CAMENA Early Modern Latin Texts

IOHANNIS SLEIDANI, DE STATV RELIGIONIS ET REIPVBLICAE, CAROLO QVINTO CAESARE, COMMENTARII VARIA AC MVLTIPLICI RERVM VTILISSIMARVM COGNITIONE REFERTI, NVNC RECENS ACCVRATA DILIGENTIA, SVMMAQVE FIDE RECOGNITI, ET NOVIS SVMMARIIS SINGVLORVM LIBRORVM, PRO FACILIORI RERVM COGNITIONE, ET INVENTIONE, AVCTI, ET ILLVSTRATI. Auctor Iohannes Sleidanus ad Lectorem. MVlti queruntur multa per hos libros, Occultarerum sparsa negotia, Ornata nusquam gratia, Omnia Vera, sed obticenda. Plures queruntur, plurima suscipi, Indigna, summo cum scelere et probro, Ad supprimendam Veritatem Religionis, et innocentes. Vtrisque causae sunt querimoniae: Sed iustiores, pars habet altera. Haec Lector, ut ne te laterent, Causam habet Autor, ut ista scribat. ADIECTA EST ETIAM APPENDIX, SEV CONTInuatio eorundem Commentariorum, Ab anno Christi M. D. LVI. quo Autor e Vita excessit, vsque ad praesentem M. D. LXVIII. Annum, ex fide dignissimis historijs ad publicam vtilitatem collecta. Auctore Viro Clarissimo D. Iustino Goblero, Goarino, V. I. Doctore. Cum Indice Rerum omnium locupletissimo. [gap: illustration] FRANCOFVRTI AD MOENVM, PER PETRVM Fabricium, impensis Hieronymi Feyrabend. ANNO M. D. LXVIII.

CHRONICON NOVVM RERVM IN ORBE GESTARVM, AB ANNO M. D. LVI. VSQVE AD M. D. LXVII. ANNVM, EX OPTIMIS ET RECEPTISSIMIS HISTORIOGRAPHIS AD VARIAM ET MVLTIplicem rerum vtilissimarum cognitionem succincte per clarissimum virum D. Iustinum Goblerum Goarinum, V.I. Doctorem congestum: sed nunc post illius obitum per Iohannem Finckium Rauschenbergensem Hessum, in iustum ordinem redactum, auctum, et fideli opera atque industria ad nostra tempora continuatum. AD HAEC ACCESSERVNT COMMENTARII HIERONYMI COMItis Alexandrini, viri disertissimi, de acerrimo ac omnium difficillimo Turcarum bello in Insulam Melitam gesto, Anno M. D. LXV. Cum Indice Rerum memorabilium perquam copioso. [gap: illustration] Cum gratia et priuilegio Caesar. Maiest. ad Annos decem. FRANCOFVRTI AD MOENVM, PER PETRVM Fabricium, impensis Sigismundi Feyrabend. ANNO M. D. LXVIII.

STRENVO ET FORTISSIMO VIRO, ET DOMINO REINHARTO Schenck, praefecto Ziegenhainensi, Eruditione, Virtutibus, et Stemmatum imaginibus clarissimo domino suo S. D. P.

CVM Historia, Vir fortissime, testis sit temporum, lux ueritatis, uita memoriae, magistra uitae, nuntia uetustatis, non certe, (quod doctorum uirorum iudicium esto) monumentum leue, sed omnium maximum post se relinquit, qui Historiam quasi clarissimum speculum, in quo pro diligentia, ingenioque scriptorum et uires et mores singularum nationum expressi apparent, ad nepotes seu posteros transmittit, idque non tantum propter magnitudinem rei, uerumetiam propter posteritatem, quae historiam tanquam uitae disciplinam intuens, uirtutes et res praeclare gestas imitatur, uel saltem alijs imitandas proponit. Meruerunt ergo plurimum laudis uiri insigniter eruditi, qui ab initio mundi, ea sibi explicanda sumpserunt, quae suo tempore gesta sunt. Sic Ioannes Sleidanus celeberrimus nostrae aetatis Historicus, a Carolo Q. potentissimo Imperatore, qui tot ac tantas res tam breui tempore gessit, inchoans, in eiusdem Caesaris ferme obitu terminauit. Reliqua etiam quae post acciderunt conscripturus, si uita ei longior suppeditasset. Et uir clarissimus Doctor Iustinus Goblerus a Sleidani morte, Historiae suae initium faciens, breuissime saltem ex alijs Chronicis fide tamen dignis, pleraque decerpsit, et potissimum cuiusque authoris, quoad fieri potuit, stilum retinuit. Quod an mutare uoluerit, commodiorem temporis occasionem nactus et rem omnem proprio stilo exornare non satis constat, utcunque autem hoc fuerit, boni tamen uiri, non solum ingrauescenti aetati et curis senilibus confectae multum tribuent, uerumetiam ob inopinatam mortem Authorem excusatum habebunt. Nam in recognoscendis istis et perpoliendis iustam operam et curam defuisse, ex praedictis causis facile apparet. Vix enim passus esset haec sua Collectanea ita in lucem prodire, quae honestae occupationis et uoluptatis quoque gratia, ne omne succisiui temporis spacium sine fructu aliquo periret, in certum ordinem redigenda suscepit. Agant itaque beneuoli lectores Authori nostro pro religiosa opera ingentes gratias, et eius exemplo prouocati simili studio et labore Historiarum lectionem amplectantur, et a suis

temporibus exordia repetentes ad futuram usque aetatem res memoria dignas conscribant. Quod si exequantur, sine dubio plurimum commodi ad ipsos redundabit. Quid enim laudis assecuti sint, scriptores antiqui, qui res illorum temporum gestas, uel etiam a seculi sui memoria remotiores, qualicunque industria a tenebris et obliuione uindicarunt, praeclara de illis encomia illustrium uirorum apertius testantur, quam ut contradici queat. Cum uero Doctor Iustinus, ut antea dixi, fatis concessisset, nec seriem rerum gestarum a sesquimillesimo quinquagesimo sexto anno continuatam, ad hunc praesentem annum deduxisset, Typographus apud me institit, ut laborem nonnihil imperfectum, absoluerem. Ego sane nulla expoliti ingenij atque authoritatis praestantia spectatus, huic oneri me imparem agnoscebam, et alij cuipiam me doctiori imponendum suadebam, Sed cum temporum ratione haec mea petitio locum habere non posset, et uiri huius amicitia refragari non sineret, diuino fretus auxilio, opus suscepi, et adhibitis commentarijs quibusdam ad finem perduxi. Spero equidem lectorem pro suae humanitatis candore Doctori defuncto aequum futurum, meaeque temeritati, si qua usus sum, ueniam daturum, et potius iuuentutis meae tyrocinio, necessitatique qua Typographis obstrictus sum ascripturum. Vt autem hoc Chronicon plenius et perfectius sit, Commentarios Hieronymi comitis Alexandrini, de acerrimo ac omnium difficillimo Turcarum bello in Insulam Melitam gesto adiunxi, quibus omnes res in eadem Insula gestae summatim indicantur, et praecipue ob eam causam, quod alij in ijs recensendis aut longiores aut breuiores fuerint, et nonnunquam etiam longe errauerint: nam multa quidem per uarios nuntios, (ut fieri solet) perque literas multorum pro ueris significata sunt, quae tamen postea euentu rerum falsa fuisse notum est. Quapropter cum de fide et certitudine huius historiae nihil dubitandum sit, rem gratam me facturum et Authori et lectori existimaui, si Commentarios hosce connecterem, praesertim quia Exemplaria omnia anno superiori Venetijs excusa, distracta esse intelligerem. Et eo libentius ab hoc tam laborioso et periculoso opere huius negotij mihi temperaui, quod pro uarietate literarum de hac Melitensi obsidione significantium multa incerta pro certis referantur, et nundinae quoque instantes me ita urgeant. Quod superest uir nobilissime et fortissime, pro honesta et laudabili consuetudine, huic libro patronum aliquem ex Christianae religionis proceribus mihi deligendum censui. Occurrit itaque unice tua Nobilitas ad quam confugio. Et uolui te mihi Moecenatem asciscere partim ob uarias animi tui uirtutes, quibus ante multos alios adeo emines, iurisque prudentia, oris maiestate, ac gratia superas, ut iure quodam meritissimo, tanto et uere Regio muneri praefectus uideare, partim ob singularem erga dominum Doctorem Iustinum et omnes literatos amorem. Accedit, quod uiri non pietate solum eximia, sed multijuga

eruditione conspicui ad id me hortati sint, ut scilicet hac ratione tuam beneuolentiam mihi conciliarem, et nominis tui familiam per sese quidem nobilissimam, immortalem efficerem, (nam ut Poeta canit:)

Corpora debentur moestis exanguia bustis,
Effugiunt structos nomen honosque rogos.

Hae, inquam, nobilissime domine Reinharte, causae sunt praecipuae, cur N. T. hunc Chronicorum librum prae multis alijs dedicare uoluerim. Et spem etiam in certam ducor N.T. hunc qualemcunque meum conatum futurum gratissimum. Cui me etiam cum debita animi submissione humiliter commendo. DEVS aeternus per filium suum IESVM CHRISTVM Dominum et Seruatorem nostrum N.T. diu nobis uelit incolumem, ad gloriam eiusdem filij sui, et publicam patriae utilitatem. XXII. Februarij. Anno reparatae salutis M. D. LXVIII.

CHRONICON NOVVM CLARISSIMI D. IVSTINI GOBLEri Goarini, V. I. Doctoris. ARGVMENTVM.

Induciae factae inter Carolum et regem Galliae. Friderici Palatini principis electoris mortem Religionis mutatio sequitur. Episcopus Treuirensis dies suos claudit. Thomae Cranmeri Angli acta et tragici casus. Cantuariensis Episcopus vitam morte commutat. Reginae Catharinae repudium. Mortuo Eduardo de Imperij frenis disceptatio oritur. Inueteratum Mariae odium in Cantuariensem. Cantuariensis absolutus crimine laesae maiestatis. Cranmerij palinodiae exemplar. Cadauera Buceri et Fagij igni subijciuntur. S. Quintinum et Caletum oppida expugnantur. Othonis Henrici obitus. Caroli soror vita excedit. Nouus reperitur orbis. Solymanni de Carolo v. iudicium. Moscouitarum maudita plane saeuitia et laniena in Liuonienses. Torpatum Moscouita expugnat. Christiani regis Daniae obitus. Georgius Dauid Holandus vstulatur. Constituitur pax inter Reges Gall. et Hisp. Glarona Euangel. suscipit. Philip. Melanchthon lux Germaniae morte extinguitur. Franciscus rex moritur. Ducis Condensis, et quorundam procerum Galliae foedus. Fasces regales Maximiliano traduntur. Pestis horrenda Germaniam inuadit. Vuilhelmus a Grumpach Herbipolim occupat. Ferdinandus Caesar obit. Aquarum magnae inundationes. Obsidio Melitensis et eius descriptio satis prolixa. Maximilianus Imperator firmo exercitu Turcam inuadit. Gulielmus Grumpachius et Guliel. a Stein, cum suis socijs a Caesare proscribuntur. Arx Grimmenstein cum vrbe Gotha deditione quadam capitur, arx vastatur et solo aequatur. Iohan. Fridericus. 11. capiuus abducitur. Lantgrauius princeps e vitae tuguriolo migrat. Fiunt inundationes in multis Italiae locis.

[note: 1556.] DVm passim per Galliam, Angliam, et Germaniam quoque horrendae persecutiones, Religionis causa fierent, vt Sleidanus et alij rerum in Ecclesia gestarum, quae postremis et periculosis his temporibus euenerunt, scriptores, ante me testati sunt, pax tandem Dei misericordia pijs atque cordatis viris hinc inde propter Christum exulantibus, et Euangelij causa in maximis periculis constitutis, in Germania praesertim data est. Quum enim rex sapientissimus Ferdinandus, Imperatoris fratris sui nomine Anno M. D. L V. Augustae Vindelicorum cum Germanis principibus et Imperij statibus comitia celebraret, atque omnes plurimis de causis magna animorum propensione ad pacem inclinarent, tandem omnium consensu decretum, ne in posterum catholici (vt vocantur) Augustanae confessioni adhaerentes, nec hi vicissim catholicos, aut eorum confoederatos, et subditos nomine doctrinae, religionis, aut ceremoniarum, molestarent, violarent, inuaderent aut contra eorum conscientiam a cognita et amplexa doctrina, religione, ceremonijs, aut ordinibus in sua ditione propositis et seruatis, deficere cogerent, aut ipsis alia quadam ratione vim facere praesumerent, verum vt quilibet alios in diuersa religione, ceremonijs, aut statutis viuentes quiescere, atque bonis, priuilegijs, et tota ditione pacifice frui permitterent, donec tandem tota illa religionis controuersia, pijs, honestis, et pacificis medijs, diuina gratia cooperante in concilio generali aut nationis saltem componeretur. Si qui vero nec catholicae religioni nec Augustanae confessioni adhaerere dignentur, verum diuersam sectam tueantur, in dicta pacis formula comprehendi nequaquam oportere. Hac itaque ratione multis pijs et doctis viris occasio data hinc inde per Germaniam disseminandi doctrinam Euangelij.

[note: Poloniae conuentus.] Hac etiam ratione factum, vt lux Euangelij ad Polonos quoque deuenerit. Rex itaque Sigismundus paulo post cum ordinibus regni Petersouiae comitia celebrauit.

[note: 1556.] Ibi actum de administratione Sacramenti Corporis et Sanguinis IESV CHRISTI sub vtraque specie panis et vini, atque de sacerdotum et ministrorum Ecclesiae matrimonio. Plurimi enim ex proceribus iam antea ad Augustanam confessionem inclinabant, atque ministros Ecclesiarum vocarant, vt in suis ditionibus annuntiarent verbum Dei. Nihil tamen eo in conuentur certi conclusum fuis, ob animorum dissensiones. Religio quoque in plerisque alijs locis mutata fuit, ut post obitum Friderici Electoris palatini, Euangelica doctrina in palatinatu, et Marchionatu Badensi instituta, Missae et Papisticae ceremoniae abrogatae sunt, vt postea dicemus.

[note: Induciae inter Carolum v. Imp. et Galliae regem.] Anno 1556. die 5. Februarij, inter Carolem v. Caesarem, Philippum filium eius et Regem Galliae quinquennales non ita dudum fuerant pactae induciae, sed hoc anno, multis de causis ruptae sunt: et ad arma vtrinque infestis signis, magna multorum hominum calamitate concursum, est. Fama quidem erat apud plaerosque Papam has inducias non aequo tulisse animo. nam fertur apud Galliae regem effecisse vt transactae induciae rumperentur: Alij vero putabant ipsius instinctu induciarum diem et tempus indictum, quia aduersus Rutheranos bellum parare uidebatur. Sed publico scripto etiam testatum manet, cur bellum, adtempus intermissum sit, quod legere poterunt ij, quorum interest haec omnia exactius nouisse.

[note: Obitus Friderici Palatini Electoris.] 26. Februarij, Fridericus Rheni Palatinus Elector, annum agens aetatis suae septuagesimum tertium, Altzheimij moritur. Quin vxorem habuit Christierni Regis Daniae et Suetiae filiam, Dorotheam: sed quia haeredem masculum [note: Religio nutatur in Palatinatu. Mors archiepiscopi Treuirorum.] ex illa non habuit, Henricus Otho fratris Ruperti filius in demortui Friderici locum suffectus est. Hic statim inito Septemuiratu missam abrogauit, et doctrinam quam vocant Euangelicam, in Palatinatum induxit. Huius exemplo prouocatus Carolus Marchio idem praestitit: nam e suis ditionib. profligauit quoque ueterem religionem, et nouam quam Lutheri vocant, introduxit. Paulo post Ioannes Treuirensis archiepiscopus, ex comitibus Eysenbergicis diem suum obijt. Eius in locum Dominus Ioannes a Laien surrogatur.

[note: Cometes uisus.] Calendis deinde Martij Cometes uisus est pallidi et liuidi coloris orbibus septus, ab ortu in occasum per multos quidem dies se proripiens. Eodemque anno tantus vbique aestus fuit, vt lacus etiam amplissimi in plaerisque locis fere toti exiccarentur. Multi caloris et siccitatis causam fuisse tradunt cometam eo anno sub initium Martij conspectum. Vt etiam patres nostri indicant Cometam anno 1540. conspectum, aestatis ualde torridae et siccae supra aestates multas praecedentes caussam fuisse. Quod cum non tantum experientia quotidiana, sed naturalib. etiam causis doceamur, manifestius est.

Anno 1556. post natum Christum, 21. die Martij Reuerendus in CHRISTO Thomas Cranmerus Cantuariensis archiepiscopus, ob piam doctrinam et Euangelij confessionem sub Maria Regina Oxoniae exustus est. Cuius uitam, condemnationem et exitum hoc in loco ex authoribus et Anglicae historiae scriptoribus, quoniam multa memorabilia exempla continet, opere pretium est vt subnectam ob eam causam vt clare non tam cum Cranmeri sed etiam aliae plures historiae hoc in loco traditae cognoicantur. Verba autem sic habent:

Thomas Cramerus natione anglus, Nortinganiae natus prouincia, Anno 1489. Iulij 2. patrem habuit suae appellationis Thomam Cranmerum, ex generosa [note: Cranmerus studiorum gratia Catabrigiam a matre mittitur.] prosapia, inter eos qui equestri dignitati sunt proximi: illustrem matrem Agnetam Hartfeldam, pari et ortam loco et virtute florentem. Puer cum primum per aetatem imbibendis literis admoueri coepit, literatore usus est publico eius oppidi Asloctoniae liturgo, seu administro, (parochia in sua lingua, clerum vocant parochianum.) Sub hoc igitur non elegantissimam nactus formationem, quum

[note: 1556.] in minutioribus Grammatices rudimentis aliquandiu detritus, iamque praeparatus satis videretur, adolescens annum demum agens decimum quartum, Cantabrigiam grandioribus imbibendis disciplinis a matre mittitur. Erant tum ea tempora, quando neglectis, spretisque cultioris doctrinae authoribus foeda barba ries omnes occupabat scholas.

Artium vere liberalium nomina duntaxat manebant, et numerus, re penitus amissa. Dialectica in nugas Sophisticas degenerauit. Philosophia vtraque argutijs, et quaestionum labyrintis nunquam finiendis misere conspurcata. Linguarum et nitidiorum literarum perexiguus fere vsus. Quin et Theologia eo fere collapsa, vt articulis et distinctionibus onerata, quaestui magis paucorum, quam multorum aedificationi seruiret Infeliciter ergo in haec incidens rempora tam felixi indoles cogitur magnam adolescentiae partem, meliori dignam institutione. Stoicis quaestiunculis, similisque farinae magistris impendere, vsque ad vigesimum secundum aetatis suae annum. Tandem post longas barbariae tenebras coeperunt per id tempus linguae et politores literae paulatim reflorescere: Fabri atque Erasmi libri in manus atque in admirationem rapi, cum elegantiorum authorum copia. Quorum tum ille haud vulgari ductus delectatione, ad hos non aliter quam ad cotem, quotidie veterem detergebat scabritiem, donec exorto tandem Martino Luthero, plenior ac felicior diuinae cognitionis dies, mentes hominum ad vberiorem veritatis lucem expergefecit.

Quo tempore ingressus iam annum ferme trigesimum, caeteris posthabitis studijs, totum animi impetum ad caussam Religionis in vtramque partem discutiendas appulit. Quoniamque de rebus huiusmodi commode iudicari non posse videbat, nisi perspectis consultisque fontibus, priusquam opinionis cuiusquam addictio possideret animum, totum triennium solis sacrae literaturae voluminibus legendis impendit. His itaque prudenter non minus quam faeliciter iactis fundamentis, vbi iam sat collectum praesidij, ad iudicij maturitatem videbatur, tanquam auidus rerum bonarum negociatur, coepit tanquam euoluendis omne genus authoribus animum adijcere: Nulli interim addictus parti, vel aetati. Sed velut scepticus quidam rerum omnium contemplator, vel Pythagoricus auditor omnes omnium opiniones tacitosecum iudicio trutinabat. Veteres ita legebat scriptores, vt tamen recentiores non fastidiret. Interim in percurrendis, conferendisque scriptorum iudicijs, tardius quidem lector, sed vehemens erat obseruator. Sine calamo nunquam ad scriptoris cuiusquam librum accessit, ita tamen, vt memoriam interim haud minus quam calamum exerceret. Quicquid de re quaque usquam controuersum, quae cuiusquam authoris sententia, quae sententiarum diuersitas erat, breuiter calamo exceptum, in locos Communes, quos in sententiarum paratos habebat, tanquam in ordines digerebat. Aut si prolixior erat excerptio, locum saltem in authore, numerumque libri signabat, vt aliqua rei nota, ceu vestigium restaret ad memoriam

Hanc que studij rationem magna diligentia persecutus est, donec ad annum progressus trigesimum quintum, titulum eum assequutus sit, quin in Theologorum [note: Quaestio de nuptijs Henrici 8. cum Catharina.] schola summus, ac celeberrimus ex discipulis doctores reddit. Per id tempus agebatur de nuptijs regis Henrici octaui, controuersia cum Catharina Ferdinandi Hispani filia. Quae cum prius Arthuro nupsisset fratri, hinc lis per Theologorum scholas nata est, et Academias, an legitimum inire matrimonium posset cum altero fratre, quae prius nupsisset alteri fratri, essetque ab eo cognita.

Quum igitur ab episcopo Lincolniensi Longlando, caeterisque Ecclesiae proceribus aliquot, regi persuasum esset illegitimum esse coniugium, verboque Dei dissentaneum: placuit tandem sex delecta capita honunum doctissimorum ex

[note: 1556.] vtraque academia Cantabrigiensi, pariter et Oxoniensi in quaestionem eius rei adhiberi, num fas censerent cum ea copulari, quae prius fratris sui esset coniugium [note: Duodecim arbitri.] experta. In hoc duodecemuiratu erat et hic Cranmerus. Sed quia id temporis peregre ab esset ille ab academia, suffectus est ei alter, qui absentis suppleret vicem. Post longam citroque disceptationem, tandem in hanc itam est sententiam a duodecim, vt coniugium, licet sua natura illegitimum non negarent, posse tamen, dispensante pontifice, concussum fieri, faterentur. Haud multo post reuersus iterum in academiam Doctor Cranmerus, suam rogatus super ea re sententiam, sic argumentis contendit, sic causam munit, cum doctoribus [note: Doctores a Cranmero uicti.] disputans, vt quinque ex his facile in suas pertraxerit partes. Vnde mox per totam Cantabrigiam, in diatribis, in colloquijs, in symposijs, in scholis, simulque priuatis aedibus, publica iam materia, frequensque quaestio in omnium ore percrebuit: An papa facultatem haberet legem diuinam relaxandi, vt fratri liceret fratris vxorem sibi in matrimonium consciscere. Eoque ventum deinque, vt a pluribus in diuersam partem, hoc est, contra Pontificis authoritatem sit iudicatum. Id vbi intelligit Stephanus Gardinerus, qui tum regi erat a secretis, moxque Vuintoniensis designatus episcopus, regem illico eius rei certiorem reddit, quemadmodum Cranmerus quinque ex Doctoribus arbitris in diuersam coegisset opinionem, itemque alios eius academiae complures. Quod cum audiret ille aduocato ad se Cranmero, multam cum eo hac de re inquisitionem init. Demum plenius ab eo edoctus rex, domum cum his mandatis remittit, vt fusius istis apud se per ocium pertractatis, singula diligenter scripto consignetur, atque ad se quam primum referat. Perfecta ea re, reuersum ad se Cranmerum. Rex recta ablegat in Galliam, cumque illo vna Comitem de Villugia, legatum primarium, Doctorem Leum Eboracensem designatum Archiepiscopum, Stokisleum episcopum Londinensem: Iuris praeterea doctores et consultos tres, Trigonellum Karnium et Benettum, qui per Lutetiam, aliasque academias super eo negotio cum theologis deliberabundi controuerterent. [note: Cranmerus ad Caesarem mittitur.] Quid verbis opus? In ea expeditione ita se gessit Cranmerus, vt legati literis ad regem pro singulari eius prudentia, grauitate et eruditione commendatus, obtinuerit tandem, vt solus ad Caesaream maiestatem legatus regis nomine ad eam sustinendam actionem dimitteretur. Erat tum Caesar in expeditione Viennensi, contra Turcam mouens.

Quo tempore Cranmerus facto per Germaniam itinere, non paucos ad suam pertraxit opinionem, non solum Germanos, sed ex aula etiam Imperatoria. inter quos erat Cornelius Agrippa, qui de matrimonij negocio ita fertur legato respondisse, veriorem esse quidem Caussam ipsius, sed metu Papae et Caesaris non audere. Caesar autem ab Caussae eius cognitione omnique actione abhorrens, quaestionem totam curiae remisit Pontificiae Quocirca domum [note: Cranmeri ad Pontificem legatio. Rotomagensis scholae de nuptijs censura.] reuocatus a rege Cranmerus, non multo post Romam eadem de re legatus ad Pontificem proficiscitur. Vbi nihilo segnius rem administrat, diu multumque cum illis colluctans, donec tandem primarij Pontificis Theologi, in Pontificia academia Rotomagensi, argumentis adacti necessario fatentur, hoc quidem matrimonij genus diuino aduersari praescripto: ita tamen vt nihil obstaret, quin dispensante Romano Pontifice concedi queat pro legitimo. Contra Cranmerus fieri id non posse contendit acriter. Interea dum haec aguntur, [note: Cantuariensis archiepiscopus diem suum obijt.] Archiepiscopus Cantuariensis concedit in fata sua, Guilielmus Vuaramus, suffecto in eius sedis successionem Cranmero hoc. Nec multo post, vt ansa ansam trahit, ita quaestionem hanc de nuptijs alia excipit quaestio, de Pontificis [note: De primatu Pontificis.] iure: vt iam in publico totius regni conuentu (parlamentum gallico

[note: 1556.] vocabulo dicunt) de primatu Romanae Ecclesiae dubitari coeptum sit. Atque hic demum nouo archiepiscopo, vetus illa excerpendi colligendique ratio pro fuit non mediocriter. Siquidem in huius potissimum humeros vniuersa negotij moles incubuit. Solus omnia omnium Papistarum obiecta excipit, retundit, profligat. Quum ne Hercules quidem duobus par esse dicatur: vnus hic cum tot theologorum signis et copijs congreditur: vnus omnium aduersariorum impetus sustinet. Quid de Romano pontifice, omnique eius authoritate statuendum, copiose atque ad amussim rem omnem a fundamentis explicat. Dominatum pontificis, nullo scripturae firmamento docet: sed affectata et ambitiosa hominum tyrannide inuectum esse. Maximam in terris potentiam Caesari, regibus, caeterisque dinastis deferri, cui episcopos, praesbyteros, pontifices et cardinales, ex Dei praescripto, sunt secus, quam reliquae politiae homines subijci necesse sit.

Proinde nihil esse quur Romanus caeteris authoritate praesit episcopis, sed suos magistratus agnoscere, ac in ordinem cogi oportere: Etsi inter suos ei concedimus authoritatem, tamen tam insolentem, atque immoderatam sedis illius amplificationem, nullo ferendam iure, optimo adaequandam esse. Rectissime igitur videri sibi fore, si regis, ordinumque unanimi consensu ambitiosus episcopi huius dominatus ex Anglia profligatus, intra suam Italiam, tanquam intra ripas coerccatur.

His ita in per perlamento gestis et trasactis aliquanto post rex cum regina iure Ecclesiastico ad Archiepiscopum Cantuariensem et Step. Gardinerum Vuintoniensem, qui iudices sunt huius matrimonij constituti, citatur Dumstabliae, auditurus diuinae lectionis hac dere sententiam.

Nec recusat rex diuinae se cognitioni sistere, paratus ad omnia legitima. Regina autem eotum iudicia detrectans, ad pontificiam caussam omnem referre maluit. Caeterum explosa pontificis e regno authoritate, quum ita decreto publico sancitum esset, et cautum, ne quis extra proprios regni fines, ad Rom. de re quaque prouocationem faceret: iudices nihil cunctati, ex verbo illegitimam matrimonij copulam pronunciant, ac nexum dissuunt.

Vuintoniensis autem, etsi in apertis ordinum conuicijs palam, conceptisque verbis pontificiam dominationem abiurasset, intus tamen occultum sub vulpino [note: Reginae Catharinae repudium.] pectore fauorem erga Rom. spirabat. Contra vero Archiepiscopus id quod res erat, intelligens, nullam esse Ecclesiae reformandae spem, vigente pontificis potestate: nunc eadem exturbata primam quanque arripit occasionem rem aggrediendi. Ecclesias ad saniorem Christi disciplinam, et primigeniae Ecclesiae archietypum paulatim reuocat, simulque cum eiecto pontificis primatu, errores pariter, haereses et corruptelas illius intra suae ditionis pomeria euertit. Nec eo contentus, porro apud regem partem sua, partim aliorum appellatione impetrat, vt certis ad hoc delectis episcopis, doctisque viris datum sit negotium, vt collatis inter se sententijs, librum institutionis Ecclesiasticae, qui ab omni superstitione Papistica esset quam purissimus, instituerent. Erant in eo numero Stokisleus episcopus [note: Vuintoniensis.] Londinensis, Gardinerus Vuintoniensis. Sampsonus Chestrensis, Repsius Noruuicensis, Gosdricus Elientis, Latamerus Vuigorn. Shaxtonus Sarisbur. Barolus S. Dauidis. Vuintoniensis interim pro suo in Roma. studio, cum tribus quatuorue alijs nihilo melioris farinae episcopis, dat operam sedulo ac subtiliter, vt iura omnia, ac canones veteris idololatriae ac superstitionis, quantum possit, rata firmaque retineat. Victus tamen vetustorum patrum, Ecclesiae vetustioris, vetustissimi verbi coelestis authoritate, cedit tandem, ac libro subscribit, [note: Liber episcopalis.] quem ex authorum titulo episcopalem nuncupabant. Ex eo libro constare potest, non dum satis instructum in doctrina Sacramenti Cantuariensem fuisse, quum in eo realis Christi praesentia statueretur. Addebatur praeterea de statuis colendis

[note: 1556.] in eo libro. Quanquam posterior hic articulus non episcoporum fuit, sed regis [note: Monasteria per Angliam abolita.] manu adscriptus postea, non sine impulsu (vt fert suspicio) Vuintoniensis.

His ita constitutis rebus, coeptum est deinceps de monasterijs abolendis agitari. Regis vero huc tendebat studium, vt vniuersus ille caenobiorum census in fiscum conflaretur. Contra Archiepiscopo, caeterisque cum eo Ecclesiasticis visum est magis e re, et officio fore Christiano, vt quicquid ex bonis monasticorum corrogaretur (immensum iderat) in necessarios egenorum ac scholarum vsus cederet. Quo nomine sub se nonnihil regis voluntas aduersus Archiepiscopum, eiusque doctrinae socios, instigante maxime Gardiuerio Vuintonien. qui omnes [note: Sex articuli homicidae.] captabat occasiones Euangelij retardandi, sex articulos illos plusquam homicidas, summam religionis Pontificiae continentes, promulgauit, plenoque parlamenti consensu stabiliuit. Quantam stragem innocentissimorum martyrum per octo annos sex articuli isti dederint, quoniam alio in loco a nobis comprehensum est, ociosum hîc fuerit actum, quod aiunt, agere. Quanquam [note: Vide Ioan. Foxum de rebus in Ecclesia gestis.] rex postea, remittente ira, perpendens, quod res erat, Cantuariensem cum suis, quicquid hic mouissent non tam proteruia animi vlla, quam simplici conscientia factitasse, mitius in eos exasperari, ac quorundam asperitatem articulorum lenire, non nihil in ammo fertur habuisse, plura reformaturus fortasse etiam, si superuixisset. Caeterum has restaurandae religionis partes, maluit diuina prouidentia [note: Eduardus 6.] filio relinquere Eduardo. Qui demum post patris funus in imperij fasces succedens etiamnum puer, instinctu praecipue auunculi sui nobilissimi principis D. Protectoris huiusque Archiepiscopi, simul et adhibito ordinum consensu, sex articulos illos antequauit primum, deinde et secundae reformationis librum [note: Liber regius.] alterum, mox item et tertium (vt maiora in dies religio collegit incrementa) priore perfectiorem sub sui nominis authoritate, et titulo euulgauit. Verum vt nihil est in rebus humanis perpetuum, nec diu felix, promerentibus sic flagitijs nostris, post sextum sui regni annum in morbum incidens auspicatissimae spei princeps, vbi fatalem diem persensit adesse vt diutius adesse vis venenati morbi haud pateretur, simulque Mariam sororemintelligens, quam in Pontificias partes insaniebat, regni haereditariam successionem, reiecta Maria in D. Ianam magnis natalibus, sed maiori doctrina illustrem, regis Henrici ex sorore Neptim, persuasu totius Senatus et iuridicorum legato reliquit. Huic regis testamento, [note: De regni successione post Eduardum disceptatio.] cum summi regni proceres, et ordines, iudicesque ad vnum omnes subscripsissent, accersitum mox Archiepiscopum, vt in idem concederet suffragium, sollicitarunt. At ille in hunc excusans modum: Aliter esse in Henrici patris testamento relictum dicebat, seque in Mariae proximae haeredis iam olim iurasse fuccessionem. Cuius iuramenti religione sic teneri se, vt sine manifestario periurio iam recedere non liceat. Senatus iterum, haec quidem sese non ignorare, conscientias quoque habere, nec minus sibi ipsis charas: dedisse praeterea non minus ei testamento fidem: Ne putet igitur si quid inesset periculi se magis eo teneri periculo, aut religione quam caeteros. Archiepiscopus vero iudicem se nullius conscientiae respondet, praeterquam suae. Itaque vt illorum facto, aut periculo submittere, tutum existimare, quum quisque suae sit conscientiae, non alienae rationem additurus. Quod autem ad subscriptionem attineat, priusquam regem super ea re conuenisset, prorsus se facturum pernegabat. Rex igitur ab Archiepiscopo de negotio interpellatus, id sibi authores fuisse regni primores, et iureconsultos dicebat, a quibus sibi persuasum esset, nihil obstare prioris testamenti fidem, quin Ioannam hanc et ipse sibi surrogare haeredem, et populus reginam sibi tuto cognoscere potuisset. Rogata tamen a rege venia, vt liceret prius quosdam, qui in aula adessent legum peritos conuenire, vbi in hoc pariter omnes consentirent, iure et legibus id licere, ad regem reuersus publico

[note: 1556.] senatus consulto, licet aegre, subscribit tamen. Post haec expirat rex Eduardus non [note: Eduardus obit. Eduardi dotes.] multo post tempore, annum agens aetatis suae decimum fermeque septimum, non sine magno totius regni luctu, sed maiori calamitate. Erat quippe supra quam credibile est charus suis, sed praecipue bonis, doctisque omnibus, nec tam charus quam suspiciendus insuper, cum propter raram singularis virtutis et doctrinae spem, quam indoles illa supra aetatem prae se ferebat, tum ob id etiam, quod suos eximie charos semper habuerit. Ingenio cum primis miti erat, et clementi. Vitae semper parcebat hominum, quod vel ex ea disputatione apparebat, quam aliquando de haereticorum habebat supplicio trucidandis. Quamuis culpae non perinde fauebat, proinde et ipse vita dignus longiore. Sed tali principe digna non erat vitae nostrae impuritas. Mentis et ingenij, quocunque se verteret, felix captus, singulare acumen, iudicij mira maturitas: Christi atque religionis insitus a puero amor. Quo organo mire eguit Ecclesia Britannica, sed nulla vnquam promeruit minus. Ad haec tot tantaque ornamenta, quae vix hodie in multis emicant principibus, par accessit linguarum et literarum peritia, ad quas natus ille, non educatus modo videbatur. Quanquam neque defuit etiam tam heroicae naturae digna sub doctissimis praeceptoribus institutio. Quid? multis regi illi tot regijs dotibus cumulato, nihil defuit, praeter vnum, Respub. videlicet, quae suo responderet principi. Nunc in tanta dissimilitudine regis, et Reipublicae nulla constare potuit diuturnitas. Nec etiam procul diuini numinis abfuit vindicta, quae digno nodo dignum quaerebat cuneum.

Defuncto itaque Eduarde, Senatus continuo per praeconem, Ioannam hanc (quae inuita licet ad hoc pertrahebatur (reginam renunciari iubet. Ea res vniuersae fere plebi vehementer ingrata fuit, non tam ob fauorem aliquem Mariae eximium, cui videbant praelatam alteram: quam odio ducis Northumbriae, cuius filius Ioannae nuper maritus, rex futurus videbatur.

Gliscebat per hoc tempus capitalis inter patricios et plebeios discordia, ob iniurias nescio quas agrarias, et immoderatas expilationes. Tum inter caeteros Dux Northumbriorum minime omnium gratiosus, vel ob recentem rusticorum Nortfolcensium stragem, vel ob occultam etiam regis veneno sublatisuspicionem. Auxit praeterea vulgi odium, ducis Somersetti, clarissimi regis auunculi [note: Vecordia nobilium.] memoria, quem nefaria huius Northum briensis suspicio, nulla culpa, nec merito, bis carceri dedit, quum esset regni protector, tandem et securi subiecit, tum inuito rege ipso, tum conniuentibus etiam et assentantibus Senatorij ordinis primoribus. Qua in re nimis profecto me puderet nostrorum hominum, vsque adeo a Brutorum exoleto iam genere degenerantium, nisi scirem, quid non turpis auaritia, [note: Maria regina.] et hac turpior etiam assentatio in corruptissimis ijs mundi moribus efficeret. Sed ad rem. Maria interim in hoc tam tumultuoso rerum statu, dum Northumbriensis comparata tumultuaria armatorum copia, ad eam opprimendam properat, facta ad populum prouocatione, breui tempore idoneam militaris plebeculae manum contrahit. Quod simulatque persentiunt ex patricia nobilitate nonnulli, deficere et ipsi pariter incipiunt. Itaque augescentibus in horam magis magisque Mariae rebus, Northumbriensis, vbi studia et animos vulgi videt, suis diffisus rebus, Cantabrigiae dum se in pacato continet, tacili momento a Marianis opprimitur. Moxque captiuus ex ducefactus, magno fortunae suae ludibrio, Londinum sine conflictu reductus, in arcem mittitur. Maria constabilita regni possessione, firmatisque rebus, mox paulo Londinum et ipsa insequuta principio Ioannam, tenera adhuc aetate, sed simili raraque doctrina ac probitate adolescentulam atque in hac re etiam insontem, postquam nulla ratione a fidei suae constantia flectere quiuit, vna cum marito, capite plectit. Quin nec multa interiecta mora, vtriusque parentes, Northumbriensem et Suffolcem duces, ad idem supplicium

[note: 1556.] poenasque deuocat. Reliquis vero nobilibus, qui reginae illi pariter nomen dedissent, pecunia tantum mulctatis, omnibus ignoscitur, praeter vnum Cantuariensem: qui etsi per amicos sollicite ambit veniam, adeo tamen nullum impetrat, vt [note: Vetus Mariae odium in Cantuariensem.] nec aspectu semel regina eum dignaretur. Quippe nec dum causae irarum, saeuique dolores: exciderant animo: manet alta mente repostûm iudicium archiepiscopi, spretaeque iniuria matris. Accessit insuper praeter diuortium illud, mutatus religionis status: quae omnia archiepiscopo maxime authori imputabantur. Interea dum haec fiunt, subijt multorum ore iactatus rumor, archiepiscopum reginae pollicitum, captandi fauoris gratia, missam se, ex veteri instituto, funebrem, in fratris defuncti exequijs, exoluturum. Nec defuerunt qui Missam iam etiam Cantuariae ab eo celebratam, vulgo disseminarent. Qua in re non abfuit Papistarum sine dubio quorundam, ac praecipue (vt fertur) Doctoris Thordeni artificium, quo vel archiepiscopo maiorem apud populum inuidiam cumularent: vel vt nominis illius obtentu, ad faciliorem Missae authoritatem abuterentur. Huic rumori, [note: Cranmeri purgatio contrasinistros de se rumores.] mature occurrendum ratus Cranmerus, publico scripto, quod mox typis exceptum est, in hunc se purgat modum, vt Satanae antiqui hostis consutas fraudes et technas se non ignorare diceret, qui vt ipse a principio mendax est, eiusque rei pater, ita et ministros excitet suos, qui ijsdem artibus Christum, veramque eius religionem nunquam non oppetere, persequique pergant, atque hoc ipso nunc maxime [note: Henricus octauus.] tempore. Quum enim nuper Henricus rex eius nominis octauus, coepisset nonnihil suis temporibus latinae Missae errores emendare: postque succedens Eduardus filius, eadem prorsus sublata, coenam vere Dominicam in genuinum vsum reponeret, fremere illico aduersarios, insanire ac tumultuari, nihil ferentes minus quam a latina Missa, tam quaestuaria, velut a gustatis semel intestinis auelli. Idque quo facilius perficiant, extitisse quosdam, qui sui nominis in re falsa praetextu abuterentur, quasi ipse iam Cantuariae Missam reuocasset, idemque porro in aede Pauli facere sit reginae pollicitus. Quod ad se vero attinet, neque tam delicato aut irritabili ingenio esse, vt calumnias maleuolorum, quibus tam diu assueuerit, ferre sine stomacho nequeat, quamdiu intra priuatam consistant iniuriam. Nunc quum non suae famae, sed diuinae gloriae officiant, aequo animo nequaquam ferendas existimare. Quocirca monere ac rogare omnes, ne quis istiusmodi persuasus rumoribus, ita de se cogitet, quasi ipse vnquam de Missa reficienda cogitarit. Verum qui eius rei in Ecclesia Cantuariensi author fuerit, monachum fuisse leuem, futilem, ac parasitum. Porro ad reginam quod pertinet, abunde testari posse maiesiatem illius affirmabat, nunquam apud eam se verbum hac de re significasse. Imo si veniam sibi maiestas illius concessura sit, non dubitaturum se libri illius, qui sub Eduardo rege Perlamentarijs sit suffragijs comprobatus, patrocinium publicum, contra quosuis per vniuersam Angliam aduersarios suscipere, eumque tum ab Ecclesiae exemplo vetustioris, tum sacrarum literarum veritate defendere. Quum e diuerso missa adeo nullam habeat vel mutationem Christi, vel Apostolicae Ecclesiae approbationem, vt ex diametro etiam repugnet, praeterea non dicendas blasphemias contineat. Quoniamque multi sunt, qui siue inscitia, siue malicia obcaecati, D. Petro Martyri doctrinae detrahunt opinionem, audacter se eius nomine recepturum, vt, si in liberam venire disceptationem per reginae maiestatem liceat, ipsi duo, cum quatuor aut quinque alijs, quos ex omni numero sibi asciscerent, vniuersam hanc religionis causam, sub Eduardo propagataem, facile sint cunctis mortalibus approbaturi: modo res ipsa diuini verbi iudicio possit, authoritateque decerni. Velleque nihil aliud ab aduersarijs deposcere, praeterquam illud modo, vt vniuersum disputationis negotium, scripto compraehensum, in acta referatur, orbique publicitus euulgetur: quo sic omnis tergiuersandi, retractandique facultas adimatur. Quae conditiones si, vt aequae sint, ita ab

[note: 1556.] reginae maiestate admitti queant, id effecturum se minime dubitare, vt quae religionis, reique Ecclesiasticae fuerit sub Eduardo principe constituto, a praescriptis diuinae et Apostolicae veritatis quam minimum recedere videatur.

Haec Cantuariensis abs se scripta in lucem dedit, magno quidem animo: sed parum (vt videtur) reginae mentem, veteresque causas perpendens. Implacabili enim odio flagrans illius animus, ob maternum repudium, nihil aliud iam diu in votis et studio versabat, quam Cranmeri quoquo modo tollendi necem. Nec deest principibus vnquam nocendi causa, quoties in caput grassari cuiusquam libet. Quo magis mecum in animo saepe mirari soleo, quid miseris in mentem veniat mortalibus, vt post habita Aristocratia, id est, bonorum virorum optimo et aequabili regimine, leones ac leaenas huiusmodi prius habeant in rem admittere, quos semel intromissas, ipsi nulla postea vel arte edomare, aut vi excludere valeant. Accidit non multo post, vt epistolium hoc per multorum manus peruagatum, tandem ad consilij proceres perueniret. Qui tum accersito archiepiscopo, vbi suum esse scriptum intelligunt, in arcemablegatum custodiae mandant: mox et maiestatis reum condemnant. Regina autem cum honeste non posset, caeteris, qui in eadem causa fuissent, absolutis, huic quoque non condonare, praesertim qui postremus omnium, [note: Cantuariensis crimine laesae maiestatis absolutus.] inuitusque subscripsisset, remissa hac illi actione, coepit haereseos nomine cum illo postulare. Quae res vehementer archiepiscopo cordi, atque ex animi sententia accidit: quando ia actionem non suam, sed Christi, non reginae esse, sed Ecclesiae intelligeret. In hoc igitur res Cantuariensis motu erant, quum reginae, ex communi suorum [note: Crammerus Oxoniam missus.] consilio, sic visum est tandem, vt Cranmerus ex arce, in qua tenebatur, eductus, Oxoniam transferretur, cum eius Academiae doctoribus et theologis conflicturus. Interea Oxoniensibus occulta praemittitur denuntiatio, vt se accingant, quantum possint, armentque ad congressum. Etsi a regina et episcopis iamprius conclusum esset, quid in caput eius statueretur, placuit tamen argumentis rem decerni, quo sub honesta saltem aliqua dispurationis specie, velut legitima actione tegi crudelitas posset. Nec longam admittit dilationem praeceps vindictae libido, rapitur quantum potest Oxoniam Cranmerus. Inducitur solenni renunciatione disputatio. Dictus et disputationis dies, non sine ingenti multorum expectatione. Praeficitur summae rei, velut censorius arbiter, vel praetorius iudex, Doctor Vuesthonus [gap: Greek word(s)] , nostri prolocutorem nominant. Porro cum archiepiscopo coniunguntur in eadem [note: Nicol. Ridleus.] simul causa et periculo duo alij, Nicolaus Ridleus Londiniensis, Hugonius Latamerus [note: Hug. Latamerus.] Vuigorniae quondam episcopus. Qui tres simul euocati ad rem cum theologis decernendam, diuersis interim carceribus seclusi tenentur, donec adueniente [note: Anno 1554. disputatio habita.] tandem disputationis die, qui xvi. erat April. Anno 1554. adesse illi in schola Theologica pro se dicturi iubentur. Archiepiscopo primum (quoniam ab eo exordiri placuit) duo sunt praestituti dies, Lunae et Martis: quorum altero argumentis responderet obiectis, altero ipsi vicissim quae vellet obiectare permitteretur. Totidem et illi diebus, similique sequitur ordine. Perlongum fuerit singula commemorare, igitur ad authorem supra dictum, cuius verba proponimus, lectorem remittimus. Cum aute Cranmerus neque disputando, neque duris vinculis ad defectionem pellici posset, pollicendo, quoquo denique modo seduci se passus est. Perspexerant enim homines ad suum commodum sagaces, quam non mediocre vulnus hinc acciperent, si in sententia constitisset archiepiscopus. Contraque quantum e re sua foret, si vnus ille antesignanus receptui caneret. Aduolant igitur frequentes theologi minis, blandicijs, precibus, promissis, modis denique omnibus satagentes, vt eum ad prioris sententiae palinodiam quoquo modo adigerent. Quiam id regi atque reginae gratum sibi antem inprimis saluti foret, exponunt: Senatus ac nobilium propensam voluntatem renunciant. Nec vitae solum, sed et pristinae dignitatis spem resipiscenti ingerunt: Rem ipsam perleuis momenti esse, facillimaeque operae, quam ab eo contenderent:

[note: 1556.] tandem vt pauculis verbis sua subscriberet manu. Quod si faceret, nihil esse in tota regia tanti, quod non certo sibi apud reginam polliceri posset, siue opes aut dignitates vellet, vel si priuatam etiam mallet in tranquillo ocio vitam vbi vbi liberet exigere: sine omni commercio publici ministerij immunem. Sin recusaret subscribere nullam praeterea salutis veniaeque spem esse. Eligeret itaque vtrum vitam in flammis ac facibus iam prope succensis breui finire prius haberet, an cum multa dignitate ad naturae vsque fines protraheret. Mediam quippe nullam esse viam. Ita affectam reginam esse: vt Cranmerum aut catholicum esse, aut omnino non esse velit. Hortari vero se, ac rogare plurimum, vt fortunis, vt existimationi, vt ocio consulat, non tam senem esse, vt non multi adhuc supersint, in tam viuida aetate anni. Quod si reginae respectu non faceret, vitae saltem haberet rationem, nec pateretur salutem suam alijs esse quam sibi ipsi chariorem. Dignum hoc eximia doctrina, dotibusque ipsius, quae cum vita coniunctae et sibi et multis vsui esse queant: Morte vero extinctae, nemini felices futurae. Videret proîn etiam atque etiam quousque progrediatur. Tempus adhuc esse, cuncta si velit in integrum restituendi, nec quicque deesse iam aliud, modo ipse non desit sibi. Amplectatur ergo dum liceat salutis vltro oblatae occasionem, ne si nunc praesentem negligat, post amissam ne quicquam sit quaesiturus. His similibusque commotus Cranmerus, manum dedit, quo animo nescio, spe puto ac expectatione temporum secundorum, longe vero praeter conscientiam. Sed ita arcanis Dei consilijs visum est, ne vel tantae in archiepiscopo virtutes sine omni naeuo nimium alioqui nobis admirationi essent, vel ad minuendam nostrarum virium fiduciam, vt humanae imbecillitatis specimen in hoc exemplo aliquod nobis exhibetur. Palino diae autem formula cui subscripsit erat talis:

[note: Exemplar recantationis Cranmeri.] Ego Thomas Cranmerus anathematiso omnem Lutheri et Zuinglij haeresin, et quodcunque dogma sanae doctrinae contrarium, confiteor vero et credo firmissime vnam sanctam et catholicam Ecclesiam extra quam non est salus, atque eiusdem in terris supremum agnosco caput episcopum Romanum, quem fateor summum esse pontificem et Papam ac Christi vicarium, cui omnes tenentur subesse fideles. Iam quod ad Sacramenta attinet, credo et colo in Sacramento Eucharistiae verum Christi corpus et sanguinem, sub speciebus panis et vini, verissime citra vllum tropum et figuram contenta, conuersis et transubstantiatis pane in corpus et vino in sanguinem redemptoris diuina potentia. Atque in sex alijs Sacramentis (sicut in hoc) id credo et teneo, quod vniuersa tenet ac sentit Ecclesia Romana. Credo insuper purgatorium locum, vbi ad tempus cruciantur defunetorum animae, pro quibus sancte et salubriter orat ecclesia: sicut et sanctos colit, ad illosque preces effundit. Demum in omnibus meprofiteor non aliud sentire, quam Ecclesia catholica et Romana tenet: ac me poenitet quod aliud vnquam tenuerim ac senserim. Deum aurem supplex oro, vt pietate sua mihi condonare dignetur, quae in illum et eius Ecclesiam commisi: fideles simul rogo et obsecro, vt pro me preces effundant. Eos autem qui meo aut exemplo aut doctrina seducti sint, per sanguinem Iesu Christi obtestor, vt ad Ecclesiae redeant vnitatem: idem dicamus omnes, vt non sit in nobis schismata. Postremo sicut me subijcio catholicae Christi Ecclesiae, eiusdemque supremo capiti: ita me submitto Philippo et Mariae Anglae regibus, atque eorum legibus et decretis: et testor Deum Opt. Max. haec in nullius gratiam, nullius metu a me confessa, sed ex animo et libentissime, vt meae et aliorum simul conscientijs consulam et prospiciam. Per Thomam Cranmer.

