse demonstrant, vt auxilium nullum atque subsidium ab vllo sperari possit. Conditiones deinde ab Alberto propositas exhibent, Illi, pro suscepto labore studioque gratias agunt, et quam nullam habeat Albertus armorum causam in ipsos, et quid cum Mauricio sit actum atque socijs, ostendunt: et quia conditiones oblatae sint eius generis, vt partim ab se non praestari, partim ad Caesarem atque Ferdinandum regem excusari nullo modo possint, extrema sese pati, remque Deo velle commendare dicunt: sic enim sibi conscios esse, vt non Caesarem modo, sed omnes quoque principes, et ipsius quidem Alberti propinquos, etiam atque necessarios ferre possint arbitros. Cum haec intercessores, oportune, commodisque verbis ad Albertum detulissent, et ille non solûm non mitesceret, verumetiam atrocissima quaeque minaretur, Iunij die iiij. per literas illis demonstrant, implacabilem eius esse animum, neque se potuisse illum ad aequiores ad ducere conditiones. Albertus autem vehementiori, quam prius impetu, rursus in vrbem tormentis fulminat, et ignem in diuersa loca conijcit, et nocte quadam oppugnat, quoque plures terroris adferret, suburbium vnum incendit. Ad hoc ipsum vero tempus in illius castra venerunt a Mauricio simul et Lantgrauij filio missi de pace legati, Georgius Thannebergus, Gulielmus Schachthus. Hi ciuitatum adhibitis legatis, qui re desperata discessuri fuerant alioqui, post multam et laboriosam actionem, vtrisque demum persuadent, et pacem constituunt. Nam et nouis copijs nuper erat auctus Albertus, Iobo Dalbeco, Christophoro Oldeburgo, [note: Noribergenses paciscuntur cum Alberto.] ductoribus, et Mauridus, datis ad senatum literis, Alberti factum hoc sese molestissime ferre neque tamen mederi iam posse nuntiabat. Pacis hae fuerunt leges: aureorum millia ducenta dependant: tormenta magna sex, instructa rebus omnib. tradant: principes confeoderatos, vt Augustanti, fauore prosequantur: ipse vicissim illis

[note: 1552.] ablata restituat. Itaque sub vigesimum Iunij diem, vrbis obsidio, totius prope Germaniae celeberrimae potentissimaeque et rebus omnibus instruetissimae, sed et [note: Albertus ad Vlmenses.] imprimis munitae, soluitur. Hoc tam egregio successu factus alacrior, Iunij die xx. dat literas ad Vlmenses, e castris. In ijs perscriptum erat, Noribergicos, maximo ipsorum cum detrimento, domitos ab se, pacis accepisse conditiones, et facturos, quod ipse atque socij praescripserint. Nunc ergo se constituisse et ipsos obsidere, sed longe secus et arctius multo, quam nuper. Quod si consilium suum fortuna comprobet, nulli se masculo, qui septimum sit annum egressus, parciturum, nisi ad sanitatem redeant, et missis quamprimum legatis omnino sibi socijsque satisfaciant, et nuper quoque factae rebellionis culpam eluant. In eo autem quid facere velint, per ipsum, cui literas dedisset, aperte nuntiari iubet. Ad eas literas paucis illi respondent, incolumes quidem, et quandiu vita suppetat, nihil se facturos eorum quae postulet. Galliae rex, Germaniae finibus egressus, tripartito [note: Rex Galliae prouincijs Caesaris damnum dat.] demum exercitu Vualderfingam venit, quod est ad Saram flumen, Lotharingicae ditionis oppidulum. Ibi consociatis copijs, xxv. die Maij progressus, et traiecto Mosella flumine, cum in Luceburgicum agrum venisset, populationibus et incendijs omnia vastat, exemplo Rossemi prouocatus, vt quidem ipsi serebant, et Astenaeum oppidum recipit, a defensoribus vacuum. Rossemus enim domum reuerterat: castris deinde positis, Danuillerium oppidum deditione capit, post etiam Iuoeum, ex praecipuisibi propugnaculis vnum. Eo in oppido erat Mansfeldius Comes Ernestus, totius regionis praefectus, cum flore iuuentutis. Hi omnes in hostium potestatem venerum. Oppidum deinde, tumultuante milite, praeter voluntatem regis, vt aiunt, direptum fuit. Nunc ad Mauricium reuertemur. Is, traetandae pacis causa, Passauium se contulerat, vti diximus. [note: Passauiensis conuentus.] Ibi actione repetita Linziana, Calen. Iunij, copiosius omnia proponit et explicat. Aderant legati Caesaris, Ferdinandus rex, Bauariae dux Albertus, Salisburgensis, Eistetentis, Episcopi: principum Elcetorum omnium, Cliuenses etiam et. [note: Querelae Electorum Germaniae.] Vuirtembergici, multique praeterea legati, Queritur Imperij rempublicam, quae cumprimis libera esse debeat, ab exteris administrari, principum Electorum authoritatem imminui, multaque fieri non consultis ipsis. Quaedam etiam ab Imperio diuelli et alienari, rationes iniri quomodo ius creandi Caesaris illis auferatur, in comitijs Electorum sententias fere postponi, priuatos Electorum conuentus formidine quadam intermitti: iurisdictionem eorum minui, dum illos, qui protrocant ab ipsis, contra morem antiquum Camera recipit: ordinum Imperij controuersias augeri consulto neque prius componi, quam vtrobique sit acceptum incommodum: in aula Caesaris difficulter impetrari audientiam, neque rem exacte cognosci, fere propter imperitiam linguae, neque sumptus modo, sed et temporis ibi magnam fieri iacturam: in comitijs agi parum amanter, et si quid adferatur ab aliquo pro republica, malam in partem accipi: crebris illis conuentibus atque diuturnis exhauriri Germaniam, et domi multa saepe negligi, nequetamen publicum statum efficimeliorem, imo deteriorem aliquanto, magisque perplexum: grauibus edietis mandari, ne quis militet externis, eos, qui reconciliantur, astringine contra Caesaris prouincias militent. Itaque ab Imperio diuelli: qui suis dominis bello Smalcaldico miltarunt ex officio, mulctatos esse pecunia: qui eodem bello in Caesaris amicitia permanserunt, ijs quoque pecuniam esse imperatam: et sub auctione quidem, nisi mox darent, eorumque legatis, quod non statim assentirent, capitis periculo, ne iniussi discederent ab aula, mandatum esse: militem externum in Germaniam introductum esse non semel, et finito superiori bello distribunt huc illuc in prouincias, intemperanter atque libidinose multa fecisse, deque subacta Germania gloriatum, fore dixisse, vt patrimonio Caesaris

[note: 1552.] coniungatur, et in primarij vrbibus exaedisicentur arces atque propugnacula: tormentorum vim magnam et instrumenti militaris, veluti per ludibrium esse deuecta ex Germaniae finibus ad exteras gentes, nonnullos, ambitione quadam tormentis, quae sibi fien curassent, insignia principum Germanorum imposuisse, tanquam haec illis eripuissent, euulgari libellos, et quidem priuilegio Caesaris, ad Germaniae summum dedecus ac insamiam, quasi domita sit, inque seruitutem redacta: publicis in comitijs, nomine prouinciarum Caesaris admisceri quosdam in principum ordinumque coetum, et occultis hoc agi consilijs, vt adaucto numero, suffragijs illi vincant: ante annum quartum institutum esse Camerae iudicium, et a paucis quibusdam suisse conscriptas leges, quae post euulgatae sint, non sine multorum dispendio, praesertim eorum qui sunt religionis Augustanae: nam eos omnes a concessu prorsus excludi. Rem igitur ipsam postulare, vt leges illae proximo in conuentu recognoscantur. Haec et id genus alia proponit, et cum ad Caesarem imprimis pertineant, petit vt iam emendentur, Imperioque sua restituatur dignitas, nec alijs, vt eam ludificent atque despiciant permit tatur. lntercesseres communicatis consilijs, ea postu lata nihil habere iudicabant iniqui: sed tamen vt Caesari et suus constaret honos, et eo facilius persuaderi posset, nonnulla, quae publici status emendationem attingunt, ad communem [note: Lega. Gallici oratio.] Imperij conuentum posse reserri censent. Aderat Gallicus legatus, Fraxineus. Is lunij die tertio in consessu principum orationem habet. Inter Gallos et Germanos, iam olim, et prius quam nomen Franconum innotuisset, adeo fuisse magnam vitae morumque similitudinem, vt Germani sint hi populi quondam a Romanis [note: Gallorum cum Germ. affinitas.] appellati, quasi fratres Gallorum. Vbi vero sedem in Gallia sibi Francones constituerunt, vtramque nationem fuisse coagmentatam, sic vt idem esset Imperium, idem princeps, eaedemque leges: commutatione deinde facta temporum, cum esset ad Germanos delatum imperium, Saxones, aliosque Caesares, quode Francorum regibus originem haberent, perpetuam coluisse cum Gallis amicitiam: ita quidem vt Franciae rex, Philippus Augustus, antiquum illud foedus, quod vetustate propemodum erat obsoletum aureis describi literis, et sanctiori loco reponi iuberet: nec immerito quidem. Nam ea durante coniunctione, florentem imprimis vtriusque populi fuisse rempublicam et Germaniae quidem tantum extitisse robur, vt non modo Pannonijs, Bohemis, Polonis atque Danis, verum Italis etiam leges praescriberet. Franciae reges autem, vt religioni consulerent, in Christiani nominis hostem, Saracenos atque Turcas, non semel arma sumpsisse per Asiam, Africam, Europam, et gloriosissimas reportasse victorias. Incidisse vero postea tempus quoddam infoelicius, cum nonnulli Caesares, veluti insititij, minimeque Germani, nec ea digni functione, Galliae regum necessitudinem illam desererent, et reipublicae maximas inueherent calamitaces. Atqui plagam hanc, Dei beneficio fuisse curatam per illustrem Luceburgiorum principum familiam, e qua Caesares aliquot prodierint, magna virtute viri, Galliaeque regibus coniunctissimi. Nam Caroli quarti parentem, pro Galliae rege pugnantem occubuisse: confimilem quoque principum Austriacorum fuisse voluntatem, et in his Albertum primum, neque pollicitatione neque comminatione Pontificum, vt Galliam oppugnaret, impelli potuisse. Haec autem eo se recitate, vt videat, quam non bene reipublicae consulant potentissimi Caesari Caroli quinti familiares quidam et administri, dum non solum id agunt, vt has duas praestantissimas nationes, alteram ab altera diuellant, sed id etiam suis technis et astu iam ante perfecerunt, vt optimus princeps, Franciscus rex indicta causa iudicaretur hostis. Haec quidem illos faere priuato suo cum emolumento, sed maximo cum dispendio publico. Quam enim eis difficile fuerit, ea manente duarum nationum amicitia,

[note: 1552.] libertatem infringere Germaniae, suumque regnum illud exaedificare, vel [note: Libertas Germaniae Gallorum ope restituta.] ex eo satis apparere, quod Gallicis nunc armis. territi, remissius agant, nec Hispanicum illud iugum sic vrgeant. Hos nimirum illos esse, qui precibus atque tributis impetrata pace Turcica, per causam vel religionis vel obedientiae, simultates in Germaniam atque factiones inuexerint, qui Germanorum adiuti copijs bellum Germaniae fecerint, qui pecuniam omnibus imperarint, et miserabilem Imperij conditionem effecerint, dispositis huc illuc Hispanorum praesidijs, exarmatis armamentarijs, et cognitioni siscali patesacta via. Nam eo rem esse deductam, vt et Imperij sigillum, et Camerae iudicim, et comitiorum ius atque libertas ab vnius pendeant Atrebatensis arbitrio. Cuius enim hoc sit vel exempli, vel aequitatis, eos qui tolerandae vitae causa militant externis, mulctare supplicio, proscribere, magnis propositis praemijs obijcere trucidandos vt interim tot caedes, libi dines, direptiones et oppidorum deaustationes mittantur, et imprimis non vno modo, sed pro temporis conditione varie tractata religio. Certe quicquid huius rei factum sit, multis nunc annis, eo pertinere solum, vt conturbatis Imperij legibus, Ferdinando rege vel coacto, vel pollicitationibus illecto, principibus autem formidine quadam atque territatione subactis, Hispaniarum princeps disignetur caefar. An non mors exoptanda sit potius viris fortibus, quam vt in talibus aerumnis lumen hoc solis intueantur. Neminem profecto posse fingitam vecordem atque [note: Via patefacta filio Caesaris ad im.] barbarum, quem non ista commoueant. Non ergo debere cuiquam videri mirum, si tandem extiterint viri principes, et in his quidem saxoniae dux elector Mauricius, qui vel sui capitis periculo recuperandam esse communis patriae liber tatem existimarunt. Eos vero cum viribus essent inseriores, neque tantam soli prouinciam sustinere possent. Galliae regis implorasse fidem et auxilium: et huc quidem superiorum annorum offensione deposita, non modo fortunas omnes cum ijs communicasse, verum se quoque tantae rei totum impendisse, facto cum illis foedere, quo sit inter ila cautum, ne cum hoste pacisci, nisi de regis voluntate liceatporro Mauricium, quanquam eo vinculo teneatur, tamen vt patriae consulat, et Ferdinando regi petenti morem gerat, a Christianissimo rege petijsse nuper, vt quomodo pacem ferre possit, ostendat. Id quidem ei preter expectationem nonnihil accidisse, quod cum eismodi sit ipsius, tamque magnum beneficium, de rebus ad ipsum pertinentibus, non ex longinquo, sed coram esse putaret agendum. Sed tamen, quia suis commodis publica longe praeferat, non voluisse consoederato principi quicquam denegare. Proinde, si reipublicae vulnera sanentur, vt oportet, et in posterum idonee caueatur, ne recrudescant, siprincipes captiui dimittantur ijs, quae sunt in foedere perscriptae conditionibus, adhaec, si vetusta Galliae cum Imperio, sed et istud nuper cum principibus initum foedus ita confirmetur, vt in sempiternum valeat, haec, inquam, si procurentur, illum erga rempublicam sic animatum esse, non modo libenter vt sit assensurus actioni pacis, verumetiam Deo permagnas acturus gratias, quod ipsius in eo consilium interuenerit et adiumentum. Ad priuata quod attinet, quia per vim Ceasar multa detineat, neque iusta de causa bellum fecerit, regem putare aequum esse, vt qui causam iniuriae dedit, satisfactionis quoque viam primus ostendat. Illum certe, licet viribus atque causae minime diffidat, ita se comparaturum, vt quantopere sit et amans pacis, et ipsis omnibus atque [note: Ad regij legati orationem principum responsio.] Mauricio gratificari cupiat, intelligi possit. Principes ad ea respondent, illam ex vetustate repetitam et superiori memoria de Germaniae coniunctione Galliaeque narrationem, valde sibi iucundam, neque minus gratam fuisse, quod priuatis commodis rempublicam rex anteferat, et quo mibus confoederati principes cum Caesare pacem constituant, non ecuset. Nam vt ita fiat, non vnius modo nationis, verum Europe totius interesse, quae ciuilibus iactata malis, ad interitum spectet: quas

[note: 1552.] vero pacis conditiones rex interuenire velit, non se dubitare, quin id obtineri. possit. Nam et antea Caesarem, et nunc in his motibus bene de republica sentire, neque Germaniae velle deminui libertatem. Amplam quoque spem esse, futurum, vt principes captiuos breui dimittat: vt autem antiqua foedera renouentur, et noua confir mentur, intelligere pro sua prudentia regem, in hoc ipso conentu rem tantam non posse confici. Veruntamen, quae semper fuit inter vtrunque populum, eam optare se firmam et inuiolatam permanere necessitudinem. Quae sint ei cum Caesare priuatae lites, vt hae componantur, et cupere se cumprimis, neque laborem etiam vllum atque studium in eo recusare. Cum autem occupare Caesarem nonnulla rex, quae sua sint, affirmet, et quod ab eo repetat, habere se non obscure significet, videri sibi non iniquum, vt cuiusmodi sit illud ostendat. Nam ad Caesarem referre controuersiam, et inter cedere sese consituisse: rogare vero primum, vt in bonam partem ista rex interpretetur. Porro, quae sit inter Gallos atque Germanos propinquitas, octauo libro diximus. De Luceburgiorum [note: De Luceburgiorum familia.] autem familia, quod Gallicus orator ait, sic habet. Luceburgij Comes Henricus filium habuit Henricum, qui postea Caesar fuit, eius nominis septimus. Huic erat filius Ioannes, qui per matrimonium factus est Bohemiae rex. Hic Philippo Valesio, Galliae regi tulit opem aduersus Angliae regem Eduardum tertitum, ipse profectus in bellum, et commisso praelio, cum Angli vincerent, occubuit, ac inter alios, filium reliquit, natu maximum, Carolum, qui postea factus est caesar, eius nominis quartus, pater Vuenceslai et Sigismundi, qui Caesares ambo deinde fuerunt, et hic quidem etiam Vngariae rex atque Bohemiae, Constantiensis [note: Albertus Austriacus.] concilij solicitator. Albertus Austriacus, de quo loquitur, Rudolphi Caesaris filius, Caesar, cum Philippo pulchro Galliae rege firmam coluit amicitiam, etsi Bonifacius octauus Pontifex, vehementer eum ad bellum incitaret. Mauricius, praeter Lantgrauij liberationem, duo potissimum vrgebat: vnum, vt ijs de rebus, quae Germaniae libertati nocerent, et quas ipse nominatim recitauerat, Ferdinandus rex, Maximilianus filius, et intercessores ipsi iamiam cognoscerent, et ex legibus atque more antiquo Germaniae de ijs pronuntiarent: alterum vt religioni pax daretur, nec vlla cuiquam eo nomine fieret molestia, dum integre sit controuersia tota conciliata. Rationem hanc non improbabant intercessores: at Caesar, per legatos, quid in eo requireret, ostendit: et ijs, qui fideles ipsi fuissent, inque maximas idcirco calamitates incidissent, de damno satisfieri, aequum esse putabat. Post variam disceptationem, cum essent nonnulla mitigata, placuit tandem, vt ad tertium Iulij diem plane Caesar responderet, ac interea belli conquiesceret administratio. Datis ergo literis, Iunij die decimo sexto, Caesarem intercessores ad pacem hortantur.

Erebergo capto, direptoque post OEniponte, diximus, quemadmodum sorij principes, itinere conuerso, per alpes, ad exitum Maij, redierint Fiessam. Inde profecti, Iulij die vndeuigesimo, cum copijs omnibus ad Eistetum castra ponunt, quod est Bauariae finitimum oppidum episcopale, magnoque desiderio, neque sine solicitudine Mauricium expectant. Qui cum tandem eo venisset, quo loco res versaretur, ostendit, et vltima Iunij die per dispositos equos illinc Passauium reuolat, vt ad constitutum diem adesset. Socij vero principes, motis postridie castris, quarto post die, Roteburgum, quod est ad Duberum flumen, Franconiae vicinum oppidum, perueniunt Albertus autem Marchio suum institutum nihilo secius vrgebat, et ad pacem adacta Noriberga, nobilitatem etiam et ordines ijs [note: Albertus sibi militat.] locis imperata facere cogebat. Nam etsi communem causam agebat initio, sicut edito scripto facturum se proressus fuerat, tamen non erat eius foederis, et soluta Vlmae obsidione, coepit quodammodo suum priuatum agere negotium, vel quod vni sibi vellet acquirere, quicquid belli dedisset fortuna, vel quod Mauricij factum improbaret,

[note: 1552.] vel quoda Galliae rege solicitatus, alio spectaret. Sed tamen quos in suam fidem adigeret, socijs quoque fidem candem praestare iubebat. Deinde in archiepiscopi Moguntini fines progressus ad Moenum flumen, plurimum damni dat, incendijs atque rapinis, et ingentem pecuniae vim ab eo postulat. Cumque nonnulli intercederent, neque tamen de summa conueniret, Moguntinus, in Rhenum antea demersis maioribus tormentis, quinta Iulij die discedens, fuga salutem petit. Eodem etiam tempore, Albertus, qui nihil intentatum relinqueret, ab archiepiscopo Treuirensi petit, vt praecipuam ipsius ditionis arcem sibi tradat. Ea est ad Rheni atque Mosellae confluentem, loco excelso, et natura munito, et cumprimis opportuno. Galliae autem regis nomine hoc ab se postulari dicebat. Ille, cum suis re deliberata, non se posse morem ei gerere demonstrat. Quia principes intercessores extrema parte sui responsi, quod oratori Gallico dederant, vt ante diximus, [note: Galliae regis ad intercessores responsio.] aequum sibi videri dicebant, vt quid a Caesare rex postulet, ostenderet: legatus a rege certior factus, cum esset ad exercitum prope Eistetum, Iulij die xxix. rescribit illis, non alia de causa, quam vt toti reipublicae, cumprimis autem adflietae Germaniae libertati consuleret, bellum hoc suscepisse regem: cum id ab eo principes aliquot diu multum que flagitassent. Priuatum certe compendium suum in eo caprasse nullum, et rem ipsam hoc testificari. Nihil enim omnino per Germaniam occupasse, cum id ei non esset difficile. Socijs quoque liberam fecisse gerendi belli potestatem. Ac licet interea, dum ad Rhenum ipse cum copijs excubaret, domi grassaretur hostis, non tamen se commouisse prius, quam e Mauricio duce cognouisset, pacatis rationibus ea impetrari posse, quorum gratia bellum fuerat susceptum. Eo cognito, non mediocriter laetatum fuisse, cum ex animi voto rem procedere videret. Nam hoc eius fuisse consilij, primum, ne principes hanc tam pulchram occasionem negligerent, neve sibi deessent ipsi, vel verba dari paterentur, vt antea. Deinde, quoniam suae voluntatis atque fidei tam insigne documentum ipse daret, vt firma constitueretur vtriusque gentis amicitia, quo videlicetipse post alijs reipub, commodis expedite vacare posset. Quia vero dux Mauricius ab eo rogarit, quomodo pacisci velit, hanc ipsius esse mentem, vt dicat bellum ei nulla iusta de causa Caesarem fecisse. Galliae reges autem non consueuisse pacem ab hoste petere, praesertim eo, cui neque viribus nec alia re sint vlla dispares. Iam vt aliquid proponat, nisi spes prope certa sit impetrandi, causam ei nullam apparere. De ipsis vero sic existimare futurum, vt nihil ab se requirant, quod non cum ipsius dignitate comunctum sit: illum inuicem sic eos amare, tantique facere, vt si communem totius or bis pacem ab eis tractari videat, multa, sit ipsorum quidem gratia de suo iure concessurus. Quo minus etiam de ipsius postulatis cognoscant atque statuant, modo conditionem eandem Caesar subeat, non recusare, et vt eius rei causa conuentus aliquis habeatur primo quoque tempore, cumprimis optare. Quod si fiat, intellecturos omnes, quantum et rempub amet, et quam sint a veritate remota, quae de Turcica societate disseminantur ab aduersarijs. Quod si vero nullum ista locum habeant, et in ipsius modo perniciem omnia, conferantur consilia, nec illa, quam a Germanis merito sperauit, ineatur amicitia, non ipsi tribuendum esse culpam, si qui maiores forte nascentur motus. Haec epistola, Calendis Iulij suit in coetu principum recitata.

Passauium vbi venit Mauricius ad diem, Caesaris fuit allatum postridie responsum ad Ferdinandum regem. Is deinde, facto concessu, Caesarem quidem ait, quid suae sit sententiae, scripsisse, verum in plerisque non assentire. Quod cum ita sit, nihil opus esse, quid ad singula responderit, nominatim explicare. Sed tamen quo videri possit, quantopere pacem ipse cupiat, et quam bene consultum esse velit Germaniae, profecturum se magna. celeritate ad Caesarem, neque dubitare, quin ei persuadeat. Orare autem inprimis, vt eius temporis, quod itineri dandum sit, octo

[note: 1552.] videlicet dierum moram, leniter ferat Mauricius. Quod cum ille mox recusaret, [note: Mauricius morae pertoesus.] Ferdinandus admodum instat et vrget: verum id frustra fuit, et Mauricius, conuocato principum atque legatorum coetu, quam nihil reliqui fe cisset ad summum studium atque laborem componendae pacis, ipsos, qui iam totum mensem rebus omnibus interfuerint, optime scire dicit: neque dubitare, quin huius rei praeclarum sibi testimonium dare possint. Itaque petere, vt animo sint erga se beneuolo, et communem Germaniae causam adiuuent. Nihil enim amplius ab se posse concedi, et propter assiduitatem actionis prope in suspidonem apud socios venisse. illi, cum liberaliter ad ea respondissent, iplius collaudato studio, a Ferdinando rege petunt, vti Caesaris nomine plane decernat. Existimare enim, quicquid ipse fecerit, futurum vt ille ratum habeat. Ferdinandus adhaec, nullam talem a fratre potestatem habere se dicebat: alioqui laborem hunc profectionis atque molestiam non suscepturum. Etenim, extra limstes ab illo circunscriptos, non sibi licere deflectere. Quemadmodum inter cessores, xvi. die Iunij Caesarem [note: Epistola Caesaris ad intercessores.] hortati sint literis ad pacem, supra diximus. Ad eas literas, vltima Iunij die Caesar Villaco rescribit, inde ab inito magistratu se perpetuo studuisse paci, et ne nunc quidem aliud optare. Non esse igitur, cur eam sibi tantopere commendent: sed ad eos, qui sint horum motuum authores, hoc genus oratione potius vtendum esse. Quod vt faciant, postulare per eam, qua sibi deuincti sint et Imperio, fidem. Ad sua priuata quod attinet, ipsorum quidem gratia se concessurum esse multa, modo sic instituatur actio, vt authoritas Imperij salua maneat, neque maioris turbae relinquatur materia. De summa vero pacificationis quae sua sit sententia, scripsisse [note: Intercessorum ad Caesarem literae.] ad Ferdinandum regem fratrem, ex quo sint audituri singula. His literis illi, quinta Iulij die, cum rex Ferdinandus ad Caesarem reuerteretur, rescribunt. Ipsius hortatu monituque se venisse ad hanc actionem, eo que magis quod reipublicae causa facturum se quiduis diceret. Maximo autem suo labore, solicitudine, diligentia viam esse pacis inuentam, Itaque rursus obsecrare, et vehementer quidem, vt communem patriam respiciat. Multos et prae cipuos ordines Imperij, qui sint eius fidem sequuti, plurimum accepisse iam calamitatis, eamque nunc esse rerum conditionem, adeoque breuem consulendi occasionem, vt reliqui principes ac ordines, praesertim, qui sint incendio vicini, quantumuis etiam velint ei fidem et amorem omnem praestare, tamen non possint, imo necesse habeant ea inire consilia, quibus imminentem iam calamitatem et exitium primo quoque tempore declinent. Quod si repudiata pace, rem armis tentare velit, fore, vt grauissimae perturbationes ac plenae periculi mutationes per Germaniam ex eo suscitentur, quae postad ipsius etiam prouincias redundent. Nihil igitur esse potius quam vt pacis conditionibus, quas ipsi tanto studio conquisierunt, acquiescat: praesertim, cum Lincij praecipuae fuerint approbatae, cuius quidem actionis formulam atque vestigia sequuti sintipsi. Demde, quoniam ea quae proprie ad ipsius pertinent dignitatem atque magistratum, consulto reiecta sint ad Imperij conuentum, [note: Mauricius redit ad socios.] vt ibi commodius leniusque tractentur. Eodem, quo sunt haec acta, die, Mauricius abit, et cum xi. die Iulij venisset ad socios, qui tum Mergethemi castra habebant, quid actum sit, exponit, et Ferdinandum regem iuisse celeriter ad Caesarem, et putare dicit, futurum, vt breui consiliarios mittat, qui plenum et definitum responsum adferant. In hoc autem dubio retum statu, ne nihil agerent, et quia Caesaris erat Francofurti praesidium, septemdecim signa peditum, equites ad mille, Conrado Hansteno ductore, sic vt Hessiae vicinae non paruum discrimen immineret, eo contendendum esse placuit. Cum ergo Prulsiae magistro Vuolfgango, cuius in finibus tum erant, incendijs, atque direptionibus plurimum damni dedissent, progressi per agrum archiepiscopi Moguntini, xvij. Iulij die Francosurtum veniunt. Principes autem intercessores atque legati, continuo

[note: 1552.] post ad Mauricium atque socios in castra mittunt legatos, qui mulceant animos, et [note: Georgius Megelburgicus occiditur.] pacem vrgeant. Ea durante obsidione, Georgius, Megelburgiae dux, Mauricio coniunctus, ille qui Magdeburgicis omnium primus bellum fecerat, tormento fuit interfectus. Quo primum tempore coeptum est obsideri Francofurtum, confoederati prineipes magnam vim tormentorum ab electore Palatino petunt. Recusat ille semel et iterum. Sed cum aliter non posset, et illi cum exercitu se venturos nuntiarent, ex omni numero dedit octo praecipua, cum omni instrumento. [note: Conditiones pacis a Caesare propositae.] Ferdinandus rex, qui fuit Iulij dies xiij Passauium reuersus, quae Caesaris esset in singulis rebus voluntas, intercessoribus ostendit: nimirum, vt de rebus Imperij, quas proposuisse Mauricium supra diximus, non a delectis aliquot separatim, sed ab vniuersis in conuentu Germaniae cognoscatun Deinde, vt religionis causa pacata maneat ad proximum vsque conuentum Imperij: quo quidem in conuentu, quod agendum in eo deinceps de communi ordinum consilio videbitur, id ratum sit atque firmum. Inter cessoribus quoque Caesar, ad postremam epistolam, vndecima Iulij die respondet, Sicut ipsi per literas, ita Ferdinandum regem fratrem, perquam diligenter secum egisse de suscipiendis conditionibus: et se quidem vtrisque libenter voluisse gratificari, sed multis de causis impediri, quas fratri demonstrarit. Nec enim vt indifferenter omnia probet habeatque rata, sibi esse integrum. Quod autem huius occasione motus, nonnulli, praeter omne meritum in calamitatem inciderint, id sibi vehementer, si cuiquam alij, dolere. Neque tamen id sui contigisse fiducia, qui talem spem nemini fecerit, in qua prorsus esset acquiescendum. Nam etsi praecipuos aliquot principes, vt nascenti malo mederentur, initio motus inter pellarit, omne suum studium pollicitus, non tamen hanc ideo suam fuisse mentem, vt quicquid proponeretur, id approbaret. Etenim, quae totum ad Imperium pertinent, vt ad publicos ea conuentus referantur, aequum sibi videri. Quo quidem tempore si quis vllam adferet iustam de se querimoniam, minime se desuturum officio, quod adhuc quidem non praetermiserit. Cum enim hactenus nullum sit eius geheris delatum ad se postulatum, quod tamen priusquam ad arma veniretur, fieri conueniebat, non se potuisse, quid ab se peteretur, diuinare, multo minus doceresuos. Passauium missos legatos, quid ad singula respondendum esset. Quod quidem, pro sui muneris atque personae dignitate, coram ipse facere cogitet. Quod ergo non omnia probet, quae nonnulli forre conantur ipsis persuadere, non esse, cur hoc in sequisquam reprehendat: sed ipsos, qui sint inter cesseres, ad aequas atque moderatas rationes debere potius inflectere illos atque cohortari, praesertim, cum vix tandem, et non nisi nescessitate coactum arma se comparasse videant, quae ne nunc quidem exercere cogitet, si modo liceat, se si peripsos, aequabilis ac idonea via pacis expediatur. Quod cum ita sit, confidere, futurum, vt sibi, summo magistratui, fidem omnem praestent potius, quam vt ijs, qui cum suis hostibus, praeter officium, foedus fecerunt, et turbas excitarunt, auscultent. Intelligere se, nec ignorare, quid malorum impendeat, armis vtrinque productis in aciem, et reipublicae detrimentis commoueri plurimum, inprimis autem innoxiae multitudinis: ideoque congitare pacem, vt antea semper, nec vllam aequam recusare conditionem. Sibi vero minime tribuendum esse, quod interea, dum de conditionibus, bis ad se delatis diuerso tempore, deliberauit, ordines nonnulli damnis affecti sint. Nam intercessionis toto tempore fuisse inducias. Quod autem per hoc ipsum tempus Albertus marchio quosdam adflixit, non se posse praestare. Nam illum ab actione pacis inde a principio fuisse alienum. In respondendo quoque nullam suam interuenisse moram: et si permansum fuisset in ea ratione, quae ab ipsis initio proposita, post autem immutata fuit, multo respondere citius atque planius: imo si ab actione Linciana, cuius et ipsi mentionem faciant, discessum non fuisset, iampridem omnia potuisse conciliari.

[note: 1552.] Cum ergo suam erga rempublicam voluntatem videant, petere maiorem in modum, vt vna cum Ferdinando rege fratre, cui se totum explicarit, ad aequas conditiones illos adducant, et Imperij tum salutis tum dignitatis in eo rationem habeant. Se nimirum, quam adhus quidem adhibuit, eadem vsurum esse deinceps lenitate studioque pacis, quod a bello ciuili vehementer abhorreat: si vero pax istis conditionibus constitui non possit, omnem ab ipsis, qui sibi deuineti [note: Caesaris ad Gallici legati literas responsio.] sint, fidem expectare. Per Ferdinandum quoque tunc respondet ad oratoris Gallici literas, nuper in consessu recitatas, vt supra diximus, cum Galliae rege sibi fuisse pacem, quam diligenter seruarit: ac licet insolenter atque superbe quaedam ab illo fierent, publici tamen ocij causa dissimulasse. Illum vero, quanquam per oratorem ampsa polliceretur, nec aliquid eiusmodi prae se ferret bellum sibi terra marique fecisse prius, quam aliquid denuntiasset. Porro, iam antea se conditionem hanc detulisse, quod si Mauricius elector, illius nomine pacis adferret rationes non iniquas, et rebus anteactis accommodatas, futurum, vt eas ipse minime recuset. Verum certi vel definiti nihil quicquam esse propositum, et huc illum spectare, vt cum violatae pacis culpam in se transtulit, concordiae quoque viam ab se dicat aperiendam. Deinde, hoc agere, vt illud de societate Turcica purget, tanquam ipsi fiat iniuria: sed totum hoc esse fictum. Nam, si res ita postulet, in medium adduci posse ac demonstrari commentarios oratoris Gallici Aremontij, memoriae [note: Commentarij legati deprehensi.] causa Constantinopoli scriptos, et per centutionem quendam Costum, ad regem missos. Adduci quoque posse ac exhiberi Turcici per Vngariam praefecti literas ad confoederatos hoc tempore principes aliosque datas, verum inter ceptas. Ex ijs autem liquido videri, superioris anni cladis, quam Turcica classis dedit, ipsum authorem, et vtidem hoc anno fieret impul sorem fuisse, quodque non plus damni datum sit, vehementer ei dolere. Breuiter, hoc illius esse consilium atep Turcarum Imperatoris, vt se, fratremque Ferdinandum funditus euertant: quo totam deinde rempublicam, inprimis vero Germaniam, in summum redigant discrimen et angustias. Quam pulchre autem ista cum illius conueniant promilsis, et quam sit ei curae, Germaniae salus, facile quenuis intelligere. Nam rem ipsam, quo sit animo, testificari. Quod enim praecipui ordines Imperij, praeter omne meritum, hoc anno vexati sint et afflicti, penitusque deuastati: quod alij multi summis obiecti periculis, quod ope Germanorum, qui se coniunxerunt ei, quaedam Imperij loca redacta sint in tyrannicam illius potestatem, et nunc etiam ab eo muniantur, in ipsum vnum esse conferendam omnem culpam. Cum sic ergo res habeat, non apparere sibi, quid ipsius oratoris epistolae, fictae, prorsus atque simulatae tribui possit. Et suo quidem iudicio praestitisse multo, reijcere illam, quam id genus responsum admittere. Quod si rem omnem diligenter etiam considerent, non dubitare quin videat, quid ille per suum oratorem struat ac moliatur: et quoniam ad praesentem actionem scriptum illud minime faciat, non sibi necesse videri, quicqua amplius ad illud despondere. Idibus Iulij, Ferdinandus rex, Henricum, ex illustri Plauiorum familia, Misniae, sicut vocant, Burgrauim, Bohemiaeque [note: Mauricius pacem admittit.] cancellarium, in castra mittit. Qui cum ad Mauricium, Iulij die xxiiij. venisset, rebus aliquandiu disceptatis, pacem ei demum persuadet. Itaque pridie Calendas Augusti, praeter multorum expectationem, de summa rei transactum est, vt infra recitabitur. In reliquis, ad persuadendum comparatis argumentis, hoc etiam erat, cogitet secum, nisi conditiones admittat, quantum ei periculum incumbat et a Caesare, qui firmissimum iam habeat exercitum, et ab eius patrueli Ioanne Friderico quem libertati restitutum, Caesar propediem sitremissurus domum. Cogitet quoque Lantgrauij filius, in quantum discrimen sit et parentem captiuum et omnem prouinciam adducturus. Electoris Palatini tormenta quiae

[note: 1552.] subministrare coactus fuit, vt ante docuimus, facta pace, recepta tuerunt in oppidum, ne in Alberti manus perunirent.

Iulio mense, Galliae rex, captis aliquot Luceburgicae ditionis oppidis, vt supra demonstrauimus, exercitum in Atrebates adduxit, sed nulla re memorabili perfecta, quo militem ex labore et contagione reficeret, copias dimisit, ac domum ipse reuertit, ijs locis, quae cepisset, praesidio munitis et opere. Quibus demum [note: Gallus reducit exercitum.] rebus omnibus Guisium praefecit, magnae per Galliam authoritatis principem. Lotharingiae vero dominam viduam, Caesaris e sorore neptem, iussit excedere finibus. Haec xij. Iulij die venit Argentoratum, et plusculis diebus ibi commorata fuit vna cum forore mariti, quae et ipsa fuit a Galliae rege iussa migrare. Venit etiam Argentoratum, finibus eiectus, is, quem diximus, equitum ordinis Germanici magister, Vuolfgangus, qui proximum in Imperij consessu locum ab archiepiscopis obtiner. Albertus Marchio, qui Francofurtum socijs aduentantibus, in via sese coniunxerat, relictis illis ad obsidionem, Rhenum petit, [note: Albertus presbyteromastix.] et Vuormaciam atque Spiram in suam redigit potestatem, imperata pecunia simul et tormentis. Quocunque veniret, sacrifici vel iam ante prosugerant, vel mutata veste, professionem et ordinem suum dissimulabant. Et cum per Franconiam aduentaret exercitus. Episcopi vicini ac reliqui eius ordinis praefecti fuga sibi salutem petebant: et Moguntinus quidem, qui metu Marchionis Alberti iam antea discesserat, vti supra dictum est, Iulij die xxv. venit Argentoratum prosugus, et noctem vnam ibi commoratus, abit trans Rhenum. Spirensis admodum senex Tabernas confugit, non multo post ibi mortuus. Vuormaciensis, interuentu Palatini domum redijt, depensis aureorum millibus duodecim. Occupatis ijs, [note: Alberti postulata ab Argentinensibus.] quas dixi ciuitatibus, Albertus, Iulij die xxiij. datis ad senatum Argentinensem literis, vrbem sisi socijsque parêre quouis tempore, praesidiumque recipi, cum opus erit, et fidem praestari petit, tam suo quam Galliae regis nomine. Nam totius Germaniae vindicandae causa bellum hoc administrari: nec ipsis, vt huic instituto desint, vel honestum vel vtile futurum esse. Nam vt id perficiant, ideo se sociosque denuo iam copias omnes coniunxisse. Senatus ad ea biduo post rescribit, Multis [note: Argentinensium responsio.] nunc annis nihil se magis optasse, quam vt vera Christi religio simul et prisca libertas per omnem Germaniam florerent, eoque non solum instituisse suas actiones atque consilia, verum etiam opes atque facultates contulisse semper, et eius nunc etiam esse propositi, nec vnquam desuturos communis patriae tum saluti tum dignitati, quantum quidem singulis temporibus ipsi praestare possint. Agnoscere etiam, hoc sui esse officij, propter illud, quo sint Imperio deuincti, iusiurandum atque fidem. Quod cum ita sit, non opus esse ampliori declaratione suae voluntatis. Galliae quoque regem, quo tempore nuper in Alsatia fuit, nihil eiusmodi postulasse. Deinde, scriptum illud, cuius mentionem faciat, a confoederatis editum de causa belli, non sibi missum aut exhibitum esse. Quapropter orare, vt satisfactionem accipiat, neque sibi suisque finibus vim vllam faciat. In hoc autem ipso temporis puncto certior factus Albertus, ad pacem spectare Mauricium relicto Spirae praesidio, Francofurtum regijt cum copijs, et obsidionem, a qua Mauricius, factaiam pace discesserat, vrget, positis castris ad diuersam oppidi partem, cis Moenum flumen, loco paululum editiori, vnde tormentis, commodissime res agi poterat. Pacificationem autem hanc indignissime tulit, dequa Mauricio loquebatur admodum odiose, neque voluit comprehendi. Pacis hae sunt conditiones, Confoederati principes ante duodecimum Augusti diem discedent ab armis, et copias ita dimittent, vt Ferdinando regi militent, si velit, neque vel Caesari vel Germaniae noceant. Ad eum quoque diem, Lantgrauius, liber factus in sua, quam habet ad Rhenum arce, Rinfelsio, sistetur, interposita prius cautione, de seruandis

[note: 1552.] conditi onibus. Halae Saxonum a Caesare latis. Qui tum etiam eius nomine [note: Conditiones pacis.] fide iusserunt, Mauricius Brandeburgicus elector, Vuolfgangus Bipontinus renouata sponsione, sese rursus obligant: quae Lantgrauio est cum Nassouio Comite, de ditione Chattorum, controuersia, recognoscetur per principes electores, et ab ijs etiam, quos eam ad rem designabunt tum reus tum actor: exijs deinde Caesar deliget sex, qui summamrei tractent, sic tamen, vt biennio causa definiatur. Intra sextum mensem Caesar aget Imperij conuentus, ac tum, qua potusimum ratione dissidium religio nis componi debeat, deliberabitur. Pacem interea colent omnes, et propter religionem nullam cuiquam exhibebitur molestia. Quod autem de pacandae religionis modo, communi ordinum consilio, et interueniente Caesaris authoritate, decretunfuerit, nimirum, vt placidis et pijs et equis rationib. componatur dissidium, id erit firmum atque ratum. Ad Imperialis iudicij consessum siue Cameram admittentur etiam ij qui sunt Augustanae confessionis. Reliqua omnia, quae proprie pertinent ad Germaniae decus atque libertatem, in Imperij conuentu traetari debent. Ottoni Henrico Palatino, suae regionis dominium atque possessio libera permittitur. Hoc durante bello, qui fide principibus confoederatis data, sese deuinxerunt illis, omni soluti vinculo, sui iuris erunt, vt antea. Quib. datum est damnum hoc in tumultu bellico, nullam eo nomine litem mouebunt, ijs qui dederunt. Caesaris tamen et ordinum erit, in proximis comitijs rationem aliquam inire quomodo sarciatur ijs quod acceperunt detrimentum. Ad Galliae regem quod attinet, quoniam Imperij res ad ipsum nihil pertinent, licebit, vt quas cum Caesare priuatim habetaetiones, eas exponat Mauricio, vt post ad Caesarem omnia referantur. Proscripti recipiantur in gratiam, modo nihil post hac in Caesarem ac reliquos ordines faciant, modo etiam ijs, qui Galliae regi militant, intra tempus trimestre redeant in Germaniam, illo deserto. Brande burgicus Albertus comprehenditur in hac pace, modo discedat ab armis, et ante duo dedecium Augusti diem copias dimittat. Hanc pacem qui violauerit, hostis iudicabitur. His omnibus, qui praesentes erant principes, primi ordinis, caeterorum vero legati scripserunt. Passauij enim fuit haec conscripta formula, quam et Caesar obsignauit. Pace facta, Galliae regis legatus, Fraxineus, domum redit. Moleste quidem rex transactionem tulit: sed cum Lantgrauio magnum esse periculum audiret, nisi pactio fieret, assensit, et obsides in Germaniam saluos remisit. Augusti die iij. Mauricius et Lantgrauij filius, Francofurto profecti, diuersas in partes abeunt: et hic quidem in Hessiam, ille vero suas copias Donauerdam traducit, et secundo Danubio mittit in Vngariam, aduersus irruentem Turcam. Illa vero legio, cui Rifebergus [note: Albertus renuit discedere ab armis.] praeerat, traiecto Moeno flumine, transit ad Albertum Brandeburgicum, non sine magna principum solicitudine, quod metuerent, ne Caesar causam hanc arriperet non dimittendi Lantgrauij. Commoratus ante Francofurtum Albertus, cum pacem factam reijceret, Augusti die nona discedit, et Rheno transmisso, prope Moguntiam castra ponit, ciuibus in suam fidem adactis. Ad exitum Iulij Villaco Caesar reuersus Oenipontem, et viij. post die digressus, per Bauariam facto itinere, cum Germanis, Bohemis, Italis, Hispanis, qui sub initium Iulij Genuamappullerant, Albano ductore, xx. mensis Augusti die venit Augustam. Moguntinus archiepiscopus, cum per Sueuiam diebus aliquot profugus ober rasset, vbi primum de Caesaris aduentu cognouit, prosectionem eo suscipit.

