CAMENA Early Modern Latin Texts

MILITARIS ORDINIS IOHANNITARVM, RHODIORVM, AVT MELITENSIVM EQVITVM, RERVM MEMORABILIVM TERRA MARIQVE, A SEXCENTIS fere annis pro republica Christiana, in Asia, Africa, et Europa contra Barbaros, Saracenos, Arabes et Turcas fortiter gestarum, ad praesentem vsque 1581 annum, Historia Noua, libris duodecim comprehensa, omnibus Christianis lectu iucundissima. IN HONOREM STRENVISSIMI ORDINIS, NVNC PRIMVM summa diligentia conscripta, et in lucem aedita: Auctore HENRICO PANTALEONE Physico Basiliensi, et Caesarii Palatii Comite. [gap: illustration] Cum S. Caes. Maiest. priuilegio ad sexennium. Basileae, Anno M. D. LXXXI.

RERVM MEMORABILIVM, STRENVISSIMI ORDINIS IOANNITARVM, RHODIORVM, AVT MELITENSIVM EQVITVM, TERRA MArique fortiter gestarum, Liber Septimus.

[note: Syria deficiens punita] AVDITA Selymi morte Gazelles Syriae praefectus rebellauit, ratus se sacramenti religione solutum, quod Selymo tantum, successori vero minime, iuramentum praestitisse praedicaret. et proinde sibi decorum fore arbitrabatur si coactis in vnum Mamaluchorum reliquijs, Syriam ad veterem Sulthanorum imperij conditionem eiectis Turcis reuocare contenderet. Quando iam egregia voluntate incolae Syri atque Arabes in id consilium sibi probe consentirent: nec defuturum in occasione Cayerbeium putabat, qui Aegypto praeerat, quum se ex praefecto regem et Sulthanum constitueret, postquam Memphiticus populus acerbo

[note: 1521] esset odio in Turca, et in eius manu totius Aegypti arma et opes sitae esse viderentur. Sed Gazelles trahendi in partes Cayerbei spe depulsus, quod hic certa tutioraque consilia dubijs atque asperis praeferret, et Gazelli veteri a superiorib. temporibus inimico nihil plane confideret, ita Gazellis cohortatieons reiecit, vt eius legatum supplicio afficeret, ne Campsonianae proditionis infamiam nouae perfidiae scelere cu mularet. Misit etiam Gazelles honestam legationem Rhodum ad Ordinis Magistrum, vt inde tormenta atque arma aduersus communes hostes Turcas impetraret. Cum autem Rhodius Magister et eius Ordinis equites sero ferendae opis consilia explicarent, atque sine Romani pontificis et aliorum regum Christianorum consilio, periculoso huic bello aperto Marte se commiscere nollent, Turcis spacium datum fortius resistendi. Nam Solymannus Frahatem Bassam cum magnis copijs e Cilicia in Syriam transire, et initia rebellionis celeriter opprimere iussit. Vnde Gazelles impar viribus, sed animo inuictus se Damascum recepit, ea mente vt cum his copijs quas collegerat quam primum cum Frahate confligeret. Atque ita Damasco eductis signis, vt honeste concideret, hostes inuasit, eo acerrimae pugnae exitu, vt ipse peritissime et constantissime pugnans, cum suis omnibus, nihil defugacogitantibus, a Turcarum multitudine interficeretur.

[note: Belgradum expugnatum.] Syriae regno sic confirmato, atque Aegypto pacata, Solymannus patris consilia executurus Christianos inuadere, et primo Vngaros bello lacessere decreuit. In primis aurem Peribachae Magistri authoritate Belgradum adortus, quod ad confluentes Sauum atque Danubium situm, egregium et firmissimum erat totius Pannoniae propugnaculum. Erat id Hungaris propter trophaea ibi fortiter atque feliciter Turcis erepta maxime decorum. Barbaris vero supra quam dici posset funestum atque ignominiosum. Nam ibi frustra tentata oppugnatione, Amurathes abauus, et proauus Mahometes magnis acceptis detrimentis inde repulsi, re infecta discesserant. Solymanno igitur cum paratissimis copijs aduentanti, neque Hungari proceres, neque Ludouicus imbecillo ingenio rex iuuenis necessaria praesidia opposuerunt, quod nihil inter se consentirent, et a pristina inuictae antea gentis virtute et disciplina defecissent. Vnde etiam factum vt eo modo Belgradum ociose oppugnatum, turpissimeque defensum, in potestatem Barbarorum deuenerit, vt porta inferendis maioribus nostris cladibus panderetur. Accidit ea clades Christianis anno 1521. die decollationis Ioannis Baptistae, quae erat 29 Augusti.

[note: Occasio oppugnandae Rhodi.] Cum Solymannus celerem victoriam praeter expectationem in Pannonia obtinuisset, exercitum domum reduxit, ne omnium Christianorum iram et odium in se excitaret, atque Rhodum insulam inuadere proposuit, quae sola Turcarum vires in vicino mari disturbabat, praesertim cum hoc tempore talis ei occasio offerebatur: Nam cum Fabritius Carretanus Rhodiorum Magister e vita migrasset, comitijs pro more habitis de nouo principe eligendo, accidit, vt Philippus Villarius Liladamus Gallus, et Thomas Docrans Britannus aequales calculos ferrent, nulla habita ratione Antonij Moralij Lusitani, cuius praeproperam prensationem omnes repudiarunt. Tum autem ex vetere consuetudine primus eques, ad id delectus, Philippum 43. Magistrum renunciauit. Is igitur ex Gallia vocatus cum prius Franciscum regem salutasset, tandem Rhodum peruenit. Ex eo tempore Moralius, qui nullum calculum tulisset, mirandum in modum fuit abalienato animo, non a Villario solum, sed a Rhodiorum omnium libertate. Eo odio percitum atque actum praecipitem non dubitasse multi fatentur. et in se et in Rhodios pessime consulere, et nouandis rebus studentem communi casse clanculum cum Solymanno, quibus artibus Rhodo potiretur. Et iam dissipatis rumoribus cum parare diceretur classem, arma, milites Solymannus, ad Rhodum oppugnandam, Villarius mittit Ioannem Lupum Aruernum circa vicinum mare ad exploranda hostium consilia. Atque his faselo [note: Rhodiorum apparatus bellicus.] suo, comitatus aliquot aphractis, interceptanaui Turcarum, eam Rhodum perduxit. ex captiuis notissima fuerunt Ioannitis hostium consilia.

[note: 1521] ab hostibus data (dum in colloquium venit) intercepti, et ad Solymannum perducti fuerunt; qui cum Xaicum verborum contumelijs infesto ore lacerasset, tormentis quaestionem habuit, de consilijs et apparatu Rhodiorum: ac tum fuit immemor humanitatis, quam interdum ostentare solebat, vt suam insatiabilem crudelitatem in hominem fide publica abductum exercuerit. Menetonus eques vitatis insidijs huic procellae se subduxit. Villarius cum haec intellexisset, annona, molis ligneis, reliquo que apparatu ad obsidionem tollerandam necessario, purgatis etiam sordibus vrbis et murorum, propugnaculisque lustratis et instauratis (vbi opus esset) Rhodium egregie muniuit, vocatosque sui Ordinis equites, acriter accendit adobsidionis incommoda toleranda: eademque eisdem alio tempore, cum appropinquate Turcarum aduentus putaretur, per Leonardum Balestrinum Genuensem Episcopum Latinorum apud eos, et incolis per Clementem Graecorum episcopum proponi iussit. Balestrinus ex ordine Franciscano ad Episcopatum peruenerat, cuius toto hoc bello beneuolentiam erga se et fidem Villarius expertus est. Clemens vero ea erat opinionis sanctitate et probitate, vt vetere Graecia dignissimus passim haberetur. Inciderunt haec initio anni millesimi, quingentesimi, vicesimi tertij.

[note: Rhodij frustra a Christianis auxilia petunt.] Miserat interea Villarius ad Carolum 5 Caesarem, ad Franciscum Galliarum, et ad Heinricum Angliaereges Rhodios aliquot equites (cum fruitra auxilium a Leone et Hadriano pontifice expectasset) qui eos hortarentur suam quoquerem agi, auxilium Rhodijs ferrent aduersus eos hostes quibus tandem obuiam nisi ventum sit, annorum aliquot processu in eorum fines irrupturi sint, eosque aut posteros eorum foedum in modum habituri et in graue gloriae et salutis amittendae adducturi discrimen. Susciperent vero communem religionis causam, maiorumque vestigijs consectandi haereditatem eorum non minus laudis quam regnorum cemetent. Ita sibi persua derent insitas inimicitias huic esse genti cum Latino nomine, vt oppressum velit: ac tum demum tale quid quod opere precium sit fecisse sibi videatur, si obterere et contundere Latina decora possit, ac nobis negotium facessitum intelligat. Sed haec occupatis eis distractisque Belgico Italicoque bello frustra inculcabantur. Postea Villarius hortos vicinasque regiones imminentes vastauit, ne praedae hosti esse possint. Mox sexto calendas Iul. certior factus est adesse Turcarum naues cum Mahomete Carra, Coepit etiam classis sub Rhodiorum conspectum periculoso aditu ferri, sed machinis a Rhodijs emissis mox inde abacta est, secessitque in Boium promontorium, quod alij Parabolinum vocant. Sed cum rursus machinis emissis varie illi vexarentur, in terram paulo post subducti sunt.

[note: Turcae Rhodum perueniunt.] Hieronymus Bartolutius Florentinus communicato cum nauticae rei peritissimis aliquot consilio, hanc inibatrationem, incendendarum nauium hostilium, vt myoparonibus lectissimis et leuissimis, quasi eliceret hostes ad pugnam, his occurreret miraque arte factitium ignem, qui vasculis concludebatur, nauibus hostium aliquot locis inferret. Sed cum magni sumptus fieri deberent, et res periculi plena videretur, id consilium repudiatum fuit. Interea copiae in insulam veniunt, explorantque qua parte vrbs commodius oppugnari posset. Placuit occupare eum collem qui fano aedificato sacer erat Cosmae et Damiano, spectans in Britannicam stationem. Tricoplerus cum delecta Britannorum multitudine eam tuebatur. Vnde Mustaphas Turca coepit eum locum adhibitis emissisque machinis varie quatere: tum etiam Pyrrhus Apocletus Italicam stationem simul terrere coepit. At cum loci depressione frustra hic labor esset, coepere aggere proiecto fossis loca aliquot vrbis circumdare. Namque Turcae calonum multitudine abundabant, vt eis ad ea opera tum perficienda quinquaginta hominum millia aliqui adfuisse prodiderunt. Excisasque ab his rupes durissimi silicis, et campos montib. Aggere

[note: 1522] aequatos, et complanata fossuris montium iuga. Constabant hi maxime ex Asappis. est id apud Turcas genus militum, quos vrbes Turcicae mittunt, exhibito in singulos menses trium nummum aureorum stipendio, quos Solymannus aut remigum loco, aut operarum interdum habebat. Achimetus interea stationem Hisnanicam et Cassius Antoniam portam vicinaque loca varie tormentis omissis quatiebant.

[note: Tormentis Turcae laesi.] At Villarius in eos qui opera hostium accelerabant, cuniculisque agendis intenti erant, suos erumpere iterum atque iterum ex vrbe iussit, simul aptissime monet vbi elicuerint hostes, recipiant sese. nam machinis se ingentem stragem facturum. Erumpunt Rhodij equites, prosternunt innumeram calonum multitudinem. Mustaphas id intuitus suos propere castris educit: illi infesti adesse, instare. Hos ludificati Rhodij nunc laeuitate equorum impetum eorum declinabant, nunc quasi conserendi manum cupidi vrgebant. Postremo quasi cedentes, citato cursu varijs locis dispersi ad suos se recipiunt. cum interea in Turcas proximos emissa tormenta infinitam eorum multitudinem prostrauerant. Id Mustaphas et Achimetus intuiti pluteos quibus contegerentur qui operi instabant, erexerunt. Pyrrhus machinas etiam opponi iussit, quae mox in erumpentes emitterentur. Noctuque opera promo ueri iubebat, die facile innumera multitudine Turcarum opera tuente. Interea Basilius (quem alij Rhodium, alij Cretensem fuisse dieunt) simulato mercatoris officio dum cibos vicino littori quasi venales ostentat, interceptos aliquot Turcas faselo impositos Rhodum perduxit. Qui cum principio rogati de consilijs hostium, varias nectere viderentur captiones, tandem metu tormentorum omnia ordine enarrant, vt illi Solymanni aduentum expectent, interea parum in officio nubes contineantur. eius aduentu futurum, vt strato muro peruadere in vrbem illi modis omnibus enitantur.

[note: Solymannus in castra venit.] Quo die illi adfuturum Solymannum praedixerant, qui fuit sextus calend. septemb, eo is adfuit. aduentumque eius Rhodij perspexerunt, emisso ingenti vndique machinarum fragore, et cum eo venientibus quindecim bellatorum millibus. Is vbi aduenit, vt se acrem et seuerum Imperatorem ostenderet, multos, quos Pyrrhus vt seditiosos criminabatur cum ignominia dimisit. in exercitu etiam recensendo multorum increpita inertia acerbior extitit. In castris Turcarum fuisse dicuntur supra ducenta virorum millia. Turcis etiam Phari fastigia, eo adueniente, cum vt e praealta explorarentur a Rhodijs multa, hostes diruerunt. Proij ciebantur quoque magno conatu globi saxei quibus parum abfuit, quin ipse Villarius opprimeretur. Immissi etiam sunt passim cupro contecti, instar pilarum, pastilli bituminati refertissimi pice et sulphure. Rursus eiusdem apparatus alij globuli contecti intortis restibus, quibus ferrei aculei haerebant, qui tetrum in modum odoriferi, cum essent acuminati, vbi haerebant, varie quos impetebant lacerabant. Sed maiorem in modum obsessi fatigabantur et terrebantur assidua conquassatione tormentorum ingentium. Horum duodecim Basiliscos, quindecim Salamandras, tredecim (quorum magnitudo alios separabat) Crocodilos illi vocabant, praedam aduectam direpta Aegypto quorum perpetuo impetu factum, vt comminuerentur moenia, ita vt duriorem conditionem iam sibi impendêre Rhodij vererentur.

[note: Rhodus vrbs oppugnata.] Turcae vt tormenta sua sarta tecta a Rhodiorum impetu seruarent, hanc ineunt rationem, vt asseres contignatione proxima coniunctos supponerent, hique medio loco introrsum ab axibus sustentarentur, prominentiorique loco restibus ad machinarum extrema diducto in altitudinem ingentem rem euexerunt, vt tormentorum os apertum videretur, inde inducto ad foramen igne moenia quatiebant. Diu cum laborassent Latini in distrahendis his operibus, tandem rem illi ad exitum perduxêre, non suppetente nostris apparatu pulueris. Itaque in hunc celeriter conficiendum suos ipse equos maiores, et delectos ex sua cohorte fidelissimos quosque Villarius praeposuit, in quibus fuerunt Belgae aliquot. Solymannus interea increpita eorum segnitia, qui vane tandiu tempus tererent nouo consilio ad Turrim Nicoleam

[note: 1522] occupandam incubuit. Sepserat eam Villarius praesidio delecto ex Gallicis equitibus et Cantabris fortissimo, quibus praefecerat Guidum Ragusum Gallum: ad motis tormentis cum sperarent hostes se loco potituros, rursus profectis ex ea alijs tormentis Ragusus ita Turcas infestabat, vt tormentarios eorum plures et tormenta ipsa laceraret. Ita factum, vt omissa diurna oppugnatione nocte tormenta rursus illi promouerent, nihilominus nocturna quam diurna oppugnatione promouentes. Namque Ragusus qua parte nocte verisimile erat emissuros hostes tormenta, ita sua quoque collocata displodebat, vt iurarent hostes patefacta ei prius omnia consilia. Suffodiendis itaque rursus cuniculis Pyrrhus incubuit circa Rhodum, Villariusque his auertendis, vt vtrinque multidesiderati sint: Britannicum tamen propugnaculum magna ex parte ab hostibus prostratum est, Britannis multis oppressis.

[note: Praelium Turcis funestum.] Ea in parte tumuttuose tum Villario nunciatum est instare hostem et muro potiri, tum ille cum cohorte praetoria accurrens multis necatis loco deturbat: at Mustaphas suos reuocans et fessis recentes submittens praelium acrius, reuocabat. Rhodij, Galli, Hispani equites pilis plumbeis emissis simul aduectis breuiusculis tormentis ita lacerabant hostes, vt nihil nisi de fuga consulerent, Fracti itaque et debilitati pedem reserunt, multis caesis ex Hispanis, Gallis, et Britannicis equitibus, quorum vt et Italorum et Germanorum quorundam animi magnitudine eo congressu omnes praedicant. Ex Turcis circiter duo millia caesi, et in primis ex Britan nica statione machina emissa tormentorum primarius Magister necatus fuit, qui ob singularem industriam Solymanno erat charissimus. Ex Gallis viginti equites, ex Hispanis septendecim, ex Italis tredecim succubuere, quorum nomina immortalitate essent dignissima, nisi scriptorum incuria qui oppugnationi interfuerunt essent silentio praeterita. Recensens tamen inter caesos Philippum Lomenlinum Genuensem, Petrum Melam Senensem, et Michaelem Dargelinuntium. inter saucios vero Baptistam Romanum, Franciscum Telum Lusitanum, et Heinricum Manselleum: tum etiam quatuor Rhodiae mulieres grauiter vulneratae, quae vascula plena pice, sulphure, et igne immittentes, virilibus ipsae officijs in patria tuenda vtebantur: Omnes consentiunt dum ignis in cuniculos ab hostibus immittitur intremuisse vrbem eo pacto, vt ruinam omnes vererentur. Addunt et ea strage moenia ita procidisse, facilis vt esset hosti irruptio, sed anxios metu vi tunc abstinuisse. Praeterea ita acriter irrupisse eos, vt aliquot vexilla fixerint in fastigijs propugnaculorum ac murorum, et perruinas aditum sibi facile essent paraturi, nisi erectis a Villario prius munitionibus ex asseribus et trabibus, ab ipsis Rhodijs loco deiecti essent et ex nostris tan tum tredecim desideratos volunt.

[note: Vrbs frustra grauiter oppugnata.] Quinto die post id praelium, rursus (Mustaphis hortationibus) inua dendum id sibi Britannicum propugnaculum Solymannus credidit, et iam penetrarant Turcaeper loca prius diruta, Britannosque loco depulerant: at Villarius cum equitibus lectissimis occurrens rursus Latinos excitat, Instauratur praelium quantum vnquam antea, iam qui potiebantur propugnaculo praecipitati temeritatis poenas luebant. Pyrrhus et Mustaphas compescunt fugam suorum, ita rursus redintegratur oppugnatio, quae eo durior erat quod globis aeneis et telis longe emissis Latini sauciebantur. Sed cum villarius suis laborantibus Aruernos et Germanos equites submisisset, tum vere fuga facta, receptui quoque Mustapha canente, ob caedes purpuratorum aliquot qui apud Solymannum gratia et authoritate valebant. Hos alij fuisse aiunt ex eo ordine qui apud Turcas honoratissimus est, quem Spacumoglanum vocant. hi eo loco quem Turcae Qausuram vocant liberaliter instituti serijs honorificisque negotijs praeficiuntur, quibus et mulieres, educatae apud eandem clausuram sorores et filiae Tyranni nubere solent. Fatentur omnes incredibilem ea pugna fuisse animi magnitudinem Emerici Ruiauli Aruerni, qui prope amissum vexillum Rhodiae militiae, multis caesis, feroci hosti extorserit. Pyrrus non succedente hac parte, vi propugnaculum Italicum summo impetu paucis postea diebus adoritur, admotis tormentis quibusque maximis. eodemque impetu stationem Narbonensem suffossis cuniculis

[note: 1522] inuadit Cassius. At Gabriel Chierus Narbonensis contra actis cuniculis compressit [note: Rhodiorum ingens periculum.] eius conatus, vt etiam alibi Gregorius Morgutus ipsius Pyrrhi.

Emericus Ambosius, summus olim Rhodiae militiae princeps ingentem aggerem struendam curarat, proximum Italico propugnaculo. Pyrrhus dum eum locum altero die cum Syro milite inuasisset, necatis qui custodiae praepositi erant, loco iam potiebatur. Vndique strepitus quasi capta iam vrbe, Rhodij ciues permixti equitibus, et multi ex Franciscanorum sodalitio, et Aethiopes serui aduolantes pellunt Turcas. Pyrrhus Turcas integros saucijs submittens, rursus aggere potiebant. Nostri rursus instare lapidibus, ferreisque sudibus, hastis et verubus impellere Turcas. Tardatus est hostium impetus industria Fernandi Gentilis, qui ex vicino propugnaculo in latus erum pentium multis emissis machinis conglobatos dissipabat, et dispersos alijs facilius detrudendos proponebat. Clamor permistus hortatione, acclamatione, fremitu, gemitu caesorum ad coelum ferebatur. Pyrrhus vbi consilia sua secus procedere, neque quod intenderat effici posse videt, anxius immitteret ne suos rursus deliberat. Sed cum tribus integris horis pugnatum esset, et nunciata caede purpurati alterius, indignatus Solymannus suos reuocare iubet. Parait ille, suosque in castra reduxit, trahens sauciorum ingentem multitudinem. Mustaphas, qui apud Solymannum se vilescere sentiebat, ob frustra iam bis Anglicam stationem tentatam, rursus eo contendit, altera quoque parte Achimeto Hispanicam impetente.

[note: Praelium acre commissum.] Mustaphas ergo suos hortando ad virtutem arrigere prorsus intentus, summo impetu fertur in Latinos: illi hostem infestum videntes, ac recordati omnia sua decora in extremo sita esse, moenibus hostem prohibent, eoque acrius instant ac fundunt. Cum labare Britanni dicerentur praegrauante Turcarum multitudine, eo Villarius mittit Ioannem Bauchum Britannum cum delecta Italorum Cretensiumque ala, qui superuenientes detruserunt arumose hostem. Multi fortiter pugnantes, e Britannis desiderati, inter quos et Bauchus fuit. Preianus vero Aquitanus eo die cum aliorum fortitudinem vtcisset, se ipsum quoque vicit, ne circa gulam quidem plaga accepta im peditus, quo minus plerosque ex hostib. instar pecorum mactaret. fuit et toto eo praelio eius industria apud Villarium Rhodiosque celebris. Maiori impetu fatigabat Hispanos ipse Achimetus, vt iam in fastigia muri vexilla Turcarunfixa essent. Sed Hispani equites tanta vioccurrebant, vt nisi saucij magna ex parte omnes paululum remisissent depriore impetu, soli facile innumeros hostes fugassent. Saucijs villarius mox adfuit cum Aruerno et Germano equite. quo factum est vt quiloco iam potiri se existimabant, magna clade depulsi sensim se ad suas reciperent. crediderat Achimetus initio se loco hac arte potiturum, cum prius subter effossos cuniculos igne immisso ingentem moenium partem fregisset, puluere ingenti simul Latinis obiecto, et ipse quidem quae parauerat industrie executus est. Sed cum per alios subter cuniculos Latini impetum in hostes fecissent, admotisque aliquot machinis nihil rale metuentes oppressissent, valde debilitati sunt. qua in re Christophori V valderici Germani virtus non immerito celebratur, qui memor generis et Germanici decoris in, confertissimos hostes incurrens, duobus illorum vexillis potitus est.

[note: Rhodus vrbs tormentis diruta.] Nec tamen Achimetus oppugnatione absistebat, sed maximo clamore, infestis signis, rursus recentes submittit: hi vero misere atterebantur et lacerabantur, emissis machinis ex propugnaculo vicino a Ioanne Maupaso laeuo latere, et rursus alijs emissis dextro latere a Francisco Gienraucio. alijs quoque emissis ex tectis domorum proximarum, quas solerter vbi instare videt, periculum eo aduexerat Gabriel Martinengus Brixiensis. Itaque cum vim frustra parari videm, e proximo loco Achimetus ita suos reuocat, vt tamen non desineret strata iam moenia vndique tormentis quatere, et quidem plus eo pacto Rhodo nocuit, quam si vi aperta, vt coeperat, irrupisset: Villarius tamen diruta quo ad eius fieri potuit, instaurabat. Sed ea multitudine machinarum hostes abundabant, vt iam in quartum mensem protracta obsidione omnia Latinis asperiora, Turcis vero (in quorum exercitu plus quam centum millia fortium virorum adfuisse constat) prosperiora viderentur. At Caierbeius in eam muri partem inuectus est, quae ab Aruernis equitibus defendebatur. his Raymundus Rogerius patre Gallo Rhodi natus, praeerat. Falsi sunt tamen Turcae qui sperabant artificio cuniculi lapsurum murum, et qui incautius eo properarunt necati sunt. Sed Caierbeius modo huc modo illuc cum globo Turcarum accurrere, pro fatigatis validos fufficere, neque vero Aruerni, neque Turcae pedem referre. pugnare vtrique summa vi, vndique bellantium clamor, occumbentium planctus exaudiri, primis confossis per eorum strata cadauera reliqui congredi, et iam qui scalis moenia conscenderant deiecti sunt. At Caierbeio vrgente, vociferante iterum irrumpere, iterum aditum ad moenia conari, iterum Aruernos in extremam belli aleam deducere. Tandem Rhodiorum equitum admirabili virtute Turcae fatigati potius, quam victi a moenium oppugnatione abstinuerunt.