Cranmerus autem hac ratione scripto huic nomen addidit, (vt quodauthor noster copiose tradit, breuiter concludam) putabat enim ita necis discrimen euitare,

[note: 1556.] quo diutius in hac miserabili lachrymarum valle vitam protraheret. Sed cum praeter [note: Vltima confessio Cranmeri.] spem et factas pollicitationes supplicio adiudicatus esset, apud omnes libere testatus est se omnia quibus ante vana spe et infirmitate humana seductus, subscripsit, irrita, cassaque habere. Porro infelicem dexteram, quae contra conscientiam, ministra flagitij fuit, primum ante caeteros corporis actus igni deuouit, et ideo etiam primam poenam luet, quod primam culpam admisit. Quum autem ad supplicij locum ventum est, positis genibus, ad Deum preces effudit, denique surgens ad mortem se exutis vestibus praeparauit, ad indusium vsque, se nudans. Pedes erant nudi, caput similiter, vterque exutus pileus nudum ostendebat, in quo pilus non vnus conspiciebatur. Barba senilis et syluosa, faciem mira grauitate vestiebat. Talis in tanta grauitate vultus amicorum et inimicorum omnium perculsit affectus. Tum fratres Ioannes et Richardus Hispani hortati illum de integro, sed irrito et casso labore. Cranmerus adamantino proposito, in doctrinae suae perstans professione, dextram dat senibus quibusdam et alijs circumstantibus, vltimum illis valedicturus. Idem cum Sidallo tentaret facere, manu retracta recusauit ille, negans fas esse haereticos homines consalutare, praesertim talem qui in abiuratas opiniones iterum rediret tam perfide. Quod si praescisset se facturum, nunque tam familiariter vsurum esse eius consuetudine: simulque eos iurgat lictores et ciues qui manus illi similiter non negassent. Fuit hic Sidallus sacrificus [gap: Greek word(s)] , theologiae candidatus, iamque Doctori proximus, in eo collegio cui Christi nomen habetur, subdecanus. Inter haec Cranmero cathena circundatur ferrea eum ad flammas admoueri iusserant. Cumque iam succensae faces circumiectam materiam primum corripuissent, atque vis ignis vicinius deflagrare coepit, brachio exporrecto, dextram in flammas dedit, quam etiam omnes prius ambustam, quam corpus tactum cernerent. Saepissime autem his Stephani verbis vsus: Domine Iesu suscipe spiritum meum, flammarum tandem magnitudine expirauit. Huic in archiepiscopatum successit (vt Sleidanus testatur lib. xxvi. historiarum) [note: Card. Caraffa.] cardinalis Polus. Die xxviij. Iunij eiusdem anni cardinalis Caraffa ex fratre nepos et a latere legatus Pauli IIII. Pontif. Max. Lutetiam celebri pompa ingressus est. Obit tertio Nonas Iulij episcopus Cyrenensis Ioan. Nopel a Lippia, archiepiscopo Coloniensi a suffragijs in Summo templo Coloniensi, haud procul a Sacello vbi trium Magorum cospora afferuari traditur, sepultus est.

[note: Tempestas horrida apud Locarnenses.] Mense Septemb. horrenda tempestas Locarni vltra alpes in finibus Heluetiorum desaeuijt. Summo mane turbo vehemens e nubibus descendens, quaedam aedificia subruit, Inde a meridie pluuia, tonitrua, fulgura et fulmina per horas iiij. tam immaniter saeuierunt, vt eius loci homines supremum mundi diem adesse putarent. Ex ea pluuia torrens quidam adeo excreuit, vt et arbores et domos secum raperet, nec vllum tandem quo se euolueret, haberet exitum. Totum itaque circumiacentem agrum occupat, et tanque lacu efficit. At postea reperto exitu, magno erumpens impetu, multa secum iumenta, pecora et homines abripit, et magna clade adiacentem regionem afficit plerique authores Septembris 2. die actum esse annotant.

[note: Obitus Adolphi archiepiscopi Coloniensis.] Moritur etiam Adolphus archiepiscopus Coloniensis die xx. Septembris, et ei succedit Hermannus frater Anthonius comes a Schauenburg. Ita breui tempore quatuor Rheni electores fato concesserunt. Rex Ferdinandus necessaria contra Turcarum irruptiones comparare volens, petit a subditis suis eam in rem subsidia. Austriaci inferiores apud Viennam conueniunt, seque imperata vltro facturos recipiunt, modo ipsis permittatur Euangelij doctrina sicut a Luthero tradita fuerat. Sed nihil impetrarunt. Ferdinandus enim rex hoc tempore religionem mutari noluit: at nihil ominus misit exercitum contra Turcas, et dum aliquoties feliciter cum illis pugnauit, multis caesis, multa quoque praeda abacta, Turcae a Ferdinandicis in Hungaria deuicti sunt.

[note: 1556.] dominijs haereditarijs, die tandem xv. Septembris in Zelandiam abit. Inde cum [note: Carolus V. nauigat in Hispaniam. Sleidanus peste moritur.] duabus sororibus reginis Leonora Franciae regina, et Maria scilicet Hungariae regina, vtraque vidua commodam nactus tempestatem, in Hispaniam vento admodum propitio traiecit. Ioannes Sleidanus, historicus nostrae aetatis celeberrimus, sub finem anni 1556. Argentinae peste moritur, quae tum multis locis, praesertim [note: Ferdinandus ad comitia venit.] Rhenanis, plurimos extinxit. Calendis Decemb. Ferdinandus Caesar ad comitia Ratisbonae indicta venit. Quo quidem fere tempore Dux Guisianus Gallici exercitus imperator Valentiam Insubriae oppidum, vi expugnauit. Die 23. Decembris, vir doctissimus, in suprema Lutetiae curia senator amplissimus D. Andreas Tiraquellus multorum liberorum et librorum parens domi suae fato concessit.

[note: 1557.] Anno 1557. Ianuarij viij. die mortuus est in Efortzheim apud affinem suum [note: Mors Alberti Brandenburgici.] Carolum Marchionem Badensem, Albertus Marchio Brandenburgensis, anno aetatis suae 35. qui intra paucos annos mirabiliter afflixit Germaniam. Primo cum duce Mauricio bellum gessit contra Caesarem, inde Norimbergenses persecutus est, et episcopos Herbipolensem et Bambergensem maximis affecit damnis. Nam in eorum fines saeuijt incendijs et direptionibus. Bambergam etiam, et Schuinfurtum Imperij vrbem coepit et firmo praesidio munijt. Postea a Gallorum rege rursus defecit ad Caesarem, caesis multis Gallis et capto egregio Gallorum duce Aumalio, quem etiam in Germaniam custodiendum misit. Deinde cum duce Mauricio acerrime conflixit, in quo multa Germanorum millia perierunt vna die, et Mauridus ipse cum duobus Henrici Brunsuicensis principis filijs, multique comites et nobiles viri, et putatur maiora fuisse moliturus, nisi Deus mature eum abstulisset. Per id genus homines solet Deus omnis iniquitatis vindex interdum peccata mortalium castigare, quemadmodum veteres narrant historiae, Attila Hunnorum crudelissimum tyrannum se appellasse flagellum Dei, quo scilicet hominum scelera corriperentur. Quomodo autem dictus princeps Albertus ex hac vita decesserit, et Ianuarij x. die in Efortzheim in templo ad S. Michaelem sepulturae mandatus sit, D. Iacobus Heerbrandus, qui praesens fuit, scripto publico testatus est.

[note: Cadauera Buceri et Fagij exuruntur.] Anno eodem, die xxi. Februarij, iam per vniuersam Angliam redintegrata Pon tificia religione, combusta sunt cadauera Marrini Buceri et Pauli Fagij, quod indigna viderentur quae in sacrato loco quiescerent. Templum etiam quod ipsorum sepulchris expiatum putabant, denuo consecratum est. Simile factum est (vt breniter saltem attingam, quod historici plerique luculenter describunt) Basileae cum Dauide Georgio (quem tamen pestilentissimum haereticum fuisse non pauci affirmant) Nam in eius ossa quoque iussu Magistratus Basiltensis animaduersum est. Huius peruersi hominis doctrinae multos execrabiles continet errores. Ausus enim est scribere, omnem doctrinam Mosaicam, Propheticam, Christi, et Apostolorum esse imperfectam et non sufficientem ad consequendam aeternam vitam, suam vero doctrinam esse perfectam et sufficientem, quae homines beare queat. Asseruit se verum esse Messiam, patris charissimum filium, non ex carne, sed Spiritu S. natum: se restauraturum domum Istaelis, verosque Leui filios, et verum Dei tabernaculum, idque non cruce et morte, aut rebus aduersis vt alter Christus, sed dementia, et spiritus Christi amore et gratia. Affirmauit quoque seplenam potestatem habere soluendi peccata et retinendi, seque in die Iudicij totum mundum iudicaturum, se maiorem esse Iesu Christo, quod ex muliere in carnem natus sit, se vero ex Spiritu sancto. Multa alia absurda haereticus ille docuit, quibus totum orbem inficere conatus fuit, sed morte praeuentus impuram doctrina latius disseminare nequiuit. Combustus est autem (merito quidem) impius ille nebulo Basileae cum scriptis suis blasphemis corammaxima hominum [note: Liberalitas Philippi regis.] frequentia. Circiter eadem fere tempora, cum fames et inedia Germaniam inferiorem multum diuexaret, regis Philippi opera factum est, vt aliunde quaesita frumentaeper Rhenum adueherentur, ad vsum multorum: et idem ipse rex (nam paternae pietatis

[note: 1557.] aemulator fuisse dicitur) supra tria millia pauperum suis sumptib. in ea fame aluisse dicitur. Praedicanda equidem est in omnem aeternitatem insignis pietas et liberalicas regis Philippi, quod miseros subditos maxima inedia pressos suo aere aluit et sustentauit. Olim in die Iudicij re ipsa experietur que vera et dulcis sit vox Psalmi: Beatus qui intelligit super egenum, in die mala liberabit eum Dominus. Hunc Philippum igitur omnibus regib. et principib. exemplum proponimus, vt eius exemplo ex citati, similiter erga pauperes et subditos affecti sint, et regiam liberalitatem propenso animo exerceant. Decimo Martij, cardinalis Ludouicus Borbonius Lutetiae moritur, in Palatio ducis olim Borbonij, prope Luparam. Hoc anno circiter eadem tempora, fuit bellum inter Pontif. Rom. et Philippum Hispan. regem: iamque anno superiori vsque eo progressae erant Philippi regis copiae, vt ipsam vrbem Romam obsidere potuissent, nisi Philippus rex alijs consideratis causis Pontif. parcendum esse statuisset. Interim vero rex Galliae, a quo Pontifex subsidium petierat, in Italiam validum misit exercitum qui ei suppetias tulisset, nisi, vt paulo ante diximus, regis [note: Victoria Philippi.] Philippi pietate pacis conditiones propositae essent. Porro dum exercitus Gallicus haeret in Italia, Philippus Hisp. rex insigni apud D. Quintinum Galliae oppidum, potitur victoria. Miserat Philippus rex Emanuelem Philibertum Sabaudiae principem cum toto exercitu, qui in hostium terras irruens, tandem de improuiso ad munitissimum [note: Copiae Gallorum.] D. Quintini oppidum deflectit, castraque illic figit, vrbemque obsidet. Galliae rex eo mittit Annam Momorantium Connestabilem, qui postque hostium vim cognouisset, necessarium omnino putabat vrbem militib. praesidiarijs et alijs reb. necessarijs munire. Sed quoniam illud hostium praesentia fieri non poterat, cum 32. signis peditum Germanorum, duce Rheingrauio, et xxij. signis peditum Gallorum, et 5. millibus equitum, cum xiiij. maiorib. tormentis, ad alteram vrbis parte non procul ab hostium castris properabat, vt sic hostem leuibus praelijs distineret, et si commode fieri posset, alimenta in oppidum inueheret. Verum Philibertus princeps, quem Philippus rex suis copijs praefecerat, [note: Exercitus Philippi.] ad eos contendit. Erant in eius exercitu praeter alios, equitum Germanorum circiter 10. millia, quorum singuli praeter hastas et gladios, 4. aut 5. sclopetos, rotulae circumactu ignem concipientes, gestabant. Hi vna cum alijs in Gallos irruunt. Galli equitatus tanti impetum non ferentes, in fugam vertuntur: pedites turbatis ordinibus, a Philippicis caeduntur, plurimi capiuntur, reliqui abiectis armis sese dedunt. Connestabiles ipse cum filio suo, cumque alijs multis principib. viris, ab hostibus circumuentus capitur, et ad Philippum regem, qui nondum in castra venerat, perducti sunt. Die [note: Oppidum S. Quin tini expugnatum.] antem 26. Augusti mensis alij 27. putant, oppidum D. Quintini iam ad multos dies machinarum impetu diuerberatum, fortiter propugnantib. qui in praesidio erant, vi expugnatum et direptum est. In ipsa vrbe captus Amiralius, qui illuc ad defensionem oppidi mandante Henrico rege, venerat cum alijs permultis nobilibus viris qui secum militabant. Vrbe autem vt diximus, vi capta, arces aliquot proximae Han scilicet et Castelletum: sibi diffidentes in potestatem hostis deueniunt. 16. Iunij, Quidam ex S. Imperij Electorib. et summatib. Francofurtum venerunt, componendi dissidij illius causa, quod inter Hassiae Lantgrauium et comitem Vilhelmum Nassauiens. intercesserat, propter comitatum Catzenelnbogen ad Lantgrauios Hassiae spectantem. Hoc etiam mense Ioan. rex Portugaliae Lysibonae vitam cum morte commutauit, aetatis suae anno 50. et regni 36. Cui successit nepos Sebastianus puer 3. annorum, paulo post patris sui mortem natus erat. Dum Gallus in hac trepidatione positus exercitum suum ex Italia reuocat, Lutetiae Parisiorum fit armorum lustratio, die 5. Septemb. anno 1557. Quo quidem die, dum sic bella feruent in Gallijs summo mane in aedib. cuiusdam priuati hominis, in platea quam Iacobaeam nominant habitantis, Lutetiae dephenduntur permultiviri et foeminae, qui nocte ipsa illuc ad concionem Euangelij conuenerant, et in vincula fere omnes, exceptis qui fuga sibi consuluerant, conijciuntur. Die 21. Septembris, vir clarissimuss D. Nicol. Brulardus, regis Christianissimi in suprema Lutetiae curiae Procurator (vt vocant) generalis, domi suae fato concedit.

[note: 1558.] Reuersus ex Italia Gallicus exercitus, hostem insidias Burgo Bressiano oppida Bressinensique ac Lugdunensi agro iamdiu molientem, et eius collectam vim in actum iam iamque erumpentem, ex itinere repulit: totamque illam prouinciam saluam opportunissimo quidem tempore conseruauit. Hoc etiam anno Ioannes a Lasco Polonus scripto edito contra Lutheranos conatus est probare Zuinglianam doctrinam non discrepare ab Augustana confessione. Sed in vanum laborauit. Nam Augustanae confessionis editio, anno M. D. XXX. Caesari Augustae a protestantibus exhibita, nullo modo admittere potest doctrinam contrariam. Non longe post euulgat etiam librum aduersus Ioachimum VVestphalum Caluinus hoc titulo: vltima admonitio ad Ioach. Vuestphalum, cui nisi obtemperet, eo loco post hac habendus erit, quo pertinaces haereticos haberi iubet Paulus, et post eum alij multi, vt sunt Martinus Micronius qui euulgat scriptum Apologeticum aduersus eundem Vuestphalum, et Suerinenses ministros, et Paulus Eizenus tuens suos symmistas scribit defensionem verae doctrinae de Coena domini. Plures sunt qui hoc anno ab vtraque parte libros scripserunt (inter quos etiam Ioach. Vuestphalus, Iustam defensionem aduersus insignia mendacia Ioan. a Lasco poloni, in lucem mittit) sed taediosum fere esset singulos recitare. Sub finem istius anni 1557. Cardinalis Caraffa, cuius supra quoque mentionem fecimus, multorum episcoporum et magnae eruditionis virorum frequentia stipatus, a Pont. Romano, Paulo eius nominis IIII. ad Philippum Angliae et Hispaniarum regem in Flandriam mittitur.

[note: Annus 1558. Caletum expugnant Galli.] Anno 1558. Hëricus II. Gallorum rex, iniquo quidem anni tempore, licet ante non mediocriter afflictus sit amissione exercitus sui ad D. Quintini oppidum, collectum instructumque exercitum, contra omnium opinionem, suis omnib. repugnantib. Duce Francisco Guisio, mittit contra Philippum, Caletumque vrbem omnium opinione in expugnabi lem, vij. obsessionis die, hoc est ix. Ianuar. armis subigit, cum iam armis ducentis Augli eum obtinuissent. Mox etiam Guiennam Castellum munitissimum, fortiter propugnantib. Anglis duce Grayo vi expugnat, direptumque in cendit. Hamam similiter apprehendit, Britannosque qui supra ducentos ab hinc anos illam Galliae partem sed Gallis ereptam possiderant, ex tota Gallia expulit non sine ingenti laude. Anno eodem mensis Febr. die 24. Carolus v. Imperator, missa insigni et honorifica legatione ad principes Electores, qui Francfurti conuenerant, imperij dignitatem vltro eiurat, ac in fratrem suum Ferdinandum Romanorum regem ius suum et authoritatem transfert, et vt Imperij ordines id ratum habere velint, orat. Renunciata Caroli legatione, post deliberationem conditionum illarum, quas imperij electores Ro. regi proponere vellent, tandem omnium principum quorum interest suffragijs, Imperij maximi sacra dignitas 13. Martij defertur De deinde 17. Martij, conuentus principum mense Nouembri indicitur: ac tandem imperator ipse Ferd. et principes oens Francofurto domum repetunt. Hoc factum Caroli v. quo sponte imperio renuntiauit, pulcherrimum exemplum est summae modestiae et humilitatis, quod cum optimo iure in tanta summi imperij dignitate et splendore usque ad virae suae exitum viuere potuisset, suo se imperio sponte tamen, abdicarit. Admonet etiam oens reges et principes, vt posthabita omni ambitione et regnadi libidine, mundo etiam viuere desinant, et tandem Deo se et cultui diuino tradant vitae continentiam morumque temperantiam amplectantur, vt post hanc miserabilem vitam, in coelesti patria cum S. regib. patriarchis, et omnib. Christi fidelib. in aeternum regnent, et dulcissimo Dei et angelorum conspectu fruantur. Anno 1558. Theofredus Varaglia Pedemontanus verae religionis caussae captus et in uincula coniectus fuit, et tandem 29. die Martij Taurini strangulatus et exustus fuit. Cum autem eo deuenisset, vnde supplicij locus iam piraque conspici poterat, coepit clara voce canere: In te Domine speraui, non confundar in aetertnum etc. ac ad sacrificulum qui se ei adiunxerat vt ad constantiam hortaretur conuersus: tu inquit, hîc manes frater, at ego ad mei patris gloriam vocor. Quam ob rem te obsecro, vt fratres omnes et Ecclesias, quas adire forsan contigerit ex me salutes et eis pacem Domini meo nomine dicas. Vbi autem in pyram, fune quo suffocandus erat, ex

[note: 1558.] collo pendente, conscendisset ad circunstantes concionem habuit horae quadrantem cum magna multitudinis attentione, et fidei suae rationem illis omnibus exposuit. Cumque commendasset animam suam in manus Domini, nullam prae se ferens for midinem, ad carnificem dixit: Fac officium quandocunque placet, carnifex igitur, cum iterum Deum precatus esset, laqueo suffocauit, deinde flammis absumendum curauit. Ac statim pyra succensa, candida columba bis terue supra pyram volitauit: Quod quidem ex assistentib. pro diuino prodigio laetoque muntio accepere. Haec acta sunt [note: Prodigium diuinum.] Taurini xxix die Martij M. D. L. VIII. Othone Hërico Electore mortuo in Palatinatu et Septemuirali dignitate successit Fridericus dux Cimbrensis, eius cognatus. Leonora Caroli v. Caesaris soror, regina olim Galliae, Fracisci primi regis [note: Otho Henricus obit.] vxor in Hispanijs moritur. Cui dieb. 13. et 14. Aprilis 1558. Lutetiae parisiorum in summo B. Mariae Virginis templo parentatum est. Postea 16. Aprilis die Melchior [note: Leonora Caroli soror moritur.] Zobel ex antiqua et nobili familia, episcopus VVurtzburgensis glande (vt aiunt) traiectus in ipsa vrbe Herbipolensi occubuit. Eodem tempore 24. Aprilis [note: Episcopus Herbipolensis interficitur.] Henricus 2. Galliarum rex, Mariam Stuardam, Scotiae reginam, Francisco Delphino filio suo Parisijs vxorem dedit, nuptijs regia magnificentia celebratis. Ac Scotos, antiquos socios atque amicos haereditario veluti quodam foedere nuptijs illis adesse voluit, E Scotia, consentientib. omnib. regni procerib. venêre in Gallias ad has nuptias legati, quorum nomina et etiam cognomina sequuntur: Reue. Domini Iacob. Betome, Ecclesiae metropolitanae Glasguensis archiepiscopus: Robertus Reid. Orcadum insularum Praesul, et in suprema Scotorum curia summus praeses: Iacobus Stuard. Iacobi 5. regis filius, S. Andraeae in Scotia prior: Comites duo Georgius Lesle a Rothess: et Gilbertus Kennedij, a Casillis. Milordi item duo, Iacobus Fleminus, et Georgius Setoun. Postremo Iacobus Erskyn Baro, et D. a Dun.

[note: Episcopus Coloniensis obit.] Iunij 18. moritur Antonius ecclesiae Coloniensis Arch. et sacri Romani imperij elector et in aede sua metropolitana perhonorifice fraterno tumulatur sepulchro: Fuit autem hic Antonius e comitum a Schauuenburg familia. Rex Gallorunduce Guisiano Theonuillam omnib. munitionib. munitum oppidulum, magna vi armis subegit die xxij. Iunij. Illic Petrus Strozza Florentinus, vir illustris et rei bellicae peritus, [note: Theonuilla expugnatur.] ictu maioris sclopi transuerberatus occubuit. Idem rex etiam Lucenburgum sed frustra oppugnabat, belli enim fortuna varia est et nunque satis tuta. Altero exercitu Gallorum 14. Iulij ad Grauelingam posito, contra omnium opinionem amisso, et a Philippicis partim deleto, partim capto, rex hostis victoris non extimuit ferocitatem, nec vlla belli minus prosperi offensione animi suimagnitudinem inflexit, sed semper animo inuictus positis ad Ambianum castris, alterum exercitum seque ipsum opposuit exercitui maximo et fortisaimo, hostesque recenti victoria exultantes magnanimiter repressit.

Mense Augusto luridus dirusque Cometes per totam fere Europam apparuit, acutum in occiduam mundi plagam telum vibrans. Qui procul dubio multorum principum et heroum mortem portendere est visus, vt etiam ex sequentib. actis facile iudicari potest. Calend. 7. Augusti Ioannes Gebhardus et comitib. Mansfeldicis in locum D. Antonij comitis a Schauuenburg nuper defuncti, hoc est in Archiepiscopum Coloniensis Ecclesiae et Imperij sacri Electorem, consuetis caeremonijs, omnib. fausta acclamantib. sufficitur. Hoc anno, Archibaldus Campellus vir illustris, et Argatheliae comes in Scotia, atque ordinis cochleatorum Galliae vnus, fatis domi suae concessit. Quem non longo tempore post R. D. Andraeas Dure, Candidae Casae et Sacelli regij in Scotia episcopus secutus apud regiam Scotorum Edimburgum moritur. Post hunc Andraeam die nimirum 15. Septembris D. Robertus Reud. Orcadum insularum episcopus et in Parlamento Scotiae summus praeses, vnus legatorum apud Gallos in suae reginae nuptijs, morbo correptus, dum in Scotiam approperat, Diepae e viuis excessit. Sic vno eodemque anno, immo vero vno eodemque fere mense tria praeclara Iumina regno Scotiae adempta sunt. Et hae poenae sunt

[note: 1558.] Testimonia irae Dei erga Regnum illud, quod fortassis indignum fuit tantis viris.

Vicesimo primo Septembris, die (quidiuo Matthaeo apostolo et Euangelistae sacer est) Carolus v. qui nuper imperium eiurarat, cum aliquot dies acutissima febre tertiana laborasset, in palatio suo. Iusto Castiliae regni oppido, aetatis suae anno 58. 59. e viuis feliciter excessit. Post aliquas autem septimanas Carolisoror, regina Maria, quae olim Ludouico Regi Hungariae et Bohemiae matrimonio iuncta fucrat. Vt autem [note: Historia Caroli Quinti.] huius celeberrimi principis vita beneuolo lectori notior sit, breuiter saltem (nam res digna est quae ad posteritatis notitiam tranferatur, eius historiam ex authore quodam harum rerum non ignaro, inserere placuit. Natus est itaque optimus princeps Carolus Gandaui, anno (vt vocant) Iubilaeo, singulari quadam Dei misericordis prouidentia. Incidit enimin tristissima tempora, quib. omnis seditio, nefanda audacia et crudelia bella regnarunt, quae tamen pijssimus Imperator, fortiter repressit. Et eredibile quidem est tumultuarios quosdam plura atrociora molituros fuisse, nisi Caroli prudentia, et fortitudine his omnib. Obuiatum fuerit. Nam Deus per id genus homines solet contumaces [note: Caesaris formae externa.] et inobedientes castigare vel a proposito suo impio auertere. Quod ad corpus Caroli attinet, erat illi cutis candida, capillus flauus, oculi glauci, et paeti, in quib cum suma grauitate, mira inerat amabilitas: genae succulentae, brachia et foemora carnosa, venter subactus, rotundum, neruosum et compactum tergum, graciles surae nassus aquilinus, labra rubicantia, lata, crassa: pedes, manus, auriculae breues, digiti vtrinque longiores, neruosum collum, humeri lati, pectus latum et fronslata, vultus serenus, placidus, mitis: statura media. Atque hanc corporis formam vsque ad annum aetatis 40. incolumem retinuit, multa omnium admiratione. Patrem habuit Philippum Austriacum, regem Castellae et Legionis: Matrem Iohannam, Filiam Ferdinandi et Elisabethae Catholicorum regum Castellae et Aragoniae. Philippi pater fuit Maximilianus [note: Progenies Caroli] Caesar, Maximiliani Fridericus tertius, Friderici Ernestus, Ernesti Leopoldus, Leopoldi Albertus, Alberti Albertus Romanorum rex, et huius pater Rudolphus aeque Romanorum rex. Ingenio fuit Carolus v. humano, miti, candido disciplinarum [note: Ingenium.] capessendarum auido, taciturno, tractabili, pio, pietatis maxime studioso, clemente, honesto, magnanimo, forti, reconciliabili, multum amicitiae appetente, vindictae non cu do, liberali, largo, amabili, dulci, versatili, prudente, sapiente, prouido, cunctabundo non praecipiti, non effreni, modesto, moderato, aequo, iusto, bono, veraci, tristitiae et [note: Educatio.] grauitati magis quam leuitati aut laetitiae dedito, raro hilari, semper constante atque tranquillo, vbique sui simili, nusquam et nunquam dissimili, aut sui immemore. Mechliniae a puero educatus est apud Margaretam Maximiliani Caesaris filiam. Primam eius pueriti am, gubernauit Pontif. Bisontinus Vergiacus Sequanus, vir grauis, et post hunc Guilielmus [note: Adrianus Florentius Caroli praeceptor.] a Croia marchio Ariscotiae. Porro Maximilianus Caesar Caroli auus ettutor cupiens, eum optimis et literis et morib. imbui, Adrianum Florentinum Vltraiectiuum, virum grauem et eximium theologum, ei praeceptorem adhibuit. Adrianus Caroli ingenio bene perspecto nihil sui officij in eo optime instituendo praetermisit. Carolus vero optimae indolis iuuenis, morigerum se praebuit promptissime, et lectioni, scriptioni, alijsque literarijs [note: Guilielmus a Croia.] exercitationib. gnauiter incubuit. Guilielmus a Croia Marchio, reb. militarib. luctationi, iaculationi quae fit arcu, equitationi, saltationi, armorum vsui et venationi operam dure eum permittebat. In omnib. facile superabat commilitones suos ne tamen eos contristaret, victoriae brauium illis impertiebatur. Multa ei quotidie, proponebantur veterum heroum ex sacris et prophanis historijs fortia facta, quin et Maxi miliani aui paterni et Ferdinandi aui materni bellica facinora: quib. fiebat, vt litera rum studia sensim refrigescerent, praesertim dicente Adriano Forentio, virum principem [note: Adrianus mittitur legatus in Hispanias.] magis bonos mores quam bonos colores coplecti debere, eumque iam vltro pietati deditum, ad studia pietatis amplectenda extimulante. Interim Adrianus legationis nomine abit in Hispaniam, et Carolus totum se confert ad Rempublicam.

Anno aetatis suae XV. sui iuris factus, Belgicis ditionib. inauguratus est, summa

[note: 1558.] cum Belgicum omnium gratulatione, maximis illi exhibitis triumphis, idque non raro. [note: Inauguratur Carolus Belgio.] Deinde magnopere studuit regum et principum sibi affinitates, quod eae plurimum faciant ad pacem publicam, conciliare: et primo quidem totunse ad Francisci Gallorum regis amicitiam contulit, qui tu reces regni titulum obtinuerat. Lusitano regi Eleonoram [note: Conciliat sibi reges.] Daniae regi Isabelam, Panoniae Mariam sorores suas collocauit. Hëricus Angliae rex eius materteram Catharinam, Ferdinandi Hispaniae regis filiam, iam ante coniugem [note: Abit in Hispaniam] acceperat. Anno aetatis suae 17. primo in Angliam, mox in Hispaniam nauigat, matrem et regni proceres humaniter et pie tractat, dum regnis Hispaniae inauguratur. Interim vero adfertur ad eum de obitu Maximiliani Caesaris, Habebat tum secum quosdam prin cipes viros, qui eum cuperent in Imperio succedere Maximiliano. At Carolus veritus, ne Franciscum Galliae regem, qui putaretur imperium petiturus, ea re offenderet, suam illi mente aperuit. Franciscus rex respondit, nihilo magis se offensum iri quam si duo vnam virginem appeterent, pergeret bonis auib. Deum feliciori adfuturum. [note: Carolus eligitur in Imperatorem. Coronatur Aquisgrani.] Itaque imperium Carolo defertur 19. die mensis Iulij: quae illi caussa fuit maturius in Germaniam redeundi. Relicto igitur Adriano iam Episcopo Dertusensi praeceptore quondam suo, eique summa in Hispanijs potestatetradita, in Belgium redit, et Aquisgra ni in regem Romanorum coronatur. Eo tempore constans inter Carolum et Franciscum [note: Conventus Vormatiae.] regem pax fuit. Inde ad conuentum Vuormatiensem abit anno aetatis suae 21. vbi Martinum Luth. damnauit. Erant tum principes quidam insententia, vt dicerent Luthero, licet fide publica Vuormatiam accersito, non esse seruandam fidem. At Carolus eum [note: Bellum fit Caesari] iussit in Saxoniam reduci, dicens fidem rerum promissarum, etiamsi toto mundo exularet, tamen apud se cosistere oportere. In his comitijs dum est Caesar, bellum ei mouetur in Belgio, in Italia, in Hispania. Et ille quidem palam testatus est, sead Bellum et ar ma capessenda prorsus inuitum descendere: porro rem omnem Deo committere: sibi vero id maxime dolere. quod interim Turcis in Germaniam via sterneretur. Multa per omnem vitam vir mitissimus et clementissimus bella gessit semper fere ad eo propitio [note: Virtus eximia.] Numine, vt hostib. suis, ipsique adeo potentissimo Turcarum principi ob perpetuam in conficiendis bellis felicitatem, terrori fuerit. Fuit autem hoc in illo admirabile, et eximiae virtutis euidens argumentum, quod neque tum, cum rex Gallorum Franciscus in pugna Ticinensi captus, neque cum Clemens pontifex et Roma superata nunciaretur, vllum dedit laetitiae signum nec publice nec priuatim, sed Deo supplicationes septem dierum decreuit, porro pro pontifice ex saeuissimi militis manib. liberando, dierum quadraginta. Itacque quam primum militis efferos animos, qui pontificem obsidebant, pecunia placari iussit. Nec diu post Galliae rex, Italicis quibusdam ille coniungentib. Neapolim inuadit: sed misericors et omnipotens Deus absentis Caroli Caesaris curam gerens, faeda lue illas hostiles copias adeo attriuit, vt plurima sane et peditum et equitum millia Gallus se amisisse quereretur. Inter hos autem Christiani orbis intestinos motus, et bella ciuilia, valde se pius princeps consolabatur, quod in nouo orbe ab ipsius praefectis subacto, imnumerae gentes. Ethnicam superstitionem detestantes Christianam fidem in dies amplerentur. Et quidem inter caeteros eius praefectos Ferdinandus Cortesius, in regno Mexicano, et Franciscus Pizarrus in regno [note: In nouo orbe multi reges subacti.] Peruaco, octodecim reges et prouincias, totidem acerrimis praelijs subiugarunt, et Christiana religione inidari curarunt, alijs etiam eo suam operam accommodantib. Est autem hoc notatu dignum, quod noui orbis incolae Temistitani nullis literis siue caracterib. vtuntur: sed res gestas maiorum, imaginib. quibusdam auium ac stirpium annotarunt: Peruaci autem, chordarum colorib. et nodis. Aiunt coelum et terram post certa spacia peritura, et animas immortales recte et male factorum praemium et supplicium apud coelites laturas. Porro ante coeli et terrae interitum Solem prius et Lunam occubituros, quos interim pro dijs coluerunt. Credunt quoque Peruaci carnis resurrectionem: sed plane barbarum est, quod eam ob causam mariti cum vxoribus et familia magis chara sepeliri solebant, et quidem eodem momento, eodemque in loco, vt tanto citius simul resurgerent.

[note: 1558.] Sunt autem in Regno Mexicano magni vbique populi, multae et validae vrbes, [note: Multitudo hominum etc. in nouo orbe.] pulcherrima aedificia ec palatia ex latere et candido quoque marmore: incredibilis fru gum, auri, argenti, aeris et aliorum metallorum copia. Vnica vrbs Mexicana centum [note: Amplitudo urbis Mexicanae.] viginti millia aedium habet: vicina autem municipia, alia septem, alia quindecim, alia viginti, alia triginta, alia quadraginta, alia sexaginta, alia septuaginta domorum millia [note: Palatium amplissimum.] obtinent: Marchionis Ferdinandi Cortesij palatium solum tanta est amplitudine, vt cum ipse, et senatue Caroli Caesaris, et multi praefecti et tribuni militares omnes laxissime habitarent, septem tamen ducatorum millib. partes aedificij uacuae quotannis elocarentur.

In regno Peruaco quanta fuerit regum Cusconiorum potentia, antequam Caroli armis domiti essent, vel inde facile constare potest, quod duas illi vias militares e ciuitate [note: Potentia regum Cusconiorum.] Cuscone in septingentas leucas direxerant, quarum vna per alpes, altera per valles ducebatur: atque in his vijs ad singulas septenas leucas diuersoria, quas ipsi tumbas vo cabant, constituerant in quib. singulis semper nudus, exarmatus, famelicus quadraginta aut amplius millium hominum exercitus, subito appellens, vesti ri, armari pasci [note: Atabaliba immensum auri pondus offert.] in longum tempus posset. Et quidem Atabaliba vitimus Cusconij rex, qui mults sub sehabebat reges, Casaris Caroli subactus armis, septuaginta milliones aureorum Carolinorum (id est septuagies dena centena millia aureorum carolinorum) intra diem septuagesimum se spoponderat appensurum, si libertati suae restitueretur. Sed duorum tribunorum Caesaris disenssione et auaritia factum est vt post septies quadraginta auri vasa appensa, morte violenta ablatus sit, non minima Caroli Caesaris iactura. Miranda quidem sunt haec, sed id multo mirabilius, quod tam opulentae gentes sancte, pie et caste Christi religionem colunt, quod vtique sine praesencissimo numinis fauore et summo miraculo fieri non potuit: vt nos merito gaudere debeamus, nostro [note: Idioma Mexica norum.] oeuo gentes amplissimas et opulentissimas, relictis demum cultib. ad vnius viui et veri Dei cultum traductas esse. Est hoc quoque admiratione dignum quod plerisque Imperij Mexicani locis coloni et incolae idiomate vtuntur eiusmodi, quot valdeaffine et simile sit Flandrico, praesertim Gandauiensium idiomati. Nec vero sine maximo sudore et multis periculis nouus orbis in Caroli Caesaris ditionem redactus est. Sunt namque ibiamplissimae ciuitates, multi altissimi montes, rupes inaccessibiles, profundissimae voragines, densissimae syluae, frequentes hominum turbae, multae et interra et in mari horrendae beluae: sed haec omnia, Deo bene fauente, Caroli Caesaris virtuti et pietati cessere, Hispano veterano milite nullos pro Caesare et Christi fide propaganda labores recusante.

[note: 40. urbes Caesar condit in Peruaco.] In solo regno Peruaco quadraginta nouas vrbes Carolus Caesar exaedficari curauit: porro in regno Mexicano vrbem Mexico (in qua vt diximus, ter quadraginta sunt millia amplissimarum aedium, quam Cortesius ob seditionem, totam iusserat concremari, ugustissime totam nouam aedificari voluit, vnde etiam palatinum Caroli vocatur [note: Structurae Caesaris in nostro orbe] vrbs ipsa. In nostro quoque orbe (vt obiter dicam) multas et vrbes et arces construxit Carolus Caesar, puta Carolomontium, Philippopolim Hestinfertum vrbes, Cameraci, Gandaui, vltraiecti, arces validissimas in Belgio, atque alibi complures alias.

Legatus Indicus noui orbis Anno 1555. ter septem milliones aureorum Carolinorum coronatorum siue ducatorum (million significat decies centena millia) Carolo [note: Opes ex nouo orbe allatae.] Caesari obtulit, vt priuilegium et legem quandam Carolinam abrogaret. Totidem milliones eorundem ducatorum etiam Philippo Caroli Caesaris filio alter legatus postea ob tulit. Ex ipso nouo orbe septem decates millionum auri feruntur in Hispanias relatae, et totidem decades millionum auri ex margaritis, gemmis, vnionibus et reliquis lapidibus et rebus preciosiorib. noui orbis, quae summa si rite supputetur, pene incredibilis euadit: sed sunt magnae opes illarum regionum. At multo maior summa pecuniae, demptis tamen his auri summis, in milites et praefectos Caesaris annis quadraginta in nouo orbe subigendo et muniendo consumpta est. Per hos autem auri milliones hoc loco accipi debet purum putum aurum castellanorum pucatorum Carolinorum.

[note: 1558.] Et quidem in Austratiori veteris orbis nostri plaga, trecentis quinquaginta [note: Orbis nouus ubi repertus.] leucis vltra caput Bonae Spei, nouae noui orbis Carolini plagae et vastitates repertae sunt, quae magnitudine spatiorum longe apud fretum Magellanicum in Orientem et Occidentem et Austrum porrigantur, adeo vt nouae quotidie terrae noctu et interdiu emicarint in mari.

Porro in nouo orbe septem Carolus Caesar esse voluit amplissimo senatus, [note: 7. Senatus noui orbis.] quorum quidem cancellariae vocatur, nempe in Fano Dominici, in Mexico, in Guatimala, et Nicaragua, in noua Granata, in regib. ciuitate Peruaca. In Cuba est [note: Duo proreges.] gubernator, et in noua Galicia sunt quatuor praetores, qui vocantur Alcades maio res. Constituit quoque duos proreges, alterum qui praesit mari meridionali et eius littoribus et locis mediterraneis, habitatque Regibus in prouincia Peruaca: Alterum qui dominetur mari Aquilonari, et eius latissimis littoribus, et locis ac [note: Magistratus uarij.] prouincijs mediterraneis, habitans in Mexico. Sunt quoque gubernatores plurimi siue pro consules, vt in Boriqueno, Panama, Cartagena, Venezuela, Sunt Adelandis Praesides prouinciarum. Sunt et praesides vrbium, itemque consulares prouinciae. qui in maioribus ciuitatibus habitant, quorum electio ad duos supradictos proreges pertinet.

[note: Archiepiscopus fani Dominici.] In fano Dominici est Archiepiscopus et habet septem sub se episcopos, videlicet Xalisconium, Mechauacanum, Guaxacam, Tascalam, Guatimalam, Chiapam [note: Item in Regibus] et Nicaraguam. In regibus quae est vrbs regni Peruaci nobilissima, est archiepiscopus cui inter caeteros subsunt Episcopi Cusconius, Quitonus et Charcas: et quotidie plures creabantur. Porro rex castellaeest patronus omnium archiepiscoporum. Episcoporum, dignitatum et beneficiorum Ecclesiasticorum noui orbis: et ipse illos designat, permissu Rom. Pontificis.

[note: Magnitudo noui orbis.] Nouus ille mundus Carolinus in mari Boreali, in dimensione littorum obtinet septem millia leucarum communium Gandauensium, quarum ter septem leucae conficiunt vnum latitudinis siue altitudinis gradum, si a Septentrione Boreali in Australem plagam metiaris. Singulis autem gradibus Ptolaemaeus attribuit septuaginta millia passuum, quae efficiunt septuaginta miliaria Italica. Porro vetus orbis noster habet trecentos sexaginta gradus: et totidem dies numerant noui orbis incolae in anno vno: sed illis interserebant dies quinque, quos habebant toto anno celeberrimos, vt nos Pascha nostrum.

[note: Magnitudo orbis nostri.] In mari autem Australi noui orbis dimensio continet in se ter mille quingentos leucas communes. Noster vetus orbis quacunque eas, conficit septem millia leucarum communium. Si singulis climatibus mille leucas attribuas, septem erunt orbis climata. Si decem parallelos singulis climatibus inijcias, et singulis parallelis singulas leucarum centurias adijcias, septuaginta parallelos et septuaginta centurias leucarum orbis habebit. Vnde conficiuntur 360. gradus Ptolaemaici, quorum singuli continent ter septem leucas communes Gandauenses, inquos Ptolaemaeus orbem partitus, spacia telluris marisque distribuit. Estautem omnino verisimile et fere necesse, in Australi noui orbis plaga, hoc est, ad polum antarcticum et fretum Magellanicum, vbi arae et columnae Caroli Quinti Constitutae sunt, esse latissima, vastissimaque terrarum spacia.

[note: Sebastiani a Cano nauigatio stupenda.] Fuit quidam Sebastianus a Cano appellatus, qui vltra aequinoctialem egressus cum naui Victoria dicta, triennio vnde egressus fuerat nauigans, in Hispanias reuertit, ac in tellure virorumque Antipodum ancoras fixit. Atque quidem multa Asiae, Aphricae, Europae littora circum nauigauit, vltra lineam aequinoctialem se extendes, quam veteres inhabitabilem ob aestus mimietatem falso putabant: [note: Terra omnis habitata.] sed vltra vtrosque Septentriones, Borealis scilicet et Australes, noluit aut non potuit tantillo temporis spacio progredi. Certe non desunt viri grauissimi, qui contra veterum opinionem dicant, mundum totum non solum habitabilem,

[note: 1558.] sed etiam habitatum, idque multis modis probant. Aiunt vero alimenti inopiam, et libertatem itinerum interclusam, magis vitae hominum impedimento esse, quam solis ardores, aut polorum frigora aut hyemes: constanterque affirmant, esse antipodes, et antoecos et perioecos, nec dubitant dicere nouum orbem Carolinum comprehendi altero mundi haemispherio, et nostro esse aequalem, illique in aequilibrio respondere.

[note: Septem prouinciae maiores noui orbis.] Eius orbis septem sunt prouinciae maiores siue consulares, quarum maxime Borealis est Florida, cuius latera extrema amnem Neuadum et terram Laboratoris attingunt, et Gronlandiam Islandiamque ad ducentas leucas respiciunt. Altera prouincia est Hispanianoua: Tertia, est terra Firma: Quarta, Andalousia noua: Quinta Bresillia, quae paret Regi Lusitaniae: et hae prouinciae omnes positae sunt ad mare Boreale, in mari Australi, vnica est Peruaca, prouincia sexta, in qua sunt Chile, Quito, Cusco, Reges, Platana, Loxa, Portus vetus, Guayaquile, Guanucum, Pax, Valles, et similes vrbes ac dynastiae. Septima prouincia est, quae nuper reperta est, contra caput Bonae Spei obiecta, et freto Magellonico longissime respondet, veterem et nouum orbem respiciens.

[note: Ortus solis in Mexico.] Porro septem horis ante lucescit sol apud Hispalim Hispaniae vrbem, quam in Mexico et ijsdem septem horis prius ecelipses, solstitia et aequinoctia apparent in limite nostri veteris orbis, quam noui Carolini. Et quidem anno salutis 1524. venit in ciuitatem Mexicanam frater Martinus Valentinus cum xij. monachis, tanquam vicarius Papae a Carolo Caesare illic cum authoritate eiusdem pontificis missus, eodemque anno praedicauit ille in noui orbis terra continente Euangelium Christi, et magnos illic progressus magnaque incrementa fides Christi accepit. Baptizabantur illic multa hominum millia, et cum antea plures simul vxores habuissent, dubitareturque quam ex omnibus retinere deberent, eodem anno Mexicana [note: Synodus Mexicana.] habita est Synodus solennis, cui tanquam Papae vicarius praesedit Martinus Valentinus, in qua tandem definitum est, quod qui fidem Christianam cum omnibus catholicae Ecclesiae ritibus complecterentur, ex omnibus vxoribus vnam tantum quam vellent, ducerent ritu Christiano.

Inde vero paucis annis tot baptizabantur, in ea noui orbis plaga, vt alij septies centena millia, alij quater decies dena centena hominum millia, in solo illo Mexicano regno baptizata retulerint. Magna etenim in eo noui orbis tractuest hominum copia, adeo vt insula Fani diui Dominici quindecies centena hominum millia fuisse reperiuntur. Anno 1524. misit Cortesius ex Mexico Carolo Caesari per Diegonem de Soto septuaginta millia castellaneorum ducatorum aureorum, vnamque [note: Colubrina argentea.] colubrinam argenteam, quadraginta nouem millibus aureorum Carolinorum aestimatam, etc. Sed noster Carolus non solum nouum sibi subiugauit orbem, sed etiam nominis [note: Legationes ad Caesarem.] sui fama celeberrima, ex multis rebus feliciter gestis comparata, et Maurita norum et Libycorum, et Tartarorum, et Scytharum, et Sophi regis Persarum et Praetoranis, qui est potentissimus Aethiopum rex, legationibus perquam honorificis [note: Cibi et potus parsimonia.] affectus est. Fuit autem idem ipse magnae temperantiae in cibo et potu, vt plerunque ad mensuram et certas vncias biberet, et ad pondus comederet. Nec vnque vestitui nimio indulsit: nusquam purpura Tyria, nusquam preciosa et regalis vestis in vsu vitae eius quotidiano apparuit: sed atra lanea veste et diu lugubri, praesertim a coniugis obitu, est vsus, vt et in re omni familiari attentus, nusquam immodicus [note: Supellex.] esset. Nusquam praeter modum lauta vtebatur supellectile, nusquam mirifici incendebantur odores, nusquam mensis epulae conquisitissimae inferebantur, nisi certa ratio aliud hortaretur. Et in mensa plerunque solus et tacitus sedebat, in vt conuiuia eius sine conuiua, moderata, solitaria, honesta, non opipare apparata esse constaret. Nunque pecuniae praeter causam prodigus fuit, cuius expendendae magnam semper rationem habendam censuit, non ignarus quantam pecuniae vim

[note: 1558.] bella absumerent. A vinolentiae, vanae gloriationis, et voluptatum vitijs adeo [note: Pudor ingenuus.] semper fuit alienus, vt qui illum eta puero optime nouerant, eandem illi tum indolem, quae nunc in sene et extrema aetate apparuit, etiam infanti et ephebo, et adolescenti, et iuueni, et viro fuisse, affirment, semper in eo pudore ingenuo relucente. Fuit humanitate, morum suauitate et clementia in omnes singulari. Familiam suam omnem praecipue charam habuit. Erat natura valde placabilis et exorabilis, idque sua lenitate et bonitate assecutus est, vt saepius ipse ab hostibus laudatus [note: Lenitas et placabilitas.] sit, quam alij principes ab amiciset ciuibus suis. Cum ad Solymannum Turcarum principem quidam Christianus dynasta transfugisset, et ab illo interrogatus, cur relicto Caesare adipsum perfugisset, ille tribus de causis, puta auaritiae, libidinis [note: Solymanni de Carolo V. testimonium.] et iniustitiae Caesaris fecisse responderet, Solymannus ait, nihil horum sibi posse de Carolo persuaderi, quippe qui diu percontando et indagando cognitam habeat Caesaris vitam, nec posse horum vitiorum labem in illo haerere, qui tam sancte et pie leges caeremoniasque Dei et Maiorum suorum obseruaret: iussitque hominem Solymannus a suo conspecturemoueri, et postea etiam odijs et proscriptionibus eum est persecutus, et ex tota Turcia exturbauit. Est hoc insigne testimonium ab eo redditum, qui non Caroli tantum, sed totius Christiani nominis hostis infestissimus esset.