In hoc tempore, Senenses, Galliae regis impulsu et auxilio, praesidium Hispanorum eijciunt, et arcem ibi coeptam aedificari mandatu Caesaris, diruunt, et in libertatem sese vindicant. Albertus interea maximam pecuniae vim ecclesiasticis imperat, Moguntinis praesertim atque Spirensibus. Cum ea dari non posset, plerisque fuga dilapsis, vtriusque vrbis tempsa dispoliat, tectum quoque plumbeum templi primarij Spirensis demoliri coepit, deprecante vero Senatu, destitit,

[note: 1552.] Moguntiae autem, et arcem episcopi Rheno propinquam, hospitsum suum, et quinque templa, deinde naues omneis, etiam eas, quae vino essent onustae atque frumento, incendit. Facit idem Spirae, quo Caesari difficiliorem relinquer et transitum, suisque reuocatis, quos ibi praesidio habebat, in fines Treuiroru proficiscitur.

[note: Hermannus pius archiepis. moritur.] Idibus Augusti, Coloniensis archiepiscopus Hermannus, iam aetate gratris in patria vitam clausit, et qualem expetiuit, finem habuit. Nam aut Euangelij propagare doctrinam, et recte constituere suae ditionis Ecclesias, aut priuato sibi viuere [note: Hermanni uotum.] licere, non semel optauerat, et ab amicis aliquando monitus, quantum inuidiae sibi conflaret ex ista religionis mutatione, respondere solebat, nihil esse quod inopinanti posset accidere, seque iam pridemin omnem casum obfirmasse metem. Genus ducebat ex illustri Comitum Vuedensium familia.

Lantgrauius e custodia dimissus, vti conuenerat, et domum proficiscens, vbi Traiectum venit, Mosae vicinum oppidum, Mariae reginae mandatu, quae tum aderat, denuo sistitur, et Hispanis datur in custo diam, ijs, qui totum iam quinquennium ipsius fuerant custodes. Eius autem rei causa fuit, quod Risebergus, qui Lantgrauij filio militauerat, cum suis copijs omnibus ad Albertum transisset vt ante diximus. Qua quidem re pacem esse violatam regina dicebat: ideoque non sibi licere ipsum dimittere, donec, quae Caesaris in eo sit voluntas, cognoscat. Mauricius, ad Danubium, sicut dixi, progressus, Augusti die xxij. copias praemittit, pedites quidem, secundo flumine, equitem autem per continentem; ipse rei priuatae causa domum recurrit, post ad eos rediturus.

Cum ad Treuiros Albertus aduentaret, Georgius Holius, e Caesarianis ducibus vnus, militum signa decem adduxerat, vrbis defendendae causa. Verum ab oppidanis exclusus, qui praesidium recusarent, Luceburgum copias reducit. [note: Alb. Treuirim recipit.] Albertus autem Augusti die xxvij. deditionem sibi fieri postulat: altero die receptus militem per vrbem et loca vicina distribuit. Episcopus interim erat in arce, quam diximus esse ad Rheni et Mosellae confluentem: reliquorum etiam procerum. [note: Augustana resp. tertio commutata.] eius ordinis nemo aderat. Caesar dies aliquot Augustae commoratus, eum, quem principes confoe derati nuper constituerant, senatum, et vna tribus omneis abrogat, et priorem reipublicae formam et senatum ab se constitutum restituit, et e ministris Ecclesiae treis remouet, alijs autem, vtiuxta confessionis Augustanae formula doceant et agant, permittit. Ea res proconcione recitata, magnam excitauit laetitiam. Fuit hoc Augusti mensis diexxv. cum ante an aum, eodem prope die in exilium eiecti fuissent, vt libro xxij. narrauimus. Calendis deinde Septembris illinc digressus, et ex peditum signis praesidio relictis, biduo post venit Vlmam. Exercitus autem alio deflexit, donec ad Vuirtembergensum fines peruenit. Quod Vlmensium causa fiebat, ne ipsorum ager, qui summam fidem Caesari [note: Saxoniae dux do mum dimittitur.] praestitissent, nouum acciperet detrimentum. Quo die Caesar Augusta discessit, humanissimis verbis, et prolixe de sua beneuolentia pollicitus, Ioannem Fridericum Saxoniae ducem ab se dimittit, qui et postridie domum versus proficiscitur. Lantgrauius etiam, iiij. Septembris die dimissus, domum vi. post die reuertit.

Eodem tempore quartus operum Lutheri tomus exijt. In hunc praesatus Melanchthon, amplissimis verbis gratulatur Saxoni, et constantiam, qua sit vsus tempore durissimo, valde celebrat. Interea dum Albertus erat Treueri, clausa fuerunt omnia tempia. Commoratus ibi per dies octo, et monachorum collegijs aliquot incensis, et arce quadam episcopi non procul ab vrbe, praesidium ibi relinquit, signa duodecim. Postea Sircum profectus, quod est inter Metim atque Treuirim, pari interuallo, Lotharingicae ditionis oppidum decimo tertio Septebris, Mosellam ibi traijcit, et Luceburgicum agrum, deinde rursus Lotharingia ingreditur, et passim multum damni dat, expectans, cuiusmodi conditionem

[note: 1552.] Galliae rex deserat. Quomodo Francones episcopos grauiter multarit, supra diximus. Caesar autem cum aduentaret, solicitatus ab episcopis, pactiones illas rescindit, ijsque mandat, ne ratas habeant, vtque sua recuperent. Idem quoque Noribergicis permittit, et post illos hortatur, regionis tuendae causa, foedus faciant. Idem scribit ad Sueuos, ad Rhenanos et alios, tam principes quam ciuitates. Itaque foedere sese deinde muniunt, hi quos diximus episcopi simul et Noribergenses: et cum Albertus, aduentante Caesare, Lotharingiam peteret, Bambergensis ad exitum Augusti mensis, et per Septembrem, Forchemum oppidum et alia pleraque recuperat.

[note: Caesar petit Lotharingiam cum exercitu.] Caesar, Vuirtembergensis agri fines egressus, tenebat iter Spirense: verum vbi Bretam venit, quod est oppidum Palatini principis, mutato consilio, deflectens ad laeuam, Argentoratum petebat. Eius aduentu, sex ab vrbe milliaribus, venerunt ad eum legati, Iacobus Sturmius, Fridericus Gottessemus, Ludouicus [note: Legati Argentinenses ad Caesarem.] Grempius, deprecatum, vt ipsorum finibus parceret, alioque traduceret partem exercitus, neue cum maioribus ipse copijs in vrbem ingredi vellet, nec in republica quicquam mutaret. Ille cum perhumaniter excepisset, scire se dicit et intelligere, quam praeclare fortiterque sese gesserit nuper ea ciuitas, quantumque sibi benesicium et Imperio toti dederit. Eius rei perpetuam apud se fore memoriam, et ipsa re de claraturum per occasionem, quantum eis hoc nomine debeat. Postea repentinum suum aduentum diligenter excusat, propter incensas ab Alberto naues, propter allatum nuntium, de Gallorum in Alsatiam incursu, tum etiam propter anni tempus, quod celeritatem postulet, vt quamprimum ad hostem perueniri posset. Exercitum ergo se traditurum praeter vrbem quam sit ipse cum suis tantum domesticis ingressurus, et sumpto prandio ne pernoctaturus quidem ibi. Cum igitur decimo quinto Septembris die, quendam in vicum milliare vnum ab vrbe venisset copijs omnibus per agros huc illuc circumsusis, in diem quintum ibi permansit: tunc demum impedimentis iam omnibus Rheno transmissis, in quo permagna [note: Caesar Argentoratum ingreditur.] fuerat dissicultas, et primaluce iusso progredi exercitu, ipse non magno cum comitatu, sub meridiem venit in vrbem, nunquam ante visam, amanter et honorifice exceptus a senatu. Forte praetereundum erat templum primarium: eo cum venit, descendit, et a sacrificis introductus, paululumque moratus, recta contendit ad prandium. Senatus deinde munus ad eum defert, pro more ciuitatis, orans vt boni consulat, Ille, et pergratum sibi esse respondet, et quod anteactis diebus, de sua erga ipsos voluntate dixerat, ob fortiter administratam dubio et plane formidoloso tempore rempublicam repetit, et quod oppidanis damnum esset datum extra vrbem a milite, per ipsorum hortos atque praedia, dolere sibi dicit. Quia vero non omnibus incommodis occurri possit in tanta multitudine, rogat vt patienter ferant, praesertim, cum hoc ipsum bellum Imperij causa geratur. Deinde, sub vesperum, Haganoicam viam ingressus, in proximum vicum di uertit, acibi pernoctauit. Ad Argentinam cum esset, Metim iturus, exterorum [note: Legati Principum ad Caes.] principum oratores, qui sequebantur eius aulam, iubet diuertere Spiram, et ibi commorari. Britanniae regis Eduardi sexti legatus tune erat Richardus Morosinus, cuius est inter homines doctos nomen illustre: Venetaeaurem reipublicae; Marcus Antonius Amulius et eleganter ipse literis excultus, et ingeniorum sautor eximius.

Paucis ijs diebus, quibus ad vrbem Caesar substitit nemo credat, quantum [note: Militares rapinae.] damni dederint milites in agris, et admodum erat triste spectaculum, videre miseros agricolas, eorumque liberos atque coniuges, in vrbem accurrentes, rebus omnibus dispoliatos. Delata quidem res fuit ad ducem Albanum, a senatu: et quaquam is dolere sibi magnopere diceret, et curaturum, ne quid eiusmodi fieret inposterum, tamen nihil profici potuit, et quacunque irent, more suo diripiebant ominia

[note: 1552.] Summae totius belli praefectus erat Albanus, et cuiusque modi querimoniae deferebantur ad ipsum, neque Caesaris conueniendi potestas vlli fiebat, qui eius generis aliquid dicturus putabatur.

Galli interim ductore Guisio, Metim et Nanceium imprimis muniunt: frumentum etiam omne atque pabulum ex agris eo conuehunt. Militabant Caesari Ioannes Marchio Brandeburgicus, Alsonsus Holsatiae dux, Daniae regis frater, Philibertus Sabaudiae ducis filius. Proscripri, quos ante diximus, repudiata pacis conditione, manserunt in Gallijs. Lotharingiae domina vidua, finibus expulsa, Caesarem auunculum ad Argentoratum conuenit, in Belgium deinde profecta, Mensis Octobris die decimo septimo, Caspar Hedio, praecipuus tunc Argetinensis Ecclesiae minister, mortem obit. Eodem quoque die, Conigspergij, quod est Prussiae oppidum maritimum, e vita decedit Andreas Osiander. Caesar Haganoa Landauium petit, et ibi supra dies sexdecim commoratus, pulcherrimo coelo non sine multorum admiratione, tandem iter ingreditur Metense, et ad vigesimum [note: Caes. Metim obsidet.] secundum diem Octobris vrbem obsidet. Plerique ac senatores, permissu Gallorum, discedunt, alij in Lotharingiam, alij vero Argentoratum. Erat tum in Lotharingiae finibus, ad oppidum Pontamossum, Albertus Brandeburgicus, cum quinquaginta signis peditum, et equitatu non paruo. Cumque de stipendijs [note: Albertus transit in partes Caes.] tam praeteriti quam futuri temporis interipsum Galliaeque regem non conueniret, interuentu quorundam reconciliatur Caesari, qui et culpam omnem ei condonat, et actionem in eum institui belli causa, vetat, et transactionem cum episcopo Bambergensi factam atque Vuirciburgensi, confirmat, et militiam Vngaricam ei remittit, in eiusque gratiam ignoscit OEtingensi comiti, patri atque filio, de quorum fortuna dictum est supra: item Alberto Mansfeldio filijsque. Eo cognito, Guisij principis frater Aumalius, qui magno cum equitatu missus erat in Lotharingiam a rege, ne quid Albertus, de quo dubitabant, damni daret, statuit eum adoriri. Iam enim occultis consilijs Galli detraxerant ei legionem vnam peditum, cui praeerat Risebergus. Nam is ad regem transijt: deinde, reliquum etiam exercitum solicitabant, et ipsorum consilij erat, vt denudatum ac destitutum a suis, ob difficultatem rei nummariae, cum ignominia profligaret. Habebat Aumalius in consilio Ioannem Fraxineum, episcopum Baionensem: cum et huius accederet cohortatio, totis viribus in illum inuehitur. Pedites pugnam detrectabant ob non soluta stipendia. Salus ergo toto pendebat ab equitatu, [note: Albertus Gall. uincit.] quos amice compellans Albertus, et ad virtutem cohortatus, impetum in eos facit. Probabat hominis consilium fortuna: perrumpens enim per mediam aciem, disijcit illos et infugam dat praecipites, tametsi numero longe superarent, plurimis et quidem ex nobilitate, intersectis. Fraxineus fuga dilapsus fuit. Aumalius, tribus acceptis vulneribus, capitur. Fuit hoc die quarta Nouembris. Ea [note: Aumalius capitur.] parta victoria, venitante Metim Albertus cum Aumalio captiuo, castraque ponit ad Mosellam flumen, ac deinde curatum ex vulnere captiuum, in Germania mittit custodiendum. Erat ei legatus, vt Protestantium quoque bello, Georgius exillustri Lichtebergesium familia, Bambergico post: nuntiat de confirmatis a Caesare pactis, et monet, vt fidem seruet, et oppida sibi restituat. Suis etiam praefectis nisi morem ille gerat, vt armis recuperent, mandat.

Hoc ipso tempore Caesaris exercitus Belgicus populatur Galliam, et arcem ijs locis munitissimam, Hesdinum capit, quam aliquot post tempus Galliae rex deinde recuperat, et missis in Germaniam literis acerbe Caesarem perstringit, et vt secumamicitiam colant, accepti benesicij memores, ac restitutae sua nimirum opera libertatis hortatur. His fere diebus. Camerae iudices, de quorum fuga diximus [note: Aumalius capitur.] ante, Spiram redeunt. Caesar qui Dedehouij comoratus adhuc erat, quod est ad Mosellam oppidum, quatuor infra Metim milliarib, xx, Nouembris die venit in

[note: 1552.] castra. Tunc imprimis valide fuit vrbs concussa tormentis, quorum tanta vis erat, vt non Argentorati solum, sed trans Rhenum etiam ad milliaria quatuor ex audiretur fragor atque tonitru. Abest autem Argentoratum a Meti, milliaribus [note: Henricus Brunsuicensis iterum suis finibus eiectus.] magnis duodeuiginti. Mauricius, quem in Vngariam iuisse cum exercitu diximus pro Ferdinando rege, sub hoc tempus domum reuertit. Faciebat tune bellum Henrico Brunsuicensi, Volratus Mansseldius, Alberti filius, eumque rotis prope finibus eiecit. Henricus ergo Metim in castra venit ad Caesarem, deque sua sortuna conquistus, opem implorat: sed id fuit alieno tempore, Mansfeldius Marchionis Alberti militabat auspicijs cum is Gallicarum adhuc esse partium. Dum metim Caesar obsidet, Vuolfgangus, equitum ordinis Germanici magister Eluangum oppidum capit. Est ibi praefectura valde locuples, ecclesiastica, quam ille multis iam mensibus ambiebat. Qui sunt eius collegij potestatem habent eligendi praefecti: vulgo Praepositum vocant. Cum ergo quendam elegissent, genere nobilem, ille, qui se praeteritum esse doleret, ex improuiso locum occupat. Eo cognito, princeps Vuirtembergicus, quem eius collegij sodales, vt sui iuris defensorem implorabant, ilico suos conscribit, et brumae tempore prosectus, facili momento recuperat, et illi praeterea vnum et alterum oppidum eripit, donec sumptus in militem factus resarciatur. Galli, circunsessi crebras faciunt eruptiones, praesertim in Alberti castra, et interalios grauiter vulneratus suit, is quem dixi, Lichtebergus. Erat autem hyems aspertima et niuosa: et quanquam ingentem habebat exercitum Caesar, ab oppugnatione tamen abstinuit, et cuniculis demum rem tentabat: sed id frustra fuit, cum et anni tempus impediret, et hostis per indicium id accepisset. Desendebant vrbem lectissimi duces, illustribus nati familijs, rei vero summae praeerat Guisius. Cum Alberti Marchionis praefecti copias conducerent illius mandatu, Bambergicus apud Cameram ea de re questus, Decembris die vigesimo mono literas obtinet, quibus mandatur Albertinis, vt ab armis ab stineant. Vlmenses, arcem Helsestaenum, quam recuperauerant, deiecto praesidio, quod Albertus ibi reliquerat, demoliutur totam. Hyemis intemperie Caesar coactus, re desperata, sub exitum Decembris obsidionem soluit, et Dedehouium profectus, ac inde reuersus in Belgium, legiones aliquot in Treuiris hyemare iu bet. In his etiam fuit Albertus. Ex contagione autem atque frigore desiderata fuit propetertia pars exercitus. Galli, xxij. Ianuarij die supplicationes Meti faciunt [note: 1553.] ad templa Diuorum, ob rem bene gestam. Postridie conquiruntur libri Lutherani per ciuium domos, eta carnifice palam exuruntur. Guisius deinde, relicto ibi legato, redit in Galliam. Hoc ipso mense, Bambergico multa rursus eripiunt Albertini praefecti: et cum obsidione soluta Metensi, Albertus aliquandiu in Treuiris hyemasset, ac persolutisa Caesare stipendijs, Februario mense, Germaniam peteret, Bambergensis episcopus, Februarij die decimo septimo nouas iterum literas obtinet a Camera, quarum vnis idem denuo mandatur, quod prius: alteris autem iniungitur nobilitatiper Franconiam, et Noribergicis, item Palatino principi, Ioanni Friderico Saxoni, tanquam finitimis, vt opem ei ferant. Ad exitum Februarij mensis, Galliae rex, cui iam creuerat animus ob defensam Metim scriptum euulgat, typis excusum, ad Imperij ordines omneis, aculeatum imprimis, [note: Gall. regis scriptum in Caesarem.] et infestum Caesari. Nam et in odium conatur illum et contemptum etiam adducere. Non esse videlicet metuendum amplius, cuius iam sit fracta potentia, et detectae multorum annorum technae, qui valetudine sit tam afflicta tamque perdita, vix vt animam trahat. Se quidem eodem semper in ipios animo futurum, hoc est amico et liberali: et licet nonnulli magnis ab sebeneficijs affecti, non admodum grati fuerint non tamen idcirco discessurum a reliquorum amidtia. Vbi de Camerae mandatis Albertus accepit, crebras dat literas ad Atrebatensem, ad Albanum, ad Caesarem ipsum, et quid episcopi moliantur, quomodo pacta violent, ostendit: et quia

[note: 1553.] transactionem cum illis factam sibi confirmarit, poenam eius denutiari petit, nisi, pareant. Deinde Spiram misso ad Cameram interntintio, non modo pacta, sed Caesaris quoque mandatum ab episcopis violaridocet. Itaque petit, ne litem vllam sibi moueant, et literas ab aduersarijs impetratas aboleant. Ad haec illi, sui esse muneris, vt ius cuique dicant: id etiam episcopis non se potuisse denegare petentibus. Ipse contra, post multam resutationem, idem quod antea, petit. Nam alioqui, si damnum Sibi detur, fore, vt cur ab ipsis illud sibi praestari postulet atque sarciri, causam habeat. Ad Alberti literas Martij die xiij. Caesar rescribit: pactione [note: Caes. ad Albertum literae.] illam ab se confirmatam esse, neque negare: stipendia quoque se liberaliter ipsi persoluisse, magno sane cum suo dispendio, cum reliquis nihil daretur. Pergratum vero sibi fuisse futurum, si quidem episcopi nihil amplius mouissent. eo que nomine se misisse legatum ad ipsos qui persuaderet. Cum autem illi recusarint, et ad se principes item electores atque Cameram prouocarint, videre ipsum, quam non possit hoc eis denegari, praesertim cum ordines nonnulli suspicionem de se conceperint, et varios iactent rumores. Etenim, si nunc ipsius precibus acquiescat, et illos pacta seruare iubeat, fore vt et inique facere dicatur, et suspidones illas augeat. Sui nimirum esse muneris, vt ius aequabiliter omnib. administret, et vim fieri prohibeat. Vnicam igitur hanc esse rationem, vt amice res componatur, neque se dubitare, quin ipsemet, si rem totam prudenter secum expendat, hanc viam sit ingressus. Vt autem facilius, et maiori cum fructures peragatur daturum se negotium ipsius cognatis, Bauariae principi et Vuirtembergico, vt intercedant. Episcopos quidem, datis ad se crebris literis, grauiter esse conquestos, veruntamen confidere se non esse repudiaturos actionem. Eius, quod est inter Henricum Brunsuicensem eiusque nobilitatem, dissidij componendi negotium Ioanni Marchioni Brandeburgico se demandasse. Bauarum etiam et Vuirtem bergicum ducem constituisse, vt inter Oetingeses Comites, patrem atque filios, transigant.

Hoc fere tempore et dilapsus fuit exer citus Mansfeldicus: et Ioannis Friderici [note: Electoratus insigne.] atque Mauricij principis legati conueniunt vt ipsos concilient. Nam ille suis in literis atque moneta, quam cuderet, electoris nome et gladios binos transuersos, quod est electoratus insigne, sibi vsurpabat, et Gotham arcem, permittente Caesare, rursus muniebat. Id autem grauiter tulit Mauricius, et ad suos ordines de eo querimoniam habuit. Horum omnium sententia, rationes ineundas [note: Cardinalis Lenoncurti ambitio.] esse pacis. Itaque missi fuerunt legati, sicut diximus, verum frustra. Per hos etiam dies episcopus Metensis Robertus cardinales Lenoncurtus, Galliae regi deditisimus, Metim venit, et iurisdictionem omnem sibi vendicat, et ad se pertinere dicit, qui sit Imperij princeps, et nouum instituit senatum, in eumque nonnullos adoptat ordinis ecclesiastici, et Marsaeum oppidulum, ad Germaniae fines positum, opere et Gallorum praesidijs munit. Huius iam antea fuerant interceptae literae, quibus a rege petebat, vt sibi iurisdictionem permitteret, quam sui maiores habuissent episcopi. Nam sui esse popositi, nouum constituere senatum, nec vllum recipere, quinon sit ipsis totus addictus. Alioqui futurum, vt qui sunt partium Caesaris, ibiremaneant, alij vero, discedant, quod quidem ipsius maximo sit futurum incommodo. Nisi enim suspecti remoueantur omnes, non esse quo tranquillam eius vrbis possessionem sibi promittat. Cupere autem suum studium atque voluntatem ipsi probare. Nam ideo cumprimis in haec loca sese commigrasse, et episcopatum hunc suscepisse, vt illustrem aliquam operam ei posset et officium praestare. Erat tum Albertus Hedelbergae cum electore Palatino, et literas illine ad Camerae iudices miserat, de quibus dictum est. Hedelbergam tunc quoque venerunt Bauarus, Vuirtembergicus, mandatu Caesaris, pontificandi causa. Venit etiam dux Cliuensis. Re diu disceptata, cum episcopi magnam pecuniae vim

[note: 1553.] offerrent, Bambergicus inprimis vt oppida sibi relin querentur pacata, probarent etiam hanc conditionem intercessores. Albertus, qui pacta tibi seruari vellet, quae Caesar etiam confirmasset, cum hoc ipso tempore per suos in Saxonia cogeret equitatum, et iam de quorundam auxilijs compertum haberet, infecta re discedit, offensis inter cessoribus, et mox ad arma sese conuertit, ac edito scripto Martij die vigesimo septimo rem omnem ordine commemorat, deque duersarrjs ob violatam fidem grauisime queritur, et argumentum iliud refutat, quo dicebant episcopi, non sibi licere quicquam de bonis ecclesiasticis alienare, et necessario sibi suum ius armis defendendum esse docet. Vuirciburgicus aderat ipse, Bambergensis miserat legatos. Quae Vuirtembergico duci lis erat, et simultas cum ordinis Germanici magistro, principum intercessione composita suit. Cum hic, vt oppida recuperaret, aureorum millia triginta dependeret. Ad secundum Aprilis diem, qui tum erat Paschae dies, Mauricius quoque venit Hedelbergam ad principes, vsus magna celeritate. Triduo post, domum recurrit, Hi, quos diximus, principes intercessores, vt ab iniuria sese defenderent, foedus faciunt, in eoque sunt etiam Moguntinus et Treuericus. Cum reiectis conditionibus Hedelberga profectus Albertus cogeret exercitum, Bambergicus et Vuirciburgensis alteras obtinent a Camera literas. Iis et Moguntino et Palatino et Mauricio, et Prusiae magistro, et Ioanni Friderico et Vuirtembergico et Lantgrauio et Noribergicis atque vicinis omnibus mandatur, vt opem illis ferant. Fuit hoc Maij die secunda. Mauricius, quialioqui suspectum haberet Albertum, et hoc bello se quoque crederet oblique peti, muniendi sui causa; foedus cum [note: Alberti direptiones et incendia.] Brunsuicensi facit, et episcopis atque Noribergicis opem promittit. Interim Albertus, conductis copijs progreditur, et per episcoporum atque Noribergensium fines omnia vastat in cendijs atque direp tionibus et Bambergam, oppidum regio nis primarium capit, et nobilitati Franconicae bellum indicit, nisi morem ipsi gerant, et Schuinfurtum, Imperij oppidum occupat, praesidioque munit. Noribergici, quoniam oppida quaedam et castella tenent beneficio regni Bohemiae, Ferdinandum regem orauerant, vt ad ea loca tuenda liceret ipsis equitatum cogere per eius fines. Annuit rex, et vt ad quingentos conscriberent, permittit. Hos vero proficiscentes Albertus intercipit, et simul ex ijs, quae diximus, castellis acoppidis quaedam occupat. E diuerso, Henricus Brunsuicensis, qui magnam exercitus Mansfeldici partem ad se traduxera t, per Philippum filium vicinis bellum infert, graflatus per episcopi Monasteriensis, Mindenus, Erici principis agnati sui, et Bremensium fines, ab ijsque vim pecuniae permagnam extorquet. Per hosce dies, controuersia, quae principi Cliuensi erat cum archiepiscopo Coloniensi, iurisdictionis causa, Palatini principis atque Treuirensis interuentu, qui Bucheraci conuenerant, sedata fuit. Paulo post, ad initium Iunij mensis. Palatinus, Moguntinus, Bauariae ducis atque Vuirtembergensis legati, mandatu Caesaris, Francofurti conueniunt, belli Franconici causa. Legatos ibi Caesar habebat, Ludouicum Comitem Conigstenum, Renardum Solmensem, Henricum Hasium: aderant etiam Ferdinandi regis nonnulli. Cumque Caesaris abolitionem episcopi vrgerent, Albertus vero confirmationem, electores monem legatos Caesaris, vt haec ei perscribant, quo renuntiet, vtrum valere velit. Caesar decimo septimo die Iunij respondet, Cum anno superiori de Alberti et episcoporum audisset transaetione, rogatu quorundam rescidisse ilsam, et episcopis mandasse, ne seruarent, propterea quod esset malires exempli, cogere aliquem imperata facere, propter officium sibi praestitum et Imperio. Sed cum Albertus deinde secum non aliter pacisci vellet, nisi pactiones illae iuberentur esse firmae, se maioris incommodi vitandi causa, quod toti Germaniae tum imminebar, obsecundasse tempori, et quod expeditum ille haberet exercitum, Mansfeldius etiam

[note: 1553.] illius auspicio, per Saxoniam nouas manus cogerer, et ipsebello Gallico impeditus, non posset eum coercere, nec esset in Germania, quivel diem vnum potuisset eius impetum sustinere: fecisse cum illo pacem, ea fiducia nimirum, vt eum postea placaret, praesertim, si cognati principes intercederent: et sane, si felicem euentum sibi Deus ante Metim dedisset, paratas fuisse rationes, quibus illi satisfactum esset. Nam egregiam sibi nauasse operam eo bello, sic vt ei gratificari cupiat: postea vero, quam non successit obsidio, per ipsos Hedelbergae tentasse concordiam. Quod autem conditiones ibi propositas ille repudiarit, et rursus arma sumpserit, perquam sibi fuisse molestum: et idcirco Francofurti hunc alterum indixisse conuentum. Nunc autem ad se deferri, non episcopis modo, sed alijs etiam ab ipso bellum inferri quod et vehementer sibi doleat, et contra pactiones etiam fiat. Nam illum, quo tempore fuit in gratiam receptus, et sibi fidelem operam in posterum et Imperio promisisse. Quod si vel nunc saltem obtemperaret, depositurum se praeteritorum memoriam. Quod autem in suspicionem apud quosdam ipse venerit, inique fieri. Totis ergo viribus in pacificationem incumbant, nec ampliorem ab se declarationem requirant. Id sibi fore gratissimum, et in rebus ad Imperium pertinentibus nihil se deinceps, nisi de ipsorum consilio facturum. Francofurto demum infecta re discessum fuit. His ipsis fere diebus, Laugingae, iussu Caesaris, conueniunt Bauarus et, Vuirtembergicus vna [note: Pater cum filijs litigat ob possessiones.] cum alijs, vt OEtingenses Comites, parentem atque filios pacarent. Nam inde a bello Smalcaldico, Ludouicus pater, et filius eiusdem nominis, ad obsidionem vsque Metensem, incertis vagabantur sedibus, quod contra Caesarem militassent. Possessiones autem omneis tenebant permissu Caesaris, Fridericus atque Vuolfgangus filij, diuersae religionis ab illo. Cum ad actionem ventum esset, pater, summae ingratitudinis illos accusa: et licet diligenter elaborarent principes, nihil tamen potuit constitui.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XXV.

Dum bellum geritur in Pedemontio, et Hetruria, Mauricius et Albertus ante denuntiato vtrinque bello, praelium committunt, in quo Mauricius tormento manuario, traiectus ad ilia, biduo post vitam finit, cui succedit Augustus frater: a quo Ioannes Fridericus sua repetit. Lugduni nouem Christi testes ad supplicium rapiuntur. Extincto Angliae rege Eduardo, loanna pronuntiatur regina. Sed tandem Maria eligitur. Episcopi Pontificij loco restituuntur. Diruto Hesdino, rex Cameracum excursionibus factis tentat Albertus praelio victus ab Henrico Brunsuicensi Hosium se recipit, ac tandem proscribitur. Ioanna quae prius regina suerat pronuntiata, capite mulctatur: atque in Anglia multae et magnae caedes fiunt. Ioannes Fridericus Saxoniae dux, et vxor eius e vita feliciter decedunt. Albertus denuo proscriptus crudeliter saeuit. Maria Angliae regina Philippo Caesaris filio nubit. Polus Anglos absoluit. Augustae conuentus habetur. Multi praestantes viri exuruntur in Anglia quasi postliminio Pontifici restituta. Initium actionis Augustanae recitatur.

LIBER XXV. [sic]

[note: 1553.] VThis turbis atque moribus Germaniae, remedium aliquod adhiberetur, Imperij conuentum Caesar, Maio mense indicit ad Idus Augusti: et cum inde ab exitu [note: Terouenna solo aequata.] mensis Aprilis, Terouennam obsedisset, Morinorum oppidum, Gallicae ditionis, xx. lunij die, oppupatione capit, diripit, incendit, diruit. Captus in eo fuit Connestablij filius. Angli, missa legatione splendida, pace aliquot iam mensibus solicitabant. Idem faciebat Pontifex: verum id frustra fuit.

Maio mense, dux Northumbriae, Ioannes, qui post mortem protectoris, auunculi regis, primum locum obtinebat, vt supra diximus, e filijs vnum dat in matrimonium Ioannae [note: Bellum in Pedemontio.] dus aegrotabat. Bellum gerebatur etiam tunc in Pedemontio et Hetruria Caesar enim cogitabat recuperate Senas, Neapoli missis eo copijs, ductore prorege Petro Toletano: cum autem is mortem obijsset, et Turcica clasis, cui se coniunxerat princeps Salernitanus, e Gallia profectus, mare Ionium et Tirrhenum nauigaret, domum redijt miles, vt vicinum atque domesticum periculum depellerent.