[note: 1522] Caierbeius subducta ratione ignis tanto impetu in cuniculum immissi, fragorêque [note: Turcarum summus conatus.] emisso, etsi aperte vis non appareret, intus tamen vitium accepisse murum non temere coniectura augurabatur. Ita factum, vt eius consilio magno tormentorum numero murum integra nocte dieque sequenti quatiendum illi sibi desumpserint. Id cum esset factum impigre (abundabat enim Solymannus omni apparatu, artificumque industria qui haud temere a scopo pilae aberrabant) murus est stratus. neque vero tam facile erat Villario excitare nouas introrsus munitiones, quam hosti et veteres diruere, et nouas impedire. Ea oppugnatione maximum laudis cumulum tulerunt Rogerius et For nouius Auernus. Caierbeius paucis ante diebus lectissima secum ducens Solymanno auxilia equitum et peditum, ex Alexandria venerat: vt et Pharates ex Anatolia multa et ipse ducens peditum millia. Solymannus itaque Mustaphae consilio, quando abundabat multis hominum millibus, pluribus simullocis Rhodios oppugnare statuit. Decem hominum millia deliguntur ad propugnaculum murumque Britannicum: decem millia ad Hispanicum: decem millia ad Italicum: decem millia ad Narbonensem: et decem millia ad Aruernorum: his multi alij qui fatigatorum vicem suppleant veluti socij deliguntur. Turcae inuehuntur acriter multis locis in murum, occurrunt et Rhodij animose: eoque loco vnus ex ijs desideratus est qui lanizaris praeerat magna apud suos fortitudinis opinione. Vndique diuersis locis pellebantur hostes, et Gallis, et Germanis, et Hispanis, et Britannis, et Italis suo munere fungentibus, Rho dijsque mulieribus et sodalibus Franciscanis picatos igneosque orbes in Turcas voluentibus.

[note: Rhodiorum mirabilis virtus.] Villarius cum cohorte praetoria prius Italicam stationem quae opprimebatur hostium multitudine liberauit: mox ad Britannicum propugnaculum, cum iam vexilla hostilia apparerent, occurrit, sed cum vix dimidia cohorte: reliquam partem Antonius Monterollus Gallus, eius iusu, hortabatur ad subeunda strenue pericula. Paululum residerant impetus Turcarum adueniente Villario: nam hic stipatus fortissimorum equitum veteranorumque robore, quacunque incedebat hostes deturbabat, cum repente exclamant alij Hispanicam munitionem ab hoste iam occupatam. Itaque ex suis acrem hominem Emericum Gombautum relinquens, adcurrit cum robore suae cohortis: ex Turcis aliquot qui machinarum vitabant impetum, turpi desidia circa molem lapidum deiectorum haeserant. Turcae interea parte alia immissis machinis, varie Hispanos fatigabant dextro latere, vbi, quo suis opem ferrent et fatigatis succederent, foirissimi quique ex Hispanis occurrebant, nullo iam ipsum propugnaculum oppugnante. Tandem hi qui desidia circa saxa haeserant, cum strepitum nullum audirent, rati id quod erat locum propugnatore vacuum, versuri desidiam in robur et fraudem, clam reptantes deserto loco potiti sunt, caesis paucis quibusdam a tergo, vexillisque deiectis. Reliqui haec intuentes in coelum horum robur tollentes, increpita sua ignauia, incitato media fossa cursu suis se parabant adiungere.

[note: Turcarum ingens caedes.] In hac tanta rerum perturbatione occurrit Villarius, ac primum iubet tormenta apte emitti, ne simul hostes coniungantur, et simul vi murus conscendatur et deturbentur hostes imperat. et Machinae quidem ne illi coniungerentur effecerunt, multis caesis: qui autem iam propugnaculum conscenderant saxa voluentes, ascensum impediebant. Interea tamen vnus ex his qui Vlufagis praeerant (quod est apud Turcas equitum honoratissimorum nomen) cum duodecim alijs strenuis in moenia Hispanorum conscendit: at Villarius et ipsecum suis iam propugnaculo Turcas deturbauerat, et misso Ioanne Maquenao Burdegalensi, vno ex suis industrio homine ad Guydum Ragusum, qui turri Nicoleae praeerat, iubet retentis solum qui paucarum horarum impetum hostilem sustinere possent, reliquos omnes ad se emittat. Paruit ille: moxque cum Alioro Hisparto equiti lectissima auxilia aduentare visa sunt, quib. et Latinis Rhodijsqueanimi aucti, et Turcis fracti sunt. Et iam parte alia Menatius Gallus et Hugo Caponus Hispanus cum Cretensium cohortib. Aliquot, per

[note: 1522] portam erumpentes, multos ex hostibus trucidarunt, celeriterque se ad suos receperunt. Interea hostes qui se nihil vi proficere viderent, iussu Solymanni in castra redierunt, multis caesis ac tantis quidem, vt eorum numerum aliqui ad viginti millia, alij ad decem protraxerint. Commendant omnes hoc praelio Villarij ipsius militarem gloriam, et Georgi Faucelli Lugdunensis, et Tori Hispani, et loannis Antonij Franciscani. At omnes quidem qui tanto impetu potentissimo hosti obstiterunt laude dignissimi videntur. Multi tamen ex Rhodijs equitibus, Galiis et Hispanis praesertim, desideratitum fuerunt.

[note: Solymanus iratus Mustaphae.] Solymanus ita exarsit huius oppugnationis frustra tentatae causa, parum vt abfuerit quin Mustapham, quem architects totius huius belli vocabat, supplicio palam afficeret, et vix animaduersionem ac supplicium quo in eum erat vsurus, Pyrro intercedente, remitteret et condonaret, praesertim cum Peribacha mrum inspector expeditionem eam, vt ancipitis aleae plenam, initio disuasisset. interea Solymannus in cacumine Phileremi montis arcem aedificari iussit mole insigni, et iam aspera hyeme multos absumente, reficiebat suos. Accidit dum hyeme praedura minus timetur hostium impetus, vt promurum qui Aruerno muro proximus est, Achimetus occuparet: et qui occuparant tandiu se, obsistentib. quantumuis Latinis, loco continuerunt, donec auxilia maiora adessent, quae eo accurrerunt per pluteos ante paratos, simul etiam ingesta humus altissime, vsum machinarum ijs qui propugnacula Aruerno praeerant adimebat. Latebant et Turcae alij intra aggeres, qui et ipsis suis tormentis ne Latini emuro Turcas tormentis arcerent, curabant. ex eo loco Achimetus ima murorum dolabris vectibusque ferreis euersurum se aut perforaturum credebat, sed Preianus varie eos opprimebat. Asaporum ingens multitudo huic operi incumbebat. horum salurem Solymannus multis expeditionibus, hacque Rhodia, eo loco habuit, vt excauandis implendisque fossis eos praeficeret, easque interdum eorum corporibua impleret, quo commodius aditum Ianizaris ad loca expugnanda pararet. Hi igitur vrgente Achimeto, concauata, prope fundamenta moenia ingentibus stipitibus sepiebant: deinde impactis malleis igneque diruebant.

[note: Muri vrbis passim strati] Apparebat vano eos labore operam consumere: ineunt itaque aliam rationem, vt murum hamis ferreis funibusque in terram impellant. Eo tamen loco cum muro propius succederent machinae ex Aruernica munitione emissae, diruerunt omnia ea opera hostium, multosque ex Asapis necarunt Martinengi consilio locus patefactus est intra murum, vt inde emissi Rhodij disturbarent opera Turcarum, et permultarum machinarum hinc inde collocatarum impetu conculcarentur. Non desinebant tamen illi murum perforare, et qua parte hiulcus erat murus per fissuras eum tormentis quatiebant, vulneratis multis: ita factum vtiam ruinam murus aperram minaretur, his Villarius recentem opposuit muram, magno labore Rhodiorum incolarum aedificatum. Rursus Achimetus vrbis direptione, voluntate Solymanni proposita, accendit suos ad vrbem occupandam, impetumque facit in portam quam ab Emerico Ambosio aedificatam aiunt: simul etiam classem circumduci iubet quasi ad vrbis oppugnationem. Trepidatur tota vrbe, occurritur Turcis, sternuntur vndique multi: Ludouicus Tentauillus Gallus cum vexillum in hostes immisisset, languentes iam suos excitauit. Achimetus obuersis in frontem muris summa vi iam inuectus in Rhodios, vrbe potiebatur, ni qui extrema moenium operibus celeriter erectis defendebant, dextra latuaque parte hostium latera lacerassent emissis machinis. Ita accidit vt suos Achimetus reuocaret, sequentibus vero diebus murum sternendum curaret, igne eos qui recentes construebantur corrumpens, ingentiaque saxa in vibem voluebant hostes, quae priuatorum domos et fortunas atterebant.

[note: Proditores Rhodi sublati.] Et sane hac perpetua oppugnatione ita quassata sunt moenia vt multis locis aditus invrbem pateret. atque ita omnium Rhodiorum animi consternati, extrema vt iam omnia metuerent, sibique diffiderent, in tanto ettam repentino motu multi delati sunt, quasi Rhodij Turcis proditione dedendae authores, quae animum Villarij magnopere mouerunt. Dicebantur plerique infami simulatione quasi in hostes

[note: 1522] sagittas emitterent, aptatis literis sagittae, omnia consilia Solymanno prodere. ita factum vt edicto praeconis voce magno omnium concursu circa omnes vrbis angulos propugnaculaque omnia pronunciato prohiberet Villarius, ne quis sagittam in hostes emitteret. Lucius Castrophilacus Rhodius cum aduersus edictum emisisset, mox in vincula coniectus est. Erat illius authoritas vt clarissimi et spectatissimi viri ac grauissimis causis cogniti summa, atque in primis hac posteriore oppugnatione probatus fuerat: sed aduersus recens edictum alieno loco et tempore emissa sagitta suspectum eum reddebat. Quo factum vt decreta quaestione a Tribunis rerum capitalium tormentis subij ceretur, ad eliciendam rei seriem, a quo tamen pauca extorta sunt. Paulo antea vnus e Iudaeis, qui in Christianismum adscriptus erat, deprehensus cum esset, Moralium Lusitanum suspectum quoque reddiderat. Tandem cognitum est Moralium Architectum totius doli, et epistolis telorum amentis illigatis solitum indicate, quo statu res essent. Atque is minime tortus, quippe magna apud Rhodios dignitate et authoritate, fassus est odio repulsae id se factitasse: simul initurum gratiam apud hostem, quem ipse Villarius Rhodijque omnes vident aperte, si vim paret admouere, vrbe potiturum. Ea tamen palam edixit, vt apparetet deplorare eum, tot annos quum fideliter Christo seruisset, ad extremum tam nefarium scelus commississet. Ita ille ceruice luit, ac de multis iudicio eius delatis supplicium sumptum fuit.

[note: Adriani Pontificis negligentia.] Narrat Paulus louius (in libro de rebus Turcicis) feruente hoc bello Adrianum Pontificem, qui cum nonnullis nauibus et triremib. Peditumque circiter tribus millib. venerat, rogatum a Iuliano Medice alijsque cardinalib. vt eas naues ac pedites vna Rhodum mitteret, id aperte detrectasse. Futurum vero oens sperasse vt hae naues validioribus ventis adiutae, inuita etiam Turcica classe, portum ingrederentur, praesertim cum 50 Venetorum triremes in Creta tum essent, quae hac in re nonnihil auxilij, etiam si se solum hosti ostentassent, attulissent. L. Giraldus addit, eos pedites mox in Gallos missos ab Adriano, auditasque palam insaustas pontificis voces, non in eum vsum paratas sibi copias vt Rhodijs opem ferret, vertendum alio impetum esse dictirantes. idque magis in Adriano mirandum, quem et uirtus et eruditio ex infimo loco natum in editissimo authoritatis fastigio collocarat. Obstrictum se Deo meminisse debebat magis quam alijs hominib. nec relinquere eos hostes, quorum potentiam crescere iniquum ac pestiferum, opprimere vero sanctum et necessarium esset. Germani scriptores dicunt illum sophisticis nugis occupatum, et Poetis Roma exigendis, quos inimicorum loco habebat: quae autem ad veram laudem acquirendam pertinerent, nec cogitare propter impruden tiam, nec exequi potuisse propter inertiam. Erat et Bernardinus ex Rhodiorum so dalitio, non tamen inter equites ascriptus, homo nauticae rei peritissimus, et qui vnico Myoparone et faselis aliquot mare redderet Turcis infestissimum. Hic quoniam illegitimis parenabus ortus, equitum gradum ordinemque assequi non potuerat, cum posset Rhodijsi magno esse auxilio, repulsae memor domi se continuit.

[note: Turcae Rhodios ad deditionem hortantur.] Iam res Rhodiorum eo conciderant, vt Villarius diutius tantum exercitum Solymanni sustinere non posset, neque quo se pacto his expediret aerumnis reperiret: male ipsi Rhodij oens equites ciuesque metuebant, ne malum aggrauesceret: oens cogitationib. molestissimis perturbabantur, pendebant animi, cruciabantur, angebantur, nec longius res aberat a seditione, profusis lachrimis porrectisque libellis (more inueterato Rhodiorum) vndique Villario a Graecis, orantib. ne se, pueros, vxores, vrbem diripiendam Turcis praeberet: nec vero Villarium tam haec mala angebant, quam suspirio intestini doli, domesticarumque insidiarum, quanquam accito Preiano, Martinengo et alijs videbat deploratam vrbis salutem. Apud Solymannum quoque re saepe relata et grauiter acta, et plane perspecta eius voluntate, dum Achimetus diripiendam primo impetu Rhodum, Pyrrhus ad deditionem hortandos nobilissimos equites et ciues, decretum est humanitate

[note: 1522] tentandos eorum animos Missus itaque Rhodum Genuensis transfuga, qui cum priuati alterius Genuensis collo quium prius peteret, acturus postea maximis de reb. a Gallico equite non ferente iam conditiones vt victis dici, pulsus est Refertur res ad Rhodiorum con silium a Villario, atque is prioribus belli calamitanbus breuiter enumeratis, veniam petijt, dum ruinae imminenti consilium quaerit, si prius ipse sententiam dicat.

[note: Villarij insignis constantia.] Rogauit itaque princeps nobilissimos equites ne tantis plagis acceptis conciderent, ne defficerent: vulnus quidem esse eiusmodi vt et pertim escendum videretur nec dissimulandum: At enim res a nobis gestae exigunt libenter vt Deo acceptam vitam repetenti referamus. Quis scit an interea noua auxilia veniant? Quis scit an nouo stupore perculsi (vt in bello paruae res magno momento sunt) illi discedant? Imitemur nos oportet, nobisrum ipsi certemus. ne licet quidem iam tantis rebus gestis non nostri similes esse, Quamobrem erigite animos, retinete pristinam animi magnitudinem. Ego quidem primus libentissime hoc pectore tela hostium accipiam. Vos vero omnes quantum periculorum ad vim hostium ferendam subieritis, etiam si occisione omnes occisi cecideritis tantundem vobis ad assequendam immortalitatem loci apud Deum optimum maximum comparabitis. Tum Raymundus Lupus Pacus Hispanus, homo et fortitudinis et prudentiae opinione apud omnes Rhodios clarus interrogatus, in hanc sententiam dixit.

[note: Consilium de Rhodo dedenda.] Oratio tua Villari et si nobis est probarissima, quod ab insigni inuictoque prodit pectore, tamen hoc nobis multo est iucundior et gratior, quod tantis acceptis plagis te neque defatigari, neque angi, neque vnquam antea vidimus, et hoc tempore constantissimum agnoscimus. sed quando potenussimo hosti pares esse non possumus quid tandem molimur morte nostra victoriam eorum insignire? Iam ciuibus famem, iam vrbi vastitatem vides inferri. Vrbem et decus Latini nominis seruandum, quantum in nobis fuit, semper putauimus. Sexto iam mense misere obsidemur, auxilia an nulla, aut ea superuenerunt, quae vel laeuissimo congressu impetuque hostium pugnando mox concident, cedendo duriorem nostram conditionem facient. Quin teipsum Villari video quasi exitium adsit nos hortari: caeterum nostra ne sponte, an Turrcaum vi pereamus, id modo agitari: iam omnibus rebus vrgemur, quas sustinere nullo modo possumus, vna erit leuatio, si Rhodum relinquimus. Obsecro te, obsecro omnes nobilissimos equites, est ne vlla nobis via? superest ne aut ars, aut dolus, aut consilium, quo hosti aequales esse possimus? Si quis id agnoscit expromat, me quidem ipsum authorem habiturus, me priore loco in vulnera ruiturum videbit. Si qua modo spes reliqua est, si reflantem fortunam, si vastitatem vrbi proximam declinare possumus: si nihil superest, si humanas omnes spes consumptas agnoscimus, cur non quales quales conditiones dedendae vrbis potius proponimus, alio forte tempore dolorem vindicaturi, quam temeraria morte hosti immanissimo nos obijrimus? Necessitati parêre semper est sapientis habitum. Caput illud est, etsi ista mors laudatior esse videatur, cogitandum tamen sit ne Christiano nomini Rhodioque Ordini incommodior. Itaque censeo consulamus temporibus, mittamus ad Solymannum legatos, qui tentent an aequis conditionibus hoc nos loco emissurus sit.

[note: Deditionis conditiones] Villarius seruato antiquo more exquisitis omnium sententijs, vbi videt in Lupi raptim currere omnium sententiam, iubet nominari qui ad Turcam mittantur. Delecti sunt Nobertus Perusius, Raymundus Marchetus, et is ipse Lupus deditionis author, et Groleus, rursus et alij missi, vbi pactum est Villario, equitibus Rhodijs, et incolis (qui vellent) abire, auehereque quaecunque possent, annonamque et naues liceret: machinas bellicas quas vellent nauibus inferre: templa Turcae ne polluerent: nulli qui Christianam fidem sequeretur fraudi essent, ac nemo in Turcarum sacra inuitus ascisseretur. Variae vero sunt sententiae scriptorum eius temporis quam fidelissime ea Solymannus executus sit. Iacobus Fontanus, (qui eo tempore ius Rhodijs dicebat) refert, porta Cosquinij vi effracta insolentem eam in vrbem introiuisse, polluta templa, dicata quaedam Mahometi, Christianis caesis vice iumentorum vsos, Christi optimi maximi statuas luto conspersas: in foro aut

[note: 1523] loco publico neminem expertem fuisse contumeliae. Aliusautem (qui Solymanni vitam Italicae conscripsit) pactum ait, demptis aereis machinis, res Latinis proprias liceret auehere, conuentionesque Solymannum humanissime et religiosissime seruasse, praeterea res sacras D. Ioanni ne attigisse quidem: seque audiuisse de Villario, cum Solymannus Rhodum triginta hominum millibus stipatus esset ingressus, ne vnum quidem verbum petulans ex alicuius ore emissum. Cumque secun do Villarius Solymannum inuisisset, vt abeundi copiam impetraret, conuersum eum ad Habraimum Bassam haec dixisse: Equidem haud possum non dolere, qui infe licem hunc senem proprijs laribus pulsum, moestum hinc abire videam.

[note: Ioannitae Rhodo discedunt.] Impetrata a Solymanno venia discedendi Villarius princeps, cum sacrae militiae equitibus sarcinas colligere, atque celeriter nauibus inferre coeperunt, postea amicis salutatis ac domesticis laribus magno gemitu valedictis, naues soluerunt, ac sese Deo commendantes in altum abierunt. Tum demum incolae suam miseriam deplorare, ac instabilem fortunam accusare, praesertim cum ordinis Ioannitarum pietatem, clementiam, atque liberalitatem, contra vero Turcarum impietatem crudelitarem et auaritiam considerarent. Multi etiam ipsorum in Cyprum, quidam in Cretam, aliqui in Italiam aut alias Christianorum regiones cum familia migrarunt. Nonnulli vero quorum authoritas maxima erat a Solymanno Constantinopolim et circumiacentes regiones transmissi, atque nouae Coloniae Rhodum perductae. Accidit Christianis haec calamitas pridie natalis domini, cum Rhodij equites per ducentos et duodecim annos nobilem hanc insulam incoluissent, varios Barbarorum insultus superassent, ac iam per sex integros menses obsidionem tolerassent, magna Christianorum principum socordia, qui neque suppetias ferre, neque intercessione quadam apud Tyrannum agere voluerunt, vt grauissima haec obsidio solueretur. Itaque Turcae postea magno triumpho vrbem ingressi mirati sunt, quod in tanta murorum et propugnaculorum ruina, pauci Rhodij equites innumerabilis exercitus vires et impetum tam diu perferre potuerint. Mox etiam templa quaedam prophanarunt, atque dijs suis Mahometo praesertim dicarunt, cui etiam ob victoriam adeptam plurima sacra celebrarunt.

[note: Latini ex Asia et Syria pulsi.] Rhodij equites patria sua pulsi, primo in Cretam insulam peruenerunt, quae Venetorum ditioni antiquitus subiecta fuit. Cum etiam ob hyemis saeuitiam et insolitam tempestatem periculosum erat sese mari committere, ibidem humaniter excepti aliquandiu perseuerarunt, atque animos et corpora refecerunt. Tum etiam hinc inde ex varijs Christianorum prouincijs. praesertim ex sui ordinis aedibus, subsidia missa, atque literae indies allatae solatio et humanitate refertae, quib. Admonebantur vt hanc suam fortunam patienter ferre et Deo totam hanc causam committere velint. hanc enim esse verae fortitudinis naturam, vt in rebus prosperis nemo efferatur, nec in aduersis animum despondeat. Quamprimum vero clementior aer insequeretur. Rhodij Cretam reliquerunt, et partim Venetias, partim in alias Italiae regiones nauibus deuecti fuerunt. Cum autem Ioannitae Asiam excessissent, et in Europam venissent. Solymannus Turca edicto cauit, vt omnes Christiani Latini nominis suis prouincijs Syria praesertim ac Hierosolyma excederent, atque soli Arm eni, Syriani, Georgiani, et Graeci ex Christianis ibidem habitarent. exceptis paucis Franciscanis qui antiqua consuetudine Christi sepulchro assiderent. Vt autem eas sectas rectius agnoscamus, paucis eorum mores et consuetudines hoc loco subijcere placuit.

[note: Armenij qui sint.] Armenij sunt qui in Armenia prouincia prope Antiochiam habitarunt, inter medios fines Christianorum et Saracenorum seorsim. Hi ritus quosdam habent et singulares obseruationes a reliquis Christianis differentes. Nam proprium habent primatem quem Catholicum vocant, cui obediunt summo cum honore et reuerentia. Implacabiles sunt inter eos et Graecos discordiae, ac dissensiones inexorabiles, ita vt super institutis et ceremonijs suis semper rixentur. Illi natiuitatem Domini non celebrant, at illis diebus ieiunant, sed in die Epiphaniae festum apparitionis de Baptismo Christi solenniter peragunt, quasi festum spiritualis eius natiuitatis

[note: 1524] celebrarent, cum tamen Christus non fuerit in se spiritualiter renatus, dum peccarum nec contraxerit nec commiserit, sed vim regeneratiuam contulit aquis in quib. nos purgaremur. In 40 non solum a carnibus, caseis, ouis, et lacte absisnent, sed et piscib. oleis, et vino, sunt enim solis fructibus et leguminib. contenti. Vt autem manifestius aemulis suis Graecis et Surianis contrarient, sextis ferijs comedunt carnes. sacerdotes eorum in Missa aquam vino non apponunt, sicut nec Graeci. Hi magno numero Hierosol. habitant, atque ibidem pro prium episcopum habent, qui duos in capite cirros nutrit, ad tempora vsque pendentes. sacerdores portant latas et rotundas coronas, alias vero nec crines nec barbas vllo modo radi sinunt. Armeniorum quoque presbyteri moribus sunt integris, vili et simplici habitu incedentes ac orationibus incumbentes, qui Latinorum sacramentis debitam reuerentiam exhibent. Pro suo vsu eccelesiam ha bent solennem, S. Iacobi Maioris in eo loco constructam, vbi ipse ab Herode fuit decollatus. Habent quoque templum Sancti Saluatoris, vbi domum Caiphae olim fuerat. Armeniorum autem laici omnes tonsi sunt capitibus in modum crucis. Habent etiam proprium idioma et proprias literas, quibus [note: Georgiani qui.] Laici et Clerici in communi sermone et in diuinis officijs vtuntur.