Multas Caesar callebat linguas, quod illi ad multa magnas attulit commoditates. [note: Peritia Idiomatum] Itaque in bello diuerso vtens milite, cum Germanis Germanice, cum Hispanis Hispanice, cum Belgico equitatu Gallice, cum Italis Italice, cum Neapolitanis equitibus mixtim loquebatur: ad Hungaros, Bohemos, Dalmatas, Macedones varijs sermonibus vtebatur. Imperium et imperiale diadema semper non vt patrimonium se suum possidere, sed vt magistratum gerere profitebatur, idque quam humanster et beneuole accepit, tam liberaliter ac munifice reddidit a quibus acceperat. [note: A risu abhorrens.] A risu fuit abhorrens, quod idem de Carolo Magno legitur: interim tamen in apophteg matibus, et acute, salse, breuiter, facete dictis valde elegans fuit, sic vt Atticus quidam lepos in eius sermone, et Nestorea eloquentia appareret. Ita enim labijs compressis sua verba distincte, articulate, et tractim pronuntiabat, vt singulae et syllabae et consonantes, et vocales, et diphtongi audirentur. His adiungebat pronuntiationis dulcedinem, cum summa modestia et grauitate coniunctam. In ipsis autem apophtegmatis suis ita se comparabat, vt essent sine ioco ioci. Atque ex ipsa natura magis ad condolendum, et collachrymandum, quam ad subsannandum aut irridendum vita naut mores hominum procliuis fuit, quae quidem rara est virtus. [note: Condolentia erga miseros.] Inde accidit vt non raro in lachrymas solueretur, cum pro hominib. calamitosis ei preces offerrentur, et plerunque magis ipse flerer, quam pro quibus rogabatur.

[note: Preces quotidianae.] Quotidie suas mane horas Canonicas, vt vocant, legebat, easque ita extendebat, vt bis tantum fere, quantum presbyteri, semper mane legerit. A coena semper redibat ad longissimas suas preces, quae duarum plerunque erant horarum, sicut et matutinae. Non enim suis viribus fidebat potentissimus princeps, sed totus a summi Numinis ope et auxilio pendebat, quod sibi precibus quotidianis conciliare studebat. Et hinc tanta illi in rebus gerendi felicitas, tam insignes victoriae: adeo vt ob multa fortissime gesta, Galli eum Herculi, Germani Carolo Magno, Itali Dauidi, Siculi Africano, Hispani Alexandro Magno, Turcae Iulio Caesari, Afri Hannibali comparârint. Multi cum aduertissent eum et domi et militiae aeque continuum et prolixum esse in precibus suis, dicere solebant: Carolus saepius cum Deo [note: Preces in bellis.] quam cum hominibus loquitur. In singulas bellorum expeditiones nouas sibi preces ipse et componebat, et sua manu conscribebat, quae prolixitate fere aequarent vij. illos Psalmos vsitatissimos, easque prius examinandas dabat suis confessarijs, et ab eis approbatas, quotidie etiam in agmine et acie dicebat, nonnunque per speciem exonerandae vesicae aut alui ab agmine secedens, vt prolixius et feruentius oraret.

[note: 1558.] Cum bella gereret ipse primus semper suo in agmine fuit, nonnunquam xv. [note: Fortitudo et magnanimitas in bellis.] horas, nonnunquam diutius in equo iugiter residens. In omnibus expeditionibus bellicis auda cissimus fuit, ita vt mortem plane contemnere videretur: adeo se ad omnia pericula impauidum offerebat, vt nusquam ad bombardarum ictus caput inclinaret, nusquam pedem moueret, nusquam expallesceret. Et in castris ita se audacter supra humanum modum contra hostes gerebat, vt occidi velle in militia videretur: in omni quoque aetate nunquam cupidus vitae, semper mortis auidus [note: Philip. 1.] fuit. Saepe etiam in castris, et in ipso iuuentutis flore dicebat: Cupio dissolui et esse cum Christo. Eam vero inusitatam animi fortitudinem inde partim habuit, quod nullam expeditionem in hostes susceperit, nisi animo tranquillo et optima conscientia.

Plerique viri militares dicere solebant, Caesarem vincere quidem nosse, sed victoria [note: Dictum Caesaris.] non perinde vti nosseaut velle: quibus Caesar respondit, Iulium Caesarem quem illi obijciebant, et alios veteres Ethnicos vnum tantum habuisse finem, videlicet honorem mobis Christianis duos esse propositos, puta et honorem et animae salutem. Saepe etiam dixit: Etsi totum expugnassem Franciae regnum, redderem illud [note: Castitas in matrimonio.] regi, modo id exiguum, quod meum esse contendo, mihi relinqueret. In seruandis matrimonij legibus semper castissimus fuit: et licet non deessent quae eum ad libidinem illicerent, eas tamen semper constantissime respuit. Saepe ipsemet fenestram clausit, ne inspiceret praetereuntes formosiores foeminas. Saepe dictitabat, nunque se ducturum vxorem, si fratrem Ferdinandum tam foecundum fore sciuisset.

Nunquam choraeis aut tripudijs delectatus est, nisi decoris et honesti respectu. Nunquam per aliquod numen iurare auditus fuit, nisi cum foedera inijt, aut regnis inauguratus est.

[note: Ingenij acumen et prudentia.] Supra modum acuto et perspicaci fuit ingenio, ita vt eius iudicij acrimoniam, prudentiam, et sapientiam praestantissimi viri saepe mirarentur. Saepe suam sententiam scripto comprehensam, ad aliquot suos principes et duces mittebat, et illorum tamen iudicio, vt erat mirabili modestia, se submittebat: sed illi, fere semper eius subscribebant sententiae, eumque melius quam sese rem perspexisse fatebantur. [note: Elogium Caesaris.] Hinc constans fama fuit semper, Carolum sapientissimum senatorum, fortissimum centurionum, pientissimum iudicum fuisse: quam iudicij pietatem non semel in illo experti sunt potentissimi Satrapae, cum illis grauissima essent intentata crimina. [note: Nerui belli.] Tres belli neruos dicebat, commeatum, pecuniam, militem: ex ijs si aliquo carendum esset, militem veteranum se potissimum electurum, cuius promptitudine reliqua duo se ex hoste comparaturum confideret. Cum esset in cubiculo cum suis familiaribus et domesticis, nusquam quicquam vel laeta vel tristia ad eum esse perlata [note: Constantia oris.] ex eius vultu aduertere potuit: tanta erat oris, oculorum et totius vultus Caesarei constantia, et quasi perennis quaedam sereniras. Quotidie tres quartas horae [note: Vt diem transegerit.] partes genu flexo orabat mane, longa talari supra subuculam indutus veste: ac tum nemini in cubiculum patebat ingressus. Postea patebat ijs, quibus ius ingrediendi erat, ac tum preces Ecclesiasticorum horarias dicebat. Inde se vestiebat. Post ad Rempublicam gerendam se componebat. Hinc ad sacrum audiendum se conferebat, quod in omni vita semper audiuit, praeterque in bello Africano semel. A sacro recta ad mensam, nunquam ad negotia ibat, nisi grauis accidisset casus. Halecibus, salsamentis et piscibus naturaliter delectabatur, sed ita tamen, vt haberet rationem valetudinis. In mensa etsi parum aut nunquam loqueretur, audiebat tamen [note: Audit omnes.] libenter aliquid nonnunquam ex sacris depromptum. A prandio omnes prolixissime audiebat etiam infimae fortunae homines, vir humilis et misericors, supplicesque omnium libellos accipiebat.

[note: Largitas in Eleemosynis.] In praestandis Eleemosynis per omnem vitam admodum liberalis fuit, adeo vt cum puer esset, quadragenos aureos inloculis habens, saepe septies vno die eos

[note: 1558.] erogarit, nescientibus praefectis et oeconomis suis. In virili aetate et senili, in largiendis Elcemosynis ad puellarum matrimonia, iuuenum studia, senum vitam sustentandam, captiuos ab hoste redimendos, aegrotos curandos, omnium regum, principum, Caesarum liberalissimus ac munificentissimus est habitus. Quaecunque autem eius generis donabat, clanculum faciebat, tum accipientium pudori, tum suae modestiae consulens. Nec vnquam fere tales dedit Eleemosynas, quin lachrymas multas profunderet: grauiterque doleret, non se posse egenis omnib. ex aequo subuenire. Habuit autem oeconomos semper circum se attentissimos, quorum seueritate fiebat, vt princeps natura liberalissimus, non esset profusus in eos, quo non esse egenos putaret. Quidam sapientissimi proceres, Caesari intimae familiaritate [note: Miraculum naturae Carolus.] coniuncti, saepe eum admirati sunt, atque plane sui temporis miraculum naturae Carolum fuisse confitebantur: tanta erat in Carolo et morum et sapientiae et pietatis praestantia. Tandem optimus princeps sentiens se viribus deficere, et multam erga se ingratitudinem expertus, toti mundo et omnibus mundi honoribus valefecit, et in solitudinem sese contulit, nauigans ex Belgio in Hispaniam. Sed in ipso itinere nun ciatum ei est, Ouranum Africae promontorium liberatum obsidione Turcarum et Afrorum, ac multa illic Turcarum et Afrorum millia concisa ab Hispanis: atque etiam in auro quinquagies centena millia aureorum Carolinorum, et in lapidibus preciosis vicies centena millia aureorum ex nouo orbe Carolino Hispa, lim esse allata. Per id tempus stupendae auri copiae ex Peruaca et Mexicana plaga tum expectabantur. Denique feliciter ex hacluce in lucem sempiternam migrauit optimus et potentissimus princeps Carolus V. cui parem per omnia Imperatorem, multa secula non viderunt. Atque interim tamen non desunt, qui tantum principem non semel acerbe perstringant et apud omnes traducere conentur: quos oportebat modestia vti, praesertim in principem pijssimum, cui ipsi suis scriptis apud cordatos omnesnon solum nihil detrahent, sed eo ipso efficient etiam vt tanto in maiori pretio et veneratione habeatur. Atque haec quidem ille in Caroli V. longe potentis simi Imperatoris commendatione pro sui institutibreuitate, eleganter descripsit.

Caroli autem huius Caesaris, de cuius vita nonnulla diximus, mortem, secutus est obitus Mariae sororis eius, quae multis annis Belgiae imperatrix fuerat.

Octobris die prima eiusdem anni R. D. Dauid Paniter episcopus Rossensis in Scocia, vir non indoctus et in tractandis magni momenti negotijs acer, mole corporis oppressus apud suos in Scotia moritur.

Paulo post rex Galliae Henricus secundus, agrum Lucemburgicum, nouo [note: Arlunum et Dietenhouum capiuntur.] conscripto exercitu, inuadit. Arlunum ciuitatem occupat, ac denique euertit. Inde Dietenhouium deditione capit. Postremo Lucemburgum quoque a Gallico exercitu tentatum est, sed frustra.

[note: Comites Scoti obeunt diem suum.] Eodem anno 1558. in Nouembri, duo viri illustres et comites Scoti, qui fuerant in legatione nuptiarum suae reginae apud Gallos, extremum vitae diem obiere Diepae: vnus scilicet Georgius Lesle a Rothess, dieus. et alter S. Gilbertus Kennedij, a Cassillis, die 14. eiusdem mensis et anni.

[note: Maria Caroli V. soror, moritur.] Sub finem Nouembris mortua est Maria Angliae regina Henrici 8. Anglorum regis filia, Anglicique regni haeres, quae Philppo regi catholico Hispaniarum, Caroli V. Imperatoris filio nupsit, turbatis et domi et foris bellorum procella [note: Item Reginaldus Polus.] rebus fere omnibus. Quo quidem tempore eam secutus est Reginaldus Polus Cardinalis, et Cantuariensis archiepiscopus, regio sanguine prognatus.

[note: Item Iacobus Flemyng.] Iacobus Flemyng, vir illustris, Scotus Milord (pro vt Scotice dicitur) Flemyng, qui fuit etiam vnus legatorum in suae reginae apud Gallos nuptijs, obijt Parisijs 18. Decembris 1558. Et apud fratres Minores Lutetiae in sacello B. Mariae virginis sepultus est. Et sic, vtante quoque diximus, regnum Scoticum praeclaris simos viros breuissimo tempore amisit.

[note: 1558.] Eodem anno Moscouitarum dux potentissimus in Liuoniae Torpatensem [note: Moscouitae populantur Torpatenses.] ditionem ingentem mittit exercitum, trecentorum nempe, millium hominum, qui omnia longe lateque populantur, ferro et igni omnia vastant et per multa miliaria, omnia caede, rapinis, foedissima barbarie et immanitate complent. Nulli [note: Exempla barbarae crudelitatis.] neque aetati, neque sexui parcitur. Pueri infra annum decimum necantur, intra decimum et vigesimum constituti, Tartaris feris hominibus venduntur: supra viginti annos trucidantur omnes. Pecus omne quod in Moscouiam abduci non potuit, mactatur: ingens et tota Torpatensi prouincia praeda abigitur. Quadraginta dies hunc in modum saeuitum est, paucis arcibus et vna Torpatensi ciuitate vim hostilem euadentibus. In Germanos ille Moscouitanus exercitus praecipue faeuiebat: deprehensos omnes, mares quidem brachijs truncatis, foemines sectis vberibus dire cruciant: plerosque in frusta discindentes, membra palpitantia hac illac dispergunt. Multa nobilium et popularium, immo infinita propemodum turba cum vxoribus et liberis, et rebus omnibus intra Torpatum vrbem se recipiunt, etiam ex ijs qui decem, immo et viginti miliaribus inde distarent, sed cum nimiam multitudinem vrbs capere non posset, supra millia decem in oppidi [note: Pereunt multi.] fossas confugiunt. Erat videre miseria, alios asperrimo hyemis frigore, alios: inedia, alios postremo hostili gladio confectos, passim interire. Nam faeuissiim Moscouiorum milites, vbi miseros in fossis latitantes conspiciunt, praecipites in eos irrunt: gladijs, lanceis, sagittis immaniter conficiunt, eratque plurima mortis imago. Qui intra vrbem erant, nimia hostium multitudine absterriti, non fuere ausi miseris ferre opem: tandem multis tormentis in eos exoneratis, hostes abscedunt. [note: Ditio Magistri Teutonicivastatur.] Inde porro in Teutonici magistri ditionem per Leidense terrirorium proficiscuntur, eademque illic horrendae crudelitatis exempla edunt, adeoque populantur omnia, vt ne vnum quidem tuguriolum in colume permanserit. Eundem in modum se gerunt in regione Neruiensi, quae et ipsa paret Magistro Teutonico. Vbi satis tandem caedibus, rapinis et incendijs grassatum est, in Russiam immensis aucti spolijs reuertuntur.

Fit deinde conuentus omnium Liuoniae procerum in Vuendensi oppido, et post multam disceptationem in eam sententiam itum est, vt sexaginta aut septuaginta aureorum millibus pax ab hoste redimatur. Quod etsi turpe videri poterat, post tantam acceptam cladem, tamen in praesens non aliud occurrebat consilium. Interim vero dum Liuoniensium legati longissimis viarum immensis spacijs ad Moscouiae principem contendunt (abest enim vrbs Moscouia a Torpato [note: Liuones violant inducias.] centum quinquaginta milliaribus Germanicis) Liuones contra pactas quadrimestres inducias Rutenicae Neruiae incolis vim adferunt, duabus colubrinis in eos displosis, et non paucis occisis. At tamen Moscouitae quibus religio erat violare inducias, nihil se commouent, sed celerrimo nuncio rem totam ad principem suum referunt. Ita accidit, vt eodem tempore quo Liuoniensium legati Moscouiam vrbem perueniunt, etiam hic nuncius ad principem perferretur. Legati eius quod interea factum erat, ignari, principem adeunt de pace tractaturi. Sed ille vehementer irritatus, induciarum ruptam fidem, improperat, iubet redire ad suos, pecuniam missam reddere Magistro Teutonico, se breui adfuturum, et egregie [note: Duae Neruiae.] satis, acceptam iniuriam vindicaturum. Ad fines Moscouiticae et Liuoniensis djtionis, duae erant vrbes cum singulis arcibus: vtraque Neruia dicebatur, sed altera Germanica, altera Rutenica. Inter vtranque non nisi fluuiolus intererat. Itaque Liuones e sua Neruia, duas, vt dixi, colubrinas in Rutenorum Neruiam exonerarunt, alijsque praeterea Liuonibus vicinis, qui inducias ruptas putarent, confluentibus, aliquot Rutenorum caedes ediderunt. Ea res animum Moscouiae principis [note: Neruia Germanica expugnatur] ab omni pace prorsus abalienauit. Rursus igitur ingens conscribitur e Moscouia et Tartaris exercitus, qui primo Neruiam Germaniam occupant vi, arcem deditione

[note: 1558.] capiunt: ciues Neruienses Moscouitico principi sacramentum dicunt. Capta Neruia, exercitus omnis Neruiense territorium longe lateque ad xv. Germanica milliaria foedissime rursus diripit et vastat, multaque in sui principis ditionem redigit. Post in Torpatensem diocoesin aduolantes, Episcopi arcem Nien [note: Nienhusium capitur.] husium. xviij. A Torpato vrbe milliaribus distantem obsident et deditione accipiunt, vita viris et foeminis donata: sed cum ex arce ad duo milliaria excessissent, in aliud Rutenorum agmen incidunt, qui raptis virginibus et foeminis, viros rebus omnibus spoliatos dimittunt. Habebat magister Teutonicus aliquot equitum turmas, sed cum audiret Moscouitam cum vniuerso agmine aduentare praelij comittendi causa, deserto Torpatensi Episcopo, ad xxv. fere milliaria aufugit. Porro Ruteni equites ad xxx. millia coepto pergunt itinere, Germanos quosque obuios trucidant. Totius exercitus Moscouitici dux Petrus Sisegaleider, strenuus olim pirata, cum omnibus copijs, in quibus erant Tartarorum xxx. millia, et sclopetariorum xij. millia, ad Torpatum obsidendum progreditur. Erant hominum [note: 300000. bellatorum.] ad CCC. millia. Interim Germanos quosdam apprehensos crudeliter tractat: viris brachia, foeminis vbera et nares praecidit: sicque foede deturpatos, in vrbem mittit: oppidanis vt se dedant, imperat: ni faciant eadem se ratione omnes mulctaturum edicit. Multi iam ciues ex vrbe discesserant, paucique qui vrbem defenderent, [note: Torpatum oppugnatur.] relicti erant. Moscouitae vbi ad oppidum veniunt, horrendum in modum tormentis omnia concutiunt. Fit magnus foeminarum et puerorum eiulatus: et tandem intolerandis coditionibus se dedunt hosti. Longum esset nimis singula enarrare, quantam scilicet cladem Liuoniae amplissimae prouinciae dederit Moscouiticus exercitus.

[note: 1559.] Anno supra 1559. Ianuarij die 1. Christianus rex Daniae et Noruegiae mortuus [note: Christianus rex Daniae obijt.] est. Cui victis aduersarijs in regno successit filius eius Fridericus, hac aestate in multorum principum frequentia 20. die Augusti Daniae rex designatus.

[note: Item Christiernus Daniae rex.] Circa eadem fere tempora cognatus regis Christiani, rex Christiernus, qui Caroli Caesaris sororem Isabellam in vxorem habuit, diem suum obijt. Hic rex ante annos xxx. circiter, ex regno Danico et Suetico expulsus, non multo post, a Danicis consiliarijs captus, et in duro carcere detentus est.

Die 15. Ianuarij 1559. cum res non satis adhuc essent populi vbique motibus in Anglia constitutae et pacatae, in demortuae Mariae reginae locum sufficitur D. Elizabetha, quam rex Henricus 8. ex Anna Bolenia susceperat, pietate, forma et prudentia conspicua virgo, quae hodie etiamnum regni Anglici gubernacula moderatur.

Anno 1559. die vero 5. Februarij celebratae sunt Lutetiae Parisiorum nuptiae D. Claudiae, secundae filiae Gallorum regis Henrici secundi, cum illustrissimo principe Carolo Lotharingiae duce.

[note: Comitia Augustae habita.] Mensis Februarij die 25. coeperunt comitia Augustana. Vbi etiam in principum et procerum ex tota pene Europa frequentissimo conuentu exequiae celebratae [note: Exequiae Caroli Quinti.] sunt Caroli V. pientissimi et potentissimi Imperatoris, singulari studio et solennibus caeremonijs. Porro etiam in illo conuentu de religione, et communi pace et certo ordine in monetis obseruando tractatum est. Magister etiam Teutonicus in Liuonia, per legatos suos opem et auxilium petit ab Imperij ordinibus, contra Russiae populos et Moscouitas. Ad quod se maxime induxisse scribit populi sui tot bellis iamdudum afflicti commiseratio.

[note: Ioan. Gropperus] Vir clarissimus Ioannes Gropperus Germanus, a Paulo IIII. Pontifice Romano vocatus, Romam se contulit, nempe 7. Calend. Septemb. Anno 1558. Nam praedictus Pontifex eum in Cardinalium ordinem amplissimum cooptarat. Sed homo senex, et mortis saepenumero petitus, non diu tulit externum coelum, Die enim 14. Martij 1559. febricula ante aliquot dies agitatus, moritur. Sepultus est in Ecclesia Germanorum ad pedes Adriani VI Pontificis.

[note: 1559.] Hoc tempore tertio scilicet Aprilis in arce Cambrisiana inter reges Henricum [note: Pax inter Galliae et Hispaniae reges.] Galliae, et Philippum Hispaniae, pax multis conditionibus inita, constituitur. Quod Henricus Lutetiae 14. calendis Iulij, Philippus vero Nonis Aprilis Bruxellis sacramento confirmauit. Nam vtriusque regis prouinciae tot annorum continuis bellis defessae, tantos bellorum sumptus, molestias et maximas clades sustinere diutius non poterant. In hac mutua tantorum principum conciliatione, vt esset pax firma et stabilis, Regi Philippo despondetur Elizabetha Henrici regis, regi maxima natu filia, et soror eius vnica Margaretha Emanueli Philiberto Allobrogum clarissimo principi.

Hac aestate reges Daniae et duces Holsatiae Dietmarsos contumaces et sui iuris populos, vi atque armis subiugarunt, inque suam potestatem redegerunt.

Die sexto Iunij, Aluae dux Hispanus cum Aurengiae principe et comite ab Egmond a Philippo Hispaniarum rege ad Henricum Christianissimum missus, Lutetiam venit, Ac paulo post, hoc est 13. eiusdem mensis Emanuel Philibertus Sabaudiae dux, (quem antea Allobrogum ducem nominauimus) eodem ad Henricum regem celebri nobilium virorum comitatu per dispositos equos peruenit.

10. Iunij, Henricus 11. Gallorum rex Lutetiae apud Augustinos monachos, in senatu suo amplissimo sedens, cum multis principibus viris, nescio quibus rationib. illic offensus, nonnullos eius ordinis consiliarios in custodiam deduci iubet.

Iuntj 22. magnificentissimo apparatu celebrantur nuptiae Philippi regis et [note: Nuptiae Philippi regis.] Elizabethae filfae Henrici Galliarum regis. Quibus multi principes, comites, alij proceresque interfuere. Cumque triduo post Emanuelis Philiberti Sabaudiae ducis et Margarethae sororis nuptias esset celebraturus Henricus rex, dum ludi apparantur sumptuo sissimi, certamina equestria iam fierent publice, cumque ipse saepius magno omnium plausu in ipsum venisset certamen, tertio certaminis die, qui fuit 30. Iunij, spectantibus omnibus, hostis in pectus vehementi impetu vtrinque conifractis, aperto ob grauissimum concursum, oculorum tegmine, ipso hastae trunculae aduersum dextrum oculum secunda pertussione denis assulis grauissime [note: Nuptiae ducis Sabaudiae.] vulneratur. Nuptiae igitur Illustrissimi ducis Sabaudiae Emanuelis Philiberti cum D. Margaretha regis sorore, hoc potissimum nomine dilatae sunt, ad 9. diem Iulij et in Aula regis ex vulnere accepto decumbentis, sed non adeo superbe et fastuose celebratae sunt. Haec autem Regalis voluptas, tristem exitum habuit. Et admonentur hoc loco omnes reges seuprincipes, imo omnes cuiuscunque fortunae homines, ne temerarrj et audaces sint in hisce certaminibus ludicris, sed si sua exercitia corporis habere volunt, sui rationem habeant et seipsos in tanta vitae pericula non praecipitent.

[note: Mors Henrici Gallorum regis.] Il. die eius mensis qui Rex Henricus vulnus in dextrum oculum acceperat, nempe 6. idus Iulij, anno a Christo nato 1559. morbo indies ingrauescente, Lutetiae Parisirum ad Turriculas, (vulgus Tournellas vocat) de vita decessit, die Lunae hora prima Pomeri diana, elatus in frequentia maxima et 13. Augusti ad Sandionysium in maiorum suorum sepulchrum illatus. Vix annos 40. menses 3. dies 11. regnauit annos 12. menses 3. dies 11.

Mortuo Henrico 2. Franciscus eius nominis secundus rex, Delphinus, Henrici filius, Parisijs ad Luparam a principibus viris, qui tunc in aula erant rex salutatur: et Guisij fratres tutores constituuntur.

Die 18. Augusti Paulus Quartus, Pontifex Romanus vitam cum morte commutauit, Post quem anno 1560. die 2. Ianuarij. Romae Pontifex maximus renunciatus est Iohanes Angelus Medices Mediolanensis, et mutato nomine prius Quartus dictus, qui hodieque pontificatum Romae administrat. Moritur etiam Hercules Estensis Ferrariae dux 4. scilicet die octobris itemque Isabella Hungariae regina quae fuit regis filia, et regis filia, et regis soror, et vxor et mater.

[note: 1559.] Septembris 13. Emarus Ramonetus vir Graece et latine atque in omni bonarum literarum antiquitate insigniter doctus, praeses in Senatu Parisino, qui ante aliquot menses ex imperio regis in vincula deductus fuerat, cum vespere hilariter coenasset, nocte sequenti nescio quo repentino fato, in lecto suo cubans moritur.

Hoc anno Caluinus vltimam suam admonitionem contra Vuestphalum scribit, qua imperiose dicit, se eum tanquam haereticum posthac vitaturum. Sed Ioachimus Vuestphalus Doctor, nihil sibi metuens, Caluini blasphemias egregie refutat. Cui, Caluinus respondere noluit, quoniam pro sua maiestate dein ceps nihil contra eum scribere constituerat. Itaque Theodorus Bezza egregius Caluinismi propagator, scriptum edit, quo Ioachimi Vuestphali Doctoris doctrinam euertere conatur, sed frustra. Porro in Schola Heidelbergensi contentiones grauissimae ortae sunt de Coena Domini inter TilmannumHeshusium, Lutheranum, et VVilhelmum Clebitium, Zuinglianum. Haeautem de rebus grauissimis altercationes indies paulatim latius serpere coeperunt. Princeps autem Palatinus expulsis e ditione sua Lutheranis ministris omnibus, profligataque Lutheri doctrina de Sacrosancta coena Domini, Zuinglianorum et Caluinistarum opiniones re cepit. Vthuius, rei fama toti mundo innotuit.

A morte Henrici regis, Franciscus 2. eius filius primogenitus: sub initium Septembris, comitantibus non paucis viris principibus, et alijs nobilibus prope infinitis, Rhemos contendit, vbi maxima et receptissima ceremonia, praecunte illustrissimo et Reuerend. Cardinale Carolo a Lotharingia, Rhemorum archi praesule, in regem Gallorum sacrosancto oleo inungitur. 17. Septembris. anno 1559. pro vt illic um mi argentei, huius regi gratia de nouo excusi, et effusi de more in populum, amplissime testantur. Quum annis hic inferior esset, quam qui regnum commode administrare posset, princeps Guisius atque Cardinalis constituti, vt hac regis aerate consilia eius moderari, atque omnia diligenter administrare velint.

Sub 12. Decembris vespere, vir clarissimus. Antonius Minard, in suprema Lutetiae Parisiorum curia Praeses, dum e senatu egressus, a sicarijs perfidis sclopo in via occiditur.

Die 23. Decembris 1559. ex numero consiliariorum, qui iussu Henrici regis in Iunio proxime elapso ducti fuerant in custodiam vnus cognomento Bourg, sui ordinis amplissimis viris, causa prius cognita, capitisdamnatus est.

In regno Scotiae vnus atque alter temerarius et indoctus nebulo, dum regens ipsa olim illustriss. Iacobi 5. regis vxor, modum rebus illic valde afflictis, quorundam bonorum virorum hortatu, ponere officiose studet, inter populares multos, religionis nomine seditiones excitat plane horrendas: quae postea a maioribus quibusdam nobilibus adiutae hominibus plus satis excreuerunt, eiusque regni statum, mire perturbarunt, vt vix ars reperta sit, quae iam miris modis res concitatas ad tranquilloremque statum reuocare posset.

Anno 1560. die vero 5. Ianuarij Henrici 2. regis Galliarum filia natu maxima [note: Annus 1560.] D. Elisabetha, magno apparatu, mortuo iam patre. ad Hispaniae fines, principibus viris illustrissimis, rege scilicet Nauarrae et Cardinale Borbonio eius fratre Germano deducentibus, legatis Philippi regis Catholici ad hoc vnum conficiendum destinatis, solenni pompa et vere regia traditur, et a rege sponso (pro more) regali magnificenta excipitur.

Sub finem praedicti mensis Pius 4. Pontifex maximus, cum proximis diebus nescio quid Romae aduersum se parari per occultos iudices deprehendisset, 18. nouos Cardinales creauit. Cardinalem vero, Carolum Caraffam et fratrem eius Fridericunde Palliano cum aliquot alijs Cardinalib. in carcerem deduci iussit. Postea vero Cardina lem Carolum in carcere strangulari, fratremque eius Friderum capite truncari curauit.

[note: 1560.] Idem Pontisex hoc anno, hinc inde in Romanae Ecclesiae territorrjs, eos qui de Lutheranismo suspecti erant, persecutus est. Potissimum vero grauis persecutio in Regno Neapolitano orta est, ita vt passim plurimi illustres viri vna eum vxoribus magna crudelitate occisi esse dicantur. In Calabria quoque vno die qui fuit 11. Iunij circiter 88. homines, porcorum instar mactari fuerunt.

Dum haec in Italia a nouo Pontifice fierent, multae nationes hinc inde veterem [note: Religionis forma mutata.] Religionis formam in multis locis mutarunt. Praesertim vero Scoti summopere in id incumbebant, vt Ecclesias suas, abrogatis Papisticis caeremonijs, Anglorum vicinorum exemplo instituerint. Eadem ratione Glaronenses, qui pagus Heluetiorum [note: Glaronae Euangelium susceptum.] est antiquissimus, sub autumni initium religionem antiquam profligarunt atque Euangelij publicam doctrinam susceperunt. Cum autem eius ditionis indigenae non omnes idem sentirent, atque reliqui Heluetiorum quique suae religionis partes tueri viderentur, resque non proculab armis essent, Glaronenses in magno periculo fuerunt. Tandem habitis hinc inde comitijs, atque prudentibus et pacificis viris seseinterponentibus, ne pax patriae inter confoederatos maxima omnium iactura turbaretur, Dei beneficio, haec controuersia ad tempus amice transacta atque sublata fuit. Nec etiam Gallia hoc tempore quieuit, plurimis enim ex procerib. Euangelij doctrina arridebat, liberam tamen verbi praedicationem sibi permittendam nequaquam petere audebant, praesertim cum hinc inde etiamnum suae religionis homines ad supplicia raperentur.

Regni Galliae Nomophylax, vir literatissimus, prudentiaque singulari ornatus, Franciscus obliuarius Parisiensis, die 30. Martij. febri et laborib. in Republica maximis oppressus, Amboesiae moritur. Eius cadauer illinc Parisios aduectum in sepulchrum maiorum suorum Lutetiae ad aedem D. Germani celebri pompa ilatum est. In eiusdem demortui locum, alijs nonnullis viris clarissimis rem tammagnam detrectantibus (vtaudio) vir vnus literatorum doctissimus, et doctorum literatissimus Michael Hospitalius absens et nihil tale cogitans, surrogatur.

Aprilis 27. vir doctus Rob. Coenalis, Arboricensis Ecclesiae episcopus, ordine et origine Parisiensis admodum senex Lutetiae moritur, et 16. Maij apud coelestinos Parisijs sepulturae traditur. Eodem quoque mense Bernardus Naugerius vir eloquentissimus, et Nicolaus a Pontis, ambo Veneti. a Senatu suo in Gallias regi Francisco eius nominis secundo gratulatum de nouo Imperio et dignitate regia, magno percelebrique equitum numero legati missi, fauste ac multo omnium ordinum plausu inaula Galliae exceptisunt.

Aprilis 19. anni 1560. Philippus Melanchton Germanus, libris suis non paucis totimundo [note: Philippus Melanchton obijt.] satis notus, anno sibi clymacterico, extremum suae vitae diem Vuitembergae obijt. Sepultus autem intemplo quod est arci contiguum.

Philippus Hispaniarum rex, Caroli V. Imperatoris filius magna classe ad Syrtim maiorem, quae nunc Algellens vulgo dicitur, occupandam eo fere tempore mittit: vbi paulo post quasi re quam maxime optauerat, excitato illic videlicet propugnaculo, et imposito fortissimorum virorum praesidio, bene confecta, non paruam cladem virorum fortium et nauigiorum multorum, toti populo Christiano damnosam valde, Turcis de nocte praeter omnium opinionem nostros inuadentibus, accepit.

Regens Scotiae illustrissima heroina D. Maria, Guisiani ducis soror, et Iacobi 5. Scotorum quondam regis vxor, dum suppetias a rege Christianiss. genero suo contra motus Scoticos, adoperitut, curis permultis et morbo grauissimo iam dudum oppressa, Edunburgi in arce Regia, 10. Iunij, vitam cum morte commutauit.

[note: Scotia in magno periculo.] Toto hoc anno in Scotia, tumultu de Religione prius concitato, digiadiatum s est vario ancipitique Marte, si vsquam aliâs, strenuissime apud Letham, portum Scop tiae primarium, Gallis cum aliquot ducibus plane militatibus in praesidio, vna

[note: 1560.] cum paucis e nobilirate Scotica existentibus, fortiterque propugnantibus, for is autem obsidentibus nonnullis Scotis cum maximo apparatu Anglico. Tandem annuente rege Christianissimo, res ipsa Scotica tot dissensionibus iam diu agitata, ab his qui illuc ad hoc ipsum conficiendum missi fuerant, quibuldam legibus, quas hîc recensere longum esset, quam commodissime in read ea implicita fieri potuit, sub initium mensis Iulij componitur. Summa tamen pacis erat, vt doctrina quam vocant Euangelij, sit in Scotia libere admissa: Pontificijs caeremonijs plae risque in locis abolitis.

Cum passim per Galliam magna authoritatis homines inuenirentur, qui [note: Franciscus rex occumbit.] Euangelij doctrinamamarent. et Ecclesiarum reformationem exoprarent, Franciscus rex ne maior seditio aut tumultus in regno oriretur, quorundam suasu Aureliae omnibus ordinibus conuentum indixit, eo animo vt noua haec doctrina plane extirparetur, atque vicissim publico decreto stabiliretur antiqua regni huius religio. Ibidemautem cum de ijs rebus serio agitatur, eccerex 16. Nouembris in grauissimum morbum incidit, ingentem cruciatum capitis, praesertim ad aurem sinistram sentiens, vbi etiam prius aliquoties apostemate laborarat. Morbo itaque illo paulatim increbrescente, nec vllum medicorum remedium praesens inueniente, tandem quarto Decemb. rex iuuenis et magnae expectationis consilia sua cum morte commutauit. Huic etiam paulo post solennibus ceremonijs exequiae peractae, [note: Carolus IX. Rex Galliae inaugura tur.] omnisque religionis tractatio et tempore intermissa est. Rege itaque defuncto Carolus eius nominis nonus Francisci frater, optimae indolis adolescens omnium ordinum consensu Rex Galliae declararus est. Quoniam autem duodecim tantum annorum esset, atque tot oneribus ferendis aetate impar, proceres Galli Antonium ducem Vandonium et Regem Nauatrae ex regio Gallorum sanguine oriundum gubernatorem et totius Regni vicetenentem elegerunt, donec rex rebus agendis fieret maturior. Eo ergo tempore persecutio in Gallia desijt. Cum enim Rex Nauarrae Gubernator regni, a multis iam annis, vxoris suae lectissimae foeminae admonitionibus, Euangelicis fauere videretur, atque Guisiani fratres non amplius ea authoritate qua prius existerent, effectum vt multi ex procerum atque nobilium turba nunc demum animi sui cogitationes exprimere, atque suam fidem confiteri ausi fuerint. Extare dicitur scriptum Galli cuiusdam, in quo inter alia refertur, nefandissimum Geneuae initum fuisse consilium, de hoc ipso rege Francisco, Regina vxore, Regina matre Francisci et eius liberis, proceribus, bonis magistratibus ad certum diem commodo loco trucidandis: Sed Deus optimus maximus adolescentis et innocentis regis misertus, plusquam nefaria consilia subuertit. Nam ea seditione diuinitus ac statim retecta, ita prospectum est rebus vniuersis, vt saluo rege optimo, de his qui duces nouae ac temerariae factioni se praebuerant die 24. Martij 1560. sine dilatione grauissimum supplicium sumptum sit. Plures huius conspirationis catilinariae etiam ex praecipui nominis haereticis apud Gallos, conscij fuerunt, de quib. legatur Religionis et regis aduersus coniuratorum haereticorum factiones, defensionem 1.

Anno hoc etiam 1560. Quum Philibertus Sabaudiae dux in auitam ditionem [note: VValdenses in Taurinis oppugnati.] restitutus esset, quorundam adultorum suasu in Taurinis Vualdenses, suae ditionis homines grauiter oppugnabat. Hi enim a muitis iam annis Euangelij doctrinam amplexi, eandem retinere, atque principi nihilominus in ciuilibus obedire proposuerant. Cum itaque Allobroges finitimi aliquoties ijs vim inferre, atque Pontificis traditiones obtrudere conati sint, ab ijsdem fortiter repelluntur, ita vt consuetam hactenus religionem ipsis permittere vel inuiti coacti sint. Hac ergo ratione vtrinque aliquot interfectis, tumultus ille sedatus est. Cum autem Vualdenses illi valles et montes incolant, nec magnos redditus percipiant, atque etiam ea persecutione opibus et bonis suis quasi exhausti essent, a Germanis

[note: 1556.] principibus et ciuitatibus Euangelicis, subsidium aliquo din vsus pauperum petierunt. Propterea ab ijsdem liberaliter eorum legati auditi, atque auro et argento donati, in patriam remissi fuerunt.

Proxime quoque ad nos relatum est, fortissimos eos ex Hispania viros, qui fuerant in propugnaculo ad Syrtim maiorem ex imperio sui regis excitato, cum pertinacissime a Turca et mari et terra obsiderentur, iamque commeatu destituerentur, nec vllum nisi forte aliquot post menses subsidium affuturum sperarent, ne turpiter deditionem faceretet ad triremes damnari cogerentur, de consilio strenuissimi ducis, qui illis praeerat, vna voluntate omnes potius mori optauisse, quam crudeli et immanissimo hosti seruire. Itaque ex praesidio, quo conclusi et obsessi tenebantur, facta eruptione, dum viam ferro per confertos Turcas faecre sibi conantur, fortiter dimicando simul omnes Iesu Christo domino nostro animas pie et sancte cadentes reddiderunt.

Hoc eodem anno 1560. multa ostenta in coelo visa sunt. Nam in regione pedemontana, Chrirasci apparuit ignis in aere per horas tres. Trauillae totidem horas sanguine pluit. In planicie iuxta Centalium maximus equitum numerus turmatim conspectus. Caegnaain animaduersus est terrae motus, tanquam quadrigae sonantis. In Gallia quoque Mense Decembri, quum Aureliae essent procerum regni comitia, praesente rege, visus est cometa supra vrbem per 28. dies, quibus comitia finiebantur. Viennae Austriae 13. Decembris fuit terraemotus, coruscationes, fulmina, tempestas omnino horrenda: adeo vt templum D. Stephani fulmine tactum, atque coelum passim ardere visum sit. Eius generis quoque fuerunt duo exercitus visi concurrentes in Polonia, quorum Septentrionalis victor fuit. In Prussia dicitur sanguinem e coelo in terram cecidisse, tanquam ignis fauillas. In ducatu Vuirtembergico 27. Decemb. subito orta est vorago, alta pedes 36. lata. 20. Circa planum terrae, non amplior puteo communi, et ambitu rotundo, cuius aquaealta circiter pedes 9. Sequenti die apparuit ignis in aereamplissimus paulo ante solis ortum per totam fere Germaniam, in quibusdam locis longitudine occupabat quatuor aut quinque stadia, latitudine vnum: adeo vt multis in locis homines putarint oppidum aliquod aut vrbem incensam aliquot etiam locis concurrerunt ad vicinum ignem extinguendum. Tandem nonnulli peritiores deprehenderunt, non esse incendium domorum in ambitu terrae, quod viderent sub flamma candorem. Haec horrenda meteora vt testes sunt physici doctiss. praecul dubio portenderunt futuros motus Galliae.

[note: Annus 1561.] Anno 1561. Aureliae Gallorum conuentus maximorum virorum habitus est in Ianuario, ob frequentes motus, qui quotidie tum de alijs rebus, tum de Religione maxime ergebant in Galliae populo. Hunc diem scilicet 10. Decembris Rex Franciscus suiregni principib. et Theologis indixerat: vt cum eis de impendentib. malis, quid faciendum, quidue fugiendum foret, transigere poscit. Sed morte praeuentus nihil effecit. Iuuenis ergo rex diuersarum partium theologos hinc inde ad liberum colloquium euocauit, quo tandem aliquid certi in Religionis causa statui, atque omnis procerum Galliae controuersia tolliposset. In quib. praecipui erant Petrus Martyr, qui a Maria Angliae regina, patria expulsus, atque Tiguri receptus, ibidem Theologiae professionem habebat, deinde Theodorus Beza. Etsi autem ob rerum grauitatem in ijs colloquijs nihil certi concludi poterat tamen regio edicto cautum fuit, vt in posterum, neutra pars verbis aut factis alteram iniuria afficeret, ipsique Euangelici certos caetus haberent ad praedicationem diuini verbi audiendum, donec aliquid aliud ad gloriam Dei et regni Gallici honorem et vtilitatem decerni posset. Quanquam vero hac ratione pax sancita esset, atque ordinibus regni certae leges viuendi praescriptae, tamen priuatorum quorundam hominum libidine in quibusdam locis seditio excitata, Praesertim in Vasconia:

[note: 1558.] prouincia atque finitimis regionibus, ita vt magnus numerus Euangelicorum ab aduersarijs de improuiso oppressi fuerint. Propterea rex Carolus sub principium futuri anni, quum aliquot episcopi suas functiones sponte resignassent, denuo graui poena interposita pacis sanctionem repetijt, atque statibus regni ordines certos praescripsit, iuxta quos omnes regni Gallici incolae posthac agere deberent. Adhortatus praeterea publico scripto proceres atque omnes alios sibi subditos, vt omnibus priuatis affectibus sepositis, in primis Gloriam Dei atque Patriae honorem et vtilitatem spectare velint, ne Dei iram iustissimam, et regis poenam ob violatum edictum incurrere, atque hostium loco haberi maluit.

Vtautem id commodius fieri posset, sanciunt frequenti Senatu, vt omnia templa, quae hactenus per totam Galliam ab Euangelicis essent occupata, et prae dicationi verbi destinata prioribus suis Dominis sarta tecta restituerentur. Quod si vero ijdem aliam religionis formam amplecti mallent, sibi ipsis nouis aedificijs et templis, vbi visum esset, prospicerent, hoc enim ipsis liberum fore. Quo factum vt dissidentes partes hachyeme quieuerint, atque in plurimis locis Galliae, praesertim Lutetiae, saepius aliquot millia hominum sub dio extra vrbes collecti, Euangelij praedicationem magno animorum ardore, ab Ecclesiarum ministris audierint.

Boreales venti cum frigore immenso, hac hyeme adeoinualuere, vt Rhenus in plurimis locis quo ad superficiem totus concreuerit. Idque et Basileae 20. Ianuarij. factum.

Hoc anno Pontifex pius, eius nominis quartus, dum multaemutationes passim per totam Europam fierent, omnes reges et principes sine in termissione de [note: Concilium Tridentinum.] concilio Tridentino sollidtauit, vt pacis tempore suam religionem omnibus obtruderet et antiquo more stabiliret. His itaque peracti sub autumni initium legatos suos Tridentum misit, qui sui generis hominibus quaedam capita proponere, atque more vsitato omnia constituere deberent. Concilio vero inchoato comparuere statim quatuor Cardinales, octoginta octo Episcopi, plurimi Abbates, Doctores, et praelati, qui iam antea Pontifici Romano iurati erant. Aduersae autem religionis proceres, certis de causis, suos domi continere voluerunt, donec huiusmodi conuentus alio ordine susciperetur. Idem quoque Galli fecerunt.

[note: Conuentus Num burgensis.] Principes itidem Germani, quos protestantes nominamus sub initium Februarij, Numburgi in Thuringia conuentum de hac re agentes, Cardinales duos, Pontificis legatos infecta re domum remiserunt.

Sub initium veris tumultus in finibus Burgundiae, circa arcem et ditionem [note: Tumultus in Burgundia.] Elicurtin exortus est. Cum enim Vuirtenbergici duces, multis iam annis cum comitibus Ortemburgicis coram Iudice ordinario de possessione eius loci egissent, et iam quasi definitiua sententia pro Vuirtenbergicis ducibus expectaretur subito iuuenis quidam Burgundus ex Rhiensium familia; callide arcem occupauit. Hancque itaque Vuirtenbergici conducto milite obsidione cingentes, eandem mox cum circum iacenti agro in suam ditionem redegêre.

Sub finem huius anni magna persecutio Euangdicorum in Flandria, Tornouiae [note: Euangelicorum in Flandria persecutio.] praesertim orta est. Cum enim vicini Episcopi viderent hanc doctrinam, paulatim in suis ditionibus altius radices agere, statuebant eam summa seueritate funditus extirpare, atque Pontifidam Religionem hac ratione stabilire: proptera multi vtriusque sexus homines in ijs locis partim exilio mulctati, partim occisi, quod doctrinam istam Euangelij eiurare nollent, sed constanter potius in recepta veritate ad finem vitae vsque magna patientia perseuerarent.

Anno 1562. Christophorus Vuirtenbergicus cum aliquot alijs principibus, [note: Anno 1562.] Tabernis Alsatiae contientum habuit, vt Guisianos fratres Galliae proceribus reconciliaret. Simulabant enim illi sese a doctrina Euangelicorum non [note: 1562.] feriebantur. Miseranda plane fuit ea trucidatio, cuius modum vix post vnam dimidiatamque horam necandis concidendisque viris, mulieribus, puerisque paruulis facere potuerunt. Tandem vero signum buccinae, quasi iam parta victoria, datum est: domusque aliquot direptae, ac funditus exinanitae, captiuique abducti quasi in triumphum nonnulli, quo in numero pastor siue concionator Ecclesiae grauiter sauciatus, et oppidi praefectus fuerunt. Guisianus autem se in pagum proximum Alancurtium ad cibum capiendum reficiendosque milites recepit, se cumque concionatorem illum sanguine cruentum, vulneribus non obligatis, quia stare in equo exanimatus, ac plagis illis debilitatus non poterat, per quatuor oppidanos in scalis, [note: Horrendum facinus.] quasi in fereulo ad pompam asportari iussit. Eo ipso tempore, quo iam milites fere omnes in equos ascenderant, ac se in viam dabant, erat mulier quaedam, quae virum suum (mercatorem inter illos oppidanos honestum, et grauiter in illa trucidatione vulneratum, cui Nicoiao Vasseio nomen est) domum ad medicinam faciendam, et obliganda vulnera reducebat: ea paruulum filium suum in macello animaduertit, quem miles quidam stricto gladio medium transuerberabat. Quo aspectu statim relicto marito, ad puerum aduolat, et sublata voce militis misericordiam implorat. Verum alter quidam qui iam in equum ascenderat, repente ex equo desiluit, et districto gladio miseram mulierculam, crudelem in modum confodit, eiusque mortuae cingulum ex argento factum, et crumenam, caeteraque praeterea quae precij alicuius fuerunt, eripuit: ijsque spolijs onustus, iterum in equum ascendit. Quatriduo post numerati sunt mortui quinque et quadraginta, qui a suis sepulti sunt: sauciati autem circiter centum, quorum plaerique mortifero et insanabili vulnere affecti [note: Nomina mortuorum.] putabantur. Nomina saltem eorum qui ipso Calendarum die mortui sunt, lectori ob oculos ponam, vt haec ingenti strage admonitus, et pericula tam Ecclesiae quam Reipublicae, et vitam suam Deo commendet. Sunt autem haec:

Duobus insequentibus diebus reliqui ad quinque et quadraginta, vt superius dictum est, vulneribus acceptis mortui sunt. Caeteri qui plagis mortiferis sauciati erant, singulis fereo diebus singuli moriuntur.