Belligerante per Franconiam Alberto, Mauricius atque socij exercitum eo mittunt. Albertus igitur, relicto Schuinfurti et alij in locis praesidio, cum passim extorsisset pecumam multis e Noribergica ditione simul et Bamberga secum [note: Albertus bellum transfert in Saxoniam.] adductis captiuis obsidibus. in Saxoniam magna celeritate contendit. Cum Arnstetum venisset, aderant Saxoniae ducis Ioanuis Friderici legati, orantes, ne ipsorum finibus damnum daret. Promisit liberalirer et seruauit. Post in Erfurdensium agrum progressus, vicos ibi complures diripuit. Eius aduentu tam repentino commotus Mauricius, qui copias in Franconiam miserat, vti diximus nobi litatem omnem, post etiam reliquos ordines ad arma vocat, et quas potest manus conducit. Albertus autem per illius fines absque maleficio profectus, cum Halberstatum venisset, portas occupat, et ecclesiasticis ibi magnam pecuniae vim imperat. Post, Henrici Brunsuicensis agrum in cendijs deuastat, adiutus ab Erico et nobilitate Brunsuicensi. Copiae Henri Brunsuigij, quas in Franconiam esse profectas ante diximus, ductore Philippo filio, cum Schuinfurtum frustra tentassent, ac domi periculum esse viderent, Saxoniam repetunt. Idem faciunt Mauriciani, quibus praeerat Hedeccus, et prope Northusiu Mauricio sese coniungunt. Et quoniam Albertus in agrum Mindensem deflexerat. Mauricius, quod putaret illum per Hessiam iturum, et in Franconiam denuo facturum esse impetum. Northusio petit Embecum, vt illi praeuerteret. Tandem omnibus coniunctis copijs, in agro Hildessemensi castra ponit, ad Osterodum, et calendis Iulij, non [note: Ferdinandus Alberto bellum indicit.] ipse modo, sed et Bohemiae cancellarius, Henricus Plauius, Ferdinandi regis nomine bellum ei denuntiant, ac missis literis, De communi principum et ordinum consilio, superioribus annis, inquiunt, Caesar pacem per Imperium sanciuit, et quam quisque haberet actionem, vt eam legibus perse quatur, neque vim vllam intentet, mandauit: et certe Germaniae status, per annos iam aliquot vehementer afflictus bello ciuili, pacem et ocium inprimis flagitat. Itaque, cum nuper intra fines Imperij natum esset bellum, rex Ferdinandus, adiuuantibus alijs, id operam dedit et elaborauit, vt discederetur ab armis, in eoque consentientes tandem habuit principes, belli duces, ac demum, permissu Caesaris, pacem constituit. Qua cautum est inter alia, non solum, vt nihil contra fiat, sed vt ijs etiam, qui periclitantur, auxilia subministrentur. Eam vero tu non modo recusasti, verumetiam ad praecipui nominis prindpes aliquotausus es aperte scribere, ad Germaniae summum dedecus atep detrimentum illam pertinere, ac proditionem potius appellandam

[note: 1553.] esse. Quibus nimirum verbis, quo sis in communem patriam animo, satis declaras. Post deuastatam deinde direptionibus et incendijs oram Rhenanam, cum in Gallia tibi res non succederet, et instructum Caesar haberer exercitum, per intercessionem ei fuisti reconciliatus, eo videlicet spectans, vt Bambergensis et Vuirciburgica transactio tibi confirmaretur. Sed ista Caesaris approbatione, qui vim nullam tibi permisit, statim abusus, vtrunque praesulem, grauissimis comminationibus, per tuos homines non semel territasti, fore dictitans, vt eos, per copias Mansfeldicas et Oldeburgicas, ad seruanda pacta cogeres, quemadmodum literis tuorum doceri potest. Hoc etiam vt efficeres, militem illum, quem obsidione soluta Metensi dimiseras, ad te sub calendas Aprileis residere iussiti. Et quanquam illi Caesaris et Ferdinandi regis et principum arbitrio, vel Camerae iudicio legibusque controuersiam permitterent, et Hedelbergae potissimum eiusmodi [note: Direptiones Alberti.] deferrent, conditiones, vt non intercessores modo principes, verumetiam Caesar eas per epistolam probaret: tu tamen, ijs omnibus repudiatis, in illorum prouincias impetum fecisti, et locis nonnullis occupatis, ne foeminis quidem ex nobilitate pepercisti, direptionibusque grassatus et exactionibus pecuniae, nonipsorum modo, sed et Noribergensium, qui et publica Imperij lege et nuper inito foedere opem illis ferebant, complures arces, oppida, vicos, nec aedificia tantum, sed in ijs etiam homines alicubi crudeliter incendisti. Post, ex diuersis locis, oppidanos atque ciues, iam aetate graues, velut obsides imperatae pecuniae, cum ea persolui non posset, tecum in inferiorem vsque Saxoniam abstractos, inhumaniter et tyrannice, quancunque in partem haberes iter, circunduxisti. Nobilitati quoque Franconicae bellum nullo iure denuntiasti, et oppidum Imperij Schuinfurtum occupasti, praesidioque vinxisti. Quibus profecto rebus maximam vbique perturbationem et terrorem excitasti, ac plane nouum et inauditum in Germania statuisti exemplum. Adhaec, ne a Ferdinando quidem Romanorum rege temperasti: ac licet clientela sis ei deuinctus et haereditario foedere, tamen singulari quadam temeritate non sollum in Bohemiae fines excurristi, verum etiam eius regni possessiones, Noribergensibus olim pacto concessas, grauiter adflixisti, multos etiam eius ditionis homines, et lautos quidem, partim trucidasti, partim in extremam perduxisti pauperiem, et eas cohortes, quas ad suorum finium defensionem, non ad vllius iniuriam, rex Noribergensibus permiserat, vti colligerent, inuadens, in tuam redegisti potestatem, et spoliatos armis domum redire compulisti. Praeterea perduelles aliquot, et ob rebellionem proscriptos a rege, foues, et verba quoque iactas, vti fertur, in regem atque Bohemos plena minarum. Cuius tamen rei causam tibi rex nullam dedit, imo tua commoda femper, quibus potuit rationibus promouit. Et licet ante annum ipsius fines hostiliter attigisti, tamnen non te latet, quam amice tunc tibi scripserit, vt et admissum corrigeres, ac in posterum [note: Querelae Mauricij de Alberto.] caueres. Iam, ad me quod attinet, ait Mauridus, etsi per omnem vitam offensionis tibi causam dedi nullam, imo beneficia potius in te multa contuli, tamen anno superiori, cum facta pace, Francofurto discedens, reipublicae et Ferdinandi regis causa priuatim, copias in Vngariam deducerem aduersus Turcam, meminisse potes, et quibus rationibus mihi tum sis conatus detrahere militem, et quam in me contumeliosa verba tuos ad milites ac passim apud alios effuderis, quando de concordia Passauiensi loquutus, Germaniae proditionem appellabas, me videlicet, ac necessarium meum, Henricum Plauium designans. Non me latet etiam, quid hyeme superiori, cum essem in Vngaria, meam in perniciem, meaeque ditionis tentatum sit apud exercitum Mansfeldicum, qui tum erat in agro Brunsuicensi. Reconciliatus vero Caesari, cuiusmodi voces, et quam non solum aculeatas atque probrosas, verumetiam minaces in me meamque prouinciam, non semel, per obsidionem Metensem, emiseris, norunt, qui tum in eisdem

[note: 1553.] fuêre castris. Cumque soluta tandem obsidione domum redisses, per literas rogatus a me super ea re, deque animo erga me tuo, superbe renuntiabas, quicquid de me dixisses aut alijs, neque te latere, nec etiam inficiari, sed ad alterum ita responsum abs te fait, vt certi nihil statuere possem. Hedelberga quidem post ad me scribens, et prius illud postulatum meum dissimulans, de magnatibus quaedam adferebas, eo fortasse consilio, vt suspicionem mihi de illis commoueres, ac diffidentiam excitares. Ego autem, cum illa non admodum morarer, et literis et internuntijs, vt pacem coleres, hortator et consiliarius tibi fui: simul, quid abs te mihi esset expectandum, scire cupiebam. Tuvero, datis deinde literis ad electorem Brandeburgicum, etsi de me quaedam satis moderate, tamen, quo loco de pari ficatione Pastauiensi loqueris, quomodo esses animatus erga me, non obseure significabas, neque multo post etiam declarasti. Nam in postremis tuis epistolis aliquot, vt meas copias quae per Franconiam erant in confoederatorum castris, reuocarem, petebas, ideo nimirum, vt, nisi facerem, aduer sum me causam haberes armorum. Deinde paulo post, per meos, et fratris Augusti fines, exercitum traduxisti, cum nihil antea nobis denuntiasses, plane contra vetustum atque receptum Germaniae morem. Iactas, tu quidem, sine maleficio te profectum esse: verum longe secus ad me defertur a meis: et vt ita sit, tamen non tam istud voluntati tuae, quam necessitati tribuo. Constat enim, quam properanter îeris, et quam fuerint defessi milites: neque te latebat, quam esset mihi non difficile, si vim fecisses, et tibi tuisque copijs ex itinere defatigatis atque languidis, resistere, et eos, qui per Franconiam tunc erant, reuocare. Sed tui consilij nimirum erat impetum in me redeundo facere, neque tui milites hoc dissimularunt. Adhaec, iter faciens per Turingiam, ciuitatis Erfurdensis, quae nostra tutela continetur, vicos aliquot diripuisti, quod et ipse tuis ad me literis, Brunsuico datis, non negas. In fratris quoque mei finibus tui milites trucidarunt nonnullos, et prope Bichlingum, duos ex nobilitate, cum ad me proclamassent, verberibus mulctatos in vincula coniecerunt. His tamen rebus omnibus nondum adduci poteram, vt arma sumerem: sed per literas dem fere quod antea, petebam, et hortatus ad pacem, de qua Francofurti per intercessionem tunc agendu erat, animum erga me sociosque tuum percontabar. Quam autem amare mihi responderis atque stomachose, doceri potest epistola tua. Nam necanimum tuum declarare volebas, et actionem Francofurtensem, vti suspectam, incusabas. Itaque nihil aliud inde colligere potui, quam te constituisse et bellum vrgere Franconicum, et per occasionem ne mihi quidem acque socijs velle parcere. Quod ipsum etiam Erfurdensibus denuntiasti, et continuo post in alijs ostendisti. Nam et episcopatui Halberstatensi, cuius est a Caesare mihi demandata tutela, sicut nosti, praeter alia multa detrimenta, magnam imperasti pecuniae vim, et illorum collegia, quae sunt per agros, diripuisti nihilominus. Idem fecisti per archiepiscopatum Magdeburgicum, qui et ipse meo patrocinio nititur, et a Northusijs [note: Foedus Mauricij cum Henrico.] exegisti pecuniam atque Mullusijs. Henricum vero Brunsuicensem, quî cum habeo foedus, honestum quidem illud, et actioni Passauiensi minime repugnans, ferro persequutus es et igni, simul atque de foedere tibi per literas, deque reliquis socijs nuntiassem. Haec sane tuis aliquot epistolis, ad me datis antea, minime respondent. Nunc ergo, licet Ferdinandus rex, ego, socijque, pacem, inprimis vero Germaniae, vehementer optamus, et inde post transactionem Passauiensem id operam damus, vt tranquilla sint omnia, praesertim his locis. Quod etiam ex nobilitate Brunsuicensi complures, qui nunc tua castra sequuntur, testificari possunt: tamen, quia bellum in hanc regionem transtulisti, nec occulte demonstras, cum socios nostros inuadis, quid tui sit propositi: deinde, quia rumor est, te multo conducere maiores copias, licet alieno nomine, quas alere profecto non possis, nisi direptionem, praedam et omnem licentiam ei permittas: ita quidem, vt non

[note: 1553.] Franconiae tantum, sed alijs etiam prouincijs indubitatum abs te periculum immineat, quod et ipse non dissimulas, dum effecturum te praedicas, ne sit aliorum potior, quam tua conditio. His, inquam, de causis, et quia concordiae nullum locum relinquis, Ferdinandus rex, ego, socijque, cum simus incendio plane vicini, cogimur ad propulsandam a nobis vim et iniuriam, arma sumere, quo communem patriam liberemus et otium publicum recuperemus. Nam hoc nobis et Imperij leges non modo permittunt, sed iniungunt etiam, et Camerae summum iudicium, vt Franconicis finitimis opem feramus, mandat. Et quanquam hoc tempore, dum copias conscribis nomen Caesaris obducis, certo tamen scimus illud esse fictum atque simulatum. Nam ille, quid suae sit voluntatis, non tibi modo, sed et nobis et alijs ostendit, et breui, quid sentiat, cognosces amplius. Porro, cum hoc nostrum institutum pro repub. suscipiatur, et idcirco nihil opus erat aliqua significatione nostrae voluntatis: tamen nesis nescius, profitemur ambo, facturos nos in posterum, quod res ipsa postulabit, vt haec tua tam effrenis et plus quam tyrannica reprimatur crudelitas. Hoc adeo tam nostro, quam sociorum nomine tibi tuisque denuntiatum volumus, et omnis calamitatis, quae per hoc bellum orietur, culpam, inte, qui nullam ad aequam conditionem accedis, transferendam esse, testificamur. Neque dubitamus etiam, quin illis, qui patriae salutem quaerunt, potius, quam ei, qui pro sua libidine grassatur, et patriae bellum infert, sit adfuturus Deus immortalis. Cum haec epistola redderetur, erant in Alberti castris, [note: Alberti ad Mauricium responsio.] electoris Brandeburgensis legati, de pace missi. Perlectis literis, ipse rem cum suis communicat, et an secum velint periclitari fortunam, rogat. Confirmanti bus illis, adolescentem nobilem, qui literas attulerat, accersit, et ad eum sermone conuerso, Princeps, ait, tuus, iam ante fidem ter violauit, et scelerate egit, et hoc quai tum est facinus eiusdem generis. Veniat, experiar quid possit: hoc illi meo nomine renuntia. Sic loquutus, aureos aliquot ei donodat, vti fieri consueuit, et dimittit. Ibi legati intercessores, Nihil igitur nos, inquiunt, agimus? Nihil, ait ille, et domum reuerti licet. Cum ergo belli grauitatem videret, Ericum Brunsuicensem, [note: Albertus mittit ad Caesarem.] tertia die Iulij mittit ad Caesarem, eique nuntiat, astu quorundam multos in se concitatos aduersarios, qui hoc agant, vt non solum non seruentur sibi pacta, sed vt totis etiam finibus, et omni possessione pellatur. Quod si consilium ipsorum fortuna comprobet, non dubium esse, quin futuri sint Gallicani. Iam enim illis oblatas esse magnas conditiones, nouae coniurationis causa, idque se posse demonstrare. Quosdam etiam electores, ac primi nominis principes, conspirasse iam de nouo creando Caesare. Quod autem episcopi sic aduersum se moliantur, in causa esse Camerales. Orare igitur, ne moleste ferat, si quid in ipsos tentabit. Aduersarios etiam, vt inuidiam sibi conflent, et in societatem belli plures pertrahant, hunc de se disseminasse rumorem, quasi cum ipso coniurarit ad apprimendam Germaniae libertatem. Hoc adeo sibi quosdam principes obiecisse, et per Germaniam spargi literas, tanquam ab Atrebatensi datas, ideo se videlicet conducere copias, vt ipsius exequatur voluntatem. Futurum enim, vt eius filium, Hispaniarum principem, dux Albanus in Germaniam adducat ad proxima comitia, quo designetur Imperij successor: hoc nimirum ita esse Ferdinando regi persuasum, vt inito foedere cum suis hostibus, bellum sibi denuntiarit. Se quide hoc ad multos excusasse diligenter, verum suscipionem illam indies augeri. Magnis itaque se periculis, atque difficultatibus obiectum esse, prope solum, eo quod ab ipsius amscitia non discedat. Orare igitur maiorem in modum, vt et pactiones illas velit esse ratas episcoporum, et se suosque defendat. Id si faciat, adducturum se ipsi, cum de eo conuenerit, ad nouem equitum millia, peditum vero signa circiter [note: Alberti ditio ab episcopis inuaditur.] centum, Noribergenses interim et episcopi, per absentiam Alberti, in ditionem eius inuadunt. Ille, diuulgatis literis, acerbe criminatus erat Noribergicos,

[note: 1553.] quasi fidem atque pacta violassent, et inito foedere cum perfidiosis episcopis, Pontifidam doctrinam rursus amplecterentur. Adhaec illi post, edito libro respondent, et ordine rem omnem, inde ab anno superiori commemorant, quam crudele bellum gesserit, quomodo sint cum eo pacti, quomodo deinde permissu ac voluntate Caesaris, cum vicinis episcopis foedus fecerint, quomodo aequissimas conditiones ab episcopis oblatas recusarit, et bellum eis denuo fecerit, quomodo, cum et propter foedus et Camerae mandata socijs opem ferrent, suos iterum fines nuper inuaserit. Inter alia illius facinora, hoc veluti singulare quoddam inauditae crudelitatis exemplum recitant, quod cum ipsorum ditionis oppida duo, Altorfum atque Laufum nuper occupasiet, non oppidanos modo, sed ex agris etiam coactos homines atque pecudes incluserit, et diuersis deinde locis incenderit praecipue autem ad portas, eo plane consilio, vt omnes exureret. Hoc autem incendio, [note: Alberti immanis crudelitas.] pueros, et mulieres aliquot grauidas, et coplures aegrotos, qui perruptis et effractis muris euadere non possent, miserabiliter ibi conflagrasse dicunt. Quod autem de mutata religione dixerit, vanum esse demonstrant. Initum enim esse foedus, eo solum, vt vim ab se suisque depellant. Quam autem ipse nullam religionem curet, id compluribus esse notum, et habere se multa quae dicant hoc loco: sed propter familiae splendorem, vnde genus ducat, et principes aliquot, eius propinquos, velle sibi temperare.

Ad quintum Iulij diem, Sigismundus Poloniae rex in matrimonium ducit Catharinam, Ferdinandi regis filiam, quae fuerat vxor Mantuani principis, cum ante annum decimum sororem illius duxisset, vt libro decimo quinto diximus.

[note: Eduardus Angliae rex optimus [correction of the transcriber; in the print optmus] moritur.] Eduardus sextus, Angliae rex, indubitatae et summae spei princeps, Iulij die sexto, vt quidem in vulgus editum fuit, e vira decedit, morbo tabifico, circiter annorum sexdecim adolescens, maximo certe piorum hominum dolore. Nam eius interitum est maxima secuta rerum Angliae commutatio, sicut infra dicetur. [note: Eduardi uirtutes.] Diuulgata fama fuit, interrjsse veneno. Certe tantae regem expectationis. Europa seculis nunc aliquot, nullum habuit. Indea teneris annis optime formatus et institutus ad pietatem atque literas, non Latinam modo, sed Graecam et Gallicam quoque linguam mouerat, et Euangelij doctrinam vehementer amabat et doctis omnib. hospitium dabatatque patrocinium Germams, Italis, Gallis, Scotis, Hispanis, Polonis.

[note: Conflictus exercitus Alberti et Mauricij.] Cum iam non longe dissiderent ambo exercitus per Saxoniam, et Albertus Visurgim flumen, transisset, nona die Iulij post meridiem summis copijs praelium comittitur. A multa dimicatione, penes Mauricium, qui vinceret equitatu fuit eius diei victoria. Sed ipse tormento manuario, traiectus ad ilia, biduo post, [note: Mauri. uictor occumbit.] vitam finit. Albertus Hanobriam peruenit incolumis. Desiderata sunt ad quatuor ciriter millia, plerique omnes pequites: captiuorum ingens fuit numerus. Henricus Brunsuicensis eo in coflictu duos amisit filios, Carolum et Philippum. Postridie venerum a Ferdinando rege missi ad Mauricium equites Bohemi quingenti. Lantgrauius etiam auxilio miserat Mauricio circiter septingentos. Itaque tum in iisdem erant castris, mirabili quadam vicissitudine rerum, Lantgraulus et Hëricus Brunsuicensis et episcopi, cum interim Albertum adiuuaret Ericus Brunsuigius, Mauricij sororius. Multorum tunc erat opinio, sicut Albertum rex Ferdinandus oppugnabat, sic aduersus Mauricium Alberto subministrari vires et animum a Caesare: sed litera Caesaris, quas paulo infra recitabo, nihil esusmodi praese ferunt. Galliae rex, noua tunc agitasse consilia cum Maurido deque illius interitu non parum indoluisse fertur. In castra delatus Mauricius, de nocte dat litetas ad episcopum Vuirciburgensem belli sodum. Is rem omnem expenit, suamque esse victoriam, sed grauiter se vulneratum dicit. Arbitrari enim Albertum

[note: 1553.] esse in fuga, Monet igitur, vt certis locis iubeat obsideri vias, quo fugientem intercipiat, et transitu prohibeat. Quascunque sit futura sua conditio vel exitus, bona se conscientia niti. Bellum enim hoc suscepisse, vt vastatorem illum reprimeret: ac otium Germaniae recuperaret. Sepultus est Fribergi, oppido Misniae, decimo quarto die post praelium, iuxta parentemHenricum et filiolum Albertum. Excesserat annum trigesimum secundum. Ipsius praesentia magnum attulisse momentum, alioquin Alberti futura fuisse putatur victoria. Nam exipsius equitatu multi profugerant. Signa militaria sunt hostib. erepta, et ad ipsum ex praelio relata pedestria quidem, quinquaginta quatuor, equestria vero, quatuordecim. Mauricius ergo, [note: Alberti fractae vi res.] vitam quidem ipse profudit, sed Alberti tame vires atque robur admodum fregit. Nam ab eo praelio vix vnquam ille potuit vel mediocres recolligere copias. Cum per Lipsiam duceretur funus, orationem habuit Ioachimus Camerarius, et inillius [note: Prodigia ante mortem Mauricij.] laudem multa locutus, prodigia, quae mortem eius antecesserunt, enumerat: sanguineas guttas in solijs arborum haerentes, canum importunissimos latratus, et mutuas dilaniationes, equorum veluti fremitus et concursationes armorum, et alia quaedam terroris plena: deinde tabernaculum eius turbine disiectum, caeteri intactis, et quasdam ipsius voces, veluti praesagas futurae mortis atque praenuntias. Et sane quantum ad guttas illas cruentas pertinet, multis in locis vulgo conspectae sunt, et Argentinae quidem, sub initium Iunij, cum super herbas, frondes, tegulas atque saxa decidissent. Volitabat tunc ingens turba papilionum, neque deerant, qui cruorem hunc ab ijs emanare dicerent: alij contra, portendialiquid atque significari [note: Necessitudo inter Albertum et Mauricium.] iudicabant. Inter Mauricium et Albertum, cum essent aequales, maxima semper fuerat necessitudo, sic vt nihil esset illis coiunctius. Tribus enim bellis ambo simul Caesari militarunt, Gallico, Smalcaldico, Magdeburgico: deinde, quartum atque postremum hoc in Caesarem susceperunt. Sed natis ostensionibus, vt dictum est, hunc tam funestum habuit exitum ipsorum amicitia. Quo tempore Mauriciua eius occubuit, frater eius Augustus erat in Dania cum vxore, apud regem socerum. Itaque nobilitas et ordines partem exercitus retinent, prouinciae tuendae causa, circiter duodecim signa peditum, equitum vero cohortes quinque: reliqui dimittuntur, et plerique cum funere domum redeunt.

[note: Alberti literae ad Mauricianos.] Ad decimumoctauum vero Iulij diem, Albertus dat literas ad nobilitatem et populum Mauricianum: cum nuper per ipsorum fines peteret Saxoniam, sine maleficio se transisse, propterea quod hostile nihil habere in animo. Mauridum vero non modo sua; ditionis homines laelisse, verumetiam vt sceleratis aliquot et perfidiosis episcopis patificaretur, antiquo illi foederi, quod suae familiae sit cum domo Saxonica, nulla prope de causa nouo prorsus exemplo renuntiasse, ac bellum sibi fecisse. Quod cum ita sit, et quoniam ipsi conatum eius adiuuerint, omnino praeter mandata Caesaris, qui pacta sibi confirmarit, ideo sibi quoque videndum esse quomodo damnum acceptum resardat. Itaque se confoederationem et amicitiam ipsis inuicem renuntiare.

Caesaris exercitus, Terouenna diruta, progressus e Morinis in Atrebates, arcem Hesdinum, Iulio mense vicapit. Interfectus ibi fuit Oratius Farnesius, [note: Oratij Farnesij mors.] Galliae regis gener: ex nobilitate multi capti fuerunt, et inter hos primi nominis, Galliae Marescallus Marchianus, Arduennae syluae incola.

Praelij Saxonici nuntius intra paueos admodum dies ad Caesarem allatus fuit. Qui deinde vigesimo secundo Iulij die, Erico Brunsuicensi, quem Albertus miserat, vti diximus, respondet. Quod eousque simultas exarserit, dolere sibi non mediocriter: multo enim maluisse dissidium hoc omne componi, et nisi componatur, vereri, vt non Imperio tantum, sed et Alberto male cedat: praesertim, cum adeo multi, et hi quidem praecipui ordines, huic rei sese immisceant, facta sodetate. Suum igitur esse consilium atque postulatum etiam, vt quamprimum discedatur

[note: 1553.] ab armis, et concordiae rationes ineantur. Id si placcat Alberto, se curaturum, vt aduersa quoque pars acquiescat, neque dubitare quin illis persuadeat. Petere autem maiorem in modum ne recuset: nam alioquin eo manente rerum statu, non se posse ipsius vti opera, ne suspicionem iam excitatam augeant. quod quidem sibi, qui nihil charius habeat otio et tranquillitate Imperij, valde sit futurum molestum atque graue.

Sub initium Augusti mensis, domum e Dania reuersus Augustus, Mauricij frater, aliquot post diebus, re deliberata cum suis, in fidem suam adigit omnem populum, et in his, Vuirtembergenses, vt sibi suisque liberis masculis addicti sint: [note: Augustus Mauricij frater et haeres.] et si nulli supersint, in Ioannis Friderici et liberorum eius ditionem redeant: si quidem Caesari pareat ille, et superiorum annorum pacta seruet: sin minus, vt tum Lantgrauio sint fideles. Eo facto, salutatur princeps elector, et ordinum suorum conuentus indicit, vt ad vigesimum Augusti diem praesto sint, Eius mensis die decimo septimo, Misenae oppido, maximus fuit terraemotus. Vbi conuenerunt omnes Lipsiam, ad diem valde frequentes in deliberationem Augustus adducit, primum, an adiungere se debeat recenti foederi Ferdinandi regis, principum et episcoporum, et prosequi bellum fratris in Albertum: deinde, si deserendum sit foedus, quomodo debeat vlcisci mortem fratris: demum, quanam ratione possit cum Ioanne Friderico transigere. Nam is, per eius absentiam, missis legatis ad optimates, electoriam dignitatem et possessiones ablatas omnino sibi restitui postulauerat. Deliberationis et consilij summa fuit, vt cum vtrisque pacem coleret, et ad pacificandum adhiberetur Brandeburgicus elector: et id quidem fuit decretum, licetper Bohemiae cancellarinm Henricum Plauium, rex Ferdinandus, Augustum de foedere diligenter solicitaret. Hoc in conuentu, Ioannes Fridericus, [note: Io. Frid. sua repetit.] altera missa legatione, denuo sua repetit, et acriter quidem verbis. Idem faciebantipsius ditionis ordines: verum id frustra fuir, neque se teneri, vt id faceret Augustus, et pactis illis atque legibus, quas Caesar tulisset, quando captus ipse fuit, inhaerere, veruntamen non omnem actionem repudiare se dicebat. Eo durante conuentu Henricus Brunsuicensis opem implorat Augusti ducis aduersus Albertum, qui nouas militum manus conduceret. A morte Mauricrj, Ioannes Fridericus ex filijs alterum, Ioannem Gulielmum misit ad Caesatem, in Belgium vt sua recuperaret. Eodem fere tempore mittebant etiam eo legatos, perabsentiam Augustinobilitas et reliqui ordines, vt ipsorum principem Caesar haberet commendatum. Ad Ferdinandum etiam et Daniae regem, Ioannes Fridericus, eisdem prope de causis miserat legatos. Interea Vuirciburgensis episeopus obsidet Schuinfurtum, quod Alberti praesidio tenebatur, vt lupra dictum est. Bambergicus autem et Noribergenses, cum aliquandiu Collebacum circumsedissent, abductis copijs, comiti Plauio oppugnanti oppidum Hofium ditionis Alberti, sese coniungunt.

[note: Nouem Lugduni exusti.] Hisce mensibus rapti sunt ad supplicium Lugduni, nouem, cum ex ijs nonnulli perannum, et amplius eo fuissent captiui. Quaestiones proponebantur singulis de praesentia corporis Christi in coena Domini de purgatorio, de Missa, de confessione priuata, vel auriculari, de caeremonijs, de Mariae virginis et mortuorum inuocatione, de primatu Romani Pontificis, de libero arbitrio, de iustificatione operum, de Ecclesiae episcoporum potestate, de votis monasticis, de delectu ciborum, de vnctione et confirmatione, de statuis. Constanter autem eodemque modo respondebant ad singula, separatim, vsi scripturae testimonijs. Interea dum captiui detinentur, literis non sese tantum inuicem, sed amicos etiam aliasque consolabantur Ecclesias, et rem omnem actam perscribebant. Cum ex captiuis Ludouicus [note: Ludouicus Marsacus.] Marsacus, homo militaris, e sacris literis multa reciraret, qui aderant inquisitores rogabant, num ipsius esset legere sacros libros, et quî sciret haec esse Euangelica?

[note: 1553.] praefectus etiam regius duos esse tantum aiebat Euangelistas, Matthaeum [note: Praefecti blasphemiae.] et Ioannem, Reliquos enim duos, et Paulum etiam veluti centones quosdam cosuisse: quod nisi Ecclesiae doctores eam Paulo tribuerent authoritatem, se non pluris facturum eius epistolas, quam Aesopi fabellas. Cumque Marsacus inuicem diceret, de pauli vocatione atque munere praeclara exiliere testimonia, praesertim in eius epistola, quam scripsit ad Galat. cap. 1. Nihil, inquit ille, ad rem istud facit. Nam sibi testimonium ipse dicit. iis, qui simul plectebantur, laqueum carnifex induerat, vti fieri solet. Marsacus vero. quem iudices non reuincto collo duci iusserant, eo quod regi militasset, conuersus ad praetorem, An horum inquit, potior est quam sit mea causa? quin simili torque mequoque donas? Cur non huius tam illustris atque praestantis ordinis me quoque facis equitem? alludens ad morem vsitatum regibus, qui cum amicos cohonestare volunt et amplificare, in sui ordinis, vti vocant, numerum ascribunt, eisque torquem aureum, velut honoris insigne tribuunt. [note: Quinque Lausanenses scholastici.] Ex ijs quinque, literis nauarant operam Lausanae, natipne quidem Galli, sed sumptu Bernatum atque liberalitate, quorum est ditionis Lausana. Cum ergo captos audirent, et ipsorum intelligerent periculum, diligenter ad regem intercedunt, eosque sibi donari petunt. Sed id frustra fuit, cum id tibi per leges non esse integrum rex diceret. Cardinalis Tornonius, flabellum hîc fuisse putatur.

De morte nobilissimi principis, Angliae regis, Eduardi sexti, paulo supra diximus. Inuaserat eum phtisis, et Ianuario mense coeperat aegrotare. Cumque morbus inualesceret, solicitus de regno et religione, cum suis familiaribus rem communicat, et exquirit, cui potissimum sit committenda rerum summa. Nam etsi pater Henricus moriens testamento substituerat ei Mariam et Elisabetham, vt supra docuimus: tamen, quoniam ipse iam factus erat pubes, arbitrij sui esse ducebat, constitucre sibi successorem praesertim, cum de sororum natalib. plerique omnes dubitarent, et Maria Pontificiam religionem coleret: quae si rei summam teneret, periculum esse videbat, ne et praesens religio subuerteretur, et Imperio locus externo patefieret. Itaque re deliberata, placuit, Ioannam Suffolciam eligi, [note: Ioanna suffecta regi Eduardo.] regis Henrici proneptem e sorore. Cum id reliqui consiliarij, et Londinensis etiam consul et optimates probassent: Angliae primas, archiepiscopus Cantuariensis, in aulam accersitur, vt subscribat. Ille vero nisi regem sitastatus antea, recusat. Admissus igitur, vbi familiariter cum eo iam decumbente rem disceptauit, assensit, cum hoc ille admodum vrgeret. Extincto autem rege, quod fuit Iulij die sexta, sicutante dictum est, quarto post die, Ioanna pronuntiatur regina, simulque de scripto recitatur, quemadmodum Eduardus, de consensu procerum grauissimisde causis, Mariam et Elisabetham sorores exhaeredarit, et regni succesaione ad Ioannam transmiserit. Tulit hoc indignissime populus, et omnis nobilitas, non tam studio Mariae, quam odio Northumbrij ducis, cum nemo fere dubitaret, quin huius essetauthor ipse consilij, nimirum, vt hac via regnumtanquam in suam domum deriuaret. Dum haec geruntur, Maria confugit in Norfolciam, ad castellum Framingam, et opem implorans, pro regina sese gerit. Eo cognito, Northumbrius cogit copias, et Londino profectus, dereliquorum assensu: illam petit, vt comprehendat. Sed interim, qui erant in vrbe cosiliarij, cum offensione ordinum non ignorarent, et per Norfolciam magnae manus ad Mariam confluerent, [note: Maria declaratur regina Angliae.] mutata voluntate, Mariam eligunt reginam, et Ioannam asseruant custodia. Quod vbi peruenit in castra, plerique omnes, quoniam inuiri militabant, et illum alioquin oderant, deficiunt, et allatis Londino literis atque mandatis, Cantabrigiae captum Northumbrium, die xxv. Iulij mensis in vrbem adducunt. Incredibile est, quib conuicijs atque probris eum populus acceperit, dum alij proditorem, alij parricidam et regis innocentissimi carnificem vocant. Etenim, quia nurum suam ad dignitatem regalem perduxisse credebatur, suspicio nata fuit iampridem haec

[note: 1553.] fllum tractasse consilia, et vitae regis insidiatum esse. Capti fuerunt post ipsius liberi, et frater, et alij quidam proceres, et regius praeceptor, Ioannes Checus, vir magnae: virturis ac eruditionis: hic tamen dimissus deinde fuit, facultatibus pene omnib. exutus. Postea Londinum regina Maria venit, et arcem ingressa, quam Turrim ipsi vocant, Norfolciae ducem, iam prope septem annis captiuum, et Vintoniensem, et Dunelmensem Tonstallum, et quosdam alios pontificiae religionis, ab episcopali functione remotos, e carcere liberat, et loco restituit. Et Vintoniensis quidem, licet editis libellis factum illud regis Henrici, quando Mariae [note: Vintoniensis factus Cancellarius.] matrem Catharinam ab se repudiauerat, vt libro ix. diximus, defenderat, tamen Cancellarij locum iam obtinuit, qui summus est ibi dignitatis gradus. Cum enim Catharina Iulij secundi pontificis vrgeret diploma, qui matrimonium illud approbasset, rex contra vitiosum esse dicebat, eoque vintoniensem, nondum id temporis episcopum, Romam mittebat, vt Clemens illud pronuntiaret irritum, qui cum Februario mense anni xxix. eo venisset, acriter instabat. Pontifex, qui lupum, vt dici solet, aurib. teneret, cum et regi gratificari cuperet, et Caesaris metueret offensionem, respondit, se scriptum Caesari, vt verum diploma proferatur. Assentitille quidem, sed in eam rem bimestre solum tempus costitui petit: cum id exierit, pro falso haben diploma postulat. Id autem et inusitatum et minus aequum esse putabat Pontifex, et commodis verbis regi satis facere cupiebat. Orator autem si non impetretur, quod rex petat, magno futurum id sedis Romanae detrimento iactabat. Caesar inuicem, et rex Ferdinandus, Aprilis die xxvrj. per legatos dolorem suum ostendunt, et cum Pontifice, quod regi plus nimio faueret, et iudicium in Anglia fieri vellet, expostulant: simul procuratores cum amplis et idoneis mandatis constituunt, qui causam ipsorum nomine, Romae tractentet prosequantur. Itaque Pontifex, domum iusso tandem redire Campegio, litem ad se reuocat, eoque magis, quod per Eboracensem de nouo regis audisset amore, sicut libro ix. diximus. Augusti mensis die xxij. Northumbrius, laesae maiestatis damnatus, [note: Northumbrius capite damnatus] capite multatur, et productus in publicum, orationem habet, ac inter alia populum hortatur, vt in ea religione, quam a maioribus veluti per manus accepissent, permaneant: omnis enim calamitatis, quae iam olim, maxime vero post mortem Henrici regis Britanniam peruaserit, vnicam hanc sibi videri causam, [note: Norhtumbrij in morte inconstans perfidia.] quod a reliquo Christianismi corpore diuortium fecerint. Aliquot nuncannis diuersum [note: Norhtumbrij in morte inconstans perfidia.] ille senserat, vt quidem prae se tulit, et doctrinam pontificiam plane proicecrat. Quod autem nunc ita sit loquutus, causam fuisse dicunt, quod spes ei quaedam facta fuerat impunitatis. Et quanquam reliquo sermone confecto, sese ex animo loqui dicebat: sunt tamen, qui poenituisse ipsum facti confirmant, cum circuspiciens, nullum perfugium, et verba sibi data esse videret. Alius quidam eodem tempore fecuri percussus, vir equestris ordinis, Thomas Palmerus, Euangelij [note: Thomas Palmerus [correction of the transcriber; in the print palmerus].] doctrinam maxima constantia profitebatur. Damnatus autem fuit Northumbrius Iaesae maiestatis atque rebellionis, vti diximus: et quanquam graues erant suspiciones, venenum ab ipso datum esse regi, tamen quaestionem eius rei prope nullam esse factam aiunt. In sententia quidem nihil de eo pronuntiatum fuit. De Petro Martyre, Florentino, supra dictum est, qui ante annum sextum, accer situregis in Angliam profectus, Oxonij sacrarum literarum erat interpres. Hunc malti propter insignem eruditionem atque virtutem colebant: sed non deerant etiam maleuoli. Itaque mortuo nunc rege, denuntiatum ei fuit, ne iniussu magistratus pedem illinc moueret, neue quid suarum rerum asportaret, graui denuntiato periculo, si secus faceret. Paruit ille quidem, sed cum moram interponi videret, consiliarijs regni de suo statu scribit, et si quid admiserit, accusatorem sisti, et ab ipsis de causa cognosci petit. Illorum itaque permissu, cum descendendi potestas ei facta esset. Londinum venit, Ibi Cantuariensem archiepiscopum reperit

[note: 1553.] patronum et amicum suum, de quo per concionatores episcopi Pontifici tunc [note: Archiepiscopi Cantuariensis constantia.] inuulgarant, quasi vacillaret, quasi Cantuariae esset ipsitis mandatu restituta Missa, quasi Missam ipse dicturus fuerit in Eduardi regis funere, quasi hoc ipsum etset pollicitus reginae. Simul de futura disputatione iactabant. Hoc vbi resciuit ille, statim edito scripto sese purgat, et sacrificum quendam, se minime conscio, Missam Cantuariae peregisse dicit: alterum etiam illud inficiatur, imo, si per reginam sibi liceat, Eduardi regis, de Coena Domini, deque caeteris rebus atque dogmatis facta decreta, sacris literis esse congrua, pontificiam vero Missam ab instituto Christi plane dissidere, demonstraturum se profitetur: ad eamque rem docendam, non maiorem aliquem numerum, sed paucos aliquot, et in his, Petrum Martyrem, sibi dari sodos et adiutores, perit. Et quoniam aduersarij vetustatis commendatione suam religionem ornabant, et supra mille quingentos annos eam stetisse dicebant, minime posse hoc ab ipsis probari, se vero docere velle confirmat, eam, quae fuit Eduardo rege constituta, quaeque nunc per Angliam adhunc seruetur, esse vere natiuam illam et veterem, inde ab ipso Christo et Apostolis traditam religionem. Cum hoc scriptum ad quin tum circiter diem Septembris euulgasset Londini, Petrus Martyr eodem tempore venit illuc Oxonio, sicut diximus, et certior ab eo factus de re tota, factum collaudat, neque laborem aut periculum vllum se velle subterfugere demonstrat. Sed ecce, dum in ea sunt expectatione, Cantuariensis in carcerem ducitur, et archiepiscopos alter Eboracensis, [note: Episcopi in carcerem abducti.] item Londinensis Ridlaeus, Vigorniensis, et alij quidam episcopi, propter Euangelij professionem, et condones in Mariam habitas, iussu consiliariorum, prius quam regnum obtinuisset, Capitur etiam Hugo Latimerus, quem rex Eduardus a patre captum propter doctrinam, e vinculis exemerat. Petrus Martyr Interim, etsi periculum suum intelligebat, tamen quod in leges regni commiserat, innocentia sua fretus, non sibi discedendum putauit, nisi impetrata dimissione. Cum igitur idobtinuisset, literis publicis acceptis, manu reginae subscriptis, Antuerpiam, inde Coloniam, post, Argentoratum, vnde profectus in Angliam fuerat, faluus peruenit, et paulo ante eum, Bernardinus Ochinus. Perscriptum alquando fuit et nuntiatum in Germaniam, Caesarem consobrinae Mariae dedisse consilium, vt regeret dementer, neque religionem mutaret, neue nuberet extra regnum. Quid enim in eo sit periculi, si religionem innouet, sibi omnium optime [note: Religio pontificia in Anglia restituta.] constare. Num ita res habear, affirmare non possum: ipse quidem euentus longe diuersum ostendit. Nam exteris propter Euangelij doctrinam abire iussis, indigenis vero coniectis in vincula, religio pontificia plane restituta fuit, vt infra dicetur. Ad Calendas Octobris Maria deinde inauguratur regno: neque multo post, inchoatum Londini fuit comitium.

Imperrj vero conuentus, quem ad Idus Augusti Caesar indixerat, vt initio libri docuimus, in Calendas Octobris, et ab his deinde prorogatur in mensem vsque [note: Bellum inter Brunsuicensem et Albertum.] Ianuarium. Post praelium illud, quo Mauricius fuit sublatus, Henricus Brunsuicensis et Albertus, pro se quisque, sese colligunt, et copias testaurant. Henrico pecuniam subministrabant Episcopi et Noribergenses: de Alberto plerique omnes mirabantur, vnde illi tantum neruorum. Itaque peruulgatum fuit, a sorore Caesaris Maria numos ei venire: sed id Caesariani pernegabant, ac mirum els videbatur, esse homines tam imperitos, qui crederent. Cum autem ad Henricum aliquanto serius adferrentur numi, maximo res erat in discrimine. Nam Albertus, vbi resciuit, ad defectionem solicitabat illius militem, qui moram hanc imparientissime ferebat. Sed peropportune, ac in ipso temporis articulo, cum aestus ille atque fremitus prope iam exundaret, decima die Septembris alsatum est remedium, et tepestas omnis coquieuit. Henricus vero, muniendi sui causa, cum Erico agnato, quem hostem habuit ante, transegit, Daniae rex iam ante suoc miserat

[note: 1553.] in Saxoniam legatos, vt Augusti generi sui rebus consulerent. Hi demum, adiuti Brandeburgensis electoris legatis, reconciliant Augustum Alberto. Conditiones [note: Albertus Augusto reconciliatur.] erant, vt Augustus neque bellum fratris persequatur, nec hostibus Alberti ferat opem: idem fadat Aibertus, et si forte copias prope ad fines Augusti traducet, absque maleficio proficiscatur. Augustus caueat, ne cum suas manus dimittet, ad hostes Alberti perueniant. Postremo, quod est intet Saxonicam et Brandeburgicam domum foedus haereditarium, primo quoque tempore renouetur. Postridie, qui duodecimus erat Septembris dies, Albertus Brunsuicosuas educit copias: et cum in hostem incidisset, quod fuit non procul ab vrbe, manus conderit, sed numero victus, praesertim, cum ipse nullum, Henricus autem ad viginti signa peditum haberet, in fugam conijcitur ac profligatur, tametsi cruentam hosti victoriam reliquit. A praelio Brunsuicum redit. Interea magnis erant in angustijs ij, quos Hosij circunsederat Plauius atque socij. Nam cum et oppidum esset valde concussum tormentis, et Albertus infoeliciter pugnasset, neque subsidium veniret, inopia rerum omnium adducti, deditionem faciunt. Et oppidanos quidem Plauius in sua atque liberorum suorum fidem per iusiurandum adigit, et praesidio relinquit signum vnum peditum et maiora tormenta.

[note: Corsica insula capitur a classe Turcica.] De Turcica classe diximus ante: huicse coniunxerant Galli duces aliquot, Massilia profecti, et his fere diebus Corsicam insulam, quae Genuatum est ditionis, capiunt, oppidis aliquot exceptis.

Quomodo Caesar Hesdinum arcem vi ceperit, antea dictum est: eam vero demolitur, vt antea Terouennam. Galliae rex interim apud Ambianos exercitum colligit, et expectat, dum Heluetij quos euocauerat, veniant. Vbi iam dirutum esse Hesdinum, Caesar ad exitum Augusti cogitabat tentare Dorlanum: sed vbi Connestablius id per indidum accepit, magnum equitatum et perditatus partem aliquam celeriter educit, et opinione citius illos aggreditur, inque fugam conijcit, plurimis interfectis atque captis. Et cum sub initium Septembris Heluetij venissent, ad decem millia peditum, rex aduerso flumine Somia, cuius ad ripam est Ambianum, progreditur, et Corbiam peruenit. Inde missis aliquot equitum turmis, circa Bapamum oppidum, tanquam illud obsessurus, excurrit. Septembris [note: Cameracum a rege tentatur.] vero die vrj. misso foeciali Cameracum, quo sint erga se animo ciues, nuntiari sibi petit. Oppidum illud est peramplum, episcopale, et antiquitus Imperij ditionis, et per ea bella. quae Caesar cum Galliae rege gessit, aequo iure semper fuit inter vtrunque: sed hoc tempore magis erat partium Caesaris, Rex igitur eis nuntiat, ni hil se facturum aduersus pacta, modo idem ipsi faciant, et sibi, qui sit Imperij protector, vrbem patefadant, et in caeteris rebus omnibus praesto sint, non minus quam Caesari. Cum autem loci praefectus rem ad Caesarem detulisset, responsum tulit, quia direptionibus et incendijs Galli deuastassent agrum illum omnem, vt hostiliter in eos agat. Sed antequam hic nuntius a Caesare veniret, iam excursionibus factis vrbem rex tentare coepit per aliquot dies. Vbi vero nihil proficeret, Idibus Septembris castra promouet, et duobus milliaribus a castris Caesaris consedit, quae tum erant ad Valencenam oppidum Hannoniae, Scaldi fluuio propinquum: deinde propius accedit, et videbatur omnino res ad praelium spectare, sed hic fuit exitus, vt rex, quoniam proxime ad Caesaris munitiones verierat, plurimis desideratis, xviij. die Septembris exerdtum reduceret. Discedens longe lateque omnia vastabat incendijs. Perseripta deinde res fuit priuatim ad amicos, vti fieri solet, et Galli quidem Caesarem aiunt defugisse praelium. Caesariani vero negant. Rex domum reuersus, Heluetios dimittit, Hoc ipso mense dimittuntur, qui totum annum Augustae fuerant mandatu Caesaris, milites praesidiarij, signa sex vt libro superiori diximus. Conueniunt etiam his diebus Hailbrunae,

[note: 1554.] Palatinus, Moguntinus, Bauarus, Vuirtembergicus: a Treuiro et Cliuensi venerant legati. Ferdinandi regis nomine aderat episcopus Passauiensis.