In orientis regione habitat et alius Christianus populus longe terrarum tractu a Hierosolymis distans, qui vsque ad Caspios montes extenditur. bellicosus valde et in praelijs strenuus, ita vt et Saracenis, Persis, Medis, Asyrijsque olim fuerint formi dabiles. Itaque licet vndique ab infidelib. sit circumseptus, tamen ab omnibus timet nec facile vexat. Hi a S. Georgio vocant Georgiani quem in suis praelijs contra pa ganos praecipuum patronum, tan quam signiferum, omni cum honore verterantur et colunt. De istis multi morantur Hierosolymis diuersa loca fancta occupantes, imprimis vero montem Caluariae, et foramen illud in quo crux stetit, quando Christus in ea expirauit. luxta eum locum habent altare quoddam, et in eo vnum de suis pro custodia inclusum. In vsu etiam habent Ecclesiam sanctorum Angelorum, vbi quondam domus Hannae pontificis fuit. Georgiani in omnibus fere ritus et errores Graecorum sequuntur, in Sacramentis, et alijs. Vndescismatici a Romana Ecclesia iudicantur. Clerici eorum rotundas habent Coronas, Laici vero quadratas: quando de terris suis Hierosolymam veniunt loca sancta visitaturi, absque tributo et erectis vexillis sanctam ciuitatem ingrediuntur. Saraceni enim illos nunquam molestant timentes ne domum reuersi suis confratribus Saracenis vicem rependant, vel maiorib. malis afficiant. Nobiles eorum mulieres more Amazonum armis in praelijs vtuntur. Ipsi viri barbas nutriunt et pilos, vtunturque pileis variorum colorum: in diuinis of [note: Syriani qui.] ficijs vtuntur Graeca lingua et literis Graecis, sed alias Saracenica vel Chaldaica.

Vixerunt etiam tum in Syria Syriani vel Suriani vnde nominati fuerunt, aut a Sur quae celebris Syriae ciuitas fuit. Sequuntur hi potissimum religionem et ritus Graecorum. Negant enim spiritum sanctum a filio sicut a patre procedere: quartas nuptias non admittunt: Romanam ecclesiam non agnoscunt supremam super omnes: Romanorum praesulum excommunicationes et sententias parui pendunt: Sentiunt Larinos omnes de iure esse excommunicatos: Altaria quibus Latini sua sacra peregerunt, abluunt: Sacramentis Latinorum nullam exhibent reuerentiam, nec hostiam consecratam ad aegros portanti assurgunt: ex fermentato Sacramentum conficiunt: Sacerdotes retinent vxores, cum quib. ante ordines contraxerunt: Subdiaconatumin ordines no reputant: Paruuli ipsorum statim a Baptismo a simplici sacerdote chrysma te consignantur, non expectato episcopo: Diem sabbati ita solennem indicant, ut liceat in eo ieiunare, excepto Paschatis Sabbato: eodem die diuina celebrant, et carnibi vescunt: Lingua delectantur Saracenica: coniuges suas simili modo recludunt vt Saraceni, [note: Iacobi qui.] aliosque ipsorum mores aemulantur, barbas quoque non radunt more Orientalium.

Habitabant pterea Iacobitae Christiani interra S. et Hierosol. a Iacobo quedam eius sectae authore sic dicti. horum quedam asserunt, post assumptam humanam naturam a Christo, vnam solam in vnica persona esse naturam, Baptismo vtunturet circumcisione simul. vtrunque insuper sexum circum ciuunt more Saracenorum. Peccata sua non sacerdotib. sed Deo

[note: 1525] confitentur, et clam in ignem thus mittentes proprijs manibus, suas orationes simili modo significant in coelum ascendere. Infantes ante Baptismum calido ferro adurunt, quia dictum est: Baptizabit spiritu sancto et igne. Cruces sibi inurunt alij in brachijs, alij in genis, alij in fronte ob reuerentiam crucis, vtque a paganis discemantur. Vno digito se consignant, vnam essentiam et trinitatem personarum significantes. Sacerdotes lingua vtuntur propria, quam Laici non intelligunt. Hacque ratione praeter Turcas, Saracenos, et Arabes multae Christianorum sectae Hierosolymis et in syria permanserunt, inprimis vero Graeci, Armeni, Georgiani, Syriani, atque lacobitae. Latini autem ideo excludebantur, ne a Turcis graui seruitute pressi. Occidentales principes de subsidijs ferendis interpellarent, atque aliquando libe rarentur, idquia etiam ante quingentos annos sub Gothsredo Bulioneo contigerat.

[note: Rhodij se Niceam conserunt.] Cum Rhodij equites aliquandiu Venetijs atque in reliquis Italiae ciuitatibus com morati essent, circumspicere coeperunt de sede aliqua domestica principis sui, ad quam saepius conuenire ac consilia conferre possent, de Barbaris repellendis, qui Christianis molesti esse cuperent. In primis autem Nicea vrbs placuit, quae tum duci Sabaudiae Carolo parebat. Sita haec erat ad mare ligusticum, inter Massiliam et Genuam in Prouincia, viginti fere miliaribus Germanicis a Taurino ducatus eius Metropoli, loco opportuno contra Barbaros. Nam excelso adia cet promontorio, quod initium habet ab Alpibus, perpetuoque dorso descendens, in mare excurrit. Huius extremo in iugo arx posita est, antiquorum Prouinciae regum opus, clarissimorum saepe ducum carcere et misero vitae exitu nobilitatum. Haec Subiecta maria late despectat, arduoque calle vrbi coniungitur, sub rupe iuxta litius salubris aquae copiosissimus fons erumpit, maximarum classium aquationi peroppor tunus. Moenia vrbis (vti vetusti operis) non magnopere munita sed paulo post nouis propugnaculis adaucta, ita vt multis annis postea Haria denus Barbarossa classis Solimanni praefectus frustra eam vrbem et arcem Gallis opitulantibus oppugnarit, Itaque Rhodij a Sabaudo facile impetrarunt Niceam ad tempus sui ordinis sedem, praesertim cum Saraceni et Mauri ex vicina Africa et Barbaria, Sardiniam, Corsicam et adia centes Europeas Christianorum prouincias, imprimis vero vrbes maritimas Hispaniae, Galliae, et Italiae, inuaderent et diriperent, quibus militaris hic ordo hoc loco commode resistere, et procul sua classe arcere poterat.

[note: Solymanus Vngariam inuadit.] Eodem tempore Carolus Caesar et Franciscus rex Galliae atque Clemens eius nomtnis septimus pontifex infestis armis inter se decertabant, magna Christianae reipublicae pernicie: ita vt Franciscus ad Ticinum ingenti praelio victus in Caesaris captiuitatem peruenerit die 24. Februarij anno salutis 1525. Solymannus enim in occasionem semper intentus qua regni fines proferre et Christianis nocere posset, Vngariae bellum inferre statuit, qued regem iuuenem facile opprimere se posse confidebat, praesertim quod eius regni iura nec proximis Germanis, nec Sigismundo Polono cordi esset futura. Ludouicus rex inexpectata aduentantis tanti hostis fama perculsus, missis vndique legatis frustra opem implorat, praesertum rusticis passim in Germania tumultuantib. postea Vngarorum concilium indicit et armatam multitudinem conuocat. In eo sacrati antistites semiplenas equitum alas, et minorem quam oporteret pecunia in belli vsum expediebant. Alia vero nobilitas, quae nunquam Otomannorum castra viderant, Turcas ita contemnebant, vt se vel exiguo numero ingentia Barbarorum agmina insolenter deleturos iactitarent, sed inter alios maxime Paulus Tomoreus archiepiscopus Colocensis aliquando in excuisione cum Turcis dimicare solitus, tanta speratae victoriae fiducia pugnarum efferebatur, vt sacras ad multitudinem conciones haberet, et ante alios in aduersam Barbarorum aciem infesta hasta se impetum facturum polliceretur, Paulo

[note: 1525]ante ex pontificia pecunia Germanorum et Bohemorum cohortes conscripserant, quarum praesidio stabiliri aciem equitum, et Sustineri Barbarorum vim posse putabant. neque enim accurate recensendo peditum simul et equitum copiae viginti quinque milium summam efficiebant, cum tamen hostes octuplo maiores copias adducebant. propterea Stephanus Verbetius consulebat regem iuuenem extra pugnae discrimen Budana in arce seruandum, sed milites obstrepebant, necle nisi rege duce pugnaturos dicebant. Itaque Tomorei sententia peruicit, vt quam primum cum hoste confligeretur, et vt rex hosti statim obuiam ire pergeret. factum est id vigesimo tertio die Iulij annomillesimo quingentesimo vigesimo quinto.

[note: Consiliarij mali obsunt.] Vecordi ergo impetu infaustoque consilio Ludouicus ad Mugacium vsque signa promouit, quod oppidum medio fere itinere inter Belgradum et Budam est situm. Iam aduentabant prima Turcarum agmina, quum supremo consilio a praefectis et ducibus est disputatum, an castra vallata curribus ad Danubij ripam tantispere essent collocanda, donec auxilia Transyluanorum aduentarent, quae a Ioanne sepusio prouinciae praefecto (qui Vayuoda Hungaris appellatur) iustis itineribus adduci ferebantur. Caeterum Tomoreus, cui nouo superuenienti duci propter praefecturae dignitatem parendum foret, vt imperij ius integrum ad spem victoriae reti neret, omnem morae causam improbans, et insua fata pracceps ruens, ita sanis consilijs obstitit, vt regem incautum in inquum pugnae discrimen adduceret. Barbari nanque quatemas equitum acies praemiserant, quaedistinctis inter se noctis atque diei spacijs perpetuo lacessentes regijs castris circumferebantur, quo praesultante equitatu vsque adeo arete regia castra obsessa sunt, vt nemo lignatum aut pabulatum exire, aut in proximam Danubij ripam potandis equis progredi auderet, nisi magno periculo et iniqua conditione, propter Barbarorum multitudinem, certaret. Qua ne cessitate impulsus Tomoreus instruere aciem, et pro antiquo decore inuictae antea gentis, dignitateque regij nominis, praelio confligere coactus est. Aciei forma fere simplex fuit, protensis scilicet peditum cohortibus in oblongam seriem. ac intermixto idoneis spacijs equitatu, ne Barbari numero superantes vniuersam aciem circumuenirent, et Hungari pene in orbem pugnare cogerentur.

[note: Ludouicus rex in palude suffocatus.] Castra cathenatis vallata curribus leui praesidio imposito ad dextram relinque bantur, quibus non absurdo consilio Tomoreus alam vnam lectissimorum equitum vallum prope contingentem apposuerat, vt ad incerta belli rex eius firmo et ex pedito praesidio protegeretur. Sed Hungarico nomini infaustus is dies 29 scilicet Augusti regique maxime inauspicatus, postremam eam seri consilij rationem euertit. Nam primo congressu concurrentes acies nostrae, tamet nihil eis Barbarorum tormenta altius librata nocerent, nullo tamen negotio pulsae protritaeque sunt, cadente praesertim Tomoreo, et reliquis ad vnum fere proceribus interfectis, et Vsaronibus leuisque armaturae equitibus dispalatis et in fugam versis, totoque equitatu pariter foede conciso. In tanta rerum asperitate cum Barbarorum globus ad diripienda castra conuolasset, et aegre a praesidio defenderentur, ea ala quae regi praesidio esse debebat continere nequiuit, quin opem castris afferens in Turcas oppugnantes deferretur, eoque semi horae momento Ludouicus rex, prostratis vndique copijs, sese eripiens in proxima palude, reflectente se equo, sesqui palmis aquae lutulento gurgite suffocatus interijt, ita tamen vt eum locum Cetriscus armiger eius genere Boemus notaret ac effugeret, et post duos menses decedentibus hostibus integrum regis cadauer Cetrisci indicio reperiretur, et regio funere tumulandum ad Albam regalem deferretur. Ab ea victoria Solymannus non obscura admiratione ductus risisse fertur, quod Hungari tanta essent animorum temeritate, tantaque insania regis consiliarij essent occupati, vt alienis viribus stultissima ratione aestimaris, ipsorum copias, quae essent exiguae, tanto exercitui obijcere, quam regredi maluissent.

[note: Turca Budam occupat.] Victor Solymannus inde recta Budam contendit, atque vrbe et regia potitus incolas trucidauit et ad Danubium castra posuit; ac arcem pulcherrimam inuisit. ita tamen vt in ea minme pernoctaret, quod anoqua Turcarum lege cautum sit, vt Imperator nusquam muris sed suae tantum custodiae munimentis confidat. Ibi ad eum delata occisorum episcoporum et procerum septem cruenta capita, quum Turcae ea singula ligneo in gradu collocata simulanter honoris causa inclinata ceruice, et dextris ad pectus compositis, nominatim salutarent, Papasque strenuos per iocum appellarent. Sed Solymannus graui fronte cum singulorum nomina indicarentur, vehementer detestatus est Ladislaum Sulthanum Strigonensem praesulem potentem. obiecto foede auarittae probro, quod is regem suum in tanta vrgentis belli necessitate aurum mutuo poscentem, quum multa pondera in eius thesauris laterent, adiuuare recusasset. Tomoreum porro stolidae temeritatis incusauit, quod is alienae functionis munus arroganter vsurpasset. Ex aduerso Franciscum Perenum Verra dirtensem praesulem serae prudentiae nomine laudauit, quod immi nentis publicae cladis nequaquam falsus vates in Concilium non insulse dixisse didicisset, quum Tomoreus de committenda pugna importune decerneret, postquam eius fatili senteritiae obsisti non posset, se prouidere quod cucullatus imperator postri die esset facturus: eum nanque tanto cursu nihil omnino aptius praestaturum, quam vt celeberrimum diem Christiani Calendarijs factis insererent, a caede triginta millium Hungarorum martyrium, pro religione tuenda a Barbaris iniquissima praelij conditione concisorum. Id quod etiam factum. est 29. die Augusti qui prius D. Ioannis decollationi sacer extitit. Reliquos tyrones audaculos appellauit, et in his praesertim Georgium Sepusium Transyluaniae praefecti germanum fratrem, et multa canitie senium praeferentem Ambrosium Sercanum, nobilitate generis, operibus et dignitate illustrem.

[note: Vngaria misere depopulata.] Quum ei Ludouici et Mariae vxoris imagines ostenderentur, dixisse fertur: se adolescentis regis calamitatem misereti, qui vsque adeo male sobrios in re grauissima

[note: 1526] consiliarios nactus, pugnam absurda ratione committere properasset, et se non ea de causa vt ei adimeret regnum, sed vt acceptas ab Hungaris contumelias vltore gladio viadicaret, inPanonniam venisse. Propterea si pugnae discrimen euasisset, certa tributi conditione imposita, ei Vngariae regnum redditurum, quando non sua, sed aliena culpa cladem accepisset, et sibi gloriae futurum si Sigismundi Poloniae regis socij sui si fratre genitum conseruaret: haec etiam animi sui decreta Mariae reginae, quae beili metu Buda Possonium profugerat, enunciari iubebat. Exinde aeneas statuas tres prisci artificij sustulit, quae in vestibulis regiae a regeMathia Coruino constitutae fuerant. Hae clauigeri Herculis et citharedi Apollinis, ac Pharitratae Dianae formas referebant, quas pro tropheo Pannonicae victoriae monumentum Bizantij in hippodromo collocari iussit. Abduxit etiam tria inusitatae magnitudinis operosique artificij tormenta, quum passim ad ornamentum insignia et literae argento scalptoria arte aeri incluso essent admiranda, quae Illyricae Bosnae regis fuisse dicebantur, in expugnatione Sciabatij oppidi ad Sauum capta: atque item aeneas aliquot columnas quae portarum epistylia sustinebant. Moratus est Solymannus ad Budam dies fere viginti, quo spacio diuersa inproximas prouincias equitum agmina praedatum sunt emissa, quibus hinc ad Giauarinum vsque illinc ad Tibiscum am nem regio omnis improuisa et horribili populatione ita est vastata, vt supra centum et quinquaginta hominum millia omnis aetatis et sexus aut gladio caesa, aut in seruitutem adducta referantur, quas praedatorias manus postquam redeuntes in castra recepit, eodem quo venerat itinere Byzantium est reuersus.

[note: Rhodij Syracusis habitare coeperunt.] Interea Rhodij equites Niceae apud suum principem habitantes, Barbaros vicina littora et Ligusticum mare infestantes longe lateque propulerant, ac maritima loca singulari fortitudine liberarant. Cum autem intellexissent Solymannum Vngariae regem praelio superasse atque Budam occupasse, Caroli Caesaris voluntate sedem mutare, atque propius ad Graeciam accedere statuerunt, nulli enim dubium erat quum Turcis res in Hungaria successisset, quin classe comparata Italiam petere, atque Siciliam et Neapolim inuadere subitaria quadam excursione parati essent. Itaque deliberatione habita Niceam praesidio confirmarunt, atque princeps eorum cum ordinis equitibus Syracusas petere statuit vrbem Siciliae praestantissimam, quae tum sicut et Neapolitanum regnum Carolo Caesari parebat. Sita est Sicilia in mari mediterraneo, atque ambitur ab occasu et septentrione mari Tyrrheno et Italico, a meridie Afro, et ab oriente Hadriatico, vbi etiam Syracusae munito loco inter Messanam et Pachinum promontorium recta versus Graeciam sitae. Eam vrbem Archias a Corintho aduectus primo condidit, atque ob loci fertilitatem magna hominum frequentia inhabitare coepit. Hanc Marcellus Romanus per triennium frustra obsedit, cum Archimedes Mathematicus eius vrbis cum suis instrumentis expugnationem tam diu sustulisset: sub Christianis vero Lucia sancta virgine celebris reddita. Ergo Rhodij ibi principis sedem fixerunt, atque singulari industria obseruarunt, qua ratione Christianorum littora a Barbaris defendere, Pyratas maria latrocinio infestantes tollere, atque Turcis hostibus suis vlla ratione incommodare possent.

[note: Ioannes Sepusius rex Vngariae.] Dum haec in Sycilia a Rhodijs pararentur, Ioannes Sepusius eTransyluania eductis copijs, vt regi opem ferat, sero in Pannoniam venit. aspirare autem occiso Ludouico ad Vngarici regni fastigium coepit, quando ipse nulla extante regia prole inter eius regni proceres esset darissimus, et propter victoriam quondam de agrestibus Georgioque Secalo Bornemissae collega partam, bellica laude illustris haberetur. Itaque Ioannes valido prudentique ingenio vir erectus in rem potiundi regni singulos proceres diligenter praehensare coepit, obtestarique ne proximis comitijs Vngarici nominis decus prodere vellent, sive tustissimae dignitatis imperium, ad externae et inimicae gentis nomen traduci paterentur. Hac via ingressus multum rogando satagendoque Ioannes multorum studia promeruit, coque facilius quod Stephanus Bator procerum clarissimus ad Ferdinandum paulo ante in Bohemiam

[note: 1526] contendisset, et Ferdinandus indictis comitijs apud Bohemos vehementer esset occupatus, quibus primatum et popularium praeoccupatis voluntatibus rex erat appellandus: per eos dies Hungari celebrandis regijs exequijs animos intenderunt, quum Ludouici integrum cadauer a Mugaciana palude ad Albim regalem fuisset translatum, dictis nanque solennibus inferijs insigni pompa apparatuque tumulatum est apud ea sepulchra, quibus superiores reges condi antiquitus consueuerant. Exinde exequijs rite confectis Rhacos est indictum, quod est Comitiale con cilium armatae multitudinis, cuius authoritate et acclamatione ex vetere legis in stituto vngariae reges creantur.

[note: Ioannes Coronatur.] Eius autem conuentus is fuit exitus, vt Ioannes, quum neminem in publico luctu competitorem habiturus videretur, quando nemo vel clarissimus Candidati nomen profiteri auderet, magno omnium applausu rex appellarent. Praestoque ei mature adfuit Petrus Perenus, in cuius custodia ex rudi auro vetustissima Vngarici regni corona asseruabatur, qua solenni ceremonia legitimi reges coronari sunt soliti. Ea Stephani primi Pannoniae regis fuisse traditur, feruaturque in arce Vicegradensi antiquissimorum procerum more per manus tradita. Atque ita Ioannes rite coronatus consecratus que est de manu Pauli Episcopi, qui in locum Ladislai Saltani Strigoniae antistitis fuerat suffectus, et Stephani Brodarici praesulis Variensis, quem propter eruditi in genij vim et dexteritatem in omni rerum actione singularem, epistolarum scrinijque regij magistrum constituit. Americumvero Cibachum in praefectura Transyluaniae Vayuodam sibi ordinauit, qui Varadinensi etiam episcopatu, interfecti ad Mugacium Pereni loco dudum fuerat exomatus. Regi autem creando ex ordine militarium procerum mirifice fauerunt hi quos ex Transyluania alarum praefectos adduxerat, viri bello paceque praestantes. in his eminebant Vngarico sanguine prognati Stephanus Verbetius, qui Romae apud Leonem legatus fuerat, et Paulus Artandus, praeterea Georgius Pescenius, Nicolaus Glessa, et Ianus Docia. Per hunc modum Ioannes rex factus, firmandis viribus, atque asciscendis et promerendis proceribus, liberalem et humanum sese omnibus exhibuit.

[note: Perdinandus Vngariam inuadit.] Paulo post Ferdinandus Archidux Austriae in Bohemia rex creatus, qui etiam iustis de causis ad regnum Vngariae aspirabat. Is enim ex vetere controuersia, quae agitata fuerat inter Mathiam Coruinum et Fridericum Caesarem proauum, haereditatis iura proferebat, a Ladislai morte ducta, qui in Bohemia in ipsa nuptiarum celebritate veneno sublatus ferebatur, videbaturque aduenisse tempus quo Ferdinandus Bohemico regno auctus, et Caroli fratris opibus subnixus Pannoniam. merito repereret ab Alberti principis memoria debitam. Neque Ferdinando quorundam Vngariae procerum studia deerant. Nam praeter Batorem, cui petendi regni praerogatiua optimo iure obuenire posse dicebatur, eminebant et alij, pari prope nobilitate et bellica virtute illustres, Valentinus Turaccus, Stephanus Maylatus, Ianus Sala, Gaspar Seredius, Balthasar Pamphilus, et Ferentius Gnarus. His accesserat Paulus Bachitius genere Triballus vir eximie bello fortis, qui apud Turcas Mahometanis initiatus sacris, ex necessitate fugiendae seruitutis ad nostros redierat, renouatoque Baptismate Christiano ritu fuerat expiatus, et Mugadano praelio intactus euaserat. Horum omnium hortatu Ferdinandus confisus Bohemorum et Austriacorum copijs, praeterea militum ex Bauaria, Rhetia, Styria, et Carinthia confluxu, Vngariam petere atque regiam coronam armis vindicare statuit. Venerant quoque Rhodij aliquot equites passim ex Germania a Ioanne Hastenio, Ordinis eius in Alemannia Priore, ad exercitum, vt optimi principis Ferdinandi iura contra aduersarios (Barbaros praesertim) tuerentur. Ergo hisce coniunctis Ferdinandus recta Budam perrexit. Itaque Ioannes territus cum suis copijs Buda excessit, et Pestum traiecit, atque inde nusquam consistere ausus iustis confectis itineribus superato Tibisco ad Tocaium castra posuit, quod munitum castellum in vlteriore ripa fuerat positum.

[note: 1527] Ferdinandus eius discessu cognito sine vulnere Buda potitus est, vbi aliquandiu [note: Ferdinandus Budam occupat.] permansit, atque deliberauit an aufugiens hostis persequendus sit. Eorum autem sententia vicit, qui perterritum hostem priusquam auxilia compararet, aut noua consilia susciperet adhibita celeritate consequendum censebant. Itaque Ferdinandus his maxime ducibus, quos memorauimus, omnes copias commisit, qui continuatis itineribus ad Tibiscum peruenerunt, et nauigijs connexis contabulatoque ponte flumen superantes, expiicatis vexillis, ad Tocaium instructa aciefortiter pe netrarunt. Quo hostium superuentu Iohannes perculsus, communicata cum suis eius periculi difficultate, consilium capit sibi magis necessarium quam decorum. Suadebant enim duces pugnam deposcentes, vt ipse paululum acie excederet, et si ita iniquior praelij sors ferret, sese incolumem secundis fortunae casibus referuaret. ipsos namque inuictis animis aduersus hostes, constantissime pugnaturos. Emine bat inter duces Ferentius Bodo, cui rex praecipuum militiae vexillum de manu tradiderat. Is summa peritia pro numero genereque militum aciem instruxit. in medio ipse constitit cum Hungaris, cornua vero Transyluanorum copiae tenuerunt. In austriana autem acie Valentinus mediam pariter aciem cum Vngaris tenuit. vbi vexillum erat duas cohortes medio agmini cohaerentes brachiorum instar firmauerant. Hinc Styrianae, illinc Noricae equitum alae. Sed Paulus Bachitius ex Turcica disciplina astu et insidijs vti solitus, cum globo Vsaronum, qui sunt leuis arma turae equites, remotior c in loco contra laeuum hostium cornu consedit, ita vt ex occasione successus qua parte opporteret in hostem impetum facturus videretur, quod consilium Austriacis victoriam accelerauit.