[note: 1562.] Eodem anno 1562. mense Aprili, cum apud Senones multi praestantes viri essent, [note: Euangelicorum apud Senones persecutio.] qui Euangelij dulcedinem iam degustarant, communicatis consilijs verbi ministrum elegerunt, qui statis diebus extra vrbem, iuxtaregium edictum, concionem haberet: quanque vero Canonici vna cum praetore et praefecto vrbis sedulo Lutetiae instabant, vt propositum hoc impedirent, factum tamen vt per septem septimanas pacifice verbum Dei annunciaretur. Cum itaque hac ratione aduersarij nihil efficerent, aliud tentarunt. Nam praetor conuocat plebem, eamque admonet Galliae statum esse periculosum, adeo vt opus sit portas vrbis custodire, et vigiles constituere, id quod et in alijs locis, et praesertim Lutetiae fieri soleat. Cum ergo haec sententia speciem honesti habere videretur, populus annuit et consensit. Hac ergo ratione die 7. Aprilis vrbs custodiri coepta, ne quis Euangelicis Senonensibus subsidio esse posset, tormentaque in muro collocata, quae etiam omnino ad eum locum dirigebantur, vbi hactenus Euangelici festis diebus ad audiendum verbum Dei conuenerant. Cum autem Euangelici intelligerent haec omnia contra sese excogitata, adeoque timerent ne vrbe egressi excluderentur, ad dies aliquot cessarunt, et Ministrum extra vrbem ablegarunt, ne violaretur, atque ipsi sese intra priuatos parietes continuerunt.

Quum hac ratione partes quiescerent, tandem 10. Aprilis inter horam decimam et vndecimam noctis vigiles ad Typographi Richeboi aedes accurrunt, petentes vt regis nomine actutum ianuam aperiat. Paruit bonus homo, atque Deo gratias egit quod magistrarus legitime ipsorum causam examinare velit, Ibi vero statim quidam vigilum acuminata lancea, quam Hallebardam vocant, eum petens fere transfodit, hisce verbis additis: Eas iam cubitum. Etsi autem grauiter fuerit vulneratus, non tamen statim est mortuus. Euangelici vero cum facinus tale audiuissent, statuerunt coram Regio praefecto criminali iudicialiter contra huiusmodi pacis violatores progredi. Simulabat autem praefectus sese alijs modo negotijs occupatum, ita vt nulia eis audientia fuerit data. Moti itaque homines illi consilia inter se conferebant quidnam agendum esset vt in posterum quiete viuere possent. Dum autem collecti inter sese consultarent subito a quodam admonentur, vt conuentu soluto quisque in domum suam sese reciperet, ni omnes vna opprimi velint. Id quod etiam factum est.

Hisce rebus peractis Papistae 12. Aprilis dieinusitatam processionem (quam vocant) instituerunt. Propterea nouitatis cupida plebs vna cum praefecto et praetore ex omnibus templis extra vrbem magna pompa in Abbatiam S. Petri dictam progressi sunt. Abbatia autem illia non longe ab eo loco distabat, in quo Euangelici antea ad audiendas conciones aliquoties conuenerant. Rebus itaque alijs peractis magno impetu aedificium Euangelicorum (vt vocantur) destruxe runt, adeoque in eum locum debachati sunt, vt nec vineis circumiacentibus pepercerint, sed cum radicibus extirparint. Eo confecto furibunda plebs sese in vrbem recepit atque publica conuiuia instituit. A prandio statim Hondenarti regij consiliarij pij hominis aedes infesto agmine circumdant. Itaque placide admonet ne hac ratione pergant, sed quiete rem cognoscant, ne forte Regium edictum viblasse dicantur: sed omnia frustra. Itaque vix sese intra aedes recipere et ostium claudere dabatur. Hac autem ratione magis ignobile vulgus insaniebat, atque domum magno impetu oppugnare adoritur. Tandem itaque domus illa expugnata, ipseque Hondenartus captus atque in Cardinalis Guisij Senonum Archiepiscopi (cuius consilio haec omnia facta dicebantur) carcerem coniectus est. Omnia deinde eius bona direpta, atque multa cum alijs quae aufferri non poterant, effusa. Postea vero vlterius progressi, ad domum Boulangier, qui et ipse regis consiliarius erat, oppugnandum pergunt. Is autem cum furorem eorum intellexisset, illico aufugit. Filius itaque qui domi permanserat, occisus, domusque

[note: 1562.] musque ipsius cum omnibus bonis direpta. Simili ratione expugnatur domus Mallarti consiliarij, et aedes procuratoris M. Iohannis Balthasari, quibus etiam omnia bona vastata aut adempta.

[note: Seditio ciuilis exorta contra Euangelicos.] Hac ratione cum insana plebs, quorundam instinctu, seditiose pergeret. aliquot Euangelici sese in munitam quandam domum recepere, atque generosum dominum de Mombault sibi ducem elegerunt. Eo cognito agmen illud accurrens tormentis quibusdam maioribus ianuam destruere, atque domum illam oppugnare aggreditur. Euangelici itaque cum suo Duce fortiter erumpentes plebem longe de loco illo submouerunt: cum autem desuper ex proximis aedibus lapidibus obruerentur, sese in tutum receperunt. Cum autem post ad oppugnationem redirent, dominus Mombault denuo erupit, atque eo vsque turbam illam propulit, donec ad habitationem suam peruenerit: eam autem quoque direptam et destructam magno dolore deprehendit. Cum vero hac ratione plenus irarum longius a suis recessisset, a hostibus vndique circundatur, atque tandem desuper lapide in fronte ictus, concidit: sicque cum fideli ministro occiditur, atque corpus eius per lutum contumeliose tractum, tandem in profluentem abijcitur.

Interea tumultuatur vndique, reliquique ciues per cantum classicum atque campanarum pulsum ad arma conuocantur. Agmine itaque facto pars ad vulneratum prius Typographum tendunt, eumque infirmum, et lecto decumbentem vna cum grauida coniuge misere interficiunt, domum diripiunt, atque filias eius puellas in aquis submergunt. Tandem ad vrbis Syndicum, Michaelem Forcentum itur, qui tamen per tectum in vicini aedes, qui etiam aduersae religionis erat aufugiens, vitam conseruauit: huic autem omnia monilia quae octingentorum florenorum censebantur, magna iniquitate aufferunt. Simili insania ad Iacobum Vthierum vrbis archiatrum tendunt: hunc autem cum non inuenissent, vxorem eius interficiunt atque corpus nudum, horrendum dictu, magna contumelia afficiunt. Nec contenti intra vrbem saeuijsse, verum etiam ad pij pistoris aedes in suburbio diripiendas festinant: quem etiam vna cum vxore vita et bonis spoliant. Sicque dies illa multorum clade et interitu transijt.

Sequenti die decimo tertio Aprilis seditiosi homines ad reliqua peragenda conueniunt, atque primo lignifabri aedes, qui cathedram e qua verbum Dei Ecclesiastes populo annuntiarat, confecerat, inuadunt, occupant, et diripiunt, ipsumque patremfamilias interficiunt. Postea vero in aedes Penonis Regij procuratoris, aliorumque nobilium qui Euangelio fauebant, irrumpunt, eorumque bona magna petulantia diripiunt.

Tandem hac ratione cum insanijssent, hora diei decima, publica praeconis voce edictum est, ne qua domus amplius diripiatur, sed vt omnes Euangelij fautores capiantur et magistratui tradantur: quod si vero aliqui resistere ausi essent, interficiantur. Propterea decimo quarto Aprilis nouus tumultus, et noua persecutio orta: inter captiuos etiam illos aliqui inuenti sunt, qui statim a furente populo, lapidibus sunt obruti. Sic demum Ecclesia illa apud Senones dissipata fuit.

[note: Ducis Condensis et quorundam procerum Galliae foedus.] Dum hac ratione passim violaretur edictum Regium, nuper in Ianuario renouatum et promulgatum, Ludouicus Borbonius dux Condensis cum multis virtute et authoritate praestantibus viris et proceribus Aureliae Gallorum vndecimo Aprilis anno M. D. LXII. conuentum habuere, et inter sese certis capitibus foedus inierunt, quod etiam edito scripto omnibus publicarunt, cuius haec fere summa erat: Quomam post Dei gloriam atque honorem, regia

[note: 1562.] maiestas materque eius vna cum incolumitate regni Gallici maximae nobis curae sit, quae ab alijs plane negliguntur et contemnuntur, dum contra Regium decretum eos qui pios coetus ad audiendum verbum Dei instituêre, occidunt, atque hac ratione contra alios nostrae religionis pergere cupiunt, testamur Deum omnipotentem, nos praeter voluntatem cogi vt coniunctis animis foedus inter [note: Conditiones foederis.] nos inierimus. Hoc autem in nullius perniciem aut detrimentum, nec in priuatum cuiusque commodum factum, verum primo vt Dei Saluatoris gloria promoueatur, authoritas Regis atque Reginae conseruentur, statuta et edicta Regia confirmentur, atque legum transgressores puniantur. Idque tantisper dum Rex ipse matura aetate regnum administrare, atque subditis praeesse poterit. Cui etiam parati sumus foederis huius nostri exactam rationem reddere. Secundo vero praesentibus testamur nos nihil facturos quod Regio statuto in Ianuario huius anni frequenti senatu facto aduersetur, nec etiam aliquid quod Deo aut Regi displiceat admittemus: Cauebimus enim Ecclesiarum et templorum direptiones, bonorum alienorum publicationes, imaginum demolitiones, furta, rapinas, scortationes, et huiusmodi alia scelera: quod si etiam aliqui transgressores inuenti fuerint, hos summa seueritate puniemus. In huius rei gratiam ministros verbi Dei elegimus, qui peccata populi corripiant, et veritatem iuxta Biblica scripta exponant. Tertio nostri foederis ducem elegimus primarium illustrissimum principem Ludouicum Borbonium, regio Francorum sanguine prognatum et regis Nauarrae regni gubernatoris fratrem. Cui etiam in hac rerum confusione diligenter obediemus. Quod si vero ipse infimus fuerit, autalia ratione officio huic praeesse nequeat, parebimus aequa ratione ei, quem is semper substituerit aut nominauerit. Hanc etiam administrationem clementissimus dux in sese haud grauatim suscepit, suam fidem et operam nobis pollicitus. Quarto huic foederi includimus omnes pios atque regis consiliarios, qui edictum in principio huius anni a proceribus Galliae promulgatum seruant ac custodiunt. Qui vero aliter agunt, atque Regia decreta contemnunt, hos tanquam publicae pacis violatores hostium loco habebimus. Si quis praeterea nostrûm laedatur contra conuentionis puncta in Ianuario prius facta, eum pro viril nostra fortiter defendemus. Quod si vero etiam aliquis nostrûm aperte foedifragus, aut clam cum hoste sentiat, hunc veluti sceleratum et periurum grauiter puniemus. Actum et datum Aureliae, vndecima Aprilis die. Anno a nato Christo, redemptore generis humani; Millesimo quingentesimo sexagesimo secundo.

[note: Condensis principis excusatio.] Hisce rebus confectis Condensis princeps aliud scriptum aedidit, in quo sese diligenter excusat, quod sibi huiusmodi officium imponi passus fuerit: hoc enim nequaquam ob priuatum suum commodum, sed ad Reipublicae vtilitatem et honorem susceptum. Nam aliquos esse inuentos, qui contra edictum Regium piorum Ecclesias inuaserint, et impune crudeliter deuastarint. Quamuis etiam edictum illud in plerisque Regni parlamentis publicarum sit, tamen id Lutetiae ab ijsdem pacis perturbatoribus impeditum fuisse, ita vt nec regina ipsa promulgationem eius impetrare potuerit. Cum itaque timeat ne hac ratione aduersarij contra sese et suos confoederatos insanire pergant, statuisse iusta defensione illis resistere, Deique gloriam et Regni tranquillitatem conseruare. Quod si vero Guisiani cum suis asseclis Regem et Reginam angustis limitibus circumscriptam liberent, atque arma deponant, paratum quoque sese idem facturum, atque in loco quodam omnibus opportuno compariturum, vt tandem exoptata pax cunctis restituatur, atque quisque libera conscientia Deum colere, et Reipublicae vtilitatem promouere queat.

[note: 1562.] sub initium Aprilis Lutetiam ingreditur. Cui etiam Momerantius magister [note: Guisius Lutetiam ingressus.] equitum, quem Connestabilem vocant, princeps Niuernensis et D. S. Andreae, cum multis alijs Galliae proceribus obuiam progressus, honorifice excepit. Eo tempore rex et regina in Monceaurx quieti viuebant, omnem occasionem expectantes, qua nam ratione animorum haec dissensio tolli, atque pax publica conseruari poterat. Interim vero Guisiani senatu conuocato aliquoties conueniunt, multaque deliberant et inter sese statuunt, quae postea euentus declarauit. Publicato praeterea scripto, ostendunt aduersarios suos non Dei gloriam et publicam tranquillitatem, verum priuatum commodum et regni interitum spectare: multos etiam esse qui affectibus indulgentes sacra prophanis misceant: alios vero esse haereticos, Anabaptistas, sectarios, etqui pro sua libidine Religionem sibi fingant, quos quidem punire diuinae et humanae leges permittunt. Haec cum Lutetiae fierent, magna animorum mutatio secuta, maior pars plebis. Guisianas partes secuta, aduersae Religionis partes persequi coepit. Factum itaque vt Connestabili hortatu ciues alij hinc inde ad supplicia raperentur, alij in proprijs aedibus [note: Lutetiae aliquot millia martyrum facti.] interficerentur, alijque proscriberentur, ita vt paucis diebus aliquot millia hominum magna crudelitate sublati esse dicantur.

Interim dum haec Lutetiae et Aureliae a partibus dissidentibus perpetrarentur [note: Lugduni Euangelij doctrina recepta.] Senatus populusque Lugdunensis Euangelij doctrinam susceperunt. Quum enim viderent Euangelici aduersarios suos per aliquot menses arma parasse, atque certum quendam diem expectare, quo animi sententiam expedire, atque Hugonotos, quos vocant, opprimere possent, ipsi collatis inter sese consilijs vigesimo sexto Aprilis compita viarum armati occupant, templa omni Idolorum cultu purgant, et vnanimi consensu puram Euangelij doctrinam, Missa Papistica cum alijs superstitionibus abolitis, suscipiunt. Quod si vero aliqui ex sacrificulorum, Monachorum, aut ciuium numero erant, quibus haecreligio nondum cognita displiceret, ijs permissum vt intra certum temporis spacium sese extra vrbem ad suos reciperent. Hisce omnibus constitutis vrbem suam muniunt, praesidium in muro collocant, atque aliquoties extra vrbem armati erumpentes, hostes suos in vicinis oppidis collectos fortiter opprimunt, et victores in vrbem reuertuntur. Hoc Lugdunensium exemplum multae aliae vrbes per prouinciam praesertim et Northmanniam secutae sunt. Cum itaque Guisius intelligeret Euangelicorum numerum in dies augeri, non cunctandum sibi ratus, sed ab externis populis subsidia petenda existimauit.

[note: Heluetij et Germani in Galliam prouocati.] Propterea per legatos suos apud Heluetios suae religionis maximis precibus et promissis impetrat, vt certae copiae ei destinarentur. Idem etiam apud Rheingrauium et Rogendolphum Germanorum militum peritissimos duces effecit. Idcirco Heluetiorum quatuordecim signa duce Guilielmo Frolichio veterano fortissimo, in Galliam profecti, eo tamen titulo, vt veluti Regis confoederati, ei periculoso hoc tempore essent subsidio. Paulo post etiam alia octo signa Heluetiorum subsecuta sunt. Adduxit etiam Rheingrauius et Rogendolphus non contemnendum numerum equitum et peditum ex Germania quibus persuasum erat, nequaquam hoc bello Euangelicos, sed seditiosos quosdam et rebelles puniendos esse. Hacque ratione bellum intestinum passim per Galliam inualuit, ita vt hinc inde multi cordati et pij Viri occubuerint.

[note: Bernensium in Galliam profectio.] Quum autem Lugdunenses in magno periculo essent, Bernatum vicinorum opem implorarunt, quo vrbem praesidio munire, et hostem procul a moenibus arcere possent. Quanquam autem senatus prudentissimus sese huic bello implicare nollet, inuenti tamen sunt multi Bernenses, Vuallesiani et Nouocomenses ciues, qui sua sponte nomina dare, atque periclitantibus succurrere proposuerunt, Itaque duodecimo Iulij patria discedentes Geneuae conueniunt,

[note: 1562.] atque duce Nicolao Diespachio forti et strenuo, decem signis instructissimis Rugdunum petunt: Cum autem extra moenia hinc inde castra mutarent, atque hostis ad alia loca deflsecteret, ita vt nihil memorabile ab ipsis fieri posset: tandem 26. Septembris a magistratu suo, graui poena transgressoribus constituta, domum reuocati, Lugdunensium permissu in patriam incolumes reuersi sunt.

Quum bellum ingens hac aestate multa sanguinis effusione in Gallia arderet, atque multae vrbes Euangelij praedicationem (inter quas et Rhotomagum non bile totius Northmanniae emporium esset) publico decteto admisissent, Guisiui easdem, vel promissis et praemijs, vel vi tandem ad suas partes trahere conatus est. Iam enim Rex iuuenis cum regina matre et rege Nauarrae regni gubernatore (qui tamen antea Euangelij doctrinam agnouerat (Guisio atque eius confoederatis adhaerebant, et Condensem Principem, qui Aureliae desidebat, hostem declararant. Primo itaque Bituricenses tentarunt, qui etiam magnis pollicitis persuasi, certis conditionibus se dediderunt, atque Rheingrauij et similium intercessione, veniama depti sunt. Postea vero Rhotomagum profecti, similem rei euentum expectabant. Cum autem ciues neque religionem mutare, nec inscijs aut inuitis confoederatis suis vrbem dedere vellent. Guisiani eandem oppugnare atque summa vi inuadere statuerunt. Idcirco 14. Octobris vrbs omnibus fere copiis regis obsessa et maximo apparatu oppugnata fuit. Cum etiam primus impetus non successisset, secundo atque tertio idem frustra tentarunt. In eo conflictu fortissimi quique Gallorum ducum tormentis e muro petiti aut interfecti, aut grauiter vulnerati fuêre. Inter hos etiam erat Rex Nauarrae ducis Condensis frater et regni gubernator, qui etiam post dies aliquot vi vulneris mirabili Dei consilio vita functus est.

Aliquot dies postea captum est agi de pacis conditionibus. Inter alias vero petebant Rhotomagenses vt et sibi et alijs ciuitatibus Galliae libera praedicatio Euangelij permitteretur, id quod etiam in Ianuario frequenti procerum conuentu decretum fuerit. Regem etiam cum matre regina, et aulicis intra moenia recipere parati, siqua spes daretur, Euangelij doctrinam omnibus futuram liberam. Cum autem regij duces sibi nihil praescribi vellent, atque omnes copias intra moenia, cum rege admittendas cupiebant, re infecta inuicem discessum est.

Tandem itaque 26. octobris omnibus copijs collectis Guisiani duces denuo fortunam Martis dubiam tentarunt. Tum demum vtrinque acriter pugnatum, atque noui milites subinde defessis ac vulneratis extra vrbem successerunt. Rex Interim et regina cum Momerantio Conestabile in Monasterio V. Catherine, quod in monte situm et prius expugnatum erat, spectatores erant praelij, omniaque perspiciebant, quae intra et extra moenia peragerentur. Cum itaque fensissent ciues ad pugnam remissiores esse, per tibicines suis signum dedere, vt praelium redintegrarent, atque nouum militem prioribus submitterent, qui recta, muro ascenso, magno impetu in vrbem irrumperent. Tum demum clamor vtrinque auditus atque horribili armorum clangore, et tormentorum sonitu omnibus auditus fere ademptus Quisque enim vnice eo respiciebat vt hostem laederet, nulla suae salutis ratione habita. Propterea vtrinque optimi quique milites occisi. Tandem ergo Guisiani multitudine fraeri in vrbem venerunt, atque sequentibus locum dederunt. Cum autem ciues cum praesidio suo diu hosti restitissent, atque numero vicerentur, per alteram portam sese extra vrbem alio receperunt. Multi quoque nauibus ascensis secundo flumine incolumes euaserunt. In ea tamen expugnationis angustia aliquot viri et mulieres inuenti, qui sesponte potius in aquam praecipitare, quam viui in hostium potestatem venire maluerunt. Victor enim hostes in omnis generis homines nulla ratione sexus aut aetatis habita crudeliter

[note: 1562.] saeuijt, atque opulentam vrbem diripuit. Tandem tamen rege et regina iubente reliquae multitudini quae supererat parsum, atque vrbs Rhotomagum in gratiam recepta est.

[note: Angliae et Germani equites Condensi suppetias ferunt.] Quum autem princeps Condensis atque eius confoederati intellexissent Guisium externo milite fretum aliquas vrbes recuperasse et Pontificiam religionem ijs imposuisse, nec ipsi sibi cessandum rati. Itaque ab Elisabetha regina Angliae impetrant, vt exercitum in Galliam mittat, atque fratres religionis nomine periclitantes adiuuet. Deinde etiam a Germanis principibus obnixe petunt, vt militem certo stipendio concedant, quo huius modi hostium conatus reprimere, atque sese cum liberis et vxorib. salua religione defendere queant. Regina itaque Angliae cum aliquoties antea frustra pro Euangelicis apud Guisianos intercessisset tandem lustratis copijs Anglorum aliquot millia transfretare iussit. Hi quidem portum Diepensem multaque alia loco occuparunt, atque hostem in Nordmania, varijs modis afflixerunt. Quanquam vero nullus Gernunorum principum, ob pacem publicam in Imperio constitutam, sese huic bello implicare, atque suum militem in Galliam ablegare hoc tempore vellet, inuenti tamen sunt inter Saxos et finitimos populos plurimi, virtute et arte bellica clarissimi viri, qui vel vitae suae dispendio afflictis Christianis in Gallia succurere, atque hostem a piorum finib. propulsare statuerunt. Hac itaque ratione circiter tria milliae equitum, (quorum dux erat nobilis quidam Hessus Fridericus a Rolzhausen) et duo millia peditum Germanorum collecti, per Lotharingiam hostium fines depopulantes, sub autumni tempus in Galliam instructissimi peruenerunt. Etsi autem Guisiani omnib. modis impedire conabantur, ne hostium exercitus coniungerentur, tandem tamen Germani impetu facto per medias hostium hinc inde stationes, Aureliam ad principem Condensem penetrarunt: sicque virib. vtrinque redintegratis, bellum crudelissimum inter Gallos restauratum fuit.

Anno eodem Mense Nouembri. Inuictissimus Romanorum Imperator Ferdinandus, [note: Maximilianus fit Romanorum rex] cum Electorib. et ordinib. sacri Imperij, Francofurti ad Moenum comitia celebrant: atque maximae spei principem Maximilianum, regem Boemiae paulo ante 20. scilicet Septemb. Pragae coronatum, Ferdinandi Imperatoris filium in Romanorum regem communib. votis eligunt. Aderant tum omnium regum et [note: Legati Turcici.] principum, ipsiusque etiam Solymani Turcae oratores nouo regi gratulaturi. Turcici etiam Imperatoris legatus praeter literas ad Caesarem Ferdinandum datas a Turca Solymanno, etiam equum gradarium et quatuor Camelos munera Solymanni offerens. Ait etiam Solymannum misisse Caesari dono captiuos Christianos, quos nullo nec pretio, nec muneribus, nec intercessione prindpum quorumcunque redimi passus esset: petere autem, vt et ipse Caesar captiuos Turcas dimittat.

Quarto etiam Nouembris Gallici legati coram Caesare Ferdinande, Imperij [note: Explicatio belli Gallici.] Electorib. et alijs principibus comparuerunt, atque statum regni miserrimum luculenta oratione proposuerunt, suppliciter petentes, vt tandem huic malo succurratur. Cum autem oratio illa, qua explicatio bellorum, quibus Gallia miserrime conflictabatur, coram Reuerendissimis et Illustrissimis Germaniae principibus, Sacri Imperij electoribus, a Condaei principis legatis, in publico sacri Imperij consessu, Francofurti pridie Nonis Nouembris, habita sit, placuit eam ordine hîc subijcere, vt videamus quae causa fuerit, quod Gallia tanto tempore tam misere afflicta, atque passim tot martyres facti fuerint.

Quod in caeteris omnibus causis manifestum esse solet, Reuerendissimi et illustrissimi electores, potentissimique principes, vt in primis intelligant omnes [note: Legati oratio.] apud quos agitur, pro quo et in quem dicatur: id vobis videre positum in controuersia, dum disceptatur vtri eorum qui in Gallijs contendunt, regis partes tueantur et foueant. Ostendemus autem, dum dicimus apud vos in hoc vestro sacri Imperij conuentupro Illustrissimo principe Ludouico Borbonio (qui primum ordinem

[note: 1562.] vna cum fratribus inter agnatos stirpis regis Francorum tenet) non tam ipsius quam regis Christianissimi, regnique causam agere. Nihil enim adferemus quod ad principis Condaei propriam peculiaremque causam, authoritatem, aut dignitatem pertineat: sed miseram regis nostri conditionem, ac totius populi Gallici tristes et acerbos casus, quos vtinam, vt merentur huic sacratissimo consessui depingere et ob oculos ponere possemus. Nam vt miserandum est inprimis, ita inauditum nostro seculo, regem iure Naturae a Deo optimo maximo constitutum, dum impuberem aetatem agit, eo redactum, vt in medijs potentissimi regni penetralibus tuto quiescere non possit, eorum improbitate, qui regnum affectant, innocentemque puerum in regni ac vitae discrimen vocant, eiusque fratres et matrem ijsdem calamitatibus inuoluunt: sed ijs artibus vt interim se nihil magis cogitare praedicent, quam regi, et Reipublicae adesse in officio, quibus vel optimos quosque vel prudentissimos se fallere, posse existiment. Quae dum spargunt in vulgus, id agunt vt principis Condaei famam, quae semper Dei beneficio integra futura est, criminentur et calumnientur. Quod vt intelligant vestrae Reuerendissimae et Illustrissimae Celsitudines, petimus vt pro vestra humanitate, Germanoque candore, iudicia vestra tantisper fuspendatis, donec causa audita, liqueat vnde tanti mali fomes et origo prodierit. Tum demum pro uestra aequitate et prudentia expendatis, quis nam istis Gallici regni dilacerationibus causam praebuerit. Quod si nos cogant inimicorum criminationes in vos tela reijcere vnde fuerunt emissa, cum acrimonia veritatis, id ad causam pertinere existimetis atque ad innocentis Principis Condaei defensionem, qui a culpa longissime absit, semperque abstinuerit ab omni Reipublicae perturbationeatque tumultu. Sic fiet, vt dispersis depulsisque tenebris et nubibus quas aduersarij nostri congerunt veritas ipsa nuda de se testimonium probatissimum reddat.

Principio itaque sic a vobis statuendum est, regnum populumque Franciae suis proprijs legibus semper stetisse, quas a maioribus Germanis acceperunt. Sed vt sunt natura suarum segum tenaces Gralli (quod de Masciliensibus antiquitas testatur) quod semel suis legibus cautum esse sciunt, vix fieri potest vt reuelli patiantur. [note: Salicae leges.] Eas leges a Maioribus suis acceptas ante Caroli illius Magni Germanorum Imperatoris Regisque Francorum augustissimi tempora, Salicam legem nominarunt: quae cum non immerito semper habita fuerit neruus et fundamentum nostrae reipublicae, hactenus nefas esse duxerunt nostri maiores, quicquam in ea vel mutare, vel antiquare. Eiusautem legis praecipua sunt duo capita: videlicet Edictum de successione in regno: Alterum quod praesentis est instituti, respicit personam regis in pupillari aetate constituti, aut errantis mente. Ait enim tunc conuocandos esse ordines regni, quos status vocamus, et ex eorum sententia constituendam esse gubernatorem. Rege enim nondum adulto penes ipsos ordines est summa Reipublicae, ac ius belli et pacis.

Igitur rege Francisco secundo ad regnum vocato, diu multumque dubitatum est, quatenus post puberem aetatem ordinum consilio atque authoritate reges indigerent. Sed hanc litem regis immatura mors diremit. Deinde coactis rursum ordinibus propter Caroli Regis puerilem aetatem, omnium ore atque consensu, qui comitijs intererant, has leges constituunt, decernunt et publicant. Ad quas vt diligenter aduertatis, etiam atque etiam contendimus a vestris Reuerendissmis et illustrissimis celsitudinibus. Inillis enim constitit totius negotij prora puppisque, et vertitur totius contentionis cardo. Illarum autem legum quatuor fecerunt capita. Primum, omnium applausu, Principumque regiae stirpis consensu, exemplis caufisque grauioribus propo sitis, decreto publico, regis tutela regnique administratio reginae matri regis defertur. Quam monuerunt,

[note: 1562.] vt quantum in se esset, honesta parsimonia aes auenum (quo grauiter Respublica premebatur) dissolueret: populum vix respirantem oneribus leuaret collapsam Remp. restitueret, et pacem quietemque populi, domi forisque procuraret. Hoc itaque Legis capite soli reginae (interea dum Rexadolescit) regni competit administratio, frustraque in alijs quaeritur et desideratur.

Alterum caput decernit, repurgandum esse regium consilium ijs hominib. a quibus plus metuitur damni quam speretur auxilij. Atque ab illis inprimis qui alieno principi suam fidem adstrinxissent: In quorum numero habendos esse uoluerunt Ecclesiasticos omnes, quod Romano Pontifici sint iuramento deuincti, qui Regi plaerumque est inimicus, aut cum ipsius inimici confoederatus: nec licet regi pritus illorum defensionem suscipere, quam abipso Pontifice approbati fuerint. Praeterea, absurdum est Cardinales aut Episcopos in aulis versari, cum sit muneris illorum pepetuo adesse Pontifici, horum vero praeesse suis Ecclesijs, et earum curam gerere. Quod ipsum cum ad ius diuinam pertineat, a regibus temperari non porest, Insuper exemplo Senatuum regni non possunt duo, pluresue fratres, si cut nec patest cum filijs, in regium consilium admitti, nisi illi quidem ex regia stirpe fuerint, et sanguinis (vt vocamus principes) quos natura ipsa non sola hominum prudentia, ad regis consilium vocat, Qui autem regio fisco praefuerunt aut sacram pecuniam attrectarunt, interim dum id muneris exercent, ac donec iustas rationes reddiderint inter regis secretiores consiliarios non sunt habendi. Quod etiam pertinet ad eos quibus immensae et inofficiosae donationes a regibus praeter regni statuta factae sunt. Eos enim repetundarum reos leges consticuunt. Ab hoc autem legum articulo pendet coniurationis et conspirationis Guisiae cum Conestablio et Mareschalco fomes et origo, quia se repetundarum erimini obnoxus esse intelligunt, et a regis consilio depulsos, Quod prius ne fieret, vi minisque graiuioribus frustra attentauerant.

Tertium caput est, ne, interim dum rex pubescit, absque ordinum Statuumque sententia quicquam quod ad bellum, aut grauiores sumptus faciendos pertineat, attenteturad arma, regis subditos nemo prouocet. Qui contra ausi sunt, in eos damna belli populari actione repeti possunt, tanquam ab inmicis pacis, quietisque publicae.

Quarto capite religionis causam a seditione separari placuit, adeo vt nemini liceat propter alterutrius religionis causam quenquam pro seditioso et rebelli damnare. Item cautum est, ne imposterum eadem causam cuiquam vis fiat publica aut priuata, vtque iudices prouidarum non patiantur quenquam sectari eorum qui Euangelicam reformationem profiterentur. Verum illis vbique templaad suae religionis exercitium concedantur, in quibus libere audiant verbum Dei, et Sacramenta administrentur ab Euangelicae doctrinae ministris. Adhaec statuta placuit vetera omnia edicta religionis causa publicata reduci et temperari.

Has leges aegerrime tulerant coniurati. Quibus constitutis, solutoque statuum [note: Tumultuum causa] conuentu eum extricare se non possunt, ab ordinum sententia atque iudicio, quibus et excluduntur a regis consilio, et ad calculos et repetundarum examen vocantur, quaeruntur, modis omnibus explicandae coniurationis viam. Interea, magna cura et diligentia vnitatem Ecclesiarum procurat regina (vt sagad et maturo in reb. omnibus est ingenio conuocatis vndique Ecclesiarum praesulib. cum aliquot Theologis scholae Parisiensis, et Monachis quos Româ adduxerat, Ferrariensis Cardinalis legatus. Aderant praeterea Euangelicae praedicationis ministri duodecim, qui de doctrina sua cum Pontificijs placide absque amarulentia et contentione litigiosa dissererent, vt piae concordiae rationem aliquam inirent. Sed haec cuncta consilia pertur bauit suis factionib. insignis ille Cardinalis, qui dum hoc agit, vt Romano pontifici suam operam probet, et honestos reginae conatus impediat, effecit vt ille conuentus sine vllo fructu solueretur. Cum vero de confessione augustana

[note: 1562.] setuna sermo incidisset, siscitatus est, an illi subscribere in Negotio Coenae vellent nostrarum Ecclesiarum ministri. At vero rogatus ipse, quid de reliquis eius confessionis articulis sentiret, magna vocis animique asperitate et contentione respondit, se totam confessionem improbare ac detestari. Nostri contra, illam [note: Augustana confessio.] modis omnibus se laudare et se approbare dixerunt, a qua suam nihil fere dissentire ex utriusque collatione (vtranque enim habebant in manu) facilimum esset probare. Quod si videantur in articulo de coena vt cumque dissentire, id quidem esse huius quam multi existiment, sed quorundam ambitione et claoribus in immensum exaggerari. Constat enim vtramque partem idem Religionis fundamentum ac sacramenti coenae fructum, finem et effectus eosdem constituere. Tantum caueatur, ne veritati Corporis Christi in aliquo derogetur. A uobis autem Reuerendissimi et Illustrissimi Principes, magnis precibus contendit princeps Condaeus nomine omnium nostrarum Ecclesiarum, vt alicubi in ipsa Germania synodum indicetis, ad quam promittit se effecturum, vt veniant praecipui Ecclesiarum nostrarum pastores, qui placide animis compositis, facilibusque cum vestris de rebus controuersis disserent, omnes controuersias coniuctis suffragijs puro Dei verbo decident, ita vt in omnibus constet vtramque gentem eadem fideiac religionis puritate et sinceritate Deum colere.

Tandem cum viderent nihil sibi foeliciter succedere qui legibus ordinum damnati erant: persuadent Reginae et Nauarro noua iniri consilia, quibus sperant vt ordinum regni decreta pereant et reuellantur. Quare consilium, vt aliam rationem ineant componendi istas controuersias; et eam rem deligant nos quos sibi et regni multis beneficijs deuinctas esse scirent. Ne tamen horum consulunt authores publice haberentur, putantautem sibi esse e regia discedendum, quam coeat hoc consilium. Verum cum multa animo versarent Guisij, tentarunt facinus, quod si successisset, maximis alijs motib. initium dedisset. Pridie enim quam Guisius discederet ex aula (re ita composita) Dux Nemorsi compellat Aurelianum Illustrissimum ducem, in ipso regis cubiculo, tanquam iocans, an velit in Lotharingiam vsque expatiari eum Guisijs. Ibi enim esse apparatos ludos et spectacula quibus delectetur. Ducem vero Lotharingiae simul cum coniuge maximo ipsius desiderio teneri. Proponit postea pericula quae regifratri et sibi ab Hugonitis imminerent: (sic enim contumeliae causa nominant eos qui nostram religionem profitentur:) aitque veluti ex oraculo, non esse dubium, quin Rex Nauarrae Condaeusque princeps de occupando regno cogitarent istius nouae, quam dicunt, Religionis praetextu. Cumque non persusisset, cidit Guisio qui alijs rationibus puerum aggreditur et torquet. Sed eodem euentu cedit patri Guisio Guiuilla, qui etiam ostendit qua ratione abduci posset: nimirum vt media nocte e fenestra demissus imponereturrhaedae, et sic velocibus equis in Lotharingiam abduceretur. Sed ne is quidem plus proficit apud sodalem, quam aut parens aut Nemorsus. Cum haec emanassent, rogatus Aurelianus in ipso regis consilio, hoc ipsum negotium aperuit Regi fratri, Regina matri ac Nauarro praesentibus. Habetur et Nemorsi confessio, e Sabaudia transmissa, in qua hac fatetur quidem, sed ipsum praetendit. Quis autem ludos esse putet, vnde tot crimina oriuntur? Quid autem ea re molirentur, facile est cuilibet iudicare, qui Regni Gallici rationes et statum vtcunque nouerit. Guisij vero ea spe deiecti, secedendum esse existimauerunt, quousque aliquantum ea inuidia deflagraret, et ad eos accendendum qui ipsorum artes ignorarent. Nota est omnibus virtus et pietas illustrissimi illius principis apud quem diuerterunt, proxime Germaniam ab tabernas Alsatiae, cui suis simulationibus conati sunt imponere, dum fingunt se professores Augustanae confessionis, a qua vix ita pridem abhorruerat Prothaeus ille Cardigustanae confessionis, a qua vix ita pridem abhorruerat Prothaeus ille Cardinalis. Eorum sane discessus ex Gallia magnam spem pacis, et quietis nobis

[note: 1562.] praebebat. Interim vbique in Gallijs verbum Dei resonabat, atque adeo in ipsa regia, [note: Euangelium in Gallia praedicatum.] in primatum magnatumque domibus. Impura omnia, et ludicira, blasphemiae, rixae, odia, et caetera eiusmodi, quae facile irrepunt in animos eorum qui de Deo, et de salute parum diligenter cogitant, videbantur ita compressa, vt eam mutationem nemo saris mirari posset. Nulla tum fere vrbs, nullus pagus ex praecipius absque Dei verbo, magna etiam aduersariuorum tolerantia, qui quamuis sanctam Dei doctrinam non satis probarent, pios tamen mores, et sanctam mentem nunquam non satis laudare et commendare poterant, summa Dei gloria et magna omnium admiratione.

Interim e parlamentis et senatibus, qui frequentes sunt in Gallia, conuocati condicto die et loco, praesentibus Regiae stirpis principibus, atque veteri vniuerso Regum consilio, consultant. Adest Conestablius, adest et Mareschalcus, qui nouam tragoediam nouosque tumultus laeti expectabant. Instabant ordinum actores, monentes nihil nouandum esse: sed in ordinum sententia standum, repurgandumque prius esse regis consilium, quam quicquam constituatur. Contra, sibi non licere putabant illi quos ordines a consilio regis depulerant, et reos peculat us fecissent. Verum cum nullis ignota esset ordinum Gallicorum potestas, nemini in mentem venire potuit, constitutas ab ordinibus leges damnari, antiquari ac abrogari, ac in vniuersum refigi a quoquam posse. Sed vt cum Guisijs absentibus, et [note: Nouum edictum 1532.] socijs praesentibus in aliquo consentirent, nouum edictum mense Ianuario constituunt, quo libera verbi, sacramentorumque potestas Ministris Euangelicae doctrinae conceditur: idmodo fiat extra vrbium septa, et abstineatur a templis Romano cultui dedicatis. Integrum sit praeterea cuilibet impune ac libere, quam volet ex duabus religionem sectari. Quod decretum cum ingratum esset Euangelicae doctrinae sectatoribus, praesagirentque inimicorum dolos, quos exitu ipse statim apetuit, nimirum haec ideo sic decerni, vt inermes et procul a suis aedib. procul auxilio, magis essent aduersariorum iniurijs obnoxij, atque illis faciles praedae fierent. Noluerunt tamen Reginae, Nauarro regi, caeterisque tanti consessus hominibus, repugnando molesti esse. Verum propositis conditionibus acquieuerunt hoc tantum petentes vt bona fide obseruarentur, et tutae essent et absque fraude pacis conditiones. Hoc edictum singulorum Sacramentis confirmatur, atque inprimis a Nauarro, Conestablio et Mareschalco, qui postea illud idem sacramentum apud Reginam repetunt: addunt etiam iurati, se nunquam eius qui in edictum incurreret, gratiam petituros esse. Publicatur edictum in foro: Per prouincias ministris authoritas praestatur: aedificantur in suburbijs ligneis tabulatis loca publica: ab stinetur a templis. Et excrescente in dies singulos mlagis atque magnis per vniuersam Galliam populo, ad verbi Dei auditionem concurrente, atque adeo Lutetiae Parisiorum, vbi tanta auditorum copia affluxit, vt ad triginta hominum millia conuenirent incredibili modestia, necesse fuit sub die populum conuenire, qui apparatis locis contineri non poterat.

Tantum populi coniensum et Euangelij progressum cum ferre non possent lucis Christianae hostes, a Conestablio monetur Guisius, vt statim in aulam redeat, et crescentibus malis mature occurrat Reuocabatur etiam Nauarri literis quem facta speregni Nauarrae recuperandi, et quibusdam vanis, inanibusque promissionibus, Pontificij in suas partes pertraxerant. Redit itaque Guisius, qui inermis discesserat fugiens, cum magna satellitum armatorum manu, ac in ipso veluti limine, dum ostium coepit apertum esse verbo Dei, quod magnis viribus adolescebat, dum sibi nihil metuunt Ecclesiae, tutasque se purant Edictorum ac Senatusconsultorum authoritate, nulla accepta iniuria omnes Ecclesias vastat, et ab eo suisque crudeliter trucidantur Vassij, quos in precibus publicis, pietati operam dantes offenderat, occisis etiam foeminis et infantibus ab vberibus matrum pendentibus.

[note: 1562.] Regina vbi resciuit Guisium aduentare, verita ne contingerent ea quae postea acciderunt, obtestatur ne Luteriam accederet. Illi vero contemptis eius mandatis, vel potius precibus, eo venit, stipatus plaerisque suae factionis proceribus ac aliquot centurijs equitum armatorum. Et qui prius temerario ausu leges patriae violasset, dum armatus hostilique animo fines Galliae attigit et ingressus est (quod iure gentium capitale est) sic non dubitauit Lutetiam, regni praecipuam vrbem progredi, vt ab illa magnifico apparatu armatus exciperetur, neglectis regni legibus. Ob eam rem Carolus Imperator maximus cum iter faceret per Gallias, noluit armatus ingredi Lutetiam in apparata solenni pompa, etsi magnopere [note: Lutetiam solis regibus armis ingredi licet.] rogaret Rex Franciscus, vt id faceret: quod sciret ad solos reges id pertinere. Exceptus est ergo Guisius magno cum applausu et gratulatione populi Parisiensis, incitati a Sacrificulis, cuius magna multitudo, audito eius aduentu, effusa est extra portas, vt eum faustis acclamationibus exciperet: qui honor solis regibus tantum praestari solet. Accessit et ad eum praefectus vrbis et illi suam operam et sua officia detulit. Quod sane non iniustam metus suspicionisque causam nostris praebuit, cum praesertim recens esset memoriae patratae Vassianae crudelispanijs, Lusitania, et Sabaudia, in quibus tota conspiraitiionis series perscribebatur, animaduertens in quantis periculis versaretur, accersit ad se principem Coniurati moliantur. Monet, et magnis precibus contendit, vt conuocatis amicis, [note: Regina Condaeum monet, ut Guisio resistat.] collectoque milite se nefarijs illorum conatibus opponat. Postea vero conspitijs Condaeum monet non amplius esse differendum, sed Guisij, reliquorumque coniuratorum conatibus mature esse occurrentdum. Eumque regina constituit exercitus ducem, defensorem regiae, suaeque libertatis. Illis aderant plerisque primariae et antiquae Nobilitatis viri, quibus etiam ipsa imperauit, vt regios subditos hortarentur ad sequenda signa Condaei, et ad se opponendum Guisiorum coniurationi. Extant literae ipsius reginae manu scriptae, quae de principis Condaei vera ragem et ipsam obedientia testimonium ferant, quibus se ei, ac liberos commendat, polliceturque regem officiorum eius memorem fore. Alijs literis iubet, ne prius arma deponat, quam ab aduersarijs posita videat. Praecepit etiam Amurallio, Sonbizae, alijsque ordinis regij Equitibus, vt vna cum Condaeo regem iuuarent, quo facilius Guisianam conspirationem opprimere posset. Aqua voluntate ipsam non amplius destitisse testabuntur, ea quae vix ita pridem Pricipi Condae reliquisque exercitus eius Principibus ad oppidum Bogenciacum dixit: cum serio fassa est, se vitam ac dignitatem illis debere. Quae longe diuersa sunt ab ijs literis, quas nostri aduersarij vi, metuque ab ea extorquere solent. Ne autem vobis in hac re imponi existimetis, En poferimus quaternas liter ipsius reginae manu scriptas, quas Argentorati Generorissima socius Condaei principis ipsius mandato nobis tradidit, quas certe a vobis legi et videri magnopere cupit Condaeus princeps. Reliquas apud se seruat, quas propter itinerum pericula, non est ausus nobis concredere: quas latinas ad verbum fecimus: illarum archetypa post huius orationis finem conscribi [note: Exemplaria literarum reginae.] curauimus. Earum est haec sententia: Mi cognate, significauit mihi Baro de la Guarde, quae ipsi dixeris: quibus, mi cognate, tantam fidem habeo, et habui, vt mihi ipsi maiorem non habeam. Nunquam obliuiscar eorum, quae regis, filij mei, ac mei causa facies. Quoniam autem ad te is redit ob causas quas indicabit, plura non scribam. Tantum peto, vt ipsi fidem habeas in ijs, quae tibi dicet nomine eius, cui non minus quam matri fidere potes. Ea est Catharina tua cognata.

[note: 1562.] 2. Mi cognate: non minus libere cum Yuoy sum locuta, quam tecum fuissem, de eius fide non dubitans, et certo credens eum nemini Praeterquam tibi, ista indicaturum: teque nunquam dicturum ea a me esse profecta. Memineris autem incumbere tibi curam conseruandi liberos, matrem et regnum tanquam ei cuius plurimum intersit. Non dubito has literasa te statim exurendas.

3. Mi cognate, habeo gratiam, quod non graueris detuis rebus tam saepe ad me scribere. Et quoniam spero me visuram te breui, iam minus prolixe ad te scribam. Tibi autem persuadeas, quod nunquam obliuiscar eorum quae mea causa facis. Quod si Deus me ex hac vita euocauerit, antequam mihi detur occasio animi mei gratitudinem erga te ostendendi, dabo tamen operam ne liberi mei eius rei olim sint immemores. Huic qui reddet literas aliquid concredidi tibi significandum. Quare peto, vt ei fidem habeas. Intelliges sine dubio me quicquid facio, ideo facere vt omnia paci et tranquillitati restituam. Quod scio tenon minus expetere quam tuam cognatam Catharinam. Saluto tuam coniugem, Socrum et auunculum.

4. Mi cognate, tam multa video quaemihi displicent, vt vix possem me colligere, nisi me consolaretur spes, quam in Deum repono, et fiducia qua mihi persuadeo te certomecum coniuncturum omnes tuos conatus ad conseruandum hoc regnum, et regis filij mei authoritatem, et subditorum erga eum obsequia, etiamsi rumpantur qui omnia conantur euertere. Sed spem me tuo consilio et auxilio fretam, adhibiturum remedium istis malis. Et quia huic qui has literas reddet, prolixe explicaui de ijs rebus meam sententiam, eam iam non repetam. Peto vt ei fides habeatur in ijs quae vtrique vestrûm significabit nomine tuae cognatae Catharinae.

[note: Condaeus arma iussu reginae sumpsit.] Ex his quae iam dictasunt, Reuerendissimi, Illustrissimique Principes, satis liquere vobis putamus, Principem Condaeum non npriuata aliqua cupiditate, sed instante mandato reginae arma sumpsisse, vt eorum conatibus sese opponeret, qui vi, et audacia leges regni violabant, pacem et tranquillitatem publicam perturbabant, ac summum magistratum nobis a Deo concessum in seruitutem redigere conabantur. Si quid a Condaeo principe peccatum est, in eo est peccatum, quod initio aduersarijs par, aut forsan instructior, non statim eos inuasit et oppressit. Verum optimus princeps noluit esse author eorum ingentium malorum quae iam in Gallia cernuntur. Non enim existimauit istos homines adeo exuisse omnem humanitatis affectum, quin tandem mouerentur pietate erga patriam, et reuerentia erga optimae spei Regem, a cuius auo et parente et non magna fortuna euecti sunt ad illas ingentes opes, quibus iam ad omnia perturbanda abutuntur. Sed plus potuit in animis eorum immoderata ambitio, quam haec omnia. Dolebant enim se excidisse ea authoritate, qua superiorum regum et praesertim Henrici tempore pollebant, cum omnia pro suo arbitrio administrarent. Et existimabant iam sibi dari occasionem eam recuperandi, quae non facile esset e manibus dimittenda. Id enim non potuerunt sperare. Regina, summa cum prudentia regnum administrante, quae de filij incolumitate, ac regni prospero successu sollici ta, vt vitaret occasiones tumultuum, ambitiiosos a gubernatione remouere [note: Regina Galliae cum rege circunscripti] tentabat, et regnum frugaliter administrare coeperat, paulatimque dissoluebat illud ingens aes alienum a rege Henrico conflatum. Itaque cum isti animaduerterent haec esse minime opportuna suis consilijs, putauerunt eam cum rege et Aurelianensi duce redigendam esse in suam potestatem, vt eorum nomine ad suas cupiditates abuterentur. Multis igitur armatis stipati profecti sunt ad foeminam, duosque pueros imbelles, sine viribus, quos omni praesidio destitutos facile in suam ptestatem redegerunt. Degebant tum temporis in regia illa domo Fontisbleaudi, quae minus diei itinere abest Lutetia, nullis arcibus

[note: 1562.] munito loco. Neque ignotum illis erat Condaeum non laturum tantam indignitatem. Repugnantes eos et multis obortis lachrymis iniuriam deprecan tes Melodunum abduxerunt, et incluserunt arci, quam quis carcerem verius quam arcem dicere possit. Rex emissis multis lachrymis, querebatur se abduci, a loco amoenissimo, ad castrum, a quo maxime abhorrebat. Sequebantur reginae, eiulatus immodici, quae etiam negabat omnino se eo ituram. Verrum respondetur, licere quidem ipsi manere si velit, sed se plane constituisse regem abducere. Hoc egregso facinore perpetrato, praemiserunt Lutetiam Conestablium, qui populum iam sua sponte furentem aduersus nostros magis concitaret, quod sane pulchre praestitit. Non enim puduit hominem pene decrepitum et tantae dignitatis ab ipsa prima adolescentia, praebere se ducem stolido populo ad exurenda illa aedificia, in quibus nostri religionis causa conuenire solebant.