[note: Magna seneschalla apud regem authoritas.] Per hanc aestatem pestilentiae vis magnam edidit stragem Lutetiae, atque interim propter Lutheranismum multi fuerunt exusti. Rex indelitrjs quandam habebat, cuius maritus olim fuerat Normarmiae praefectus: eius mulieris viduaegeneri erant Aumalius et Marescallus Marchianus, ambo captiui sicut diximus: et ab Aumalio quidem Albertus poscebat aureorum millia centum, sed id erat supra illius facultates. Itaque fama percrebuit, illam quae nihil non posset apud regem, vt sinesuo dispendio pecunsam conficeret, et generos liberaret, impetrasse, vt rex ei largiretur eorum possesaiones atquebona, quipropter Lutheranismum essent damnati capitis. Nam Galliae fert consuetudo, vt non vitam modo, sed facultates etiam rex auserat condemnatis. Cum igitur haec esset obiecta praeda, multis aiunt fuisse creatum periculum. Equidem hoc affirmare nolim, sed vsu venit nonnunquam in Gallijs, et alijs in locis, vt hominum innocentium sanguis non modo voluptati, sed etiam quaestui sit nonnullis.

Albertus a praelio, quod aduersum fecit, Brunsuicum redit, vt paulo supra diximus: vbi vero per indidum accepit, fore, vt Henricus vrbem obsideret, non diu moratus, quos potuit equites colligit, et in Turingia suum aduentum expectare iubet, et propinquos agnatosque de auxilijs interpellans, cum adiutus esset, in Turingiam contendit, et Octobris die quinto, praeter omnium expectationem, magna celeritate vsus, Vinariam venit, vbi a Ioanne Friderico perhumaniter fuit exceptus, et duas noctes ibi commoratus, vt militem per agros diffusum ex labore reficeret, Franconiam petit. Circunsidebant tum quoddam eius oppidum Biruthum, Comes Plauius atque socij: sed eius cognito aduentu, Bambergam, obsidione relicta, sese conferunt. Ille vero, non magna comitatus equitum turma, vndecimo die Octob. egreditur speculandi causa, quid ad Hofium nuper amissum oppidum ageretur. Milites praesidiarij forte tum incautius erant ante portas, animi causa rerum omnium securi. Nactus igitur hanc occasionem, et suos cohortatus, incitatis equis celeriter illos inuadit, et in fugam datos insequitur, et simul irruptione facta, cum ipsius praesentia et aspectu recreati oppidani concurrerent, plerosque omneis trucidauit. Tormenta reperit ibi magna quaedam, et alia, quae campestria vulgo vocant, sine instrumento tamen. Nam apparatum omnem [note: Brunsuicum obsidetur.] hostes ad Biruti oppugnationem asportarant. Relicto ibi signo peditum Blasseburgum petit praecipuam arcem. Postquam ipse Brunsuico discessit, Henricui vrbem obsidere coepit, ac tormentis valide concutit: episcopi vero et Noribergenses, qui copias illas omneis alerent, ei renuntiant, vt sibi praesto sit: petebat Henricus ab oppidanis aureorum millia circiter octoginta. Cum hoc isti recusarent, ac milites, nisi persolutis stipendijs, nollent ferre signa, soliciti de suo periculo illi, tantundem dare spondent. Tunc demum obsidione soluta, cum futurae solutionis diem militi constituisset, per Turingiam iter instituit. Eo cognito, Saxoniae dux, Ioannes Fridericus, quod cum eo nondum redisset in gratiam, vna cum tribus filijs Gotham sese confert, vxore relicta Vinariae, quod esset valetudine minus [note: Brunsuicensis ad Ioan. Fridericum literae.] firma. Henricus iam instructus ad iter, datis ad eum literis, Etsi causam, inquit, habui iustam, et occasionem etiam non in commodam, his aliquot annis vlciscendi superioris temporis iniurias, abs te mihi factas, tamen, quod esses in custodia Caesaris, nihil quicquam in tuae ditionis populum atque liberos tentaui, sed legibus rem iudicioque permisi. Tu vero minime contentus anteactis iniurijs, nuper etiam Albertum Brandeburgicum, Germaniae vastatorem, et meum imprimis hostem, ope consilioque iuuisti: quod compertum habeo, quantumuis id feceris occulte. Quamobrem, si mens exerdtus iam tuis finibus damni quid

[note: 1553.] dederit, non est quod vllam habeas de eo querimoniam. Initium enim abs te factum est. Constituerat Henticus in Albertum et Volratum Mansfeldios agere prorsus hostiliter, propter anni superioris bellum, vti diximus: verum intercessione ducis [note: Brunsui. duci Saxoniae reconciliatur.] Augusti, cuius illi fidem implorauerant, composita res fuit. Ioannes Fridericus, acceptis Henrici literis, per legatos agere coepit, et animum eius mitigare: sic quidem, vt ille cum duabus turmis equitum et peditum signis quinque Vinariam veniret, reliquo per vicinum agrum exercitu distributo, Huc ad eum a principe venit Minquicius canecllarius, et expositis mandatis ad beneuolentiam omnino fiexit. Et cum antea magnam pecuniae vim Hëricus postulasset, eam nunc partem remisit, et sine maleficio commoratus ibi per biduum, amice discedit.

[note: Disputatio in Anglia.] Ad xviij, diem Octobris instituta fuit Londini, iussu reginae, disputatio, de praesentia Christi in sacramento, quod vocant, altaris. Agitata res fuit per sex dies, non sine contumelijs, cum e Pontificijs quidam, cuius erant praecipuae partes, theologus Vuestonus, parum ageret temperanter. Quid super eo decretum, et cuiusmodi fuerit exitus comitij, dicemus infra.

[note: Seruetus Geneuae exustus.] Sub finem Octobris, Geneuae sumptum est de Michaele Serueto Hispano supplicium. Is multis ab hincannis varios aediderat libellos, inter alia, de Trinitate, prorsus alienos a sententia totius Ecclesiae. Cumque hoc demum anno Geneuam venisset, senatus de ilio ceitior factus, comprehendi iubet, ac deinde Caluino, qui iam antea scriptis eum oppugnauerat, et caeteris Ecclesiaeministris iniungit, vt sermonem cum eo conferant. Itaque multa fuit inter eos et acerba disceptatio, cum ille saepenumero mendacij Caluinum insimularet, admodum immodeste. Senatus vero, ne quid in causa tam graui temere fieret, doctores de ijs dogmatis consulit, Bernates, Tigurinos, Basilienses, Schafusianos. Hi respondentomnes, ad summam Dei contumeliam illa perrinere. Cum autem non modo de sententia non decederet, sed conuicijs et maledictis etiam sua propugnaret, damnatus est capitis. Vt ad locum supplicij venit, hortante Guliehno Farello, Christum, aeternum Dei filium inuocare noluit, et cum poenitentiae signum nulluni daret, causam tamen ad populum minime defendit. Necis inuidiam plerique conflabant in Caluinum. Is autem, edito libro, doctrinam eius, et rem omnem actam commemorat, et in haereticos gladio vindicandum esse docet.

[note: Iacobi Sturmij obitus.] Octobris die penultimo, sacobus Sturmius, vir longe et prudentissimus et integerrimus, ac plane decus nobilitatis Germanicae, propter eximias animi dotes et doctrinam insignem, e vita decedit Argentorari, com ex febri quartana per tempus bimestre decubuisset. Aetatis annum excesserat tertium et sexagesimum, His fere diebus, Reginaldus Polus, Anglus, cardinalis, per Geimaniam ad Caesarem contendit, Roma profectus. Cumque iam ad fines Palatini prineipis venisset, accepto nuntio a Caesare, qui Iacobum Mendozam ei miserat, Dillingam, quod est ad Danubium, episcopi Augustani oppidum, redit, et expectat, dum Caesar renuntiet. Henricus Brunsuicensis, Vinaria digressus, Nouembris die vij. venit in sociorum castra quae tum erant ad Lichtefelsum, oppidum ditionis Bambergicae. In eo tenebantur inclusi milites Alberti, ad nouem signa peditum, illi ipsi, qui paulo ante fuerant Biruthi. Circumsederat autem eos comes Plauius cum sociorum auxilijs: et cum Noriberga venissent maiora tormenta, quibus oppidum concuteretur, illi deditione facta, Nouembris die decima, voluntati sese hostis permittunt. Captis ergo ducibus aliquot, reliqui dimitruntur inermes, absque signis. Ea re perfecta Colembachum petunt, Alberti ditionis oppidum et tormentis acriter oppugnant. Oppidani vero, cum illud ab hoste non se posse defendere viderent, quicquid erat supellectilis atque bonorum in arcem Blasseburgum transportant, et post, incensis aedificijs, in illam et ipsi confugiunt. Sic demum

[note: 1553.] hostis irruit, et trucidatis nonnullis, qui forte deprehensi fuerunt, ignem restinguit, et reliqua diripit. Plauius deinde, cum Lichtebergum arcem, et Hofium et Biruthum oppidula deditione cepisset ac muris denudasset, Blasseburgum obsidet, praecipuum Alberti propugnaculum, et magno praesidio munitum.

[note: Vercellae a Gallis direptae.] Ad hoc tempus, Galli, ex Pedemontio clam profecti, Vercellas, Taurinorum oppidum, quod Hispani tenebant, ex improuiso, per insidias capiunt: sed quod in ea propinquitate agri Mediolanensis aegre illud posse defendi crederent, aduentaret etiam cum copijs Gonzaga, Caesaris legatus, direptione facta, domum opportune sese reserunt, onusti praeda.

[note: Solymanus filium suum strangulat.] Non multo post, et Venetijs et aliunde nuntiatum fuit atque perscriptum, de Turcarum Imperatore Solymano, qui filium suum natu maximum, Mullapham, propter suspicionem proditionis et violatae fidei strangulasset ipse. Ferunt secundae vxoris impulsu, quae filium suum augeri cuperet atque parenti succedere, factam esse caedem.

[note: Cantuariensis capite damnatus.] De arehiepiscopo Angliae Cantuariensi dictum est antea. Is, et Ioanna regina, cum tribus filijs Northumbrij ducis producti in publicum Nouembri mense, damnati sunt capitis, ob intentatum laetae maiestatis aimen; sed pro reg onis consuetudine reducti sunt in carecrem, et deprecantibus nonnullis, asseruati.

Sebastianus Schertelinus, de quo non semel est facta mentio, cuius in caput atque vitam Caesar praemium constituerat, vti libio superiori diximus, reconeiliatus in hoc tempore fuit et Caesari et Ferdinando regi, suasque facultates recuperauit [note: Albertus a Camera proscriptus.] omneis, Solicitantibus episcopis atque soctjs, Albertum Brandeburgicum Cameraeiudices, caevemonia solenni, Calendis Decembris proscribunt, vt publicae quietis et Imperij perturbatorem, dimissis huc illuc literis et affixis palam, ipsiusque vitam et fortunas, omnium praedae permittunt. Henricus Brunsuicensis, ad oppugnationem Blasseburgi relicto Plauio, sexta die Decembris, cum suis copijs contendit Schuinfurtum, quod quidem oppidum in ripa Moeni positum, Albertus valido praesidio tenebat. Accesserat Henrico supplementum aliquod militum, qui Noriberga venerant et Forchemo: sed Albertus, cum id fore suspicatus esset, primum, quicquid erat alimoniae, vicinis in locis, in oppidum inuexerat, post, omnia circum aedificia incenderat, vt obsidendi eo anni tempore facultatem hosti adimeret. Itaque, nulla ibire perfecta, desideratis etiam nonnullis, com Albertus eruptione facta dimicasset, Henricus, non magno cum comitatu, per agrum Ioannis Friderici profectus absque maleficio domum redit. Albertus, vbi se proscriptum accepit, Caesarem interpellat, vt sententiam aboleat. Is autem, vt iuris administrationem impediat, non sibi licere dicit. Sic ille iudicium, vti largitione corruptum atque redemptum recusat, et protestationem interponit, edito scripto. Camerales autem finitimis Imperij prouineijs executionem mandant.

[note: Eduardi regis edicta irrita fiunt.] Per Angliam agebantur hoc tempore conuentus omnium ordinum: et quoniam Eduardo, rege, facta fuerant decreta de coena Domini, de caeremoijs, et sacramentorum administratione, de coniugio sacerdotum, de episcoporum electione, de constituendis Ecclesiae ministris, de formula precationum, et id genus alijs rebus, cautum hoc in conuentu fuit, nequid ea decreta valerent, sed vt eam sequerentur omnes religionem, quae fuisset ab Henrico rege moriente relicta. deinde, ne sacrificis et Ecclesiae ministris, qui deinceps constituentur, vlla fiat molestia diuortium quoque Catherinae, quae Mariae mater fuerat, illicitum fuisse pronuntiatur. [note: Regina Angliae despondetur filio Caesaris.] Ad haec. de matrimonio reginae fuit agitatum inter optimates aliquos, ac placuit eam desponderi filio Caesaris Philippo. De quo fama fuerat ante, quasi comsobrinam suam, Lusitantiae regis Emanuelis et Eleonorae filiam, esset ducturus. Eo constituto, cardinalem Polum Caesar accersit: quod in Germania illum

subsistere voluit, vti diximus. Eo factum esse nonnulli putabant, ne cum esset regiae stirpis et gratiosus apud suos, coniugij rationes forsan impediret. His quos ante diximus in carcerem esse conditos, episcopis, alij suffecti sunt in hoc tempore. Confirmandi causa matrimonij Caesar amplissimam legationem mittit in Angliam, qui Mariam absenti Philippo prorsus abdicant. Eius erat princeps, Ecmondanus, Hi, cum sub initium lanuarij Londinum venissent, post aliquot dierum [note: 1554.] tractationem, rem conficiunt, Tulit hoc indignissime populus, et ex nobilitate complures, et communicatis inter se cosilijs, rebestionem facium. Huius erat dux [note: Seditio in Anglia.] praecipuus et author. Thomas Viatus. Is per Cantium excitata seditione, graues habebat conciones et acerbas in reginam atque consiliarios, quod externis nuptijs perpetuam et miserrimam seruitutem Angliae compararent, deinde, quod extincta vera religione, pontificiam denuo stabilirent. Est autem Cantium, tegio maritima, Galliae proxima, nobilis vrbe Cantuaria. Huius motus fama Londinum allata fuit lanuarij die xxv. neque multo post auditum est de Henrico Suffolcio duce, qui per Deuoniam homines ad arma vocaret. Itaque regina, quas potuit, manus facit, ijsque Norfolciae ducem Thomam, nuper carcere liberatum praeponit. Qui cum sub exitum eiusmensis in hostem incidisset prope pontem Roffensem, desertus a milite, fuga salutem quaerit, et vix aegre Londinum peruenit. In his ergo turbis, legati Caesaris, minuendae seditionis et sui periculi causa Calendis [note: Oratio reginae ad Anglos.] Februarij conscensis nauibus discedunt. Eodemque die regina venit Londinum et oratione habita valde criminosa in Viatum, quid illius consilijsit, ostendit, et suam in ipsos charitatem exponit, et de matrimonio nihil se statuisse dicit, nisi de consilio procerum: se videlicet bonam nunc aetatis partem exegisse virginem, neque sic nupturire, quin eo in vitae genere permanere velit, si quidem ordines ita iudicent fieri oportere. Nam vt sui connubij causa regnum periclitetui et caedibus omnia vastentur, id sibi longe futurum acerbissimum. Permaneant igitur in officio, et in sceleratorum hominum vlciscenda perfidia sibi ferant opem. Hoc enim ipsorum esse muneris, qui se legitimam patris, haeredem, de communi consilio reginam esse iusserint. Cum ad hunc modum eos placasset, vrbis defensioni quosdam constituit, et comitem Penbruccum designat, qui sortis tem adminutret, lam ante Viatus erat voce praeconis denuntiatus hostis et regni proditor, et maioris inuidiae concitandae causa, recitata fuerunt eius ad reginam missa postulata, quorum illud ferebatur esse primum, vt in custodiam sese regiua tradat, vt de nuptijs illius, et consiliarijs vel retinendis vel muletandis, ipsi statuere liceat. Tertio post die, promiscuae multitudini proponitur impunita, modo seditionis authores deserant et ei, qui Viatum fecisset captiuum, ingens constituitur praemium. Suffolcius quoque iubetur in perduellium haberi numero. Et cum eodem die coniurati propius ad vrbem accederent, regina pontem, quo Thamesis est constratus, rescindit, ne quis ad ipsos transiret. Postridie, suburbium illi occupant, fore putantes, vt oppidani sese ipsis coniungerent. Verum hi praesidio continebantur. Interea Suffolcius in diuersa regni parte capitur, ductore Huntingionio, quem eo regina cum equitatu miserat. Biduo ad vrbem consumpto, coniurati, cum ea parte frustra molirentur, conuerso itinere, milliaribus aliquot supra Londinum, Thamesim traijciunt, et vrbem recta petunt Ibi tandem viatus, ab ijs copijs, quas ductore Penbrucho regina emiserat, intereceptus cum socijs [note: Viatus captus in vincula conijcitur.] in carcerem abducitur, Altera die, qui septimus erat eius mensis dies, edicitur, capitis denuntiata poena, vt qui de seditiosorum numero quempiam domo recepissent, ilico producant et exhibeant. Paucis interiectis diebus, Londinum Suffolcius [note: Ioanna capite plectitur.] addudtur captiuus. Die vero Februarij duodecimo. Northumbrij filius, Guilfordus Dudlaeus, et ipsius vxor Ioanna, Suffolcij ducis filia, quam Eduardo

[note: 1554.] regi summissam fuisse reginam diximus, capite mulctantur, quod contra legitimam successionem ad regnum aspirassent. Ioannae sortem plerique omnes miserabantur, quod innocentissima puella, et liberaliter educata, literisque culta, tantam in calamitatem incidisset, non sane alia de causa, quam quod regnum oblatum non repudiarat. Orationem habuit ad populum valde piam ac modestam, et Dei misericordiam implorans, per Iesum Christum, puellis pedissequis administrantibus, linteolo sibi tegit, et obuincit oculos, carnifici deinde ceruicem praebet feriendam, Hoc ipso die, Cortenaeus, Deuoniae comes, quem ex multorum annorum captiuitate, regina, superioribus aliquot mensibus liberauerat, denuo capitur ob suspicionem initae coniurationis. Posthaec, Londini et Vuestmonsteri, vbi regina tum erat, plurimi rapiuntur ad supplicium, et quidem ex nobilitate non pauci. Quidam etiam elapsi, et in his primi nominis, Petrus Carrus, ad Galliae regem [note: Dux Suffolcius capitis poenam luit.] confugiunt. Dux quoque Suffolcius, Februarij die vigesimo primo capitis poenam luit, cum ante diem quartum fuisset damnatus.

Dum haec in Anglia geruntur, Sibilla Cliuensis, Ioannis Friderici Saxoniae ducis coniunx, eo, quem diximus, Februarij die vigesimo primo moritur Vinariae et vndecimo post eam die princeps ipse, cum aliquandiu decubuisset aegrotus. Decesserunt vterque in vera Dei cognitione: et ipse quidem, dum vxori sepulchrum [note: Io. Friderici et eius vxoris mors.] in aede sacra paratur, iusserat sibi locum aliquem ad latus illius reseruari, quod breui secuturus essen neque fefellit eum opinio. Nam Martij die tertio, sub horam decimam ante meridiem, cum ex lectulo concionem audisset implorata numinis Diuini misericordia, suumque spiritum Deo commendans, ex hac aerumnosa vita, coelestem in patriam emigrauit. Iam vero transactum erat inter eum et Augustum ducem. Cum enim Daniae rex missis legatis, vt supra docuimus, intereederet, post multam et variam ac prope semestram disceptationem, hoc primum tempore, composita res fuit, his conditionibus. Ioannes Fridericus discedit ab electoratu, Misnia et oppidis metallicis. Augusto sine liberis maribus extincto, ad Saxonem eiusque liberos mares haec omnia redeunt. Interim Saxoni licet vsurpare sibi nomen electoris et insignia, tam in obsignandis literis, quim in procudenda moneta: praefecturas etiam et oppida quaedam Augustus ei liberisque largitur, et pro superiorum aliquot annorum residuis debitis, quae Mauricius non dependerat ipsius liberis. persoluit ad centum aureorum millia. Sed et arcem [note: Transactio inter Io. Fridericum et Augustum.] oppidumque Conigspergum, in Franconia positum, et episcopo Vuirciburgensi oppignoratum in aureorum millia quadraginta, luit, et Saxoni liberisque restituit. Postremo, foedus haereditarium Saxonicae domus, violatum superioribus annis, renouatur, ac denuo sancitur. Eam transactionem Ioannes Fridericus, decumbens, non multo ante vitae finem, scriptura et signo suo confirmauit, et vt idem filij facerent, iussit. Itaque forti animo superatis omnibus malis et aerumnis, in quas erat coniectus, non in carcere, neque militis externi custodia, cui destinatus erat, verum illustri Dei beneficio liber factus, et domum ad vxorem, ad liberos et sacra sua reuersus, extremum diem placidissime clausit, et filijs populoque [note: Vxoris ducis Saxo. pietas.] suo pacem ac otium reliquit. Vxor etiam voti facta compos, terrestre domicilium hoc deseruit. Nam saepenumero dixerat, aequissimo se morituram animo, si modo coniugem sibi videre prius liceret liberum et incolumem. Atque id ab immortali Deo saepissime precata fuit multis cum lachrymis aten suspirijs. Quo die vitam illa finijt, natus est Augusto duci filius Alexander.

His fere diebus, quireliqui per Angliam erant, externi, sed et indigenae multi, relicta patria, propter mutatam religionem et edicta reginae in Germania sese [note: Io. a Lasco incertis sedibus vagatur.] conserunt, et Vesaliae quida, alij Francofurti, complures etiam Argentorati subsistunt. Ioannes Lascus, Polonus, genere nobilis, Hieronymi frater, vir ipsigniter

[note: 1554.] doctus, ante hyemem profectus erat illinc cum nonnullis in Daniam: sed cum ibi parum amice reciperetur, ob diuersam de coena Domini sententiam, et per inferiorem Saxoniam eadem de causa denegaretur ei sedes, Emdam, oppidum Frisiae, tandem peruenit, ibique consedit. Martijdie quarto, regina leges promulgat [note: Leges Ecclesiast. in Anglia.] ecclesiasticas, quibus mandat episcopis eorumque vicarijs, vt ne quem de haeresi suspectum in ordinem sacrum recipiant, haereses funditus extirpent, noxios et pestiferos libros aboleant, ludimagistris etpopuli doctoribus praescribant, et non obtemperantibus docendi munus abrogent, sacerdotibus maritis vxores et sacultates auferant, et poenas ipsorum scelere dignas constituant, sic tamen, vt eos, qui de consensu coniugis profitentur se velle facere diuortium et in posterum abstinere, lenius tractent, ac resipiscentes etiam loco restiruant: adhaec, preces omnes in supplicationibus publicis, et Latina lingua, et more vetusto recitentur, dies omnes festi celebrentur, superioris aetatis caeremoniae restituantur, pueri adultiores, ante baptisati, ab episcopis confirmentur, et in scholis erudiantur, que madmodum sacrifico missam peragenti ministrare debeant ad aram. Quo tempore pontificatum Romanum Angliae rex Henricus octauus exterminauit, vti libro nono diximus, legem hanc tulit inter alias, ne quis ad vllum munus aut dignitatem reciperetur ecclesiasticam, nisi prius fide data per iusiurandum, profiteretur, ipsum ac successores etiam, esse caput ecclesiae supremum Anglicanae: pontificem vero nihil habere iuris in illam, nec aliud esse, quam episcopum vrbis Romae, qui cum nihil velint habere commune, hoc autem iusiurandum regina nunc etiam, cum haec euulgaret, remittit, et episcopis mandat, ne posthac exigatur ab vllo, tacite quodammodo primatum Romano pontifici restituens. Quod de publicis precibus ait, sic habet. Henrici regis mandatu preces dicebantur, lingua populari: in ijsque rogabatur Deus inter alia, vt ipsos ab Episcopi Romani seditione, [note: Elisabetha in carcerem conijcitur.] conspiratione, tyrannide liberaret: hanc ergo formulam, typis excusam, regina nunc antiquari iubet. Non multo pôst in custodiam data fuit reginae soror, Elisatha, literis exculta puella, quod anteactae Seditionis conscia putaretur.

Ad exitum Marttj, hostes Alberti Marchionis ad obsidionem Schuinfurti redeunt. Aprili mense venerum in Germaniam, ex Anglia, magnae doctrinae viti. Richardus Merisinus, de cuius legatione, superiori libro diximus, Antonius Cocus, Ioannes Checus, ambo regij praeceptores: et hi quidem in Italiam deinde sese contulerunt: venit etiam Ioannes Ponetus, episcopus Vintoniensis, qui per hanc religionis mutationem, loco remotus suit, vt alij multi.

[note: Senarum obsessio] Per hosce dies, cum Florentiae ducis et pontificis copiae Senas obsiderent, Petrus Stroza, qui Galliae Regis nomine tuebatur vrbem, ex insidijs illos adortus, vbi per indicium quaedam accepisset, magnum eorum numerum concidit: illi tamen redintegratis viribus obsidionem continuarunt. Itaque Galliae rex Heluetiorum tria circiter millia conduci iubet, vt obsessis opem ferant. Pontificis nepoti Ascanio Florentiae dux filiam suam desponderat, et initae fuerunt rationes, illius per hoc conubium amplificandi. Per hosce dies, Insubriae praefectus Ferdinandus Gonzaga venit ad Caesarem in Belgium vocatus: venit etiam Baptista Castaldus, quem superioribus annis in Vngariam diximus a Caesare missum.

Ad ldus Aprileis, Londini, supplicio capitis fuit affectus Viatus: ante quam produceretur, Elisabetham et Cortinaeum diligenter excusans, aiebat non esse affines coniurationi. Tunc etiam Cantuariensis et Londinensis episcopus et Hugo Latimerus, primum Vindesoram, post, Oxoniam abducti, habita disputatioe cum eius atque etiam Cantabrigiensis academiae theologis, quum in sententia permanerent, [note: Conuentus ordinum in Anglia.] dantur in custodiam. Hoc ipso tempore conuentus erant omnium ordinum Angliae, in ijs duo potissimum proposuit regina: de suo connubio deque

[note: 1554.] restituendo Pontifici primatu: quorum illud certis legibus obtmuit, hoc autem, resistente cumprimis nobilitate, non potuit persuadere. Cardinalis Polus, vbi cum Caesare fuisset aliquandiu, Galliae regem petit, et pacis erat vtrique consiliarius: verum nihil profecit. Ad finem Aprilis, Albertus Brandeburgicus, acceptis aureorum millibus sexaginta, captiuum Aumalium dimittit, cum paulo ante, suae ditionis alterum propugnaculum, Holanspergum amisisset. Non multo post, Caesar Bruxellae datis literis, illum, hyeme superiori proscriptum Spirae, sicut diximus, denuo proscribit, et questus eum sic impune grassari, verbis grauissimis mandat, vt principesac ordines omnes, maxime autem finitimi, sententiam latam exequantur. Iam antea Roteburgi ad Duberum flumen bis conuentum fuerat, pacificandi causa: cunque nihil esset actum, Caesar hoc in eum decreuit, et passim fuerum affixae literae, eoque nomine Vuormaciae post conuenerunt ordines, qui ad prouindam Rhenanam pertinent. De comitijs Imperij futuris Augustae, non semel [note: Comitia Augustae.] ante diximus: et quia Caesar, tum valetudine tum bellis impeditus adesse non poterat, Ferdinandus rex, illius rogatu, prouindam hanc in se recipit, ab eoque solicitati principes vt venirent, propter turbulentum Germaniae statum excusabant. Caesar iam eo miserat e suis consiliarijs nonnullos, Augustanum quoque cardinalem ad hoc delegerat: sed cum ob eam, quam dixi, causam, nemo veniret, in aliud magis idoneum tempus reiecta res fuit.

Albertus odiose quaedam et acerbe scripserat in Noribergicos, quasi bello superiori Galliae regem atque sodos occulte iuuerint, et pecuniam dependerint, quasi de Caesare grauem habuerint suspitionem, tum ipsi tum episcopi socij, multaque dixerint contumeliose, quasi Galliae regi magis quam Caesari faueant, quasi bellum hoc ipsi conflarint, quasi totis viribus id egerint, ne pacta seruarent Episcopi, quasi priores bellum fecerint et ad defensionem ipsum adegerint, quasi nobilitatem omnem profligare studeant, quasi fidem datam et literis obsignatam violarint, quasi nefarium et crudele bellum gesserint in suae ditionis homines, quasi iudicium Camerae predo redemerint. patriae quoque proditores vocabat, disseminatis per Germaniam libellis. Eo cognito, Noribergici, quum Holanspergo capto [note: Noribergicorum scriptum in Albertum.] quaedam eius generis reperissent, Maij die decimo octauo, prolixe respondent, ac ordines omneis euulgato scipto, et ordine singusa refutant, et in ipsum plaeraque retorquent, et qua conditione Mauricio pecuniam dederint atque socijs, commemorant, et quis belli sit author, ostendunt. Nam et iam eo tempore, quo conuenerant Hedelbergae principes intercessores, ille per suos emissarios, inquiunt, occulte cogebat in Saxonia quam potuit maximas copias, idque demonstrari potest tum alijs, tum ijs literis, quas ipsius excusorum vnus, Gulielmus Grumpachus, ad eum vigesimo nono die Martij dedit. Quod nisi tum rex Ferdinandus, dux Mauricius, et Brunsuicenses, omne robur, vitam etiam atque sanguinem patriae impendissent, horribilem ille vastitatem per omnem Germaniam excitaturus erat. Episcopos Franconiae coegerat ad iniquissimas conditiones: eam vero transactionem Caesar irritam fecit, et illis, vt sua recuperarent, permisit. Bambergensis igitur oppida quaedam atque praefecturas amissas recepit, multo ante quam in gratiam ille cum Caesare rediret, et tunc, quum propter perduellionis crimen non facultates ei tantum, sed vita quoque iure poterat auferri. Mandatu postea Caesaris, ad nostri defensionem ac prouinciarum tutelam foedus iniuimus, vt quidam alij. Reconciliatus deinde Caesari fuit, et transactionis obtinuit ab eo confirmationem, sed ea lege tamen, vt esset ipsi fidelis ac Imperio: verum ille, tametsi vim ei nullam Caesar permiserat, per obsidionem Metensem domum ad suos rescripsit, vt Episcopos territarent, et nisi restituant ablata, vim facerent. Sic illi, Ianuario deindemense, facto impetu plaeraque recuperarunt armis. Itaque Bambergicus, vt opem

[note: 1554.] sibi ferrent ex pacto, socios admonuit: nos tamen, ne quid praecipitanter fieret, non semel per literas et internuntios ad pacem hortati sumus Albertum: ipse vero contemptim et contumeliose respondens, quo plures haberet hostes, eo sibi maiorem esse paratam gloriam, inter alia dicebat. Fuit hoc initio Martrj, neque multo post actio fuit Hedelbergae instituta. cunque luculentas ibi propositas conditiones reijceret, hortantibus eum ad pacem propinquis et agnatis intercessoribus, et domum illinc profectus exercitum conficeret, interpellati rursus ab Episcopis atque solicitati, tunc demum ei nos profitebamur aduersarios: fuit hoc anno superiori ad calendas Aprilers. Et quum truculentissimum ipse bellum gesserit, nouo prorsus et inaudito per Germaniam exemplo, nobis crimen illud impingere conatur. sed profecto falsum est, nec eius generis quicquam ad nos vnquam delatum fuit, Ipsius vero milites nullum soeuitiae genus praetermiserunt, et aratores forte ruri deprehensos, patres aliquando simul et filios, in aspectu prope nostro suspenderunt: foeminas autem non viuas modo constuprarunt, sed mortuas [note: Alberti immania facinora.] etiam effoderunt. Anni superioris Maio mense, quidam ex nobilitate Franconia, Nicolaus Eglosstenus, castellisui Conruti deditionem facere coactus fuit: ipse vero non solum illud exussit, verumetiam ad quadraginta circiter homines rusticanos ibi repertos, et cum his Ecclesiae ministrum, in horto prope castellum strangulari iussit, et vxorem illius atque matrem captiuas abduxit. Excusare quidem istud conatus est per literas, ad nobilitatem Franconicam, sed parum idonee. Quomodo captiuos etiam tractarit, docere possunt in Saxoniam ab illo pertracti nostrates ac Bambergenses obsides, et qui passim in illius detenti fuerunt ergastulis. Nam et immensam eos pecuniam poposcit, et tormentis acerbissime subiecit, et inedia quoque confecit atque gelu, sic, vt nonnullis extinctis, reliqui frigore necata membra sibi rescindi curarent atque tolli. cunque ex ipsis nonnulli, quo se vel redimerent, vel vitam tolerarent, non haberent, alimoniam eis dari vetuit. Ac nisi milites praesidiarij, lamentationibus illorum et miserabili clamore victi, fragmenta panis abiecissent illis aliquando, prae vetustare iam arida prorsus atque mucida, quae ne pecudes quidem et animantia bruta, nisi per extremam famem, attingere voluissent, inedia fusset omnibus pereundum. Et licet nonnulli pecuniam per amicos conficerent, vix tamen aquam atque stramen consequi potuerunt. itaque fame sitique fuerunt extincti quidam in horribili carceris non squalore, sed foetore, medias inter sordes atque vermes et reptilia, cunque sic interijssent, non fuerunt extracta nec illinc remota cadauera, sed apud superstites et eos qui misere trahebant adhuc animam, relicta. Quam vero leniter a nobis tractati sint ipsius captiui, duces aliquot et centuriones, etiam ij, qui pessime de nobis meriti nulla conditione sese dediderant, id vel ipsorum testimonio cognoscere licebit. A pace vero quam sit alienus, duabus illis actionibus Roteburgicis doceri potest, vti vobis constat, illustrissimi principes, qui vel interfuistis ipsi, vel eo misistis legatos. Nam licet grauissimam ab eo calamitatem accepimus, et quanquam euulgata iam erat eius proscriptio, tamen haec fuit a nobis in priori conuentu delata conditio: quod si disce deret ab armis, et in posterum recte cauerer, ac legibus rem agere vellet, nos etiam arma deposituros, et principum intercessorum arbitrio, vel Caesaris et ordinum iudicio causam esse permissuros; idem Episcopi deferebant, de consilio et voluntate legatorum Ferdinandi regis: principum autem autem intercessorum consiliarij hoc etiam studio pacis addebant, quod si confoederati ordines Franconici, prouinciam ei suam, cuiusmodi tuncerat, restituere pollicerentur, vtrinque recedendum ab armis, et de postero cauendum, et proscriptionem, ea quidem parte, fore irritam, et amicae [note: Alberti arrogantia] vel legitimae tractationi controuersiam totam esse permittendam. Sed ille per contemptum atque ludibrium, intercessores vocabat hostium suorum procuratores,

[note: 1554.] neque se passurum tales in angustias redigi, neque cupere proscriptionem adhucaboleri, quodque reliquum haberet facultatum, velle dicebat periclitari, multaque id genus alia, leuiter et contumeliose et minaciter, de summis, mediocribus, infimis iactabar, vt ijs, quae sunt Holanspergi typis exculae, literis demonstrari potest. In altero deinde conuentu licet ampliora deferrentur a nobis, tamen nihilo magis ad pacem spectauit, imo technas adhibuit et insidias, parum quidem laudatas, neque viro principe dignas. Nam intercessorum rogatu totam causam Caesari simul et principibus aliquot permittens, arma deponere pollicebatur, idque compromissum, Caesar, datis Bruxellae literis, Aprilis die quarto, ratum habuit, et Franconiae confoederatos ordines, vt ab armis et ipsi discederent, eiusque fidei ac diligentiae rem committerent, monebat. Hoc autem eo consilio faciebat Albertus astute, licut exijs quae consecuta sunt, apparet, vt et Caesarem tardaret, ne proscriptionis executionem certis Imperij mandaret prouincijs, et vt ipse spacium haberet conficiendi, quem tunc passim cogebat exercitus, quo nos opprimeret inopinantes: verum beneficio Dei detecta res fuir, ipsius interceptis eodem tepore literis, quas ad suos huc illuc tribunos mittebat, et centuriones, in quibus hoc erat: actionem Roteburgicam ab se permissam, eo solum, vt interea sese comparet ac hostem adoriri possit: quod si iam intercessores ab eis forte postulent, vt discedant a signis, non esse quod morem gerant, sed maneant coniuncti, neque diuulsionem fieri patiantur: ad excusandum vero causam hanc adferant, quod multorum mensium ipsis debeantur stipendia, neque possint, nisi persolutis illis, abscedere, sed absque maleficio tamen ijs locis velle permanere dicant, donec sit ipsis depensa pecunia. Huc etiam pertinent ipsius literae, quibus mandat suis praefectis, vt sine mora quosuis adoriantur promiscue. patefactis igitur his insidijs, et quum ab ipsius legatis, Roteburgum missis, nostri homines, an compromisso stare veller, interrogarent, neque certum responsum ferre possent: de Ferdinandi regis legatorum consilio coacti sumus Deo simul et Caesari ac Imperio rem committere, sicut nostrae tum ad Caesarem missae literae declarant. Quod cum ita sit, et quoniam exijs, quae vere commem orauimus, facile quiuis intelligit, eo nos vrgeri tantis et conuicijs et contumelijs et incommodis, quôd ad illius depellendam vim atque furorem, Imperio summi magistratus obrem perauimus, idcirco maiorem in modum oramus omneis, qui virtutem ac probitatem amant, vim autem et iniuriam oderunt, vt diligenter considerent, nisi lata sententia mandetur executioni, et haec illius reprimatur audacia, quantum immineat non nobis tantum, sed ipsis etiam discrimen. Nullum ergo subsidium aut opem ei ferant, neque perfugium aut receptum patefaciant, sed vt viros principes decet et amantes patriae, non solum non impediant executionem mandati, sed ipsi quoque totis viribus huc ineumbant, et ita sese gerant, vt exemplo reliqui deterreantur: ne libellis etiam famosis et criminationibus illius innos profusis fidem habeant, et si quid ille rursus in nos molietur, ope consilioque iuuent, etiam atque etiam obsecramus. Acceptis ab Aumalio nummis, vt supra dictum est. Albertus in Saxoniam contendit, et Maio mense conductis ibi copijs, occulte Schuinfurtum petit, et Iunij die decimo cum equitibus octingem [note: Albertus Schuinfurtum petit.] tis, peditum signis ad septem, prima luce, qua parte non erat obsessum, ingreditur oppidum. Et quia rerum omnium premebantur inopia, tertio post die, quum oppidum diripuisset, praesidiarios omneis, de nocte, tam equires quam pedites, ad octodecim signa, cum tormentis educit, nullis relictis ad portarum custodiam stationibus, et Kitzingum iter haber, oppidum infra positum ad Moenum. Cum iam dilucesceret, et portas nudatas praesidijs hostes animaduerterent, dato signo per castra, sese parant ad iter, et illum inse quuntur: sed complures, ac Brunsuicenses quidem imprimis, ab Henrico duce missi milites, in oppidum irruunt, et quod

[note: 1554.] reliquum erat diripiunt atque deuastant. proceres igitur et belli duces, ne reliquorum mora spacium nactus Albertus euaderet, diuersis aliquot locis oppidum incendunt: six illi discedere coacti redeunt ad exercitum. ac licet horis aliquot praecederet [note: Alberti fuga.] Albertus, tamen, quod tormentis impeditus atque tardatus accelerare non posset, ab agmine primo sistitur, cum ijsque manus conserit: aduentante autem reliquo exercitu, quum tantae multitudini se videret imparem, suos cohortatus, vt qua quisque ratione posset, sibi consulerent, ipse paucis comitatus equitibus, e conspectu celeriter abit, et per flumen, ad Kitzingum tranando euadit, impedimentis omnibus amissis. Octauo postdie, praecipuum eius propugnaculum, Blasseburgum, deditione capitur, et in Ferdinandi regis potestatem peruenit, cum non multo ante Bohemiae canecllarius Henricus Plauius, qui continenter illud obsederat, mortem obijsset. Sic igitur omni ditione pulsus fuit et eiectus Albertus Dum haec in Franconia geruntur, Henricus Brunsuicensis, per inferiorem Saxonsam, plaerosque tam principes quam ciuitates, et ex nobilitate complures, pecuniam poscit, et imperata facere cogit, Megelburgium, Luneburgenses, Anhaldios, Mansfeldicos: alterae etiam illius et episcoporum copiae, profligato Alberto, captoque Schuinfurto, sicut diximus, Roteburgum, oppidum Imperij, et Hennebergium comitem inter alios male mulctabant, eoque tendebant, vt nisi belli, quod ad omneis pertinere iactabant, impensas recuperarent, vim facturi viderentur: sed intercesaione composita res fuit, et discessum ab armis.