[note: Iohanne a Ferdinandicis acie victus.] Tum vero militum animis non multa ducum cohortatione ad pugnam accensis, minora vtrunque tormenta currilia, quae globos gallinacei oui magnitudine euomebant, displosa sunt, paruo quidem detrimento, quum procurrere et manum conserere simul turbae properarent. alternis vtrinque cornibus alae pulsae profligataeque sunt nam Styriani equites Transyluanorum vim non diu tulerunt, quum in altera parte Noricus equitatus cataphractus nouas et collectitias Bodonis copias in laeuo cornu prostrauisset. Eodem tempore ab vtraque media acie paribus Hungarorum animis atque artibus contractum est certamen, vsque adeo acriter inuehendo procursandoque, vt nusquam antea vehementius et pertinacius dimicatum fuisse appareret. Sed nouo cataphractorum impetu, qui pulso dextro cornu in hostium latus ruebant, tota Bodonis acies loco pulsa perturbataque est, eo quidem euentu vt ipse Bodo praefectus, qui vexillum seruare repatareque exercitum aliquandiu fuerat conatus, incumbente Paulo Bachitio ab Vsaronibus caperetur, et reliqui duces desperatis rebus profugerent non multaque caede aedita, tormenta ad vnum omnia vexillaque in potestatem hostium deuenirent. Quum rex ipse conspecta suorum strage periculo ingenti se fugae cursu eriperet, ad ipsos Sarmatiae fines, victores vero in Transyluaniam penetrarunt. quibus populis nullo negotio in ditionem acceptis, vniuersa prouincia ad authoritatem regis Ferdinandi se contulit, Bodonem porro cum reliquis nobilioribus captiuis ac vexillis ad Ferdinandum miserunt. Caeterum Bodo quum vel proposita libertate flecti non posset, vt Sacramentum Ioanni dictum violaret, et contra eum militaret, ab clementissimo alioqui rege in tenebricosum carcerem Nouaeciuitatis relegatus est, atque bi aliquanto post paedore consumptus, miser fato suo concessit. Nec multo post Ferdinandus inclinantibus in eum Hungaris fere omnibus, ex vsu victoriae rex est acclamatus, atque eadem vetere aurea corona quam idem Perenus vir incertae fidei, ideoque facile ad officium rediens detulerat, cum Anna vxore, quae Ludouici regis foror erat, insignitus est, celebratis eius solennis pompae ceremoniis apud Albam regalem, die 28. octob. Anno 1527.

[note: Ferdinandus rex Vngariae corontus.] Exinde Ferdinandus vtriusque regni rara foelicitate compos factus in Bohemiam rediit, praesidesque qui Vngariae regnum administrarent delegit. Hi fuere Stephanus Bator, qui cum summa potestate prorex est creatus, cui collega addebatur.

[note: 1527] Paulus Strigoniensis Episcopus, qui et ipse a Ioanne defecerat, Berethsaxium autem epistolarum magistrum fecit, Alexium vero Tursonem Morauae gentis, cuius soror Perro Pereno nupserat, aerario praefecit. At Ioannes, vsqueadeo acerbe a fortuna mulctatus ad Hieronymum Laschum profugit, virum inter Polonos ab illustri nobilitate eruditaeque virtutis nomine clarissimum. Is tanti hospitis occasione laetus nihil antiquius habuit, quam vt regem in eas amissi regni calamitates praecipiratum humanissime recrearet, pollicereturque ei in spem recuperandae dignitatis opes suas, quae non erant mediocres, et quod rediuiuae foelicitatis interfuit, ingenium suum in omni actione rerum humanarum mirificum. Quum vero multum inter se colloquendo deliberandoque integrum fere mensem absumpsissent, Laschus solerti ingenio grauissimarum rerum consilia agitare, atque astute terminare solitus, postremo ad idvnum descendit, vt ab vno tantum Solymanno maturam opem affictis et perditis rebus sperandum censerent, arbitrarenturque maximum illum regem eiecti preces, minime neglecturum, praesertim si ipso miserante sub euanteque restitutus foret, ex tanto beneficio se clientem factum ex authoritate Othomannici nominis regnaturum profiteretur. Nec multo post decreto facto, Laschus qui nominis sui famam extendere cupiebat, legatione suscepta Constantinopolim contendit. Vbi primum omnium allatis muneribus quae elegantia potius quam precio placitura grataque praecipue vxoribus eorum futura existimarat, non modo purpuratorum, sed ianitorum etiam amicitiam promeruit.

[note: Hieronymus Laschus Vayoudae ad Turcam legatus.] Inter purpuratos, qui Bassae vocantur, eo tempore praestabant Lustebeius, in cutus matrimonio Solymanni soror visebatur, et Habraymus ex Acamania Pargae humuili vico natus, et cum Solymanno a prima pueritia molliter educatus. Is obrem praeclare ad Rhodum gestam, Visit hoc est purpuratorum princeps euaserat, et quum teneret regium sigillum, cunctisque supplicibus libellis et epistolis subscribere consueuisset, reliquos aulae proceres honoribus validos, ex peculiari gratia authoritate anteibat. Per hunc modum Laschus insinuatus et saepius apud purpuratos et consiliarios sine interprete locutus, quod Illyrica lingua omnibus fere in aula esset familiaris, regis Ioannis causam egit, atque eum mirifice commendauit: nam salutato tantum Solymanno sub primum ipsius aduentum, de negotio acturus ad purpuratos de more fuerat reiectus. Neque enim Tyrannus virum Christianum intra septa aulae ad colloquium admittere consueuit. Petebat Laschus a Solymanno vt Ioannes Ferdinandi Austriae principis iniuria, et quorundam Vngarorum perfidia regno pulsus, Pannoniae rex et Othomannici nominis beneficiarius appellaretur, ideoque Turcicis armis in regnum reduceretur, sicuti proprium esset Othomannicae ditionis, postquam illud iure belli Solymannus felici dextra vindicatis iniurijs deuictisque hostibus sibi peperisset. Ioannem qui publico in Concilio Vngarorum rex fuerat appellatus et coronatus, nunquam si in tutelam reciperetur, tanti beneficij memoriam animo depositurum, egregiaqûe fide maiestatem Solymanni perpetuo veneraturum, atque ea quae imponeret tributa quotannis persoluendo initae clientelae nomen cunctis gentibus declaraturum. Id vero si Solymannus supplici concederet tam ipsi honorificum quam Ioanni vtile futurum. Nam praeterquam quod magnanimi reges beneficio dando potiusquam accipiendo dijs aequenur, etiam id Othomannis magnopere conducere constaret, vt Turcae infirmo et beneficiario regi potius finitimi sint quam Ferdinando, qui a Bohemis rex ascitus, et Caroli fratris, cui Germani et Rhodij equites parent, opibus fretus bellum inferre, quam in finibus pacem tueri velle existimari possit. Non inepte siquidem cauendum esse Turcis, vt quae bello sibi parauerint ijsdem armis defendant, nec quenquam supra caeteros potentia atque opibus augeri sinant: aliquando enim fieri posse vt Carolus authoritate virium amplissimus in eandem indicendi sacri belli causam reliquos principes trahat, et pro religione vti superiores Europae reges fecerint, amissa omnino repetenda iudicet, cuius viribus non facile demum resisti posset.

[note: 1528] Haec disertissime dicta quum Solymanno ex occulta fenestella auscultanti a purpuratis [note: Turca Vayuodam in tutelam suscipit.] referrentur, non magni negotij fuit Imperatorem gloriae potentiaeque auidum eo perpulisse, vt Pannonicum bellum rursus susciperet, et Ioannis preces ad animum admitteret, pollicereturque ex vsu victoriae ea concessurum quae postularet, modo fidem tueretur et ingrati nomen maximê abhorrendum existimaret. Interea Ferdinandus non temere Pannoniae regnum sibi grauiratione confirmandum existimans, neque alicunde vehementiorem, quam a Turcis vim timens, pertentare Solymanni animum, atque eius amicitiam appetere constituit. ratus eam honesta conditione posse comparari, si quo iure inductus Vngariae regnum inuaserit et ceperit, apud Barbarum nequaquam abhorrentem a iustitiae laude, antiquae suae litis seriem explicaret, et se legitimum eius regni haeredem praeclaris monumëris demonstraret. Petebat autem ijsdem conditionibus amicitiam atque inducias, quibus Ladissaus et Ludouicus eius filius, per aliquot annos ab Othomanis regib. antea meruissent. Et tum etiam Sigismundus poloniae rex pari induciarum tranquillitate eius amicitiae beneficio frueretur. Itaque idoneum nactus hominem qui haec mandata Byzantium deferret Ioannem Oberdanscum Vngarum deligit, iustoque comitatu exornat, et munerib. quae purpuratis largiretur decenter instruit. Sed vbi Oberdanscus Byzantium peruenit, Solymannus (sua spe durior est inuentus, auersosque se penitus purpurati a mentione induciarum praebuerunt. Nam tam etsi legatus, benigne a Solymanno fueratreceptus, auditusque in consessu purpuratorum patientissime, facunde et diligenter causam egerat. In exitu tamen legationis nihil plus quam superbi atque insolentis decreti responsum tulit.

[note: Solymannus legatos Ferdimandi reijcit.] Dixerat Solymannus alienum esse a maiorum institutis eos in gratiam amicitiamque recipere, qui Otomannico nomini iniurias intulissent. Proinde Ferdinandum impudenter facere, qui alieni iuris regnum inuasisset, atque id retinere posse confideret, quando eius vetera iura quae ostentaret plane inania, recenti suavictoria Marteque iudice obliterata, antiquataque fuerint. His de causis eum toto induciarum et amicitiae munereindignumvideri, seque eo esse animo vt contumeliam quam acceperit probe vindicandam ducat, indictoque bello rursus sibi Pannoniam omnino repetendam. tantis autem se copijs eam expeditionem suscepturum, vt Ferdinandum vel intra Austriae Germamaeque fines sit inuasurus. Proinde ei omnem belli cladem pro inducijs atque amicitia denunciaret, properêque Byzantio excedere maturaret. Caeterum Oberdanscus vbi Viennam est reuersus, quae retulerat regijs praesidibus communicando Barbarorumque minas et maturum Solymanni aduentum pronunciando, quum nemo Germanorum, vt ea crederet adduci posset, aliquandiu pro vano homine fuit habitus. Quamobrem vt inuidiam effugeret vera pro falsis interpretantium ad Ferdinandum regem peruolauit. Is tum erat apud Spiram Nemetum vrbem ad ripam Rheni positam, vbi cum principibus Imperij conuentum agebat; atque de rebus arduis Germanorum deliberabat: cum Oberdansci responsum ordidine percepisset, non mediocriter perculsus fuit, quod eorum quaediceret et se facturum profiteretur Barbarus hostis, procul dubio euentura prospiceret, alienoque tempore auxilia a Germanis petenda viderentur, si tanto hosti obuiam eundum et Hungarorum saluti consulendum foret, Carolo praesertim fratre Italicis bellis implicito, et rebus vndique ad multam re nummariae inopiam redactis, qua vna cogi milites, et Barbaris immanissimis resisti posse prudenter iudicaret. Nam eo tempore Carolus Caesar Clemen pontifici iratus per suos legatos Romam petijt et 6. die Maij fortiter expugnauit ann. 1527 Cum autem eundem in potestatem redegisset, tandem eum liberauit atque pacem Italis restituit.

[note: Rhodiorum in Sicilia virtus.] Interea Rhodij equites, qui ducalem sedem Syracusis constituerant, mirabili successu Turcarum et Saracenorum impetus in mari mediterraneo egregie suistinuerunt, atque finitimas regiones a Barbarorum irruptione defenderunt. Pyratas etiam hinc inde longe lateque vagantes aggressi interceperunt, et procul a littoribus Italicis, Gallicis et Hispanicis repulerunt, ita vt de suis locis in Africa

defendendis essent solliciti. Cum autem fama de Ludouico rege Vngariae deuicto in varias Christianorum prouincias percrepuisset, atque omnis Barbarorum impetus ex Constantinopoli ipsisque Orientis locis expectandus esset, sacrae militiae princeps Ordinis sui sedem in Melitam insulam Caroli Caesaris consilio transferre, atque ibidem habitare constituit, vt Christiam nominis hostibus ex viciniore insula citius occurrere, atque illorum insolentiam in mari mediterraneo compescere possent. Carolus enim Caesar vtriusque Siciliae rex, eo quoque in loco ex materna haereditate praeerat. Cum autem Syracusae rerum amoenitate et mirabili fertilitate insignes essent vix ordinis equites inde auellebant. Eam vrbem olim Archias a Chorintho aduectus condiderat, qui vna cum Miscello ex oraculo eis propositis diuitijs et salubritate, vt alterum eligerent, Archias cum diuitias praetulisset, Syracusas omnium rerum fertiles habuit. Alter vero praelata salubritate Crotonem aedificauit. Syracusani itaque adeo creuerunt opibus, vt in prouerbum abierit, cum ad diuites loquimur: Vobis ne decima quidem Syracusanorum adest. Propterea in eum locum cum Rhodij peruenissent, classe sua excurrentes maria vndiquaque prius infesta longe pacatiora reddiderunt, atque Christianorum vrbes maritimas sua virtute magno metu liberarunt. quod autem loci permutationem attinebat, ob Christiani nominis vtilitatem omnia Pontifici Clementi et Carolo Caesari permiserunt.

[note: Melitae infulae situs.] Hanc eorum virtutem cum Carolus Caesar perspexisset, atque Barbarorum vires et varias irruptiones in Europeas Christianorum prouincias exploratas haberet, deliberare coepit de insula quadam remotiore loco sita Rhodijs offerenda, vt ibidem Turcis resistere, atque Barbaros per aliquot secula a Christianorum finibus repellere possent, id quod et iam prius per ducentos et amplius annos magna gloria Rhodi praestiterant. Inter alias autem Melita loci opportunitate et fertilitate commodissima

[note: 1529] visa fuit, quae tanquam firmissimum Europae propugnaculum fortissimo huic ordini offerretur. Est autem Melita insula in mari Asrico sita, quae sexapinta millia passuum in septentrionem a Sicilia distat, et in meridiem paulo maiore interuallo ab Africa, tantundem etiam fere a Lylibeo quam a Pachino Siciliae promontorijs abest. vicinior tamen Pachino. haec fertilis est, et a Carthaginensibus antequam Siciliae imperium inuaderent, nobilissima ciuitas in loco medio aedificata, quam Melitam vocant. Nam illam opportunam ad classes capiendas fore Carthaginenses arbitrabantur, cum portus duos habeat intra se capiendis classibus multis peraccommodatos, quorum vnum nunc Marsamusettum, alterum Marsasirocum vocant, sed post secundum bellum Punicum Romanis cessit: efficiunt hos portus sinus maris in ipsam insulam ingredientes, qui anguitias habent primum, deinde os ingressis dilatatur, atque nonnullas partes insulae faciunt peninsulas, cum in mare protentae exiguo terraespacio adhaereant insulae. Inter hos portus intercur rit spacium quoddam terrae ad mille passus latum, cuius in ea parte quae mare Siculum Pachinumque spectat, et mari ipsi exterius est contigua, locus cum arcefuit munitissimus, quem Sanctum Elmum appellarunt. Interius vero in alio portu cum tres emincant peninsulae, in illa quae magis est vtrinque a mari longinqua, nullum situm fuit oppidum, at in mari Siculo viciniore inexpugnabile prope oppidum, quod Sancti Angeli vocabant, exiguo spacio a vocato Burgo disiunctum: in media harum oppidum est munitissimum Sancti Michaelis appellarum.

Insula Melita in circuitu continet ad sexaginta miliaria Italica quae duodecim Germanica conficiunt, sicque insulae diameter fere quatuor miliaria contineret. Ibi etiam sexaginta pagi et quatuor oppida hodie visuntur. Cum enim Turcae nostris temporibus frustra insulam oppugnarint, et tamen Sanctum Elmum occuparint post eorum discessum Ordinis proceres ad eum locum nouam ciuitatem munitissimam aedificarunt, vbi hodie equites habitant. Insula est populosa et ad sex millia virorum et viginti millia hominum inhabitant. Vtuntur incolae fere lingua Mauritana quae vix scribi potest, Equites vero suam propriam linguam retinent.

[note: Insulae ferilitas.] Cum haec insula Carthaginensibus nauali praelio victis in Romanorum potestatem deuenerat, existimabantur Melitenses fortunati, propter multarum gentium commercia et varias artes, et linum Xilinon tenuitate, mollitie, candoreque nobile, ex quo vestes Melitenses celebratae, ita vt Cicero obiecerit Verri praetori Siciliae luxum Melitensem ob vestitum delicatiorem. ad hoc melle optimo diues, inde nomen traxisse videtur, et rosa admodum laudata: binae saepe messes, hordei praesertim et lini Xilini. Caeterum terra passim Iapidosa et salebrosa, et vix tres cubitos terrae habet in alritudine. fert tamen ficum, pomum, amigdalum, vitem, atque alias fructiferas arbores humana diligentia cultas. palmas quoque sed steriles, Triticum ex Sicilia adserunt. Carduis grandioribus abundat, quibus incolae pro lignis vtunt. Caelo terraque dulcium aquarum est penuria, et quos habent fontes fere hybernis imbribus replentur. nam aquae semisalsae, et aestiuo sidere siccantur, quo etiam incolae tinguntur vt non multum ab Aethiopis colore distent. Itaque brumae tempore ibi gignentia omnia laetiora. Genus hominum salubri corpore, victu tenui industrium, patiens laborum, et bellicosum, plerosque senectus octoginta annorum non morbus dissoluit. Aedificia (vrbibus exceptis) Numidarum mapalibus similia, oblonga, humilia, ruderibus aut arundine tecta. Ab hac etiam insula Melitei canes gratissimi dicti videntur. Melitae adiacent aliquot insulae paruae. in his praecipua Gaulos quae quinque millibus passuum occasum versus a Melita intercurrente freto abest. Inter hanc et Melitae latus occidentale binae angusto freto inter se disiunctae iacent Cuminiae appellatae. Est et ad Euronotum insula parua Piper dicta, quae omnes Militensis militiae principi parent: reliqua pleraquemari saeuo et rupibus altissimis septa, atque maximis ventis exposita. In hac insula antiquitus Batto rex celebris habitauit, qui Didonem ac Annam sororem hospitio excepit. Phalaris quoque Tyrannus Melirensium amicus fuit et saepius eos inuisit. Templum ibi Iunonis fuit

[note: 1529] antiquissimum, et multis donisa vicinis populis dotatum. Vnde etiam masinisae regis praefectus duos elephantinos dentes incredibilis magnitudinis ex eo templo in Africam secum detulit. Id cum Masinissa intellexisset reuerentia Deae permotus, dentes in templum remisit. Aliud erat templum Herculi ibidem ad Austrum dicatum, quod finitimis in maximo honore fuit. eius adhuc ingentes ruinae supersunt in insulae angulo qui Euriportus dicitur. Constat praeterea hanc insulam semper Siculis fuisse amicam, praesertim quod facilis sit hinc inde transitus. Innocentius quoque eius nominis primus pontifex ibidem Concilium ducentis et quatuordecim Episcopis contra Pelagium celebrauit, in quo Syluanus Melitensis praesul et D. Augustinus fuêre praecipui. Sunt enim ibi homines religioni deditissimi ac D. Pauli patrocinio potissimum vtuntur, praesertim vero foeminae eximia pulchritudine decoratae, quae tamen velata facie incedunt.

Nam in hac insula Diuus Paulus, cum captiuus Hierosolymis Romam ad Caesarem [note: D. Pauli habitatio in Melita.] duceretur, pertres menses habitauit, atque a rebus ibi peractis celeberrima semper habita fuit. Cum enim ibidem Centurio cum ducentis et septuaginta sex hominibus naufragium passus esset, omnes a Deo D. Paulo donati fuerunt, ita vt nullus illorum interierit, id quod S. Paulus Centurioni praedixerat: alij enim natando, alij in tabulis aut nauis fragmentis in terram euaserunt incolumes. Incolae vero praestabant ipsis non vulgarem humanitatem. accensa enim pyra omnes recipiebant, propter imbres frequentes et frigus hyemis. quum congregasset autem Apostolus sarmentorum multitudinem, et imposuisset in ignem, vipera e calore prorepens manum eius inuasit. Vt vero Barbari videbant pendentem bestiam de manu eius, inter se dicebant: Omnino homo hic est homicida, quem seruatum a mari vltio non sinit viucre. Paulus vero excutiens viperam in ignem, nihil mali passus est. At illi existimabant futurum vt incenderetur, aut mortuus repente concideret. Diu autem illis expectantibus et intuentibus nihil mali illi accidere, mutata mente dicebant eum esse Deum. In locis autem illis erant praedia primati Insulae nomine Publio, qui eos exceptos triduo benigne tractauit hospitio. Contigit autem patrem Publij febribus ac disenteria vexatum decumbere, ad quem Paulus intrauit, et cum orasset imposuissêtque ei manus sanauit eum. Hoc igitur facto caeteri quoque qui habebant infirmitates in Insula accedebant, et sanabantur, Qui etiam multis honoribus hospites honorauerunt, et soluentibus nauim, quae necessaria erant im posuerunt. Post menses autem tres nauigaurnt in naui Alexandrina, quae in insula hyemauerat, cui insigne erat Castor et Pollux, ac primo Syracusas, inde Rhegium, et tandem Romam peruenerunt. Itaque cum Christiana religio ad Insulanos peruenisset, ob D. Pauli in habitationem, et verbi Dei ibidem praedicationem, semper fuerunt celebres. Ab eo tempore quo D. Paulus viperam excussit in ea insula nullum maleficum animal gignitur, neque aliunde allatum nocet. est etiam sacellum D. Pauli in littore aedificatum vbi eius nauis allissa erat, in quo multi aegroti morbis liberantur.

[note: Rhodijs Melita insula tradita.] Cum itaque Carolus Caesar loci opportunitatem, et Ioannitarum equitum fortitudinem et magnanimitatem considerasset, cum ipsis agere coepit, vt Syracusas relinquerent, atque ducalem sedem Melitam insulam munitissimam transferrent. videbant quidem equites Rhodij quanto periculo sese exponerent, et quod Barbari ab ortu et meridie omnia loca longe lateque possiderent, vnde commode ipsos inuadere et ingenti classe oppugnare possent, nihilominus ob Christianae Reipub. emolumentum. insulam oblatam susceperunt, atque sese eandem contra Barbarorum varias irruptiones pro virili sua defensuros promisetunt. Inter alias autem conditiones Carolus Caesar ipsis imposuit, vt et Tripolim suis viribus defenderent, et Mauros ac Sarecenos procul inde propulsarent. Sita est Tripolis (quae et Neapolis dicitur) in promontorio admare Asricum, vbi Cymphus fluuius Africae sese in mare exonerat, e regione Melitae insulae ad centum millia passuum. Altera vero conditio erat vt Caesari aut alijs Christianorum principibus contra Turcas, Saracenos,

[note: 1529] Arabes, Mauros, atque alios infideles, pugnantib. subsidio essent, et longe ab eorunfinib. arcerent. In primis vero vt instructa classe Pyratas in mari Mediterraneo persequerentur et tollerent, atque etiam Christianorum littora a Barbaris fortiter defenderent. Insuper quoque vt Hispaniae et vtriusque Siciliae reges protectores agnoscerent, et singulis annis graritudinis ergo Falconem offerrent, in alijs liberi essent, suoque magno Magistro obedirent. Hacque ratione Rhodij equites nobilissimae huius insulae possessionem impetrarunt, atque ad nostra tempora per quinquaginta annos animose conseruarunt. Sua enim classe ita vicina littora circumnauigarunt, vt Christianis omnibus solatio, et inimicis Barbaris terrori esse coeperint: quotiescunque etiam Christiani principes cum Turcis aut Saracenis bellum susciperent, Melitenses equites fortiter ipsis adfuerunf, et tales sese praestiterunt, vt merito ab omnibus diligerentur et reuererentur.

[note: Ordinis Magistri conditio.] Ordinis huius princeps ad eminentiae suae statum conseruandum Melitensis insulae prouentibus fruitur, qui ad decem millia ducatorum in singulos annos extenduntur. Vt etiam liberalem sese omnibus exhibere queat annuatim aliquot millia Coronatorum ex ordinis aerario attribuuntur: quin etiam in singulis nationib. domus vna commendatitia principi cum omnibus bonis et redditibus cedit: praeterea si quae bona per equitum excursiones maritimas Barbaris auferuntur, decimae principi assignantur. Excurrunt autem saepius ad quingenta aut sexcenta milliaria versus Graeciam et Rhodum, vt Barbaris noceant, Pyratas tollant, atque mare pacatum reddant. Habent plerunque Melitenses equites sex Galeas, quarum singulae qua dringentos aut quingentos milites et sedecim tormenta maiora bellica ferre possunt, quibus excurrentes Barbaros compescere atque intra suos terminos sese continere cogunt. Inter alias habebant maximam et omnibus hostibus in mari mediterraneo nauem formidabilem. Hanc et Carolus Imperator, et Franciscus Galliae rex, cum infesta bella inuicem agerent, petebant. Verum ordinis Priores deliberatione habita eandem demoliti sunt, atque vtrumque amicum habere, et dissidentes ad pacis conditiones flectere coeperunt. Erat autem Perinus de ponte ordinis tum quadragesimusquartus magnus Magister in Melita electus, cum Iohannes ab Hatstein per Alemanniam prioraetatem praetendisset, quasi arduo huic officio insufficiens esset. Perinus ergo officium assumens omnia in insula rite disposuit, atque ordinis sui equites instar fratrum aut filiorum loco dilexit et fouit. Cessit ordini haec insula anno salutis, milesimo quingentesimo vigesimonono.