[note: Senonum persecutio.] Lutetiam sanguine replet: populum ad arma, ad praedam, ad lanienam concitat. Mareschalcus a Sancto Andraea sibi Senones delegit, in quos saeuiat per suos, et Cardinalis Guisij, Senonum Archiepiscopi auxiliaribus copijs: in quos crudelem tyrannidem exercet, et barbare debachatur. Saeuit in foeminas, pueros, puellasque omni genere mortis. Ex quibus secundo flumine deducta sunt Lutetiam innumera corpora natantia, quae oculis regis oblata sunt, dum agit ad fluminis Sequanae ripam Lutetiae. Atque illorum exemplo per vniersam Galliam omnia miscentur caedubus ad montes vsque Pyrenaeos, per totam Aquitaniam. Quorum facient fidem Tholosa, Castrum Dary, Burdegala. Illinc ad Britones vsque percurrit testis Andegauia, Saumurum, Turonia, Pictauia, Blesa, Biturix, Issodunum, Burgundia, insuper atque prouincia, et Delphinatus adeo vt qui huis crudelitatis calculos tenent, ad tringinta hominum millia Caesa fuissemensibus quatuor ex his qui Euangelium profitentur, referant, misera, locorum omnium calamitate, quos tutos esse oportuit ordinum iudicio, postea edicto Regio, atque etiam sacramentis Principum Consulumque atque adeo Senatusconsultis. Vbi nunc nobis miseris afflictissimisque Gallis sacrosanctum ius patriae? Ordinum nostrorum olim inconcussa potestas, vbi iurisiurandi toties repetita Religio? vbi SAcramentorum dignitas et pondus? Quid ab illis speretur quos Dei omnipotentis sacrosanctum nomen, fidei dignitas, iurisiurandi violati metus nec mouet, nec vrget? Si omnis controuersiae finis est iuramentum, quomodo sperabimus horum tumultuum faciles exitus cum illis qui nullo Dei honore et gloria tanguntur.

Susceptis armis compositoque aliquantum exercitu Condaeus Princeps Aureliam deligit, in qua se, suosque recipiat, et Guisijs iam pridem instructis se opponat. Ne tamen hoc bellum multa secum traheret in commoda, visum est Condaeo iustissimas pacis conditiones offerre Reginae, Nauarroque fratri, se discessurum ab armis, a Regia, atque etiam a regno ipse sanguinis Regij princeps, modo easdem conditiones suscipint aduersarij. Monet principes vicinos succurrant Regi pupillo, pacique publicae. Quod cum agit apud uos, Principes Illustrissimi, factum est vestra humanitate vt eo fine legatos vestros in Galliam decerneretis. Verum Guisius consilio Cardinalis turbulentissimi, conditiones spreuit. Legatos impediunt officio defungi. Iterim externas copias euocant, Heluetiorum, Hispanorum et Italorum, atque etiam Germanorum, ducibus Rochendolpho, et Rhingrauio. Atque istos tres coniuratos non puduit regi et reginae scriptum exhibere, in quo dicerent coniuratione facta, se non prius ex aula discessuros, quam in verba Pontificis Romani iurarent omnes regis subditi, officiales praesertim, qui munus publicum gerunt gerunt aut magistratum.

[note: 1562.] Quanta est ista arrogantia, tres homines decreto Ordinum exclusos a regio [note: Tres homines Galliam turbant.] consilio velle et regi et toti regno in tanta re praescribere? Sed haec ideo faciebant, vt omnia turbarent, ne institutas aduersus ipsos repetundarum et peculatus actiones Ordines regni persequi possent, Nam si liberum iudicium de ijs rebus institueretur, sciunt se non posse poenam euadere, nec posse retinere ingentes illas opes quas vndecunque rapiendo sibi collegerunt. Exemplo sit illis Conestablius de Clisson, qui ex eo quod sexdecim centenis millibus librarum auctus fuisset, omni dignitatis honore muneribusque publicis destitutus, miseram postea et priuatam vitam agere iudicio damnatus est. Nemo ignorat quam tenues fuerint Conestablij fortunae, cum primum a rege Francisco primo in regiam acceptus est. Quid ex facultatibus paternis Guisio successione contigerit? Quam miseris algentibusque parentibus ortus sit Mareschalcus Andraeanus, antequam ad Aulae delicias et parum honesta officia vocaretur: Quomodo autem ab ipsis sit administrata Respublica, atque eo inprimis tempore, quo Rex Henricus regnauit, vel eo constare potest quod rex Henricus duplo plus insumpserit illis duodecim annis quibus regnauit, quam Franciscus tribus et triginta annis quibus maxima bella gesserit, et in maximas calamtates inciderit, moriens Franciscus non exiguam summam numeratae pecuniae reliquit. At Henricus aeris alieni ducenties et vicies centena millia aureorum [note: Gallia aes alienum contrahit.] Germanicorum, seu vt loquimur, tres et triginta milliones Francorum reliquit. Quio nam tanta pecunia peruenerit, aequum est istos dicere, cum eius procurationem habuerint, et eam pro suo arbitrio cum Cardinali erogarint.

Ex ijs quae iam dicta sunt, satis constare putamus Reuerendissimis et Illustrissimiss celsitudinibus vestris, quae nam pars praebuerit causam istis ingentibus calamitatibus, quibus tota Gallia ardet, ac plane euertitur. Nulla est enim illius inclyti Regni pars quae non redundet sanguine innocentium hominum. Lutetia iam verius dici potest piorum hominum laniena, quam ciuitas, in qua iussu Senatu corruptissimi concessa est plebi libera potestas rapinarum et caedium, armantur in seipsas eiusdem corporis partes: praecipuas ita deuastatas, vt iam Gallia videatur tantum esse cadauer illius nin ita dudum florentissimi regni, quod a vestris Marioribus tanta indole et virtute constitutum est. Nullum certe exitit in toto orbe pulchrius monumentum veteris gloriae Germaniae. Non dubitamus autem vestras Reuerendissimas et Illustrissimas celsitudines istis nostris malis grauster affici: sed hoc parum remedij nobis affert. In tantis calamitatibus deceret vos pro insita animis principum Germanorum generositate in hoc incumbere, vt istorum malorum causae tollantur, et miseras reliquias Gallici Regni conseruare, et tanquam naufragij tabulas colligere. Ad quae etiam si vos non impelleret memoria virtutis maiorum vestrorum, digni certe sunt vestra commiseratione afflictisaima Regina vidua, et Rex pupillus, cuius eximia indoles omnibus summae virtutis spem praebet, si Deus (vt speramus confidimusque,) ei vitam longiorem concesserit.

Quod si ab omnibus negligantur (praeter id quod metuendum vobis est, ne fax ista contempta latius praestet incendium) nos tamen Deus non negliget, ad quem quotidie clamat innocentium sanguis crudeliter effusus: cuius se vindicem fore sancte pollicitus est, qui iustis oculis nostras calamitates cernit.

[note: Principes admoniti ut Galliae succurrant.] Nos itaque a vestris Reuerendissimis et Illustrissimis celsitudinibus magnis precibus contendimus, vt in regis, reginaeque libertatem fauentibus animis inclinetis, ius populi atque ordinum, regni potestatem atque edictorum publicorum

[note: 1562.] authoritatem conseruetis eosque a Guisianorum sociorumque conspiratione. manifestoque scelere liberos securosque reddatis, qua valetis potestate et consilio reuocatis ex Gallia copijs, quae sub Rochendolpho et Rhingrauio moerent falso Regis adscripto nomine: sed illis interpositis minis quibus in grauioribus causis comminari soletis: diserteque prohibearis, ne quisquam ex vestris ad Guisiana castra progrediatur. Quod a vobis petimus Illustrissimi principes, per antiquam beneuolentiam qua semper regnum Galliae prosecuti estis: per illud studium pietatis quo verae et Christianae mentis affectae esse debent. Per Deum optimum maximum cuius honos hîc agitur: Per vnicum ipsius filium Iesum Christum qui suam Ecclesiam, cuius haec causa est, suo sanguine redemit: per Christianissimi regis impuberis orbitatem: per serenissimae matris viduitatem ac solitudinem: per vicini regnisalutem, et incolumitatem: Denique per antiquam Galliae et Germaniae necessitudinem, ac propinquitatem: per sancta Illustrissimi principis Condaei in vos amicitiae et beneuolentiae figura: Ne in tantas Germanici imperij opibus tam multa Gallorum hominum millia, totumque adeo regnum quondam florentissimum propter trium hominum cupiditatem opprimi et interire patiamini. Deum autem oramus vna cum Filio eius Domino nostro Iesu Christo, vt suae causae adsit, nec patiatur suam gloriam pollui, aut eos opprimi qui ipsum ita colunt, quemadmodum se velle coli per Filium roti mundo reuelauit: Qui vestrum imperium celsitudinesque vestras ad suam gloriam diutissime conseruet. Diximus.

Sub finem huius anni, in Vigilijs diui Thomae, 19. Decembris, dum Principes Germani Francofurti comitia celebrarent, dissidentes partes in Gallia quas [note: Horrendum praelium in Gallia.] potuerunt maximas copias peditum atque equitum hinc inde collegerunt. Propterea ex multis nationibus Germanis, Gallis, Anglis, Hispanis, et Italis exercitus conflati sunt.

Cum autem vtriusque exercitus duces timerent, ne tandem in tanta rerum caritate commeatu laborarent, extra vrbes progressi, atque subdio castra metati sunt: sperabant insuper funestum hoc bellum vnico praelio finiri posse praesertim cum pecuniarum inopia a victis non facile nouae copiae conscribi possent. Idcirco Condaeus princeps Aurelia cum suis confoederatis discedens, Lutetiam versus profectus est, vt itineribus obsessis eos commeatu intercluderet. Guisiani vero magnis ijsque instructissimis copijs, Helueticoque peditatu fortissimo, obuiam progressi, certam sibi uictoriam pollicebantur. Sic tandem inter Carnutes et Pansios in loco campestri Mesiers exercitus consedêre. Etsi vero vterque exercitus copioso eoque optimo milite constabat, tamen Guisiani peditatu, Condenses vero equitatu Germanico praeualebant. In eo loco per dies aliquot excurrentes velitationes quaedam habitae.

Tandem vero decimo nono Decembris acies instructae atque propius ad hostem adductaesunt. Tum demum quisque ducum suos adhortando nihil intentatum reliquit, quo alacriores ad pugnam progrederentur. Post meridiem itaque tormentis agi coeptum, deinde infestis animis concursum fuit. Equites Germani pro more fortissime dimicabant, atque quocunque ruebant, hostem sua loco mouebant, nisi etiam Heluentiorum Phalanx fortiter instar muri [note: Heluetiorum fortitudo.] sese ijs opposuissent, certe Guisianorum res in summum discrimen adductae fuissent. etsi enim Conderises illi aliquoties ordines eorum perrupissent, nihilominus tamen sese mox denuo coniungentes, cominus equites hastis fuis de equis perturbabant. Idem et Hispani factitarunt. Pedites vero Germani Condenses, metu perculsi, statim armis abiectis, sese turpiter hosti dedidere. Sic toto die diuersis animis pugnatum, et aliquoties Germanorum equitum peditumque Gallorum virtute praelium restauratum fuit. Multi vtrinque

[note: 1562.] cadebant, pluresque vulnerabantur, ita vt quaelibet pars peraliquot horas certam victoriam speraret. Hacque ratione pertexerunt, donec tandem noctis in teruentu praelium diremptum fuerit. Tum enim Condenses sese in sua castra receperunt, Guisiani vero ibidem, vbi pugna commissa est pernoctarunt. Aliquot millia vtrinque desiderata dicuntur, sed multo plures Guisianorum. Nam vt caeteros taceam ex 21. centurionibus Heluctiorum, quindecim eo die interiere, antea [note: Vuilhelmi Froelich. obijt.] vero Froelichius summus eorum Dux fatis concesserat Lutetiae. Praeterea Dominus Mareschalckus de Sancto Andraea, Comestabili filius et Princeps Niuernensis cum multis alijs generis nobilitate et dignitatibus clarissimis viris interfecti, ipseque Momorantius Comestabilis cum alijs captus fuit. Hispani etiam magna ex parte caesi feruntur. Ex altera vero parte optimi quique milites ex diuersis nationibus occisi, praeterea Condensis Princeps sui exercitus imperator, cum longius excurreret, captus est. In huius locum statim Dominum Amiraldum, hominem magno loco natum et militem strenuum, cui praefectura classium maritimarum hactenus commissa fuerat, confoederati sibi summum ducem elegerunt. Cum itaque hac ratione acriter pugnatum, ita vt neutri vel victores vel victos esse re vera censeantur, vterque exercitus sese in tutum recepit, atque per dies aliquot milites vulneribus curanais occupati quieuerunt.

Solutis Francofordianis comitijs, imperator Ferdinandus multis proceribus comitatus, per Rheni amoenissimam ripam ascendens, Alsatiae e Brisgaudiae situm contemplatus est, cum etiam per aliquot septimanas Friburgi Brisgaudiae substitisset, tandem Anno 1563. die 8. Ianuarij, Basileam peruenit. Ibidem magna [note: 1563.] liberalitate magistratus, et insigni humanitate ciuium Imperator cum toto comitatu susceptus est. Quocirca et Basiliensibus multa priuilegia, ab antiquis Caesaribus Carolo Quarto, et Sigismundo ac Friderico olim concessa, Ferdinandus renouauit.

Quum vero, vt supra diximus, in Gallia vbique bellum ferueret, atque quaelibet factio alterius partis duces in suam sententiam adducere conaretur, tandem factum est vt praeter omnium expectationem Baro Sadressius Lugdunensium [note: Lugdunenses in magno periculo.] dux strenuus, qui hactenus multa praeclara facinora circa vrbem peregerat, magnis promissis et pollicitationibus persuasus, ad Guisianos transire statuetit. Vt autem magno quodam scelere sibi hostem reconciliaret, atque fidem suam comprobaret, proposuerat Lugdunum cum cir cumiacenti agro proditione inaudita, hosti tradere. Proditio tamen haec in tempore detecta atque proditor Sadressius Valentiae captus, atque in custodiam traditus fuit, qui etiam postea, meritas poenas luens, capite plexus est. Interim tamen Nomorensis dux, qui ijs in locis Guisianis copijs praeerat, statuto die, qui erat 16. Ianuarij, ante solis ortum cum suis copijs Lugduni comparens, fortunam tentare ausus est, scalas enim muro admouit, atque vrbem magna vi oppugnare coepit, sperabat enim hanc proditionem nondum detectam, aut hac ratione suos fautores aliquid noui in vrbe incepturos. Verum ciues atque milites qui in praesidio erant, atque hostioum consilia antea norant fortiter sese coniungentes, hostem magna clade affecerunt, atque procul ab vrbe repulerunt.

Sed cum videret Elisabetha regina Angliae Guisianorum copias indies in Gallia augeri, atque hinc inde plurimos martyres fieri, nec ipsa suae Religionis [note: Angli Galliam inuadunt.] confoederatos deserendos esse rata est. Itaque nouas copias in Galliam misit. Cum autem hi aliquot loca in Northmannia occupassent, atque vnice eo respiciebant vt sese cum equitatu Amiraldi coniungerent, Guisiani eos impedire, atque Germanos Anglis obuiam progressos, inuadere statuerunt. Loco itaque oportuno, mense Ianuario eos inuaserunt. Verum equites Germani pugnam haud quaquam detrectantes hostem fortiter exceperant, res primo bombardis minoribus eminus, postea cominus gladijs acta fuit. Itaque magna strages

[note: 1563.] passim aedita, atque ex parte Grussianorum circiter mille equites desiderati esse dicuntur. Cum autem illi essen tinstructissimi et peditatu muniti etiam ex Admiraldicis multi occubuerunt. Hac ratione viam armis patefacientes Anglis sese coniunxerunt, atque in sua castra reuersi sunt.

In Februario, Moscus siue Moscouitarum princeps, nondum bellis crudelissimis, quae aduersus Liuonienses, archiepiscopum Rigensem, et Magistrum ordinis Teutonici, superiorib. annis, non sine ingenti hominum clade, gesserat, exaturatus, Lituaniam quoque conscriptis omnib. suis nobilibus et praefectis, hostiliter inuadere, secum constituit, vt sic barbarus ille dux immanitatem et plus que belluinam crudelitatem, apud omnes et posteros etiam, eo notiorem redderet. Ingressus [note: Arx Polotzko a Moscouiticis expugnatur.] itaque Lituaniam maximis copijs, arcem munitissimam Polotzko vi cepit, multis millibus hominum occisis, et alijs in seruitutem abductis. Quae tamen se postea sponte hostibus dedisset. Nam quid faciendum esset obsesais, cum et vis hostium et tormentorum bellicorum maior sit, que vt in arce illa seruari possint, praesertim quia omni commeatu destituti, tandem ipsis fame pereundum fuisset. Sic tyrannus Moscouiticus Lituaniam, direptionibus, et incendijs miserabiliter vastans, omnia bona suis vsibus non incommoda spoliauit ac diripuit, pecora vel auexit, vel, actaiot, nullique sexui pepercit, pueros infra 10. annum trucidauit, alios vero intra 10. aut 20. constitutos secum abduxit, et pro mancipijs Tartaris vendidit.

Eodem mense, etsi infestis an im is factiones Galliae aliquoties magna vtriusque partis iactura congressi essent, adeoque nuper Guisiani denuo in portus alicuius oppugnatione infecta re discedere cogerentur, ita vt copiae paulatim vtrinque diminuerentur: licetetiam Lutetiae maxima moles tormentarij pulueris de improuiso incensa circumiacentes aedes cum multis hominibus ingenti terrore absumpserit, vt nisi mens caeca esset, fatendum sit Deo huiusmodi cruenta Christianorum bella displicere, nihilominus tamen sub initium Veris nouus militum vbique detectus haberi coeptus. Guisius enim apud suae Religionis socios diligentissime egit, vt subsidia mitterentur. Rhingrauius etiam cognitos aliquot centuriones ex finibus Germaniae cum peditatu ad sese conuocat.

Simili ratione Admiraldici hortantur confoederatos, vt strenue verbo Dei insistant atque Euangelij doctrinam fortiter tuen pergant. Effecerunt quoque per Dominum Andelotum virum strenuum et per Germanos equites, vt nouae turmae eaeque instructissimae equitum, vna cum peditatu hinc inde ex Germania in Galliam proficiscerentur, adeo vt non immerito timendum sit hac animorum offensione magnam humani sanguinis effusionem breui subsecuturam.

[note: Pax Galliae omnibus Christianis exoptanda.] In huiusmodi Gallicorum bellorum tumultibus inuenti sunt homines quipdam magna authoritate, prudentia, et potentia praediti, qui Martio mense non destiterunt pacis aliquas rationes excogitare: quamuis enim hactenus iniquisimae conditiones Euangelicis fuerint propositae, sperandum tamen Dominum pro sua misericordia tandem principum et magnatum corda emolliturum, vt belli cogitationibus depositis toto pectore ad diuturnam pacem inclinent. quod quidem vt fiat omnibus Christianis summe est necessarium. Propterea optime factum a pijs quibusdam et doctis viris, qui rationes et media Gallicae pacis, orationibus aeditis, luculentisaime explicarunt, quas etiam (nisi breuitati studeremus) hocloco subiecissemus. Quod si enim Galliae proceres eo animorum furore inuicem saeuire pergant, verendum est ne alij Reges et Principes, dum quisque alterius partis causam tueri cupiunt, paulatim sese etiam crudelissimo huic intestino bello implicent, hacque ratione alios Monarchas et regionum praesides ad iram prouocent.

[note: Christianorum periculum.] Hoc autem quam periculosum et calamitosum esse Ecclesiae atque Christianae Reipublicae, nemo mente praeditus ignorat. Dum enim omnes illi mutuis

[note: 1563.] cladibus atterent, procul dubio Christiansi nominis ex confesso crudeles hostes Turcae, Moscouitae, Tartari, Arabes, Mauri, aut similes Machumetani et Idolorum cultores, ex diuersis partibus mundi ingruentes, quicquid adhuc in Europa Christianis superest, diripient, expugnabunt, atque in miseram seruitutem conijcient, id quod Graecis etiam et alijs potentissimis populis terrarum factitatum legimus. Quin potius per viscera Domini et Seruatoris nostri Iesu Christi, cuius nos omnes filij, fratres et membra esse exoptamus, et per Christianae Reipublicae tranquillitatem, atque venturos posteros, omnes Christianorum Reges, Principes, et Magistratus hortamur, rogamus, et obtestamur vt omnia sua consilia eo dirigant, atque collatis sententijs efficiant, quo tandem crudelissimum Christianorum intestinum bellum tollatur et componatur, ne tot Martyres, tot Christiani sanguinis profusiones indies conspiciantur. Supersunt multae rationes quibus haec fieri possunt, dummodo caeca illa vlciscendi libidine seposita, animus reuera ad pacem respiciat. Sicque tandem fiet vt collatis opinionibus et sententijs, atque sacris literis diligenter inspectis Deum vnanimiter inuocemus, colamus et honoremus, Christumque filium eius vnicum mediatorem, salutisque largitorem agnoscamus, vt in hac terrena vita Dei donis pacifice fruamur, et tandem cum Deo Patre, Filio, et Spiritu sancto, omnibusque Patriarchis, Prophetis, Apostolis, Confessoribus, et Martyribus in regno coelorum viuamus, gaudeamus, et triumphemus per omnia secula, Amen.

Cum Guisius fortissime Aureliam Gallorum obsideret, et decimo octauo Februarij die, huius Millesimi quingentesimi sexagesimi tertij anni, ad vesperum nauigio Ligerim trarjceret, in ipso itinere, a nobili quodam Ioanne Poltrotio, aetatis suae vigesimo sexto, tribus sclopetti globulis in humero dextro laetaliter vulneratur, nec multis post diebus superuixit. Sicarius autem ille, mense Martio, Lutetiae Parisiorum crudelissimo mortis genere affectus, sceleris huius poenas luit. Eo ipso tempore rex Galliae Parisijs comitia habuit, quibus praecipui Ordines interfuisse dicantur. Et quod Religionis causam attinet, vnanimi consensu statuerunt, Euangelij praedicationem, quam nouam dicunt, in plerisque templis admittendam esse.

Hoc tempore, vt supra dictum est, simultas quaedam inter regem Daniae et Suetiae exorta est.

Annonae ingens caritas vbique orta: ita vt Basileae (praeter morem) saccus granorum frumenti sex florenis et amplius fuerit emptus.

Eodem hoc vere ingentes terrae motus in ditione Venetorum et Turcarum ad mare Adriaticum extitere: ita vt magna hominum clade postea decimo tertio Iunij die, ciustas Cattaro et aliae aliquot vrbes et arces corruerint.

Mense Maio, Ludouicus illustrissimus Hassiae princeps, Philippi filius secundo genitus, Christophori Ducis Vuirtenbergici filiam vxorem duxit, et Marpurgi nuptias solenni pompa celebrauit.

Rex quoque Suetiae, simultate cum rege Danorum Friderico composita, Philippi Hassiae principis filiam in matrimonium petit, Sed Philippus prudentissimus princeps filiam suam, quae nunc Adolphis ducis Holsatiae coniunx est, Regi Suetiae tradere recusauit. Idcirco Legati regis, re infecta, ad suos reuertuntur.

Hac aestate in autumnum vergente, horrenda pestis in Germania saeuijt: quae hinc inde, praesertim Norimbergae et Francofordiae ad Moenum, multa millia hominum absumpsit. Hoc flagello solet Deus aeternus, superbiam nostram, et alia peccata punire. Sed securitas exitiosa adeo nostris mentibus inhaeret, vt nullas poenas magis timeamus.

[note: 1563.] Vuilheimus a Grumbach, qui ab Herbipolensi Episcopo proscriptus fuerat, [note: Vuilhelmus a Grumbach Herbipolim occupat Comes Solmensis moritur.] hoc tempore, stratagemate quodam vsus, Herbipolim occupat, atque pacem in Franconia turbat, Sed Principum quorundam solertia res ad tempus est composita.

[note: Comes Solmensis moritur.] Moritur hoc anno Reinhardus comes in Solms, et dominus in Muntzenburg, rei bellicae peritissimus, scripsit multa vtrtia de Nobilitatis origine, item de Re militari, quae omnia certis libris comprehensa, typis excusa sunt.

Cum Galli loca quaedam ab Anglis occupata recepissent, tandem ineunte hyeme pacem inuicem restaurant, captiuos passim liberant, atque externum militem, stipendijs liberaliter numeratis, dimittunt.

[note: Tridentino concilio finis impositus.] Mense Decembri, Tridentinum concilium, varijs decretis publiratis et editis, solutum est, propterea Cardinales, Archiepiscopi, Episcopi, et Ecclesiarum Praelati quisque domum repetierunt. tum etiam Cardinalis Guisius per Basileam in Lotharingiam redijt. Hoc anno Presburgi, in Hungariae Regem cum multa celebritate, et solitis caeremonijs coronatus est Maximilianus archidux Austriae, etc.

[note: 1564.] Anno 1564. Rex Daniae et Lubecenses bellum, quod superiori anno in Regem Suetiae susceperant, continuant maximis. impendijs, multis vtrinque et datis et acceptis incommodis. Est autem hoc bellum, praeter alia incommoda, harum Regionum mercatoribus molestissimum, nam extra Regionis suae fines propter imminentia pericula excurrere, nec negotiari possunt. Et belli apparatus quotidie augentur, et odia inter Reges cognatos indies magis exardescunt, ita vt non minus animis et aemulatione, quam armis pugnetur. Aulici nonnunquam assentatores perniciosis bellis causam praebent, dum principes ad tantum belli ardorem commouent, et inexplebili gloriae cupiditate inflammant, vt postea furore quodam completi cum magno subditorum suorum incommodo vix ad pacis conditiones pellici queant. Sed Sinones illos grauissimum Dei iudicium in die mala condemnabit, patefactis ipsorum astutijs et fraudibus. Videant igitur Principes cui fidant, si consilia sunt salutaria Reipublicae, et pietati maxime consentanea, amplectantur, sin minus, reijciant et detestentur. Reges et Principes opus habent consiliarijs fidelibus, et debent eis recte suadentibus obsequium praestare. Nam quid consilia sibi velint, apophtegmate illo breuiter indicatur: Qui Scipionis (inquit) gloriae inuidebant, dicere solent, Illum esse egregiorum facinorum histrionem, Laelium vero collegam illius, gestorem, Alludentes huc quod alius est actor fabulae, alius author. Sentiebant Scipionem praeclaras res gerere, sed Lelij consilijs. Sic multi Principes multa praeclara facinora committunt, sed aliorum consilijs. Econtra vero, multa impia a magistratibus suscipiuntur, sed horum conatus perfidi consiliarij quocunque modo possunt, adiuuant, quos interdum facilime impedire possint, si se illis opponerent, et vtiliorem viam monstrarent.

Calend. Februarij doctissimus theologus D. Andraeas Hyperius, Marpurgensis Academiae Rector, scriptis suis toti Christiano orbi natus, naturae pensum in Domino absoluit, sub manibus Eobani Gerhardi Nouiomagi, Marpurgensis Ecclesiae diaconi, qui edita pia fidei Christianae confessione, saepiusque constanti et infracto animo, vel in ipsa agone repetita, placide obdormiuit. Nec ipsius nomine quicquam periculi metuendum est, quippe cum neque de vxore, vel liberis, nec de alienis rebus, licet vtcunque de studijs sollicitus fuit, sed vnum Christum semper in ore habuit, eidemque magna deuotione et ardentibus precibus se totum commisit. Pridie quam moreretur domi suae cum tota familia communicauit sacrae Coenae Domini, veterum instituto.

[note: 1564.] Reliquit filium tres annos forte natum, quem cum conspexisset, porrecta illi manu dextra, submisse dicebat, (non enim clara voce exprimere poterat) Fili mi, Fili mi, Bene vale. Disce legem Domini Dei tui, hanc custodi, et viue secundum eam, et ipse te enutriet. Ipse amicos, qui aderant mirabiliter et magna cum gratia, ad extremum vsque, non illi ipsum, consolatus fuit. Vere illic poterant experimenta Spiritus sancti, per ipsum efficaciter loquentis, capi.

[note: Colloquium Mulbrunnense.] Mense Aprili huius anni, habitum est Mulbrunnae aliquod multis diebus colloquium inter Theologos Vuirtenbergicos et Palatinos, de sacrosancta coena Domini. Interfuere colloquio Principes duo, Palatinus elector, et dux Vuirtenbergicus. Theologi vtriusque principis, diu multumque inter se disceptarunt, sed nulla ratione, neutris alteri parti cedere volentibus, vllam concordiam inire et conciliare potuerunt. Vuirtenbergici, Lutheri defendunt doctrinam, sed Palatini Caluinistae vel Zuingliani nullo pacto fieri posse docent, vt se Christus corporaliter praesentem in Eucharistia exhibere queat.

Mense Maio, Ioannes Caluinus Geneuensis Ecclesiae antistes, fatis quoque concessisse narratur.

[note: Obitus Ferdinandi Caesaris.] Vicesimo die Iulij, ipsis ferrjs diui Iacobi Apostoli diem suum obijt, potentissimus et inuictissimus Imperator Ferdinandus, de cuius integritate et pietate multa dici possent.

Moscouitarum princeps crebris incursionibus Liuoniam et Lithuaniam miserabiliter vastat, multaque millia hominum in seruitutem abducit. Huic tamen inclytus rex Poloniae Sigismundus secundus fortiter resistit, ac Regni sui fines defendit. Deus misericors efficiat, vt peccatis renundantes omnes quaeramus Dei gloriam: atque in pace viuentes, post hanc vitam coelestem patriam per Dominum nostrum Iesum Christum possideamus.

Hoc anno Philippus rex Hispaniarum Garsiam a Toleto, Regiarum triremium et maris ducem suum generalem, cum ingenti classe misit ad expugnandam arcem munitissimam del Peuol di Veletz, appellatam, sub dominioTurcarum ad Africae oram sitam, vnde frequenter impij piratae in mare Hispanicum incursiones facientes, praedas agebant, quod Rex catholicus minime sibi ferendum [note: Classis Philippi regis.] existimabat. Vbi classis vniuersa, centum videlicet triremium, absque alijs nauibus, quarum certum non habemus numerum, Malacam vrbem appulit, magnam illic peditum et equitum tormentorumque bellicorum et commeatus copiam accepit, atque inde soluens, vltimo Augusti mensis die, tranquillissimo mari et secundo flatu ad arcem memoratam incolumis peruenit, expositoque in terram milite, oppugnari coepta est arx ipsa inter abruptissimas petras sira, et mari vndique septa, difficilimum aditum non solum hominibus, sed ipsis etiam ilicibus praebens. Cum autem per singula momenta validis tormentorum ictibus [note: Arx Turcica expugnatur.] verberaretur, ecce praeter omnium expectationem sexta die Septemb. Turcae milites, qui eam custodiebant, intempestae noctis filentio turpiter inde aufugiunt. Manserunt autem triginta quinque Turcae, quod fortassis ob natandi imperitiam fugae se mandare non possent: ijque viui in Hispanorum potestatem venere. Dici vero non potest, quanto gaudio ea insperata et incruenta victoria omnium animos perfuderit. Fatebatur dux ipse illustrissimus, et totus exercitus magno clamore testabatur, a Deo exercituum immissum hostibus terrorem, vt ex ea arce turpiter abscederent, quae vix multo tempore et multo sanguine potuisset [note: Praesidium Hispanicum.] obtineri. Impositum inde est fortissimum illi arci praesidium contra barbarorum incusiones. Cum autem milites sese ad arcem reciperent, Sarraceni ingenti numero et magnis clamoribus, multoque impetu, vt apud illos moris est, eos aggressi, partim caesi, partim vsque ad quinque vel sex millia vulnerati sunt. Erant in hac expeditione aliquot viri doctrina et pietate insignes, qui rogatu illustrissimi

[note: 1564.] ducis Garsiae eo se contulerant, vt exercitui, si res posceret, Sacramenta ministrarent, et pietate informarent.

[note: Frigus.] Sub finem anni 1564. et initio anni sequentis tanta fuit hyemis asperitas et saeuitia, vt multis locis vites et ad solum vsque plane interierint, et grandes quoque [note: Aquarum inundatio.] arbores exaruerint. Secuta est postea mira aquarum inundatio, quae locis non paucis, praesertim Danubio et Rheno propinquis, incredibilem agris et aedificijs [note: Pestis.] cladem intulit. Saeuissima quoque pestis aliquot his annis continuis innumeram hominum multitudinem tulit e medio: et vt intelligerent mortales irati Numinis iram plane effusam esse, etiam horrenda annonae caritas dire afflixit multas Europae regiones, adeo vt non pauci homines ob famis immanitatem et sibi et alijs manus attulisse ferantur. In Liguria haud procul a Nicaea vetusta vrbe aliquot vici ita repentino terrae hiatu absorpti sunt, vt nulla eorum vestigia superesse ferantur. Atque vtinam haec flagella duras ceruices nostras vel tandem inflecterent ac edomarent. Percutit nos omnipotens Deus, vt agnoscamus scelera nostra, et desinamus impie agere. Non delectatur ille calamitatibus nostris, sed vult vt flagellis castigati, emendationem meditemur, ne poenae temporales mutentur in aeternas.

Misit hoc anno 1565. Solymannus Turca ingentem classem ad Melitam insulam, totis viribus oppugnandam, vulgo Maltam vocant. Obtinent eam Euites Iohannitae, postquam Rhodus a Turcis occupata est. Hanc historiam de acerrimo, ac omnium difficillimo Turcarum bello, in Insulam Maltam gesto, vt Hieronymus comes Alexandrinus conscripsit, addere licuit, quod summatim et breuissime, fide singulari ea tradat, de quibus nihil dubitandum est, sciat igitur candidus Lector, se huic viro hoc bonum debere.

[note: 1565.] HIERONYMI COMITIS ALEXANDRINI RERVM A TVRCIS IN INSVLA Melitae gestarum LIBER.

QVI se in altissimum miseriarum, calamitatumque humanarum pelagus incidisse sentit, neque tamen imbecillitate naturae, inopiave [note: Quis vere constans.] ingenij circumstantium calamitatum, et infortuniorum magnitudine mergitur, hic vnus vere constans existimari potest, omnemque salutis, et vitae suae spem in Dei voluntate statuisse. Quis enim sapiens posset appellari, cuius voluntas a diuina prouidentia dissentiat? aut qui non omnia nostra diuinitus, nisi quantum nos resistere conamur, gubernari putet? Atqui tametsi [note: Quare Deus per mittat vt boni et fideles molestiarum procellis agitentur.] Deus viros bonos aliquando vexari, molestiarumque procellis agitari patitur, vt eorum fides et constantia ante oculos omnium elucescat, tamen eos non penitus deserit, sed cum magis opus est, et cum propius periculo accessisse videntur, tum Deus omnibus conspicuum facit quanta diligentia nos, nostraque omnia tueatur. Praeclarum autem eius, quod dico, fuerunt argumentum res Melitensium gestae. Nam cum potentissima Turcarum classis insulam Melitae obsidione [note: Ichanus Valettanus equitum religionis S. Iohannis praefectus.] nuper cinxisset, Iehanus Valettanus aequitibus religionis Sancti Ioannis praefectus, id sentiens, primum, vti par est, omnem bellorum euentum in diuina voluntate situm ratus est, deinde se ad omnia quae forent ad arcendas hostium iniurias necessaria diligentissime accinxit. Nam sacris prius rite peractis, omnibusque militibus [note: Exemplum religionis et militaris peritiae.] in opportuna praesidia distributis, praeclarum et religionis, et militaris peritiae exemplum suis exhibuit. Hic, cum classis Turcica tantam haberet nauigiorum multitudinem, tot, tantaque bellica tormenta, tantum rerum omnium apparatum, tantum lignorum numerum ad aggeres extruendos, vt quemuis Christianorum principem, nedum Melitensium animos, metu posset facile consternare, intrepidus tamen aduersus tantam periculorum, laborumque molem perstitit: atque quod magis est admirabile, non solum fortiter se perpetuorum hostium Christiani nominis impetum sustinere posse sperauit, sed certissima spe victoriae statim illius [note: Equitum Melit. fortitudo et alacritas.] animus exarsit. Tum equites omnes Melitensis militiae, ac stipendiarij milites ita animis confirmati sunt, vt vel sibi in pugna fortiter moriendum esse decreuerint, vel moenia, et religionem, et Christianum nomen, et gloriam Italicae Iaudis [note: Bellum Melitense omnium bellorum quae Turca gessit atrociss.] fortiter defendendam. Sed quoniam omnium bellorum, quae vnquam gesta fuerunt a Turcis ad hunc vsque diem, hoc atrocissimum et asperrimum esse iudico, cum neque vlla oppida breuiore spatio temporis tam crebris oppugnationibus tentata, neque tam assiduis laboribus infestata, neque tantis apparatibus vexata vnquam memorentur, neque contra tanta oppidanorum animi magnitudine, vel tanta rei militaris peritia, vel tanta diligentia defensa, me operae precium esse facturum censeo si res a principio, quomodo gesta sit, pertractauero. Iam primum omnium manifestum esse puto proprias inter Turcarum Imperatorem, et Melitensis militiae Equites inimicitias intercedere, cum perpetuae resideat in animis illorum iniuriae memoria, quam Philippo Lalidamo militiae Magistro acceperant. Nam dissidentibus inter se Christianorum armis, principibusque intestinis bellis occupatis, satis aptam gerendae rei occasionem Turca ratus, Rhodum antiquam eorum equitum vrbem ducentis armatorum millibus oppugnauit, tantis tamque mirandis operibus, et cuniculis, vt desperatis auxilijs denique in deditionem compulerit. Nam Turcae satis aptam inimicitiae opportunitatem religionis simulationem arbitrantur, vbi rapinae, et imperij dilatandi spes apparuerit. Tunc enim, vbi fortuna rei feliciter gerendae illis arriserit, incredibili propagandae religionis desiderio

[note: 1565.] inflammantur. Eius acceprae iniuriae memores Equites nonnulla nauigia Turcarum mercimonijs onusta ceperunt, vt hostium, vel aequites contemnentium et minime Christianas vires formidantium, vel illatae iniuriae oblitorum. [note: Aliena rapere iactura grauissima.] Sed quoniam omnis iactura grauissima est illi, qui res alienas rapere tantum consueuit, suasque diuitias perpetuis rapinis locupletare, has iacturas grauiter ferebat Imperator, quare insulam Melitam occupare, aut funditus euertere omnino constituit. fit igitur certior per literas militiae Melitensis magister Valettanus, quae Byrantij agerentur, quod nunquam intermissis operis summa diligentia Imperatoris iussu nauigia omnia, quotquot comparari possunt, instruuntur, quodque ingentem classem, maximeque rebus omnibus instructam necessarijs esset ad Meliten expugnandam emissurus. Illud autem fiebat per exploratores, quos magnis sumptibus habebat Byzantij, vt in dies de rebus omnibus, et de [note: Bona pars victoriae in hostium viribus cognoscendis, sita est.] Imperatorijs apparatibus certior fieret: quoniam bona pars est victoriae in hostium viribus cognoscendis, quod per nullos, quam per speculatores, fit commodius. His igitur acceptis nuntijs minime territus magister Equitum, neque tantarum rerum nouitate turbatus ad ea comparanda animum adiecit, quae forent tantis viribus repellendis necessaria: ac primum suis ad concilium conuocatis [note: Arrogantia Turcici Imperatoris.] ita locutus est, Nemini vestrum proceres obscurum est quanta Turcarum Imperatoris sit arrogantia: qui omnes caeterorum principum vires leuissmas in se esse arbitratur. neque profecto vestrum quempiam latet, quanto nos odio illi auarissimo, et crudelissimo tyranno esse conueniens sit, apud quem nulla sit illatarum, sed tantum acceptarum iniuriarum opinio, apud quem nullus est iustitiae locus, cum amplissimus auaritiae, et libidini pateat. Is igitur potentissimam classem ad insulae nostrae oppugnationem magnis apparatibus iam prope instruxit, qui cum sibi videatur princeps iustus inferendis iniurijs, quanto nos iustiores erimus illis propulsandis? atqui omnis iustitiae non solum author, Sed etiam adiutor est Deus: quo duce nullas neque hostium minas, neque bellicorum tormentorum multitudinem, neque admirabiles apparatus, neque instructarum acierum impetum vereri debemus. nam omnia mortalia facile superat scelerum omnium vltor Deus. nobis igitur omnibus alacri animo vtpote aequitatis nostrae ducem Dominum Deum nostrum habentibus animus est ad comparandas res tantis viribus repellendis necessarias adijciendus, Deoque immortales gratiae habendae sunt, qui tam praeclaram ostentandi quanta sit in nobis et prudentia, et fortitudo in celeberrimo terrarum orbis spectaculo, opportunitatem praebebit. his auditis tantus laudis ardor in animis singulorum exarsit, tanta laetitia, tantum eius opportunitatis desiderium, vt etiam nimis tardus aduentus [note: Turca concilium conuocat.] hostium fore videretur. At contra Turcarum Imperator ad concilium et ipse praestantiores proceres suorum conuocauit, ad quod vbi circiter sexaginta conuenissent, quos Bassas ac Rays vocant, inter hos ita Turcarum Imperator locutus est. Equidem nullum munus, nequemagis Imperatorium, neque magis ad conseruanda regna accommodatum esse iudico, quam prouidere, ne vlli subditorum fiat iniuria, et ne ab externis praecipue nationibus infestentur, cum tuto, legitimeque viuendi ratio, non solum nostras ciuitates in officio retineat, sed etiam alias aequitatis, et quietis desiderio alliciat. Neque nostrae dignitatis sane est, vt desides aequo animo feramus nostros a Christianis piratis nulla habita nominis nostri reuerentia vexari, eorumque facultates pro libidine cuiusque diripi. Nihil igitur mihi vel iucundius, vel gloriosius videri solet, quam assiduas nostrorum lamentationes non negligere, et eorum praecipue qui ad Orientem Mauritaniamque Melitam insulam versus nauigant, qui assidue de crucigeris illis Melitensibus Equitibus conqueruntur. Verum cum vobis notum sit nullum damnum nos magis aliunde, nullumque dedecus commouere, in hac re explicanda

[note: 1565.] non ero longior. Illud tantum dicam, quod sicuti nos equites illos Rhodo capta procul a nobis esse voluimus, et profugauimus, ita nunc vt piratas et maritimos latrones simulata specie religionis illos ex insula profligare, et eorum nomen pro viribus penitus delere decreuimus. Nam quo pacto religio illa, quae leges nostras euertere conatur, a nobis quiescere relinquetur, si esse ij volumus, qui esse debemus. At huc quotidianae accedunt iniuriae, quibus assidue irritamur: quare quantamcunque potuimus classem studiose comparauimus, quam ad illam insulam expugnandam mittemus, cum primum vernum tempus arriserit. mandauimus idcirco, vt piraticae omnes, praedatoriaeque naues eo tempore rebus omnibus instructae ad hanc oppugnationem conueniant. [note: Alexandriae praesidia.] concedet eo Rex Algerij, Alexandriae praesidia, instructa sunt omnia Draguti nautgia: neque aliud quidquam reliquuin est, quam quomodo insula expugnanda sit, constituere. Atque vt melius sententiam ferre vnusquisque vestrûm possitis, en adest forma et eius insulae, et munitorum in ea locorum, diligenter expressa. cum res ab illis proceribus diligenter considerata fuisset, qui Melitensis insulae situm cognouerant, omnia, quae viderentur expugnationi illi opportuna, explicarunt. his igitur cognitis deliberatur vt classis quam citissime [note: Quid in concilio Byzantij habito, decretum sit.] discedat, cum primum per anni tempus liceret. Dum haec geruntur Byzantij in Melitensium concilio antequam discederetur, decretum fuit quid, et per quos, et quo pacto agendum esset aduersus Turcicae classis obsidionem. atque Imperator Italus et Bornays Gallus ambo Equites religionis, et commendator Aragonius muniendis locis praeficiuntur. Hi statim ad destruenda et solo aequanda omnia aedificia animum conuertunt, et ad prosternendas arbores, et ad omnia euertenda extra loca munita, quae poterant vel nostrorum prospectum impedire, vel aliquod commodum hostibus afferre. His ita peractis animum adijciunt ad illa quae interius spectant munienda, magnamque commeatuum copiam, et plumbi, et funiculorum, et pulueris tormentarij, et globorum, et [note: Cisternae dulci aqua implentur.] reliqui apparatus in oppida comportari vndique curarunt, cisternas omnes iusserunt dulci aqua repleri, nequid omnino diuturne obsessis posset deesse. est [note: Situs et forma Melitae insulae.] autem Melite insula in mari Aphrico, quae Siciliam spectat in septentrionem, at in Meridiem Aphricam: tantundemque distat fere a Lylibaeo quam a Pachino Siciliae promontorijs, vicinior tamen Pachino, nec sane propinquior est multo [note: Melita vrbs a Carthaginens. aedificata.] Siciliae quam Aphricae. haec fertilis est, et a Carthaginensibus antequam Siciliae imperium inuaderent, nobilissima ciuitas in ea aedificata, quam Melitam vocant. Nam illam opportunam ad classes capiendas fore Carthaginenses arbitrabantur, cum portus habeat duos intra se capiendis classibus multis peraccommodatos: quorum alterum nunc Marsamusettum vocant, alterum Maiorem portum. efficiunt hos portus sinus maris in ipsam insulam ingredientes, qui angustias habent primum, deinde os ingressis dilatatur, atque nonnullas partes insulae faciunt peninsulas cum in mare protensae exiguo terrae spatio adhaereant insulae. Inter hos portus intercurrit spatium quoddam terrae ad mille passus latum, cuius in ea parte quae mare Siculum Pachynumque spectat, et mari ipsi exterius est contigua locus munitissimus fuit, hunc sanctum Elmum appellarunt. interius vero in alio portu cum tres emineant peninsulae in illa quae magis est vtrinque a mari longinqua, nullum situm fuit oppidum. at in mari Siculo viciniore inexpugnabile prope oppidum, quod sancti Angeli vocabant, exiguo spatio a vocato Burgo disiunctum. in media harum, oppidum munitissimum fuit, vocatum sancti Michaelis, de quibus omnibus suis locis dicemus. Cum summa igitur diligentia Turcarum classis instructa fuisset, vela ventis explicarunt, [note: Turcarum animus obscurus.] et Melitam versus iter arripuerunt, vt primum satis apta coeli tempestas visa est. sed quoniam nihil magis est obscurum quam illorum animus, qui

[note: 1565.] vniuersam felicitatem et aequitatem et gloriam in multis possidendis, et vndique diripiendis collocarunt, neque vlla magis est contra quae animum excitet, suspicio, [note: Garzias Toletanus.] quam quae ad imperium pertineat, his auditis Garzias Toletanus vir rei militaris peritissimus et singulari ingenio, veritus est, ne simulata Melitae obsidione statim iter ad galathen Turcica classis conuerteret, quare oppidum illud quam munitissimum esse voluit, et ad omnes fortunae euentus paratissimum: est enim Catholicarum triremium omnium praefectus, hunc Philippus Prorege siciliae creauerat. id oppidum cum diligentissime recognouisset, ac muniuisset, reuertitur in Siciliam toletanus, vt suam classem et ipse pro viribus instrueret. cum Peloponnesum versus nauigans Turcarum classis Methonem applicuisser, Mostapha summus terrestrium dux copiarum omnem suarum cohortium numerum recensuit. affuerunt illi ex aphrica minore, Spachium vocatorum septem millia, sunt autem Spaches dicti apud Turcas qui perpetua equis merentur stipendia, quibus dux erat quidam prorege, quem illi vocant Sangiacum ex aphrica minore: affuit et alius Carmaniae prorege cum quingentis militibus. alius Mitylenaeus cum quadringentis. affuerunt cum ab ipso Imperatore delectis ex ipsis ducibus duobus ad eam expeditionem, quatuor Ianizerorum [note: Aga praefectus cohortibus praeforianis.] millia et quingenti, (nam praetorianis cohortibus omnibus praefectus et dux summus, quem illi Agam vocant, nuquam discedit Byzantio) qui ordo omnium Turcarum fortissimus habetur, quippe cum a teneris ad militiae munus sint delecti, sempera in rerum militarium exercitatione educati. affuit et magna illorum multitudo Turcarum, qui tanquam sacerdotes redditibus ad templa spectantibus potiuntur: qui se vltro Imperatori obtulerant, redditibus ad templa spectantibus potiuntur: qui se vltro Imperatori obtulerant, et religionis et imperij et legum suarum causa Christianis arma illaturos professi, quorum erant in classe tredecim millia. affuit e Peloponneso alius Prorege, cum mille et ducentis spachibus. affuerunt et eorum qui spe praedae e varijs locis classem sequebantur, tria millia, et quingenti, qui in praedatorijs nauibus conuenerant. at Pialis Bassa classi vniuersae praefectus et ipse ante quam Methone discederetur, suorum nauigiorum numerum recensere voluit. Erant illi triremes munitissimae centum et triginta, mahonae octo, sunt autem Mahonae naues ampliores conuehendis commeatibus, et militaribus apparatibus accommodatiae [note: Caramussali quid genus nauium.] tria nauigia quae vulgo appellant caramusaalos, minora sunt autem onerarijs nauibus, et figura prope ouali prora acutiore, quae frumentaria nauigia ab antiquis appellata fuisse crediderim. Naues onerariae duodecim Bizzntio discesserant, at vna earum non procul a Methone naufragium passa est, in qua sex cadorum millia pulueris tormentarij plenorum, tredecim globorum ferreorum millia, quadringenti Spaches demersi sunt. aderant et triremes Rhodi praesidiariae decem cum illarum praefecto Aliportho. duae praeterea quae Mitylenae conuenerant, his praeerat Salareys frater Regis Algerij nuper defuncti. aderant et liburnicae naues, et Hemioliae, et scaphae decem et septem. Sic igitur instructa potentissima Solymani classis ita felici clementia caeli vsa est, vt cum tertio idus Maij Methonem reliquerit idibus procul apparentem melitae insulam videre caeperit, atque die tertio in portum Mai sasiroccum delata, quem primum occupauit, non sine magna maris molestia stationem habuerit. sed cum ibi non satis tuto triremes esse possent, ad locum quem Maiorum vocant, quae alia est insulae pars, se recipiunt. eo tempore nondum Draguti vires Turcarum classi accesserant. At pride eius diei Maurus quidam, quem Valettanus in Aphricam miserat, summa celeritate ex aegimo Melitam nauigauit, qui significauit Dragutum ingentia nauigia instruxisse, inter quae tres erant quinqueremes, ac triremes duodecim, neque aliud expectabat, quam vt a praefecto classis accersiretur. idem significauit biremem ad Tunetis regem missam fuisse a Draguto