[note: Sabaudiae ducis mors.] Ad hoc fere tempus, Sabaudiae dux, Carolus, magnae suae ditionis parte spoliatus, vt libro decimo docuimus, e vita decedit, haerede relicto filio Philiberto, qui Caesari multis nunc annis militabat. Ferdinandus rex, nuper edicto promulgato, suis mandarat, ne quid in eucharistiae sacramento mutaretur, vtque pro veteri consuetudine, qui coenam Domini perciperent, altera, quam vocant, essent contenti specie: sed optimates atque nobilitas et ciuitates, cum antea non semel illum interpellassent, nunc denuo per epistolam admodum demisse rogant, multis in medium adductis argumentis, vt iuxta Christi mandatum, et institutum, ac veteris Ecclesiae morem eis concedatur integra coenae perceptio. His illorum literis, Iunij die vigesimo tertio rex Viennae respondens, minime futurum, inquit, putabam, vt edictum illud meum a vobis in disputationem vocaretur, et cauillationem subiret. nam eo spectaui solum, vt meae ditionis populus in antiqua veraque [note: Ferdinandi ad suos literae de coena Domini.] religione, et Ecclesiae catholicae permaneret obedientia, cuius extra commercium nemo salutem con sequi potest, vtque sacramentum hoc, omnium maxime praecipuum, iuxta legem Ecclesiae moremque perciperent, neque vel deprauatis quorundam opinionibus, vel curiositate quadam aut etiam superbia deflecterent ab eo, quod et Ecclesiae simul et Magistratui debent, officio. Haec nimirum illius est edicti mens atque sententia: neque nouum est quod mandaui, sed vetus institutum, quod et ad maiores meoa, Imperatores, reges, et Austriae duces, veluti per manus delatum est, et ad me quoque, cum rempublicam gerere coepi, deductum, et ad hoc vsque tempus, diligenter, vti Christianum principem decet, a me seruatum, meisque populis non semel, vt in eo persisterent iniunctum. Itaque minime fore putabam, vt in edictum hoc meum aliquid tentaretur a vobis, qui caeteris in rebus omnibus, ne qua mutatio fiat, vtque leges ac iura vestra vobis integra maneant, non tenditis. Nam certe nouum est quod agitis, et a vobis non ita pridem opinione quadam susceptum, et nunt etiam prolixe disputatum, quasi vero de meis mandatis, qui sum praecipuus vester et summus magistratus, iudicare vobis liceat, aut quasi iure vobis illud permitti debeat, quod annis nunc aliquot, nonnulli vestrum, sua quadam sponte, praeter Ecclesiae legem meamque voluntatem, sibi priuatim sumpserunt et vsurparunt. Quia vero grauis est et ardua quaestio, sicut ipsi quoep dicitis,

[note: 1554.] equidem amplius de illa cogitabo, suoque tempore sic respondebo, vt populi mei salutem mihi cumprimis esse curae, possit intelligi: sed interim obsequentiam a vobis omnem expecto, necaduersus edictum aliquid facturos esse confido. Ad [note: Ordinum ad Ferdinandum respon sio.] haec ordines deinde scripto vicissim respondent, et quod de Christi seruatoris mandato non semel a nobis antea dictum est, aiunt, serenissime rex, idem nunc repetimus. Nam claris atque perspicuis verbis ille suam coenam instituit, vt ad eum modum, sicut ipse praescribit, ab omnibus perciperetur, illius autem institutum atque praescriptum nemini mortalium immutare licet: hunc etiam veteris ecclesiae fuisse morem, et eum, qui nunc est, paulatim obrep sisse, demonstrari potest. nam et Constantiense concilium, a Christo sic illud institutum esse fatetur. Cûm igitur ad nostram hoc salutem pertineat, nulla certe vel curiositas vel superbia nos impulit. quo magis etiam speramus futurum, vt deliberationem tuam ad Christi mandatum simul et apostolorum et Ecclesiae veteris consensum referas, et conscientiam nostram minime grauari velis. quod vt facias, per omnia sacra, per gloriam Dei, nostramque te salutem oramus. Te quidem summum et a Deo nobis darum magistratum agnoscimus, et libentissime quidem, ac nihil est omnium rerum, quod non possis aut debeas a nobis expectare, sed in hac vna re propitium te nobis esse flagitamus.

[note: Abbas Lutheranismi insimulatus.] In Vuirciburgensis episcopi ditione monachorum est collegsum, Nustatum, eius abbas Ioannes Frisius. cum in suspitionem Lutheranismi venisset, quinta die Maij citatur, vt sexto post die veniat Vuirciburgum, et ad interrogata respondeat. [note: Interrogationes abbati propositae.] Quaestiones autem erant istaenum liceat iurare, num iureiurando quis obligetur, num castimoniae, paupertatis, obedientiae votum facere liceat, an obligent eiusmodi vota, num Ecclesiae ministris magis conueniat coelibatus quam matrimonium, an vnasit Ecclesia vera et apostolica, num haec, veluti sponsa Christi, perpetuo gubernetur a Spiritu sancto, num vera semper et salutaria decernat, an propter vitia quorundam et errores deserenda sit, an haec ipsa, propter caput, Christi vicarium, Romana recte vocetur, an omnes vtriusque testameti libri, quos canon habet, legitimi sint veri, num sacra Scriptura sit iuxta sanctoram patrum, Ecclesiae doctorum et conciliorum, non autem Lutheri sententam et id genus aliorum interpretanda, num praeter sacram Scripturam opus etiam fuerit alijs traditionibus, cuiusmodi sunt Apostolorum et id genus aliae, num ijsdem traditionibus eadem debeatur fides, authoritas et obedientia, quae sacrae Scripturae, num magistratui ciuili sit in politicis, in sacris obtemperandum ecclesiastico, num septem Ecclesiae sint sacramenta, sint ne baptisandi pueri, num ad baptisnum adhiberi debeat lingua Latina, sal, oleum, aqua, chatacteres, exorcismi, num baptismo deleatur omnino peccatum originis, ita quidem, vt concupiscentia, quaeremanet, eius peccati nomen amittat, anpanis in corpus, et vinum in sanguinem Christi, virtute verborum, quae sacerdos enunciat, mutetur et consecretur, et an ita remaneat, etiam si non statim percipiatur, an eo modo consecrata eucharistia sit veneranda, siue circumferatur ad honorem Christi, siue deferatur ad aegrotos, aut etiam inclusa reseruetur, an sub specie panis et vini sit adorandus Christus, an sub vtralibet spede sit totus Christus, an delictorum confessio praeparet hominem ad digne percipiendam eucharistiam, an Missa sit verum et perenne sacrificium, an vt erque Missae canon sit retinendus, an sacramentum confirmationis sit exercendum, anpoenitentiae sint tres partes, contritio, confessio, satisfactio, num sacerdos condonare peccara possit ei qui non sit ante confessus illa, num soli sacerdotes habeant potestatem clauium, an animae piorum charitate nos persequantur, an pro nobis ad Deum intercedant, num sint inuocandi diui, num dies festi consecrati diuis recte celebrentur, an diuprum sint venerandae reliquiae, num animae

[note: 1554.] piorum nondum expiatae subleuentur Missis, precationibus, ieiunijs, cleemosynis, an sit locus purgatorius, an quadragesimae tempus et alia per Ecclesiam indicta ieiunia seruari debeant, an diebus ab Ecclesia vetitis abstinendum sit ab esu carnium, an ceremonijs ad religionem sit incitandus populus, quae ceremoniae sint piae, quae minus? Adhaec ilie, Maij die vigesimo septimo prolixe respondet; aclicet non modo sacrae Scripturae, sed patrum quoque testimonijs dicta sua confirmaret, tamen Iunij die vigesimo quinto damnatus est, et ab omni funetione rexnotus.

Ad exitum Iunij, Galliae rex, cum exercitu Campaniae finibus egressus, ad [note: Regis in prouinciam Caesaris expeditio.] Mosam flumen iter habet, et in Caesaris prouinciam, extremis Neruijs coniunctam inuadens, Bouinum oppidum et Dinantum inter alia multa capit, diripit, arees ibi demolitur, et Marieburgum captum opere praesidioque munit. Caesar autem [note: Marieburgum capitur.] Bruxella digressus cum suis copijs, Namurcum venit, quod est ad Sabin flumen, infra Dinantum, quinque milliaribus oppidum. Rex videbatur ad praeliumspectare: cunque duceretur tempus in Hannoniam deflectit, et Binsium oppidum, arcemque, reginae Mariae delitias, deditione capit, diripit, incendit, et longe lateque rapinis ac incendijs omnem illam regionem deuastat. In Atrebatum deinde finibus Rentium oppidum obsidet: aduentante autem Caesare, cuius iam erant omnes collect copiae, ab obsidione disceditur, factis vtrinque leuioribus praelijs.

Fuit hoc Augusto mense, quum eodem fere tempore Regis exerestus per Hetruriam, cui Petrus Stroza praeerat, interceptus a Caesariano milite, cuius erat ductor Marchio Marignanus, magnam cladem accepisset. Ex Heluetijs desiderati sunt complures, quos eo missos a rege, supra diximus. Interea Caesaris filius [note: Philippi in Angliam aduentus.] Philippus, ad decimum nonum Iulij diem, ex Hispanijs cum classe in Angliam appellit, et quarto post die, Vintoniam, vbi regina eum expectabat, sub velperum venit, et ad primatium vsque templum progressus, omni praecunte nobilitate, ab episcopo Vintoniensi et quibusdam alijs excipitur. In reliqua turba procerum aderat ei dux Albanus. postridie reginam adit, et familiariter diu multumque collocutus, altero die, qui diuo Iacobo sacer est, Hispaniarum patrono, peractae sunt nuptiae: et aderat a Caesare legatus, qui regnum Neapolitanum ab illo concessum esse filio matrimonij causa, palam dicebat. Post illinc digressi, deducente regina, tandem honorifico splendore et comitatu Londinum ingressus est, vrbem prima riam. [note: Conuentus Vuormaciae.] Augusto mense rursus Vuormaciae conueniunt ordines aliquot Imperij cum executionem Caesar in Albertum vrgeret: qui finibus eiectus, vt supta dictum est, primum in Lotharingiam, inde se receperat in Galliam, cum hospitium ei rex. non denegaret. Et quia metus erat, ne quid ille moueret, ne vel in Alsatiam aut loca vicina faceret eruptionem: ab ijs, qui sunt Rhenanae prouinciae, sub finem Septembris, aliquot missae fuerunt cohortes equitum, in Lotharingiae fines, qui seruarent aditus. verum hi tandem, nulla re perfecta, cum nemo se commoueret, domum redeunt, non sine dispendio illorum, ad quos diuerterant. Octobri mense rursus conuenitur Francofurti, cum hac, tum alijs de causis. Ad eum conuentum allatae sunt Alberti literae, quibus de illa queritur militia, deque Atrebatensi multa locutus, Treuirensem et Argentinensem episcopum et Lantgrauium inter alios odiose perstringit, et sanguinarios vocat equites illos, qui suae vitae sint insidiati. Galliae quoque regis nomine fuerunt ibi recitatae literae, Germanica lingua scriptae [note: Galliae regis ad ordines literae.] calendis Octobris, De vetusta Germaniae Galliaeque necessitudine locutus, aduersarij toti sunt in hoc, inquit, vt eam dissoluant: et superioribus quidem annis hoc effecerunt, vt parens meusi udicaretur hostis: verum ego nihilominus, cum ante annum secundum, imperrj status esset miserabilis ac plane deformis, praeteritarum offensionum deposita memoria, quo sim erga vos animo, luculenter demonstraui,

[note: 1554.] secutus maiorum vestigia, quibus et dignitas vestra curae semper fuit et amplificatio. Quôd enim iniunam vobis vnquam illi fecerint, doceri non potest: aduersarij vero multis modis et sibertatem vobis omnem et fortunas eripere conati sunt, quando non solum exigendae pecuniae varias artes excogitarunt, sed factiones etiam in illustrib. familijs inflammarunt, vti vobis abunde satis constat. Et licet ita res habeat, tamen illorum impulsu, quosdam ordines, et quidem mihi vicinos, a quib. her cle nihil tale expectabam, arma in me sum!sisse audio, cum nihil antea denuntiarint. quod sane cumprimis mihi videtur mirum, eoque magis, quod nulla mihi vobiscum intereedat offensio. Nam in eo, quod de Alberto Marchione vulgo fertur, quasi contra vos opem ei feram, iniuria mihi fit. quod enim fauore prosequar illum, facio tum propter eam, quam dixi, veterem inter nos coniunctionem, tum quod Galliae regum ea semper consuetudo fuit et hospitalitas, vt afflicti principes, Germani praesertim, tutum haberent apud ipsos perfugium atque receptum. Esset mihi sane multo iucundius, illum videre florentem apud suos, rebus integris, quam profligatum, eiectum atque desertum: cuperem etiam illum in hanc calamitatem non incidisse, vel nunc saltem aequis conciliari posse condiuonib. Cum autem aduersarij mei culpa sit in eam coniectus difficultatem, quirem eandem et irritam pronuntiauit, et postea ratam habuit, cur in suspitionem vocor, si me fortunae ipsius miseret? Vt autem duersus Impe rium ei darem auxilia, ne in mentem quidem mihi venit: neque sum facturus etiam, quod omnino vobis persuadere debetis, modo vos inuicem aduersus amicitiae leges nihil admiseritis. Et cum a me nihil nisi pacatum atque beneuolum expectare vos oporteat, inuicem a vobis peto, ne technis eorum, qui non mihi tantum, sed vobis etiam pessime volunt, circumuenti, vel arma sumatis ipsi, vel subsidium illis atque pecuniam in me contribuatis, nam eo tendunt, vt priuata sua negotia publica faciant. quin potius amicitiam colite, et quam defero conditionem, accipite. Quid autem vestri sit in eo propositi, per eum, qui has vobis reddit, aperte mihi renunciari: ad haec, vt iuxta morem antiquum et transactionem Passauiensem, legatis meis, qui sunt ad proximum Imperij conuentum ituri, caueatur idonee, peto. Responsum ad ea fuit. quod ad Lotharingiae fines ac loca vicina sint missi equites, non ad ipsius vllam iniuriam pertinere, sed eo fuisse factum, vtsi quam Albertus Marchio faceret eruptionem, eius impediretur cohatus: de legatis deque publica pace quod petat, quia nullum eius [note: Principatus Mediolanensis Philippo traditus.] rei mandatum habeant, ad suos velle se referre, neque dubitare, quin illi, quod aequum erit, in eo sint facturi. Sub finem Octobris, filio suo Philippo, Caesar, principatus Me diolanensis possessione tradi iubet per internuncios, adhibitis, quae fieri solent, ce remonijs. Galliae rex, obsidione soluta Rentini, sicut diximus, non multo post, dimissis Heluetijs, reliquum militem in praesidia distribuit. Caesar autem non procul ab Hesdino, quod anno superiori captum demolitus erat, vt dictum est, idonea speculatus locum, nouam ibi munitionem et oppidum instituit, et quo perfici posset, exereitum alit, qui Nouembri mense rapinis et incendijs omnis longe lateque deuastat in Morinis et Ambianis. itaque belli tota moles ac impetus in miseram et im bellem vtrobique multitudinem redundabat. Caeteris deinde dimissis copijs, vnam et alteram legionem Caesar sibi retinebat. Eodem tempore, Galliae rex nouas mittit in Italiam copias, et in his Germanos, vt Senenses recrearet, quos Florentini ducis et Caesariani milites acriter obsidebant. Ad xij. Nouemb. diem inchoata sunt Londini publica totius Angliae comitia. Cardinalis ergo Polus, e Brabantia profectus, cum [note: Poli aduentus in Angliam.] ad eum ex Anglia legati venissent, qui deducerent, et in his Pagetus, ad xxiij Nouemb. diem Londinum peruenit, honorificentissime, quacunque fecisset iter, exceptus, et mox loco pristino, suaeque stirpi et familiae et haereditati fuit de comuni voluntate restitutus, vnde rex Henricus eum deiecerat. Quinto post die venit in concilium, et rege Philippo praesente atque regina, quum suae legationis ausam exposuisset,

[note: 1554.] hortatur, vt ad ecclediae communionem redeant, et sanctissimo patri, pontifici Rom. debitam autoritatem restituant. qui summam velit ipsis im pertire clementam ac benignitatem: monet etiam, vt Deo gratias agant, qui talem ipsis regem dederit atquereginam: postremo, quod ipsum haereditati familiaeque suae reddiderint, maximi loco beneficij habere, tantoque plus obligari se dicit, vtipsos inuicem coelesti patriae curiaeque restituat, quod quidem omnium rerum inprimis optet. In hanc sententiam locutus, digreditur. Ibi Vintoniensis episcopus, cancellarius, illius oratione repetita, multisque verbis ad vnionem et concordiam eos hortatus, permagnas Deo gratias agendas esse dicit, qui pro sua immensa misericordia prophetam eis ex ipsorum semine suscitarit, ampussimum videlicet Cardinalem, qui totus in ipsorum salutem incumbat, Postridie, cum orationem et postulata Poli probassent ordines, concepta fuit petitionis formula qua regi supplicant atque reginae, vt ad illum intercedant. eius haec erat sententia. poenitere se vehementer schismatis, quod obedientiam sedi apostolicae denegarint, et quod decretis factis aduersus illam assenserintan posterum [note: Angli ad vomitum reuersi.] vero se futuros in ipsius atque reginae potestate, et facturos quicquid omnino possint, vt eiusmodi leges omnes atque decreta his comitijs abrogentur: maiorem igitur in modum orare, vt interueniant, et efficiant, vt a delictis atque censuris absoluti, quas iuxta leges ecclesiasticas commiserint, in ecclesiae Christi gremium, tanque filij poenitentes recipiantur, vt deinceps in Romanae sedis et pontificu obedieria seruire Deo possint, ad ipsius nominis gloriam, et suae salutis incrementum. Altera die, cum iteru adessent rex, regina, Polus, consurgit cancellarius, et quidsuper legati pontificij postulato decreuerint ordines, clare pronunciat: deinde supplicem petitionem ordinum, scripto comprehensam et obsignatam, regi tradit atque reginae, petens, vt accipiant. Hi, cum aperuissent, cancellario reddunt, vt pronuntietur: tum ille rogat ab vniuerso coetu, num ratam habeant? illis affirmantib. rex atque re gina consurgunt, eamque Polo tradunt. Is cum legisset, diploma suae legationis illis exhibet: mox illud recitatur, vt ipsos absoluendi potestatem ei factama Potifice, omnes intelligerent. Post, orationem habet, et quam sit grata Deo poenitentia, quantumque de peccatore poenitente gaudeant angeli, demonstrat, et multis in me dium adductis exemplis, Deo gratias agit, qui mentem hanc emendationis cupidam ipsis inspir arit. Eo facto, consurgit: idem rex atque regina faciunt, et in genua subsidunt. Ibi tu ille Dei numen atque misericordiam implorans, obtestatur, vt populum [note: Absoluuntur Anglia Polo cardinali.] benigne respiciat, et culpam ignoscat: seque legatum a pontifice, Christi vicario dicens, vt illos absoluat, digitis de moresublatis atque pratensis berke precatur toti multitudini, simul eos absoluit. Ad sacellum deinde ventum est: hic Deo sunt acta gratiae, symphonia cantorum, et festae laetitiae fuiteditum Signum, vti fieri consueuit. Qui Polum antea nouerant ex colloquijs, vitaeque consuetudine, valde sunt hoc illius factum admirati, longeque diuersum sibi de illo promiserant. Decembris [note: Caesaris in Albertum literae.] die xviij. Caesar, Bruxellae datis literis ad omnes principes ac ordines Imperij, quam grauib. ait, de causis, Albertus Brandeb. ante annum sit a Camerae iudicio proscriptus, et perduellionis condemnatus, ex ijs, quae tunc palam fuerunt affixae, quaeque post a nobis etiam emanarunt, literis atque mandatis, aperte vobis constat. Quia vero suis illis turbulentis consilijs atque seditiosis pertinaciter insistit, et res no uas hauddubie molitur, vt communem omnium parentem Germaniam denuo vexet et affligat: deinde, quoniam sua passim habet apud nonnullos diuerticula, receptum atque persugia, sicut ad me defertur, equidem, vt patriae consulam, edicta superiora putaui necessario renouanda. praesertim, cum ex vobis neminem esse credam, qui non et patria amet, et sibi suisque finibus atque populo consultum, et illius atque sodorum conatus impediri velit atque tardari. Qua propter, ijsdem, quae iampridem sunt a me propositae, poenis, iterum, edico, ne qui et illum atque socios vlla re iuuet, non

ope, non consilio, non hospitio, non pecunia, non annona, non tormentis: vt etia ipse vel socij manus vllas faciant aut militem cogant in alicuius finib. nemo illis permittat, et si quid eiusmodi moliantur, modis omnibus, pro se quisque prohibeat, fuaeque ditionis homines, ne transcurrant ad eum, coherceat, sontes autem et qui dicto non sunt audientes, plectat. Hae literae passim promulgatae fuerunt, excusae typis. Ad xxix, Decembris diem, Ferdinandus rex, comitiorum causa, de quibus non semelantea diximus, Augustam venit: et cum neminem ibi reperisset, biduo post, [note: Augustana comitia.] missis tum literis tum internuntijs, hortatur principes, vt quia de grauissimis Imperij negotijs agendum sit, quamprimum accedant: se licet magno suo dispendi o et incommodo, suis relictis finibus, eo venisse, vt vna cum ipsis in commune consulat, et rationes ineat, afflictae Germaniae salutares atque necessarias. Veniantigitur ipsi, neque per legatos rem agant: sic enim causae magnitudinem postulare: sibi nimirum a fratre Caesare plena agendi factam esse potestatem, neque se longius, quam oportet, ipsos rem oraturum. Ad Idus lanuarij dimissus est Londini couentus ordinum [note: 1555.] Angliae. Inter alia multa, de Poli restitutione literis comprehensa res fuit et monumentis inserta: superioris etiam aetatis regum edicta de puniendis haereticis, et Episcoporum potestate, renouata suntrimprimis autem restitutus est in integrum pontificatus Romanus, et quae toeis illis annis xx. fuerunt aduersus Romanam sedem, vti vocant, sacta decrera, damnantur et abolentur. Plerique fore putabant, vt his co mitijs Philippo regni diadema traderetur: sed nihil actum est. Initio Februarij quin que sunt damnati. capitis, Lodini, quod ad religionem pontificiam redire nollent, [note: Quinque ob Euangelium in Anglia vstulati.] egregia doctrina viri Ioannes Hopperus episcopus Glocestrensis, Ioannes Bradfordus, Laurentius Sanderus, Rolandus Tailerus, iureconsultus, Ioannes Rogerus: et hic quidem Londini, vbi sacra docuerat, exustus est, illi vero domum quisque suam deportati, Glocestriam, Laneastriam, Conuentriam, Hadlaeam eodem supplcio vitam finierunt, constanter omnes. Paulo post, Dauidensis etiam episcopus damnatus est, et domum, vt e medio tolleretur, missus. Perscriptum tunc ex Anglia fuit regni totius nomine profecturos Roma esse legatos, qui Pontifici et gra tias agerent pro summa clementia, qua sit vsus in ipsos, et obsequentiam omnem atque fidem in posterum pollicerentur. Februarij die v. Ferdinandus rex, et si perpauci [note: Initium actionis Augustanae.] Principes aderant, actionis facit initium Augustae: scire ipsos, quam grauib. ac necessarijs de causis hunc conuentum Caesar primum ad Vlmam, post autem ad hanc vrbem, vt sub idus Nouembris inchoaretur indixerit: se quidem rogatu mo nituque fratris, eum ad diem optasse rem auspicari, sed constituendis domi rebus vt per suam absentiam recte omnia fierent, et hosti vicino posset occurri, siquid moliretur, impeditum fuisse atque tardatum. Veruntamen ad vigesimum nonum Decembris diem huc tandem aduenisse, vt in commune consuleret. Quod etiam Caesar imprimis cupiat, nimirum, vt quicquid adglotiam Dei pertinet, acimperij tranquillitatem, id de communi ipsorum omnium consilio statuatur: etenim quanta Caesaris diligentia, studium, labor, solicitudo, semper interuencrit, pro summa ipsius in communem patriam charitate, vt et otium publicum, et sublatis offensionibus religio constitueretur, id esse notum atque testatum, cum ex omnibus alijs, tum ex ijs, quae postremis duobus conuentibus facta sint, decretis Quicquid etiam tum in se recepit ille, facturumque promisit, ipsa re praesti tisse: cuiusmodi vero, quamque perniciosi motus tam intestini, quam externi, praeter omnem expectationem post inciderint, quibus omnia illa tam salutaria decreta, non impedita solum atque turbata sint, verumetiam sublata, maximo quidem Reipublicae cum detrimento, id omnibus ita constare, nihil vt attineat commemorare longius. In eo autem Caesaris nullam interue nire culpam, qui nec offensiorus causam vlli dederit, et honeste semper egerit

[note: 1555.] atque constanter, et quaecunque tandem sit aduersariorum criminatio, publicam imprimis vtilitatem spectarit, Neque se dubitare, quin et idem ipsi sentiant, et eum hoc nomine purgatum habeant. Cum igitur, vt his incommodis medicina fieret, conuentum hunc Caesar indixerit, statuisse quidem ipsum actioni toti interesse, verum et valetudine detentum et alijs negotijs: non posse: neque tamen diutius rem differri, sed quamprimum inehoari voluisse, quo videlicet, et malum ingrauescens coarceretur, et patriae, qua nihil illi sit antiquius, officium suum ipse praestaret. Itaque se constituisse vicarium, et plenam agendi sibi fecisse potestatem, vt ratio nes vna cum ipsis ineat, reipublicae tum honestas, tum vtiles, ad eamque rem certos homines delegasse ac sibi attribuisse, quisimul idem agant. De religione vero primam esse futuram et praecipuam actionem. Hoc enim dissidium, tam diuturnum, omnis perturbationis et calamitatis esse fontem atque caput, et quod plurimis nunc annis, tot hominum millia, non vitae solum, sed animae quoque iacturam fecerint, et aeternae salutis, huc esse referendum. Id autem ita constare palam, vt ampliori nihil sit opus explicatione. Lamentabile nimirum esse spectaculum et luctuosum, eos, qui sunt eiusdem Baptismi, nominis, Imperij, linguae, diuelli ad hunc modum, in eius fidei professione, quam tot seculis, veluti per manus traditam a maioribus acceperunt. Multo autem esse grauius, quod non vna solum orta est et altera, sed plures quotidie sectae nascuntur, dum suam quisque vult opinionem tueri. Quae sane res et ad Dei contumeliam spectet, et charitatis vinculum dissoluat, et mentes hominum perturbet, sic vt promiscua multitudo, quid statuere debeat atque credere, prorsus ignoret. Omnium autem esse grauissimum, quod in his tantis erroribus plerique sensim adolescunt, et tam ex prima nobilitate, quam ex alijs fortasse reperiuntur, qui rerum omnium securi nihil plane credunt neque spectant quid ratio, quid honestas, quid conscientia denique praescribat. Hoc autem iuuentutis innoxiae summo fieritum incommodo, tum periculo: et certe, cumprimis fore deplorandum, siquidem Germania, quae iam seculis aliquot primam habuit virtutis et pietatis laudem, ideoque florentissima fuit, nunc eo recidat, et sic degeneret, vt cum prophanis etiam olim gentibus comparari non possit, et ne Turcis quidem etiam atque barbaris hodie populis hac parte praeferri debeat, et censeri melior. Quod autem huius mali nulla sit adhuc emendatio facta, licet crebri fuerint conuentus, quod paucis ea res curae fuerit, quod illi quos imprimis decebat mederi, partim frustra conniuerunt, partim obsecundantes tempori, suum in eo priuatum emolumentum spectarunt, hac de causa Deum immortalem, multo iam tempore Germaniam omnem, et quosdam ordines priuatim adfligere varijs calamitatibus, ita quidem, vt quae regio populi frequentia, viribus atque robore praestabat olim, et vim omnem ab se facile profligare poterat, ea nunc varijs dilacerata simultatibus, bellis atque turbis tam ciuilibus quam externis, in summo discrimine versetur, et ad interitum spectet, nisi illam Deus mirabiliter seruet. Opus igitur esse, prose quisque Magistratus det operam, vt suum hic faciat officium, et re ligionis negotium, quo et Dei continetur bonos et omnis vitae honestas, imprimis commendatum habeat. Porro, componendae religionis non vnam antehac instam esse rationem: sed vt oecumenicum, liberum et pium concilium interueniret, non Caesari tantum atque sibi, verumetiam ipsis omnibus optimam semper inde ab initio visam esse viam: propterea, quod cum sit fidei causa, non ad vnum mo do populum, sed ad reliquas etiam omneis Christiani nominis gentes pertineat. Quae nimirum huc etiam adhibendae sint, vt quicquid est vbique vitiorum, emendetur atque tollatur. Itaque Caesarem et pro suo munere, et ipsorum rogatu totis huc incubuisse viribus, et id perfecisse demum, vt eiusmodi concilium non semel et indictum sit, et aliquoties etiam inchoatum: quid autem impedimenti singulis

[note: 1555.] temporibus interuenerit, et cur eius rei fructus ad rempublicam nullus redierit, id suo se loco relinquere, neque dubitare, quin ex ipsis complures, qui vel interfuerunt concilio, vel suos ibi legatos habuerunt, causam teneant. Iam vero si mhilominus ipsis placeat, vt eadem concilij ratio quamprimum repetatur, et locum obtineat, quod ipsum videlicet ab immortali Deo sit ante omnia precandum, se profecto non assensurum modo libenter, sed omni studio, fide, diligentia, rem curaturum: et tunc quidem hoc solum esse deliberandum, quomodo illa, quae prius impedimentum attulerunt, auferri debeant atque tolli. Quod si vero propter belli motus et reipublicae tempestatem in aliud tempus magis tranquillum esse differendum videbitur, placere sibi, vt aliae piae rationes atque tolerabiles tractentur, vt interea populus et ordines omnes pacate viuant, et honesta disciplina contineatur, incolumi semper et gloria Dei et conscientia. Superioribus quidem annis non semel mentionem esse factam concilij nationis, tanquam illud huc maxime sit accommodatum: sed quoniam illius et nomen et modus atque forma nostris temporib. non admodum, opinione quidem sua, cognita sit et vsitata, se nihil, hoc quidem in tempore, statuere de eo posse. Tertiam vero viam et rationem esse per colloquia non semel tentatam: ac licet nullam ad frugem ea peruenerint, tamen hoc deprehendi, non pauca potuisse, et praecipua quidem, conciliari, liquidem affectu verepio res acta, neque commodi fortasse priuati fuisset vtrobsque habita ratio. Quod tamen nullius ad miuriam dictum esse velit: hac ergo de ratione cogitandum esse etiam. Ac licet Caesaris ea de re consilium acinstitutum, fidele prorsus, multo sit aliter acceptum superioribus annis, et vtrisque prope suerit ingratum: se tamen, si nunc ipsis ita denuo videbitur, non illud im probare. Si quoque partes agant syncere, si depositis affectibus et obstinatione remota, Dei gloriam tantum et communem salutem sibi proponant, omnem in eo fidem ac diligentiam esse praestiturum: aliam sibi nullam, hoc tempore, quae sit idonea viam apparae. Si quid autem ipsi magis aptum habeant et expeditum, licere vt in medium adducant. Alterum deliberationis caput esse de pace, ac superioribus quidem annis, cum eius rei sancirentur leges, bene consultum esse communi otio, Caesarem atque se putasse. Nunc autem ipsum euentum docere non satis fuisse cautum, eo quod rebelies atque seditiosos condemnare non licuit atque proscribere, nisi citati primum essent, et obseruatis omnibus iudiciorum formulis conuicti, cum interim illi spatium nacti multos praeter omne meritum affligerent. Cautum fuisse quoque superioribus edictis, vt ei, qui vim pateretur, finitimi subuenirent. Ipsis autem conitare, cuiusmodi interuenerint impedimenta. Deliberent igitur et secum diligenter expendant, quomodo haec duo capita legis corrigenda sint, vt et quietis impatientes homines deterreantur, et qui fideles Imperio sunt, non sibi defutura contra vim auxilia, certo sciant: id autem eo non posse fieri commodius, quod et Vuormaciae nuper et Francofurti sint eius rei iacta fundamenta. Recte facturus ergo, si deliberationem ibi susceptam prosequantur, et ad exitum perducant. Hortari etiam vt de constituendo iudicio, de contributione publica, de moneta, deque rebus ad politiam pertinentibus consultent, et huc suas cogitationes omnes referant, quemadmodum haec intestina mala, simultates, turbae, seditiones atque vis tollenda sint et extirpanda funditus: in eoque statum Imperij considerent imprimis, et respiciant in quanto versetur Germania periculo, non solum ob vastatorem Turcam, verumetiam propteralios hostes, qui non secus atque Turca, moliantur in Imperij pernidem. Cogitent ergo, quantas illi commoditates percipiant ex his offensionibus, atque ciuilibus malis, quae nimirum ipsi callide suscitarint atque foueant, vt in hac ordinum diuulsione suam cupiditatem expleant, et per occasionem impetu facto, suam in potestatem atque seruiturem omneis

[note: 1554.] rectigant. Etenim, alios populos, qui sic ab illis expugnati sint et circumuenti, documento ipsis esse debere, quo sibi caueant, et ea consilia suscipiant, quibus et imminens patriae tempestas atque ruina propulsetur, et Imperio sua constet ac permaneat authoritas atque robur, et vis omnis externa, sicut olim, ita nunc etiam fortiter atque mascuie reijdatur, Quicquid autem eo Caesar et ipse conferre possint et opis et consilij, facturos esse perlibenter, et ita quidem, vt quanta charitate patriam complectantur, omnes intelligere possint: hoc videlicet ipsos debere libi certo persuadere. Cum haec Ferdinandi regis oratio per Germaniam emanaret, perscriptum eodem tempore fuit ex diuersis locis, illum ex Bohemia iussisse migrare circiter ducentos Ecclesiae mihistros: nuntiatum quoque fuit, Roma venturum [note: Profugi e Bohemia ob Euangelium.] ad Imperij comitia cardinalem Moronum, qui per Germaniam experiatur idem, quod in Britannia Polus iam perfecisset. Nam ob recuperatam Angliam, Pontifex et ipsius omnis clientela spem ingentem animo creditur concepisse. Quod enim res ita successerit, ideo se propitium habere Deum et iustissimam defendere causam, nec vllius erroris ecclesiam suam posse conuinci, si vnquam alias, nunc maxime, putant, aut certe prae se ferunt. Et cum legatos in Germaniam emittunt, hoc eo faciunt, non vt delictum aliquod suum agnoscant, sed vt hominum infirmitati, sicut aiunt, medeantur.

Sub exitum Februarij, Ioannes Albertus, dux Megelburgius, quem confoederatum fuisse Mauricio diximus, quemque Brunsuicensis Henricus, anno superiori, cum per Saxoniam bellum circunferret, non mediocriter adflixerat, Alberti Prussiae ducis filiam in matrimonium ducit.

Cum hucutque peruentum esset, nuntiatum ab Anglia fuit ex illis quinque dequibus paulô lupra diximus, Bradfordum licet condemnatum, asseruari captiuum, et multorum animos constantia reliquorum, qui vitam profudissent, vehementer obstupefactos esse et attonitos.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Ceesare. ARGVMENTVM LIBRI XXVI.

Anglia rursus ad Romanam Ecclesiam reducitur. Arx Blasseburgum vastatur et solo aequatur. Augustus elector Saxoniae se purgat quod non venerit ad Comitia. Princeps Saxoniae Caesari scribit. Polus Cardinalis studet pacem facere inter Caesarem et Gallum, Regina Angliae locum pacificationis destinat. Caesar scribit ad ordines Imperij. Turca obsidet Plumbinum oppidum. Lucernenses flagitant ab Heluetijs sibi Euangelij doctrinam permitti. Vlpinum oppidum a Gallis captum et vastatum. Parisinus Senatus respondet ad edictum regis de Lutheranis. Controuersia super ditione Chattorum. Carolus Caesar filio suo administrationem tradit. Pontificiorum literae ad postulata sociorum Augustanae Confessionis. Episcopi religionem mutantes ab officio remouentur. Conuentus ordinum Angliae. Libelli contra Hispanos Londini sparsi. Ioannes Gropperus Cardinalis creatur. Legati prouinciarum Austriacarum a rege Ferdinando petunt religionem veram sibi permitti. Responsio Ferdinandi ad postulata eorum. Prussiae dux confessionem Augustanam publico scripto profitetur. Cantuariensis Episcopus propter religionem comburitur. Bauari suum principem sollicitant de religione. Induciae inter Caesarem et Galliae regem. Cardinalis Augustani studium aduersus Germanos, praecipue in ducem Vuirtenbergicum. Motus excitatur in Anglia propter suspitionem coniurationis. Carolus Marchio Badensis recipit Euangelij doctrinam. Comitia Ratisbonae inchoantur. Transsyluania a rege Ferdinando deficit. Zegestus a Turca oppugnatur. Legati ad Turcam de pace a Ferdinando missi. Caesar cum sorore im Hispaniam commisso Imperij freno fratri Ferdinando, proficiscitur. Ioannes Sleidanus e vita discedit.