[note: Turca in Vigaria redijt.] Adulto vere et laeto iam gramine virentibus campis Solymannus nihil ab instituto consilio repetendae Vngariae discedit, et Magistris equitum imperat vt copias omnes ad signa vocent. Europeis equitibus imperabat Habraymus, Asiaticis autem Betranbeius, hic ad edictum ex Asia copias in Europam traducit, ille aduocat zanzacos omnes, qui sunt proinnciarum praefecti. Ab his ex vetere disciplina accersuntur Subases. Vayuodae, et Flamurani, qui distinctarum alarum atque turmarum praesectisunt. hi omnes indicto die opportuno loco conueniunt, praecipueque apud Sophi am Triballorum vrbem, quae Europei magistri equitum certa sedes est, sicuti Asiatiri vrbs Cuthea Galatiae. praemittuntur itaque voluntarij equites, qui sunt extraordinariae militiae temporarij que stipendiarij ex omnibus prouincijs. Transdanubianique prasertim ad praedae spem euocati, ideoque eorum lingua Achangi appellantur. Eorum ingens numerus esse consueuit, vt pote qui supsa quinquaginta millium numerum adimpleant reguntur autem imperio perculiaris praefecti, qui ex antiquissima Turcarum familia, vti virtus prouehit, ex vetere praerogatiua eligitur. Is tum erat Achomates Michaloglis, qui anteire Magistri equitum agmina, et ptimus in hostilem regionem irrumpere, et late praedari ferroque et incendio cuncta absumere iubetur. Itaque Solymannus praeeuntib. Europeis et Achangis, Asiaticis tergatuentib. Hadriianopo liprofectus quintis decimis castris Belgradum peruenit, superatoque Sauo Drauoque fluminibus, iter recta Budam extendit. Iisdem ferme dieb. quibus Solymannus Belgradum

[note: 1529] applicuit, Ioannes rex, quanto maxime potuit Hungarorum procerum comitatu septus, ipso Lascho comite, ad Solymannum venit, vt honoris causa in gratiam clientelamque suscipientem praesens agnosceret, tutelarem eius dextram oscu laretur, atque eum vt promissa praestaret gratias agendo veneraretur.

[note: Solymanni cum Vayuoda confressus.] Tyrannus graui fronte sed amico obtutu parum se puluino commouens, dextram suam fide praestantem, ideoque semper valituram, apud eos quos in amicitiam reciperet porrexit: testatus nihil sibi optatius et melius a numine posse tribui, quam vt miseros ab ipsius praesertim hostib. iniqua et indigna perpessos subleuare possit. Proinde bono animo esse vellet, cuncta enim quae vltore gladio eo bello de hostibus pararet, liberali animi decreto ei protinus esse concessurum. In conciliando autem Solymanno Iohannes Habraymi Bassae efficaci studio profecit, quem antea per Laschum ita precibus atque muneribus, praeoccupato eius animo. sibi beneuolum amicumque parauerat, vt regiae causae patrocinium facile susciperet, Aloysio Gritto praesertim intemuncio foelteique auspice. Is enim castra sequebatur, et vti erat Andreae Venetorum principis filius, ideoque praedara eius nominis commendatione insignis et omnis elegantiae peritus, ab intimo conuictu seeretioreque consuetudine familiaris. tanta valebat gratia, vt Habraymum ab occulto quodam sidere Solymanni genio non obscure im perantem, eo quo vellet facile perduceret. Aduentantis Tyranni fama rectaque Budam ire pergentis, Budenses metu perculsi ferme omnes vrbe pro fugerunt, et in proximas vrbes, pars Strigonium, pars Albam regalem, alij Possoni um demigrarunt. Itaque vacua pene potitur Buda, et arcemquae Germanico praesidio tenebatur oppugnari iubet. Turcae perfectis per cuniculos subterraneis operibus, vectibus et dolabris ima turrium fundamenta subruere conantur: vt suppositis ignibus arcem excindant. Etiam sulphureus vapor succensi in cuniculis tormen tarij pulueris ad nares Germanorum permeabat, et ex discurrentium Turcarum habitu, non obscura concasurae mox turris indicia notabantur, quo ingentis periculi metu adducti cum hoste saluis rebus paciscuntur. Caeterum cum eius praesidij milites, qui erant fere septingenti, ex conditione incolumes sarcinisque suis onusti possonium abirent, Tyrannus Ianizaris ad vnum trucidandos obiecit, quod inuito Nastado arcis custode deditionem fecisse dicerentur.

[note: Turcae Austriam ingressi.] Exinde Turca castra mouens eo consilio vt Viennam duceret, ex itinere Altaburgum oppidum Bohemico praesidio custoditum adortus, vel impigre Bohemis aliquandiu propugnantibus, sed mox cadente ipsorum duce, concepto graui metu, murum deserentibus. expugnauit, interfectis fere ad vnum Bohemis. Ab Altaburgo Achanges versus vrbem Quinque ecclesias vocatam praedatum dimisit, qui intercepta ingenti omnis generis hominum praeda, nemine vsquam resistente, praeteruecti Viennam luctuolas ad Lintzium vsque excursiones fecerunt. His Barbarorum praecursionibus antea prouisis Ferdinandus rex, graui incensus cura, quas potuerat euocare et cogere copias intra Viennam contulerat, et maiorib. cogendis praesidij s implorabundus opem singulos regulos singulasque ciuitates adiens volitabat: paucis autem dieb. secundum amissae Budae famam circiter viginti millia peditum et equitum Viennam confluxerunt, quibus praestantissimi duces praeerant, inter quos eminebant Philip pus palatinus Rheni, Nicolaus Comes a Salma (qui Ticinensi praelio, in quo Franciscus rex Galliae captus erat, inclaruerat) Vvilhelmus Rogendolphius regiae aulae magister, et Ioannes Cazianer natione semi Illyricus. Aderant etiam aliquot Ioannitarum ordinis commendatores, praeterea Nicolaus Turrianus, Ioannes hardecus, Leonardus Velsius, et Eccius ab Reischach inter Germaniae proceres bellica laude illustres. Ab his praeparata sunt aenea circiter centum currulia tormenta, praeter minora. haec erant fere trecenta, quae pilam plumbeam infra anserini oui magnitudinem ferrent, et pro corona moenium iuxta pinnas ea rumque fenestellas disponebantur.

[note: Vienna a Turcis obsessa.] Circiter Idus Septembris Anni 1529 Solymannus Viennam peruenit, aliquanto tardius quam sperarat, quod eius cursum toto fere itinere amnes innundantes retardassent,

[note: 1529] ob idque Danubius minus idoneam aut tutam nauigationem subeuntibus tot nauigijs onerarijsque praesertim lintribus praeberet. Igitur Solymannus quinis castris diuersa ac opportuno loco positis vrbem circumplexus, tantam per omnes campos tabernaculorum multitudinem Vienensib. e sacra turri, quae e media vrbe excelsissima structura exurgit, prospectantibus ostendebat, vt octona vndique subvrbani agri millia passuum occeupare dicerentur. Habraymus montem vbi castellum est antiqui operis desertum praeoccuparat, vnde non interiecto magno vallis spacio totam vrbem despicere posset, extra tamen tormenti iactum. Betrambeius autem considebat contra purgatoriam portam, iuxta sancti Huldrici templum. tertia castra erant Michaloglis, quae secundum accliuia montis ad templum S. Viti latissime extendebantur. Quarta erant posita ad Scotorum portam, ad Danubij ripam pertinentem, qua in parte constitutae fuerant Asaporum turmae, quibus admiscebantur validae Ianizarorum cohortes, quae repente erectis longis munitionibus sclopetis rem gerebant, nec quenquam in muro Vienensium consistere patiebantur. Superfundebatur autem tanta sagittarum vis intra vrbem, vt per regiones, qui non essent galeati, tanquam e caelo decidentibus sagittis grauissime ferirentur. Caeterum Solymannus ad D. Marci templum praetorij vexillum erexerat, septus hortorum lateritijs munitionibus, et per asapos actis cuniculis moenium fundamenta subtuere, et dolabris ac vectibus non vno in loco muros praecidere iubebat. nam quum muralibus tormentis careret, ad id genus oppugnationis via rectior et potior videbatur, vel ob id praesertim quod magno vienensium incommodo accidit.

[note: Solymannus ad deditionem hortatur Vienenses.] Vuolsgangus Hoder possonio exiens cum iusto tormentorum apparatu expeditisque copijs, subeuntem aduerso flumine Turcarum classem eo euentu aggressus fuerat, vt multa nauigia minora demergeret, et lintres aliquot magnos, quibus maiora tormenta ad oppugnationem moenium subuehebantur, perforaret ac demergeret, et Turcae amissis pluribus e numero sociorum naualium, multisque militibus, qui classi praesidio impositi fuerant, interfectis, insigni clade affiecrentur, paucisque suorum amissis Vuolfgangus possonium victor rediret. reliqua tamen Barbarorum classis vbi Viennam peruenit, primo impetu pontes omnes praecidit et diruit. nam Danubius paulo supra vrbem in aliquot partes diductus paruas efficit insulas, quae pontibus iunguntur, per quas Austriana via in vrbem dirigitur. ea classis ita versus arcem constitit, vt neque terra neque flumine aditus vllus liber aut tutus exituris vel ingressuris relinqueretur, et si qui armatorum cuneis effectis portis erumperent, facile a Barbarorum multitudine intra vrbem cum detrimento retruderentur. Nam paulo ante Ioannis Hardechi equites vel egregie pugnantes et splendidis muniti armis erumpere ausi, detrimento accepto, cum ab equitibus tum a Ianizaris sclopetarijs reliquisque sagittarij s tanta perturbatione pulli reiectique sunt, vt multis interfectis et vulneratis Vuolfgangus signifer cumvexillo caperetur, qui non multo post a Solymanno insigni donatus veste ad suos remissus est, cum man datis vt praesidiarios milites simul et Vienenses ciues ad deditionem hortaretur. Ipsum enim si pertina cius resisterent pro humanitate et muneribus quae offerebat in omnem aetatem et sexum gladio saeuiturum. Sed ea erat omnium constantia vt nihil tanta multitudine hostium terrerentur, et probe se moenia defensuros considerent, postquam nulla hostibus esse muralia tormenta perspicerent.

[note: Cuniculis murus prostratus.] Postea omnis labor totaque spes subruendi muri apud Turcas posita erat in cuni culis qui tribus in locis subter fundamenta moenium ducebantur, quorum operum sonitu sedulo Germani auscultantes, et quo tenderent telluris commotae pulsu certis plenorum aquis peluiu et tympanorum militarium instrumentis deprehendentes, parib. cuniculis occurrebant, quando necesse esset tympana solo apposita, vel exminimo terraemotu commota membrana palpitare, vasa autem pariter concissa tellure crispantem aquam ostendere. Ad haec suspectis in partibus murum introrsus ingentium trabium tibicinibus efulciebant, vt casura extra moenia proruerent. vti tum

[note: 1529] accidit quum excitatis ab hostes cunilorum ignibus, ad Carinthiam portam magna pars muri tremefacta, incolumi tamen turri hisceret atque extra prolaberetur, Turcae praepediti ruina et confertim ingredi conati facile ab armata Germanorum phalange repellerentur. nec multo post contra templum D. Clare propruens murus bilange repellerentur. nec multo post contra templum D. Clare prouens murus binis hiatibus aeditis, sed his non omnino latis, Turcae ad irrumpendum inuitarentur, et quanquam propter angustias tenui cuneo intrarent, cruentum tamen sed suo maxime sanguine certamen cum Germanis eius stationis contraxerunt, tanta Barbarorum audacia constantiaque nostrorum, vt protectae splendentibus armis cohorres facile inermem turbam hostium temere proruentem et cuspidibus sese vltro offerentem egregie sustinerent: et quod Barbari essent numero impares multos eorum conforderent, tergaque dare et tumultuos e regredi multis cadentibus cogerent.

[note: Horrenda vrbis otugnatio.] Triduo post atrocissime dimicatum est, quum pars muri iuxta Carinthiam portam non longe apriore moenium ruina ita concidisset, vt Turcae nostrorum phalages in pomaerio constitutas paratasque ad pugnam excipiendam patente ruina conspicerent, adorirenturque ardentibus animis, et abiectis demum vtrinque sclopetis et arcubus, ad gladios rem deducerent: quum eadem ratione qua Germani duces horrabundi phalangem promouerent, et Turcarum praefecti suos non verbis modo feroque vlulatu capescere pugnam, sed illatis vulneribus ad praelium compellerent. Certabatur omni genere telorum ignêque missili, sic vt nusquam acrius et periculosius hoc se culo pugnatum fuisse diceretur. Ambustus est Comes ab Othingen, et nonnulli pariter e Barbaris ordinum praefecti: quoniam Asapis et Ianizaris equites ipsi dimissis equis, suisque protecti scutis et incuruis armati gladijs, eque stribusque hastis audacissime miscebantur. Ad extremum quum tribus horis esset pugnatum, Turcae insigni detrimento accepto per easdem ruinas extrorsus preacipites dati sunt: at Solymannus totirritis et maxime cruentis suorum praelijs permotus, immanium supremum suarum virium conatum editurus, praefectos omnes aduocabat et acerbissimis castigat verbis, quod partae prope victoriae defuerint, ignauissimeque contra morem inuictae gentis a limine semicaptae vrbis pedem retulerint. Proterea confirmarent animos, et rursus ad renouandam pugnam corpora atque arma pararent, ne dedecus admitteretur: se enim existimare turpissimum incoepto abscedere. Proinde putarent aut egregie in posterum diem expugnata vrbe vincedum, aut ignominiose pereundum.

[note: Turcae pugna victi.] Ab hac atroci denunciatione postridie qui fuit idibus octobris, supremo conatu redintegrata est pugna, vsque adeo terribilis, vt quum Barbari agminatim per easdem ruinas in vrbem irrumperent progrederenturque, et densatas horrentesque hastis nostrorum acies contemnerent, praeeunte incredibili crepitantium sclopetariorum procella, collato pede pugnaretur. Sed magno statim nostrorum commodo nonnulla maiora tormenta certis locis perite disposita, collibrataque in proruentes Turcas emissa sunt, tanta strage edita, vt milites prodeuntium ducum imperijs et minis parere desinerent, et Turcico gladio interfici quam Christianis tormentis sterni satius et melius arbitrarentur, atque eo modo finis Vienensium periculo est impositus, et insolentis Tyranni pertinacia fracta est, non dubia cum laude Germanicae virtutis atque ignominia Barbarorum. Postero die Solymannus sibi discedendum multis de causis iudicans, captiuos quosdam ornatos veste serica pecuniaque donatos in vrbem remisit, vt ducibus Vienensium referrent, se non eo consilio obsessum oppugnatumque Viennam venisse, vt vrbem caperet, sed peculiari de causa vt Ferdinandum hostem suam nancisceretur, quo cum de Vngariae possessione nobili praelio controuersiam finiret. Verum postquam eum Viennae non esse, et in vt teriorem Germaniam abijsse didicerit, moturum inde castra et ad quaerendum persequendumque eum tanquam praecipuum hostem esse progressurum. Proinde ipsos recte facturos si sese dederent. Quod si facerent, ipsum neque ingressurum vrbem et Vienenses praesidiariosque ipsorum incolumes saluis, rebus seruaturum, donaturumque perpetua immunitate. Haec viennenses, vti a Barbaro propter desperatam.

[note: 1530] vrbis expugnationem prolata, irriserunt, maximoque rerum discrimine liberatos confessi sunt. Nam postridie, qui fuit tricesimus dies obsidionis, Tyrannus castra mouit tribus itineribus et tribus masimis agminibus iter coepit. Nam Strigoniensi via, atque item altera quae ad Cranium Semillyricam regionem ducit, et teria qua iter est in Bossniam digressum est, ita vt Habraymus vltimo loco agminis terga clauderet, et classis totis Danubij ripis omnes commeatus et reliquarum rerum facultates terrestri agmini suppeditaret.

[note: Solymannus in regnum in glorius redijs.] A tanti hostis discessu laetitiam ingens perfudit luctus. quoniam supra sexaginta millia Germanorum capita in seruitutem abducta ferebantur, vt magno Vienensium incommodo totus ager succisis vitibus et frugiferis arboribus foede deformatus visebatur. Solymannus autem Ioannem Budae regem constituit, beneficiariumque et amicum ex diplomate et solennibus codicillis appellauit, adiunxitque ei Grittum vt ea pararent quae confimando regno opportuna viderentur. Accidit autem vt Solymannus Ioannem in eius tabernaculum cum proceribus Hungaris ad missum impense regaret, vt Paulo Strigoniensi, et Pertro Perento clementer parcere et in pristinum locum gratiae recipere vellet. Nam Ioannes ab eorum ingenijs amicitaque plurimum abborrebat, quoniam illi fluxa fide idem quod sibi antae officium dum coronaretur Ferdinando praestitissent. Nec multo post insturtis iam hyemis frigora timens in festa iumentis camelîsque, praesertim calidiore sub coelo natis, iter coepit ad Belgradum, atque inde inglorius in Thraciam est reuersus. Illi autem qui Viennae in praesidio fuerant magna laude domum reuersi immortalem patriae et sibi gloriam compararunt, atque hinc inde summis honoribus excepti fuerunt. Cum eitam Carolus Caesar Turcarum discessum cognouisset, ingenti cura liberatus Florentinos in deditionem suscepit, atque sequenti vere 24. Februa, a Pontifice Clemente reconciliato Bononiae, magna solennitate, Imperij coronam accepit, atque cum Christianis in Augustanis comitijs deliberauit, qua ratione Turcarum conatibus obuiam ire, atque hanc eorum insolentiam et in Germaniam irruptionem, primo quoque tempore compescere posset. Ibi etiam Protestantes imperij status suam confessionem Imperatori exhibuerunt, quae a loco Augustana dicta fuit. Cum autem Carolus non semper in Germania rebus imperij praeesse posset, apud electores effecit vt Ferdinandus frater rex Romanorum crearetur, qui in fua absentia rebus in Germania praeesset. Eodem tempore cum Solymannus Viennam discessisset magni quoque motus a Turcis et pyratis circa Maioricam et Minoricam adeoque circa Melitam insulam excitati. Erant enim in mari Balearicopyratarum 15 naues armis et militib. optimae instructae, quae Haydeno duce omnia littora Christianorum diripiebant. Id cum Don Rodericus Portunde obseruasset ad Ebusum insulam octo triremibus hostem inuadere statuit, filio ipsius Ioanne plurimum disuadente, qui videbat Barbaros numero nauium et militum nostros superare. Verum Portundus sua triremi procurrens in hostem impetum fecit et vndique circundatus succubuit. eandem fortunam et Ioannis Cantabri nauis, postea et reliquae subierunt: plurimi tamen nostrorum littora pertentes euaserunt. Ea victoria parta Haydenus et Salecus Puratae se Alcayrum ad Hariadenum Barbarossam contulerunt atque ei et sibi apud Solymannum magnam authoritatem compararunt. Itaque is audentior factus viribus coniunctis cum Sina iudaeo sexa nauibus Alcayro soluit, atque vrbem Gades occupare statuit. Verum Andreas Auria assumptis Melitensibus ipsis Barbaris obuiam processit, atque ad Cercellum hostem depraehendit. Ibi Halicotus victus fugam arripuit, et in arcem contendit. Itaque vrbs a nostris capta et octingenti Christiani ex carceribus liberati. Dum autem milites auidius praedae incumberent, Barbari ex arce erumpentes nostros deturbarunt, et iterum ad naues compulerunt. Hisce peractis nostri maria percurrentes pyratas dissiparunt, et ingenti praeda onusti in Melitam et Syciliam reuersi sunt.

RERVM MEMORABILVM, STRENVISSIMI ORDINIS IOANNITARVM, RHODIORVM, AVT MELITENSIVM EQVITVM, TERRA MArique fortiter gestarum, Liber octauus.

[note: 1531] PACATA Italia Carolus 5 Imperator e Belgis aduerso [note: Turcarum apparatus in Germaniam.] Rheno profectus Ratis bonam venit, vbi totius Germaniae conuentum plurimis de causis et conciliandis praesertim Catholicorum et Euangelicorum animis erat indictum: dum autem hisce rebus occupati essent, certis rumorib. affertur Solymannum innumerabilib. copijs instructum e Constantinopoli in Mysiam peruenisse: eadem confirmant Clementis pontificis et Venetorum literae magnus timor tum Germanis incutebatur, Austriacis praesertim, qui proximis Turcarum incursionib. abacta precora, raptos in seruitutem liberos cum vxoribus, et fratres trucidatos, incensaque aedificia, repentina belli clade conspexerant. Fama erat ea de causa redire in Pannoniam Tyrannum vt Viennam expugnaret, a cuius moenibus paulo ante fortiter repulsus cum ignominia discessisset. aut si Germani duce Carolo contra prodirent in aciem, de totius fere terrarum orbis imperio decertaret. ipsum enim vnum se esse, expugnata a machomete proauo Constantinopoli, et Constantio vltimo Graecorum imperatore occiso, ad quem Romanorum imperium legitimo iure pertineret. Vnde etiam Carolum non Caesarem sed Hispaniae regem superba dissimulatione vocabat. Ferdinandus Caesar vbi fit certior Solymannum prima agmina per Thraciam extendisse, ad eum cum muneribus et aequissimis de pace foedereque mandatis tres legatos mittit, quorum princeps erat Leonardus Negarola nobilis Vicentinus literarum et multarum inguarum peritia insignis. Illi in Triballorum finibus obuiam Tyranno facti nihil plus tulerunt, quam vt castra sequerentur.

[note: Carolus principes hortatur ad bellum turcium.] His Ratisbonae nunciatis Carolus Germaniae proceres alloquitur, docetque in eo communi rerum periculo nihil tutius esse consesu, nihil dissensione calamitosius, proinde excitarentur ad id classicum, quo saeuus et Barbarus hostis cunctis cathenas et templis ac urbibus vastitatem denunciaret. se constantissimo animo paratum esse contra hostes proficissci, ad tuendam religionis, causam, ac nominis sui dignitatem, si ipsi fortiter coactis copijs Christis vexilla et victrices aquilas sequerentur, atue vna (more maiorum) pro salute omnium bellum susciperent: acciturum se confestim Hispanorum et Italorum expeditas cohortes magni roboris auxilia, quibus Germanorum statariae legiones firmarentur: praetera Rhodiae militiae equites adfuturos, atque Clementem pontificem in hos apparatus magnam auri vim collaturum. Ad ea principes legatique responderunt in animo esse Germanis salutem publicam imperijque existimationem tueri, propulsare iniurias, et Christianae religionis hostes bello persequi. Caesarem vero prolixe collaudare, qui se eo bello Imperatorem futurum profiteretur, et externa item auxilia Germanis esset adiuncturus. Id circo ipse fraterque Ferdinandus darent sedulo operam, vt ea quae vsui essent mature expedirent. ipsos enim aestimato prouinciarum ex vetere formula censu, delecturos milites, et ad condictum Viennam vndique in castra transmissuors. Itaque fit decretum e summa Concilij vt in aliud tempus religionis causa differatur, caeterisque controuersijs postpositis omnes in vnum belli apparatum animos intendant.

[note: Christanorum exercitus.] Igitur Carolus Alfonso Vastio in Italiam perscribit vt veteres praefectos auocet, et per eos cohortes conscribat, et quantum maxime potest sclopetariorum num erumparet, simulque Hispanos oens Tridentinis alpibus ad se celeriter in Noricum adducat. Andeae quoque Auriae et Rhodiorum equitum Magistro iniungit, vt pari studio triremes et plures onerarias militariter exornent, et aduersus Turcarum classem in Graeciam traijciant. Accersit etiam e Belgio Burgundiaeque grauis armaturae equitatum, et ab Hispania complures veteranos milites, et sibi quoque cohortium praetorianorum nomine duodecim millia Germanorum, ex his qui in Italia stipendia merussent, mercede conducit, quib. Maximilianus Eberstenius et Tamisius Italico bello clari duces praeficiuntur: vni Galli nihil huic bello se miscuerunt. Rex etiam Angliae ab repudio vxoris, quae Caesaris erat matertera, penitus alienum ab aminicita animum

[note: 1531] ostendit. Interea pontifex dabat operam vt pecuniae a quaestorib. vndique cogerentur: licet eararium in bello Floretino fere ex haustum esset. Vnde Cardinalium senatu decretum, vt quinque decumae sacerdotijs imponerentur. Mox etiam Hypolitus Medices Cardinalis legatus ordinatur qui huic bello intersit. Eius aduentus Ratis bonae a Caesare et Germaniae procerib. laetanter exceptus. nam ingentem pecuniam, multosque viros fortes et notos centuriones ac milltares equos adduxerat. Igitur consilijs cum Campegio communicatis octo millia Hungarorum equitum conduxit, quos infinib. Pannoniae dispersos collegit. Transierunt quoque ad Ferdinandum supra caeteros duces Valentinus Thuracus et Bachitius Paulus admirandae virtutis homines, sed fide instabili. His Hypolitus singula vexilla de manu tradidit, in quibus imagines crucifixi seruatoris depictae erant, additae etiam vestes ex purpura auroque militares ac aurei torques.