[note: 1565.] guto, qua is Maurus ex Aegimo ad Galathen vectus fuerat. vehebantur ea biremi quatuor bellica tormenta muralia ad ipsum regem Tunetis vna cum multis alijs muneribus, qui cum eius belli societatem aduersus Christianos se nolle inire significasset, se aliquam partem annonae Turcis concessurum dixit, quamuis et ipse aliqua penuria laboraret. ex hoc coniectare facile possumus Turcas prius habuisse in animo Galathen insulam expugnare, deinde cum hac accessione virium, quae e commoditate loci comparabatur, ad reliqua penetrare. Non defuerunt tamen qui militarem calliditatem illam fuisse Turcarum arbitrari sint, qui vt magis inopinatos Melitenses inuaderent, rumorem dissiparunt, et in vulgus dederunt, quod Galathen essent inuasuri. Sedquanta est latronum astutia aggrediendis viris bonis, tanta est prudentia plerunque bonorum latrohibus et [note: Melitenses ad omnes fortunae euentus instructi.] repellendis et profligandis. Nam ad omnes fortunae euentus iam multo antea instructi erant adeo Melitenses, vt nullus neque bellicus apparatus, neque quae maximum est praecipue praesidium obsessis ciuitatibus, animi magnitudo, et incredibilis in tolerandis militaribus laboribus constantia deesset, quod facile erit vnicuique vbi res gestae Melitensium explicatae fuerint, dijudicare. atque vt sciatur quibus viribus freti Melitenses tantas, tam assiduas, tam crebras Turcarum [note: Cohortium numerus.] oppugnationes sustinuerint, earum cohortium numerum quae in praesidijs Melitae insulae fuerunt collocatae, breuiter recensebo. erant ibi Neapolitani trecenti, Hispani, Galli, Etrusci, ad mille, e triremibus Melitensis religionis, ad mille, quingenti erant intra Burgum, eorum qui e finitimis viltis in vribem se receperant, et ciuium insulam incolentium, sex millia, atque omnes hi viri omnino bellicosi et sclopettarij peritissimi aderant, et quingenti equites Melitensis militiae, et non inutilis huic militiae sacerdotum numerus, quae omnia praesidia, vel ante hostium aduentum in opportunas oppidorum, locorumque munitorum stationes fuerunt diuisa. erant in vrbe Melita duceriti pedites, et quadringenti ex vniuersa insula lectissimi, ciuesque complures, quibus erant equi trecenti cum satis magna pabuli copia. his praefectus erat eques militiae Melitensis, quem Vagnonem vocarunt, his tot defensoribus, et rebus victui et pugnae necessarijs insula erat instructa, omnesque quasi praeclare gerendarum rerum gloriosam opportunitatem Turcarum aduentum expectabant. Deinde cum per nuntios accepissent viginti et septem Turcarum triremes in: portum Marsasiroccum applicuisse, e quibus exposita fuisset magna manus peditum, e vestigio [note: Gyon hostes ad certamen prouocat.] Melitensium triremium praefectus Gyon cum sclopettarijs quinquaginta ad leue certamen hostes prouocauit: sed Turcae nulto disploso adhuc a nostris sclopetto ad portum se receperunt. at, vbi maior classis pars statioties habebat, leue certamen incoeptum fuit ducentorum Turcarum, qui e nauibus descenderant, quos nouem equites militiae prouocarant, in quo vnus e nostris caesus, alius captiuus in castra hostium ductus, reliqui ad vrbem profugerunt, eodem [note: Melitenses de hostium consilijs certiores redditi.] die ex Illyrica naui nuntius ad nostros transfugit e portu Marsasirocco, qui vniuersum consilium hostium aperuit, decreuisse Mostapham scilicet terrestribus copijs praefectum, vt cohortes e nauibus descenderent, et bellica tormenta exextraherent. At Pialis quanto in periculo res Turcicae versarentur iam tum ab initio eius belli intelligebat, conquerebaturque se in apertum periculum, ac certam rerum omnium iacturam missum fuisse, cum vix octo Ianizerorum, decemque Spacchium millia in classe haberet, (erat enim, vt diximus, vniuersae classi praefectus) cum reliqua multitudo non esset rebus militaribus idonea, quippe quae neque vllum bellum ante illum diem audiuisset, ne dum vidisset. futurum enim prius, vt omnes in oppugnationibus periti caederentur, quam illi intrepido animo tormentorum strepitum perferre discerent, quare Mostaphae consilio minime assentiebat, nolebat ante Draguti aduentum fortunam

[note: 1565.] omnino experiri, cum is in horas praecipue expectaretur, ad cuius aduentum decreuerant [note: De arce S. Elmi inuadenda consilium initur.] prius arcem sancti Elmi vocatam expugnare. Deinde cum vniuersa reliqua classis ad Marsasiroccum applicuisset, egressa sunt ad viginti hominum millia, bellica tormenta leuiora campestria quinque extracta, fossae militares incoeptae, tuguria, et tentoria erecta, et in parandis stationibus is dies, et sequens absumptus. Decimo Calendas Iunij, Pialis cum septem peditum millibus ad recognoscendum oppidum sancti Michaelis profectus, non valde loco propinquauit [note: Leue certamen initum.] propter bellicorum tormentorum frequentiam: quo tempore satis acre initum est leue certamen, in quo eques militiae Curfelinius impetu sacto in hostes Hispano quodam comitante, vexillum hostium extorsit signifero, et in vrbem [note: Sanzaci quid?] reportauit. Caesus est vnus e Sanzacis in eo certamine, Sunt autem Sanzaci viri ab ipso Imperatore propter prudentiae existimationem prouincijs gubernandis praefecti: deinde alij nonnulli ex hostibus in eo praelio ceciderunt, atque in castra reuersi hostes conuocatis primoribus ad concilium consultarunt an prius arcem sancti Elmi, vel Burgum obsidere conduceret, decretumque fuit vtarx prius obsideretur. deinde cum ad montem ascenderent, vt arcem illam diligenter intuerentur, leue certamen excitatum est, in quo multi ex hostibus, e nostris pauci desiderati. exiuit interea per noctem triremis e portu Melitae, quae Siciliam versus iter arripuit, vt omnia fierent manifesta Toletano: atque hostes paruo temporis spatio interiecto aggerem facere adorti sunt non procul ab arce sancti Elmi, vt illam crebris ictibus concuterent, quam etiam infestabant nonnullae triremes, quae portus angustias seruabant. Sed agger ille tam crebris ab arce ictibus tormentorum deuastatus fuit, vt ob quotidianas caedes hostes dererriti fuerint, eorumque audacia aliquantulum depressa videretur. dum haec agerentur, praesidiariae Alexandriae triremes sex accesserunt, quibus pedites noningenti vehebantur, atque his cohortibus Ochialys erat praefectus. postridie eius diei vallum in editiore loco sublime hostes fecerunt, super quo tria ingentia tormenta bellica statuerunt, quaeglobos colubrinarum, vel etiam maiores contorquebant, atque his non arcem solum, sed etiam naues, quae stationem [note: Turcarum in re militari diligentia.] habebant in portu, infestabant: veruntamen nullo graui damno res Melitensium vallum illud affecit, sed hostes breui inde deiecti sunt. Sed quoniam Turcae sunt diligentissimi rerum militarium, nullumque laborem in rebus bellicis, non ad se pertinere arbitrantur, aggeres tadle tranfrerunt, eo tormenta bellica traxerunt, vnde arcem concutere decreuerant. deinde cum per transfugas magister equitum consilia hostium cognouisset, ac de ijs omnibus, quae Turcae facturi erant, opportune fuisset edoctus, duo vexilla cum quadringentis Hispanis Ioanne Cerda et Miranda ducibus in arcem emisit, qui praeclara virtutis suae argumenta ediderunt saepius, cum initis leuioribus certaminibus multos ex hostibus [note: Dragutus auxit hostium vires.] nulla prope suorum iactura trucidarunt, Quarto deinde Nonas Iunij Dragutus cum triremibus tredecim auxit Turcarum vires, quibus sexcenti pedites vehebantur, vir sane bellicosus, et rei militaris peritissimus, cuiusque fides et prudenti saepius Imperatori Solymanno perspecta fuerat in rebus bellicis gubernandis: idcirco iusserat Solymannus ne quid praeter Draguti sententiam fieret in castris. post hunc e Gero et Teuthrania accesserunt ad classem decem triremes, quibus vecti sunt octingenti pedites, atque vires hostium in dies conualescebant semper nouis auxilijs se adiungentibus. Interea certior fit Toletanus per Saluagum militiae Melitensis equitem, virum sane ad omnia pericula intrepidum, et spectatae virtutis, qui per medios hostes elapsus Messanam applicuerat, quod Turcarum classis ad insulam Melitam applicuisset, quod descensiones nonnulli [note: Saluagus in insulam reuersas.] e nauibus fecissent, quod arcem obsidere, et vniuersam insulam iam coepissent. His auditis cum Toletanus maximis de rebus in insulam reuerti opor tere dixit,

[note: 1565.] quem celoeem ingressum tres triremes comitatae sunt, donec ad sex millia pasuum, aut septem abesset ab insula. tunc ille de salute, et vtilitate suorum mirifice solicitus, minime hostium multitudine deterritus fortunae benignitate, et clementia fretus, non sine magno periculo per noctem tertijs vigilijs nuper initis in insulam egressus est. deinde vero cum reperisset Turcas priorem immutasse sententiam, qui arcem et oppidum sancti Michaelis concutere decreuerant, atque ad aquam Marsae castrametatos, diu inops consilij constitit: nam quatuordecim [note: Saluagus exploratis diligenter consilijs hostium ad Toletanum redit.] canones in eo loco disposuerant. Veruntamen explorato ingressu diligentius ad magistrum equitum denique proficiscitur, omniaque Toletani consilia illi aperuit, ad quem rursus eadem nocte in Siciliam remittitur, vt moneat sibi opus esse validioribus praesidijs, non enim paucos tantam hostium multitudinem posse sustinere, si bellum diu protraheretur, quare procuraret, vt mille, vel saltem quingenti ad se milites mitterentur. tum hic ex insula proficiscitur, atque cum iam dies quo celebrari sancti Elmi solennitas consueuit, illucesceret, ad nouem Spacchium et Ianizerorum millia, nulla ratione bellorum, nullo militari consilio, cum vallum adhuc non deiecissent, quasi belluarum repentino furore concitarum more, ad terracei valli oppugnationem accurrerunt, et in ea parte fossae, quae vicinior erat editiori vallo propugnaculi, scalas per multas breues admouerunt. et quoniam fossa nullum habebat propugnaculum, nostri multis iam diebus propugnaculum quoddam e terra et fascibus lignorum cum camisia saris sati spatij extruxerant. eo cum accessisset hostium multitudo, (nam [note: Vis Turcarum multitudine potius quam singulorum virtute nititur.] multitudine potius vis Turcarum, quam singulorum virtutenititur) quamuis ob frequentiam tardiores, tamen ab eo propugnaculo vi compulsi sunt recedere, cum nostri plurimum illo adiuuarentur. His tamen propugnaculum, denique concedere necesse fuit, atque spacium illud, quod erat intra propugnaculum, omnemque partem quae respicit portum Marsamusettum. eo loco potiti hostes ligonibus excauantes, ita fecerunt munimenta, vt ne a nostris offende rentur. ad eam rem adiuuabantur bellicis tormentis, quibus infestabatur altera pars Marsamusetti, illa enim defensionem opprimebat, et valli propugnaculum deuastabat, et editioris valli frontem percuriebat, quod totmentis illis decem et nouem faciebant, vt institum erat, quae direxerant. Nam prosternere ipsum vallum editius volebant, cuius altitudo erat illis molesta, sed nostris etiam magis, cum non haberet propugnacula quibus defenderetur. ibi cum constitissent ad quinque hostium millia, et hora dies iam esset tardior, necesse fuit, vel potius optimum fuit consilium, se in arcem recipere, atque propugnaculum illud et spacium hostibus relinquere. Praestat enim quae vtiliter defendi non possunt, aliquando euertere, aut si angustia temporis id facere non patitur, hostibus concedere, quam obstinate defendendo in discrimen capitis, et rerum omnium vno tempore venire. Tum vero Turcae noctis beneficio freti, qui ibi constiterant, saccis et terra, et rebus alijs plenis fossam illam replere statuerunt, quae ducta fuerat e regione valli editioris, vt quae minus lata et profunda esset, et [note: Turcae suae temeritatis poenas luunt.] quae facilius posset repleri. verum huiusce suae temeritatis satis dignas poenas luerunt, quoniam Ianizerorum et Spacchium caesi sunt octingenti, atque hi caeteris omnibus praestantiores, praeter innumeros prope vulneratos, quorum plurima pars in fossis mortui postea fuerunt. Nam fossae illa pars, quae fuerat ab ijs repleta, cum nullum haberet descensum, nisi in fronte valli, efficiebat ne vel nostri, vel hostes, possent descendere, quare siqui fuissent in ipsa fossa, ibi mori omnino necesse fuit. e nostris primo impetu quadraginta, et quinque caesi sunt, inter quos Aluernias, Contilius, Lasamaius, et Teutonicus quidam Melitensis militiae equites fuerunt, vulnerati sunt praeterea nonnulli. Cum suorum caedem cognouisset Valettanus, opus esse nouis praesidijs ad arcem turandam ratus

[note: 1565.] eadem nocte pedites ducentos cum nonnullis equitibus misit: atque cum essent antea quadringenti, qui locum defendebant, satis firma praesidia accessionem hanc virium fore credidit ad sustinendos conatus hostium, cum loci etiam angustia non pluribus videretur indigere. Interea Saluagus fortuna sane benigna et placida vsus Syracusas applicuit, vbi triremes duas Melitenses inuentas, sicut edixerat Valettanus, iubet Melitam cum quadringentis peditibus, septemque tormentorum bellicorum ministris nauigare, docetque quibus in locis hostes castra collocarint, vt possent tutius accedere. Namet declinare ab Occidentis plaga oportere monuit, ne viderentur ab hossibus, et Orientem versus ad vocatae Miliarae descensum esse nauigandum, ac transfrerandum, quam Occidentem versus relinquentes cito traijcerent: ibi enim copias esse exponendas, quae vbi quatuor millia passuum confecissent, ciuitatem ingrederentur, vnde in Burgum facilis esset transitus. his ita monitis ipse Messanam proficiscitur, praesidia a Toletano postulat, paucitatem suorum recenset, opus esse firmioribus praesidia, illum edocet quo bellum posset tamdiu protrahi, vt eius elassis commode instruatur: quae vt apparebat, multis indigebat rebus necessarijs, neque has ita facile comparare poterat, eratque multo triremium, caeterorumque nauigiorum numero inferior. Nam Turcica clasais 168. habebat triremes, et naues onerarias, et mahonas, et caramussalos, quae omnia nauigia ad 240. accedebant, cum Toletanus neque centum quidem triremes posset instruere. Melitenses interea, dum suppetias expectarent, se strenue sane tutabantur, nulla in re, vel animorum suorum nobilitati, vel Italici nominis gloriae, deficientes; supra omnes vero Valet tanus nullis neque militaribus laboribus fatigabatur, neque vllis terrebatur periculis, [note: Christiani principes segnes.] id vnum grauiter ferebat, quod tam diu suppetias desideraret, quodque. tam segnes essent Christiani principes, vt tam praeclaram, tamque opportunam, omnes prope vires Turcarum vno tempore labefactandi, et prope euertendi occasionem praerermitterent. Videbat enim iam tum quassatam et afflictam, et prope inermen hostium classem ad extremam partem aestatis futuram. Ad triremes illae quae opem ferre obsessis iussae fuerant, longe aliter fecerunt, atquefuerant admonitae, cum Occidentem versus, at non ad Orientem Solem nauigassent. illud autem ita contigisse dixit nauclerus, quia biremes quasdam ibi conspexisset hostium, aeque nonnulla catascopia. Hoc cum falso dixisset, vt suum errorem excusaret nauclerus, tamen praeclaram subsidij opportunitatem Melirensibus nihilomninus eripuit. id Toletano caeterisque omnibus molestissimum accidit, et Saluago praecipue, quia videbant futurum vt hostes arce occenpata classem in portu Marsamusetto tutisime haberent, (erat enim arx in maximo periculo, cum ob angustiam loci, tum etiam quia nimis propinqui hostes fuissent castrametati) atque Sancti Michaelis oppidum inde forent percussuri, atque omnium terrestrium subsidiorum spem illis ademissent. cum res [note: Pius Quartus Pontifex Romanus.] Melitensium, quanto in periculo essent constitutae, Pius Quartus eius nominis Pontifex maximus per nuntios accepisset, iussit copiarum haberi delectum, quae subsidio mitterentur laborantibus Melitensibus, edixitque certam [note: Cambimussacra Melicensium religionis orator Romae.] pecuniam in illud bellum erogari Cambiano, et pulueris tormentarij non paruam copiam, et omnibus subsidiorum generibus rem Melitensium adiuuit: vt exemplo, at non oratione solum, Christianos principes ad defendendum Christianum nomen, et veram ac antiquam religionem, et omnium decus vno tempore hortaretur. Nam si illam insulam in deditionem Solymanus compulisset, manifestum omnibus periculum breui imminebat, cum transitus facillimus inde foret in Siciliam, qua potitus mox Italicos fines anniuersarijs incursionibus populatus denique vniuersam Italiam breui subegisset. missi sunt igitur Pompeio Columna duce sexcenti pedites Neapolim, quem multi sane viri illu

[note: 1565.] stres sine dtipendijs, solo gloriae et nominis virtutis suae ad posteros transmittendi desiderio sunt secuti, cum tam praeclaram tamque iustam belli opportuniratem nacti sibi viderentur. habebant forte stationes Neapoli eo tempore Andreae Auriae tredecim triremes, Populoniae principis nouem, erant et tres triremes Reguli Sabaudiae, aliaeque tres priuatorum. eo cum Roma cohortes subsidiariae accessissent omnes communi consilio decreuerunt et has, et quae aliunde opem ferentes laborantibus Melitensium rebus aduentarent, omnino esse traij ciendas atque in insulam deportandas. Hi igitur naues ingreisi felici maris benignitate vsi Messanam breui deferuntur, vbi et instruebatur et coniungebatur Christianorum classis ea dum fiunt a nostris, Turcae non amittendam praesentis temporis occasionem rati, quia classem nostrorum augescere per exploratores quotidie intelligebant, decernunt tam crebris oppugnationibus, tantoque conatu arcem adoriri, vt omnino illa potirentur, qua capta facile sibi esse crediderant reliqua postea loca ad deditionem compellere. nam si illam occupassent, videbantur hanc etiam commoditatem consecuturi, quod in tutissimo loco classis stationes esset habitura in portu Marsamusetto, cum neque maris iniuria, neque nostrorum tormenta vllo modo illam vexare possent. id autem non solum ad praesentis belli opportunitatem conferre putabatur, vt cognitum est e transfugis, sed etiam non mediocre commodum ad rerum maiorum conatus: quare ibi etiam decreuerant esse in hybernis. Conferebat illud non mediocriter etiam ad infestandum oppidum Sancti Michaelis, ad impedienda subsidia nostrorum, ne terrestri itinere accederent, ad impediendum ingressum denique et egressum e maiori portu. His alijsque commoditatibus compluribus consideratis, quas cum maxima nostrorum iactura sibi consecuturi ex illa victoria videbantur, ita incredibili pugnandi desiderio, et quasi furore incensi sunt, vt quanta vi tormentorum, quantaque diligentia nullo temporis spacio prope intermisso moenia concuterent, vix credi possit. Illud satis constat, triduum assiduis prope ictibus moenia pene fuisse comminuta. Cessauit aliquantulum die quarto vis tormentorum quo die leue praelium initur. cum recentes Draguti Turcae mira quadam anirni magnitudine, vel temeritate potius elati, sibi feroces esse caeteris viderentur, ac frequentes ad eam partem, vbi est Marsascala se contulissent. eum cum nostri illorum arrogantiam vellent reprimere, ita strenue pugnarunt, vt multis trucidatis maiore celeritate recedere coegerint, quam accesserant. Desiderati sunt e nostris septem aut octo ad summum. At sequenti nocte secundis nuper [note: Ad arma conclamatum.] initis vigilijs ad arma conclamatur in arce: nam hostes summum vitium suarum conatum experturi pluribus in locis scalas admoturi repente arcem adeunt, cum [note: Acre certamen.] alij super ruinas quassatorum murorum incedere niterentur. Certatum est acriter vtrinque, et igne missili, et omni genere telorum: at tanta animi fortitudine nostri restiterunt, vt non modo illorum temeritatem in praesenti comminuerint, sed etiam in posterum, ne scalas tam facile admoueren t, retuderint. Ad extremum enim cum pugnatum fuisset circiter tres horas insigni clade accepta Turecae per ruinas praecipites extrorsus deturbati sunt. sequenti deinde die Monserratus Commendator, cohortibus arcis gubernator suffectus est, quia Brolias [note: Brolias uir praeclarus in morbum incidit.] vir sane praeclarus propter assiduos labores tum animi tum corporis in morbum inciderat: nam neque dormire, neque vnquam quiescere inter tantos, et tam crebros hostium tumultus cuiquam tuto licebat, Sed Imperatori, et cui summa rei commissa est, quam minimum. Hic saepius Valettano per lireras significauit locum egregie esse munitum, atque vix vllo pacto fieri posse vt caperetur ab hostibus. eius oratione et ingenio tantum constantiae, et audaciae auctum est equitibus, et militibus arcem illam defendentibus, vt supra humanas vires feroces esse in omnibus certaminibus viderentur. Hostes ea clade nuper accepta

[note: 1563.] minime perculsi cum pristinos conatus irritos fuisse grauiter ferrent, etiam validius [note: Arcis S. Elmi murus conquassatur.] murum bellicis tormentis concutiunt. id cum per dies sexassidue fecissent, nullo prope spacio temporis interiecto cum omnibus copijs arcem, quam vndique obsidebant, inuadunt. Sed cum timerent ne vt in primis oppugnationibus per ruinas murorum darentur praecipites, pontem quendam ex antennis triremium in decem cubitorum latitudinem huc deferendum curarunt, quatuor sclopettariorum millia apud fossas collocarunt, omnemque classem ad descensum Sancti Georgij adduxerunt, atque quod ridiculum fuit, omnia nauigia extraxerunt e Marsasirocco tanquam nullo impedimento mox in Marsamusettum ducturi. ita vero secum ratiocinabantur, conquassatos iam esse muros arcis, in quam ad tredecim millia globorum ferreorum contorta breui spacio fuissent, exiguum esse loci ambitum, quo magis collectae futurae erant inuadentium vires, omnia nauigia posse pugnantes infestare, magnam esse Turcarum aduersus paucos multitudinem, quare necesse esse arcis defensores, vel ferro, vel labore diuturno omnino [note: Labore diuturno multa superantur.] vinci. Sed quam varsa sunt consiliorum, tam varia sunt euentuum ac multo etiam plura defensionum genera, quippe cum pericula et labores et difficultates [note: Pericula et labores homines ingeniosos faciunt.] homines ingeniosos faciant, quibus haud vllus est ad informandos ad prudentiam animos peritior viuendi magister. Quare cum omnia difficultatum genera, quae obsessos circumuenirent, recte secum perpendissent, fuit, quanta in ijs esset virtus, et quantopere diuina manu protegerentur, considerandum. Verum, quia ceacutimus ad ea, quae nimis cupimus, longe diuersos habent euentus [note: Caecutimus ad ea quae cupimus.] saepe nostra consilia. His consilijs permoti Turcae tanto imperu nostros inuadunt, vt cum et tormentorum ictibus aperte infestarentur, et tanto hostium numero vndique circumuenirentur, diu pugnae euentus anceps fuerit: at nostris repente diuinitus tantus laudis ardor, tantumque ostentandae virtutis desiderium coortum est, vt non amplius pares se fore hostibus sperarent, sed gloriosam [note: Baragani Nauariensis equitis virtus infracta.] etiam victoriam ex illa pugna reportaturos pro comperto haberent. Baraganus itaque spectatae virtutis Nauariensis Melitensis militiae Eques, stricto longioris capuli ingenti gladio, quo ambabus manibus vtebatur, tanta fortitudine in hostes, qui pontem conscenderant, irrumpit, vt acrius circa illum, quam alibi fuerit certamen, hostesque ipsos et timore et admiratione virtutis eodem tempore perculerit. Verum cum omnis prope conatus hostium eo conuersus fuisset multis e nostris illum postea adiuuantibus magnam impressionem in hostes fecerunt. Quare cum illos prope in fugam Baragani virtus vertisset, his adiuuantibus multi ceciderunt ex hostibus. At cum recentiora Turcarum auxilia mortuis et fessis prioribus pugnantibus submitti Valettanus animaduertisset, veritus ne nostri labore potuis diuturno, quam hostium vi vincerentur, laborantib. arcis defensoribus recentiores milites trecentos subsidio misit, qui et pontem illum subiectis cadis tormentarij pulueris combusserunt, et ignibus missilibus inflammarunt, quare nemo postea ascendere poterat, et cum pons ipse cecidisset plures [note: Plures octingentis Turcis oppressi, et sexcen. vulnerati.] octingentis Turcis sunt oppressi, atque sexcenti vulnerati. in nostrorum potestatem venerunt duo vexilla hostium, quae fuerant arci affixa, alterum Mostaphae alterum Draguti. ascenderunt eodem tempore Turcae ad triginta ad altioris valli acumen Lilybaeum versus, qui cum a praesidiarijs militibus sancti Angli visi fuissent tormenti bellici minister monetur monetur, vt eos deijceret: is vero septem e nostris illo globo ferreo interemit. Sed cum vellet id propter errorem contigisse demonstrare, ac damnum restaurare nostrorum, maius quoddam tormentum diligentius direxit, atque eos globus ferreus sublimes in aera portauit. nam illo ictu quatuor Rays, et ad duodecim ex praestantioribus exercitus Turcarum fuerunt crudeliter dilaniati. Dum haec geruntur, magnus hostium numerus iam militares ac castrenses fossas ad frontemarcis, quae oppidum Sancti Angli spectat, dixerunt,

[note: 1563.] sed nostri missilis ignis fictilia iaculantes ab instituto opere illos deturbarunt. [note: 4000. hostium in pugna S. Elmi caesi, et e nostris centum cum totidem uulneratis.] Turcae omni spe potiundae arcis frustrati turpiter in castra reuertuntur, ac naues eo aegre trahunt, vnde deduxerant. in ea pugna ad duo hostium millia sunt desiderata, et eorum sane praestantiorum: alij tamen dixerunt copiarum praefectum numerum suorum recognouisse, atque cognouisse in eo praelio cecidisse quatuor suorum millia: e nostris centum caesi, et totidem sunt vulnerari. eo tempore cum triremes nonnullae relictae essent ad portum Marsamusettum, et ad descensum Sancti Georgij, neque portus esset, velut antea, interclusus, iussit Valettanus nauiculam exploratoriam ad Marsascalam asportari, vt Toletanus de rebus omnibus certior fieret, atque ad summum Pontificem literas dedit, quibus pro parta victoria gratulabatur, quod a diuina bonitate obsessi tam praeclare fuissent defensi. Binarum autem literarum hîc adscripsimus exempla, Etad Pont, quidem hae mittuntur.

BEATISSIME PATER.

ESt ita periculo propinquum ne veniant ij in potestatem hostium, quibus do [note: Exemplar literarum ad Pontificem Rom. missarum.] literas, vt mihi rarius scribere omnino necesse sit. Verumtamen id Sanctitati vestrae significandum fuit, quod optimus Deu suum hunc religionis ordinem in Melitae oppugnationibus tuetur, quod in arce Sancti Elmi defendenda praecipue apparet. nam cum intra viginti dierum spacium arx illa tredecim millia ictuum globorum ferreorum sustinuerit, facile apparuit quanti sit aduersus hostes Sanctum hoc crucis insigne. Iidem cum sub crepusculum arcem accerrime inuasissent, atque quater recentiores pugnatores renouassent, quod praelium ad quinque horas perdurauit, tanta cum suorum clade repulsi sunt, vt plures sexcentis fuerint desiderati, velut ex captiuis perceptum est, vulnerati multo etiam plures. Illud opus fuit sane non humanarum virnum: sed diuinae potentiae, quae nobis hanc tam insignem victoriam comparauit, vt demonstraret quanti nostram religionem faceret, atque vt hoc exemplo Christiani principes alacriores fierent mittendis auxilijs, quod Sanctitatem vestram praecipue pro sua singulari benignitate facturam esse non diffidimus. Nos interim pro viribus hostes a moenibus repellere et propugnacula defendere diuino adiuuante auxilio non cessabimus, vitam etiam ipsam pro Christiana religione, si res ita tulerit, effundentes. Atque hac vna spe in tantis molestijs confirmamur, quod Sanctitatem vestram procuraturam certo scimus, non solum vt hic religionis ordo, sed etiam vniuersa regio Christiani nominis, ab his communibus omnium bonorum, omnisque tranquillitatis hostibus, sit libera. Quod vt fiat Deum Optimum suppliciter rogamus et vt Sanctitati vestrae ad hoc tantum negotium accommodatae vires suppeditentur. Melita. XII. Kl. Quint. M. D. LXV.

ILLVSTRISSIME, ET EXCELLENTISSIME PRINCEPS.

POstea quam Saluagum nostrum cumliteris misimus, binas ad amplit. tuam dedi, atque cum iter per sacrum Iunonis habuerit, vtinam tuto redditae sint. [note: Exemplar literarum ad Toletanum missarum.] Deinde cum nauiculam exploratoriam expediuissemus, tres noctes exeundi opportunitatem obseruauit; quae cum vix septima nocte exiuisset, insequentib. hostibus coacta est ad terram appellere, atque homines abiectis in mare literis vix incolumes euaserunt. Nunc quia classis hostium exiuit e Marsasirocco, plurimi [note: Catascopium ad Marsascalam mittitur a Valetano] referre arbitratus vt id tibi notum sit, quoniam portus non ita clauditur, statui procurare vt catascopium ad Marsascallam feratur, quod non amplius ita impediretur, cum classis stationes habeat in altero latere insulae, Classis igitur hostium,

[note: 1565.] quod plurimi referre vt sciatur censeo, ad XVII. Cal. Quintilis nobis prospectantibus e portu cum omnibus nauibus onerarijs, et Mahonis transfretauit, quod cum ob aduentantis noctis obscuritatem intueri non possemus, intelleximus tamen per captiuos illas quassatas et pene inermes triremes aegre remulco [note: Aquae penuriae premuntur hostes.] attractas fuisse. Habent stationes naues supra Marsamusettum, atque maior pars triremium ad descensum Sancti Georgij. Aquae penuria, et metus Christianorum classis, vt intelligo, eo illos compulit, quam sciunt esse Messanae centum et quinquaginta nauigiorum actuariarum nauium, scilicetet triremium, idcirco minime se ad Sancti Pauli descensum receperunt, sed quanto magis possunt terrestribus copijs vicinae stationes habent triremes. Nemo conspicitur in ea parte Marsasirocci, vbi castrametati fuerunt, primaque tabernacula, quae erexerant, et villarum aedificia ferro ignique vastarunt. Nunc apud arcem Sancti Elmi castrametati sunt, quam Deus apertissime tuetur, cum nostri quatuor horas assiduum hostium praelium, quod totis aciebus intulerunt, fortissime sustinerint, quod diuersis in [note: Deus tetur arcens. Elmi.] partibus eius arcis vno tempore gestum est: et id praecipue cum Orientem versus, portumque Marsamusetti pontem quendam supra muros iecerint, circa quem acerrime quater renouatis auxilijs ab hostibus pugnatum est. Deiecti quidem ad extremum sunt hostes praecipites cum magna suorum clade, at non tamen sine aliqua nostrorum iactura, cum ad quinquaginta ceciderint: inter quos fuit Medranus, non sine magna animi mei molestia. Vulnerati sunt ad sexaginta. Hac victoria ita confirmati sunt nostrorum animi, vt facile in spem venerim quod arx illa, et omnia insulae propugnacula, se vsque ad aduentum Ampl. tuae cum vniuersa classe, tueri possint, illud autem me in hanc opinionem adduxit, quod repressa est hostium audacia, quia multo tardiores facti sunt concutiendis muris: cum neque sit, neque esse possit maior diligentia, cum vel tredecim millia ictuum intra octo dierum spacium numerata sint. Si mihi saltem supplementum, vt credideram, per nostras duas triremes accessisset, nunquam me arcem illam amissurum esse putauerim: cum illa spe fretus quiquid habui clarorum virorum, ac rerum pene amiserim: omnesque decreuimus ibidem mori, si ita oportuerit, pro dignitate et existimatione Christiani nominis: at quia benignitati tuae confidimus, speramus fore vt subsidijs adiuuemur. Omnibus autem manifestum est quanto in periculo simus constituti, si supplementa diutius differantur, quippe cum non aspernanda sit etiam oblata commoditas, quod hostes Marsasirocco discesserint, nam facile sub sidia discensiones facere possunt ad Petram nigram. Te vnum post Deum ipsum habemus, in quem oculos conuertamus, in te vno spes omnis nostra collocata est, in manu tua nostrum omnium sita est salus, quare tibi perpetuam a Deo precantes fecilitatem: te pro salute nostra suppliciter rogamus. Melita XV. Cal. Quint. M. D. LXV.

His literis certior factus Toletanus quanto in periculo esset arx Sancti Elmi ob ictuum tormentorum bellicorum frequentiam, et crebras oppugnationes, easque horrificas, quibus arcem ipsam adoriebantur hostes, cumque animaduertisset quanti ponderis esset iactura eius loci futura postea illi insulae, cum auxilium tota classe non ita cito se ferre posse intelligeret, quod neque Hispanae, neque Genuenses triremes adhuc accesserant: decreuit quatuor triremes cum profecto Ioanne Cardoneo emittere, quae cohortes ferrent subsidiarias, missus est cum his et Robles Magister exercitus, vt appellatur, cum ducentis Hispanis, in rebus bellicis sane exercitatissimis. vna vecti sunt equites Melitensis militiae, qui tunc [note: Toletanus mittit cohortes subsidiarias in insulam Melitam.] erant Messanae, ad octoginta, inter quos fuerunt Commendator Parisottus, Vincentius Caraffa, Maldonatus, et Boninsegna, Hispani. Aderant enim complures e varijs nationibus, qui et si tarde propter maris tempestatem, vt explicabitur postea appulerunt, tamen plurimum ad eius insulae salutem contulerunt.

[note: 1565.] hi si ante arcis expugnationem in insulam applicuissent, arx fortasse non venisset in potestatem hostium: nam pridie idus lunij triremes quatuor Messanam reliquerunt. Sed vt ad Turcas redeamus, illi parui suorum iacturam facientes, neque tantam cladem curantes, quantam tot praelijs acceperant, cum etiam se meliore [note: Hostes arcem S. Elmi rursus adoriuntur.] fortuna vsos putarent, decernunt denuo fortunam eius belli experiri, et maioribus viribus arcem, maioribusque conatibus rursus adoriri, tum nullo tempore intermisso globis ferreis tormentorum frequentibus arcem diuerberare, murorum siquid reliquum esset prosternere, propugnacula lacerare, cuncta comminuere, et in puluerem vertere. Deinde tantis viribus tantoque conatu locum aggredi, vt nostri pene deterriti fuerint, et in fugam versi: quod etiam profecto fecissent, nisi I sibi ante proposuissent, gloriose et fortiter sibi omnibus esse moriendum, dimicatur igitur ad quinque horas acripraelio, desiderati e nostris ducenti, ex hostibus [note: Draguti obitus.] magnus numerus. Dragutus eodem die vulnere capto in caput ad naues deportatur, ex quo vulnere post biduum diem suum obijt, eius corpus a duabus triremibus Teuthraniam delatum, cum hostes ab illa oppugnatione se recepusent, nunquam sequenti nocte ab armis cessatum est, sed creberrimis tormentorum globis nostros infra muros recedere cogebant, ita vt vix impedimento esse possent Turcis quo minus scalas pluribus in partibus muris admouerent. Nam tametsi nostri assiduis laboribus et praeter consuetudinem erant defessi, tamen egregie cum admirabili quadam animorum magnitudine eos repellebant. Ad Bassae, et primores exercitus hostium incredibili prope ira exarserunt, quia tanta vi nostrorum, tantaque semper cum suorum clade recedere cogebantur quare vniuersam classem breui in vnum cogunt, illam circa arcem collocant, decernunt totius exercitus fortunam, et omnium copiarum vires vno tempore experiri, arcem terra marique oppugnare, semper noua subsidia fessis mittere, atque his saepius renouatis non prius ab incaepto desistere, quam vel totum exercitum amitterent, velarce denique potirentur. Deinde omne illorum studium ad pontes et scalas faciendas ad futuram oppugnationem conuersum est: et ad omnia, quae, forent illi negotio necessaria, comparanda. Cum eos apparatus vidisset Valettanus, [note: Valettani in concilio ad suosoratio.] veritus ne arx illa diutius defendi non posset, biduo ante illam oppugnationem primores suorum ad concionem conuocauit, quibus ita locutus est. Quanto in periculo arx sancti Elmi constituta sit ob frequentes hostium oppugnationes commilitones, nemini vestrum obscurum esse censeo: cum ita muri vndique sint [note: Aperto Marte pugnare.] comminuti vt aperto Marte pugnare necesse sit: neque amplius nostri murorum beneficio aduersus tam crebros tormentorum hostilium ictus protegantur, his accedit angustialoci, quod paucis multorum impetus vno tempore sustinere necesse sit neque possunt propter hostium frequentiam, quibus vndique cinguntur recentibus subsidijs adiuuari. Ego sane magis conferre saluti existimationique nostrae crediderim, quae tuto defendi non possunt, hostibus relinquere, quam obstinate defendendo turpiter cum tanta et virorum bonorum caede, et rerum iactura, vinci: quippe cum illa quae inutilia sunt nobis, neque hostibus quidem magnum sint adiumentum allatura. Idcirco, si vobis ita videtur locum iudico oportere hostib. relinquere, clauos tormentis infigere, aquas laetiferas efficere, id enim praestiterit, quam tot viros fortes, qui locum defendunt, apertissimis periculis, et certae prope hostium potestatiaut caedi exponere. Atqui cum hostes se ad acerrimam oppugnationem accingant, nobis breui consilium vtile capiendum [note: Quid in concilijs decretum. sit.] est, vel relinquendae arcis, vel rebus omnibus necessarijs muniendae. His diligenter consideratis nihil decernitur in praesenti, nisi vt tres Melitensis mihitiae Equites, commendator Medinae Hispanus scilicet, Roccias Gallus, Constantinus Castriotus Italus sequenti nocte, arcem diligentius intuentur, certioresque faciant milites arcis praesidiarios, quid in concione propositum fuisset.

[note: 1565.] Iussae sunt praeterea nauiculae ad illam noctem parari, vt si forte ta videatur, possint citissime ex arce milites in Burgum traijci. at eo transfretantes equites magnum periculum inuasit, cum hostes multos sclopettos in illos displossissent. cum e nauicula egressi essent ob vicinitatem hostium, qui omnia iam poterant late intueri, prostratos fere humi incedere necesse fuit, vbi tres illi arcem diligenter considerassent, quid in concione propositum fuerit, arcis praesidia commonefaciunt: quibus responsum est, locum ob angustiam quidem esse periculosum, si tam pertinaces praecipue haberent hostes, qui tam frequenter, tantoque cum impetulocum aggrederentur: verum tamen, quoniam Deo ita propitio locum hactenus defendissent, quem ipsi defendendum petiuerant, decreuisse pro viribus et in posterum fortissime tutari, cum nullam vnquam aptiorem opportunitatem essent assecuturi virtutis suae in omnium hominum conspectu demonstrandae. hortarentur igitur Valettanum vt laeto esset animo, atque pro certo haberet illos acerrime pugnaturos, et nulla in re vel Italicae gloriae, vel suo ipsorum honori, vel propriae saluti defuturos: se scire in acie gladiorum haec omnia sita esse, omnemque fortunam non in dementia hostium, sed in animi magnitudine et firmitate corporis etin ferro sitam esse, neque hostes vllam laetitiam, nisi quae multo suorum sanguine sit persusa, esse capturos. hoc accepto responso, cognitaque illorum militum voluntate, tres illi equites ad Valettanum redeunt, responsum fortitudinis et constantiae plenum referunt, quod cum summa omnium laetitia et admiratione auditum est. Deinde vero, quia fossae plurimum commodi nostris [note: Castriotti et Rocciae opiniones.] afferent, posse locum etiam defendi narrauit Castriottus, atque id munus se suscepturum esse profitebatur. Gallus contra fieri non posse omnino censebat vt locus amplius defenderetur, quippe cum propugnacula, et defensionum loci omnes sint solo aequati, cum tot millibus hostium praesertim, et tam acrium circundaretur arx illa: neque esse dignitatis Melitensium sibi videri, neque praesenti militiae conferre tot praeclaros et tam fortes viros tam aperto periculo exponere, et tanquam crudelissimis hostibus trucidandos obijcere. cognoscendas esse vires hostium, assidutatemque certandi: non posse paucos multis diutius resistere: posse hostibus subsidia recentia a suis mitti cum laborauerint, at nostris interclusam esse subsidiorum viam, in aperto loco omnibus tormentorum ictibus expositos oportere nostros dimicare, quare necesse esse vel ferro, vel labore denique ab hostibus vinci. Consulendum esse omnino illorum militum saluti, atque ad meliorum locorum defensionem illos esse reseruandos, cum natura loci non amplius illos posset defendere. Contra Hispanus fossas castrenses valde esse vtiles memorauit, animos praesidiariorum militum constantissimos esse et pugnandi cupidos, quare locum non sibi videri tam cito deserendum. [note: Pauci sunt qui in rebus singulis recte iudicare possunt.] Sed quia pauciores sunt, qui recte in rebus singulis iudicare cognouerint, et deteriora consilia plerunque sequimur, idcirco cum haec memorata fuissent in concione, decernitur denique locum esse nunc etiam peraliquot dies defendendum: quippe cum non sit eius ordinis consuetudo loca munita tam facile relinquere, sed singulari [note: Animi constantia superborum hostium temeritas reprimenda.] constantia et animi magnitudine superborum hostium temeriratem reprimere. Existimant quidam si relictus fuisset locus eo tempore, id fieri non potuisse sine summa eius ordinis infamia, atque hostes ea re nimis elatos et obsessis intolerabiles futuros. Ego contra sentio, nihil magis formidabile esse cuiquam, quam sapientiam et prudentis hostis consilium: quod situm est non folum in vtilium delectu, sed etiam in ijs relinquendis, quae non modo aliquod damnum, sed etiam nullum commodum sint allatura. at contra nihil magis hostium animos extollere ad spem rerum omnium potiendarum, quam si videant quod loca inutilia, et quae nullo pacto defendi possint, tamen obstinate et imprudenter defendantur. nam sicuri mendacibus, neque illa quidem, quae vera sun t, creduntur,

[note: 1565.] ita loca omnia expugnabilia putantur, quae ab imprudentibus hostibus defendimtur. verum vt ad hostes redeamus, illi tanta diligentia, quod decreuerant, pararunt, tantaque celeritas accessit rebus omnibus, vt breui omnia nauigia circa arcem S. Elmi cum omni exercitu coacta sint. coeptum est igitur media nocte vbique [note: Arx terra marique inuaditur.] arx terra marique inuadi, scalae vndique, vndique pontes admouebantur, vndique bellica instrumenta reboabant, nam triginta et duo canones exiguam illam arcem diuer [note: 32. canones arcem diuerberabant.] berabant, quae sola res poterat et locum, et defensores in puluerem cominuere. nostri tamen neque tam acri murorum pulsatione, neque tot hostium millibus deterriti, fortissime resistebant, atque cum optimam illam opportunitatem essent rati se ipsos pro defensione religionis sacrificandi, tam strenue pugnarunt, vt non solum clarissimum virtutis suae specimen dederint, sed etiam demonstrauerint summam in ijs esse fortitudinem, qui omni vitae speabiecta tamen ne turpiter ac belluarum more morerentur, pro gloria, et perpetua virtutis suae memoria decertarent. Hinc inde caedes igitur oriebantur frequentes, cum hi ascendere, illi detrudere niterentur: et iam a media nocte certatum erat ad tertiam diei horam, cum hostes nulla re adhuc erant superiores, Sed tanta vis erat tormentorum arcem vndique verberantium, vt moenia ad scopulum vsque, super quo fundamenta [note: In arcis oppugnatione 400. e nostris caesi.] locata erant, euersa et rasa fuerint. ceciderunt e nostris plures quadringentis, atque ferreo globo canonis laniati sunt viri illustres prae caeteris Monserratus, et Garas Euboicus. Neque tamen tot caedes, quae animos cuiusque facile consternare possent, nostrorum animos deterruerunt, sed nescio quo pacto ferociores etiam efficiebantur, [note: Gloriae stimulus in ardius rebus constituta.] nullisque cedebant difficultatibus. ita enim repente illos inuasit gloriae stimulus, quaenusquam est, nisi in arduis et difficillimis rebus constituta, vt vix credi possit quanta virtute, quamque intrepidis animis arrepta vi hostium signa, quae [note: Centuriones et signiferi occisi.] defixa iam fuerant laniauerint, centurionesque et signiferos, et multos cohortium praefectos trucidauerint. Veruntamen cum iam succresceret meridies, et sol non medio criter incaluisset, nostri caedendis tot hostibus fessi, diuturnaque pugna fatigati, cum ijdem cum semper recentibus hostium copijs conflictassent, (nam semper noua subsidia illis summittebantur) vincuntur denique: sed tanta cum hostium iactura, vt nemo ceciderit, non totus fere Turcarum sanguine perfusus. nam tametsi mille et trecenti e nostris in ea pugna sunt desiderati, inter quos Equites [note: 130. equites in arcis S. Elmi pugna desiderati.] 130. tamen cum omnibus statutum sit semel mori, id non leue solatium esse debet, quod viri boni praeclarum virtutis suae argumentum ediderunt, et perpetuam eximiae fortitudinis memoriam transmiserunt ad posteros. ea clade tam insigni accepta Valettanus summum dolorem, quem e iactura tot insignium virorum ceperat, dissimulauit, ne metu suorum animos consternaret, omnesque laeto animo esse hortatur, partim caesorum numerum extenuando, partim loci imbecillitatem et angustiam accusando, partim diuino consilio propter aliqua peccata illud accidisse criminando. atque nihil nouum fuisse dicebat, cum res huiusmodi in bellis diuturnis nonnunquam contingere soleant. affirmabat multo infirmsores esse factas hostium vires tot viris insignibus deploratis, tantamque stragem Turcas cepisse, vt potius victi fuisse, quam vicisse Melitenses iure videri possent. atque, vt paucis complectar, nulla suorum iactura, nullaque rerum difficultate Valettanus ab ea spe victoriae deijci poterat, quam prius in animo conceperat, quam non in humanis viribus, neque in fortitudine militum, neque in rerum bellicarum apparatibus, [note: Victoria diuina bonitate sitatest.] sed in diuina bonitate sitam esse putauerat: quae quidem spes non, nisi in virum bonum, et iustum, et temperantem fere cadere solet. atqui cum res ita successisset has literas ad Mesquietam vrbanis cohortibus Melitae praefectum scripsit, quo Toletanum, omnesque Melitensis militiae equites, ac centuriones qui erant Messanae certiores faceret de fortuna arcis sancti Elmi. ita vero se habent literae.

[note: 1565.] RELIGIOSE, ET TANQVAM FRATER CARISSIME.