[note: 1555. Laetitia Romae propter Angliam ad Romanam Ecclesiam reductam.] QVEMADMODVM Anglia Pontifici Romano sese denuo subiecerit, dictum est libro superiori. Quum is nuncius incredibili celeritate Romam esset allatus, ingens fuit exdtata laetitia per vrbem, et ad templa deorum factae supplicationes. Deinde, pridie natalis Christi scriptum Pontifex emitrit: et, postquam nuper audissem, ait, Angliam, quae multis nunc annis ab Ecclesiae corpore separata fuit et auulsa, per immensam Dei misericordiam, ad eiusdem Ecclesiae communionem, et Romanae sedis obedientiam esse reductam singulari quadam Philippi regis et Mariae coniugis, et Reginaldi Cardinalis diligentia, fide, studio et opera: summam animo voluptatem percepi, simul, vt aequum erat, gratias egi Deo quam potui maximas, nec quicquam reliquum feci, quo minus ad vniuersam ciuitatem huius meae laetitiae fructus et vtilitas dimanaret. Verum, sicut parens ille, cuius Euangelium meminit, recuperato filio perdito, non solum vehementer exultat, sibique priuatim gaudet, verumetiam alios ad epulum et conuiuium inuitat, vt vna cum ipso laetentur et exhilareseant: sic etiam ego nimirum, vt quanta sit mea laetitia, totus [note: Indulgentiae a pontifice concessae propter Angliam conuersam.] terrarum orbis intelligat, gratiarum actiones volo fieri publicas, et precationes. Itaque, pro ea, quam obtineo, potestate, permitto singulis in vniuersum, vt quem sibi quisque volet, sacerdotem eligat, cui delicta sua recte confiteatur: eique sacerdoti tribuo facultatem, vt omnis generis peccata, quantumuis atrocia sint, etiam illa, quae ad meam vnius facultatem pertinent, et nominatim solent excipi, condonet: vt confessis nonmodo culpam, sed et poenam peccatis debitam remittat, vt qualem oportet satisfactionem imponat, et vota laxet omnia, praeterquam castitatis

[note: 1555.] et religionis, itaquidem, vt alio persoluantur opere: sed et Dei misericordia con fisusac Mitercessione diuorum Petri atque Pauli, plenam omnium delictorum remissionem, quae solum quinquagesimo quoque anno dari solet alioquin, ijs omnibus concedo, qui demisso corde sese ad Dominum conuertent, et integre peccata sua confessi, quum hoc a vobis diploma resciuerint editum, bis terue per hebdomadam, ieiunijs, elemosynis, alijsque pijs exercitijs Deum solicitabunt, et post, eucharistiae sacramentum percipient, adiunctis gratiarum actionibus et precibus ad Deum, vt illos qui ambulant in tenebris errorum, lumine suis vultus illustret, vt pacem tribuat, et regum animos ad concordiam inflectat. Hoc vero tantum beneficium ijs etiam largior, qui velaetate vel valetudine detinentur, quo minus eaquae dictasunt, peragant. Vt autem hae literae passim innotescant, Patriarchis archiepiscopis et id genus alrisomnibus mando, simulacearum exemplo acceperint, vt statim, per suam quisque prouinciam, illud diuulgent, et quum sit gratuitumdonum, nullo interueniente quaestu, proponant. Priori libro diximus, quemadmodum Alberti [note: Blasseburgum arx funditus diruta.] Marchionis arx praecipua Blasseburgum, in qua totius regionis posita spes erat, deditione capta fuit: hoc vero tempore, ne fortasse recuperata quandoque maioribus incommodis occasionem daret, funditus illam aduersarrj subuertutet ex cidunt, non abuque magna Brandeburgicae domus et propinquorum offensione. Romanorum rex Ferdinandus, et antecquam e suis finibus ret, et tunc, quum Augustam, comitiorum causa venisset, per internuntios atque literas hortabatur principes [note: Augusti electoris Saxoniae purgatio quod non ad comitia veniat.] vt accelerarent, eoque venirent ipsi, sicut libro superiori dictum est. Imprimis autem solicitauerat Saxoniaeducem electorem, Augustum: is et antea sese purgauerat quominus venire posset, nimirum propter Saxoniae statum non satis tranquillum, et nunc missis ad comitia legatis, iterum excusat, et per occasionem delapsus in mentionem Turcae, quanto versetur in discrimine Germania, demonstrat, quae potens olim atque formidabilis alijs, nunc prope sit exhausta viribus et effoeta, tot videlicet acceptis incommodis atque plagis: hoc vero malum tanto esse grauius, quo maior sit inter ordines, animorum alienatio et diffidentia: Caesarem quidem et ipsum, vt medicinam aliquam huic morbo faceret, nihil ad summam diligentiam fecisse reliqui: verum adhuc frustra sumptum esse laborem omnem: sic enim acerbatas esse mentes hominum, et offensionibus ita patefactos esse omnes aditus, vt vix vlla sit speranda mitigatio: superioribus aliquot annis fratrem suum Mauricium instituisse vt ceremoniae quaedam et res mediae per suam prouinciam retinerentur intemplis: id vero non modo non valuisse mandatum, sed multorum etiam libellis et acerbis exagitatum fuisse conuitijs: ita quidem vt in sua deinde potestate non fuerit illud sancire, nisi periculum sibicreare vellet: itaque multos deterreri, quo minus aliquid in eo tentent aut moliantur: iam ex diuerso, qui sunt alterius partis, et Augustanae confessionis doctrinam oppugnant, quam non cogitent vllam instituere piam et legitimam emendationem, id satis esse notum e superioris temporis actionibus, quando vel per colloquia vel concilia res tentata fuit. Cum igitur post tantos tot annorum labores et suscepta consilia, concordiae via reperiri non possit, ita fortasse volete et vlciscente peccata nostra Deo, rogare, se vehementer, nec librum illum, qui doctrinae Christianae summam continet et Augustae fuit olim exhibitus, habeat, pro malo vel impio libro, sed certo sciat esse purum et pium scriptum, quod filium Dei salutis authorem nobis ostendat, quod in doctrina plane consentiat cum ecclesia veteri, cumque praecipuis illis quatuor concilijs, quod opera vere Christiana commendet et doceat, populumque cohortetur ad obedientiam magistratui praestandam. Itaque si iam firma certaque pax in his comitijs constituatur, non dubium esse, quin Caesar et ipse maxima sibi possint per Germa niam auxilia in Turcam comparare, quum alioquin etiam hi qui sunt Augustanae confessionis, et quidem plaerique nati et educati in ea religione constanter sunt in illa

[note: 1555.] ipsa permansuri: nisi enim eiusmodi pax detur quae religionem et sacra quoque bona comprehendat, et sires in aliud comitium, vt iam saepe factum est, reijciatur, deque die ducatur in diem, et populus in illo suarum rerum dubio statu relinquatur, incertum esse, quam idsint omnes laturi patienter: etenim vt ipse caeterique principes tranquillisint, suumque faciant officium et obedientiam praestent, fieri posse tamen, vt etiam tenuis conditionis et obscuri loci homines turbam aliquam excitent, et hanc status incertitudinem, periculique metum propter religionem obducant, ijs praesertim in locis, quae commoditatem ad eiusmodi res moliendas praebent: cum igitur ea sit Imperij fortuna, rogare se plurimum vt publicae tranquillitati consulat, quandoquidem agendi plenam habeat a Caesare potestatem. Caeterum proximis his annis, a fratre suo Mauricio Passauij conditionem hanc fuisse propositam, si fortasse dissidium religionis conciliari non posset, vt nihilo minus pax consisteret inuiolata, donecintegre res componeretur: et licet eam conditionem tum non admitteret Caesar, quod ad vniuersos Imperij ordines illam pertinere diceret, tamen quod ipse tum illam non improbarit, et transactioni disertis verbis adiecerit, curaturum se diligenter vt aequabiliter in comitio res ageretur, neque de religione suffragijs inesset vlla captio, confidere se propter hanc ipsam causam, futurum, vt non solum eos, qui tum Passauij fuerint, sed alios etiam ordines, inde statim abinitio conuentus, hoc nomine solicitet, ac pacem eis peisuadeat. Quum in hanc sententiam, Februarij die quarto legati verba fecissent, postridie rex in eummodum, vt priori libro diximus, ad ordines refert. Ecclesiae ministros, [note: Philippus Melanchthon per epistolam consolatur ministros Bohemicos.] ex Bohemiae finibus eiectos, vt supra dictum est, qui per Misniam erant et Vuittembergae, viri doctrina praestantes, et in his Melanehthon, per epistolam consolantur, et aduersae partis calliditatem ostendunt, quise tueri ordinem in Ecclesia necessarium, et illos, qui vel non essent initiati sacris per epsscopos, vel qui habe rent vxores, non posse distribuere sacrameta dicebant. Hanc enim illi causam fingebant expulsionis, ne veram doctrinam velle opprimere viderentur: hi veto demonstrant, meram esse tyrannidem, quod a funetione sacra repellantur ministri mariti: nam authore Sathana prohibitum esse coniugium, vt a sacris literis abunde constet: ab episcopis autem, quipalam Euangelij sint hostes et idola defendant, non esse petendam ordinationem, sed ab eo coetu, qui puram doctrinam, ideoque claues habet regni codorum: valde enimn absurdum et periculosum, fore, siquidem a lupis petantur pastores: ecclesiam semper habuisse ius, vt idoneos deligeret ministros, atque ita Niceae fuisse decretum, qui vero sicessent electi et explorati, confirmatos ab ijs fuisse, qui pijs ecclesijs praeerant: hunc etiam nunc seruari morem, ideoque calumniam esse cum dicitur ab ipsis ordinem perturbari. Quum igitur ita se res habeant, et quia propter verae doctrinae professionem eijciantur, debere ipsos calamitatem hanc eo moderatius ferre: nec enim defuturum esse Deum suo tempore: sequeparatos esse cum vicinis ecclesijs omnem ipsis hospitalitatem et amorem praestare. Galli quum ad Idus Decembris anni superioris, Eporediam oppidum [note: Conuentus principum Saxoniae Numburgi.] alpinum ad Duriam flumen, ductore Brissaco, cepissent: hoc anno Martij die tertia Casale oppidum Pado vicinum, in quo praesidium erat Hispanorum et Germanorum ex insidijs capiunt, et aliquot post diebus arcem quoque: deinde alia multa suae ditionis faciunt, et in his Valentium ac Saluadorum diruunt et [note: Casale oppidum a Gallis captum.] complanant. Martij die 6. Saxoniae dux Augustus, Marchio Brandeburgicus Ioachimus, electores: item Ioannis Friderici filij, Lantgrauius et alij quidam eius regionis principes, Numburgi conueniunt, ad Salam flumen, ibique foedus haereditarium, quod est inter Saxonicam, Brandeburgicam et Hessicam familiam, vti libro xxiiij. diximus, renouant, et simul decernunt, velle constanter inhaerere confessionis Augustanae vestigijs: et ne qua suspitio nasceretut vllius noui vel

[note: 1555.] occulti consilij, quinto post die quam eo venissent, causam conuentus ad Caesarem [note: Literae principum Saxoniae ad Caesarem.] perscribunt. Anno superiori, quum inter Augustum et Ioannem Fridericum transigeretur, hoc etiam fuisse pactum, vt foedus antiquum et gentilitium renouaretur: nimirum foedus illud ante centum annos et amplius initum, et postea lege redintegratum fuisse: nunc igitur ipsos ea de causa conuenisse, et sicut suis maioribus illud salutare fuit totique populo, sic etiam sperare futurum, vt ipsis quoque foeliciter cedat: quum nihil aliud quam pacemet tranquillitatem spectent, nec ad vllius offensionem istud faciant: deinde more maiorum excepisse ipsum et fratrem Romanorum regem: et sicut priuatim amicitiam inter se colere velint, ita quoque publice facturos quod ipsorum officij sit, et quod obedientes Imperij principes deceat: et in religione quidem non esse progressuros vltra terminum ac praescriptum Augustanae confessionis, verum quod in ea Christianae doctrinae capita contineantur, nec impium vllum aut seditiosum dogma reperiatur, beneficio Dei mansuros in ea ipsa doctrina: Germaniae quoque saluti sese, non defuturos esse quantum opera, consilio, facultatibus fieri possit. Et quoniam hoc tempore non satis pacato, maioris incommodi vitandi causa, suis in finibus maneant, legatos ad Imperij conuentum misisse, quibus mandatum sit, vt ad pacem omnia sua consilia referant et actiones, ne videlicet propter religionem vel causam aliquam ciuilem, vlla sit extimescenda vis aut periculum. Nam ea constituta pace futurum, vt reliquae controuessiae multo rectius concilientur: ipsum certe reipublicae statum nunc esse talem vt plane sit opus coniungere vires omnes et animos, ne Turcis amplior aditus ad nos penetrandi patefiat: scire se quantopere ipse cupiat, vt primo quoque tempore iustae magnitudinis exercitus comparetur, ad reprimendum impetum hostilem: quod si tam eiusmodi pax conficiatur, non dubium esse, quin ordines Imperij suas facultates in illud bellum libenter sint impensuri, quod quidem hucusque propter varios motus et intestina mala sit praetermissum: se quidem praesto futuros, et suis legatis, vt haec suo nomine deferant in comitijs, mandasse. Eodem die scribunt ad Ferdinandum regem, et in eandem prope sententiam, sicut Augustum fecisse per legatos antea diximus. Nam et illud Passauiensis transactionis caput vrgent, et quam sint cupidi pacis ostendunt, et Augustanae confessionis doctrinam praedicant, et ad confirmandam pacem [note: Moguntinus archiepiscopus moritur.] hortantur, et ne fidem ijs habeat, orant, qui Germaniae quietem fortasse perturbare student. Ad Idus Martias decessit e vita Moguntinus Archiepiscopus, quem interfuisse concilio Tridentino, posteaque fugatum ab Alberto Marchione diximus: [note: Daniel Brendelus episcopus Moguntinus.] ei successit Daniel Brendelus. Octauo post Moguntinum die, qui Martij dies erat xxiij. mortem obijt Iulius III. Pontifex. Veterno dicitur interijsse. Quia tam facili momento praeter opinionem recuperauerat Angliam, vt supra dictum est, [note: Iulius III. Pontifex moritur.] ingentem de Germania quoque spem concepisse creditur: ideoque cardinalem Moronum amandauerat, qui postridie quam ipse mortuus esset, Augustam ad comitia venit: sed intra diem octauum accepto eius rei nuncio, Martij die postrema rursus illinc discedit, et vna cum cardinale Augustano Truccesio Romam electionis [note: Marcellus secundus pontifex eligitur.] causa contendit. Qui Romae erant cardinales, non expectatis alijs accelerabant, et aprilis die us. Papam renuntiant Marcellum, eius nominis secundum. Is est, qui cum cardinale Farnesio legatus fuerat missus ad Caesarem a Paulo III. sicut lib. xiij. docuimus. Augustanus cardinalis diebus aliquot ante, quam Romam iret per epistolam, in senatum principum atque legatorum missam, cupere se quidem omnibus modis pacem ostendit: sed vt consilium vllum suscipiat quo sedis Apostolicae dignitas et vetus religio violetur, non se commissurum. Interea Senenses, qui iam per menses [note: Senenses se dedunt Caesari.] Octo, nimirum inde ab eo tempore, quo Petrus Strozza cladem acceperat, vt priori libro diximus, obsidebantur a Caesaris et Cosmi ducis Florentini copijs,

[note: 1555.] rerum omnium inopia coacti, quum auxilij nihil appareret, Aprilisdie vigesima prima Caesari sese dedunt, et praesidio militum cohercentur. Caesaris exercitui praeerat Marchio Marignanus, vir belli scientia praeclarus. Ante annum tertium, quando Galliae regis auxilio, profligatis Hispanis, arcem demoliti fuerant missis legatis, quam potuerunt amplissimis verbis regi gratias egerant Senenses, et in [note: Marcellus II. pontifex moritur.] posterum ei suas fortunas omnes commendarant. Qui nuper fuit creatus papa Marcellus II. die vigesimo secundo sui pontificatus, ea nocte, quae Calendas Maij praecedit, vitam morte commutauit. Paulo ante venerant ad vrbem, officij et salutandi causa, sicut fieri consueuit, Ferrariae dux Hercules, et Vrbini dux Guido [note: Paulus IIII. pontifex eligitur.] Vbaldus. Nam hi praeuerterant alijs, qui venturi erant alioquin. Cardinales in conclaue collecti, Maij die xxiij. Cardinalem Theatinum proclamant pontificem. Is erat Ioannes Petrus Neapolitanus, collegij Decanus, ex illustri Caraffica familia natus, vir aetate grauis et insigniter doctus. Mutato nomine Paulum quartum sese vocabat. Paulus tertius eum allegerat in numerum Cardinalium. Est autem [note: Iesuitarum secta.] ille ipse, qui nouam quandam sectam instituit eorum qui Iesuitae vocantur, et non in Italia modo, verumetiam in Germaniae locis aliquot nidificarunt. Non multo post, propinquum suum, fratris filium, Cardinalem creat. Is erat homo militaris [note: Poli Cardinalis studium pacis faciendae inter Caesarem et Gallum.] ac belli dux, Gallorum castra fere secutus. De Cardinali Polo, Britanno, superiori libro diximus: quomodo profectus ad Caesarem Galliaeque regem, de pace vehementer eos vrgeret ac solicitaret. Agebat autem rem tum verbo tum scripto: et inter alia, quae persuadendi causa in medium adferebat. Dum vos, ait, ciuile bellum exercetis, Turca suos fines permultum extendit, et terra marique duobus captis propugnaculis, Belgrado, Rhodoque, viam sibi patefecit ad vsque Budam, et Danubij possessionem obtinet: quod nisi Deus aduersarium ei suscitasset, Persarum regem, credibile est illum potuisse iampridem quicquid est Christiani nominis prouinciarum, in suam potestatem redigere. Per hanc ipsam occasionem ita creuerunt quoque mali Christiani diuersis locis, tanta cum deprauatione et corruptela totius disciplinae tam ecclesiasticae quam ciuilis, vt potentia vestra iam non sit magna satis ad cohercendum illos: hoc enim satis demonstrant et tot rebelliones quae passim excitantur, et neglecta religionis officia, et haereses atque schismata, quae nascuntur interim et augescunt. Alio deinde loco, considerandum est, inquit, vos esse Christianae religionis principes: ac licet Sathanae, malorum omnium authori, qui totus in eo fuit vt cribraret Ecclesiam, veluti triticum, Deus permisit excitare bellum inter vos, qui duo estis ecclesiae membra praecipua et maxime nobilia, tamen passus non est nequitiam illius progredi longius, quam ad res prophanas atque ciuiles. Etenim in religione vos conseruauit integros, idemque sentientes, et coagmentatos cum ecclesiae corpore: nam alioqui vix vlla ratione posset inter vos concordia sarciri: cumque tam multi alij principes ab Ecclesia defecerint, tanque varia sit molitus hostis ille generis humani, vos tamen benignissime Deus respexit, et diaboli conatus fecit irritos, qua quidem re, veluti certissimo quodam symbolo suae bonitatis erga vos et clementiae, demonstrat se velle tandem vti vestra opera, cumque suo in terris vicario simul ambos coniungere, quo nimirum illa tam perniciosa dissidia tollantur, et tam in ordine ciuili quam sacro pax omnibus recuperetur. Multa id genus alia Polus adducebat comminatus etiam grauiter iram et vindictam Dei, nisi desistam et afflictissimam populi fortunam subleuent. Ac licet nihil tum proficeret, tamen quum in Anglia res procederet, pergit: eoque res deducta demum fuit, vt ad actionem pacis tum [note: Pacificationis locus a regina Angliae delectus.] Caesar tum Galliae rex legatos mittere non recusarent. Caeterum, Angliae regina, quae sese mediam in ista causa gerebat, inter Caletum, Ardeam et Grauelinum, Anglicae, Gallicae, Burgundicae ditionis oppida, velut in triangulo posita, locum

[note: 1555.] idoneum etsiccum, in media planicie deligi iubet, et excauatis circum fossis, quatuor ibi domicilia construit, temporanea quidem, sed expolita tamen et accommodata. Hunc igitur ad locum, Maij die vigesimo tertio, legati hoc anno conueniunt, a Caesare quidem inter alios Atrebatensis episcopus: a Galliae autem rege Lotharingiae Cardinalis et Connestablius. Ab Anglia pacificatores aderant Polus, Comes Arondellus, Pagetus. Rumor hic longe lateque disseminatus, varias expectationes hominum et iudicia suscirabat, apud eos praesertim, quibus erant non ignotae controuersiae. Nam in litem veniebant Mediolani principatus Burgundia, Sabaudia, Pedemontium, Corfica, Nauarra, Lotharingia, Luceburgicus ager, Tullum, Virodunum, Metia, ciuitates. Re diu multumque disceptata, quum inter alia tandem intercessores Angli quasdam ex ijs controuersiis ad notionem consilij referendas esse dicerent, nulla re perfecta discessum fuit. Ferdinandus rex et ordines Imperij, quarto Idus lunij datis Augusta literis ad Caesarem, orauerant vt in actione pacis, eorum quae Galliae rex ademisset Imperio, rationem haberet. [note: Caesaris literae ad Imperij ordines.] Cum igitur nihil actum esset, Caesar decimo quinto post die tescribens ad ordines, Pergratum, inquit, est officium mihi, vos ad hunc modum affici calamitatibus eorum, quos meus et Imperij publicus hostis afflixit. eorum certe causa magnopere mihi cordi fuit, vt pristino loco restituerentur: et antequam epistola mihi vestra redderetur, legatis meis et consiliarijs praecipuis ad pacificandum missis iniunxeram, vt hoc ipsum inter alia diligentissime tractarent, nec in eo quicquam remitterent. Et quanquam omnibus a me concordiae rationibus patefactis, fore putaram, vt ille, publicae tanquillitatis causa non, ageret praefracte, tamen hoc in tempore nullo cum fructu discessum est. Veruntamen vt orbi Christiano consulatur, non recuso pacem, si quae tolerabiles rationes adhuc proponentur. et cum res ita feret, totus incumbam, vt illa Imperio reddantur, et in [note: Albae dux in Insubriam missus.] posterum meliori sint conditione. Caesar Albae ducem paulo ante miserat in Insubriam, vt ibi bellum administraret, quum Ferdinandus Gonzaga munere illo se abdicasset, et e Belgio domum reuersus viueret priuatus. Multis iam mensibus fama fuerat, et constantissima quidem, hoc vero tempore cumprimis, Angliae reginam esse grauidam, et partui vicinam: sed vana fuit expectatio. Recruduerunt tunc etiam incendia per Angliam, et is, de quo sub XXV. libri finem diximus, [note: Bratfordus in Anglia exustus.] Bratfordus, ante menses aliquot condemnatus, inque carcerem reductus, tum demum inter alios fuit exustus. Ad exitum Maij mensis, Ioannes Fridericus Ioannis [note: Ioannes Fridericus electoris filius axorem ducit.] Friderici filius natu maximus, in matrimonium ducit Lantgrauij filiam, Agneten, quae ducis Mauricij fuerat vxor. Conuenerunt eo multi principes, qui per hanc etiam occasionem Numburgi rursus de suis rebus consultabant. Ad hoc fere [note: Caesaris mater moritur.] tempus e vita migrauit mater Caesaris Ioannaifunus ei rex Ferdinandus Augustae faciebat. Geneuae tum fuit excitatus tumultus quidam nocturnus, a quibusdam [note: Tumultus Geneuae excitatus.] ordinis Senatorij, qui rei summam ad se traducere cogitabant, suamque factionem. Inprimis autem Caluinum oderant: et illos, qui propter persecutiones e Gallijs eo migrauerant, conabantur eijcere: quumque noctu concursaretur, diuersis locis, veluti signo dato, clamabant Gallos in armis, et vrbem esse proditam: sed cum illi domo sese continerent, sopitares demum fuit, et postea quidam sunt affecti supplicio: nonnulli fuga salutem petebant. Causa, quamobrem Gallos eijci vellent conuenas et hospites, haec erat inter alias, quod ex ijs multinuper fuerant in ordinem ciuium allecti: qua quidem re suas illi vires minui videbant, alterius partis adaucto numero. Turcica classis, vt superioribus aliquot annis, ita nunc etiam per mare Tyrrhenum adnauigans imminebat Hetruriae. Priusquam [note: Herculis portus a Caesarianis occupatur.] ergo longius procederet, et Gallorum sese copijs adiungeret, Caesariani praefectus exercitus March. Marignanus portum Herc, quem Galli tenebant, inuadit, et virtute

[note: 1555.] militum arcem occupat, interfectis praesidiarijs. Fuit hoc ad Idus Iunij. Turcae [note: Plumbinum oppidum a Turcis obsessum.] postea Plumbinum oppidum obsident: et cum accepta clade non succederet, Iulam Florentini ducis Insulam tentant, sed frustra quoque. Leges quaedam politicae tum editae fuerunt Meti, qua quidem in vrbe Galliae rex et praesidium et guber natorem habebat, et iustitiae, quem vocant, praesidem. Inter alia perscriptum fuit, si quis frater, aut soror, aut auunculus, aut tutor vel curator leno sit alicuius virginis vel mulieris, vt annulo ferreo collum habeat insertum, et quum palam ita prostiterit omnium expositus iniurijs atque probris, caedatur virgis et in exilium eijciatur. Si vero pater aut mater idem fecerint, capitis afficiantur supplicio. Nonnulli mirabantur ista perscribi, quod non tam prohiberi, quam iudicari viderentur, [note: Controuersia super ditione Chattorum.] non sic vsitata, nec vbique vulgata vitia. sed quanta sit nostri temporis corruptela, facile potest inde colligi. De controuersia illa, quae plurimis nunc annis est inter Lantgrauium et comitem Nassouium Gulielmum, super ditione Chattorum, non semel antea dictum est. Vt igitur finis imponeretur aliquando, neue grauius aliquod malum inde nasceretur. Principes aliquot intercedunt, et tanquam arb. tri honorarij ad Calend. Iulias Vuormaciae diem constituunt. Hi erant Palatinus elector, Christophorus dux Vuirtembergicus, Gulielmus dux Cliuensis â Lantgrauio fuit missus natu maximus filius, Gulielmus. Propositae ibi conditiones, et aliquandiu disceptatae, tandem ampliori deliberationi permittuntur, ad eamque rem certum tempus constituitur. Interea Galli quo commeatum haberent expeditum, multa per agrum Monferratensem castella diruunt, ne sihostis [note: Vulpianum oppidum.] illa teneret, Casale redigeretur in angustias. Est ijs locis Vulpianum oppidum, maximi momenti: tenebant illud Hispani: cumque recenti Albani ducis aduentu magnae essent collectae copiae, illata fuit annona. Tunc etiam in Marieburgum, anno superiori captum in Belgio, et ereptum Caesari, Galli alimoniam important. [note: Regis Galliae edictum contra damnatos ab inquisitoribus fidei.] Galliae rexa suis familiaribus incitatus, edictum scribi iusserat, quo suis praefectis omnibus mandabat, vt quos ecclesiastici iudices ac inquisitores fidei damnassent, pro delicti magnitudine statim absque mora, nec vllius appellationis habita ratione, punirent. Hoc edictum Lotharingiae cardinalis Parisino senatui proponit, vt pro veteri consuetudine, comprobatum ab illis et diuulgatum, publicis actis insereretur. Illi vero, rei nouitate commoti, quod prouocationis auxilium tolleretur, deliberandi spacium petunt, ac missis deinde legatis regi, quid ipsorum sententiae sit, exponunt, vt suo loco dicetur. Est oppidum in Rhoetis, proxime Italiam, Lucarna, quod ad communem Heluetiorum ciuitatem pertinet. Eius oppidi ciues, [note: Lucernenses postulant ab Heluetijs Euangelij doctrinam sibi permitti.] Euangelij doctrinam sibi permitti postulabant ab Heluetijs: hi verô, quia diuersam sectantur religionem sententijs variabant, quum alij concedendum eis quod peterent, alij minime oportere permitti iudicarent. Et quidem videbatur intestinum aliquod malum ex eo nasciturum: sed ea sententia demum vicit, qua decretum fuit, vt in maiorum religione permanerent, et vt ijs qui nollent, liberum esset aliô commigrare. Sic inuenti sunt quam plurimi, qui sedibus relictis, Tigurum sese conferebant: quae quidem ciuitas et hospitio illos et liberalitate iuuit. His fere dieb. Roma domum reuertuntur qui fuerant ad pontificem missi publico nomine legati Anglici, sicut ad exitum libri prioris dictum est. Pontifex reliqua quidem satis probabat, quod ad sanitatem redissent et veniam exposcerent: quod autem ecclesiae bona non restituerentur, minime ferendum esse dicebat. Inter legatos erat episco pus Eliensis. Daniae rex classem id temporis habebat. quae nauigans ad Septentriones [note: Regis Daniae classis.] varios hominum sermones excitabat. Nam alij Caesaris consilio fieri dicebant, qui regis filium aut fratrem in Scotiae possessionem mittere cogitaret: alij ad Galliae regis vsum destinatam, alij comparatam in hoc esse dicebant, vt si forte Caesar aut filius Philippus, quorum iam esset ingens potentia propter accessionem Angliae,

[note: 1555.] longius euagarentur, cohiberi possent, ideoque maritimae ciuitates etiam sumptus in eam classem subministrare putabantur. Post multam et diuturnam expectationem, euanuit omnis hic rumor, et in piratas aiebat hunc fuisse factum apparatum. Turbulentus tum erat status Romae. Pontifex enim de magnatibus aliquot concepta suspitione praesidia sibi comparabat, et militum stationibus huc illuc in vrbe dispositis, Cardinalem Sanflorianum Sfortiadem, et Camillum Columnam in [note: Sanflorianus et Camillus cardinales in carcerem ducti.] carcerem duci iubet. Et quoniam hi partium erant Caesaris, plaerique maius aliquid eum moliri cogitabant: eaque fuit aucta suspitio, quum ingentem pecuniae vim, a duce Florentino Caesaris beneficiario repeteret, quam et Alexandro Medicaeo Clemens VII. et nuper Iulius III. ei mutuo dedisset, oppugnanti Senas. Captiui tandem, interposita cautione per fideiussionem, dimittuntur. Ventitabat tum ex Hispanijs in Belgium classis, omnis generis mercibus onusta cumque venisset in [note: Classis Hispanica a Gallis intercepta.] oram Normanniae, Galli, qui multo ante praesciuerant, magnis virib. eam inuadunt. horribilis autem fuit conflictus, depressis et incensis vtrinque nauibus, et quam plurimis desideratis, quorum alij ferro, alij incendio, multi fluctibus absorpti perierunt. Galli naues aliquot expugnatas, in portum Depensem, vnde profecti fuerant, abducunt. Fuit hoc Augusto mense, quum sub finem eius mensis, Philippus Austriacus [note: Philippus Caroli filius ex Anglia Bruxellam venit.] ex Anglia deuectus in Belgium, ad Caesarem parentem veniret Bruxellam, magno cum procerum Anglorum comitatu. Proximis aliquot annis, Cardinalis Augustanus, Truccesius, Dillingae, oppido ad Danubium posito, instituerat [note: Academia Dillingae instituta.] Academiam, voluntate ac permissu Iulij tertij Papae, qui diploma publicum et peramplas immunitates atque priuilegia fuerat in hoc largitus, vt scriptum typis excusum demonstrat. Huc igitur commigrabat inter alios ille, quo Caesar multis [note: Petri Asoti libellus contra confessionem ducis Vuirtembergici.] annis fuerat vsus poenitentiario, sicut vocant, Petrus Asotus, Hispanus, Dominicanus. Is libellum illum, qui doctrinae Christianae summam continet, quem dux Vuirtembergicus Christophorus concilij Tridentini patribus per legatos obtulit, vt supra dictum est, hoc anno eoepit oppuguare contrario scripto, quod etiam Christophoro duci dedicare non verebatur. Ioannes Brentius autem hoc circiter tempore copiose respondet, eiusque sophismata refutat. Hunc Brentij libellum Vergerius deinde vertit Italice, quo suae nationis homines intelligerent, quid in controuersiam veniat, et vtri scripturam purius incorruptiusque tractent. Sub idus Septembris, Vuirtembergici ducis patruus. Georgius Monpelicardi [note: Georgius comes Monpelicardi ducit filiam Lantgr. Vulpianum oppidum a Gallis captum et demolitum.] Comes, in matrimonium ducit Lantgrauij filiam Barbaram. Post Albani principis aduentum in Insubriam, Galliae quoque Rex noua mittit eo praesidia multosque bello praestantes Duces, qui sese Brissaco iungebant periculorum et fortunae socios. Est oppidum ibi de quo supra diximus, Vulpianum, quod Hispanorum praesidio munitum, rebus Gallorum vehementer incommodabat, quum ex eo subinde fierent excursiones vsque Taurinum, et eo longinquius. Vt igitur obstaculum istud, vnicum fere, tollerent, et commeatum expedirent, sub Augusti finem Galli totis viribus illud circumsident et oppugnant, multis et illatis et acceptis incommodis: tandem ad xxij. Septembris diem deditione capiunt, et tam oppidi quam arcis moenia demoliuntur, inque vici formam omnia redigunt. Aliquot deinde post dies Moncalnum etiam oppidum et arcem inter Astam et [note: Moncalnum oppidum a Gallis captum Controuersia de coena Domini a Bremensibus renouatur.] Casale, per deditionem occupant. Dissidium illud, quod totos nunc annos triginta fuit inter homines doctos decoena Domini, deque praesentia corporis Christi, rursus incruduit ad hoc tempus, et a Bremensibus ac Hamburgensibus Ecclesiae ministris libelli prodierunt, nominatim aduersus Caluinum, et Ioannem Lascium. Caluinus deinde respondet acriter, causamque defendit, idem facit Bullingerus, et Lascus etiam. Nam edito libello ad Poloniae regem, causae cognitonem nullam fieri per colloquia seu collationem sententiarum, sed praeiuditio solum

[note: 1555.] damnari dogma queritur et deplorat, more nimirum, vt ait, pontificiorum, qui et ipsi non argumentis atque scriptura, sed vi tantum agant et imperio. Sub exitum Septembris, Augusto Saxoniae duci, natus est alter filius, Magnus, pro eo fideiubent [note: Augusto electori nascitur filius.] ad sacrum fontem inter alios, Henricus Brunsuicensis, et Ioannes Fridericus Lantgrauij gener. De Cantuariensi archiepiscopo et Londiensi Ridlaeo et [note: Ridlaeus et Latimerus in Anglia exusti.] Hugone Latimero dictum est supra, quemadmodumOxoniam abducti, cumque theologis ibi congressi, damnati fuerint ab eis. Ad hoc igitur vsque tempus in carcere detenti, nunc demum Octobri mense fuerunt exusti Ridlaeus et Latimerus valde senex. Productus quidem est etiam Cantuariensis, et vna cum ijs in loco supplicij palam implorauit Dei misericordiam, sed reductus in carcerem fuit. Hoc ipso mense Romam profecti sunt Lotharingius et Tornonius, cardinales. Tunc [note: Parisini senatus responsum ad edictum regis de Lutheranis.] etiam senatus Parisinus, Parlamentum vocant, regi respondens, ad illud de quo Cardinalis Lotharingiae cum ipsis egerat, vt ante meminimus. Per illud tuum edictum, ait, quod ante quartum annum prodijt, potentissime Rex, tibi tuisque iudicibus integram seruasti cognitionem et animaduersionem haeresis Lutheranae: nec fuit in eo quicquam exceptum, nisi cum aut declarationem aliquam haeresis requireret, aut pronunciandum esset de ijs qui sunt initiati sacris: hoc vero tuum edictum, de quo nunc agitur, plane contrarium statuit. Nam tuae ditionis populum ecclesiastico iudicio subijcit et inquisitorib. eaque ratione dignitatem, qua praestas omnibus, imminuit, et populo iustam praebet doloris causam, quum abs te plane destituti, potestati subijciantur alienae. sed multô plus erit incommodi, cum ipsorum omnes fortunae, vita, salus et honos in illorum erit arbitrio, prouocationis adempto subsidio. Nam sane perfugium est et asylum innocentiae, prouocatio: tu vero tutor es atque defensor tum appellationis tum innocentium, imô praeter te nemo quicquam iuris habet in populum. Quôd si iam inquisitoribus et officiarijs Episcoporum ius detur atque potestas iudicandi, prouocatione sublata, certe, fenestram hoc sit aperire et patefacere viam, vt etiam innocentes damnentur, et corporis atque bonorum iacturam faciant. Nam illi tanta potestate praediti, regia nimirum, obliuiscentur officij, neque modum seruabunt, quando sibi nullum non ordinem esse subiectum, inque sua manu versari videbunt non plebeios modo, sed principes etiam viros. Hanc autem rationem velut mediam, adhibere possis: nimirum, vt tui iudices de causa cognoscant et pronuntient: etsi quod sit obscurius dogma, definiatur ab ecclesiasticis. Initiati quoque sacris iudicentur a suis. Ad appellationes quod attinet, impetretur a Pontifice rescriptum, quo tuis iudicibus hoc permittatur: cunque in eum casum res deuenerit, vt de ijs qui prouocarunt, iudicandum sit, adhibeantur ex ordine sacro delecti quidam tui consiliarij, vel si desint, alij viri spectati et idonei. In inquisitione hoc seruetur, vt pontificius Inquisitor sibi sub deleget atque submittat in prouincijs homines integrae, famae et viros bonos, vtque sumptum omnem faciat Episcopus, non autem rei, sic tamen, vt causa definita, sumptus repetatur a quibus oportet. Ista videlicet eo pertinent, vt intra certos fines atque limites astringantur id genus lites. Caeterum, quoniam apparet haereticorum supplicijs, etsi necessaria sunt, adhuc quidem hoc fuisse perfectum magis, vt facinus esset detestabile, quam vt illi emendarentur: deinde quia multô praestat occurrere venienti morbo, quam spacium illi dare dum augescat, et post adhibere medicinam, licebit mitissime rex, vt in eo priscae et veteris ecclesiae morem atque vestigia sequaris: nam ea neque ferro nec igni stabilita fuit, sed his ipsis restitit semper antistitum diligentia, dum et frequenter illi verbum Dei docerent, et honestis vitae praelucerent exemplis. Quum igitur hac ratione sit olim confirmata, nunc etiam eadem retineri posset et conseruari si tu modo velis illud exequi, quod in tua solius manu positum est. Hoc nimirum, vt Antistites,

[note: 1555.] pastores ouium, suas ipsi coram Ecclesias gubernent: idem faciant inferiores quoque ministri: pie viuant et verbum Dei doceant, aut per homines idoneos doceti faciant: deinde, vt in posterum ij praeficiantur, qui possint docere populum ipsi, neque vicarios in locum substituant. Haec est radix, quam excolere oportet, huic est in aedificandum fundamento: sic enim sperare liceat futurum vt haereses paulatim euanescant: sin autem haec via negligitur, metus est, ne magis atque magis augescant. quaecunque demum edicta fiant vel adhibeantur remedia. fuit hoc ad [note: Principum quorundam conuentus propter controuersiam super ditione Chattorum. Carolus Caesar filio suo administrationem confert.] xvi. Octobris diem, quum ista per legatos atque literas regi nunciarent. Tunc etiam principes pacificatores, propter litem deditione Chattorum, denuo sicut constitutum erat, conueniunt: primum Bacheraci, deinde propter Palatini principis va letudinem Vuormaciae. Transacta quidem res fuit, et definita certa pecuniae summa, quam Nassouio dependeret Lantgrauius, inque possessione maneret: cum autem Nassouius, nisi pecunia certo tempore persolueretur, irritam esse transactionem hanc, et integram sibi vellet suam actionem permanere. Lantgrauius autem qui filium eo miserat, vt antea, conditionem hanc reijceret, infecta re disceditur. Hoc ipso mense Caesar totius Belgij proceres omnium ordinum euocat Bruxellam, deque sua valetudine loquutus inter alias profecturum se demonstrat in Hispaniam, et administrationem deponit, filioque Philippo ius atque potestatem omnem confert, et illos ad officium hortatur. Ea fama per omnem Euro pam longe lateque disseminata fuit, et erat parata classis, ac profectioni constitutus dies ad Idus Nouemb. paulatim vero deferbuit is rumor, et quiâ suberathyems, in aestatem aiebant reiectam esse nauigationem. Nunc ad Imperij comitia veniendum est. Quibus de rebus oporteret agi, rex Ferdinandus v. die Februarij proposuerat, vt sub finem libri superioris dictum est: quum vero tardius plaerique venirent, non ante nonas Martij factum fuit initium. Tunc tandem principum electorum legati, qua de re primum esset agendum, deliberant: ac licet nonnulli reclamarent, tamen vt de religione [note: Religioni vtrum pax concedenda sit nec ne.] cum primis tractetur, omnes tandem consenserunt. Idem etiam in reliquorum principum atque ciuitatum Senatu visum fuit. Post multam disceptationem placuit religioni dandam esse pacem: sed hoc potissimum in controuersiam veniebat, quod confessionis Augustanae socij volebant omnibus indifferenter licere doctrinam ipsorum sequi, et pacis beneficium illis esse communicandum. Aduersarij vero magna contentione resistebant, et neque ciuitatibus, quae decretum Augustanum ante septimum annum de religione factum recepissent, nec ordini toti ecclesiastico dicebant hoc esse permittendum. Et si quis episcopus aut Abbas religionem mutaret, loco remoueri volebant, et alium substitui. Disceptatum ergo fuit acriter, et illi quidem sui propositi causam hanc ad ferebant, quod promisesiones Dei, tam veteris quam noui Testamenti, quae salutem nostram continent, ad omneis homines in vniuersum pertinere dicerent: itaque non ipsis licere certis finibus illas includere, vel in angustias redigere, ne simul et alios et seipsos a regno coelorum excludant: nullum esse Iudaeum aut Turcam paulo magis affectum, qui non velit omnes ab se posse in suam religionem pertrahi: quanto magis igitur oportere nos idem facere, quibus hoc â Deo sit grauissimis verbis mandatum? Libertatem igitur omnibus hac in parte concedi oportere: se quidem e sacris literis et decretis patrum atque conciliorum posse docere, quemadmodum hi qui veteris et catholicae religionis titulum sibi sumant, non absque magna Dei contumelia, religionem tractent, et bonis ecclesiarum abutantur: veruntamen pacis causa constituendae permittere, vt et suas leges, ritus atque ceremonias illi retineant, et bonis omnibus, possessionibus, vectigalibus, iure, priuilegijs, vtantur fruantur, quoad religionis componatur dissidium: non ergo sese posse probare, quod Episcopis eam conditionem praescribant: sic enim futurum, vt suae religionis approbatores

[note: 1555.] atque socios oppugnare teneantur, et magna cum infamia totam suam cau sam ipsi damnent. Nam hoc, inquiunt, esset fateri, doctrinam ac religionem nostram, non esse dignam sacris bonis, et hucusque perperam ea bona fuisse nostris ecclesiis ministerijsque applicata: fateremur quoque doctrinam ipsorum impiam ac ministerium niti verbo diuino, simul bona sacra esse huic ipsorum impurae vitae, legibus atque ceremonijs consecrata. Quantam vero pareret ea res offensionem si causam eorum et facultates tueremur, qui nullum Ecclesiae praestant vtile vel necessarium officium. Illos autem proderemus, qui propter eandem religionem nobis esse commendatissimi debebant? Aduersarij hoc inter alia dicebant, si quidem ecclesiasticis religionem mutare concedatur, futurum, vt episcopatus et id genus alia collegia prophanentur et ab ecclesiis auulsa paulatim in manus principum deueniant ijsque fiant haereditaria. Sed illi, nunquam hoc sui fuisse consilij: verum eo spectare dicunt, vt ad priscam institutionem reuocata, veris vsibus accommodentur, et in perpetuum ea bona sint ijs Ecclesiis annexa: quoque dubitationi nullus relinquatur locus, idonee cauere promittunt, fore vt quibus in episcopatibus et collegijs religio mutabitur, ex bonis illorum nihil alienetur, vtque post Episcopi vel antistitis mortem aut resignationem, libera permittatur collegijs tum electio tum administratio. Cum autem post variam actionem inter eos conuenire non posset, Ferdinando regi suas rationes vtrobique scripto comprehensas exhibent, et vt ipse viam aliquam ostendat, petunt. fuit hoc post Idus Iunij. Nam lente admodum agebatur, eiusque rei causam esse nonnulli putabant, quod [note: Pontificiorum scriptum ad postulata sociorum Augustanae confessionis.] pacificationis inter Caesarem Galliaeque regem euentus expectabatur: quod is in vtranque partem non paruum allaturus esse momentum putaretur. Pontificij vero scriptum quoddam velut extraordinarium conflabant, vehemens et acerbum, vt suam causam magis commendarent. Et principio confessionis Augustanae socij, quinque conditiones, inquiunt, in medium proposuerunt. Primum, vt doctrinam illam catholici probent, quae multis ante saeculis, et hoc etiam nostro tempore, statim ab initio, quum emanasset, ab ordinario magistratu condemnata semper fuit: deinde, vt ab ipsis perpetrata sacrilegia totos nunc annos triginta, rata sint et approbentur, neque vel iure, vel alijs pijs et a natura concessis rationibus liceat ecclesiis ea bona recuperare: sed et pacem fieri secum volunt, quum tamen omni communione sit illorum interdictum. Adhaec vt ipsis in Archiepiscoporum et caeterorum antistitum collegijs atque templis instituere ministros impios, annunciare doctrinam nefariam et condemnatam, abolere verum Ecclesiae ministerium et ceremonias, ijsque substituere nouas ac impias, et falsos illos concionatores e sacris bonis alere liceat, plane contra veteres Ecclesiarum leges atque morem. Praeterea vt omnibus tam sacri quam ciuilis ordinis, qui catholicam religionem adhuc sequuntur, liberum sit a sua vera religione deficere, et ad ipsorum castra tran sire. Postremo, quum ex principibus vel Episcopis ad ipsorum partes aliqui deficiunt, vt hoc non ad personam illam solummodo, sed ad populum etiam illius imperio subiectum, et ad bona, totamque administrationem, et iurisdictionem quoque sacram pertineat. Iam licet ista cum iure diuino pugnent et humano, quanquam et Caesaris et Regis et antistitum omnium iureiurando contraria sunt, ita quidem, vt catholici non commode possint ea recipere, nisi fidem et promissum violare velint, tamen quoniam illi suo proposito pertinaciter inhaerent, et vim quoque minantur, catholici tandem acquieuerunt, quantum quidem per transactionem Passauiensem facere debent, idque in senatu Imperij satis explicarunt, demonstrantes non se posse libertatem illam mutandae religionis promiscue omnibus concedere. Nam alioqui futurum vt Imperium dissipetur, et honoris illud fastigium a Germani auferatur. Nam Archiepiscoporum

[note: 1555.] et aliorum antistitum est officium, vt damnatam vllam religionem, non modo [note: Archiepiscoporum officium.] non permittant, sed vt episcopos etiam et id genus alios, imo idiotas ad defectionem inclinantes, placide commoueant et detereant, aut immorantes errori catholicae deferant et Romanae Ecclesiae. Nam hic mos inde ab Apostolorum aetate seruatus est, vt multis conciliorum testimonijs, maxime vero Chalcedonensis doceri potest. Nec est quod aliquis existimet, eos qui deficiunt, suae conscientiae relinquendos esse. nam in ijs quae pertinent ad fidem, non sua cuique debet libera permitti conscientia: sed cum quis a communi Ecclesiae consensu discedit, plectidebet et coherceri, quod nisi pareat, excommunicandus est, exemplo quatuor conciliorum, quae praecipua numerantur, quae Arrium, Macedonsum, Nestorium, Eutychen condemnarunt: et Chalcedonense quidem etiam Eutychis defensorem Dioscoridem episcopatu remouit. Quod enim dicitur, suum cuique sensum ac iudicium esse libere permittendum: neque Christum vel Apostolos vnquam adegisse quempiam vti crederet, imo, quum a Christo multi discederent, inuitum neminem fuisse retentum, istud certe nullo fundamento nititur: et ab Augustino copiose refutatur epistola ducentesima quarta. Quod si liberum sit episcopis, religione catholica deserta, deficere ad alteram, minime relinquent episcopatum, quoniam in pacata conscientia non se posse facere dicturi sunt, sed confessionis Augustanae socios implorabunt, vt in tuendo statu, populoque in ipsorum religione conseruando sibi ferant opem. Hoc si fiat, non dubium est, quin isti patrocinium eorum suscipiant, idque se facere dicant ex officio, quo nimirum illis et administratio salua sit et bonorum quoque possessio. Quod vero teneri se dicunt isti, socios religionis admittere, neque regno coelorum quenquam excludere: non ipsos excusat. Nam vnica solum est fides, quam omnes Christiani nominis pronteri debent atque seruare. Hanc fidem et Caesares et reges olim, et omnes Imperij principes atque praefecti, simul et populus iureiurando comprobabant. Haec nimirum catholica fides est illa ipsa, quam inde ab initio ad hoc vsque tempus Germani sumus secuti, ijs exceptis qui defecerunt ab ea. Nihil igitur innouandum est, verum ad hanc fidem omnia referri debent, et subigendus est animus, vt Ecclesiae catholicae pareat. qui secus facit et peculiarem aliquam religionem sibi sumit, is nisi monitis obtemperet, ab antistite sacrorum excommunicari debet, et ab omni functione remoueri. eius quoque bona per magistratum ciuilem publicanda sunt, nec intra fines Imperij tolerandus est. Num libertatem illam seu licentiam religionis, vt dissipationem aliquam fidei semper patres reiecerunt, eamque legem sanxerunt, vt quae semel definita sunt a concilijs in ratione fidei, non disputentur amplius nec in dubium vocentur, sic vt in contrarium aliquid statuere vel pro ponere nullis liceat. Etenim historiae docent, quum omnis generis sectas Valentinianus Caesar admitteret, quantum turbarum sit natum ex eo. Deinde si hoc recipiatur vt qui diuersum a fide catholica sentit, per conscientiam suam debeat excusatus esse: tum et Anabaptistae et Zuingliani et Schuenekfeldici et id genus alij sunt etiam excusandi et in hac pace comprehendendi. Dicunt illi promissiones Dei, quibus vitam aeternam nobis promittit, ad omneis in vniuersum pertinere, nec ab ipsis restringi oportere: quasi vero promissiones illae solum ad eos pertineant, qui sunt ipsorum professionis. Atqui longe secus res habet. cum enim ab ecclesiae communione discesserint, de regno coelorum exclusi sunt, vel ipsorummet iudicio: cunque nulla sit salus extra Ecclesiam, quomodo regnum coelorum ad eos pertineat, qui ecclesiae sacramenta reijciunt, et sacerdotum, quibus ligandi soluendique potestatem Christus tribuit, ordinationem contemnunt? Quod si nulla sacerdotes consecrantur apud eos, quomodo peccatorum remissionem consequuntur? nisi vero peccata remittantur, quomodo regni coelestis fient participes.