[note: Strigonium a Turcis obsessum.] Prima Turcarum agmina iam Samandriam peruenerant, quum Ioannes Vayuoda arma expedit, Grittoque negotium dedit vt Stringonij arcem tormentis expugnet. Situm est Strigonium in ripa Danubij triginta passuum millib. ab vrbe Buda, cuius arx egregie munita Ferdinandi preasidio tenebatur. Igitur Grittus terrestrib. atque naualib. copijs diu antea obsessum admotis muralib. tormentis aggreditur, cuniculique aguntur, per quos murus corruat. Consistum tamen fortiter in muro Germani seque fortissime defendunt. Sed cum rerum omnium prope inopia laborarent, et minus salubri aqua vterentur, vt plures morbus inuaderet, a Posonianis auxtlia fumo et ignibus petere coeperunt. Erant Posonij Thomas Agriensis Episcopus, et Vulcanus Iureconsultus Caesaris Ferdinandiquq legatus. Illi cognito Strigoniensium periculo ad Viennae preaferctum scribunt et hortantur, vt priusquam Tyrannus Sauum traijciat, deductis e Vienna praesidijs, et demissa grauiori classe, obsessis opem ferre maturarent. Praerat tum Viennensi et cunctis Ferdinandi copijs Catianer, qui in conserenda pugna fortis, sed in consilijs suscipiendis turbidus et peruicax. Is quod putabat Turcas ad oppugnandam Viennam vti arcem belli protinus aduolaturos, iudicaba eam vrbem nulla ex parte preasidio nudandam. Posonianis tamen rescripsit, vt Nasadias quantas haberent propugnatoribus instruerent, pollicetur uero se paulo post grauiora nauigia maioribus tormentis referta submissurum. Vngari Nasadias uocant nauigia oblonga remorum ordine valde expedita, biremibus praedatorijs, quae in mari visuntur disciplina celeritateque similima: eius generis ad sexaginta circa Posonium in statione erant, quas Corporanus rei nauali praepositus deducit, et remige milite ac minoribus tormentis complet, vt in Comaria insula, quam paulo infra Posonium Danubius efficit, desertum quoddam Castellum occuparet, atque inde cum grauiora nauigia Vienna applicassent, in hostium classem inueheretur. Ea erat in obsidione Strigonij distributa in stationes, ut flumine nihil omnino obsessis importari pateretur.

[note: Naualis pugna ad Comoram.] Dum haec ad Posnium parantur, Grittus per speculatores de hostium consilio fit certior, erant enim permulti Hungari in partibus Ferdinandi, qui non valde turpe ducebant hac et illac transire. Igitur ipsej celeriter consilium capit praeoccupandi hostis conserendaeque pugnae, priusquam grauiora hostium nauigia Nasadijs coniungantur. Erant ei Nasadiae numero Posonianis fere pares, quamobrem in has plures sagittarios et Sclopetarios Turcas distribuit, atque ad praestandam gnauiter operam cohortatur, certis praemijs propositis, nec mora auderso fiumine per noctem ad hostes magno silentio prouehuntur. At Ponsoniani qui iam ad Comariam peruenerant, vbi ex pulsu senex quinque Nasadijs preapositus, is Corporanum monet, vt congressum deuitet ac sese Posonium recipiat, ipsum a postremo agmine classem defensurum, profectione ipsa per Hungaros prodita. Corporanus ingenio ferox Pestani monita contemnit, atque praelij signum proposuit, diuidebatur classis in tres acies. Pestanus omnium primus prorumpit, et Danubij secundo cursu concitatus hostes adoritur, eo impetu quatuor eorum Nasadias perfringit, primum agmen perturbat, et magnam victoriae spem sequentib. praebet. At Turcae confertis nauigijs vim ac impetum nostrorum constanter

[note: 1532] excipiunt, fit praelium atrox, amittunt plerique remos, contis et gladijs rem gerunt, tormentorum sonitu et fumo, et tot gentium dissono clamore, omnis oculorum et aurium vsus eripitur. ad haec nebula crassior diluculo orta ita amnem totum et classes intexerat, vt nauium magistri non plane perspicerent quamnam in partem prorae incitandae. Erat Turcis fluminis impetus maxime grauis, sed ea iniquitas coniuncta inter se eorum nauigia confirmabat, praesertim cum Posonianorum oculi aduersis orientis solis radijs ferirentur: tum vero Turcae discussa nebula tantam vim sagittarum aduersis nauibus superfuderunt, vt propugnatores et remiges his confixi in fugam verterentur, in eo tumultu Pestanus egregie pugnans interficitur. Cor poranus cum tredecim Nasadijs profugit, reliquae aut demerguntur aut desiltentibus in proximas ripas militibus vacuae capiuntur. Ex mille et septingentis hominibus quarta pars interrjt, caeteri terrestri itinere Posonium sunt reuersi. Post id praelium Grittus arcis Strigoniensis oppugnationem intermisit, ratus circumuallatum hostem non diu obsidionis incommoda tolleraturum.

[note: Italorum seditio.] Sub id fere tempus Hispani, qui in Aemilia statiua habuerant, ad alpes peruene runt. Erant in eorum castris supra viginti millia hominum, sed tertia fere pars inurilis turbae, cum tantum septem millia veteranorum peditum censerentur: cum multis enim impedimentis, vetere praeda onusti, secum fortunas suas et scorta deferendas censebant. Hanc militum licentiam cum Vastius. commeatus inopiam veritus, casti gare et sarcinarum numerum praescribere vellet, ad Athesim militaris seditio exar sit. Ergo vastius quaedam temporis necessitati tribuenda ratus ad Caesarem peruenit, ac menstrui stipendij pecunia cohortes placauit. Non multo post Italicae cohortes sunt subsecutae: tanta alacritate in cisalpina et togata Gallia. Piceno, vmbria. totaque passim Hetruria milites bello asueti nomina dederunt, vt duplicatum signorum numerum quisquis praefectus adduceret. Inter hos erant Martius Columna, Petrus Maria Rubensis, Philippus Torniellus, Ioannes Baptista Castalius, et Fabritius Maramaldus veteres praefecti, vna cum quatuordecim millibus delectorum peditum, praeter voluntarios, qui vndique Viennam confluxerunt. Has legiones Ferdinandus Gonzaga cum duobus millib. galeatorum equitum secutus est, in quib. fuit ala ab Alfonso Atestino missa, et trecenti veteres H. spani equites, et turmae aliquot Graecorum. Haec multitudo ad Halam nauigijs imposita secundo amne Oeno ad Passauiam Danubium intrauit. sub id quoque tempus Caesar inspectis Sequanorum et Belgarum copijs, tormentisque maiorib. (quae Norinbergae comparauerat) ratibus impositis, a Ratisbona Lintzium deuehitur. Aderant et Rhodiorum aliquot equites, ex Germaniae prouincijs. Nunquam tot nauium totque militum a Romanis vsque temporibus. Danubius tulerat.

[note: Guintium oppidum a Turcis obsessum.] Interea Solymannus qui sextis et quinquagesimis castris Belgradum peruenerat Sauo amne multis simul pontib. constrato innumerabilem equitum multitudinem in Pannoniam effudit, relicto in dextra Danubio paulatim ad laeuam deflectens, vt intactae superiore bello regionis copijs vteretur, et recta in Styriam prouinciam contenderet. In eo itinere Guintium occurrit, quod Nicoliza Iuriski vir fortis domesti co praesidio tuebatur. Oppidum id non longe a Sabaria in plano est positum, quadrato nec magno ambitu, et modicis moenib. cinctum. Igitur Nicoliza refectis propugnaculis et militibus confirmatis, vires hostis contemnere seque ad extremum rerum exitum tueri constituit. Habraymus ergo Basserum princeps (cui Solymannus supremi imperrj potestatem primus communicarat) ad Guintium profectus Nicolisae fidem promissis et minis pertentat. Sed quum Nicoliza nihil pacatum respoderet, copiae innumerabiles in coronam moenibus adhibentur, aguntur tribus locis cuniculi, vt subditis ignibus moenia ab imo disrupta frangerentur. Caeterum quum proruente muro Guintiani praesentibus animis introrsus munitiones extrucrent, et cuni culis diligenter vel a foeminis obuiam iretur, ac instatione audacter persisterent. et multi vtrinque tormentarijs glandibus peterentur, Habraymus agmina Asaporum atque Ianizaros praetorianos ad eam muri partem conuertit, quae meridiem spectat: a

[note: 1532] septentrione vero vbi multi passim colles exurgunt currulia tormenta perducit, vt, terga propugnantium hostium verberaret. Ea res non statim animaduersa magnum Guintianis detrimentum attulit, quum eodem tempore aduersi sclopetariorum et sagittariorum multitudinem vix ferre possent, auersi vero plumbeis pilis sternerentur. at Nicoliza, quanquam suorum clade perculsus sese non deserit, sublata ex aedificijs magna tabulatorum atque asserum multitudine, perpetuam munitionem introrsus a muro pedes duodecim erigit, qua milites occultati commeando et propugnam do consistere possent: eo subitario opere persecto, Turcae incertis demum ictib. tabulata petebant, ita vt pauci et casu quidam interirent: sed quotidie aliquot puerorum, foeminarum, et senum vulnerabantur, quod in ligneas domos frequentes pilae, terebratis repente tabulatis, in nihil tale expectantes inciderent.

[note: Turcarum strages.] Interim ducenti equites Turcae e castris praedabundi vltra Neostadium excursio nem fecerunt: qui cum diu vagati ad Leopoldum vicum peruenissent, inciderunt in insidias, sic vt inter amniculum, qui illac praeseptis ripis perlabitur, et mediam vici iegionem interclusi, fere oens ab Hungaris equitib. caederentur aut caperentur. Leo poldenses enim ingenti stipite praelongae arboris ita clauserant viam, vt cum is stipes in lignea tricubitali columna ad libramentum suspensus esset, et in axe verteretur, facile cum vellent in directum extenso stipite a laeua dextraque aditum aperirent, vel eo contraria ratione reducto per obliquum leui momento praecluderent. Ea enim erat agrestis machinae forma, quod esset vndique armata praeacutis ramorum truncis late prominentibus, vt Turcae equites tanquam indagine clausi caperentur. Praefectus alae Pauli Bachitij detruncata humeris hostium capita Viennam detulit, et ad omen victoriae spectaculumque coeuntium vndique militum in moenib. praefixit. Tum vero excaptiuis certius est cognitum duplo ampliores copias, quam quisquam rex Ottomannus ad bellum eduxerit, et ob id fere innumerabiles esse in castris, ipsumque Solymannum sine muralibus tormentis aduentare, vt quam primum collatis signis cum Caesare confligat, aut si hostis armatus non occurrat, ferro et incendijs cuncta obuia deuastet. Eadem quoque legati Ferdinandi retulerunt, quos ferica talari veste et singulis argenteis pateris donatos a Guintio dimiserat, vt literas ad Ferdinandum Caesaremque deferrent, in oblongo et perangusto dentatae chartae volumine, aureis atque ceruleis literis Arabice scriptas, obsignatasque aureo sigillo, et saculo purpureo inclusas. Summa haec erat: Se vindicandis iniurijs, quas Ioanni regi beneficiario atque amico suo intuissent, domo profectum in Pannoniam venisse, processurumque infesto exercitu in ipsorum prouincias, ac si quis contra resisteret, praelio certaturum secundissimis auspicijs Dei optimi maximi et Machometis, qui pro iustissima causa stare consucuissent. Proinde si regij nominis memores esse vellent et armari progrederentur, vno praelio finiri posse controuersiam, atque ipsos totius orbis imperium in praemium victoriae aut daturos protinus aut accepturos.

[note: Turcica castra descripta.] Caeterum legati et captiui virorum quingenta millia in castris Turcicis esse referebant, et tormenta aenea currulia circiter trecenta, e quibus maxima vix oui anserini magnitudine pilam emitterent, castra plena esse omnis opulentiae, securitatis silentij, et disciplinae: Solymannum ipsum (si superstitionem demeret) ab aequitate, continentia, liberalitate, magnitudineque animi tanta fortuna dignum videri: statura esse supra mediocrem, habitu graciliore, ceruice oblonga, ore candido et exangui, ac osseo propemodum naso, eoque plurimum adunco: raros patere ad praetorium aditus, sed eum cuncta benignitatis officia per Habraymum humaniter implere lautitiam sibi castrensi more large praebitam fuisse, nihilque sibi extra vini desiderium defuisse vnquam: vniuersum exercitum egregie ali veruecinis carnibus atque oriza: nullum panis esse vsum, nisi subcineritij et tumultuarij: equos in vniuersum campestri pabulo contentos esse cuius magnam copiam eae regiones ferant. nam prata ne qua quam detonsa falcibus, quod sponte tulerint praealte adultum et plane siccatum praebent. Vnum esse in castris Habraymum ad quem, veluti exaequata cum Solymanno muitaris imperij potestate, rerum omnium summa respiciat, eum esse

[note: 1532] ingenio excesso, graui, et expedito, ac ad virtutem exornandam maxime procliui et liberali, penes hunc maximarum et secretissimarum rerum arcana recondi, adeo vt Solymannus in eius viri consilio, fide, et vigilantia secure conquiescat. ab eo proximam dignitatem tenere Aiacem et Cassinium magistros equitum, quos Bellerbecos vocant, huic Asiaticorum, illi Euro peorum Sanzachos parere: secundum hos Michalogli Mustaphae nomen celebrari, qui voluntarijs equitibus praesit.

Quum interim Habraymus plures dies irrito conatu in oppugnatione Guintij [note: Guintium a Nicoliza defensum.] contriuisset, duo inusitatae magnitudinis propugnacula ante fossam erexit, haec non murum modo, verum et turrim altitudine superabant, ea contienti totius exercitus labore quatuor dieb. fuerunt constituta, vt hinc etiam Turcarum multitudinem aestimare liceat. postea in muro complurib. occisis aut vulneratis Turcae, qua murus cuniculis disruptus erat, in vrbem impetum fecerunt, quibus irrumpentib. Nicoliza quantas habebat copias (vti in extremo conatu necesse erat) haud cunctanter opposuit. Sed cum iam prope intra murum praetoriani pesuaderent, tantus sublatus est clamor cum eiulatu ab imbelli pucrorum et foeminarum multirudine, vt stupefacti potiusuram territi impetum represserint. Ea cunctatio sicuti subeuntes tardauit ita animos propugnantium in immensum auxit Cum eo modo praesecti cohortium Turcas castigando atque verberando nihil profecissent, pugnae finis est impositus. Porro Habraymus pudore et ira concurbatus, dum vi Nicolizae animum peruincere nequit, hohestis oblatis conditionib. expugnat. data enim fide publica euocatum ad se in castra cius virtutem commendauit, rogauitque vt fortunae periculum facere defineret, oppidum in esus potestate se relicturum, si in verba Solymanni iuraret, et in speciem praesidij aliquot Turcas veluti tradito oppido reciperet. Nicoliza que ex octingentis strenuis defensorib. vix tertiam partem, eamque vigilijs et vulnerib. debilitatam sibi superesse meminerat, omnino transigendum existimauit. Ad extremum Habraymus virtute et astu Nicolizae superatus, id tantum impetrauit, vt lanizerorum decuriam intra portae limen admitteret, quibus introductis, et Illyrica lingua ad potandum vinum comiter inuitatis. et sibi et Habraymo satisfecit. Nec multo post Habraymus et ipse (qui non longesubsederat) Solymannus a Guintio discedunt, et in Carinthiae fines ad Muram amnem feruntur, in laeuam longe a Danubio vertentes agmina, et penirus a nostris discedentes, qui iam magna ex parte trinis circa Viennam positis castris conuenerant, ac hostium aduentum alacriter expectabant.

Sub id ferme tempus quo Nicoliza Guintij laborabat, viennae seditio militaris exarsit, [note: Hispanorum seditio Vienae.] non modo propinquitate hostiuns periculosa sed disiunctione animorum et disciplinae conturbatione grauissima, nisi Deus celerem ac inexpectatam opem rebus, prope perditis. artulisset. Rogendolphus emm regiae familiae Magister, quum in aduentum Caesaris totque regulorum et legatorum hospitia praepararet, hispanos que in Panonia militarant vrbe ex cedere, et in proximis campis extra tendere iusserat. id illi a facturos pernegabant, nisi merita stipendia praeberentur, quod Viennensium hospitijs asueti castrensi supellectile pe cuniaque carerent. in hos Rogendosphus contumacius haeretes impetu fecit, excitisque more milittiae ad arma Germanis et Viennensib. tormenta currulia, produxit: nec se deserunt Hispani, quanquam numero inferiores, et in oblongam regionem conglobati sensim pedes referunt portamque occupant quae in castra deferebat, admissuri in auxilium Hisanos, qui ab Italia venissent, atque item Italos, qui vt in aliena terra virib. essent firmiores antea cum Hispanis, cohortante Vastio, soedus inierant. Res eo perducta est vt quum Rogendolphus vir iracundus et ferox armatus in equo vehementius vrgeret, et tormenta producerentur, contraque Hispani obuersa sclopetarioruncohorte consisterent, pene crudeli praelio decertaretur, adeo vt vastius, et Antonius Laeua, Hyppolitus legatus (que eo ad visendum belli apparatum a Ratis bona decurrerat) quum deprecando orandoque nihil valerent sese intra proximum domum recludere cogetentur. Dum arma quatiunt atque ignes tormentis imminent, haud dubie coeleste numen rebus Christianis affulsit. Sponte enim veluti exaequato vtrinque periculo milites arma depressere humi, Rogandolpho ira deferbuit, accurrere duces, dicta sunt

[note: 1532] conditiones atque aequis auribus acceptae, promissa item stipendia in pacandis vtrinque animis. Paulo ante quoque ad Crementiam oppidum intra Lintzium et Viennam Hispani, authore Hieronymo Laeua, seditionem mouerant, propterea quod Caesar iusserat vt milites nominatim per manipulos atque Centurias, inspectore Petro Consaluo Mendocio recenserentur. Verum Vastij prudentia authores sceleris statim comprehensi, atque Hieronymus in tabernaculo iugulatus fuit. Sicque tumultus sedatus est.

[note: Turcarum in Austria excursiones.] Dum haec fiunt, Michaloglus iubente Solymanno ex voluntarijs praedatoriam manum emisit, duce Casono. qui superiore bello vasta bundus Lintium vsque praecurrerat: huic praecipit vt iter non intromittat, longe lateque totam eam regionem peruagetur, quar est inter Danubium et alpes, vt de Caesare hostiumque copijs certius cognoscat, ac demum id praestet, vt maxime funestam et luctuosam Germanis aduentus sui memoriam relinquat. Erat per se Casonus vir impiger et praedae auidus, sed eo etiam promptiorem operam pollicebatur. quod superiore incursione se maxime illustrem atque opulentum euasisse meminerat. Igitur in tres alas ad quindecim millia equitum, modicis tamen interuallis, diuiduntur in agris late, pagisque praesertim, et in fuga plena timoris atque tumultus magnam mortalium omnis sexus et aeratis multitudinem improuisi repentinique oppnmunt, senes inualidi foeminaeque cathenis et laqueis tracti, equorum cursum adaequare coguntur, ae dificia item (in his infantes pueros) Barbara ferirate succendunt, adeo vt per centum fere miliaria rectis et transuersis iuneribus cuncta ex continenti fumo, flammis atque ignibus collucerent. Casonus ad Lintium vsque prouectus, quum ad Anasum tertio ab vrbe lapide peruenisser, tantum terrorem intulit Lintianis, vt rex Ferdinandus, quod ibi nullum esset militum praesidium, ab Hypolito legato cohortem Italicam posceret, cuius praesidio Anasipontem tueretur. Itaque eo confestim mittuntur Sfonia Baleonus atque Otto montacutus, cum valida sclopetarioium manu. Hi contractis aliquot ligneis dolijs ad caput pontis subitariam munitionem erigunt, cominuoque reuocant Hispanicam equitum alam, quae in prima trepidatione Danubium transierat. Sed Casonus eo animaduerso ad laeuam deflexit. Ferdinandus etiam ea nocte Strabingam ad Caesarem contendit, vt copias pararet. At Casonus coacta ingenti praeda euastaraque vniuersa regione, eodem fere itinere regreditur, Solymannum ratus se aut Guintij, aut in proximis supra Neostadium campis esse repertuium. Sed is iam promotis castris ad vrbem Gratiam Styriae Metropolim iter intenderat: id viae consilium Casonum decepit, atque supremam calamitatem prope attulit: nam vbi ex frequentibus incendijs cognitum est Turcas ad Lintium vsque regiones lanssime depopulari, ex omnib. castris copiae sese effuderunt, vt transeuntib. occurrerent.

[note: Christiani Turcis procedunt obuiam.] Germani enim ad recuperandam praedam vindicandasque iniurias vehementer excitabantur, et quisque dux priuatum sibi consilium sumebat, quum in vniuersum consultandi tempus exiguum, et hostium inaudita celeritas omnem facultatem eripeient, non enim praedatorias tantum alas euagari, sed adesse robora equi atus atque ipsum Solymannum aduentare crediderant. Itaque vastius a Crememio Danubium traijcit et per nemora versus D. Hypoliti oppidum ad hostes fertur. Fridericus Palatinus omnium auxiliorum, quae Germania contulerat, Imperator, ad viennam superato Danubio castra mouet. Austriani duces sigismundus Prandeser et Ricianus a Neostadio copias educunt. Ludouicus Lodronius alio opportuno loco castra constituit, idem Bohemi Morauique equetes, et ipsi ante alios Hungari impigre faciunt, mox etia loca ad tendendas insidias quaeritant, p quae hostes transituros arbitrantur. Vastius tamen frustra fyluas et nemora triduo peruagatus copias Viennam reduxit. Secant mediam Austriam Norici perpetui montes, qui ab alpibus Rheticis oriuntur, sesemque mollioribus semper iugis ad Danubium vsque demittunt, adeo vt in ripa fluminis perangustum iter equis, nonnunquam et curribus relinquant. In hac regione multae ac latae sunt conualles, quae ad exitus fauces habent pertinentes ad eam planiciem, quae Noricum a Pannonia ateriore disterminat, et ad

[note: 1532] Sabariam Vespriniumque perducit. Ad hos conuallium exitus nostri duces distinctis locis copias admouerunt, intente exspectantes vnde nam hostes essent erupturi, quum in quadam conualle circa frumentarias molas ad amniculum Casonus, aquationis commoditate inductus consedisset.

[note: Casonus cunsuis trucidatus.] Neostadienses de aduentu hostium certiores facti primi omnium cum quinque millib. pedicum ad occupandas fauces aduolarunt. Erat despectus in vallem ab edito collium iugo, ita vt nostri conspectis hostium castris, eo decliui descensu contineri nequiuerint quin continuo decurrerent. erant eae cohortes quatuor expeditae Hispanorum et Italocum sub Ludouico Coueio impigro sed ea die nimis praecipiti duce. Nam qui silenti agmine descendere debuerant effuso cursu et clamore aedito praecipites iuerunt, adeo vt fatigati cursu, exciratis iam ad arma Turcis, numero et uirib. impares essent: ita occisis paucis frondatorib. qui obuiam primo venerant, accurrentium mox equitum vim ferre non poterant. Ceciderunt in prima fronte ingentib. gladijs obtruncati Ferdinandus Cabreria praefecti Sardiniae filius et Franciscus Rocha centurio, Villazanesque signifer, et Martinus Gorea nobilis Tarraconensis, milites magna ex parte sunt caesi, nonnulli in paludem profugientes vmbilico tenus totam noctem latuerunt, caeteri agiliores conscensis montib. euaserunt. Ipse Ludouicus vallum rusticanae areae concitato equo saltu superauit, et ad Germanos redijt. At Casonus ne sibi in valle et palustri loco vbi dilucesceret cum pedestribus hostium copijs esset dimicandum, captiuos quatuor millium numero, ne oneri essent, Barbara feritate ad vnum oens interficit, et intempesta nocte duob. factis agminib. castra mouit, alterum Ferisio duce ad meridiem perrexit, succiso nemore et patefacto exitu (quod mirabile fuit) equitum securib. nullo fere accepto incommodo, ad Solymannum peruenit: alterum ipso Casono duce p Storambergi oppidi vallem erumpens in Palatinum incidit. Is ad Leopoldum vicum cum duodecim millib. peditum, et duob. equitum grauis armaturae, tormentisque viginti currulib. in acie constiterat. forte tum orta erat ex proxima palude nebula, quae mutuum vtrisque aspectum sustulerat, qua demum dilabente Palatinus in aduersos tormenta explodit. His vehementer Turcae deterrentur, et cum deflectere paululum volunt, vt pilas deuitent, in paludem proximam equos imprudenter adigunt, ibi multi tenaci in voragine impliciti perierunt: nonnulli equis longo cursu debilitatis cum extricare se nequirent, pedites euaserunt, multo maxima tamen eorum pars ad nostrorum acies sese conuertit, solis peltis protecti et districtos gladios in humero deferentes, adeo intrepide vt ante densissimam hastatorum phalangem decurrerent, spectantibus et ordinem conseruantibus non modo peditibus, sed et equitum alis, nihil se in praetereuntes euadentesque incitantibus.