[note: Literae ad Mesquietam Melitensium militum praefectum.] NVper infelix arcis S. Elmi iactura grauissima nobis accidit, quae et si animum nostrum, vt debuit, dolore singulari affecit, tamen vt in mentem venit haec omnia de manu domini proficisci, aequo animo perferre conati sumus. Speramus enim fore vt diuina clementia nos protegat in reliquis certamininibus, quae etiam diu defendit. nam S. Elmi arx eo iam erat redacta, vt humanis viribus non amplius defendi posset, cum nostri tot, tamque acres hostium oppugnationes fortiter sustinuissent, nullo nostrorum adiuti subsidio, quod et maxime mittere debebunt, et facile in tanto temporis spatio. posuissent. Sed pro rebus omnibus Deo gratias agere oportet, a quo solo, vt hactenus beneficia accepimus, [note: Non confidendum est humanis viribus.] ita in posterum obtinebimus. neque humanis viribus confidere opus est, nisi quae diuina ope excitantur: quando neque literae nostrae, neque diligentia, neque admonitiones, neque mandata vel illos excitare potuerunt qui nobis parere debebant. non patitur angustia temporis vt infortunij, calamitatisque nostrae magnitudinem Toletano explicemus, tufacile nostro nomine, ad illum perscribere poteris, omnesque amicos nostros certiores facere, quod si fecissent, quae per literas nostras monebantur, et si vel parua auxilia misissent, fortasse arcem illam non amisissemus. atque, quod etiam magis esset Italiae finibus calamitosum, vereor ne, nisi Toletanus decreuerit cito ab hac obsidione nos soluere, non opportunus postea accedat: idque praesertim, si ante obsideamur, quam parua illa militum auxilia nobis accesserint, quaetanquam in somnis apparuerunt. Non diffidimus sane domini Dei nostri bonitati, quem nobis et auxilia breui missurum, et optimam Toletani mentem, omniumque Christianorum salutis cupidam cum summa felicitate incitaturum speramus, vt ad nos liberandos veniat, cum totius vis negotij in celeritate collocata sit. Hostes cum totam classem in portuMarsamusetto collocarint expurgandis locis intenti sunt, quae tormentis infestabantur, vt nos etiam [note: Centuriones.] pro viribus infestent. continuo lectis his literis mittito ad nos sanctae Catharinae, Belcalcarae, Belmesti, et Zorici centuriones cum suis cohortibus, vt eorum mili tum opera vti possimus: quoniam sine illis maxima sumus in rerum omnium perturbatione. Imperamus igitur illis per has literas, vt statim ad nos iter arripiant, quorum auxilia maxime sunt nobis necessaria. Suppliciter diuinam clementiam rogamus, vt aliquem bonum nuntium ad nos mittatis, vosque et protegat Deus et fortunet. e Burgo VIII. Cal. Quint.

Etsi magnum est periculum ne literae veniant in manus hostium, tamen illas noluimus secretioribus notis conscribere, vt easdem ad nostros mittere posses, quoniam non mediocriter eius, qui illas affert, diligentiae confidimus. [note: Bellue crudelist.] Verum vt ad belluas illas crudelissimas, omnisque humanitatis et misericordiae expertes reuertamur, singulare quoddam odij et crudelitatis genus in eos equites exercuerunt, quos semiuiuos adhuc in arce inuenerunt, vt omnibus pateat quantopere dignum est vt prorsus deleatur Turcicum illud nomen, non solum sempiternum verae religionis aduersarium, sed etiam omnis benignitatis et [note: Immanis crudelitas Turcarum.] clementiae. Arce igitur potiti, quotquot viuos adhuc inuenerunt, primum pectus singulis ferro aperuerunt, et cor vi euulserunt, at postea caput amputantes illos nudos apertis pectoribus, et amputatis capitibus ad triginta spectandos nostris, vnde, facile prospici possent, exposuerunt. Hos deinde Mostapha purpureis superindumentis cum candidis crucibus indutos in mare deijci iubet, ad obsessorum [note: Cadauera minitum nostrorum in portum delata et terrae tradita.] ignorniniam. Sed quoniam mare aliquantulum sequenti die fluctuaust, illorum cadauera in portum ventis delata fuerunt, quae cognita a nostris sepulturae sunt mandata. tanta vero animi acerbitate incensus est in illos Valettanus, vt neminem e Turcis captiuum fieri in posterum iusserit, sed omnes tanquam pecudes trucidari, omnesque qui captiui fuerant ad id vsque tempus, caeduntur: quorum capita extra

[note: 1565.] moenia, vbi castrametati erant hostes, deiecta fuerunt. Eodem die icripsit Valettanus ad praefectum vrbis et equitatus magistrum, vt vbi captiui Turcae quae de hostibus nuntiarent, auditi fuissent, occiderentur. Sequenti deinde die, Mostapha [note: Chiaur Turcis ea cursor.] Chiaurem ad Valettanum misit, est autem Chiaur, cursor, et mandata ferens principis appellatus apud Turcas, qui percunctaretur a Valettano num aliquam conditionem esset accepturus. Accessit et senex quidam Hispanus, qui captiuus erat in castris cui libertas promissa est si nuntium ipsum ad Burgum vsque comitaretur. Hi cum peruenissent ad moenia, Chiaur foris permansit, at Hispanus quod iussus fuerat, Valettano signiticauit, et an aliquam deditionis conditionem esset accepturus, percunctatur. Hic audito pactionis nomine tanta ira exarsit, vt nisi Christianus et senex fuisset nuntius, statim caesus esset. Detulit tamen illi optionem cum ira aliquantulum deferbuisset, num secum in vrbe esse mallet, an in castra reuerti quod si mallet castra repetere, a se quam celerrime discederet, ac nuntiaret Chiauri, quod nisi cito recessisset a moenibus, ambo tormentorum globis laniati cecidissent. Hi reuertunt in castra, omnia diligenter Bassae, quae audierat Hispanus, aperit, quo vultu excepti sint, et quibus minis recedere iussi, et quod nisi citissime recessissent tormentorum globis fuissent caesi, quod vix incolumes in castra sunt reuersi. His auditis tanta indignatione inflammatus est Bassae animus, vt rabidus prope factus palam profiteretur se nullum crudelitatis genus non in Christianos velle exercere. Hoc cum sensisset vnus e Spacchibus, Philippus Lascaris nomine, quae nobilissima fuit in Graecia familia, (hic enim puer adhuc cum fuisset Christianorum captiuus, quo tempore Christiani potiti sunt Patris, et perhumaniter ab illis tractatus, non mediocri beneuolentia Christianos prosequebatur) cum se plurimum prodesse posse Christianis intelligeret obsessis, quod esset a consilijs Bassae, omniaque consilia hostium cognosceret, decreuit secum in animo cum terra transfugere nullo pacto posset, maritimo itinere ad oppidum sancti Michaelis euadere. id saepius cum expertus esset frustra, tandem incolumis euasit: at non sine periculo, quia et sclopetti displosi, et sagittae missae complures in [note: Philippus Lascaris Graecus aperit Valettano hostium consilia.] illum fuerunt. Hic docuit Valettanum non solum quid decreuissent hostes in posterum, sed etiam quae mox essent facturi obsessi in acutiore et eminentiore parte oppidiad repellendos quosdam hostium conatus. Idem cum vtilia consilia i nostris aperuisset, inuadentes etiam hostes fortissime cum nostris pugnando repulit. Post solutam obsidionem Romam contendit, et a summo Pontif. Perbenigne acceptus dignam mercedem suae beneficentiae reportauit: quippe qui non solum de Melitensi ordine equitum, sed de vniuersis Christianis esset benemeritus. tum ad Philippum Hisp. Regem contendit, vt illi vtiliter consilia Turcarum Imperatoris [note: Actuariolum instituitur.] aperiret. Verum vt ad Mesquietam redeamus, lectis Valettani literis, iussit actuariolum instrui, quod ingressus Coronellus Melitensis militiae eques in Siciliam que citissime conuolaret, et ad eos literas dedit cum his, qui in Sicilia morabantur:

POst diem xxxiiij. Ex quo Turcica classis omni maiorum nostrorum memoria numerosior, magisque instructa ad insulam Melitam appulit, arcem S. Elmidecem [note: Arx S. Elmi 10. millibus hominum cincta et obsessa.] hominum millibus obsidens cinxit, et triginta ac duobus muralibus tormentis ita concussit, vt neque vis moenierum, neque reparationes interius, quae fierent a nostris summa diligentia, protegerent. Fossae impletae sunt eius arcis, et pontes ex antennis facti, super quos iactos supra ruinas sine vlla molestia pertransirent. Veruntamen cum bis hostes totis cohortibus arcem fuissent adorti, cum nostri multa leuiora praelia excitassent, ita se intrepide ac gloriose in omnibus certaminibus defenderunt, vt hostes cum multa suorum caede semper repulsi fuerint, signa erepta, duces obtruncati, atque ipse etiam Dragutus cecidit. Sed quamuis animus non deest humanis viribus aliquando, solet corporis firmitudo animo aliquando

[note: 1565.] deesse. Nono Cal. Quint. ante diluculum hora tertia hostes arcem sancti [note: Arx sancti elmiquando expugnata.] Elmi totis viribus terra, marique inuaserunt, omnem classem e Marsa sirocco circa arcem collocarunt, vt oppugnatio esset potentior, qui conatus et pugna ad meridiem vsque perdurauit. Cum nostri, qui arcem defendebant iam diuturno cercamine, et multa caede hostium, et calore solis et armorum defessi essent, cum nulla subsidia possent accipere, tot e partibus in arcem irruentes hostes non amplius sustinere potuerunt, quare omnes crudelissime trucidati sunt, eo ipso tempore has literas cum summa celeritate ad me dedit ordinis nostri praefectus, quas etiam ad vos mitto, vt intelligatis quantam iacturam fecerimus, et quo animo is tulerit, quod nulla subsidia illi missa sint, cum toties id a vobis petierit. Nam iacturam illam vestra prope causa factam fuisse videtur existimare. Nam tametsi arx illa non videbatur tamdiu posse defendi, tamen tanta erat illorum, qui locum defendebant, animi magnitudo, vt quibusuis vel paruis subsidijs posse confirmari viderentur vsque in aduentum Toletani cum vniuersis auxiiijs. Sed quoniam per literas iubeor ad vos scribere, vt patet ex ipsis literis, vos rogo vt suppliciter a Toletano illi subsidia postuletis, commemoratis etiam [note: Beneficia a militibus relig. S. loannis, Philippo regi collata.] beneficijs, quae noster ordo in Maiestatem Catnolici Regis pro viribus contulit: ac propositis incommodis, quae si hostes Christianorum omnium communes insula potirentur, essent consecutura. Neque timendam esse monerent Turcarum multitudinem, quia vt e captiuis intelligitur, et e Christianis transfugis, [note: Turcarum triremes conquassatae ac debiles.] hostium triremes conquassatae sunt ac debiles, quas centum triremes mediocriter instructae possent profligare. Verum quoniam hoc vestri est muneris, et quoniam in celeritate totum pondus rei positum est, vobis eligendum relinquitur commodum ne an iacturam referre malitis, vt Coronellus nobis coram explanabit, qui etiam illa ipsa de causa ad vos ita iubente Valettano proficiscitur. Vos igitur obsecro vt quantam potestis diligentiam adhibeatis, quo et ordinis nostri honorem, et ordinis principem, et omnium Christianorum dignitatem, quae in hoc vno certamine videtur esse proposita, opportune defendere possitis. ex hac vrbe Melita. VII. Cal. Quint. M. D. LXV.

Cum Messanam igitur Coronellus aduentasset, animaduertit classem christianorum non ita celeriter posse comparari, vt opem ferret laborantibus obsessorum rebus: cum quia triremes Hispanae nondum accesserant, tum quoniam Ioannes Andreas Aurias cum viginti et octo triremibus erat reuersurus, quibus quatuor mulia peditum asportaret, qui duce Chiapino Vitellio in Etruria cogebantur. Vbi vero animaduertissent melitensis ordinis Equites quantum detrimentirebus [note: Melitensis ordinis equites ad indictum concilium accedunt.] omnibus tam diuturna mora afferre posset, statimad concilium, quod inter ipsos indictum fuerat, accedunt, atque propositis periculis quae e tarditate auxiliorum consequi poterant, omnes decernunt Dijs fauentibus vel clam, vel vi, si aliter fieri non posset, opem ferre omnino obsessis. Principes illorum subsidiorum delecti fuerunt duo ex ijs. hi propere negotium maturantes ad Toletanum adeunt, illi pro magnitudine beneficiorum, quae non modo in Philippum regem, sed in omnes Christianos contulerant, rogant, vt negotium adiuuet. Se magnos sumptus ostendunt anno praeterito sustinuisse. Cum Pionias oppidum expugnasset, qua in re nullis neque sumptibus, neque laboribus pepercerunt, sed et commeatuomnis generis, et munitionibus, et nauigijs illum iuuerunt, ac neque ipsis quidem Melitensis militiae equitibus pepercerunt, vt illud ad suae Maiestatis commodum, et ad omnium Christianorum quietem spectare cognouerunt, esse enim aequum illis inter miscrias opem ferre, quorum offido per felicitatem, et tranquillitatem rerum omnium vsi fuissent. His praeterea addiderunt quod occupata ab hostibus communibus Melitae insula, neque Siciliae quidem ora pacata futura esset, quae tam caeteros contemnentem et tam superbum hostem

[note: 1565.] propinquum haberet. Quare non minus Toletani et Philippi regis referre hostem [note: In bello Meliten si de Italiae totius salute etiam agitur.] illum a suis finibus arcere, quam ipsorum etiam Melitensium. Videri enim nunc agi de insulae Melitae, at re ipsa de totius Italiae salute, et Imperio vno praelio dimicari. His alijsque rationibus compluribus in medium allatis, denique postulatum est a Toletano vt quatuor millia militum concederet, cum quibus omnes illius ordinis Equites, et viri illustres praesentes, alijque gloriae cupidi nauigassent, auxilia Melitensibus allaturi. Sperabant enim fore vt eorum viribus si non opprimeretur, at debilitaretur saltem et retunderetur hostium audacia: cum rebus interim non ita vrgentibus validiora auxilia possent comparari, quibus Turcica classis [note: Toletanus de suorum salute sollicitur, quid sibi agendum sit, expendit.] posset ex insula depelli, vel etiam profligari. Dum haec secum in animo cogitarer Toletanus, et quid sibi agendum esset expenderet, eo forte tabellarius a Philippo rege praesto fuit, qui illum in sententiam citissime impulit. Respondit igitur illa, quae postulabantur, sibi esse periculosa, et ad totum negotium postea valde fore incommoda, si fortuna aliqua contigisset, vt aliqua parte triremium priuaretur. Veruntamen si vellent tantopere in insulam deportari, illud commode fieri posse, per duas triremes, quae aderant eius ordinis, quibus et ipse duas e suis erat concessurus, per has enim et equites et copias Roma profectas comportari posse. Id cum delecti ad comparanda subsidia percepissent, neque plus eo se obtinere posse viderent. eam auxilij opportunitatem quantulacunque esset non negligendam duxerunt. Binae igitur Melitensis militiae triremes, et totidem Toletani instruuntur, cum octoginta equitibus Melitensis ordinis, et sexcentis peditibus, qui iter Melitam versus capientes viginti dies in mari fuerunt, quia propter multas maris tempestates descensiones facere, et in terram exire non potuerunt. lussi sunt praeterea non prius e triremibus exire, quam intellexissent an arx S. Elmi a nostris. [note: Nauicula exploratoria.] adhuc tencretur. Hac de causa nauiculam exploratoriam miserunt, quam se dixerunt per totum diem crastinum expectaturos. Inde vero tanta maris perturbatio [note: Maris tempestas] coorta est, tantaque tempesta, vt triremium praefecti quamuis fecerunt quod dixerant, tamen qui ad vrbem accesscrant, promissam celeritatem seruare non potuerint. cum igitur dubicarent ne catascopium venisset in hostium potestatem Hieram se recipiunt, vt ibi aliquid intelligerent eo profecti arcem nostrorum praesidijs defendi cognouerunt, atque ad insulam redeuntes longinquam facem classicam vident. quod illos in suspicionem induxit, quod capta exploratoria nauicula hostes illos praestolarentur. Veruntamen cum ignis in eodem loco non diutius persisteret, id fieri crediderunt, quia hostes in vnum in tutiorem locum conuenirent, ob temporis iniuriam. Deinde cum Hieram rursus redijssent e Gallo quodam eius militiae equite, qui e Melita exierat, cognouerunt, quod is tanquam melioris, et tutioris itineris signum illum ignem accendisset: quare in ferendis subsidijs nonaera solum, vel mare grauissimos aduersarios nacti sunt, sed is etiam ignis aliquantulum illos retardauit, et prope ex insula auertit. Veruntamen, vt placuit diuinae bonitati, ad III. Cal. Quint. milites per noctem descensiones faciunt ad Petras nigras, qui locus Lilybaeum spectat. Discruciabatur Valettanus interea nulla sibi mitti auxilia, cum tam diu ad suos scripsisset, ac neque per suas quidem triremes: sed nihil in mari repugnantibus ventis, cum praecipue ibi sit [note: Hostes secundis ventis vsi, Melitam versus nauigant. Nostri, nihil nisi maris perturbationem, in itinere versus Melitam experti sunt.] ventorum Imperium, confici potest. nam tam aduersa fortuna vsi sunt nostri serendis auxilijs, quam prospera hostes cum arma Melitensibus importarent. Hostes enim tam secundos ventos, tam facile et placidum mare, tam omnia felicia Melitam versus nauigantes experti sunt, vt ipsi prope pro Neptuno mari imperare viderentun: cum intra quinque dierum spatium ad sexcenta millia passuum nauigauerint, ita illis arridente et duce fortuna, vt neque remum quidem fregerint. at contra nostris quid non aduersum in tam breui spatio itineris contingit? dicunt enim ad sexaginta millia passuum abesse Melitam a Sicilia, in quo tam

[note: 1565.] papuo maris traiectu, et in caeteris difficuitatibus, quae obuenerunt, multi dies sunt consumpti. quam fortunae acerbitatem non sunt experti? quae non difficillima habuerunt? nam lunio mense per viginti dies circa Melitam insulam vagari eoacti sunt, neque mare tranquillum vnius horae spacium inuenire potuerunt. At egressi tandem, quanto aspenorem fortunam in mari fuerant experti, tanto benigniorem in terra inueniunt: nam ciuitatem nullo negotio ingrediuntur, nemfne ex hostibus non modo non impediente, sed nec seritiente quidem. Enimuero dum nostri vi ventorum, marisque perturbatione impediebantur, ne exirent e triremibus, a Graeco quodam pene per proditionem hostibus sunt indicati. nam cum densissima nebula per eos dies aliquando contigisset, puer quidam e fenestra castelli despiciens, tanquam hominem quendam per eam nebulam vidit, qui territus se Turcam conspexisse ratus exclamauit. ad eius vocem exciti quatuor milites Graecum comprehendunt, qui captus, (nam praefectorum iniussu e ciuitare in Burgum accedentibus capitale fuit propositum supplicium) et tormentis addictus, se in castra hostium velle proficisci confessus est, vt illos de auxilijs, quae accesserant, certiores faceret: vt illi in insidijs collocati captiuos facerent, cum se magnum emolumentum ex eo nuntio relaturum speraret. hic in quatuor partes discinditur, ne postea occasionem nactus magno aliquo detrimento rex Melitensium postea afficeret. deinde vero triduum in vrbe morata noua subsidia, postridie sub initium noctis omnes incolumes ad Burgum se recipiunt, praeter duos pueros, qui non ita celeres esse potuerunt, quod essent armis, alijsque impedimentis grauati. Horum sub sidiorum aduentus incredibile est dictu quantam laecitiam obsessis attulerit, nihilque magis optarent quam quippe cum omnes alacri esse animo virtutis et fortitudinis suae testes hostes efficere. Contendunt igitur a Valettano subsidiarij recentes milites vt oppidum Sancti Michaelis sibi defendendum concederet, cum eum locum primum Turcae viderentur esse aggressuri. Cum illos ita forti animo esse conspiceret Valettanus facile quidem concessit, sed nullis remotis e primis loci defensoribus. Die autem postero cum hi diutius pugnaridi cum Turcis desiderium ferre non possent, ex oppido frequentes exeunt, in eos impetum faciunt, qui e parte Sanctae Catharinae erant propinqui, caesisque ad centum et sexaginta ex hostib. Plurib. etiam vulneratis sine vlla suorum iactura omnes multo hostium sanguine perfusi in oppidum reuertuntur, id cum cognouisset Bassa recentia auxilia, [note: Bassa negligentiam exploratorum suorum incusat.] vt erant, esse credidit, quae Burgum essent ingressa: atque comquesius est grauiter de suorum negligentia, quib. id munus darum fuerat, vt locum diligenter custodirent, ne noua auxilia accederent. Illorum postea fidem etiam in dubium reuocauit, quibus commissa fuerat illa prouincia, vt viderent nequa subsidia obsessis in insulam exponerentur. Hanc suspicionem auxerunt etiam trium triremium Regis [note: Edictum Bassae militib. suis propositum.] Algerij fuga. Quae cum ita essent, neque primis custodibus, neque illis, qui Christianam religionem abnegauerant, confilus, cum multi eorum profugerent, edictum fieri iussit nequis horum extra triremes in posterum pernoctaret proposito vel grauissimo pali, vel ignis supplicio illis, qui non edicto paruissent. Mutaris igitur custodib. insulae dicrotis Rays, quib. maxime confidebat, illo munere obeundo vsus est. Tantam denique venit in suspicionem omnium suorum, vt triremes multas cathenis simul vinctas in portu Marsamusetto detineret, ne qui fieri possent Christianorum conatus: atque magis coniunctam, quam antea solebat, classem [note: Morbus in castris inualescens.] Turcicam habere statuit. Inualescebat eo tempore in castris et in classe morbus e ventris profluuio, et sanguinis fluxu, quo morbo magna multitudo laborabat. Tria igitur loca laborantib. varijs morborum generib. erant assignata: vnus erat in insula aquae vicinus, vbi erant ad duo vulneratorum Turcarum millia, alius Turcis iam conualescentib. ad puppes triremium, alius Christianis assignatus laborantib. aliquo morbo in ipsis triremib. sic enim diuina potentia non solum per

[note: 1565.] arma nostrorum, sed etiam per varia morborum genera, quae hostes inuaserant, [note: Ochialysin locum Draguti suffectus.] obsessorum rebus opem ferebat. Eodem tempore Ochialys Teuthraniae gubernator pro Draguto a Bassa instituitur, qui cum quinque triremibus ad suam dioecesin profectus, ministris insitutis in classem reuertitur. Misit deinde Bssa duas naues onerarias frumento onustas Teuthraniam, vt panis nauticus ex eo fieret, quod illo opus erat magnopere classicae multitudini, cum antiquum insuauissimum [note: Bassa mittit celocem ad Turc. imperato.] haberent. deinde celocem ad Imperatorem Solymanum misit cum literis, quibus significabat se arce Sancti Elmi potitos fuisse, et cum literis expressam diligentissime Melitae insulae figuram, sicuti illam se habere reperit: quibus addidit se multo magis bellicosos et validos inuenisse homines eius iusulae, quam sperarat, et quam ab initio eius belli ab omnibus crediti fuerant, quod si iuberet bellum diutius protrahi, opus esse maioribus copijs, et commeatibus, et munitionibus: quod futurum quidem erat vt oppidis insulae munitis potirentur aut vi aut per deditionem, sed non tam cito: quod dum eius Maiestatis responsum rediret, non erat passurus vt dormire viderentur bellica tormenta. Sed neque dormiebant profecto, quomam septuaginta canonibus, inter quos tres erant maximi Basilisci, e quatuordecim partibus oppidi Sancti Michaelis et Burgi muros [note: Aggeres uarij a Turcis eriguntur.] quassabant ac perfringebant, extructis sparsim aggeribus ab acumine furcarum ad arcem vsque Sancti Elmi. nam arcem non munierunt quidem, sed purgarunt tantum, atque ibi trecentos Ianizeros in praesidijs collocarunt. His igitur tormentis bellicis ita erectis dies ac noctes nullo spacio intermisso et oppidum et Burgum diuerberantes domos deuastabant, et infringebant. tertio deinde Non. Quint. cum bellica tormenta ad illam partem insulae, quae spectat oppidum et burgum attraxissent, duos aggeres erigere adoriuntur, vnde oppidum infestabant, quem locum aggerum Grottam vocant. Tertio deinde die perducendis tribus item aggeribus in opere fuerunt supra locum, quem nominant incolae Courasim, vnde etiam oppidum percuterent. Postea his nondum absolutis alium aggerem excitarunt, vbi vulgo Mandraciam vocant, ad infestandum oppidum. deinde alium faciunt non procul a Sancta Maria dicta Subsidij, qui agger et oppido et Burgo erat infestus. postridie eius diei duos aggeres insignes perduxerunt apud Sanctam Margaritam, qui et oppidum et Burgum grauiter diuerberabant. omnia horam nouem aggerum tormenta nullo neque diumo neque nocturno tempore cessabant: ita vt in Burgo versari difficillimum et periculosum esset omnino. Erant super singulis aggeribus sex bellica tormenta, quae mulieres, si qua [note: Grauidae mulicres a tormentis infestantur.] esset grauida, praecipue infestabant, et pueros, Sed cognita ratione offeniae haud difficulter poltea inuetum est remedium, quamuis domus protegi non potuerunt, cum editiores essent aggeres. Turcae circa ipsos aggeres frequentes erant, parumque per insulam vagabantur, quod si quando fieret, non sine magno numero audebant, semperque cum aliqua suorum clade redibant in castra. Illi enim, qui equos habebant in vrbe, exeuntes semper ex extremis eorum multos trucidabant sine aliqua nostrorum calamitate. Dum haec geruntur in insula, nostrique inter assiduos labores, et inter grauissima pericula versantur, nuntius Romam peruenit quod hostes arcem per vim occuparint. tum perculsi sunt multorum animi. Eo nuntio accepto, nonnulli quod procul aberant ab ipso periculo, illud Valettani [note: Dulce bellum inexpertis.] impetitia contigisse palam dicebant. sic enim plerunque fit, vt quae asperrima et difficillima sunt factu, rerum gerendarum imperitis facilia videantur, atque ex euentu rerum vel sapientes, vel imperitos nominent Imperatores. at sapiens meo [note: Quis uere sapiens.] quidem iudicio is vnus appellari potest, qui sapienter decreuerit et facerenitatur at non is, cui benignitate quadam fortunae res felicitereuenerint. est enim fortuna imperitorum et inertium plerunque, vt sapientia prudentium, mater et moderatrix. Verum siquis illa, quae pertinentad id bellum, diligentius consideret, nullum

[note: 1565.] neque prudentis, neque diligentissimi Imperatoris munus a Valettano praetermissumsuisse intelliget: quippe cum quasi exaltissima specula multo ante futura praeuiderit, et omnibus pro viribus consuluerit. nam et ante id bellum omnibus regibus, et Christianis principibus significauit quam formidabilem omnibus classem Turcarum Imperator ad euertendam insulam Melitam instrueret: et saepius eadem per literas repetiuit, non solum vt commonefaecret Christianos principes, sed etiam vt excitaret tanti bellici apparatus magnitudine. Atque istud ipsum fecit, cum Turcica classisis iam inuasisset Melitae insulam, portusque Melitensium occupasset. quare vel nemo accusandus est in insula illa defendenda, vel omni um Christianorum desidia, qui nullis quidem intestinis, neque externis bellis implicati, tamen aequo animo vexari impune ab hostibus et verae religionis, et quietis, ac pacis, et omnis humanitatis insulam in intimis prope Italiae partibus [note: Commendator Valettanus quod diligentissimi in peratoris munus fecerit.] ferebant. Nullum denique industriae genus vel peritiae praetermissum est a Valettano, qui summa diligentia prius Melitam omnibus commeatuum generibus, et praesidijs satis validis, et necessarijs munitionibus communiuit, etquae extra moenia forent, bello quamparatissima fecit. Verum diuturni apparatus bellorum aerarium et vires ciuitatum, vel opulentissimarum exinaniunt. Vt autem pateat inter quantas difficultates versaretur Valettanus, huc ascribendas putaui literas, quas misit ad summum Pontificem Pium IIII. eius nominis ad XIII. Calend. Maij.

BEATISSIME PATER.

[note: Literae ad summum pontificem Pium 4. mussae.] DVm studeo cum omnibus Equitibus huius ordinibis pro virili res illas praeparare, quae necessariae sunt ad resistendum Turcarum classi, tot mihi deesse animaduerto, quae maxime sunt necessaria, vt nisi humanissime mihi per literas pollicitus esse te auxilia esse missurum, vel potius iam certissimum signum tuaebonitatis numeratam pecuniam, et trecentos pedites tuis stipendijs misisses, iam prope nescirem quo me veterem, ob grauissimos sumptus, quos passus sum propter minas Turcarum annis superioribus, cum et aesalienum nouum assidue a me contraheretur, et vetus paulatim excresceret. Quod vero mihi molestissimum est, illud existit, quod siue accesserint Turcae, siue minine, intolerabiles hi et grauissimi sumptus omnino non possunt a nobis praetermitti: cum Turcarum Imperator persimiles sumptus faecre non cesset, atque si classem emittendam instrueret. est enim tam elato animo, vt Christianos praedare secum agi existimare arbitretur, si se ipsos defendere potuerint. Tantum abest vt se posse offendi ab vllo censeat, cum nulla ex parte sibi videat quemquam obsistere. Praeterea illi exploratum est, quod si vel soli piratae occidentis in vnum conueniant, magis et numerosam classem et potentem efficient, quam illa fuit, quae superiore anno cum summa omnium Christianorum difficultate coacta est, et tamen faxit Deus vt tanta hoc anno cogatur. Possent igitur vel minimis accitis orientis auxilijs nos mul to magis infestare, ne dum si vniuersam classem coegerint: nisi diuino consilio [note: Opportunitas, diuinitus oblata, Turcis scilicet bellum inferendi a Christianis principibus negligitur.] refraenentur, atque expectarent, vt vndique arma Christianorum conuenirent. Sed quoniam ita diuinitus sibi oblatam rei praeclare gerendae opportunitatem Christiani principes paruifaciunt, cum neque tot suorum cladibus, tot damnis, tot publicis ac priuatis sumptibus, tot incursionibus, caedibus, rapinis, populationibus suorum regnorum excitantur, vereor ne ira Dei rabiem illi crudelissimo tyranno et immani belluae immittat, cui postea resistere non valeamus. Haec omnia notissima esse sanctitati tuae certo scio, et quod animus tuus mirifice incensus est hoc sanctissimo desiderio auertendae tantae calamitatis ab vniuerso suo grege: quare mihi vitio dari posset fortasse, quod ea consilia tibi percurrere videar, quae tu multo melius cognouisti. Sed tamen cum illa mihi magis ante oculos quotidie obuersentur, et prope assidue, ita commotus sum vt supplex

[note: 1565.] pro tuo paterno in omnes viros bonos amore, et huius ordinis equitum nostrorum nomine, qui se pro Christiana religione sacrificare offerunt, a Sanctitate tua peterem: et praeterea pro Christianorum omnium pace et salute, vt sicuti sacro concilio celebrando proprer tranquillitatem Christianorum nullis neque laboribus, [note: Valetanus apud Pontificem instat de cogendo concilio.] neque sumptibus pepercisti, ita nunc aliud non minus necessarium cogas, si non ad delendos perpetuos hostes Christiani nominis, at faltem ad arcendas et propulsandas iniurias, quae assiduae Christianis inferuntur: cum tot captiui quotannis abducantur, et ad hostes intra suos fines coercendos. Nunc summa facultas est huius rei aggrediendae, quoniam summa pax est inter Christianos principes: inter quos si fortuna aliqua bellum excitaret, hi nemine postea impediente omnia ferro, flammisque deuastarent. Sed quoniam hoc negotium et Deo acceptissimum omnium, et tibi in perpetuum honorificentissimum fore confido, spero me tantum felicitatis a Deo consecuturum, vt diem illum felicissimum videam, ante quam concedam naturae. Quod si longior sui scribendo, quam tua grauissima negotia patiebantur, suppliciter a te veniam peto, rogoque pro singulari tua clementia, ne mihi in meis grauissimis molestijs desis. Melita III. Id. May.

Nunc, vt ad triremes illas, quae milites in insulam exposuerant, redeamus, illae [note: 600. Hispani triremes ingressi. 300. milites a Pio 4. missi.] Messanam reuersae ibi denuo instruebantur, quibus parandis tanta vsi sunt diligentia, vt Non. Quint. sexcenti Hispani triremes ingressi sint, equites vero Meliensis militiae, et milites a Pont. Max. missi trecenti, Pompeio Columna omnibus his praefecto. erant triremes illae tum voluntarijs, tum etiam coactis remigib. munitae: atque coactis promissa est libertas, si totis viribus nixi fuissent remigare donec in portum perueniretur: tum postea futuri essent stipendiarij milites. vehebatur praeterea his triremibus magna frumenti copia, et pulueris tormentarij, et salnitri, et plumbi: quare non parum erant onere impeditae. Sed, cum in portum ampliorem appellere statuissent, eorum conatus difficillimus ab omnibus iudicabatur, et qui ad optatum finem fere non posset perduci, cum Turcae arce Sancti Elmi potirentur, omniaque loca circum aggeribus, et oppidulis terraceis, et bellicis tormentis oecupassent, omnemque classem haberent in portu Marsamusetto. veruntamen tanta erat desiderij magnitudo ferendi subsidij illis, qui obsidebantur, vt omnia tuta et expedita itinera sibi viderentur, nullumque timerent periculum, cum spem omnem indiuina ope collocassent. omnes igituralacres vela ventis explicarunt, atque ita laeto vultu, vt nullas neque tempestatis minas, neque fortunae iniurias posse timere sibi viderentur. quare Melitam versus proras obuerterunt. cum vero distaret adhuc ad decem millia passuum ab insula, catascopium mittunt, vt sibi significaretur an possent tuto in portum peruenire. cum deinde distaret nauicula exploratoria ad quatuor millia, [note: Signum e castello S. Angli datum.] passuum, signum e castello Sancti Angeli extollitur, quo significatur esse recedendum. At vero Turcae vt id signum impedirent, quo minus videretur a nostris, bellica tormenta et sclopettos eodem tempore in id signum disploserunt, ita vt totum coelum fumo repente fuerit repletum. quod tamen trustra factum est, cum nostri iam recedendi signum percepissent. Sic igitur recedere iussi sunt, tum quia Valettanus non magnopere opus habebat eo tempore illis subsidijs, tum etiam ne tot viri praeclari, cum periculo plenus esset conatus, fortunae arbitrio committerentur. quippe cum statuissent hostes iam sex dies vt quaedam triremes infaucibus portus Marsamusetti pernoctarent apud arenam, ne vlli ingressus pateret aut exitus. quod hostium institutum cum e captiuis cognouisset Valettanus, noluit illa auxilia ad sevenire, cum leuius praesium, quod commissum fuerat a subsidiarijs recentibus militibus, auditum fuisset in ciuitate, ita erecti sunt millicum vrbanorum animi, vt hostes illis imbelles viderentur, quare cum quaedam armenta hostes abegissent, equestres tanto impetu in eos feruntur, vt

[note: 1565.] caeils nonnullis exhostibus ab insectantibus reliquos vel ad pupes classis peruentum sit. Turcae cum suorum fugam vidissent, ad arma conclamarunt, atque omnes pulsationibus murorum relictis ad tabemaculum Bassae se recipiebant. Id cum sensissent Valettanus, putauit hostes parari vt totis viribus oppidum adorirentur. quare statuit in insulam accedere, vt res oppidi magis confirmaret: [note: Intrepidi et magni animi indicium] cum vero se frustra id agere sensisset, receisit. Illud sane intrepidi et magni animi fuit indicium: sed non tam corporis, quam animi firmitudo in principe requiritur, qui tam caeteris praestare prudentia et iudicio debet, quam potentia et [note: Quid inpricipe requiratur.] auctoritate, cum omnis, quae sub ipsius imperio est multitudo, ad recte a principe iudicata exequenda accingi debeat: est enim tanquam anima in castris, imperator, [note: Imperator est tanquam anima in castris.] cuius munus totum collocatum est in recte iudicando et prouidendo et im perando: at reliqua militum multitudo manus est principis, vnde recte manus nuncupatur. cum vero animama xime opus sit corpori, incuius salute multorum salus continetur membrorum: minime laudabilem principem illum duxerim, qui cum totius exercitus periculo, se ipsum periculis, nisi cum necesse sit exponat, nam qui se non sine multorum caede et ruina cadere posse intelligit, debet seipsum prudenter seruare. at contra cohorrium praefectis nullus terror, nulla pericula, nulla vis hostium, sed gloria tantum, quam sua virtute armis sibi [note: Militibus sunt honesta praemia pro reb. praeclare et fortiter gestis proponenda. Quaratione Solymannus imperij sui fines tam late propaget.] comparabunt, et principis decus, et strenuorum virorum officium ante oculos obuersari debet: quae omnia priuatis etiam militibus sunt proponenda: quibus pro rebus praeclare gestis omnibus digna praemia et honores concedi debent. quare nullus stimulus acrior homines ad ardua quaeque impellit: videndumque ne priuatorum praeclara facinora praefectorum cohortium inuidia obsdurentur aut occultentur. equidem cum recte considero, nulla capior admiratione, cur Solymanus imperij sui tam late fines propagauerit, cum apud illum loca honorificentissima viri forrissimi et prudentissimi teneant, qui omnem nobilitatem in praestantia ingenij, et in animi dotibus sitam esse arbitrantur: apud quem, vna excepta [note: Regulus Algerij cum 27. triremibus ad classem ac cessit.] religione, multa laudabilia, multa iusta, multa praemia pro meriris cuique proposita sunt. Sed, vt ad propositum opus reuertamur, tertio idus Quint. Regulus Algeij cum viginti et septem triremibus, et nonnullis dicrotis ad classem accessit, quibus vehebantur duo millia et ducenti pedites. Is regulus cum nuper accessisset, discruciabatur, quod ab initio eius obsidionis non affuisset: et cum cupidus esset mirifice alicuius praeclari edendi facinoris, vt suorum animos etiam experiretur, petiuit a Bassa, vt sibi liceret primo oppidum maritimo praelio adosiri. [note: Dementiae poenas luit.] huic non solum concessum est libenter, vt suae dementiae poenas lueret, sed etiam recentium Turcarum duo millia addita, quo alacrior negotium capesseret. Summa igitur diligentia ad octoginta vel nonaginta nauigia e portum Marsa musetto, qua ex parte Regulus Algerij oppidum inuadere decreuerat, adporantur et scaphae praeterea, lintres, acatia, nauiculae complures. ea vbi vidisset Valettanus, hostium consilio opportune cognito, cum et a transfugis monitus fuisset, cum quanti esset id negotium animaduertisset, e vestigio duos Melitenses nautas iubet accersiri, quibus cum essent spectatae fidei, et singularis ingenij, plurimum confidebat. his Turcarum consilium aperit, et quo pacto sint hostes oppidum inuasuri: aliquot remedium aduersus eorum consilia excogitandum [note: Cathena a nostris mira arte confecta.] esse inquit, ne possent hostium nauigia milites ad radices moeniorum oppidi exponere. Hi nautae, re percepta, ambo in eam sententiam deueniunt, vt ex antennis triremium, paruisque trabibus, et ex alijs lignis, ad id accommodatis, cathena quaedam fieret ferreis annulis annexis, quae ab acumine oppidi ad eum locum, vbi erant oppidum inuasuri, protenderetur: ita enim futurum, vt nullum reliquum esset periculum. Haec cathena Valettano valde opportunum remedium fore visa est: quare sequenti nocte perficitur, et in loco illo

[note: 1565.] diligentissime firmatur. Cum hostes mane impedimentum illud quod a nostris obiectum fuerat, vidissent, diu con silij inopes constiterunt, quia nullo pacto, sicuti decreuerant, milites oppidum inuasuros poterant exponere. Dum haec secum in animo considerant primores exercitus, quo pacto transigenda sint, quidam [note: Quidam e Turcis cathenam incisurus mari se exponit.] Regulum Algerijadit, profiteturseillam cathenam incisurum: atque multis pollicitationibus Reguli inuitatus, sumpta securi, se mari exponit, hunc sequuntur tres alij, eo profecti, super cathena sedentes eam incidere adorti sunt: at quinque e nostris, strictis gladijs, eo adnatant, atque duobus caesis, reliquos in fugam [note: Nostri Turcas cathenae insidentes deturbant et duos occidunt.] vertunt, quare nemo post eam caedem ad caedendam illam cathenam tam temere accedere ausus est. Neque tamen illa de causa Regulus ille ab instituto opere de sistit: summa diligentia omnia ad illud negotium necessaria comparat: quare idibus [note: Regulus oppidum S. Michaelis temere adoritur.] postea dieillucescente totis viribus oppidum terra marique adoriuntur. Et quoniam tormenta bellica oppidi eo conuersa fuerant, qua ventura erant hostium nauigia, tanta vis illorum fuit, vt breuiore spacio trium horarum caesa sint et demersa [note: 2000. Turcarum millia caesa.] ad duo Turcarum millia, et nauigia ad duodecim infracta, et mari absorpta. Magna pars illorum cum ad cathenam adijssent, neque possent milites exponere, ad acumen oppidi deuenerunt, sed nulla re gesta, in castra recedere frustra [note: Terrestre praelium.] coacti sunt. Qui terrestri praelio oppidum adorti fuerant, ad quinque horas dimicarunt, in quo certamine multi Turcae ceciderunt, e nostris vero ducenti. Caesus est globo ferreo in illa oppugnatione vir illustris Fridericus Toletanus, ordinis illius eques, Garciae Siciliae Prorege filius, Gordes Gallus, Franciscus Sanoghera, et Ioannes eius nepos Hispani, Medinae Commendator. Cum animaduerteret Valettanus, quanto in periculo res Melitensium versabantur, si diutius bellum id protraheretur propter assiduitatem laborum, cum nunquam abarmis recedere liceret, semperque foret cum recentibus hostibus dimicandum, cum nullum nuntium adhuc de subsidijs accepisset, quamuis Christianorum classis singulari diligentia instruebatur: decernit nuntium ad ciuitatem mittere, qui e Burgo enatauit, et inter hostes, nemine sentiente, elapsus, incolumis in vrbem peruenit, hic literas ad Toletanum ferebat, quibus a Valettano postulabatur, vt saltem suae triremes cum equitibus Melitensis ordinis, qui erant Messanae, ad se [note: Signium datum.] mitterentur, et cum militibus quotquot conuehi possent, signumque dedit, quo viso, in portum tuto intrarepossem. Illo ipso tempore Hispanae triremes Messanam conuenerant cum omnibus equitibus Melitensis militiae, vndique ex omnibus nationibus collectis. Cum vellet igitur Toletanus duas triremes suas ad illum mittere, duos celoces cum literis secretiorum notarum ad Valettanum misit, quae de aduentu duarum triremium illum certiorem facerent, et vt signa intelligerent quibus cognosceretur, an accedendum vel recedendum esset, cognitum fuit postea alterum celocem, quo multa pharmaca aegrotantibus conuehebantur, cui praeerat Orlandus pilotus, in potestate hostium venisse, alter celox et si incolumis euaserat, et ad Burgum peruenit, tamen nostri summa consilia inopia tenebantur, quo pacto triremes illae forent admittendae, nam per aliquot iam dies nulla esse poterant inter ciuitatis et Burgi homines commercia, quae [note: Triremium Turcarum ante portum custodia.] sustulerat e nostris trium captorum ab hostibus, et crudelissime tractatorum exemplum, qui iter illud facere solebant: ad quam rem accesserat diligentia nonnullarum triremium ante portum custodia. His rerum difficultatibus nostri circumuenti, quo pacto essent triremes illae admittendae, considerabant, sed tamen [note: Triremes duae ex pediuntur a Toletano cum 40. equitib. in Melitam.] ne rerum omnium vno tempore iactura fieret, quia Valettanus illas triremes poposcisset, visum est oportere hanc partem rerum fortunae arbitrio esse committendam. Hoc igitur consilio expediuntur illae triremes, sed tamen visum fuit non omnes equites esse mittendos: quare quadraginta solum profecti sunt cum satis apto militum numero missus est cum ea manu Salazzarus Hispanus in quadam

[note: 1565.] Haliade ampliore, vt tandiu triremes remulco traheret, donec Sacrum iunonis possent prospicere, atque inde illam ad insulam praemitterent, vt hostium exercitum exploraret. Nunc, vt eo redeamus, vnde discessimus, non oblitus Bassa eius cladis, quam ab oppido acceperat, cum magis etiam exarsisset animus vltionis desiderio, ita studiose moenia tormetis diuerberabat, vt vix possent nostri reparationes facere, quominus sequenti die tormentorum impetu per aera ferretur. Dum moenia ita pulsarentur, hostes pon tem quendam extruxerunt, quem postea in fossis eius oppidi deposuerunt. Eum cum nostri vidissent, cognouissentque quantum incommodi res illa esset allatura, continuo Nicolaus Parisottus Valettani nepos, et Algerias eques, multis comitantibus miliribus, pontem concrematuri [note: Parisotti et Algeriae obitus.] ex oppido exeunt. sed infecta re, fere omnes ceciderunt: nam et Parisottus et Algerias plumbea pillula transfixi sunt. Cum vero formidabilis hostilium tormentorum verberario nunquam cessaret, IIII. Cal. Post meridiem oppidum pluribus e partibus inuadunt, ter conatus renouant: erantque adeo validi, vt oppido viderentur potituri. sed nostros ita frequentes inuenerunt, vt cum ipsi fonissime inuaderent, fortius etiam repellerentur, coactique sunt denique cum multorum suorum factura in castra se recipere. Illa victoria ita nostrorum elati sunt animi, vt hostium vires omnino paruifacerent, et non minus effent strenui quam fueruntarcis Sancti Elmi defensores. Sed quoniam nostri, nisi cum illos aggrediebantur hostes, nulla, neque magna neque parua tormenta bellica displodebant, et quoniam non exibant amplius ad leuiora praelia: crediderunt bostes et militum praesidiariorum, et munitionum penuria iam nostros laborare: quare facile in spem potiundi oppidi veniebant, sed res longe aliter sese habebat. [note: Valettani prudentia.] efficiebatur enim illud Vallettani prudentia, qui et si satis habebat praesidiorum nolebat tamen milites exire in leuiora certamina, quia nullum subsidiorum nuntium accepisset: atque cum hostes quotidie magis essent infesti, nolebat suos intolerabili labore et assiduo defatigari, cum semper armatos esse oporteret. Cum viderent Turcae, se nulla re factos esse superiores, quod oppidum toties apertis praelijs inuasissent, rem per cuniculos agendam rati, omnem industriam, omnemque militum laborem ad effbdiendos cuniculos vertunt. Ducunt igitur vnum subter moeniotum fundamenta: sed neque ita quidem res suceessit illis feliciter. nam nostri oppositum cuniculum, ita studiose excauarunt, vt hostilem citissime aperuerint. Interea duas triremes hostes praemiserant, quae domos intra moenia infestarent frequentibus tormentorum globis ferreis, vt ancipites consilij oppidani, et spectantes quid acturi essent hostes, minus fierent diligentes moeniorum custodes: quare effectum fuisset, vt hostes commodius per cuniculos in oppidum clam ingrederentur. eo cuniculo denique potiti sunt nostri, atque ante caeteros signifer magistri exercitus, multis fictilibus missilis ignis confectis, ipsum cuniculum ingrellus omnes Turcas, qui fuerant ingressi, Hastato telo sumpto in fugam vertit. [note: Miles a Valettano torque aurea donatur.] deinde ob rem praeclare gestam torque aurea quinque pondo a Valettano donatur, quam haberet perpetuum suae virtutis et fortitudinis monumentum. Calendis deinde Sextilis nostri ex vrbe egressi tum puluere tormentario, tum etiam fictilibus ignis missilis in pontem illum coniectis, quem hostes in fossa moeniorum fecerant, quo facilius possent ad muros ascendere, concremarunt. Paucis dehinc diebus interiectis, hostes in eam partem, quae Caroli Ruffi custodia commissa fuerat, oppidum inuadunt, quorum labor omnis fuit inanis, cum non solum a fortissimis praesidijs repulsi sint, sed etiam caesi eorum trecenti. Oppugnatio illa duabus horis a meridie transactis coepit, atque in quartam horam producta est. cecidit in eo praelio ipse Ruffus, et eques Daresius, et duodecim e militibus praesidiarijs. Ita vero nostri eo tempore ab hostibus in oppidum includebantur, vt non modo nulli exire liceret, sed neque extra muros quidem aspicere, quin vel