[note: 1555.] Non igitur ad ipsos tantumillae promissiones pertinent: imo censendi sunt potius inter eorum numerum, quos incognitos sibi Christus esse dicit. Iactant ab se posse doceri, quemadmodum Catholici multis modis et religione et sacris bonis abutantur: Videamus autem quid in eo sit culpandum. Iuxta sacram scripturam, et leges conciliorum atque patrum, bona sacra distribui debent in episcopos et ecclesiarum ministros, in pauperes, in fabricam, et si res ita ferat, in liberationem eorum qui detinentur a Barbaris captiui. nimirum annis ab hinc mille trecentis hic mos durauit, vt in pios ministros et vsus accommodarentur ea bona: cuiusmodi sunt, peragere Missam, annunciare verbum Dei, sarcire et aedificare templa, nutrire homines egenos, item monachos atque monachas. Illi vero quid agunt? Episcopis aliquot profligatis alios instituunt, veluti prophanos et ciuiles praefectos, quibus annuam portionem decidunt quam possunt minimam: huic attribuunt alios ministros, qui miseram multitudinem in errorem abducunt, dum et sanam doctrinam contemnunt, et eucharistiae sacramentum, integrum, et quidem non consecratum panem populo porrigunt, creaturam videlicet loco creatoris, et sub specie veri cultus idolatriam exercent. Bona sacra non se deinceps alijs rebus quam ad scholarum vsum applicare, nec ad se quicquam ex ijs velle transferre dicunt: esto sane ita: sed per hunc vsum religio catholica, prophanaretur et opprimeretur omnino, multoque sit hic vsus deterior futurus, quam si rebus, prophanis ea bona designarentur. His igitur de causis, conditionem illam, sicut est perscripta, catholicis non est integrum approbare. Scriptum hoc, priuatim et extra ordinem, vt dixi, compositum fuit. [note: Responsio protestantium ad scriptum pontificiorum.] Certiores de eo facti confessionis Augustanae socij, contra scribunt, et primo, quae sit vera doctrina demonstrant, ea nimirum, quae Prophetarum continetur et Apostolorum scriptis: deinde quam cum ea pugnet doctrina pontificiorum, ostendunt, qui coenam Domini tot modis prophanauerint, qui tam foedos inuexerint errores de purgatorio, de mortuorum inuocatione, qui peccatorum remissionem tollant et abnegent, dum de gratia Dei perpetuo dubitandum esse dicunt: qui matrimonium afficiant summa contumelia, sancitum a Deo, qui nefarijs et horrendis flagitijs contaminatisint in hoc suo coelibatu nimirum illis ipsis quae Paulus commemorat. Ex his liquido videri, quinam a vera religione defecerint: quod cum ita sit, Ecclesiasticos, qui puram doctrinam vel nunc sequuntur, vel in posterum amplectentur, ab se non posse negligi: quantum ad sacra bona pertinet, mirum in modum etiam omnia esse conspurcata: beneficium dari quidem propter officium, sed videndum esse cuiusmodi sit episcopale vel sacerdotale munus, quo carere non possit Ecclesia: scholarum quoque rationem habendam esse: nam inde prophetarum aetate, morem hunc extitisse semper: nunc autem ecclesiarum proceres hoc agere cumprimis, vt quae ministris ecclesiae, quae doctoribus atque discipulis et scholis, quae locis hospitalibus et Xenodochijs debentur, ad suos vsus accommodent, vt in omni luxu viuant: idem eos facere de monachorum collegijs: an non Satrapam aliquem repraesentet episcopus, qui suae ditionis possessionem primum suscipiens, cum duobus equitum millibus vrbem ingreditur? Et haec quidem ab illis fieri, cum nemo sit omnium qui suum munus faciat: quaenam ibi mens, quae conscientia? num sacrilegium et rapinam alijs obijciant isti? doctrinam quidem suam a monarchis esse condemnatam: sed eorum nequitia, qui persuadent illis ne legant ipsorum scripta. Quod autem Pontifex et reliqua turba condemnent eam atque proijciant, non esse mirum: nam eodem plane modo Christum eiusque doctrinam fuisse tractatum ab Anna, Caypha, totoque Pharisaeorum et pontificum senatu. De concilijs et Ecclesia multam eos mentionem facere: sed in conciliorum et Ecclesiae potestate non esse, nouam vllam doctrinam proponere, seu mandare praeter eam quae nobis est a Prophetis, a Christo et Apostolis

[note: 1555.] relicta. Quod de consecratione ministrorum dicant, esse ridiculum: nihil enim ad rem facere iocularem illam et histrionicam vnctionem. Postremo conuitijs et iniurijs esse refertum ipsorum scriptum, sed hoc sese committere Deo, et paucis tantummodo rem voluisse delineare. Quum hic esset rerum status, rex Ferdinandus, quem vtrique rogauerant, vt viam aliquam ostenderet, sicut supra dictum est, [note: Ferdinandi ad principes scriptum.] circa principium Augusti legatos mittit ad electores et quosdam alios principes, eum his mandatis, vt Caesari fratri morem gereret, et reip. consuleret, Augustam se venisse tertio Cal. Ian. non sine dispendio rerum suarum et incommodo: deinde quum eo venisset, expectandum fuisse diu, quod fere nulli adessent, priusquam aliquid proponeret: nam ad Nonas vsque Febr. rem esse dilatam. Tunc primum ab se causas indicticonuentus explicatas tuisse: verum in deliberationibus longissimam interuenisse moram, et non ante decimum Calen. Iulias responsum sibi esse datum, et quidem de vno solum capite de liberationis, nimirum de pace religionis: et illud ipsum responsum, non eiusdem sententiae, sed dissidens et contrarium: se quidem cum hoc multo ante metueret, eos admonuisse diligenter, vt interessent ipsi consilijs: in eo si morem gessissent, ad optatum finem, opinione sua, rem potuisse perduci: super altero capite, quod publicam pacem continet, nunc quidem haberi consilium, sed quia sit credibile, non expediri posse breui tempore: deinde, quia prouinciarum status praesentiam suam requirat, eo quod Turcae noua moliri videantur, et grauia comminentur, tametsi de pace cum illis agat. Praeterea, quod vtiliter nihil agi possit atque decerni, si non ipsi coram adsint, ideo sibi videri consultum, vt in aliud tempus prorogetur comitium, et nunc decretum fiat in hunc modum. Quia per absentiam principum nihil decerni possit, placere vt in alterum conuentum differatur omnis actio, cuius initium Ratisbonae fieri debeat circiter Cal. Mar. anni sequentis: ibi principes ipsos adfuturos, vt vna cum Caesare vel secum decernant et statuant ea de quibus et nunc sit deliberatum, et quae post in deliberationem venient: interea transactionem Passauiensem in integro mansuram: et quoniam hoc etiam illa continet, primum, vt in Imperij comitijs tractetur, an per generale vel nationis Germanicae concilium, an vero per colloquium causa religionis componi debeat: deinde vt communi ordinum omnium consilio res agatur et ordinaria Caesaris authoritas interueniat: ideo se, qui pacem et concordiam amet, constituisse librum quendam in proximis comitijs exhibere, conscriptum de conciliandis ijs, quae sunt controuersa: nullam autem in ea re captionem esse futuram, et eo fieri solum, ne quid exacerbetur amplius, et vt offensiones mitigentur, adhaec, vt eo commodius ipsi statuant, an per illam in libro demonstratam rationem dissidium tolli possit, an alia sit inuestiganda via. Petere igitur, vt et hanc prorogationem approbent, et ad proximum comitium ipsi veniant, exemplo suo, qui reipublicae causa tam longum tempus iam abfuerit a suis prouincijs: Ratisbonae vero se delegisse locum, quod propter impendens a Turca periculum, suis a finibus discedere longius non possit. Renuncient igitur quid in eo facere velint, quo certus esse possit, rem non iri tardatum, ne videlicet inani expectatione, potior pars temporis effluat, vt ant ea non semel. His postulatis auditis, plaerique principes non esse consultum aiebant, vt ante confirmatam pacem discedatur: totam enim Germaniam in magna esse huius rei expectatione: quumque sententijs vtrobique magis iam conueniant, quâm ante hoc tempus vnquam, orare vt finem ante suam abitionem imponat: quo videlicet de rebus Turcicis et alijs, quae supererunt, in altero conuentu tanto possit expeditius decerni: quantum ad librum attinet, quem sit exhibiturus, fore nonnulli dicebant ex ipsis, vt idem huic accidat, quod ante septimum annum accidit ei qui tum etiam de religione conscriptus fuit et euulgatus. Nam esse inrecenti memoria, quibus ille conuitijs fuerit exagitatus: quum enim concordiae causa

[note: 1555.] propositus esset, ac lege sancitus a Caesare, maximarum offensionum et dissidiorum occasiones inde fuisse natas. Quum haec Ferdinandus circiter octauum Calend. Septemb. ex legatis audisset, pridie Calen. eius mensis, quae sua sententia sit de scriptis vtriusque partis ad ipsum delatis, vt supra dictum est, explicat, et inter alia praecipuum illud quod ad Episcopos pertinet, vt si religionem mutent, ab [note: Episcopi qui religionem mutant, etiam ab administratione remoueantur.] administratione simul et bonis decedant, placere sibi dicit, et confessionis Augustanae socios vt assentiantur, multis verbis hortatur. Nam haec, ait, conditio, nihil quicquam vobis detrahit, sed hoc solum agit, vt quum antistes aliquis ordinem suum deserit, et a religione veteri discedit, beneficia seu praefecturae sacrae nihilominus in eo statu permaneant, quo fuerunt institutae, quod ipsum et iuri consentaneum est, et Imperij legibus et transactioni Passauiensi: quae claris verbis dicit, eos qui veterem religionem sequuntur ordinis tam ecclesiastici quam politici, non esse turbandos in sua religione, ceremonijs, bonis, possessionibus, iure, priuilegijs, verum his omnibus eos debere vti frui pacate, sine cuiusquam interpellatione. Non igitur video, cur haec eis conditio denegari possit, quae pertinet ad eum, quem diximus, finem, hoc est, vt quiete suis rebus vtantur fruantur, quod quidem minime futurum sit, si conditionem hanc remittant: sic enim fieret, vt qui sacrum ordinem ac veterem religionem forte deserent, nihilo secius vellunt et administrationem et bonorum retinere possessionem, neque collegis tamen liceret interim suis vti legibus in illos et experiri: sed et hoc accederet incommodi, quod inter antistitem et illos non magna sit futura baneuolentia. Cum autem aequum sit vt iuxta leges institutionis, idoneae personae regant et administrent sacras praefecturas, et si contra leges illas faciant, aut ab ordine deficiant, vt tunc illos collegae loco remoueant, et operam dent, vt ei tantum vni doceat ea defectio: certe non debet eorum postulatum repudiari, Quapropter vos etiam atque etiam hortor, ne repugnetis amplius in eo. nam inter alia cogitare vos decet, illos non praescribere vobis qui modus aut ratio seruanda sit in administrandis praefecturis, collegijs ac beneficijs, quae vobis vsurpastis, nec etiam quomodo sit agendum cum vestrae ditionis ecclesiarum ministris, qui leges a vobis praescriptas violant et officium negligunt. Etenim, sicut vobis esse futurum molestum atque graue, siquidem illi vellent eiusmodi ministros, qui religionem vestram desererent et impugnarent, a vobis retineri: sic etiam eis multo grauius esset futurum, siquidem administratio et bonorum possessio sit illis relinquenda, qui religionem ipsorum et proijcerent et oppugnarent. Quid enim aliud ex eo sit expectandum, quam lites, offensiones atque dissidia: fundamentum igitur eius, quod nunc agitur, nimirum ipsa pax, ea ratione prorsus tolleretur. Octauo die post, illi respondent. Non hoc sui esse propositi, vt ecclesiasticis in eo praescribant, multo minus vt praefecturae sacrae dissipentur, aut mutata natura fiant ciuiles atque prophanae. Constat enim nobis, aiunt, aliquam Imperij partem his rebus atque possessionibus initi, quas non imminui seu labefactari, sed modis omnibus conseruari cupimus. Nobis quidem pergratum fuisset, quaestionem hanc non excitari, sed superiorum annorum decretis insistere. Noribergico, Ratisbonensi, Spirensi, quae socios omneis Augustanae confessionis paci includunt: et initio quidem archiepiscoporum trium electorum legati prudenter hoc expenderunt etiam: cum autem post ab alijs dubium hoc agitari coepisset, ad illorum partes transierunt. Qui primi quaestionem hanc mouerant, aliquam fortasse consilij sui causam habebant, sed quid ex eo consecutum sit, apparet. nisi enim hoc interuenisset impedimentum, iam ad optatum finem, opinione quidem nostra, res omnis esset perducta. Quo minus vero conditionem illam reciperemus, piae fuerunt et graues causae. Nam facile quiuis intelligit, quanto religionis nostrae contemptu fiat, et detrimento, si permittamus, vt qui complectuntur eam

[note: 1555.] loco remoueantur, omni dignitate priuentur, et in numero sint haereticorum. Cuiusmodi fuerint primae collegiorum institutiones, et quae vitia paulatim irrepserint, iam silentio praeteribimus: veruntamen multas ex illis arbitramur religioni nostrae minime repugnare. Deinde, assentiri ne quis ordinis ecclesiastici sit eius religionis, quam vti veram et Christianam profitemur, non est profecto leue delictum. Nam hoc ipso damnaremus eam, vt impiam, et indignam ordine sacerdotum, qui religionem inprimis procurate debent. Quod cûm ita sit, potentissime rex petimus vt haec tecum expendas, et pro ea potestate quam obtines â Caesare, particulam [note: Ferdinandi responsum ad postulata principum.] illam omitti patiaris. Ille vero nihil amplius posse tribui respondet, et ea dicit nunc eis concedi quae tot annis impetrari nunquam potuerint: habeant igitur eius rationem: nam alioqui futurum vt nulla re perfecta discedatur: quod si fiat, et aliquid ex eo nascatur incommodi, non esse quod vel in Caesarem vel in se quoque culpa conferatur, qui tam leniter et patienter causam hanc tractarit, et huc vsque permanserit: non sibi esse integrum differe diutius, itaque decem dies ipsis largiri, vt interea domum haec ad suos principes enuncient, et simul clare sibi respondeant. Vbi dies ille venit, isti quod et diligentiae nihil praetermisissent, vt reliquis omnibus de religione consuleretur, et Caesari vel regi modum aliquem in [note: Decretum quo religio libera omnibus permittitur.] eo praescribere non ipsis liceret, assentiuntur, praesertim quum rex etiam nonnulla remitteret, vt infra dicetur. Itaque septimo Calend. Octobris decretum factum recitatur palam, vti fieri solet, in hanc sententiam. Propter Augustanae confessionis doctrinam, religionem atque fidem, Caesar, Ferdinandus rex, caeterique principes ac ordines, neminem totius Imperij quocunque modo violent, nec ad deserendam religionem suam, ceremonias atque leges, quas in sua ditione vel iam instituerunt, vel post hac instituent confessionis Augustanae socij, mandatis aut lia quauis ratione cogant, nêue contemnant etiam, sed hanc religionem illis liberam permittant, simulque bona, facultates, vectigalia, possessiones atque iura, sic vt pacate possint eis vti frui: dissidium quoque religionis non alijs quâm pijs, amicis et tranquillis rationibus componatur. Eodem modo qui sunt confessionis Augustanae sese gerent erga Caesarem, Ferdinandum regem, caeterosque principes ac ordines antiquae religioni coniunctos, tam sacros quam ciuiles, erga caeteros omneis ecclesiastici status eorumque collegia, quocunque tandem illi migrarint habitandi causa, modo vt recte procurentur ministeria, sicut infra dicetur. his omnibus et religionem suam et ceremonias, et leges et possessiones et vectigalia, caeteraque iura libere permittant, nec vlla ratione impediant, quo minus illis pacate vtantur fruantur, et quicquid erit [note: Ecclesiasticus qui religionem mutat. beneficio mulctetur.] offensionis atque litis, more ac legibus Imperij definiatur vtrobique. Qui non sunt alterutrius religionis, hac in pace non comprehendantur. Si quis archiep. episcopus, antistes, aut alius ordinis ecclesiastici â religione veteri deficiet, is continuo decedat ab episcopatu suo praefectura, beneficio, simul omnibus etiam fructibus, quos inde percepit: quo ipsum tamen ad nullam eius infamiam pertinebit: et collegio siue ijs, ad quos ea res iure vel consuetudine pertinet, liceat et integrum sit in eius locum eligere seu constituere alium, qui sit veteris religionis, quo nimirum institutionis, electionis, praesentationis, confirmationis, et id genus alia iura simul cum tranquilla possessione bonorum integra illis permaneant: sic tamen, vt futurae conciliationi [note: De bonis Ecclesiasticis omnes controuersiae tolluntur.] religionis, de qua dictum est, nihil hoc ipso detrabatur. Et quia nonnulli ordines Imperij, eorumque maiores quasdam praefecturas ecclesiasticas, collegia monachorum et id genus alia bona sacra sibi sumpserunt, eaque ministerijs ecclesiae, scholis et alijs bonis vsibus accommodarunt, non inter pellentur hoc nomine, nec in ius propterea vocentur, sed eiusmodi bona, nimirum ea quae non pertinent ad ordines Imperij, vel alios Imperio plane subiectos, et quorum possessionem tempore transactionis Passauiensis, et post etiam, Ecclesiastici non habuerunt, suo loco permaneant,

[note: 1555.] et hac in pace comprehendantur: neque Camerae iudicibus, propter haec ab illis vsurpata et alienata bona, iure quicquam aduersus illos experiri seu decernere, [note: Iurisdictio sacra nulla exercenda contra Augustanae confessionis religionem.] liceat. Iurisdictio sacra non exerceatur neque locum habeat aduersum Augustanae confessionis religionem, fidem, ritus, leges, ministerium ecclesiasticum: sed suspensa maneat et sistatur, nec vllum impedimentum illis inferat, quoad integre subIatum erit dissidium: in caeteris autem rebus, extra religionem, caeremonias, leges ac ministerium positis valeat et exerceatur pro veteri more atque iure: deinde toti ordini ecclesiastico suae facultates, vectigalia, iura nihilo minus integra maneant, sic tamen, vt ij, quorum in ditione sunt eiusmodi bona, sui iuris politici quod ante dissidium hoc religionis habuerunt, nihil amittant: adhaec, vt ex ijs ipsis bonis, necessaria ecclesiae ministeria, paroecie scholae, eleemosynae, loca hospitalis pauperum et afflictorum, sicut olim constituta fuerunt, ita nunc etiam constituantur et foueantur, non habita ratione, vtrius illi sint religionis, quorum in vsus hoc subsidium et alimonia confertur. Quod si propter hanc alimoniam eiusque modum lic oriatur et disceptatio, de consensu partium arbitri deligantur, qui facta notione intra semestre tempus decernant et statuant, quantum in eiusmodi vsus et ministeria decidi, et conferri debeat: interea dum lis pender, ij, quorum est conferre subsidium in eos vsus, non impediantur in sua possessione, veruntamen, quod antiquitûs dare solebant et conferre, nunc etiam conferant, dum [note: Conuentus ordinum Angliae.] lis expediatur. Per Octobrem atque Nouembrem erat conuentus ordinum Angliae: plaerique fore putabant, vt de Philippi regis ageretur coronatione, sed nihil propositum suit. Solicitabat autem regina de bonis Ecclesiarum restituendis, quoniam id pontifex vrgebat: sed tenent ea nonnulli principes et ex nobilitate complures: quare nihil effici potuit: ipsa quidem regina, quod vnum potuit, primos, vti vocant, sacrorum beneficiorum fructus atque decimus restituit ecclesiasticis. [note: Libelli contra Hispanos Londini sparsi.] Eo durante comitio libelli quidam acres Londini disseminati fuerunt, in quibus erant alia quae multitudinem acuere in Hispanos, alia vero quae mentem reginae poterant a Philippo reddere alienam. Inquisitione facta deprehendi nihil [note: Episcopus Vintoniensis moritur.] potuit. Ante comitij finem, hydrope mortem obijt Vintoniensis episcopus Cancellarius: tunc demum locum obtinuit Thomas Hethus, archiepiscopus Eboracensis, qui cum Cantuariensi fuerat aliquando in Germania, deque pura doctrina [note: Ioannis Friderici vxor moritur.] recte senserat. Circa Nonas Nouemb. moritur Ioannis Friderici coniunx, Lantgrauij filia, de cuius nuptijs dictum est supra. Venetorum dux, Franciscus Venerius, [note: Franciscus Venerius remouetur loco.] quod in re frumentaria male versatus esset, et priuato suo commodo publicum posthabuisset, loco remotus fuit. Quum Caesar omni sese potestate seu [note: Legati Ferdinandi ad principes.] Belgij administratione abdicaset, Philippus filius legatos mittit ad praecipuos Germaniae principes atque ciuitates, et hoc ipsum illis denuntiat, simulque beneuolentiam suam et amicitiam defert. Eodem quoque tempore Ferdinandi regis legati solicitabant principes Germaniae, quoniam a Turca periculum immineret praesentissimum, qui Transsyluaniam omnino sibi dari postularet, natura munitissimam [note: Conuentus in Austria.] regionem et fertilissimam, et inprimis equestrem, vt ad constitutum diem Imperij comitijs interessent ipsi et in commune consulerent. Conuentum etiam egit suorum hac ipsa de causa, quo quidem in conuetu, inferiores Austriaci, religionem sibi liberam permitti postulabant: rex autem illos ad Imperij comitia, Ratisbonae futura reiecit, simul ad Idus Ianuarias anni sequentis constituit, vt tunc iterum essent ei praesto Viennae. Marchione Marignano Mediolani mortuo, Cardinalis Tridentinus a Caesare seu Philippo filio mittitur in Insubriam, vt [note: Ioan. Gropperus Cardinalis creatur.] ibi summae rerum prae esset: Neapoli verô praeficitur Dux Albae. Circa diem natalem Christi, Papa, suo more, nouos creat Cardinales, et in his Ioannem Gropperum, Coloniensis archiepiscopi consiliarium cuius non semel est facta mentio superioribus

libris. Tunc etiam Reginaldus Polus, quum ex Cardinale diacono [note: 1556.] factus esset presbyter, vti vocant, incipit missificare. Nam hoc diaconis lege Papali non licet. Ianuarij mensis initio, per Saxoniam, Misniam, Bohemiam horrendae fuerunt tempestates, tonitrua, fulgura, fulmina, quae passim non mediocre damnum dederunt, praesertim in templis. Eodem mense, Vitoduri, quod est in Heleutijs, a Tiguro duobus milliaribus, oppidum, noctu, sub coenam, ignis ex altera turri templi promicans ita crepitabat, vt restinguendi causa, omnes accurrerent: cum eo ventum est, nihil erat flammae. Bis illud accidit per interuallum, quarta die nimirum eius mensis et decimaquarta. Quidam ex pagis Helueticis. [note: Philippus Caroli filius ingreditur Antuerpiam.] a Papasolicitati, Romam post eunt, non sine magna multorum suspitione. Philippus rex nouam auspicatus gubernationem, acceptum a patre, solenni quadam pompa et splendore principem eius regionis vrbem Antuerpiam, Ian. die xviij. Interea vigent per Angliam persecutiones et incendia. Sub Idus Ianuarias, Austriacarum prouinciarum legati, Viennam, vti mandatum erat, conueniunt. Ibi rex, oratione graui et prolixa, quanto sint omnes in discrimine, propter imminentem Turcam, ostendi, ideoque monet, vt qumprimum auxilia conferant et pecuniam, [note: Legati prouinclarum Austriacarum a rege Ferdinando petune verani religionem sibi permitti.] vt eius reprimi possit immanitas atque saeuitia. Tum illi, qui inferioris Austriae nomine censentur, in mandatis habere se dicunt a suis, vt de religione primum agant. Itaque quid in hac ipsa causa, totos nunc annos quatuordecim egerint, quoties interpellarint et supplicarint hoc nomine, cuiusmodi autem ipse mandata promulgarit, omnino praeter ipsorum expectationem, recensent: deinde, quoniam hucusque frustra sunt, inquiunt, aduersus Turcam omnia suscepta consilia, et non solum adhuc non reprimi potuit, verumetam eo progressus est illius impetus, vt per Vngariam atque Sclauoniam plurimis occupatis oppidis, castellis propugnaculis, omninô iam nobis immineat, certo statuendum est, vindictam hanc esse Dei manifestam, qui nons propter peccata verberat, quodque vitam non emendamus, affligit, et ita quidem affligit, vt nisi verbum ipsius recipiatur ac vitae sequatur emendatio, non modo corporis et fortunarum, sed aeternae quoque salutis detrimentum incumbat. Nam etiamsi totus terrarum orbis arma sumat in eum hostem, tamen, quoad in eo vitae statu permanebitur, nulla est speranda victoria, sed excidium potius et internecio, sicut florentissimis aliquando regnis accidisse constat. Egimus hac de re in postremo etiam conuentu, et ne quid aduersus conscieantiam facere cogeremur, orauimus: tu vero causam ad Ratisbonae comitia referebas. Cogitare potes autem serenissime rex, quam graue sit ijs, qui salutem animae sitiunt, ad incertum tempus reijci. Nam interim et mens in angore versatur, et in hoc angore ac dubitatione permulta hominum millia vitam finiunt, Certe verbum Dei quod nobis per Iesum Christum seruatorem nostrum est patefactum, vnica debet esse regula, quam Ecclesia sequatur: et si quid irrepsit verbo Dei contrarium, quantumuis id longa vetustate nitatur, abijciendum est: vult enim adorari Deus atque coli, sicut ipse praescribit et mandat, non vt homines opinantur atque fingunt. Sui vero mandati neglectum, et humanarum constitutionum obseruantiam, quam horrendis grauibusque poenis vlciscatur, et superioris aetatis imperia demonstrant, et recentes atque domesticae finitimorum calamitates loquuntur. Post diligentissimam ergo peruestigationem nullum apparet nobis aliud remedium, quam vt abiectis illis manifestis erroribus atque deprauationibus, olim in Ecclesiam introductis, pura doctrina recipiatur, libereque celebretur, vna cum Sacramentorum administratione tali, qualem Christus instituit ipse. Nam a Dei verbo tam aperto, tam claro discedere nobis atque deflectere non licet, vt saepe aliâs ostendimus. Inprimis enim regnum Dei quaerendum est: quod cum fit, spiritu suo

[note: 1556.] nobis adest Deus, et actiones atque consilia nostra gubernat. Vt igitur ex his tantis periculis nos eripiat, vt ipse belli sit consiliarius atque signifer, vt in acie pro nobis consistat et vim hostilem depellat, per mortem Christi, per salutem nostram, per futurum de nobis omnibus iudicium, quam possumus vehementissime, supplices te rogamus, quoniam haec res ad tuam, tuorumque liberorum et totius regionis perpetuam foelicitatem pertinet, vt nobis, qui nulla sumus contaminati secta, tuo permissu liceat vsque ad liberum ac generale concilium in pura religione permanere, liceat eodem frui beneficio pacis, quam in postremo Imperij conuentu cum socijs Augustanae confessionis fecisti. Quum enim in Christo simus omnes Baptisati, rogamus, ne sit nostra quam illorum deterior conditio, nêue nobis denegare velis, quod alijs nonnullis tuis prouincijs et largitus, verum vt illa tua de religione prodita mandata cohibeas, et ab ista qua constringuntur solicitudine nos liberes: adhaec, edicto caueas precamur, ne ministris Ecclesiae, qui iuxta Prophetarum et Apostolorum scripta docent, et ad eum modum, vt supra dictum est, sacramenta distribuunt, vlla fiat molestia, neque Iudimagistris etiam: nêue carcere vel exilio mulctentur, nisi causam prius apud legitimum iudicem dixerint. Hoc si facias, vti plane confidimus facturum in hoc extremo discrimine, non dubium est, quin et Deus amplissime sit illud remuneraturus, et ordines etiam Imperij, maiora collaturi subsidia, quam hucusque. Nos quoque nulli sumus officio defuturi, sed libentissimis animis, quicquid ad communem patriae defensionem atque salutem pertinet, conferemus, et tuis omnino postulatis, quantum erit in nostra facultate, satisfaciemus. Conuenerant hoc ipso tempore Caesaris Galliaeque regis legati: quumque pace finiri dissidium non posset, quinta die Februarij mensis, annorum quinque paciscuntur [note: Induciae inter Caesarem et regem Galliae.] inducias terra marique, tam in Belgio quam per Italiam et alia. Possessionem quisque retinet eorum, quae per belli tempus occupauit: exules Neapolitanos atque Siculos excludit Caesar: Papam primo loco comprehendit sicut etiam Galliae rex, et suos deinde quisque necessarios atque propinquos, vti fieri solet. Eas inducias non multo post rex et per Galliam et Meti quoque, Caesar autem aliquanto serius diuulgari suis in prouincijs mandat. Rumor erat Papam indigne tulisse factas inducias et Galliae regi post vt eas violaret conatum esse persuadere: alij contra putabant, ipsius hortatu potissimûm esse pactas, quod bellum in Lutheranos moliretur. De captiuis nihil transigi potuit his inducijs, inter quos erant praecipui nominis dux Arescotus Belga, et Connestablij filius Momorancius [note: Ferdinandi regis responsum ad postulata legatorum domus Austriacae.] natu maximus, ante annum tertium Terouennae captus. Quum ad eum modum, sicut diximus, Austriaci pridie Calendas Februarij, Ferdinando regi scripto supplicassent, rex octauo post die respondet, et de suo in rempublicam animo, deque communi calamitate et perturbatione temporum et ira Dei praefatus, dum conditionem, inquit, meam atque locum diligenter expendo, dum cogito me iam inde ab eunte aetate secutum esse Christians et catholicae Ecclesiae praecepta, more maiorum, â quibus hanc et religionem et disciplinam accepi per manus traditam, equidem reperio, non mihi licere, vobis in eo quod petitis, assentiri. Non quidem eo quôd populo meo gratificari nolim, sed quôd videam non essefas vt Ecclesiae Christian praeiudicem, eiusque leges immutem, et salutaria decreta, meo quodam arbitratu, quum illa mihi potius audienda sit, vt Christus ait. Verûntamen quia iam olim habeo compertum, quantis malis occasionem praebeat hoc in religione dissidium tam acerbum, equidem vnâ cum fratre Caesare multis nunc annis in hoc fui totus, vt ad compositionem veniretur: ideoque crebris comitijs et colloquijs aliquot tentata res fuit, et interuentu

[note: 1556.] nostro semel et iterum est inchoatum Tridenti concilium: quod vero nullam ad frugem actio peruenerit, id nobis profecto minime tribui potest, nec obscurum est, quibus consilijs et artibus tum impedita res fuerit. Iam quod puram doctrinam, et pacis nuper factae super religione, beneficium vobis concedi petitis: equidem vt antehac neminem a vera religione depuli, sit in posterum quoque minime sum facturus: deinde non minus estis quam aliorum principum populi, in ea pace comprehensi. Nam eius decreti haec est sententia, vt sui principis religionem populus sequatur. Principibus autem non ecclesiasticis permissum est eligere quam velint ex alterutra religionem, eo quod principis delectu populus debet esse contentus, verum ita tamen, vt ij, quibus ea religio quam princeps elegit, non probatur, liberam habeant vendendi suas facultates, et alio commigrandi potestatem, nullo cum ipsorum existimationis detrimento quod cum ita sit, vestrum est officium in veteri et catholica religione, quem ego profiteor, permanere. Quo minus Euangelium pure doceretur iuxta sanctorum Apostolorum, martyrum et patrum, quos Ecclesia recepit interpretationem, nunquam obstiti. Coena Domini licet integra fuit instituta, tamen in prisca etiam ecclesia sub altera specie distributa fuit, sicut prolixe demonstrari possit. non ergo Constantiensis concilij tempore primum mutata res fuit, sed multis ante saeculis ea consuetudo durauit: itaque facile vobis est cogitare, quâm mihi non sit integrum, receptam illam et a concilijs approbatam legem authoritate mea priuata mutare vel abolere, praesertim hoc tempore, quando et religioni pax est data nuper, et in futuris proximis comitijs de conciliatione tractandum est amplius: qua quidem in actione totis viribus incumbam, vt dissidium omnino tollatur: sin autem id fieri non possit, tum eas inibo rationes, quae vestris tum fortunis tum saluti quoque conducent. Et vt animi mei propensionem atque clementiam in vos agnoscatis, equidem illam edicti mei partem, quae ad Coenam Domini pertinet, sistam et cohibebo, sed ea lege tamen, vt omni secta repudiata, nihil immutetis in Ecclesiae legibus atque ceremonijs, et futuri comitij decretum expectetis. Ecclesiae ministris et ludimagistris, modo [note: Legatorum responsio ad Ferdinandum.] formulam hanc sequantur, nulla fiet etiam molestia, sicut et ante hoc tempus nemini praeter ius vim vllam inferri sum passus. Cum ergo sim ad hunc modum in vos animatus, fore confido, vt nihil amplius desideretis, et quoniam publica necessitas vrget, in commune consulere vos decet et conferre quod oportet. Ad haec illi duodecima Febtuarij die respondent, et quod in causa longe omnium grauissima, quae perpetuam foelicitatem continet, et ad ipsius etiam ac liberorum salutem inprimis pertinet, adeo nihil impetrent, vehementissime sibi dolere ostendunt, et quod hanc vsitatam, aiunt, Coenae Domini distributionem, olim fuisse receptam ab ecclesia dicis, potentissime rex, id sacris literis copiose refutari, simul eorum error patefieri possit, qui hoc tibi persuadent. Quod autem nuper Augustae facti decreti sententiam hanc esse dicis, vt sui principis religioni sese populus accommodet: certe quia superioribus aliquot annis et multo ante hoc decretum de communi consensu pro religione tibi supplicauimus, integrum nobis esset etiam, si quidem in eo responso permaneatur, diuenditis bonis alio cum vxoribus ac liberis commigrare: quid autem in eo sit incommodi, deinde quam sit istud futurum ipsi populo luctuosum et triste nuncium, quis non videt? quando nimirum audient, ipsis qui more maiorum, sanguinem atque vitam pro dermis Austriacae salute ac dignitate semper profuderunt, deserendam esse dulcissimam patriam, tot saeculis habitatam et excultam a suis maioribus? Itaque responsum illud, hac quidem in parte, non recipimus nec ratum habemus, verum vt antea saepe, per omnia sacra precamur, vt incomparabilem illum verbi diuini thesaurum nobis permittas, nec vllum in ea re nobis impedimentum inferri sinas.

[note: 1556.] Quod si ea esset causae conditio, vt tibi vni sit omnis praestanda culpa, certe, sicut in alijs, ita in hoc etiam libenter morem gereremus. Cum autem vnicuique sic facti sui reddenda ratio, quum personarum discrimen nullum sit apud Deum, et quia singulis momentis vitae finis instat, nec est lucis vsura quicquam incertius, non possumus non istud abs te summo studio et contentione flagitare: quamobrem, [note: Ferdinandi regis responsum.] vt nobis in eo satis caueatur, oramus. Rex ad ea, quarto post die, nullam ait, iustam subesse causam puto, quamobrem superiori vobis responso non satisfiat. Permitto vt sicut Apostoli tradiderunt, sicut martyres atque patres ab Ecclesia recepti docuerunt, et scripturam interpretati sunt, ita quoque nunc doceatur. cedo, quid amplius in eo requiritis? cum enim Ecclesiae suae spiritum sanctum Deus promiserit, non est alibi quaerenda salus. Dicitis, nulla secta vos esse contaminatos, cuiusmodi nunc sane permultae sunt, Anabaptistae, Sacramentarij, Zuingliani, Schuenck feldiani et id genus alij: recte quidem istud: sed si doctrina promiscue permittatur, neque cancellis illis includatur, vt supra dictum est, quousque putatis eam permansuram esse puram? quando pro se quisque verbum Dei iactabit, idque nulli creaturae, sed soli Deo subiectum esse dicet, nec vllius volet admittere censuram, vt multis in locis accidere videmus, vbi turbarum plena sunt omnia, dum suam quisque mordicus opinionem tuetur Ecclesiae contempta prorsus authoritate, Et quoniam Imperij decretum postremum aliquanto secius quam oportet, priori vestro scripto recitatis, ideo quemadmodum sit accipiendum, explicaui: non quod alio vos migrare velim: deinde quo solicitudinem vobis eximerem, illam edicti partem de Coena Domini suppressi, omnem operam in posterum promittens, vt conciliatio fieret. Quibus de causis ab Ecclesiae legibus atque ceremonijs deficere non possem, ostendi. Nam et Ecclesiam Christus audiendam esse dicit, et res ipsa docet aetatem superiorem, quae nihil innouans, in religione maiorum permanebat, multo fuisse tranquilliorem ac beatiorem in rebus omnibus, quam sit ista nunc, quum sectis atque dissidijs omnia turbantur, et plaerique quouis doctrinae vento rapiantur huc illuc et agitantur. quo magis etiam fore putabam, vt non ad eum modum responderetis, Iam vero, quanquam huic responso vestro copiose posset occurri, tamen, quia de subsidijs et contributione tractandum est, et primo quidem tempore decernendum, nisi calamitarem extremam perferre vobis constitutum sit, equidem non agam prolixius, et facturos in eo vos confido, quod et res ipsa postulat, et officij quoque ratio requirit. Illi denuo idem vrgent, neque se posse desistere dicunt: [note: Menricus dux Brunsuicensisvxorem ducit.] et si nihil impetrent, fore aiunt, vt illa deferendis auxilijs deliberatio plane tardetur et impediatur: quod nullum ipsi mandatum habeant vt aliquid in eo promittant, nisi de religione ipsis et Ecclesiae ministris ac ludimagistris idonee [note: Episcopus Treuirensis moritur.] prius caueatur, ac libera fiat docendi potestas. Februario mense dux Brunsuicensis Henricus vxorem ducit Sigismundi regis Poloniae sororem. His diebus moritur [note: Fridericus Palatinus elector moritur.] Treuirensis Episcopus, Ioannes Isemburgius, et successorem habet Ioannem Leium. Ad xxvi. quoque diem eius mensis mortem obit Alzemi Fridericus Palatinus Elector, aerate grauis: ei successit fratris filius Otto Henricus, qui iam olim Euangelij doctrinam susceperat, periclitatus etiam hoc nomine de suis omnibus fortunis. In fidem adacto per iusiurandum populo, mox edicit, nequis omnium persuam ditionem missificet, aut alias exerceat ceremonias. De turbis per Prussiam excitatis ab Osiandro, qui nouam de iustificatione [note: Prussiae dux confessionem Augustanam publico scri pto profitetur.] doctrinam inuexerat, libro xvij. dictum est: quum autem illud dogma plaerique omnes docti reprehenderent, Prussiae dux Albertus publico scripto profitetur velle se confessionis Augustanae doctrinam sequi: mandat igitur Ecclesiae ministris, vt secundum illam doceant, et impunitatem promittit, si pareant.