[note: Fridericus Palatinus Germanos incitat.] Tum Palarinus conuersus ad suos spectatores: Ergo, inquit, non bellatores erimus commilitones? si vt se vltro nostris cuspidibus hostes induant expectamus, incitate a criter equos, atque hastas intendite, vt praetereuntium agmina perrumpamus: nec mora signo tuba dato, armati equites in latera densatis cuneis incurrunt, magna equorum atque hominum strages editur, postremum Turcarum agmen interclusum a primis vndique vrgentib. cataphractis caeditur et profligatur, pauci euadunt, sternitur eorum vexillum, et ad palatinum defertur. Ceddit et ibi Casonus supremo virtutis opere edito, vti ducendecuit. nam a nouissimo agmine, vt suis spacium ad euadendum praeberet, diu ferrea ingenti claua dimicans restiterat. erat is inter omnes insigni crista conspicuus, fuit ea ab aurea vagina in fronte exurgens ala vulturis quae vt ab omnibus nosceretur appensi atque ideo volitantis plumei veli mapullam trahebat. ea demum Caesari dono data, occisi eo praelio Casoni fidem secit. Caeterum Turcae amisso duce vexilloque, et tertia parte suorum desiderata, quum in patentes campos euasissent, vixemensi iter septem milliumpassuum. in Lodronianas copias inciderunt. Is enim vbi tormentorum boatum audiuit, ratus quod erat, Palatinum cum Turcis congressum esse, eo signa conuerterat, vnde cauae per anfractus valles. iterato repercussu, acceptum armorum strepitum reddebant. Nec

[note: 1532] mora Turcae conspiciuntur, et ante alios fere trecenti, qui amissis equis in nostros pe dibus tanta vi impetum fecerunt, vt sese lanceis induere et offerre tormentis mini, me dubitarent, modo nostros vel semiuiui vulnerarent, tantus inerat desperatis mortis contemptus. His celeriter interfectis affuêre equitum agmina, modo confertis, modo dissipatis ordinibus, in haec Lodronius tormenta emitti vetuit, ne nostri, qui terga fugientium caedendo e Palatini castris subsecuti fuerant, vti erant hostibus permixti, temere sternerentur. Ita Lodronius magnum spacium directa peditum acie complexus, atque item pari consilio Ioachimus Brandenburgicus cum duobus millibus equitum, lunata acie venientes exceperunt. Ibi vecordia et temeritas hostium debitas poenas inuenit. nam sicuti intermittere fugam atque etiam feruida ora conuertere coeperant, vt dextras consererent et se minime animis fractis ostenderent ita vi et impressione nostrorum perturbati pecorum more caedebantur.

[note: Turcarum miserabilis strages.] Eo modo pofligatos latissima planicies excepit. quae vtrinque parua habet nemora, solo herbido et raritare arborum adeo peramoena, vt equestribus praelijs to ta Europa nulla commodior videatur. Ibi dum Turcae ad amnem, veluti superatis omnib. diei difficultatibus, conquiescere parant. et equi virique summa lassitudine defessi e profluente bibunt, et tenuis alimenti ex salita caue atque ea sicata in puluerem reliquias expediunt, nouorum hostium superuentu perturbantur. Catiauer enim epse et Turrianus equitum Magister cum tribus millibus equitum, diu quaeritando hostes circumuagati, accepta demum ex tormentorum bombis significatione, eo decurre rant: itque tumultuarium praelium exoritur, multique Turcae, vti in gramine depraehensi, dum equos frenant late caeduntur, mox ita aequatur pugna, vt cum fortissimi quique in tergo dimicarent, reliqui capto morae spacio antecederent, et saepe conuersi certamen redintegrarent, nostri tamen ita pertubatis fessis, et vulneratis instabant, vt passim per amplum eorum numerum sternerent: reliqui tamen magna ex parte euasuri videbantur, nisi nequaquam antea Hungari expectati superuenissent. Valentinus enim et Paulus, itemque Balthasar et Claudius

[note: 1532] e montibus decurrentes, cum singulis alis in transuersos impetum fecerunt, atque eos adaequato equorum cursu per sexaginta amplius stadia terga caedentes sunt persequuti, sicque eodem die tribus in locis prospere cum Turcis fuit dimicatum. Quum Hungari insequendi finem fecissent, Turcae solitudines syluarum petere coe perunt, sed ij demum pars ad Ferreo castrum pars ad Vesprinium et Balatonem la cum in manus effusorum ad praedam populorum deuenerunt, adeo vt ex octo mil libus vix pauci ad Belgradum, nulli vero ad Solymannum in castra peruenerint.

[note: Christianorum ad Viennam copiae.] Porro Carolus Imperator vbi didicit Solymannum Gratiam contendisse, Lintiana in arce duces ad consilium vocat, et sententias exquirit, an breui et recto itinere ad hostem sit properandum, vt Styriae maturam opem ferat? Gratia, Lintium, et Vienna vrbes ita inter se sitae sunt, vt aequalium fere laterum trianguli figuram efficiant, sed a Lintio Grariam iter est expedito equiti trium dierum, maxime asperum et conuehendis currulibus tormentis impeditum. Tum ex omnium sententia pronuntiatum est vt Vienna peteretur. Itaque Carolus Viennam classe deuectus, Hispanos et Italos decurrentes more militiae et pugnae simulachrum eden tes summa voluptate inspexit. Sequenti die Germanos inuisit ferina pelle contectus, vt quale esset erga eos studium vsurpato gentis habitu testaretur. Tum Fridericus Palatinus virtute animi atque oris habitu antiquis Germanorum ducibus persimilis, iuxta peditum phalanges displosis miro ordine tormentis, quadrata equitum agmina traduxit. Ibi videre erat praegrandes equos ferreis bardis protectos, ingentia virorum corpora longe pulcherrimis armis munita, omnibus intortae et rutilantes barbae, atque ora bellicum vigorem spirantia, neque enim tot principes, liberaeque ciuitates gregarios equites, sed maxime generosos aut fortibus factis illustres ad id bellum miserant. Nam quicquid in Germanico nomine aut exquisinti roboris aut delecti floris fuit, a Vistula amne ad Rhenum tam late quam littora lambit Oceanus, et Rheticis Iulijsque alpibus ac Hercinia sylua con cluditur, id to tum iussu principum nomina dederat, aut sponte conscriptis adhaeserat. quando nihil tale vnquam a maiorum suorum recordatione contigisset, vt con sensu vno omnis Germania pro publica salute et dignitate arma capere cogeretur, praesertim contra eas gentes, quae ab vltimis Asiae, Syriaeque, et Aegypti finibus venissent, vt Germanos Romanorum armis indomitos, et vetere militiae gloria et praesenti libertate spoliarent, quibus maxime rebus supra caeteras gentes omnibus seculis floruissent. Nec Bohemorum castra longe aberant, Slesitarum et Morauorum copijs adaucta, quibus Sedislaus Lippa, Hardechius, et Bernesteni us strenui duces prae erant. Neque defuerunt aliquot Polonorum turmae, priuato consilio bellum secutae, conniuente ad ea Sigismundo rege, qui cum Solymanno inducias habebat.

[note: Christianorum acies contra Turcam.] Quum tantarum copiarum numerus iniretur, repertum fuit non deductis militum praesidijs, in castris ad Viennam supra ducenta sexaginta millia hominum fuisse, in quibus centum millia peditum et quadraginta millia equitum erant, qui paulo antê centuriones, signiferi, turmarum praefecti, aut militaribus donis et officijs exornati fuerant. Tormentorum etiam currulium tantus erat apparatus apud Imperatorem, vt perpetua eorum corona instructae acies praecingi, et late mu niri ad non dubiam victoriam facile posse viderentur. Omnium autem ducum id fuerat decretum, nihil a flumine et Vienna vrbe recedendum, ne hostium equitatus sua multitudine a latere insinuatus, ab vrbe demum Danubioque interclusis nostris omnem supportandi facultatem commeatus eriperet. Nam Ernestus Patauiensis praesul Vvilhelmi ducis Bauariae frater, certa pactione receperat, sese in tres menses omnib. copijs commeatum transmissurum. Itaque exercitus noster expectare ho stem paratus non procul a moenib. amplissimo in loco hoc ordine statuebatur: tres peditum hastatorum quadratae phalanges latis inter se distinctae spacijs, pari et aequata fronte contra hostes sic locabantur, vt ipsis medijs interuallis equitatus omnis bipartitus reciperetur, neque enim putabant aperto inloco extra pedites eundem

[note: 1532] trecentis millibus Turcarum equitum esse obij ciendum. Dextrum cornu equitum Imperator, laeuum Ferdinandus Caesar eo modo desumpserant, vt leuis armatura sclopetariorum, quae viginti milium numerum efficiebat vndique hastrata agmina, re licto triginta passuum spacio, circumdaret. Horum acies longior et rarior erat, et quiuis tantum militum ordinibus in latitudine constabat, vt expediti et nihil inculcati habili manu dum primi sclopetos emictunt, et secundi implent, alternantibus eo modo ordinibus perpetuam glandium procellam effunderent: neque enim multum referebat si tenuior esset, quoniam sclopetariis omnibus si vrgerentur paratus erat ad proximos hastatos receptus. Circundabant ergo et frontem et latera atque etiam terga continuata serie, quae duobus tantum in locis erat interrupta, vt egressus liber atque expeditus, quum oporteret, equitibus densatis absque vlla peditum perturbatione praeberetur. Ante vero leuem armaturam constituta erant tormenta, ea ratione vt postquam diu emissa feruefactaque vsui esse desinerent, in valli morem firmissimo quodam munimento irrupturis hostibus opponerentur. Soli Hungari extra munimenta sepugnaturos professi, a Valentino pauloque ducibus in ingentes alas extendebantur.

[note: Solymannus sibi timens retrocedit.] Caeterum Solymannus, qui e sua vetere disciplina campos quaerebat, in quibus nostros expansos et circundato equitatu, nonnunquam cominus oblata pugna fatigaret, vbi de apparatu consilijque Caesaris Caroli certius cognouit, vltra Muram est profectus. Is amins antiquis sauari fuit, effunditur in Drauum paulo infra Petouiam vrbem, Romanorum castris claram: eo superato Turcae ad Marpurgum oppidum delati, tumultuarijs pontibus effectis Drauum transierunt, atque ita Solymannus Styria excessit, et inter Drauum et Sauum directo itinere ad Belgradum est reuersus, passim seuitiae suae vestigia relingquens. Ferunt eum supra triginta millia Christianorum capitum in seruitutem abduxisse, et aliquot millia diuersis in locis per Michalogli praesertim equites trucidasse: nam dispersae agrestium armatorum manus, dum coire in vnum conarentur, a repentinis astutisque equitibus passim ex insidijs circumuenti, facile opprimebantur. Cognito Solymanni discessu Imperator omnium opinione celerius in Italiam redire constituit, deprecante fratre Ferdinando, vt postquam innumerabiles copiae tanto sumptu, tantoque labore coiuissent, ea occasione atque eo apparatu vterentur aduersus Ioannem, quem plane destitutum et in magno regionis spacio seiunctum a Solymanno, et Buda vrbe et tota demum Vngaria facile essent expulsuri. Sed Carolus quod hyems suberat, et commo dissimis itineribus sibi alpes omnino transeundas iudicabat, in npro posito discedendi perstitit, praesertim cum pestis in castris iam exorta esset. Id vero Imperator communi causae, et fratris precibus dedit, vt Italicas colhortes omnes relinqueret, quae adiunctis austrianis copij in Pannonia cum Iohanne bellum gererent, ipse autem cum Hispanis et Germanorum legionigbus in Italiam proficisceretur. Verum Itali seditionem Viennae excitantes, paulo post quoque Austriam inuitis suis ducibus reuersi sunt.

[note: Andreas Auria et Rhodij in Graeciam classe tendunt.] Eodem tempore Andreas Auria cum triginta quinque onerarijs et quadraginta octo rostratis nauibus Messanam venit. ibi cum instrumenta bellica et nauticos commeatus nequaquam ingenti cura a praefecto Siciliae (quem tum morbus inuase rat) paata reperisset, aliquanto serius, cum Rhodiorum classe in Graeciam traiecit. Audierat enim Huneralem Ottomannicae classis praefectum in Ambracio sinu ali quandiu subsedisse, cum septuaginta triremibus nequaquam militariter instructis, sic vt eum nullo prope negotio si maturasset oppressurus fuisse crederetur. Erat tum ad Zacynthum Veneta classis sexaginta triremium Vicentio Capellio praefecto, qui insulas et vrbes Venetorum tuebatur, vtrique iure foederis amicua et hospes. sed ex professo illorum futurus inimicus, qui subiectis veneto nomini populis vim intu Iissent. Itaque Auria a lacinio promontorio (quod hodie Columneum vocant) dimissis in altum onerariis nauibus, vt recta ad Peloponnesi insulas cursum dirigerent, Iapygium Salentionum, legendo magnae Graeciae oram tenuit. Indeque Corcyram et Cephaleniam praeteruectus, Zazinthum venit. Venit tum ad Auriam Cana les Ionij maris custodiae praepositus. per eum Capellius portus stationes, et commeatus amice obtulit, excusauitque se, quod integra senatus fide consociare vires et publicos hostes persequi non liceret. At Auria Caesaris nomine gratias egit, quod senatus eo animo esset, vt maiorem aequitatis atque iustitiae quam vllam bene gerenndae

[note: 1533] rei occasionem respicere cogeretur. sperare se tamen Caesaris auspicijs talem ad ingentem victoriam Venetis viam aperturam, vt eae foederum compedes ab ipsis vltro pieratis causa frangerentur. Certe quum haec animo reputamus, eorum tempo rum conditionem deflere, Christianorumque principum vesaniam detestarilubet, qui dum inter se bello aut odio dissident ita Turcis parcunt, vt qui toties superari delirique potuissent, non immerito adaucta in immensum pottentia ad totius orbis imperium adspirent. Humerale enim tum in fugam acto, atque eo si presecuti forent facile deleto, quae reliqua classis Solymanno superfuisset? quum in Pannonia procul ageret, et Garaeci es ipsa veteris libertatis et imperij sui memoria, vt rebellare ex tuto possent, non quidem accessum Christianae classis, sed vix ipsam tantum aduetus famam erectis animis expectarent.

[note: Methone vrbs a Rodijs occupata.] Vbi Auria didicit Humeralem superato Galli promontorio ad Maleam conten dere, Antonium Auriam cum delectis septem triremib. qui persequeretur misit. sed ille ad Cytheream insulam vsque frustra persecutus, quod hostes Argolicum sinum praetergressos Chalcidem petere audiebat, ad classem est reuersus. Ea tum ad Sphragiae insulae portum supra Methonem ad explicanda consilia se contulerat. iam enim onerariae ab alto remissioribus vsae ventis in conspectum se dederant. Fuere qui dicerent Methonem oppugnandam esse, et ante alios Saluiatus impiger iuuenis Rhodiarum triremium praefectus. profitebatur enim se eam turrim quae subiectum mare despiceret, et cae teris munitior esse videretur, effracturum maioribus tormentis et protinus occupaturum, vtpote qui situm vrbis interioresque munitiones apprime nosset. superiore siquidem anno in eum ipsum Sphragiae portum cum aliquot triremibus e Melita insula noctu illatus, praemisso ignobili nauigio per simulationem exponendi mercimonij, in cuius carina armati conditi erant, foelici dolo vrbem occuparat, Iano Mario viro Graeco summae virtutis id facinus ingenti animo patrante. Sed occisis custodibus occupataque porta et iam capta vrbe, cum nostri milites ad diripiendas do mos solutis ordinibus discurrenrent, facile a Turcis qui animos receperant turpiter caesi, expulsique, nobilis victoriae initium foedo exitu corruperunt. ob id Auria ex priore periculo intentiorem custodiam adaucto Turcarum numero futuram ratus Coronem oppugnare constituit. distat ea vrbs a Methone terrestri itinere duodecim millibus passuum, sed maritimo paulo minus viginti. Nam Acritae promontorium medio fere in teruallo inmare procurrit, et in laeuo promontorij latere sensim littora curuantur, in quo sinu sita est Corone, adeo porrecta in pelagus vt magna ex parte maris fluctibus alluatur. altera pars cuneata in latam cuspidem transuerso muro proximam littori (quam insulam vocant) excluditur, et ita a mari recedens sen sim attollitur, vt perpetuo saxo moenia imposita ad trianguli formam oppidum efficiant. in oppido Turcae, in insula Graeci habitant.

[note: Corone vrbs oppugnata.] Auria terra marique explorato situ vrbis, cohortantib. maxime Graecis, aggressurus vrbem omnia in hunc modum distribuit. circumductae primo sunt in amplissimam coronam naues onerariae, et ante eas triremes, vt totam eam conuexi muri par tem, quae insulam a mari praecingit, contractiore ambitu complecterentur, proiectis in litus sub muro ancoris, vt inde per ductarios funes ergatarum beneficio attracta nauigia, quantum maris vadum pateretur, ad moenia promouerent. scaphis autem magnarum nauium pluteis asseribusque protectis, anchoras prouehi et in litus ad scopulos, inter tela Turcarum ab alto incidentia, collocari iubebat. ex nauium proris pontes, paribus extantibus antennis, impositi tabulisque constrati a fronte prominebant, ita vt summitati moenium aequarentur, atque inde clypeatae armataeque cohortes procursurae t irrupturae in oppidum viderentur. In duarum vero longe maximarum nauium Grimaldiae scilicet et Rhodiae summis carchesiis, ab excelsissima mali summitate, sacri falconesque bini constituti erant, vt inde non modo, propugnatores, qui in muro consisterent, sed interiora insulae certis ictib. peterentur. Terrestres vero copias ita diuisit, vt Hieronymus Sarnensis comes duceret Italicas cohortes, et a laeua parte supra molem latum propugnaculum septem tormentis quate ret. Hieronymus vero Mendocius cum Hispanis a dextra, paulo a mari longius, non insulae tantum sed et oppidi murum totidem tormentis et scalis aggrederetur.

[note: 1533] Ipse Andreas locum sibi delegerat apud molem Sarnensi maxime propinquum, pontifictea autem triremes contraria in parte dextrum cornu tenuerunt. Saluiatus vero in medio instructissimas Rhodiiorum triremes admouit. Nunquam ab vlla memo ria tantum tormentorum ad vnam oppugnationem collatum fuit. nam a terra qua tuordecim, a mari vero centum et quinquaginta muralibus tormentis vno eodemque tempore murus est vehementissime verberatus minorum vero tanta vis fuit, vt neque prospici quicquam, neque exaudiri facile posset, fumo scilicet in crassissimae nebulae morem late diffuso, et crepitu rebo atuque tormentorum cuncta quatiente.

[note: Praelium acerrimum ad vrbem.] Apud Sarnensem Itali magno animo (sed irrito incoepto) ad proruptum murum scalas apponere et scandere conantes, ter a Turcis acerrime propugnantibus sunt repulsi. Neque enim tantum muri dirutum fuerat vt attingere scalae possent, et vndique ab latere minoribus tomentis sternebantur, nec Turcae e muro saxa, ignes, fer uentem arenam, calcamque, et picem liquefactum prouoluere, et infundere subeun tibus cessabant. Sarnensis in his periculis fortiter aeque ac feliciter versabatur, nec reuocandi milites locus erat. nam implicati inter se hastis et in casarum angustias quae muro suberant metu retrusi, quanto magis a muro recedebant, tanto apertius et certius vulnerabantur. Perierunt in eo conatu Theodurus Boschites Graecus, qui in Italia alae equitum cum laude praefuerat, atque Franciscus Carnaus e Neapoli, et Iacobus a Capuo strenui centuriones, et cum his trecenti milites, ac supra mille vul nerati et debilitati, in quibus fuit Alfonsus Capanius signifer. Ex altera parte Men docius nequicquam quassato muro, quum omnia ardua ad ascensum forent, cauto consilio praelij fortunam non subijt. At nauales socij faelicius in insulam peruaserunt, cedentibus muro Turcis metu pontium, qos superstantibus armatis appropinquantes xontinuo apporehensuros murum omnino crediderant. Primus ex naue Grimaldia imberbis Ligur vexillum in hostili muro defixit. proximi ei successerunt Hidrontinus a Galeone miles, atque Rhodij aliquot strenui equites, ac demum Lamba Genuensis. atque ita multis interfectis insula capta direptaque est, refugentib. Turcis per ferratam portam intra oppidum, qui ex turrito muro nostros praeda occupa tos et vagantes, sclopetis et sagittis vulnerabant. At primis tenebris Sarnensis suos, qui sub muro conditi protectique multis horis constiterant, incolumes ad se recepit, et tota nocte laboratum est in erigendis munitionibus, quibus in oppugnando oppido ipsi milites tormentaque ab hostium ictibus tegerentur.

[note: Corone vrbs deditae.] Sequenti die plures Turcarum equitum manus, vt Coroneis opem ferrent, in conspectum se dederunt. namque singulos fere proximorum oppidorum praefectos et fama Aurianae classis et auditus tota Peloponneso tantus tormentorum strepitus exciuerant. A derat a lacedemone (quam Misitram vocant) Zadares Tridigito. Is a Longario Charitena expeditos equites septingentos adducens secundum littus iter facere coeperat, vt a dextro latere in vrbem irrumperet. Erat inter suburbana tecta ad portam in statione collocatus cum cohorte Theodorus spinula, iussuque Sarnensis milites intra sagittae iactum, intercisa militari via transuersam fossam opportune duxerant. Itaque Zadares quum ab Erasmo Auria, qui in id litrus triremem obuerterat, tormentis peteretur, a littore discedens, trium amplius millium capto circiutu ad laeuam peruenit, sinuosoque itinere intra suburbana tecta se intulit, magno impetu ad portam prouectus, adeo vt Theodorus irruentium vim vix sustineret, eratque res adducta in maximum discrimen, nisi Sarnensis Theodoro cum pauis repugnanti peropportune opem tulisset, submisso Petro Tolfio cum trecentis sclopetarijs. Illi postremam partem Turcarum agminis retro auertere, ingressique suburbana ita reliquos in fugam desperato ingressu vrbis compulêre, vt quum Turcae concitatis equis effugere conarentur, in fossam inciderent. Ibi Zadares labente equo praeceps datus interficitur, nec vlli ex Turcis omnino parcitur. Eo modo multis occisis capita ad munitiones deferuntur, quibus conspectis Turcae qui oppido arcique praeerant, metu et inopia commeatus adducti, ea conditione vrbem atque arcem dediderunt, vt cum rebus suis armis que in pacatum discedere liceret.

[note: 1533] Carone capta atque ibi praesidio Hispanorum constituto et receptis in fidem [note: Patras vrbs a nostris occupata.] Graecis, disputatur in consilio an in longo portu, qui parum a Corone distat, vt certus tutusque in ea ora Christianis classibus sit receptus, castellum aedificare expediat, aut luncum subiecto portu insigne (ignauia custodis Veneti Baiazethi in Methonensi victoria traditum) oppugnare conueniat? Caeterum Auria multis de cau sis ad oppugnandas Patras cum classe descendit. Deseruerant adapertam vrbem incolae et Turcae, ac in retractiorem locum sub arce praealta fossa muroque munitum, milites cum magna puerorum et foeminarum multitudine se receperant. Expositis copijs subuectisque tormentis octo muralibus, Sarnensis ad mille sclopetarios secernit qui defensoribus murum nudent, caeteros virgultoru singulos fasces adfer re iubet, vt adaequata fossa ad murum scalae adferantur. Non diu tormentis restitit murus, Coroneo vetustate debilior. Primus omnium Iohannes Traiani Cabaniliae filius castrorum praefectus in fossam desilijt, subsequente ipso Sarnensi cum tribus signiferis, et integris demum cohortibus, scandique murus certatim est caeptus. sed defensores impetum nostrorum, fuga in arcem facta, diutius non tulerunt. Ita vrbe paruo labore, et pene sine militum nostrorum vulnere celeriter capta direptaque ad arcem in aedito sitam tormenta subuexere. Erat oppugnatio futura difficilis, si eam militari more Turcae defendendam suscepissent: sed exemplo Coronensium, atque eius imbellis turbae misericordia adducti, ea conditione deditionem fecegulis vestimentis in Aetoliam transiiciant. Id ergregie nostri praestiterunt, multitu dine, cum nonnulli petulantius foeminas attrectare, atque his ornamenta detrahere inciperent, corripi, extemploque suspendi aut iugulari iusserint. Horum supplicio caeteris ab omni licentia deterritis, eo ordine turcae ad naues sunt deducti, vt Sarnensis et Saluiatus Rhodiarum triremium praefectus antecederent, Andreas vero Auria postremum agmen cogeret vultu seuero, et ad sumenda supplicia si qui iussa contemnerent maxime parato. Quaerebant enim duces iustitiae et praeclarae fidei famam apud Turcas, vt facto periculo inspicerent, in Christianis ad militare decus nec fidem nec humanitatem deesse, qui adeo moderate parta victoria vterentur.