[note: 1565.] sclopettorum pillulis plumbeis, vel tormentorum globis ferreis feriretur. Neque tamen his periculis nostri terrebantur, quin omnia militaria munia fortidsime obirent: nam Calderonus Hispanus, vir sane dtrenuus, cum opus esse intelligeret illam murorum percussionem, quam fecerant hostium tormenta, recognoscere, in ea parte muri, quae Castiliae dicitur, nihil neque vim tormentorum, neque hostium vires pertimuit. verumtamen cum parum faustis auibus profectus esset, pillula plumbea transfixus interijt. Sed neque res illa vlli nostrorum fuit timori, [note: Hostes student Burgi fossas implere.] quominus confirmatis animis, cum hostes fossas Burgireplere studiose conarentur, sequenti nocte exirent, et sibi potius fortiter moriendum esse decernerent, quam in crudelissimorum hostium potestatem venire. Omnibus igitur viribus hostem e fossa profugare cupientes Equites et milites ad centum exeunt, leue praedium initur, acriter vtrinque dimicatur: at Turcae denique fossam relinquere, et terga vertere coguntur. desiderati sunt ad octoginta ex hostibus in eo praelio, e [note: Capita nostrorum hostis imposita Turcae conspicenda erexerunt.] nostris Vasques et Macrinus Equites ordinis, milites nouem, quorum abscissa capita Turcae hastis imposita supra ageres Sancti Saluatoris, vt a nostris e Burgo conspicerentur, erexerunt. Plures ignes eodem tempore vesperi accensi sunt in vrbe, et magna facta salutatio multorum sclopettariorum. quare qui erant in oppido, sicut etiam Turcae, crediderunt factam fuisse illam salutationem, quia Christianorum classis iter iam cepisset, vel quia nouis aucta ciuitas fuisset auxilijs, quibus possent hostes profligare, cum nihil tamen horum contigisset. Illud autem factum fuit, vt intrepidos se esse vrbani milites ostentarent, atque vt aliquam suspicionem, et terrorem inijcerent animis hostium. Hostes deinde fossam murorum in parte Castiliae ita terra repleuerunt, vt sine vlla offensa domus terra plenae, siue lateris et propugnaculi Aluerniae, facile possent ad illam percussionem. [note: Agger a dextris S. Saluatoris.] quam fecerant in parte Castiliae, penetrare, locumque adoriri. Ager praeterea, quem eminentiorem a dextris Sancti Saluatoris duxerant, duobus cannonibus diuerberare coepit, atque primo ictu fenestram tormentariam percussit Francisci Castiliae, quo etiam die Franciscus Aguitarus Hispanus, praesidiarius miles, cum fitijs e potestate hostium ad Iunonis sacrum aufugit. Cum vidissent hostes sui torment orum globis adeo fractos esse muros et oppidi et Burgi, vt vel plaustra facile [note: Burgum et S. Michaelis oppidum eodem tempore Turcae inuadunt.] penetrare possent, decernunt haec duo loca simul collatis signis cuncto praelio adoriri, atque experiri denuo num tantum esset virium oppidanis, vt possent eos tam frcquenter a moenibus repellere. locum igitur vtrunque tanta Turcarum multitudo inuadit, vt his terra vndique tegeretur, tantoque impetu, et tantis viribus, vt vix credi possit. Tormentorum bellicorum bombus, et strepitus sclopettariorium, et instrumentorum bellicorum sonus, et arma, et clamores vtrinque elati tantum excitabant strepitum, vt insula, et omnia simul corruere viderentur. Cum haec fierent a Turcis, vrbani tantum strepitum audientes, cum aera fumo plenum prospicerent, veriti, ne id oppido accideret, quod contigerat arci prius, ne negotium scilicet non prius relinquerent, quam loco potiti fuissent opem ferendam esse suis existimarunt. exiuit igitur eodem tempore ex vrbe omnis, qui aderat equitatus, tantoque impetu in hostes, qui aquam seruabant, impressionem fecerunt, vt illi, terga vetere coacti, magnum et formidabilem stridorem extulerint. Qui oppidum inuadebant, coacti sunt negotium relinquere, et suis, qui aquam custodiebant, laborantibus opem ferre. Sic igitur magna cum clade vtrinque repelluntur. e nostris ad centum desiderati sunt, et totidem globis tormentorum vulnerati, quae frequentissimis ictibus nostros infestabant. Turcarum in eo praelio mille et quingenti caesi, praeter illos, qui fuerunt trucidati ab equitatu ante suorum auxilia. oppugnatio illa in quintam horam protracta est, semperque recentia auxilia fessis hostibus succedebant. et quoniam diuma bonitas victoriam illam nostris comparauerat, cum vniuerso populo et

[note: 1565.] cum solenni pompa Valettanus gratias Deo, pro tanto beneficio acturus templum adiuit. [note: Valettanus acturus Deo gratias templum adit.] Cum haec fierent in insula, nuntiatur Toletano a quodam e Calabria praefecto quasdam caramussalos, militibus, et commeatu, et munitionibus onustas, Byzantio aduentare, quae subsidium classi Turcarum afferebant. quare comitem Altemirae, et Gildradam principem cum quinque triremibus illis obuiam misit. cum ad loca, quae distabant quadraginta millia passuum a Melita, adijssent, praedicta quidem nauigia non inuenerunt, sed phasellum et Liburnicam nauem tantum, qui etiam phasello potiti sunt, cum nauis Libumica ad insulam Melitae incolumis euasisset. Cum vellet eodem die Bassa experiri, an nostros per lassitudinem posset vincere, suis rursus imperat, vt oppidum adoriantur: sed denuo cum magna suorum clade repellitur. Etsi sciebat futurum esse is Bassa, vt illis locis nullo pacto potiretur: tamen, ne posset negligentiae apud Imperatorem [note: Bassa mittit actuariolum ad Bizantium Imp.] Solymanum accusari, frequenter oppidum inuadebat. Idem postea Bassa, cum inuictos animos oppidanorum, suorumque numerum in dies decrescere videret, actuariolum summa cum diligentia ad Imperatorem cum literis misit, quibus illum de rebus omnibus certiorem faciebat, quo pacto classis esset instructa quarum rerum penuria laboraret exercitus, quam exigua spes esset insulae potiundae, quanti esse nuntiarentur Christianorum apparatus. Interea duae triremes [note: 2. triremes Syra cusas applicant.] ordinis equitum, quae Messana discesserant, Syracusas applicuerunt, vbi et per illum diem, et sequentem noctem stationes habuerunt: tum vt catascopi Salazari carina inungeretur, tum etiam vt diurno tempore Pachinum praetemauigarent. hi cum e portu soluissent, quendam Melitensem hominem in haliade siue piscatoria nauicula obuium habuerunt, qui a Turcis vulneratus fuerat, et a duobus Siculis captiuis factis nuntiatum fuisse hostibus dixit duas triremes in illum portum applicuisse, equitibus ordinis Melitensis, et militibus onustas, quae Melitam essen t aditurae. quare cum suum aduentum notum esse hostib. intelligerent existimarunt ingressum in maiorem portum, quem intrare statuerant, esse difficillimum. Verumtamen cum ab instituto innere non desisterent, cognouerunt haud proculabesse duas triremes et dicrotum, quae ipsis visis Melitam versus nauigarunt. Atqui triremes, Himeram vsque profectae, Toletanum de omnibus, [note: Toletanus de Tur carum rebus certior factus.] quae euenerant, certiorem faciunt: quae cum propter Austros et meridianos ventos ingredi nequirent, Syracusas reuertunt, vt quid Toletanus imperaret, exe querentur. cum Syracusas igitur applicuissent, nuntius mittitur Messanam ad Toletanum, qui iuisit non amplius esse recedendum, cum breui vniuersa auxilia esset missurus. At Salazarus minime reuertit cum triremibus, sed iter institutum perficere omnino decreuit, quamuis eo ipso die et pluuiae frequentes, et venti, et fulgura aduersarentur: qui tamen adeo prospera fortuna vsus est, vt incolumis [note: Salazarus hostium castra ingreditur.] Melitam peruenerit. hic Turcico postea more indutus, comitem secum adducens, cum essent ambo Turcici idiomatis periti, ita prudenter egit, vt castra hostium ingressus ad tredecim millia hominum, vel certe non multo plures, bellis gerendis aptorumin castris esse cognouerit, quorum maior pars erat vulneratorum. reliqua multitudo certaminibus plane erat inutilis, cum praesentibus etiam praestantiores multi in superioribus praelijs, et oppugnationibus tam frequentibus vel ferro, vel igni fuissent absumpti. Cognitis igitur diligenter hostium castris, mox in vrbem redijt, deinde primis vigilijs cum Petro Pazo Hispano locum quendam custodijs Maliacis proximum adeunt. ibi Petrus permansit, vt pro signis vel vrbis, vel Sacri Iunonis posset de rebus omnibus Toletanum certiorem facere, sicuti Salazarus illi significauerat: qui catascopium ingressus in Siciliam nauigans Messanam incolumis peruenit. Tum certiorem facit Toletanum, quo in statu res essent Turcarum, quod egre affecti sint. Turcae, quod decem millia peditum vim non possent sustinere, quod facile esset

[note: 1565.] hostes profligare: qui cum suae sententiae certas rationes adduceret, esusque oratio cum multis captiuis ex hostibus consentiret, facile fidem fecit. nam non solum ad tredecim millia peditum esse ferebantur in castris, sed etiam ita dicebantur esse consternati praeteritis calamitatibus, et frequentibus cladibus acceptis, vt vix vllo studio possent ad oppugnationes impelli, cum multos Bassa vix cogeret verberibus, ac nonnullos etiam sua manu intetemisset, Sed id frustra fiebat, quoniam [note: Turcarum timiditas.] malebant hostes Turcico gladio interfici, quam horribili nostrorum tormentorum multitudine globorum prosterni. Huc accedebat, quod mirifice trepidi ad pugnas prodibant, cum omnes prope, qui vulnerabantur a nostris, morerentur, quod assiduis bellorum laboribus erant defessi, cum fortissime obsessi resisterent quod ad illud bellum omnino accessisse poenitebat. quare si locus gugae patuisset, pauci mansissent in castris: qua de causa impositae fuerunt vbique custodiae, quia, vt dicere solebat Bassa, iusserat Solymanus vel insula potiri, vel omnibus esse in insula moriendum. sic enim significauerat Zalochles rays quem, capta arce Sancti [note: Cum 70. triremibus Syracusas ac cedendum purat Valettant.] Elmi, cum literis Byzantium adijsse diximus. His rationibus commotus Toletanus statuit cum septuaginta triremibus Syracusas accedere, decem peditum millia Melitam conuehere, atque auxilia denique in insulam exponere. Dum is ita instruitur, Franciscus quidam Aguilates ex oppido ad Turcicarum copiarum summum ducem transfugit, non esse morandum inquit, sed oportere totis viribus oppidum adoriri, quod illo sine dubio potirentur, cum non plures essent quadringentis peditibus intra moenia, quod reliqui in praeteritis oppugnationibus cecidissent. Cognita huius fuga, id, quod euenerat, nostri futurum rati, vt is hostes ad nouam oppugnationem excitaret, ad restauranda, quae forent necessaria, [note: Eranciscus Ginares vir singularis ingenij.] animum adijciunt. quare Franciscus Ginares, vir singularis ingenij, statuit, vt subitaria reparatio fieret exiguo interuallo a recto oppidi pariete, cum parietem ipsum magna ex parte tormenta hostium strauissent. Illa reparatio, et si erat amplissima, (nam ad quinquaginta vlnas extendebatur, et sex erat lata) tamen duabus noctibus perficitur cum suis vtrinque propugnaculis. eodem die caeperunt hostes ad fossae propugnaculum cuniculum effodere, atque omnis labor, totaquespes subruendi muri in hoc cuniculo, quem occultissime excauabant, posita erat. Cum in suspicionem eius rei venissent oppidani, quia tam segnes hostes praeter consuetudinem videbantur, eorum operum locum diligenter inuestigantes comotae telluris pulsu, et latiorum peluium aqua plenorum obseruatione, quae leniter agitari videbatur, et tympanorum militarium instrumentis humi depositis lenem sonitum audientes, locum denique deprehendunt. tum nostri pari cuniculo fiunt obuij. dum his operibus nostri sunt intenti, nonnulli ex hostibus turrim oppidi conscendere conantur, atque alij alijs e locis facculos pulueris tormentarij [note: Concilium conuocatur ut num abcundem sit decernatur.] plenos intra moenia conterserunt. quae cum fierent a militibus, duo Bassae, alijque insigniores classis concilium conuocandum statuunt, vtdecerneretur, an diutius etiam morandum sit, vel ex insula recedendum. decernit igitur maior eorum pars domum esse redeundum: sed tamen visum est summo eius expeditionis duci, vt biremis expectaretur, quam ad Solymanum miserat Byzantium, atque interim fortunae inconstantiam rursus experiri. Nullum tempus inane ab illis praetermittebatur, sed quo tempore non vexabantur tormentis muralibns oppidani, vel pontes, vel cuniculos faciebant, vel implebant fossas, neque vnquam a militarib. operibus cessabatur. quidquid enim decernebant praefecti, continuo perficiebatur. Cum nostri cuniculum igitur hostium aperuissent, eo sub terram ingressi complures ex hostibus in ea fouea trucidarunt, et quinque cados pulueris tormentarij plenos ceperunt, Cum triremes illae et dicrotum, quae, visis triremib. equitum militiae, profugerant, in castra reuertissent, classem Christianorum instructa esse principes Turcicae classis certiores fociunt: quare Pialis ad octoginta nauigia instrui

[note: 1565.] iussit, quae stationes habebant in portu Marsamusetto inermes, lignisque et hominibus spoliatae: quippe cum ligna illarum ad pontes faciendos exportassent: quae nauigia partim triremes erant, partim dicrota. Pialis igitur ita instructas ad quatriduum habuit nauigia, quae per diem insulae erant propinqua, at per noctem in altum recedebant. Cum intra illud spatium neminem e Christianorum classe vidisset, [note: 30. Vados tormentarij pulueris singulae triremes vexerunt.] suos rursus in insulam exposuit. Enimuero munitiones illis iam deesse ceperant, cum triginta cados pulueris tormentarijs singulae vexissent triremes, et viginti quinque e singulis excepissent. Veruntamen muros maiori impetu, quam solebant, quassare incipiunt, ac tribus Basiliscis praecipue, quorum globi ad ducenta pondo accedehant: nam his moenia oppidi iam prope solo erant aquata. Eodem tempore Pialis itaburgum globis ferreis diuerberauit Castiliam [note: Basilisci tres quorum globi 200. pondo.] versus, vt totum murum prorsus solo aequasset: quare in spem oppidi potiundi facile hostes inducuntur. Videbant enim nullos esse muros obsessis, quibus protegerentur, sed omnibus in aperto esse dimicandum, se haud amplius posse repelli [note: Burgi muri solo aequati.] credebant quare innumerabiles prope vndique totis viribus oppidum inuadunt, atque conatum ter cum magna suorum clade renouarunt. veruntamen nostrorum virtute et fortitudine denique sunt repulsi. neque tantopere sane vllo in certamine vel nostris, vel multis iam temporibus obsessorum par virtus enituit, neque vllius ciuitatis tam communis omnium ciuium fortitudo, quam eius populi [note: Adolescenti teneri et mulieres in hostes impetum feccerunt.] claruit. quippe cum vel teneri adolescentes strictis armis in hostes impetum facerent, et armatae mulieres intrepide ad moenia defendenda accedere non dubitauerint. sic igitur hostes, insigni clade accepta, recedere coacti sunt a nostris. In eo praelio sexaginta e nostris interciderunt, quorum maior pars non ferro oppugnantium, [note: Viri insignes in ipso oppido caesi.] sed tormentorum ictibus caesi fuerunt. Ceciderunt igitur in oppido viri illustres Scipio Pratus, Soderinus, Bonipertus, Fagianus Ruffinus. eo ipso tempore alius cuniculus inuentus est, per quem hostes se ingressuros oppidum sperabant. sed quoniam in magna hominum multitudine variae sunt ad omes euentus animorum mutationes, cum alij magis fiant feroces ob periculorum magnitudinem, alij contra animo constementur: ob frequentes oppugnationes, crebraque hostium certamina, nonnulli innuebant Valettano, non inutile futurum fortasse, vt res preciosiores in castellum S. Angeli transferrentur, vt in locum magis munitum et tutum. eam orationem sane aegretulit Valettanus, cum vel vnum hoc facinus maxime posset Melitensium animos et militum tam praeclare pugnantium, ac moenia defendentium terrore percellere. quare vel omnia esse armis conseruanda respondit, vel si desalute ciuium actum esset, leuem esse putandam caeterorum omnium iacturam. atque ne spes militum, et omnium salutis in muris potius [note: Salus non inmuris sed in sigulorum fortitudine potius sita est.] eius castelli, quam in fortitudine pugnantium, et in virtute singulorum inesse putaretur. his addidit se velle, vt omnes praesidiarij eius castelli ad Burgum ficuti caeteri pugnaturi accederent, quod solos esset ibir elicturus tormen torum bellicorum ministros, aquibus ipsa tormenta in hostes dirigerentur et disploderentur. Nec multum sane tempus intercessit, cum Turcaedenuo summis viribus oppidum vndique inuadunt, sed in parte Castiliae praecipue maior fit conatus. ad extremum hostes recedere coacti. in ea pugna cecidit Aluernias, vir insignis, et alij nonnulli vulnera ceperunt. Cum Turcae magna clade accepta, in castra redijssent, tantus tormentorum strepitus repente exoritur moenia diuerberantium, [note: Exclamatio militis Melitens.] vt omnia circum viderentur contremiscere. Interea dum vires aliquantulum a recentibus semper laboribus Valettanus reficeret, ecce accurrit quidam qui exclamauit, omnes periuimus, iam enim tria signa Turcis a parte cum Castiliae [note: Valettanus hortatur suos ad magnanimitatem.] ingressa fuerant. eo nuntio audito, sumpta galea et hasta Valettanus, suos breuiter hortatus, hanc esse gloriosam opportunitatem ostentandi quantum armis praestarent hostibus, Turcas non esse timendos, vt im belles, diuinae bonitati

[note: 1565.] esse confidendum, quae semper illos in superioribus praelijs adiuuissent, in hostes [note: Diuinae bonitati confidendum.] impetum facit: quoniam armis potius et celeritate defendentium, quam verbis res erat transigenda. Tum equites Melitensis militiae, et adolescentes, et mulieres denique Valettanum secutae, hostes intra moenia inuadunt, omnes ingressos caedunt, ingredi volentes in fugam vertunt. Illud praelium ad occidentem vsque solem perdurauit, quod et nostris et hostibus sane fuit calamitosum: nam plures ducentis e nostris ceciderunt in ea pugna, ex hostibus ad vnum coesi sunt oppidum ingressi, et ingens praeterea trucidata multitudo: quareturpiter coguntur redire in castra. Cum magna fuisset hostium multitudo in fossa illa Burgi, quae terrae coniungitur, permulti ibi manserunt, qui ne a tormentis oppidi infestarentur in patre Castiliae, subitariam reparationem fecerunt e terra et lignorum fascibus, alijsque lignis ad illud negotium accommodatis, quo et ibi tuto esse possent, et ad moeniorum radices excauare. nam hoc ipso consilio praecipue ad quindecim vlnas fossam occupauerant. Et si subitaria illa reparatio breui absoluta fuit, tamen non sine magno illorum detrimento illud euenit: quoniam et bellica tormenta, et ignis missilis fictilia complures eorum absum pserunt. Sed iam instructus ita erat Toletanus, vt Melitam facile posset accedere, neque aliud expectabat Messana Syracusas nauigaturus, quam Ioannem Cardoneum, qui Panormorum cum duodecim triremibus quatuor naues actuarias pane nautico, alioque commeatu onustas remulco attracturus appulerat. Verum cum tardior eius reditus esse videretur, nuntium celerrime misit Toletanus, vt si naues non ita commode trahi possent, ijs quantum panis nautici, et aliarum munitionum ad celeritatem sufficere, imponeretur, et quamprimum rediret. Cepit [note: Valettanus Syracusas proficiscitur Illustres uiri.] igitur iter Toletanus Syracusas versus cum lectissimis triremibus septuaginta et duabus, quibus decem millia peditum vehebantur, et ducenti Equitea Melitensis ordinis, et quadraginta Equites sancti Stephani. Illustres suerunt viri inter haec auxilia Hannibal Estensis, Hercules Varannus, Ascanius Cornias, Aeneas Pius, Aluarus Sandes, Chiapinnus et Vincentius Vitellij, et alij complures. cum hi appulissent Syracusas, Toletanus Andream Auriam cum triremi, et nauicula exploratoria Melitam misit, vt per explorarores et per Petrum Pazum, qui loca maliacis custodijs finitima obseruabat, cognosceretur, quae hostes agerent. ex ipso Petro perceptum est multos iam dies nullam neque triremem neque dicrotum fuisse visum, praeterquam vnum vel dicrotum vel Hemioliam, quae Sacrum lunonis versus nauigauit, quo etiam die epraesidijs Maliacis audierat ad sexdecim vela visa fuisse, quae ad salinas aquatum accesserant: quae cum nox aduentasset, quo se receperint, ignotum fuit. Nostri interea validissimas reparationes a parte Castiliae fecerant, multisque in locis tormenta statuerant, quae disploderentur in inuademes hostes, eosque in latus ferirent, ac fossas militares deuastabant, quas illi ducebant ad ipsam percussionem Boninsegnae. Id autem faciebant eo consilio, vt illis perfectis sclopetarij totam aream eius partis, oppidi infestarent. Cum accingerentur eo die Turcae, vt totis viribus Burgum et oppidum adorirentur, primum e trabibus et asseribus opperimentum quoddam ad tabulati formam compactum attraxerunt, sub quo triginta Turcae tegebantur, id iuxta oppidum Sancti Michaelis ad radices murorum collocarunt, atque ita propinquum, vt nostri omnino intra oppidum includerentur. id cum graustei oppidani tulissent, adeo forti animo exierunt, vt impressionem in hostes facientes, ebsque repellentes, ignibus missilibus operimentum illud concremarint. rursus et ij, qui Burgum inuaserant, consimili ratione repelluntur, concrematurque illis aliud operimentum, quod ad radices contracti muri in parte Castiliae [note: Octoginta Turcae obiruncati.] parauerant. Sequenti deinde nocte nonnulli e praesidijs exeuntes vt militares fossas destruerent, quas hostes duxerant, ad octoginta Turcas obtruncarunt

[note: 1565.] quibus illarum fossarum custodiam erat permissa, omnesque oppidani incolumes ex illa praelio redierunt. Die vero sequenti Toletanus, relictis Syracusis, Pachinum versus Melitam accessurus iter cepit, qui fortuna sane prospera vsus nauem onerariam obuiam habuit, quae maris tempestate eo impellebatur, ac Zerbis Syriae ciuitate aduentabat cum magna nautici panis copia, sex millibus cadorum pulueris tormentarij, multisque globis ferreis, quae omnia ad reficiendas vires hostilis classis importabantur. ea potitus Toletanus sexaginta e suis in totidem Turcarum locum, quos exemit, actuariae impositis. eam misit Syracusas. Nostri interea, qui obsidebantur, ex oppido egressi, repulsis hostibus e fossis militaribus, quas duxerant, aliud tabulatum concremarunt, quod ad radices murorum fuerat asportatum: neque vnquam vel a leuioribus praelijs, vel oppugnationibus, vel operibus concremandis, vel aperiendis cuniculis, vel reparationibus aduersus vim tormentotum, cessabatur. tanta erat diligentia, qua Turcae in oppugnando illo oppido vtebantur. Cum classis vero Christianorum Melitam versus velificaretur, [note: Ad Aegates insulas classis nostra repulsa est.] tanta repente exorta est vis procellarum. Vt eam ad Aegates insulas appulerit, quae distant a Melita ducentis et viginti millibus passuum. Sed quoniam singulari diligentia faciendis reparationibus Turcae vtebantur, nostrorum cuniculum ad radices muri Burgi inuenerunt, quem illi in proximam oppugnationem parauerant, atque octo cadis pulueris tormentarij captis cuniculum deuastarunt. paruo deinde spatio interiecto, Mostapha cum omnibus copijs oppidum, erecto Regio vexillo, inuadit, cuius in apice pomum erat aureum, atque tantis viribus moenia adoriuntur, vt oppido viderentur omnino potituri, cum vnusquisque testem virtutis suae Bassam esset habiturus: sed tamen a nostris sortiter repelluntur, cum bis conatum frustra renouassent. tum cohortium illarum praesectus vel intra militares fossas accessit, suorum singulos cohortatur, vt forriter vires inualidas prope obsesserum ob diuturnos labores superent. sed tamen nonnullis amissis, in castra, re infecta, reditur. Postridie eius diei Mostapha, vt rursus oppidum dietertio inuadant, decernit: qui quoniam languidas prope suorum vires factas esse cognoscebat, animosque Turcarum partim difficultate negotij deterritos, partim [note: Mostaphae ad milites suos exhortatio.] diuturnis laboribus defessos, ita suos spe victoriae erigere aliquantulum ad d futuram oppugnationem conatur. Quam debiles vires esse obsessorum rationi conueniens sit milites, nemini vestrûm potest esse obscurum, si et belli diuturnitatem considerare volueritis, et quot viri fortes ex hostibus in superioribus praelijs partim ferro a nobis caesi, partim tormentorum globis laniati ceciderint. nam quibus superiorum bellorum pepercit fortuna, cum eos semper armatos esse oporteat, cum tamdiu inclusis neque libero quidem coelo frui liceat, cum nunquam labores intermittere, quanto pere a mortuis distare putandi sunt? An credenda [note: Nihil est, quod non assibuo labore infringatur.] est in his immortalis esse fortitudo, et firmitudo corporis? at nihil est, quod non diuturnis laboribus infringatur. Nos contra cum tot fimus, cum libero aere, quod plurimum facit ad sanitatem et ad vires perfruamur, cum semper recentia subsidia fessis in certamina sufficere possimus: quid est, cur inualidos, et semimortuos, et eosdem semper pugnantes hostes, et diuturna obsidione defatigatos, rerumque omnium difficultate circumuentos, opprimere dubitemus? atqui non esse inuictam illam gentem, tot a nobis caesa hostium corpora, quibus tota prope area arcis sancti Elmi operiebatur, fuerunt argumento. Nullae sunt in expugnabiles milires, sed virtuti nostrae cedant oportet ciuitates omnes, quae vim ferri ac ignis sentire possunt. quis enim vnquam se impune inuictae nostrae gentis vires expertum esse gloriari potest? aut quod negotium maiores nostri frustra vnquam eonati sunt? semper de illarum ciuitatum salute actum esse putatum fuit, ad quas expugnandas vel nostri exercitus, vel classes appulissent. At nunc si tantos sumptus in comparanda classe frustra fecerimus, si tot, tamque

[note: 1565.] assiduos labores tulerimus, ac re tamen infecta domum reuertamus, vereor, ne vniuersam gloriam, quam diuturnis laboribus, et singulari rerum militarium peritia maiores nostri nobis compararunt, hoc tempore turpiter amittamus. quam famam apud Christianas nationes, aut quam existimationem relinquemus? quantopere Imperatoris nostri expectationem, quam praeclaram de nobis coceperat, fallemus? omnem igitur maiorum nostrorum gloriam, omnem Turcici nominis digniratem, omnem vestrum singulorum existimationem credite in huius oppidi expugnatione sitam et constitutum esse. nunc non amplius de insulae possessione, sed de gloria vniuersae gentis nostrae, de singulorum nostrûm dignitate, de voluntate Imperatoris, de Italiae denique, et totius imperij amplitudine dimicatur. quare praestiterit gloriose inter armatorum cohortes mori, quam postea ita turpiter viuere, et cum summa infamia domum redire. His additae sunt ingentes [note: Praemiorum pollicitationes militibus strenuis factae.] pollicitationes honorum ac diuitiarum ijs, qui praeclare se in sequenti praelio gessissent. Tum tantum laudis desiderium accessit animis Turcarum, vt belli signum dari omnes conclamarent: sed, vt in diem posterum corpora curarent, et pararent arma, imperatur. postridie eius diei, quod fuit ad septimum Calend. Sept. summo conatu redintegrata est pugna vsque adeo terribilis, vt hostes agminatim per ruinas murorum, quas tormenta fecerant frequentia, vi irrumperent ac progrederentur, et densatas nostrorum acies, hastisque praeacutis horrentes paruifacerent: atque inter vndique crepitantem sclopettorum tormentorumque procellam, tanquam inter grandinis frequentiam certaretur. Pugna diu ruit anceps, cum hinc pro imperio totius staliae se pugnare Turcae arbitrarentur, pro maiorum suorum existimatione, et de suo ipsorum honore, deque omnibus ornamentis, inde de honore, de imperio, de gloria singulorum, et de salute dimicaretur. Ad extremum multis vtrinque caesis Turcae in castra repelluntur: quoniam tanta firmitudo corporis, et animi magnitudo fuit nostris, vt omnem fidem superasse videantur. E nostris centum et tredecim sunt desiderati, at ex hostibus plures mille et ducentis cecidere. Calendis autem Seprembribus nuntius Burgum ingreditur, quem Valertanus iam biduum miserat in vrbem. hic Toletani Literas attulit, quibus significabatur classem Christianorum breui in insula futuram, quo etiam die cognitum est per transfugam paucos esse hostes pugnae idoneos, cum fame quotidie multi perirent, et assiduis laboribus, et multis captis vulneribus: quod ad obsidendam vrbem adire decreuerant, ad quod negotium iamquinque tormenta erant parata. Ea clade suorum accepta Mostapha non mediocriter discrucia batur, quod neque minis, neque promissis poterat suos ita excitare, vt superiores fierent. Interea cum cessauisset procella, factaque fuisset ingens maris tranquillitas, Toleranus cum vniuersa classe Drepano discessit, ac Melitam versus, auxilia in insulam expositurus, nauigauit. quo in itinere triremes ordinis equitum duabus biremibus hostium potitae sunt. Nostri per id tempus cuniculum in parte Castiliae fecerunt, quem parabant aduersus primum hostium oppugnationem: sed, cum vererentur ne illum Turcae inuenirent, qui subitarias reparationes excauabant, ignem iniecerunt, et ad sexaginta Turcae sublimes in aera sunt sublati. At nihilominus hostes tabulatum corio tectum, ne missilibus ignibus cremaretur, multo superiorib. validius struunt, sub quo quadraginta sclopettarij tegebantur, qui maximam molestiam nostris afferebant. Id cum ad radices moeniorum collocassent, exigua fossa excauatur, duoque semicannones ibi collocantur, qui tabulatum in latus illud percusserunt, atque cum primo ictu illud conquassatum corruisset, omnes, qui erant sub illo, grauissime oppressit. Sequenti deinde nocte nostri exeuntes omnes reparationes hostium deuastarunt, eosque ex illa fofla, quam super aggeribus nostrorum duxerant, acerrime repulerunt. Tum primum cognitum fuit a nostris Turcassiduum bellorum laborem perferre non posse,

[note: 1565.] tum illorum trecenti a vigintiquinque e nostris sint in fugam versi. Nonis Septemb. [note: Turcae assiduum bellorum laborem ferre non possunt.] Christianorum classis ad Sacrum Iunonis applicuit, quae cum Melitae signa non vidisset, ad Himeram se recepit: quo statim Andreas Aurias profectus eundum esse inquit, quia pro visis signis possent tutissime auxilia exponi. Sic igitur ad Sacucrum Iunonis reuersi tertia hora noctis, ibi stationes habuerunt. Confugerat, eodem die captiuus, qui significauit Valettano decreuisse Turcas sequenti die oppidum omnibus copijs adoriri, quo die nisi potirentur, erant omnino illud negotium relicturi. His addidit praeterea ingentibus pollicitationibus singulos centuriones fuisse ad eam pugnam incitatos, edictum pronunciatum publice per praeconem tria nummorum aureorum millia illum esse capturum, qui prior Turcicum signum supra muros oppidi fixisset, omnibus Ianizeris proponebatur, vt Spacchium dignitatem obtinerent, si potirentur oppido: caeteris omnibus honores et opes ingentes. Tum gratias agit Deo Valettanus, quod eius clementia efficeretur, vt de omnibus hostium consilijs certior fieret: deinde ad illa paranda animum adiecit, quae pertinebant ad arcendas hostium furias. totus autem ille [note: Actuaria hostium nauis demersa.] dies consumptus est domibus Burgi bellicis tormentis infestandis, et nauigijs, quae erant in portu praecipue: quippe cum illis etiam ictibus auctuaria nauis demersa sit. Cum Toletanus eo postea appulisset, neminem per noctem descensionem facere uoluit: at illucescente die intra quinque horarum spatium sine vllo strepitu quinque Hispanorum millia et quingenti, nautae trecenti e triremibus, inuitis prope praefectis, expositi sunt. Equites militiae Melitensis ducenti, reliqui pedites erant Itali, qui numerus octo millia et trecentos continebat. Erat inter hos Ascanius Cornias Magister exercitus, Aluarus Sandes, Hispanis cohortibus praefectus. Toletanus, dum triremes siccarentur, cum militum praefectis collocutus, iussit vt publica edicta Philippi regis nomine fierent, et vt res ab Ascanio pro sententia maioris partis concilij gubernarentur, donec peruentum esset ad Valettanum, cui parere omnes iubebantur. his igitur iter ingressis meridiano fere tempore, Toletanus triremem ingressus orientem versus nauigans cum omnibus triremibus a Melitensibus ciuibus prospectus est: tum vrbs omnibus bellicis tormentis et sclopettis displosis magnam fecit salutationem: ac Toletanus item iussit sua omnia triremium tormenta bis displodi. Mox in Siciliam reuertitur, vt Vrbinates copias, quae erant Messanae, et alios Hispanos, qui erant Sytacusis, quam citissime conueheret, vt tempestiuus ad praedam Turcicae classis rediret. Hostes iam quatuor dies ante coeperant sua colligere impedimenta, quia iam discedere decreuerant: verum cum oppidum extrema oppugnatione essent inuasuri omnibus copijs, Turca citato equo conuolauit, qui significauit ingentia exposita esse Christianorum auxilia. ea re audita, statim totis castris ad arma conclamatum est, omnesque Turcae ad aggeres accurrentes sua impedimenta, quae reliqua erant, collegerunt: tormenta in triremes attraxerunt, igni aggeres ipsos deuastarunt. [note: Hostes fugam arripientes canonem Regium reliquerunt.] Neque vllum tormentum bellicum reliquum erat praeter Regium quendam canonem, cuius globi ad centum et viginti pondo accedebant, cum nostri ex oppido vel iniussu Valettani exeunt, atque impetum in quingentos Turcas, quibus eius tormenti custodia erat permissa, facienites, illos pugnare nolentes facile in fugam vertunt: quare tormentum in oppidum trahitur. Enimuero si nostri illo die impetum fecissent in extremam Turcarum partem, qui triremes ascendebant, [note: Bellorum exitus incerti.] magna parte tormentorum sane potiti fuissent: Sed quia incerti sunt bellorum exitus, saepiusque repugnant rerum euentus, vel sapientissimis consilijs mortalium, multo fuit prudentius consilium commeatum et munitiones conseruare, quae in loco erant difficili, neque ita commode in vrbem importari poterant, quam hoste tam cito inuadere. nam euenit aliquando, vt, qui rerum suarum custodias reliquerunt, quo commodius hostium res occuparent, ex altera parte

[note: 1565.] hostilibus rebus non potiantur, at ex altera suas etiam amittant. Turcae igitur magno otio et bellica tormenta, et impedimenta, et magnam copiarum partem mature in triremes contraxerunt. Nuntiatur deinde Valettano, quod classis, quae exierat e Marsamusetto, decem millia Turcarum emisit, qui cum recentibus auxilijs congrederentur, qui ciuitatem versus iter ceperant. Valettanus e vestigio magnam manum suorum militum emisit, et signum ordinis equitum in arce S. Elmi erigi iussit: quare cum nostri ex vrbe exissent, Turcae cum priore parte, qui erant Hispani, leuius praelium committunt. deinde cum reliquae copiae accessissent, in fugam vertuntur: quos nostri ad puppes vsque secuti, plures mille et quingentis trucidarunt. Cum reliquae omnes copiae ascendissent triremes ad descensum sancti Pauli, totum diem posterum ibi stationes habuerunt, deinde, tormento per noctem disploso, iter orientem versus capiunt, insulam ferro ac igni deuastatam, domos conquassatas, oppidorum moenia solo aequata relinquentes. nam ictuum muralium tormentorum septuaginta, et octo millia, quibus concussa [note: 5000. e Christianis militibus desiderata.] sint loca insulae, memorantur. Narrantur in his praelijs ad quinque millia e nostris desiderata, inter quos Equites 240, milites ad 3060. reliqua bellis inutilis multitudo, e Turcis ceciderunt ad 23000. Militum, et inter hos quos habebat Solymannus [note: 23000. millia e Turcis ceciderunt.] omnium praestantissimi. Quare si quis difficultates nostrorum diligentius consideret, si perpetuos labores in tamdiuturnis, tamque crebris oppugnationibus et leuioribus praelijs, vix vllam militarem virtutem multis annis clarius enituisse intelliget, quae possit cum magnitudine animi Valettani, aut eorum, qui oppida illa defendebant, eiusque insulae incolis, comparari. Verum, cum nihil fiat diu felix humana solum prudentia, vel virtute armorum, semperque vitos bonos Deus adiuuare soleat, credibile est, non minus probitate, quam armis, Melitenses excellere: quippe cum diuina prouidentia praecipue res Melitensium defensas fuisse constet.

EXPLICATIO NOMINVM EORVM, QVAE OBSCVRIOra videntur in obsidione Melitens.

[note: cart. 702.] Piraticae ac praedatoriae naues, dicuntur partim hemioliae, quae iustis bire mibus sunt inferiores magnitudine: sicut trieremioliae ampliores quidem biremibus, at triremibus in feriores: partim celoces, quod his omnibus nauigijs piratae et ad celeritatem, et ad vim inferendam pro locorum opportunitate vtuntur.

[note: 703.] Galathe, insula est perexigua in mari mediterraneo non procul ab Aphrica, quae ante Caroli Quinti Imperatoris aetatem obscura sane fuit. Sed cum Barbarussa Turcarum dux aduersus eius vires oppidum in ea insula muniuisset, et id captum a Caesare ipso postea factum fuisset prope inexpugnabile, nomen celeberrimum obtinuit. Nunc vulgo Golettam vocant.

[note: ibid.] Peloponnesus, peninsula est cum prorsus a terra non disiungatur, sed Isthmi pertenui vinculo septentrionem versus Attico solo adiungatur: habetque ad meridiem et occidentem versus Adriaticum mare, ad orientem Creticum pelagus prospecta, quae peninsula subdita est imperio Turcarum, nunc vulgo Morea vocatur.

[note: ibid.] Aphrica minor, regio quae mari mediterraneo alluitur, et imperio paret Turcarum. Vulgo didtur Barbaria.

[note: ibid.] Carmania, regio quae alluitur ex altera parte sinu Persicimari, paruoque spatio

ab Aarabia disiungitur, at ex altera parte Indico pelago, quae Parthos habet ad Septentrionem. vulgo etiam Carmania.

[note: 703.] Mitylene, insula in mare Aegeo, quam etiam Lesbum vocarunt, quae dicitur vulgo Metelinum.

[note: ibid.] Liburnicae, leuiores sunt biremes, quae ob celeritatem et leuitatem non mediocriter ad praedandum sunt accommodatae, vulgo dicuntur Bergantini.

[note: ibid.] Hemioliae, biremes sunt, ita dictae, quod a puppe ad malum binis remis agantur, a malo ad proram vnico tantum: nunc fustae dictae sunt.

[note: 703.] Scaphae, paruae nauiculae quadrata parte extrema puppis, quas naues onerariae secum trahunt, vulgo Batellis. sed vocantur eodem nomine etiam quae dam maiora nauigia, qui vulgo dicuntur Sciphi.

[note: ibid.] Marsasiroccus, portus est quidam in insula Melitae exiguus, qui distat a munitis locis satis amplo interuallo: neque satis tutus est a mari, quia non multum in insulam ingreditur, neque coarctatur in principio.

[note: 704.] Aegimus, insula in mari Aphrico inter Galathen et Apollinis templum, quam vulgo Zerbas nominant.

[note: 705.] Gerus, fluuius ingrediens in sinum Cimmerium, non procul ab Agaro promohtorio, quem locum Leucopetram etiam vocant.

[note: ibid.] Theuthrania, ciuitas mari Syriaco alluitur, quae nunc Tripolis vocatur.

[note: 706.] Celox, nauiculae genus, quae vnico tantum remo per sedilia agitur, cum plures remiges habeat. qui cum celerrimus sit, eo tanquam tabellario vtuntur classium praefecti mittendis nuntijs. vulgo dicitur fregatina.

[note: 707.] Catascopium et exploratoria nauicula, idem sunt, haec ampliora quidem nauigia sunt celocibus, at eadem forma, quare celocem etiam exploratorium nonnulli vocarunt. Vulgo dicitur fregata.

[note: 708.] Populonia, ciuitas Ethruriae, mari Ligustico propinqua, vulgo Piombinum.

[note: 711.] Actuariae naues, ita vocatae sunt, quia velo potius, quam remis agantur, Et quae ampliores sunt praecipue ita vocatae sunt.

[note: ibid.] Descensus sancti Pauli, vocatus est portus, quod in eum sanctus Paulus naufragus appulisset, ad insulam Melitae tempestate compulsus: quo tempore Romam nauigabat cum ab Agrippae sententia ad Caesarem prouocasset. hic avipera morsus, quaecum ligna super ignem iaceret de manu pendit, tamen illaesus fuit: multaque alia admirabilia fecit, vt legitur cap. 28. actuum Apostolorum.

[note: 718.] Himera, fluuius est non longe ab Agrigento Siciliae ciuitate, qui, vbi nunc oppidum Terra noua dicitur, in mare exit. Locus exiguus inde parum distat a Sicilia, quem vulgo Pozzalum vocant, atque Himera pro loco illo capitur.

[note: 723.] Acatia, sunt nauigia minora quidem liburnicis, et actuariolis maiora, quibus et vis est, et celeritas: his vtuntur piratae, inter vocatarum fregatarum genera collocantur.

[note: ibid.] Lintres, sunt nauigia conuehendis rebus necessarijs classibus aecommodata, quae vulgo Burchi dicuntur, quae classes adducunt ne triremes tot impedimentis grauentur. His ligna ad aggeres faciendos comportantur, atque his vtuntur pro pontibus superponentes tabulata.

[note: 726.] Salutatio militaris, fit vbi instrumenta bellica disploduntur laetitiae causa, quod vulgo dicitur, facere saluam.

[note: 727.] Phasellus, nauigij genus liburnicis maius, eius tamen generis, quod e naui oneraria et longa triremi videtur compositum, remisque et vetris aptum est, ad similituduiem venis phaseoli fortasse olim dictum. nunc Bergantinum vocant.

[note: ibid.] Carina inungitur, quod vulgo impalmare dicunt. nam inungitur carinae vt ad celeritatem sint aptiores, sic enim facilius natat vncta carina.

[note: ibid.] Pachinus, Siciliae promontorium Melitam propius at Syracusas propinquius spectans, et in eadem base quae habet pro angulo Lilybaeum, Caput passarum vulgo vocatur.

[note: 727.] Maliacae custodiae, praesidia eius oppidi, quod Malecca vulgo vocatur.

[note: 730.] Panormus, vrbs est Siciliae in eo latere insulae, quod spectat mare mediterraneum, vulgo Palermum nominant.

[note: ibid.] Contractus murus, vulgo scarpa muri, quia inferius latior, superius fit angustior.

[note: 723.] Drepanum, appellant aliam ciuitatem Siciliae iuxta Lilybaeum, vulgo Trapani.

[note: 733.] Sacrum Iunonis, insula est perexigua, quae parum distat a Melita, vulgo vocant Gozum.

AMBITVS ET AMPLITVDO Melitae Insulae.

SVNT IN EA OCTO LOCA munita et pagi 45.

DISTANTIA SINGVLORVM LOCORVM.

AD DISTANTIAM MENSVrarum variarum.

[note: 1566.] Anno 1566. Augustae vindelicorum comitia habuit inuictissimus Imperator [note: Maximilianus Imperator Turcis bellum infert.] Maximilianus II. Actum est autem praecipue de Subsidio contra Turcas et alios quosdam rebelles ferendo. Excommuni igitur consensu Electorum, ducum, ac reliquorum Principum, Caesar contra Turcas bellum gessit, duce fortissimo Lazaro Schuendio, viro rei bellicae peritissimo, qui magno sibi hoc anno in Pannonia gloriam comparauit, Progressus autem aduersus Solymannum Maximilianus Imperator cum satis firmo exercitu, Vesperinum expugnauit.

Eodem fere tempore arx Iula a Turcicis proditione quadam capitur, et milites praesidiarij contra datam fidem misere trucidantur. Imperator Turcicus, vt certis rumoribus allatum est, ex hac vita migrasse dicitur in vrbe quam a quinque templis nominant, quinta Septembris die. Cui Selymus filius successit. Deus optimus maximus tandem Christianorum afflictis rebus pro sua misericordia opem ferre, nosque ab immani Turcicae seuitiae infestatione clementer tueri dignetur, vt reddita pace, soli Deo Seruire possimus, cui sit omnis honor et gloria in secula seculorum. Amen.

Vuilhelmus a Grumbach, et Vuilhelmus a Stain, qui cum alijs conspirationis suae socijs anno 63. Herbipolim occupantes, pacem in Franconia turbauerunt. Tandem a Caesare proscripti, ad Iohannem Fridericum Saxoniae ducem, tum in arce Gotha habitantem confugiunt, cuius praesidio non exiguum tempus muniti sunt. Princeps a Caesare Maximiliano, multisque principibus cognatis familiariter admonirus, vt proscriptos a se dimittat, et illis omni suap rouincia interdicat, ne ipsorum partes sectari videatur, sed nihil ominus pertinacius [note: 1567.] apud se retinuit. Tandem vero iussu Maximiliani Caesaris, et sacri Rom. Imperij ordinum voluntate ac consensu Augustus Elector et dux Saxoniae arcem ipsam, (quam Grimmenstain vocant) cum vrbe Gotha obsidione cinxit, quam postea quoque deditione quadam coeptam, ad solum vsque demolitus est. Captus est itaque Vuilhelmus a Grumbach, et poenas seditiosi conatus luit. Alij etiam huius Catilinariae conspirationis conscij immanibus supplicijs necati sunt. Dux autem Iohannes Fridericus captiuus deductus est ad Caesarem. Talem cum plaerunque habeant euentum infidae conspirationes, discant pij Principes insidiosa consilia cauere, scientes imperia his non posse consistere. Nam ea neque firmis praesidijs, neque societate et foedere cum impijs, sed solo Dei auxilio retinentur.

Anno 1567. die 31. Martij illustrissimus princeps Philippus Lantgrauius Hassiae vitam terrenam cum coelesti commutauit, qui, cum et sapientia excelleret, et iam senex, vsu multa gubemationum pericula cognouisset, recte sentiebat omnibus priuatis consilijs, Dei gloriam et suorum subditorum salutem anteferendam esse. Sciebat enim boni et Christiani Principis officium esse, subditos suos amare et tueri, verbi Dei synceros ministros honeste alere, vt damnatis haeresibus cunctis, Euangelij doctrina ad posteritatem quoque propagetur. Nam cum studiose legeret sacra Biblia et scripta Theologorum accurate pensitaret, ita confirmatus est, vt nefas et insignem blasphemiam esse duecret, agnitae vetitati aduersari. Quapropter nullis hostium minis, nullis tam vitae quam fortunae periculis, ac terroribus ad defectionem pellici potuit, sed constantissime vsque ad vitae exitum, Euangelij doctrinam coluit et seruauit. Nemo tamen sinistre iudicans, putet principem hunc Christianum et vere Heroicum, suum de re tanta secutum esse iudicium et consilium. Certe sibi ipsi tantum non sumebat, nam doctorum virorum, a Deo ad id exciratorum, et principum etiam peritiorum solitus est, (vt testes sunt adhuc hodie) inquirere sententias, et Theologorum praestantium testimonia, veros doctrinae fontes sciscitari. Omnibus itaque diligenter exploratis, in suae ditionis Ecclesijs emendationem doctrinae Ecclesiasticae instituit, et sic in Hassia, et multis alijs vicinis regionibus paulatim Lutheri doctrina propagari

[note: 1567.] coepit. Et hae quidem Religionis mutationes non absque diuina voluntate factae sunt, Deus enim nonnunquam solet certis medijs vti ad gloriam filij sul Domini nostri Iesu Christi. Quem oramus vt per et propter eundem filium suum Dominum nostrum Iesum Christum, pios et Christianos Principes, qui Ecclesias et Scholas liberaliter fouent, Seruet ac defendat, vt Ecclesiae suae modis omnibus afflictae tranquilla hospitia concedantur. Amen.

Non multo tempore post, etiam clarissimus et doctissimus Iureconsultus, Ioannes Oldendorpius, Marpurgensis Academiae reformator, morbo repentino sublatus, hanc mortalem vitam reliquit.

Eodem anno, 30. et 31. Octobris diebus, multis Italiae locis, vt Veronae, Vincentiae, Patauij et Tridenti tanta inundatio fuit, vt plaerique homines putauerint, nouissimum diem imminere. Et Veronae quidem amissis ducentis hominibus, non sine ingenti impetu sexaginta aedificia subuertit, pecora multa ac ligna secum rapuit, quae etiam postea toto fere fluuio eiecta visebantur. In vicinia huius vrbis, et non procul etiam Patauio Venetorum ditionis vrbe in aliquibus locis totos fere pagos, (miserabile spectaculum) subruit ac penitus deleuit, et plurimas etiam merces perdidit. Illisit enim naues tempestas subito coorta littoribus et duris cautibus, adeo vt nunquam fere insignius naufragium, harum regionum incolae experti sint. Quidam etiam hominum adeo metu perculsi, relictis domibus suis, et omnibus bonis, ad montes editiores, cum liberis et familia sua confugêre, et diem Iudicij adesse autumantes alta voce clamauerunt: Deus miserere nostri. Solet autem aetemus Deus, haec et alia infinita mala hominibus immittere, vt peccatorum suorum, quibus omni fere momento diuinam Maiestatem ad poenam lacessunt, pertaesi, vitam suam impiam corrigant, ac tandem post hasce paternas castigationes resipiscant, ne in die mala, tristissimam aeternae damnationis sententiam audire cogantur: Ite maledicti etc. Idcirco omnibus hominibus, quibus suarum animarum salus curae est, haec irae Dei exempla bene notanda sunt.

STRENVO ET FORTISSIMO VIRO, ET DOMINO REINHARTO Schenck, praefecto Ziegenhainensi, Eruditione, Virtutibus, et Stemmatum imaginibus clarissimo domino suo S. D. P.

CHRONICON NOVVM CLARISSIMI D. IVSTINI GOBLEri Goarini, V. I. Doctoris. ARGVMENTVM.

[note: 1565.] HIERONYMI COMITIS ALEXANDRINI RERVM A TVRCIS IN INSVLA Melitae gestarum LIBER.

BEATISSIME PATER.

ILLVSTRISSIME, ET EXCELLENTISSIME PRINCEPS.

[note: 1565.] RELIGIOSE, ET TANQVAM FRATER CARISSIME.

BEATISSIME PATER.

EXPLICATIO NOMINVM EORVM, QVAE OBSCVRIOra videntur in obsidione Melitens.

AMBITVS ET AMPLITVDO Melitae Insulae.

SVNT IN EA OCTO LOCA munita et pagi 45.

DISTANTIA SINGVLORVM LOCORVM.

AD DISTANTIAM MENSVrarum variarum.

TABVLA ANNORVM MVNDI ex Biblijs et Philone.

CATALOGVS REGVM ET CAESarum Romanorum, vsque ad Maximilianum II.