[note: 1556.] Vt autem plane res componeretur, neque facile recrudesceret vulnus, Ioannes Albertus dux Megelburgius, Prussiae ducis gener, eleganter doctus princeps profectus [note: Ioannes Funccius.] illuc, et adhibitis viris literatis, Ioannem Funccium, qui primus erat inter Osiandricos, eo redigit, vt et errorem suum agnosceret, et id profiteri palâm, inque posterum iuxta confessionem Augustanam velle se docere confirmaret. Quum idem alij facerent, reditum est in gratiam cum caeteris theologis, et pacatus fuit [note: Cometa conspectus.] ecclesiae status. Quarta die Martij cometa fulgere coepit, et conspectus est per dies duodecim. Hoc mense, principum ac ciuitatum legati Ratisbonae conueniunt, causamque tractant Alberti Marchionis Brandeburgici. Nam aduerfarij per comitia superioris anni rursus implorauerant auxilia principum aduersus fllum, sed solicitantibus propinquis decretum fuit, vt et Alberto publica fide caueretur, et per intercessionem de causa cognosceretur. Quum igitur ille huius anni mense Februario redijsset ex Gallijs in Germaniam, coeptum est agi, dilatis Imperij negocijs [note: Cantuariensis archiepiscopus pro pter religionem comburitur.] in Aprilem vsque meniem. Cantuariensis archiepiscopus, iampridem condemnatus et post Ridlaei mortem atque Latimeri reductus in carcerem, vt supta dictum est, huius mensis die xxi. comburitur Oxoniae. Dies aliquot ante, quum vitae spes quaedam ei facta fuisset, vrgentibus nonnullis reuocauerat plaeraque doctrinae capita, neque constantiam praestitit: quum autem sibi moriendum esse videderet, orationem habet ad populum, et de morum emendatione vitaeque multa locutus, vt attentum haberet auditorium, tandem, quantopere Deum offendisset abnegatione veritatis, demonstrat, et praecipua doctrinae capita recensens, quid sentiret, breuiter explicat, et papatum antichristi regnum esse confirmar. Vix illa dixerat, quum acerbisaimis exagitatus contumelijs ad supplicij locum illinc rapitur: quocum venisset, protensa dextra, nefarie inquit ista peccauit, quando tam impijs dogmatis, quae veritatis aduersarij mihi proposuerant, subscrisit: quamobrem poenas omnium prima dabit. Sic alligatus ad palum, vbi primum ignis inflammari coepit, dextram longissime protensam in illum conijcit, vt cruciatum prima sentiret. itaque fuit crematus Angliae primas, maximae vir eruditionis et authoritatis. A quo tempore character papisticus ei fuerat ademptus degradationem ipsi vocant, quod multis ceremonijs fieri solet, vilissima veste fuit indutus in eaque productus in publicum, vt esset ludibrio: sed plaerique tam indignam illius vicem miserati, non tenebant lachrymas, tametsi nihil dubitarent, eum ex hac aerumnosa vita coelestem in patriam et aeuum sempiternum emigrare. Tulit eius [note: Bauari suum prin cipem solicuant de religione.] exuuias Cardinalis Polus, factus Archiepiscopus, cum antea missificasset. Sicut Austriaci, sic etiam Bauari de religione suum principem Albertum solicitabant, eodem fere tempore. Princeps, quum a Ferdinando rege socero permissum illis aliquid esse videret, ipse quoque suis, cum pecuniam exigeret, ad tempus, concedit, vt coenam Domini totam percipiant, et diebus vetitis vrgente necessitate carnes edant: multis tamen verbis profitetur a religione maibrum nolle se discedere, nec in ceremonijs alijsque rebus mutare quicquam, nec enim id sibi licere, nisi de supremi sui magistratus, tam ciuilis quam Ecclesiastici voluntate: quod autem ista duo concedat, eatenus fieri, donec authoritate publica statuatur aliquid, et conciliatio fiat: nam superioris temporis edicta sua dereligione, velle, vt inviolata sint et exacte seruentur, his duabus tantum rebus exceptis: curaturum etiam, quantum ipse possit vt Metropolitanus et Episcopi confessionem hanc approbent, nec hoc nomine molestiam vlli faciant. Scriptum hoc editum fuit pridie Calendarum Aprilis. Metropolitanus de quo loquitur, est Salisburgensis Archiepiseopus. Per hoc tempus Transsyluaniae quidam proceres â Ferdinando rege deficiunt: Ferdinandus etiam Imperij conuentum prorogat in tempus incertum, et copias conscribi iubet, quae postea secundo Danubio delatae

[note: 1556.] fuerunt in Vngariam. Est oppidum Alsatiae, tribus ab Argentinae milliaribus, [note: Pater interficiens tres liberos.] Oberaena: oppidi ciuis quidam, vinitor, propter angustiam rei familiaris, quum abesset vxor Aprilis die decima, treis liberos suos interficit, puellam annorum septem, puerum quadrimum, et infantem in cunis, non plene semestrem. Rumor rum erat, et increbuit fama de pontificis ac ipsius clientelae, clandestinis consilijs [note: Papa indigne fert religioni pacem dari.] aduersum confessionis Augustanae socios. Hanc opinionem augebat, quod dubium non erat, papam indignissime ferre, superioris anni decretum, Augustae factum, quo religioni pax data fuit atque libertas: credebatur etiam solicitare Caesarem vt illud irritum faceret: videbat enim a regno suo nouas fieri quotidie defectiones, et quid Austriaci, quid Bauari molirentur, intelligebat: ad haec Moguntinus, [note: Ferdinandus rex in Bohemiam pro ficiscitur.] Treuirensis et Coloniensis Archiepiscopi per occasionem Thermarum tunc conueniebant: nec id nulla de causa fieri putabatur. Ferdinandus rex peractis in Austria conuentibus, in Bohemiam proficiscitur, et finitimis prouincijs Pragam euocatis, aduersus impendens periculum, pecuniam poscit et impetrat: datis deinde literis ad eos, qui mensibus nunc aliquot erant Ratisbonae, moram excusat, et quod ipsi reuertendum esset Viennam. ad Cal. Iunias Imperij conuentum edicit. Post abitionem Ferdinandi, Lantgrauius in Misniam venit, et aliquandiu cum Augusto Saxoniae duce fuit. Ad Maij diem decimum, dux Arescotus, [note: Arescotus dux euadit ex captiuitate.] de quo supra dictum est, in arce Vincennia, non procul a Lutetia captiuus, euasit, et incolumis ad suos peruenit. Cardinalis Augustanus qui totam annum [note: Cardinalis Augustanus purgat sepublico scripto.] fuerat commoratus Romae, quum nuper illincreuersus, audisset, quâm incommode et sinistre plaerique de ipso loquerentur ac sentirent, quasi tractaret occulta cum pontifice et Germaniae perniciosa consilia, scripto publico sese purgat, edito lingua populari, sub Maij finem, et quum anno superiori, post mortem Iulij tertij Romam, inquit, essem officij causa profectus, eius qui nunc prae est, interfui pontificis electioni. Statueram equidem ad meos quamprimum in Germaniam redire, sed a Papa fui detentus, qui tunc emendationem Ecclesiae tractabat, et delectis nonnullis ad eam rem viris egregijs omnium nationum, me, licet imparem tantae prouinciae, qui Germanus essem, huc etiam allegit. Cum autem episcopatus mei ratio me praesentem requireret, impetrata domum a pontifice venia, quod fuit pridie Idus Aprileis, iter sum ingressus. Porro, quanquam et antea semper, et deinde postquam ad hoc vitae genus, in quo nunc sum, perueni, ita me comparaui, quod sine iactatione dictum esse velim, vt turpe nihil obijci mihi vere possit, licet pacis consiliarius et author saepe fui, non sine magno meo dispendio, tametsi patriae salus atque dignitas curae mihi semper fuit, tamen, simulac in Germaniam fui reuersus, a viris magnis et fide dignis amicis accepi, per meam absentiam diuulgata quaedam fuisse scripta, quae ad infamiam meam pertinerent, quasi non Romae solum apud Papam, sed passim per Italiam occultis consilijs hoc egissem, vt Germania, maxime vero confessionis Augustanae socij, grauissimo bello rursus implicarentur, huius autem conatus et occultae tractationis hanc obduci causam ferebant in scriptis illis, quod anni praeteriti decretum Augusta de religione factum, Papa vehementer improbaret, quod Caesari persuasisset, vt illud [note: Suspitiones sinistrae de Cardinali Augustano sparsae.] aboleret, quod eum ob interpositam fidem, absoluisset, quod in subiuganda Germania suam opem illi et auxilia quaecunque promisisset, modo Caesar inuicem ei non deesset in recuperanda per Germaniam iurisdictione sacra, quod inducias inter Caesarem Galliaeque regem ideo fecisset, vt vtriusque copiae in hunc vsum accommodari possent. Addebant hoc etiam in libello perscribi, non externum sed Germanum modo militem esse cogendum, vt res occultior esset: adhuc futurum vt Angliae rex, equitum ad octo millia conducat, totique bello praesit, vtque diuersis locis habeantur delectus: breuiter adeo prouide rem omnem esse institutam, vt

[note: 1555.] eodem tempore simul omnes copiae progressurae sint, et de improuiso facturae impressionem tunc, quum agendis Ratisbonae conuentibus plaerique domo aberunt: deinde, tam pontificem, quam Angliae regem, missis in Germaniam legatis ad quosdam principes, ample illis polliceri, et papam quidem facere maximam manum tum equitum tum peditum, vt subsidio mittat: praeterea, Palaunum electorem, Ottonem Henricum, ducem Vuirtembergensem Christophorum, Marchionem Brandeburgicum Albertum a me traduci, tanquam Lutheranos et seditiosos, et dignos qui finibus eijciantur. Lantgrauium autem a me valde commendatum esse in senatu cardinalium, quod a sua religione defecisset, et quod ex ipsius ecclesiae ministris quidam Titelmannus doctrinam suam Romae quum verbo tum scripto reuocasset. Iam, quoniam ista calumnia non ad pontificis tantum atque Caesaris iniuriam pertinet, sed meam quoque famam laedit et existimationem: [note: Purgatio cardinalis Augustani contra suspitiones quorundam.] et quia viri boni est, tum suum ipsius, tum sui magistratus honorem et innocentiam tueri, necesse est vt ad ea respondeam. Et principio quidem, auditu mihi sane perquam graue fuit atque molestum, existere adhuc atque reperiri nonnullos qui contra priscam illam Germaniae virtutem, constantiam atque fidem, ad eiuimodi calumnias animum adijciunt, et eo spectant, vt teterrimis libellis atque sermonibus Imperij principes aduersus magistratum summum excitent, et ipsos inter se principes [note: Calumniae contrae quosdam principes excoguatae.] nefario bello committant, quam atrox et turbulenta et plena periculi fuerit annis ab hinc duo de triginta excogitata calumnia, multos opinor meminisse: quando rex Ferdinandus, Moguntinus, Salisburgensis, Vuirciburgensis episcopi Brandeburgicus elector, Gulielmus et Ludouicus, Bauari, fratres, et Saxoniae dux Georgius in electorem Saxoniae Ioannem, et Lantgrauium coniurasse dicebantur, quum eo deducta res fuit, vt ad funestissimum bellum ciuile omnia spectarent. Certe memoria eius temporis proponere sibi principes et retinere debet. Nam et detectum fuit scelus artificis, quum singuli principes, editis libellis, pro se quisque factum negarent, et calumniator deinde, sicut meritus erat, capite poenam luit. Quod ipsum nunc etiam spero futurum, vt vltore Deo nimirum inuentitam perniciosi detegantur authores: ego quidem Deum precor, vt mentem illis det meliorem, et ipsorum consilia frangat, ne ad patriae perniciem redundent. Quum enim consimilis haec sit calumnia sicut illa superior, facile intelligi potest, authores eodem animo prorsus illam finxisse, qua finxerat ille, vel ad eius imitationem hoc tentasse, quo videlicet id quod ille tunc perficere non potuit, ipsi nunc perficiant. Quia vero scopus calumniatoris hic est, vt persuadeat papam et Caesarem velle decretum illud de pace religionis factum, vi armorum rescindere, et Angliae regem ac episcopos Germaniae collaturos huc etiam auxilia: fictum et nefarie excogitatum hoc esse profiteor, eo videlicet, vt exacerbatis animis et auctis offensionibus bellum intestinum nascatur, et omnia ciuili sanguine redundent. Et quanquam non dubito futurum vt Caesar alijque principes, quorum ad iniuriam libellus hic famosus et seditiosus pertinet, suam ipsi causam defendant, tamen officij causa praetermittere non possum, quin supremum magistratum etiam ipse purgem. Certe [note: Pontificum Caesare nulla consilia fuisse contra religionem aut libertatem Germaniae.] toto illo tempore quo Romae sum commoratus, me praesente vel conscio, ne verbum quidem vnum factum est de religionis illa pace. Falso igitur pontifici tribuitur, quasi summam consiliorum referat ad vim et arma, quasi Caesarem aliosque reges eo permouere sit conatus: falso inquam ei tribuitur, neque doceri poterit: quod cum ita sit, illud quoque falsum est, quod de Caesare perscribitur, quum enim inter eos actio nulla fuerit huius rei causa, qui potuerunt decernere bellum, aut inter se pacisci de recuperanda iurisdictione sacra, deque subiuganda Germania? factas a Caesare Galliae que rege calumniator ait inducias, vt miles ab vtroque dimissus ad hoc bellum traduceretur: quae sit induciarum causa, docet illarum exemplum:

[note: 1556.] deinde milites illi non sunt ab vllo principe retenti, nisi quantum rex Ferdinandus [note: Inducias inter Caesarem et Galliae regem non in fraudem Germaniae factae esse.] colligi iussit, et in Vngariam aduersus Turcam misit, illis etiam exceptis, quos Augustani, Noribergenses, Bambergicus, Vuirciburgensis Episcopi, ne subito forsan opprimerentur, conduxerunt, corruit igitur et istorum figmenti pars de papa, de Caesare, deque reliquis episcopis. Nunc ad me quod attinet, equidem [note: Cardinalis Augustanus catholicae religioni deditus.] hucusque religionem sum secutus priscam, veram et catholicam, et vt hominem Germanum decet, maiorum insisto vestigijs, et in qua sum educatus, in ea permaneo ecclesiae communione, sicut etiam comitio superiori per epistolam ac demum per consiliarios quoque meos explicaui. hac in sententia perseuerare beneficio Dei cogito: nec animus est quicquam facere, quod cum honestate vel officij mei ratione pugnet: et tamen pacem nihilominus colere cum omnibus cupio: quod vero dicitur, cum papa, cum Caesare, cum Angliae rege, cum optimatibus Imperij, cumque priuatis quibusdam occulta mihi fuisse fabricandi belli consilia: deinde illud de Palatino, Vuirtembergico, Brandeburgico, falsissimum esse, nec ab vllo probari posse, imo qui talia de me spargunt, seu verbo id fiat, siue scripto, calumniatores, et communis patriae aduersarios esse dico. De Palatino autem sic res habet. Mei loci dignitas atque ratio postulat, vt episcopatus mei iura conseruem, et vt fideimeae commissum populum in veteri et catholica religione contineam: certior autem factus Ottonem Henricum principem electorem hoc agere, vt oppida quaedam episcopatus mei, suae religionis efficeret, in ijsque concionatores collocantur, equidem hoc moleste tuli, et causam habui, cur legibus atque iure me defenderem. itaque mei consiliarij, me quidem absente, sed iubente tamen, ad Imperij cameram litem introduxerunt, vbi nunc etiam illa pendet. alioquin nullo verbo famam aut honorem eius vnquam laesi, tantum abest, vt sim in eius prouinciam aliquid molitus: imo si quid efficere possem, quod ad ipsius, atque etiam eius regionis et populi commoda spectaret, nihil sim praetermissurus, et populum eius ditionis testimonium huius rei dicere posse puto: sciunt enim quam eis fidem et operam aliquando praestiterim rebus duris et afflictis. huc accedit, quod Palatinam familiam semper amaui, paratus illis gratificari quoquo modo possum: [note: Cardinalis Augustani studium erga ducem Vuirtembergicum.] eaque voluntas ne tantillum quidem est immutata. Eodem plane modo sum affectus in Christophorum ducem Vuirtembergensem, virum bonum, prudencem, peritum, pacis amantem: et inde a primo tempore, quo coepit inter nos esse notitia, valde semper in eum fui propensus, idque factis etiam studui comprobare, vt autem vel ipse vel Palatinus suis finibus profligatentur, id non solum in mentem mihi non venit, verum etiam si quid eius generis rescissem quod ad ipsorum existimationis vel bonorum detrimentum spectaret, equidem et magnum eram ex ea re dolorem percepturus, et impediturus etiam pro mea virili parte, ne tale quid accideret. Et adhuc quidem ita me comparaui semper, vt diuersum ab eo, quod profiteor, nihil illos deprehendisse putem, sic etiam in posterum me geram vt ampliorem fidem huius rei sim facturus, easpe videlicet, quandoquidem offensiones causam nullam dedi, futurum, vt me quoque simili beneuolentia prosequantur. Alberti vero Marchionis fortunam, quam aegre tulerim, non ipsum latet, quid enim non tentaui, quid non sum expertus, vt dissidium illud tolleretur, et ocium restitueretur Imperio? sanê, tantus fuitm meus in ea re labor, tantumque studium, vt licet rempublicam in eo spectarem, tamen in suspitionem apud nonnullos venerim quasi commoditates illius nimium fouerem, et alijs vellem incommodare. Quam autem candide rem egerim, id perscriptae ad eum literae meae docere possunt. Cum igitur ita sim in illos animatus, nec vllum in me requiri possit officium, spero, quae est ipsis insita virtus, et vera nobilitas, fore vt meo non tam sermoni quâm facto, quod manifeste lucet, ac sese demonstrat, plus habeant fidei,

[note: 1555.] quâm seditiosis illis, qui veluti flabella quaedam incendium excitare student. [note: Cardinalis Augustani studium erga Germanos.] Quanta etiam charitate sim absens, et beneuolentia complexus omnes Germanos propter dulcissimae patriae recordationem, id multorum principum legati, sed et ex nobilitate complures docere possunt, qui tunc Romae erant, quum ego essem, Moguntini, Treuirenses, Colonienses, Saxones, Brandeburgici, Magdeburgici, Bauari, Brunsuicenses, Passauienses, Osnabrugenses, Mindenses, Basilienses. Nam hi simul omnes ad me, velut ad portum aliquem confugiebant, adiuti fideliter a me suis in negotijs, et nonnulli quidem etiam opera et commendatione mea consecuti praefecturas et conditiones non illiberales. Iam illud de Lantgrauio, quam est ineptum figmentum deque Titelmanno quodam, nam nec vllus vnquam sermo mihi cum Lantgrauio fuit, eiusque filijs hac de re, neque meminisse possum vllum a me factum esse verbum vel Romae vel per Italiam: multo minus etiam mihi constat, quid eius ditionis ministri doceant, aut reuocent, hoc quidem affirmave possum, me conscio, reuocationem eiusmodi nullam esse Romae factam. Itaque non dubito quin et hoc ipsum Lantgrauius, cum res ita postulabit, et alterum illud de commendatione nostra, facile sit refutaturus. Quum igitur artifices tam nefarij libelli turpiter omnia confinxerint, vt ignis ille, quem annis abhinc multis conflarunt, totis viribus tandem exaestuet atque prorumpat, opus est, vt principes ac magistratus diligenter sibi caueant ab illis, et quum aliquando detegentur, tale statuant exemplum, quod alios omnes deterreat. Postremo, si qui fortê minus commodam opinionem ex ijs calumnijs de me conceperunt, hos oro vehementer vt eam deponant, et certo statuant, quum et origine sim Germanus, et illustri natus familia, nihil me commissurum esse maiorum virtute indignum, atque splendore. Cum hanc epistolam quinto calendas lunias euulgasset, vt supra dictum est, priuatim etiam ad nonnullos Principes in eandem sententiam scripsit, et pôst in Italiam recurrit, quo tempore Sigismundi Poloniae regis mater, Bona, domum rediret, Neapolim proficiscens. Interea motus erant per Angliam, [note: Motus in Anglia propter suspitionem coniurationit excitatus.] et nobiles multi propter suspitionem coniurationis, vt ferebatur, in carcerem conijciuntur, nonnulli decollantur, alij quidam in Galliam euadunt, et in his, Northumbrij ducis frater, Andreas Dudlaeus. Capiuntur etiam ex Elisabethae familiaribus duo. Ad Idus Maias Petrus Cartus, qui propter seditionem profugerat [note: Ioannes Checus Anglus capitur.] ante menses aliquot, regi Philippo reconciliatus, et Ioannes Checus, qui regis Eduardi fuerat praeceptor, in Belgium ex Germania reuersus, vt vxorem educeret, quum Bruxella redirent Antuerpiam, Philippi regis mandatu capti [note: Tredecim simul combusti ob religionem.] protrahuntur Londinum. Sub exitum Iunij, non procul a Londino tredecim ad vnum alligati palum simul cremantur ob religionem. Interea Carolus Marchio Badensis Augustanae confessionis doctrinam recipit, et a vicinis mutuat doctores, [note: Carolus Marchio Badensis recipit Euangelij doctri??nam.] qui reforment et instituant Ecclesias. Iam antea Spirae quoque Senatus vnum et alterum Euangelij ministrum assumpserat. Ferdinandi regis filius natu maximus Maximilianus vna cum vxore filia Caesaris Vienna digressus, Iulij die decimo septimo Bruxellam venit, quum diu multumque solicitatus esset vt susciperet iter. Petrus Martyr, Florentinus, de quo supra diximus, quum dissidium [note: Petrus Martyr proficiscitur Tigurum.] illud de Coena Domini rursus accenderetur, et ipse nominatim perstringeretur libellis, Argentina migrauit Tigurum, vt argumentum illud, docendo scribendo libere tractaret. Mortuus tum erat Tiguri Conradus Pellicanus: ideoque Senatus ab Ecclesiae ministris rogatus, ad senatum Argentinensem datis literis, illum sibi mitti vehementer orat. Sic ille tertio Idus Iulias abit, non sine multorum suspirijs atque dolore, qui doctrinam eius incomparabilem, iudicium exquisitissimum, humanitatem atque modestiam summam, caeterasque virtutes amabant. Eodem tempore Basilea iter faciens, ad Caesarem ibat in Belgium

[note: 1555.] a Papa missus Cardinalis archiepiscopus Pisanus, natione Siculus, quum paulo [note: Cardinalis Pisanus ad Caesarem proficiscitur.] ante cardinalis Carassa, Papae propinquus, ad Galliae regem venisset. Rumor fuerat, et perscriptum etiam ante grauissimas esse Papae cum Caesare inimicitias, et rem ad bellum omnino spectare. Nam inter alia Pontifex familiae Columnensi suas facultates per Latium ademerat: quae quidem res ad Caesaris iniuriam pertinere videbatur: deinde Philippo Caesaris filio Siciliae, Neapolisque possessionem nolle conferre dicebatur, propositis admodum duris conditionibus. Nam regna illa tributum episcopo Romano persoluunt, ab eiusque beneficio pendent. [note: Comitia Ratisbonae inchoantur.] Sub Idus Iulias, Albertus Bauarus, nomine Ferdinand regis inchoat Ratisbonae comitia, et illum agendis conuentibus per Austriam atque Bohemiam occupatum fuisse docet, quo minus ad constitutum tempus huc ipse venerit: deinde quibus in difficultatibus versetur, et quamobrem ne nunc quidem possit adesse comitijs ostendit. Nam authore Petro Petrouicio cliente Regis, qui de subsidio Turcam solicitarit, Transsyluaniam totam, cum nulla premeret necessitas, nec [note: Transsyluania a rege Ferdinando defecit.] iusta causa subesset, ad Ioannis Vayuodae filium â Rege defecisse: post Franciscum Beuecum, eiusque filium Georgium, per Vngariam facta rebellione quasdam arces et oppida cepisse Vualachorum auxilijs. Deinde Budam nuper missum a Turca praefectum. Alium etiam tunc quum de inducijs ageretur, Zegestum oppidum et arcem iam vndecima die Iunij duriter obsidere et oppugnare cepisse tormentis: adhaec multorum literis atque nuncijs deferri, Bosniae praefectum [note: Zegestus a Turca oppugnatur.] cogere maximas copias, vt Sclauoniam inuadat: Graeciae quoque praesidem apud Sophiam vrbem facere non mediocrem manum, et cogitare progredi: sed et ipsum Turcarum Imperatorem autumno proximo venturum in Vngariam, et hyematurum ibi, vel si nunc differat, primo vere venturum eo cum ingenti exercitu, vt Viennam obsidione capiat: his ergo de causis, ne hoc quidem tempore vacare nec integrum esse Regi deserere suas prouincias, verum in comparanda defensione detineri totum et occupari: et quia longius differri comitia non sit ex vsu Reipublicae, datum ab illo sibi negotium esse vt faceret initium et ageret, donec adesse possit ipse: caeterum ante annum tertium a Rege spiendidam fuisse de pace vel inducijs missam legationem ad Turcam, et illum quidem [note: Legati ad Turcam de pace a Ferdinando missi.] adhuc detineri Constantinopoli: ac licet pactae fuerant inter ipsos induciae, quoad legatidomum redissent, Turcas tamen interim, violata fide, multas arces et oppida occupasse in finibus: cumque nunc etiam Zegestum ab illis oppugnetur, non apparere, quae sit ab ijs expectanda pax, firma quidem et tolerabilis: quod cum ita sit, et quia non Vngariae tantum reliquijs, et Austriae, verum vniuersae quoque Germaniae summum discrimen impendet, inprimis opus esse vt statim de ferendis auxilijs deliberetur, et contribuenda pecunia, quae certis locis asseruetur, et in hoc bellum a publicis quaestoribus, cum opus est, depromatur: alios quoque Reges atque Principes de subsidijs, a Rege solicitari, nec ipsum vlli sumptui vel periculo parsurum esse, vel suo vel filiorum etiam, sed quum tot annorum bellis vehementer exhaustae sint ipsius prouinciae, non posse tantum hostem sustinere, sed opus esse vt in commune conferant, et quam primûm quidem: porro quia superiori comitio decretum sit etiam, vt in isto conuentu religionis inirentur componendae rationes, Regem hortari magnopere vt diligenter inuestigent, an conciliatio fieri possit et qua via: de moneta quoque ipsis agendum esse: deque firmanda per Imperium pace: Turcici vero belli deliberationem minime postponi, sed inprimis debere ipsis esse cordi, quo praesens et imminens omnibus calamitas depelli possit. Ad decimum quintumd iem Septembris, Caesar [note: Caesar in Hispaniam cum vtraque sorore proficiscitur.] idoneam nactus tempestatem, adornata classe, nauigationem in Hispaniam suscipit, et vtranque sororem, reginam Mariam, et Leonoram profectionis comites

[note: 1556.] sibi adiunxit. Sed antequam discederet, filio suo regi Philippo totius Belgij administrationem tradidit. Fratri vero regi Ferdinando Germaniae Rempublicam commisit, literis ad Imperij electores datis, quibus petit, vt eundem pro Romanorum imperatore agnoscere, eique parêre velint.

[note: Ioannes Sleidanus moritur.] Octobris die vltimo Ioannes Sleidanus I. V. L. vir et propter eximias animi dotes, et singularem doctrinam, omni laude dignus; Argentorati e vita decedit, atque ibidem honorifice sepelitur.

IOANNIS SLEIDANI Apologia.

QVIA nonnullos audio parum amanter loqui de mea historia, meisque longe maximis laboribus iniquam uideo referri gratiam, scriptum istud cogor uelut apologeticum edere. Porro quib. causis impulsus ad scribendam historiam accesserim, quomodo sum in ea progressus, quomodo nullius ad inuidiam aut gratiam scripserim, et res actas in ordinem redegerim, in operis explicaui praefatione simul addebam, ueri me fuisse perquam studiosum, et sic esse affectum, ut si quid minus uere per scriptum esse scirem, dispuncturus illud sim, et lectorem moniturus ultro, ne fidem habeat. Ego sane fore putabam, ut ea re satisfieret omnibus, praesertim, cum ipsa quoque lectio fidem esset eius factura quod dicebam: sed quia longe diuersum ad me defertur, quod imprimis est molestum atque graue, necessario mihi quaedam sunt uelut addenda praefationi. Ac primo quidem inde post natos homines in usu perpetuo fuit, ut res tam sacrae quam politicae mandarentur literis: hoc nimirum libri testantur, eaque consuetudo maxime semper floruit apud illustres liberasque nationes, Graecam imprimis atque Romanam. Huius scriptionis praecipuum est et praeceptum et ornamentum, ut recta sit atque uera, ideoque testem Cicero uocat temporum, historiam, lucemque ueritatis, et memoriae uitam, uitaeque magistram: quibus quidem uerbis et amplissime illam commendat, et cuius modi esse debeat, ostendit. Iam uero, postquam in hanc aetatem nostram tanta religionis incurrit mutatio, quanta post Apostolorum aetatem nulla fuit, eamque secuta sit etiam politiae ciuilis commotio non parua, sicut fieri solet, equidem licet non omnium aptissimus, bonorum uirorum hortatu, scribendi prouinciam hanc, ad amplificandam Dei gloriam, suscepi, magnaque fide ac diligentia nostrum ad hoc usque tempus perduxi: quod autem affectibus in eo nihil indulserim et tam moderate sim in hoc argumento uersatus, quam ante me fortasse uix alius, id spero fatebuntur omnes non iniqui iudices. Nam licet hanc Euangelij doctrinam, beneficio Dei restitutam, libenter profiteor, et ad eum coetum aggregatum esse me uehementer gaudeo, tamen ab omni acerbitate uerborum abstineo, remque totam, sic ut est acta, simpliciter expono. Deum quoque testificor, mei consilij non fuisse, quenquam falso laedere: cuius enim hoc esset imprudentiae, de ijs rebus, quarum sit adhuc memoria recens, aliquid prodere dissentaneum a uero? Deinde, qui me norunt familiariter, nullam eius modi, sicuti spero, uanitatem in me deprehenderunt: ueruntamen si quod forte sit

erratum equidem et agnoscam libenter, admonitus, et sicut in praefatione quoque dixi, palam profitebor, ne lector impingat. Quod ad laborem meum alioquin attinet, opinor equidem, in inuestigando uero, nullius potuisse maiorem interuenire, quam mea fuit, diligentiam, et sicut complures id testari possunt, ita quoque res docebit ipsa, spero. In describendo autem religionis negotio, politicas causas omittere non mihi licuit, nam ut antea dixi, concurrunt fere semper, et nostra cumprimis aetate minime potuerunt separari. Quod autem concurrant, haec est firma sacrisque literis innixa causa. nimirum cum in aliquo populo mutatur religio, statim nascuntur offensiones, dissidia, simultates, turbae, factiones atque bella. Nam hac de causa Christus ait a parente filium, et a matre filiam diuelli: suam quoque doctrinam adferre non pacem, sed gladium, et inter propinquos etiam excitare dicit, incendium. Atque is fuit semper status rerum ab orbe condito, neque negari potest, et res ipsa loquitur. Nam simulatque nostro tempore coeptum est, Dei beneficium in homines collatum et Euangelium doceri, contra Pontificis indulgentias ac hominum traditiones, ilico coepit tumultuari mundus, et imprimis ille qui dicitur, ordo ecclesiasticus, Hac uidelicet occasione res ad publicum Imperij conuentum introducta fuit: cumque principes etiam atque ciuitates aliquot doctrinam hanc admitterent, latius est euagatum incendium, et uarijs modis agitata causa fuit, quoad in bellum tandem desiit. In hac autem omni descriptione uidere licet, quanta Caesaris interuenerit solicitudo et diligentia, ut dissidium tolleretur: uidere quoque licet, quid protestantes ordines responderint, et cuiusmodi saepe sint ab ipsis delatae conditiones. Cum autem ad arma uentum esset, uaria fuit et multiplex actio, et Caesar quidem, ut ex plurimis unum adducam exemplum, ad principes nonnullos atque ciuitates datis literis, post etiam euulgato scripto publico, facti sui rationem explicabat. Hoc scriptum, in quo firmamentum causae Caesaris positum est, una cum partis aduersariae responso, iuxta legem historiae, praeteriri non potuit. Nam alioquin obsecro, qualis ea sit historia censenda, quae solum alterutrius partis rem actam commemorat? Et tamen, quomodo me gesserim in eo, quomodo stylum temperarim et inflexerim, uideri poterit, facta scripti Germanici cum Latino collatione, ad quam me refero etiam. Deducto iam in hyemem usque bello, superior extitit Caesar, cum aduersarij domum sese reciperent. Hae quoque illius uictoriae et triumphi, primo per Germaniam superiorem, deinde per Saxoniam, bona fide a me recitantur omnes, et hic quidem ordo seruatur ubique: nihil enim uel derogo uel tribuo cuiquam plus, quam res ipsa requirit atque patitur. Id sane pauci praestiterunt, uti constat. nam plerique narrationibus indicium quoque suum tam de personis quam de rebus interponunt. Et ut ueteres omittam, notum est, quomodo pontificum uitas Platina descripserit. Et nostra fere me

moria, equestris ordinis uir praeclarus, Philippus Cominaeus insignem edidit sui temporis historiam, ac inter alia refert, quomodo post Caroli Burgundiae ducis interitum, qui prope Nanceium interfectus in praelio fuit, Ludouicus xij. Galliae rex, haeredi Caroli filiae, Burgundiam utramque simul et Atrebatensem agrum ademerit. Et quanquam fide per iusiurandum addictus erat Galliae Cominaeus, tametsi regis erat consiliarius, tamen non recte factum hoc ab illo fuisse dicit. Annis abhinc circiter xxiiij. Petro Bembo datum fuit a senatu Veneto negotium describendi bella, quae cum Caesare Maximiliano, cum Galliarum rege Ludouico, cum Iulio II. Pontifice gesserunt et alijs, id quod fecit, xij. libris rem complexus: refert autem inter caetera, quemadmodum Galliae rex Ludouicus xij. bellum Venetis denuntiarit: ait praeconem, ubi coram duce totoque senatu constitisset, in haec uerba locutum esse: Bellum, Lauredane, Venetorum dux, caeterique huius urbis ciues, Ludouicus Galliarum rex indicere me uobis iussit, tanquam infidis hominibus, Pontificisque maximi et reliquorum regum oppida per uim perque iniuriam capta possidentibus omniumque omnia dolo malo sub uestram ditionem rapere atque redigere festinantibus: ipse ad uos armatus ea repetiturus uenit. Haec uerba, dicat aliquis, eo quod sunt in Venetos acerba, debuit praeterire Bembus. Illi uero minime, sed ex publicis commentarijs in suum uolumen ea transscripsit, et responsum praeconi datum addidit, non minus acerbum: et procusum est opus Venetijs cum senatus priuilegio. Paulus Iouius, praeter alia scripta, quibus illustrium aliquot uirorum uires complectitur, duos quoque tomos rerum sui temporis non ita pridem euulgauit: quam liberê uero scribat, testificari possunt qui legerunt: tametsilocis aliquot iniuriam Germanis facit: multis uero munitum priuilegijs opus illud exijt. qui uolet, requirat secundi Tomi fol. ix. item in uita Leonis x. fol. xciij. et xciiij. et in Alfonsi Ferrariae ducis uita, fol. xlij. exemplis referti sunt omnes bonorum authorum libri. Commendatur autem imprimis hoc nomine Cominaeus, quod tam aequabiliter scripserit: sed morem hunc seruat, sicut ante quoque diximus, ut non solum acta describat, sed iudicium interponat etiam, et quid quisque recte uel inique fecerit, pronuntiet. Et licet hoc ego minime faciam, tamen usitatum est plaerisque. Vt autem quid utrobique gestum sit, recitetur, id non modo aequum est, et inde a primis temporibus deductum, sed necessarium quoque. Nam aliter historia confici non potest. Vbicunque sunt factiones, ubi bellum atque seditio, ibi certe querimonijs et accusationibus et defensionibus et scriptis aduer sarijs omnia redundant, uti constat. Iam qui haec omnia, sic ut acta sunt, recens et, neque iudicium interponit, neutris iniuriam facit, sed historiae legem sequitur. Nam in iurgijs illis atque criminationibus non statim uerum est atque firmum, quod alteri alteris obijciunt. Cum simultas intercedit, et odium et

animus hostilis, notum est atque testatum, quomodo res agatur utrinque. Si quae pontifices et id genus alij complures annis abhinc triginta sex effuderunt in Protestantes maledicta, essent uera, quid illis fingi posset sceleratius? Paulus III. Pontifex, nepotem suum ex filio cardinalem Farnesium anno M.D. XL. in Belgium misit ad Caesarem. Is deinde consilium dabat in Protestantes, quod non multo post typis euulgatum fuit, et a me quoque recitatur historiae meae libro xiij. Post multas uerborum contumelias inter alia dicit: Protestantes oppugnare Christum non minus, imo plus quam Turcae faciant: hos enim trucidare tantum corpora, sed illos in sempiternum exitium animas quoque deducere. Cedo, quid grauius aut horribilius dici possit? quod si non sint ista recitanda, iam certe Protestantes, querimoniae causam habituri sunt aduersum me: sed longe secus res habet: nec enim idcirco uera sunt, quod ille sic dixerit: et si praeteritum hoc a me fuisset, in suspitionem merito uenissem, quasi non candide rem agerem, et alteri parti gratificarer. Quod autem ita sit, ut clare demonstrauimus, non dubito, quin homines aequi iudicent, nihil a me praeter historiae legem esse actum eoque magis, quod pleraque desumpta sunt ex actis, quae iam ante typis fuerant excusa. Parum igitur agunt amice, imo iniuriam mihi faciunt non mediocrem, qui scripta mea sic traducunt, et eo maiorem faciunt, si leges tenerent contexendae historiae, si uero nesciunt, uelim ut ex ijs, quae iam explicauimus, et alijs historicis addiscant. Cum autem historicos dico, non illos intelligo nostri temporis nonnullos, qui solum hoc agunt, ut quam uolunt partem summis laudibus extollant et mirifice commendent, alteram uero maledictis atque conuicijs obruant. qui sunt eiusmodi, non sunt ea digni appellatione. Commentarios edidit ante sextum annum Ioannes Cocleus, eodem fere argumento, quo sunt mei: sed horrendis et inauditis atque fictis criminationibus omnia sunt accumulata. Polus Cardinalis in eo libro qui nuper est euulgatus, doctrinam in Germania renouatam uocat semen Turcicum. Id genus uerbis referti sunt ipsorum omnium libri. Quid autem simile meo in opere inuenitur? Equidem admirabile Dei beneficium, huic nostro tempori collatum ordine ac uere, quantum omnino potui, perscripsi, ad eamque rem annis abhinc sedecim collegi, quicquid eo pertineret, neque uero scriptionem praecipitaui, sed certo iudicio processi. Quanto autem sudore mihi constet hoc opus, post Deum immortalem, ipse noui. nam eius gloriam spectaui cumprimis, et omissa tracta tione iuris, huc omne fere studium applicaui: ac sane fatendum est mihi impellente Deo, me quodammodo pertractum ad hunc esse laborem. Quod uero tam indignam tantis meis uigilijs gratiam nonnulli referant, commendabo illi, cuius causam imprimis egi: nam indubitanter scio, gratissimum ei me sacrificium immolasse atque uictimam: ea nimirum conscientia bona me consolor atque sustento,

praesertim cum doctis uiris laborem meum esse probatum uideam, qui et gratias mihi agunt, et magnum sese fructum inde percipere fatentur. Quapropter ueritatis amatores omneis obsecro, ne quorundam criminationibus fidem habeant: sed meos labores, fidem atque diligentiam benigne suscipiant, neque sinistram ullam de me suscipiant opinionem. Quod superest, profiteor me Caesarem ac Romanorum regem agnoscere pro summo Magistratu, quem Deus constituit, et cui rebus in omnibus, quae non sunt aduersus Deum, obtemperandum est, uti Christus et Apostoli docent.

[note: 1540.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XIII.

[note: 1541.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XIIII.

[note: 1542.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XV.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XVI.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XVII.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XVIII.

[note: 1547.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Ceesare. ARGVMENTVM LIBRI XIX.

[note: 1547.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XX.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XXI.

[note: 1550.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XXII.

[note: 1551.] IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XXIII.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XXIIII.

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Caesare. ARGVMENTVM LIBRI XXV.

LIBER XXV. [sic]

IOANNIS SLEIDANI COMMENTARIORVM, DE STATV REligionis, et Reipublicae, Carolo quinto Ceesare. ARGVMENTVM LIBRI XXVI.

IOANNIS SLEIDANI Apologia.