[note: Seditio militum ad Peloponnesum.] Exercisu ad Patras relicto et terrestri itinere subsequi iusso, Aurias ad Naupactei sinus angustias triremibus est deuectus. ibi fauces adeo coarctant eum influentis Ionij maris sinum, vt vno minus stadio a Peloponneso Aetolia distet, qua ad na antiqui operis castella imminent, quae Dardanellos appellant. In his tormenta maxima multiplici fenestrarum ordine ad libellam aquae ita collibrata erant, vt vel exiguis nauigijs ingressus et exitus praecluderetur. Auria citerioris castelli praefecto per Graecos homines extrema supplicia comminatus, si expectandum tormentorum vim putaret, facile pepigit vt Turcae incolumes castello excederent. Hisce eductis quicquid vel annonae vel bellici apparatus in castello erat diripiendum militi concessit. Reperti sunt thoraces, balistaeque veteres itemque loricae et peltae more gentis, cum modica militari supellectile. Ea spolia cum milites Auriani efferrent, caeterisque aduentantibus ostentarent, adeo cohortium animos exagitarunt, vt quum opimiorem praedam fuisse crederent, continuo seditionem miscerent, ipsi auriae vehementer irati, quod magis ciuili pactione quam armis res cum Turcis conficeret. Mox etiam Neapolitanus signifer vexillum sustulit, et alta voce commilitones inuitauit, vt se ad opulentos vicos euntem sequerentur, ibi non visuros crudelem ducem, sed ingentem praedam virtute quaesituros. Nec mora illum quinque aliae cohortes Italorum sunt secutae, hisque vexillum Hispanorum ac cessit. Illi in propinquos pagos Graecorum iratis animis irruerut, et omni diripu erunt. Iam Sarnensis cum valida manu traiecerat in aduersum Aetoliae continentem, vt exploraret castelli situm, et ponendis castris munitionem faceret. Ibi etiam sui

[note: 1534] cum erumpentibus Turcis praelio decertarunt, et in fugam compulerunt: vbi vero Sarnensis de militum seditione et secessu certior factus est, intermisso castrorum opere ad Peloponnesi litus confestim redijt, et desertores milites secutus comiter reprehendit, ac summa prudentia ad officium reduxit, atque omnes cum Auria reconciliauit.

Nec mora ad delendam secessionis infamiam in Aetoliam sunt traducti, simulque [note: Arx munitae a Christianis expugnata.] exposita in litus tormenta, duobus millibus passuum supra castellum. Ea attracta funibus et impulsa milicum humeris in castra conuexerunt, quae Cabanilia cum trecentis sclopetarijs antecedens, explorato prius loco, constituerat. Interea Turcae magnas peditum et equitum copias Naupacto educunt, et in nostros pleno passu deferuntur. Nec Sarnensis ea multitudine territus sibi deest, sed ad quatuor millia peditum in vnum agmen cogit, et quadrata acie contra hostes contendit. extra ordines vero delectam sclopetariorum manum rem gerere iubet. Cum autem ad occasum solis tantum velitationes haberentur, Sarnensis se recipere et in castra confer re coepit: Turcae quoque nulia re memorabili gesta Naupactunsunt reuersi. Tota ea nocte quae secuta est milites ad fossas perducendas in opere fuerunt, constitutaque suis locis tormenta muralia, quae exterioribus aedifi cijs protegebantur. Oriente autem sole turres quae prominebant magna vi quassari caeptae. nec Turcae constantissime pugnando vlla in parte timoris signum dabant. erant enim in his plerique veteres Ia nizari in custodia oppidorum et arcium constituti. Ad extremum is exitus oppugnationis fuit, vt perfracto muro, multisque intro uarijs casibus interfectis nostri in castellum irrum perent. Ibi trecenti Turcae nemine capto trucidati: nonnulli insigni animorum contumacia media inclusi turri, seipsos et turrim totumque pene castellum non sine nostrorum dade, succenso tormentario puluere concremarunt, tanto ruentium murorum crepitu, vt litora veluti terraemotu pertremerent, et triremes quae suberant ad sagittae iactum lapidum fragmentis pene obruerentur. Accidit haec mu nitae arcis expugnatio anno salutis humanae supra 1532. Andreas exercitus dux e prora praetoriae triremis praelium spectauit, atque Rhodiorum militum virtutem admiratus fuit. itaque Sarnensem et Saluiatum singulis ingentibus tormentis donauit. tanta enim vis aeneorum tormentorum in castello reperta est, vt septuaginta millium aureorum precium excedere diceretur. Ea demum tormenta stupendae magnitudi nis, Arabicis inscripta literis, ad victoriae monumentum Genuam delata, in portus mole constituit. His rebus confectis, positoque ad Coronem Hispanorum praesidio atqeu vrbe tormentis et multorum mensium commeatu diligenter permunita, Mendocium ita animo confirmauit, vt fidem daret et prolixe polliceretur se, vel priuato sumptu (si Imperator id facere differret) in eius auxilium classem esse transmissurum. Interim Saluiatus cum Melitensihus triremibus in intimum sinum prouectus ad Lecheum vsque portum (hodie diui Demitrij vocatum) sub ipsa Corintho pauorem circumtulit, et veteris Sycionis, quam hodie Basilicam appellant, et quae in aduersa parte est Creusae litora, succensis hortorum aedificijs, late vastauit, atque suorum virtute Barbaris magnum vndique terrorem incussit. Nec multo post Andreas appetente hyeme, et acceptis [reading uncertain: page damaged] a Carolo literis, quibus discessum a Pannonia Solomanni, et suum in Italiam aduentum [reading uncertain: page damaged] significabat, faelici vsus nauigatione, in Italiam redijt. Mox etiam Saluiatus Melitenses triremes multis spolijs hostium refertas magnoque triumpho, ex Graecia [reading uncertain: page damaged] Melitam domum reduxit.

Interea cum Carolus Imperator pacem cum Clemente pontifice firmasset, et [note: Noua Melitensium in Graeciam expeditio.] Christianorum victoria contra Turcas laetus in Hispaniam reuersus esset, ineunte aestate anni 1533. crebris nuntijs allatum est, Turcarum classem Gallipoli eductam in Peloponnesum cursun tenere. Nec multo post Mendocius, qui Corone in praesidio erat, Petro Toletaro proregi Neopoli literis significauit, se terra marique vehementer obsideri, sed egegie defensurum vrbem, dum alimenta suppeterent. Proin de Caesarem etiam atque etiam admonebat, vt Graecorum studio deesse nollet, si Corenem defendi vellet, ... [reading uncertain: page damaged] ad id maiores copias suppeditaret. facile sperari vt Turcae

[note: 1534] rebellantibus Graecis tota Peloponneso pellerentur. Sed in primis ab Auria matu ram opem implorabat, et monebat, vt datae sibi fidei memor esset. His reb. cognitis, Carolus Auriae praecipit, vt classem instruat, et duodecim triremes in Hispania aedificatas se continuo transmissurum pollicetur. Hortatur etiam Melitenses equites vt classem suam contra Barbaros arment. Idcirco Auria coactis circiter triginta onerarijs na uib. et totidem triremib. Neapolim peruenit. Ibi veterani Hispani, qui ab authoritate proregis discesserant et Auersam vrbem occuparant, persoluto stipendio nauib. sunt impo siti, Roderico maciaco duce: contendit etiam in triremes cum manu nobilium Fridericus Toletanus proregis filius. Aderant et Ionnitae equites instructis triremib. paratissimi. Dum haec parantur Andreas Christo phorum Pallauicinum cum velo cissima trireme Coronem praemisit, ne desperatis auxilijs durius sibi consulerent. is interdiu per mediam Turcarum classem directa prora in protum inuectus, obsessos ingenti alacritate impleuit. nec multo post reb. exploratis, vt hostium consilia ad Auriam deferret, meridiano tempore improui sus erupit inter medias Turcarum stationes, adeo vt eius factum instar miraculi esset. At Auria e Neapoli Messanam profectus vbi de hostium maritimis et terrestribus copijs didicit, omnem spem et rationem inferendi praesidij in celeritate positam ratus, nequaquam Hispanis expectatis in Graciam cursum intendit. Audiebat enim praedonum accessu quotidie adaugeri hostium classem, Morumque praesertim archipiratam Alexandrinum expectari, cuius conflio Turcae in omni eius belli administratione vterentur.

[note: Turcarum ad Coronem classis.] Quum Zazindium venisset, docentibus Venetis, aliquanto ampliorem classem hostium ad Coronem stare comperit. quam putarat. Nam Luphtibeium Gallipolis Sanzachum et Solymannum Acarnanem, Morumque ipsum circiter octoginta triremes coegisse, magnumque numerum propugnatorum ex lanirerorum ordine in triremes distributum esse refe rebant, adeo vt nostros, nisi pleniore vento vterentur. Ottomanieae classi impares futuros esse iudicarent. Itaque Andreas vt de classe hostium certius exploraret Christopho rum Auriam cum sua trireme speculatum praemisit. Is quum Acritem promontorium superasset, in proximo sinu vniuersam classem iuxta litus conspexit, aduersis ad terram puppibus longo ordine collocatam. confestim ergo inde persequentibus Turcis ad Auriam reuersus, retulit, duplo ampliore triremium numero (quam ante vidisset) hostes ad auctas, eoque consilio sub Acrite in statione consistere vt confligerent, quum nostri superato promontorio ad Coronem proueherentur. At Auria nihil cunctari et instituti itineris cursum tenere constituit. Itaque sub orientib. Etesiis ventis nostri instructa acie Acritem superant, et recto cursu Coronem deferuntur. Antec edebant duo maximi Galeones quorum alterum Aurias magno sumptu aedificauerat, alterum adduxerat Bel homius Siculus his erat iniunctum vt in laeuam vela conuerterent, et quum hossium classis a litore proueheretur, deiectis anchoris medio inter vtranque classem loco consisterent, vt quum opus foret tormenta, quae erant eximiae magnitudinis, in aduersam disploderent. Hos onerariae naues plenis velis sequebantur. in tergo fuere triremes omnes latissima fronte onerariarum agmen cogentes. dextrum cornu pontificiae Phodiaeque triremes, quib. Saluiatus praeerat, laeuum antonianae hosti proximum obtinebant. mediam vero aciem ipse Auria gubernabat.

[note: Naualis pugna.] Turcae ad primum conspectum a littore non discedentes procul tormenta emittere et demum prouehi coeperunt, vt ex propinquo rem gererent [reading uncertain: page damaged] , cohortante ante alios Moro qui audentius in nostrorum latera et denique in terga vertebatur. Nam nostri quum propositum suum tenerent, et nihil in laeuam sed conuersis pro...s [reading uncertain: page damaged] recta ad Coronem contenderent, fugae speciem praebebant, eo praesertim, quod triremes a dextro cornu metu tormentorum adductae in altum magno circuitu ferebantur, et pleraeque [reading uncertain: page damaged] aliae ex media antonianamque acie onerarias consecutae, confusius quam deceret inter e... [reading uncertain: page damaged] sese insinuabant: quanquam nullum prope detrimentum ab hostium tormentis acciperent, ne... [reading uncertain: page damaged] Galeones cursum intermiserant, quum consistere debuissent. In ea perturbatione nostrae classis Morus Lufftibeium est cohortatus, vt pulcherrimae occasioni non deesse, sed illo cunctantius et consideratius sese prouehente, Auria triremes ab onerarijs explicauit, et ad Coronem secundo vento est deuectus: duae onerariae implicatis inter se ane...nis [reading uncertain: page damaged] tergo haeserunt.

[note: 1534] ad has opprimendas extemplo vniuersa hostium classis aduolauit Tum vero Hispani nequaquam pro sua virtute, vti deserti, et negocij naualis rudes. insano pauo re conterriti in scaphas desilire coeperunt, ut nostros consequerentur: nonnulli, mirum dictu, quanquam natare nescirent, quod eos scaphae non caperent, in mare praecipites se dabant, ut ad nostros enatando perfugerent. At Auria pertur bato sed ingenti animo ignominiae loco ducens si in oculis nostrorum naues circumuentae at que expugnate caperentur, cohortatus trierarchas vt proras conuerterent et remis contenderent, ad opem ferendam in hostes cursum intendit.

[note: Corone obsidione liberata.] Id conspicati Turcae, quod iam plemore Fauonio ad Coronem sensim detruderen tur, et ab ingenti colubrina, qui in turri erat constituta, emissae pilae ad ipsorum triremes perueniebant, magno tumultu explicare remes et desertis nauib. se recipere coeperunt: In eos Auria ad sexaginta pilas ferreas contorsit, et in multo spacio diuerbera tis eorum puppibus est persecutus, iam Antonio Auria ad oppugnandas onerarias conuerso. Ibi Hispani qui egetrime pugnam sustinebant, quum Turcis commutata for tuna animus, concidisset, in medio nauis ponte repugnare audacius coeperant, et An toniani mirabili celeritate vndique scandentes in summa castella euaserunt. in ea contentione trecenti Ianizeri, qui naues occuparant a suisque deserti fuerant, interfecti aut captisunt. In his fuit Iusuphius senex mille Ianizaris praepositus quem Auria sericeis vestibus ac aurea torque donatum ad Methonem sine precio dimisit. Turcarum praefectitum Lufftibeium increparunt, quod oblata occasione dimicare noluisset, sed ille secreriora mandata Solymanni adferebat, qui iniuxisset vt classem seruaret, et omnem pugnae aleam deuitaret. Interea Mendocius in deserta hostium castra eruperat, in quibus magna copia commeatus et castrensis supellectilis est reperta. Postea Andreas frumentum, vinum, et reliqui commeatus magnam copiam tormentarijque pulueris cados plures exponit, ac Macicao cohortibusque eius vrbem custodiendam tradidit. Graecos etiam hortatur, vt ea obsidionis et belli incommoda patienter ferant: Caesarem enim ineunte vere terra marique in Peloponneso cum Turcis bellum gesturum, et Christianos dura seruitute tandem liberaturos. Deinde Auria vetere exercitu in naues imposito a Corone discedens, supra Acritem constitit, ratus Methonensi portu egressuros hostes, vt praelio contenderent. Sed quum millis artibus elici possent Corcyram venit, atque inde ipse Messanam, Rhodij vero equites foelici reditu Melitam peruenerunt.

[note: Hispanorum temeritas punita.] Hyeme postea praeterita Hispani et Graeci ad Coronam multarum rerum inopia labo rare coeperunt. Nullos enim egressus tuto et Turcarum stationes incursionesque relinquebant. Itaque milites nostri brumalibus fere diebus cum taedio tam lentae et diutur nae obsidionis, tum multarum rerum inopia adducti, a Maciaco duce petierunt, vt contra hostes ad insigne aliquod facinus edendum educerentur, praesertim cum nulla spes esset expectandae classis ante calesndas apriles. At Maciacus compescere has voces, et docere quantum flagitij committeretur, si praesidio temere excederent, parsimonia et tollerantia eas difficultates superari posse, proinde sibi in animo esse vrbem tueri, et Caesariseruare. Verum Touarres et Hermosilla centuriones, er per triduum in vtramque partem deliberata, tandem Maciacum precib. vincunt vt eundum decreuerit: testabatur tamen se inuitum trahi, et nimia eorum cupiditate totius belli summam in discrimen adduci, in quo nulla propespes secundi euem tus. Verum ad id fortiter audendum magnopere cogebatur a Graecis, de sua salute et libertate solicitis, inter quos rei bellicae peritia et turcarum stipendijs clari eminebant lazarus macedo, buseus eques auratus, et Barbatius Graecorum fortissimus. is Turcicae linguae peritus singularem totius regionis et itinerum notitiam tenebat, hortabaturque vt se duce et antesignano ad eam expeditionem vterentur, se enim daturum operam vt occulto itinere ad hostes consopitos, aut nihil tale uerentes, opportune peruenirent. Macicaus ergo Liscanio et Mendesio vrbem commendauit, ac secunda noctis vigilia educto agmine ad Andrussam clam contendit inusitatis itinerib. vt culta loca et Turcarum cu stodias deuitaret: ea nocte dimidia fere itineris parte confectia. exorto sole in nemerosa valle copias condidit, atque vesperi curatis corporib. ad Andrussam perrexit, vt paulo

[note: 1534] ante auroram hostib. appropinquaret. Erat ibi Caranus cum tribus milibus Ianiza ris in oppido, extra vero Achomates in suburbanis cum mille delectis equitib sen tentia nostrorum erat nullo cum strepitu equitum stabula pertransire et oppidum ex templo adoriri. Ita Maciacus ad oppidum progreditur, et Hermosilla contra hostium equi tes quietus consistit: sed tanto silentio negotium patrari non potuit, quin nonnulli Tur cae stabularij casu excitati nostros sentirent, et sclopetorum collucentes funiculos perspicerent. Hi primi omnium vigiles, et demum equites sopitos somno clamorib. excitarunt.

[note: Andrussa frustra oppugnata.] Itaque Hermosilla experrectos et adhuc imparatos, priusquam coeant et equos asce dant: magno impetu inuadit. Turcae eo casu perturbati aedificiorum ianuis se defen dunt, nostri stabula perrumpunt, multos trucidant, ignemque stramentis inijciunt, vt equi, viri, arma et aedificia eodem igne concremarentur. Tum vero cuncta tumultu clamoreque misceri, praesertim vero equi discurrentes hinnitu suo inusitati tumultus strepitum reddebant. Eo modo excitatis in oppido Turcis nostrorum spem fregit ac ani mos imminuit. nam Carano spacium datum ad arma capienda, et Turcae ad murum portasque acurrerant, ac paucitate nostrorum animaduersa, intrepide densatis ordi nib. praeliabantur. hermosilla delendis equitib. intento et serius auxilium adferente, Macicaus dum portulae valuas refellit sclopeti glande perfrontem traiectus cadit: mox et Diadacus Touarres et milites muro proximi interficiuntur, atque Turcae luceiam existente erumpunt. Nostri ab accliui accessu in aequum locum retrogressi, secundum agmen receperunt, et in hostes fortiter perrexerunt. Tum Hermosilla insequentes per sclopetarios submouebat atque expeditos ad latera disponebat, vt vndique proru entes Turcae certis prope ictib. sternerentur. Iam etiam equites, qui ab incedijs eua serant, cum achomate cristis conspicuo frequentes adcurrebant. At nostri ea animorum constantia gradum referebant, vt turcarum impetum egregie propellerent. Sed Acomates ducentos sclopetarios a Carano acceptos ab totidem equitib. in clunes equorum recipi iussit, et nostros persequitur. alios quoque equites sagitarios et hasta tos aduocauit, sed dum audacius in nostros equum adigit, sclopeti glande per lunatam peltam traijcitur Eo modo duce amisso Turcae persequend. finem fecerunt, indeque nostri quietiiore agmine Coronem sunt reuersi: nec diu Turcae ad Andrussam moram traxerunt, sed ad Londarium (quia Megalopolis olim fuit) reliquum hyemis egerunt.

[note: Corone a nostris relicta.] Turcis a Corone discedentibus iterum Andrussa a nostris est repetita, vt tot fortium virorum caedauera feris et volucribus relicta humarentur, et in his sepeliendis vicini Graeci singulare Christianae pietatis officium praestiterunt, et a nostris Maci cai caput, quod hostes in praelonga hasta praefixerant, Coronem est relatum. nec mul to post suborta peste multiplicatis funerib. Coronem vastare coepit. Quib. de causis Hispani nacti nauigia, quae frumentum a Sicilia detulerant, susceptis Graecis cum eorum supellectile, allatisque tormentis, Caesaris voluntate, oppidum vacuum reliquirunt, nolebat enim Carolus ob vnius vrbis possessionem grauissimis sumptibus id bellum alere. Vnde etiam eandem prius Venetis, Pontifici, et Rhodijs militib. qui in Melita erant possidendam et tuendam obtulerat. cum autem illi ad tantos sum ptus pecuniam conferre grauarentur, milites suos conseruare voluit. Cupiebat quidem Clemens pontifex prudenti consilio in multos anno Turcarum metu liberari, egeratque Byzantij cum Ludouico Gritto, vt reddita Corone in decem annos induciae essent Solymanno cum omnibus Christianis, quod maxime vt fieret Habray mus appetebat nam excitato iam pene Persico bello in Orientem animi omnium et arma vertebantur. Sed dum Caesar hinc dedecoris metu, et illinc praeclara commoditate animi consilium tardius explicaret, transigendi negotium tempus effluxit. Paulo post etiam Clemens pontifex obijt, atque alexander Farnesius in officio successit, qui se Paulum eius nominis tertium, secundo nonas Nouembris anni 1534, appellare foelici auspicio iussit.

[note: Tumultus in Transsyluania ortus.] Paulo ante venerat Aloysius Grittus Andreae Venetorum principis filius, a Soly manno cum amplissimis mandatis Byzantiae missus ad Ioannem regem Vngariae, vt Budae consideret, ac consilijs omnib. pacis et belli interesset, dum ipse contra Persas

[note: 1534] proficisceretur. ducebatis aliquot turcarum equitum alas, atque insignem peditum ex lanizaris manum praesidij causa secum, quorum numerus ad septem milium summam explebat. Is in itinere cum Petro Moldauiae duce foedus inijt, et elatior factus in Transyluaniam perrexit edicta passim proponens, vt proceres et ciuitatum legati ad se tanquam Solymanni legatum conuenirent. Erat tum americus Cibachus Episcopus Varadinensis eius regionis praefectus, quem Vayuodam appellant. Is ab Turcarum amicitia plurimum abhorrebat, atque strenue cauendum putabat, ne prouincia viris, equis, auro rebusque omnib. abundans paulatim in Mahometanorum potestatem deueniret. Itaque amicis passim confluentibus, adeo instructus ad Grittum accessit, vt is comitatus prope iu sti exercitus speciem praeberet. Ea res Gritto ingenium vehementer commouit, ita vt concepta ira fremeret, et his non obscure minarent, qui imperijs suis minime paruissent. Eam etiam iram Ianus Docia Vngarus Americo inimicus egregie augebat, inferens eam prociam duo praefectos capere non posse. Itaque Grittus Americum compraehendere et vinctum Bizantium ablegare statuit. Ad eam rem Docia destinatur, cui validissima Tur carum ala et Hungarorum aliquot turmae traditae. Is noctu ab Braxouio, vbi tum Grit tus erat, clam duscedutm et ad castra Americi repentinus aduolat. paulo ante enim per Vngaros speculatores didicerat Americum, patentib. in campis vitandi aestus gratia iuxta pagum tentoria collocasse, et sine custodia militari cum familiarib. in tabernaculo pernoctare. Ita praefectus cum hostes magis contemneret quam timeret, a do cia opprimitur. Iacenti et vix dum a cubicularijs experrecti, ipse docia caput detruncat atque cum suis castrorum ornamenta et equos diripiunt. Itque castra omnib. in locis trepidatione, luctu, et fuga complentur, et proximiores vndique excitantur. At Docia tanto patrato facinore braxouium reuersus americi caput ab auricula manu suspensum Gritto spectandum detulit. Aderat tum et Laschus Polonus, cui crudele hoc factum displicebat, licet aliquas simultates cum Americo haberet. Necmora plerique Turcae et Hungari discedunt ad occupandos Americi thesauros, qui in remoto oppido serubantur.

Caeterum vbi de eius caede fama percrebuit, propinqui et prouinciales fere oens [note: Alaysius Grittus Turcae legatus occisus.] aduersus Grittum coniurant, et vindicandam armis optimi antistitis mortem decer nunt, paucis dieb. supra quadraginta milia peditum et equitum coiuerunt, duce Steffano Mailato ipsius Americi intimo amico. Porro Grittus quum tantum eratae mul titudinis armorum apparatum cognouisset, ad oppidum Meges expeidtis itineribus se recepit. Incolae Gritti copias in inferiorem partem receperunt, ipsi vero sese resque suas in aeditiora subduxerunt. Ibi Grittus sese tantisper communire statuit donec auxilia conuenirent, quae hostes propellerent, et ei aditum in Pannoniam aperirent. Mox etiam hostes superueniunt, et munitiones horribili clamore adoriuntur, verum per turcarum sclopetarios et sagittarios primo impetu reiecti fuerunt. Eo detrimento accepto Mailatus hostem obsidione cingere instituit, sperans breui sine vllo suorum vulnere hostes fame cogente in potestatem venturos. Interim Grittum frustra auxilia expectantem morbus inuasit. Itaque tandem dubia spe ad condictam horam ab ea porta quae ad Moldauos ducebat erupit, et dextra Solymanni diplomata ostendit. Ibi vero in Franciscum Scendenum Americi propinquum incidit, qui tegumen tum capitis preciosum e Sibillina pelle detraxit, et Grittum compraehensum equitib. tradidit. Tum vero a Transy Iuanis eius copiae caeduntur, et in fugam conuertun tur. conclamantib. postea cunctis vt ea hostia Americi manib. mactaretur, mailatus eum Francisco ad supplicium tradidit, atque ita caput eius ingenti machera detruncatum est. In eius cruore proceres penulas militares more gentis intinxerunt, vt diu secum exactae vindictae memoriam deferrent. Sed Ianus Docia maiore ira et grauiore supplicio affectus discerptus que est. Quum Gritri truncus a carnifice nudaretur, loculus in foemorali cum gemmis immensi precij repertus est, adeo vt ea omnis praeda aurerorum nummûm quadraginta myriadas superasse dicatur. Nec multo post et ipse Laschus a rege Budam euocatus non mediocre vitae periculum adijt, quum in quaestione sub tormentis Gritti consilia explicare cogeretur. Sed is demum, deprecante pro eo sigismundo Poloniae rege, carcere eductus in Poloniam se recepit.

[note: 1534] Solymannus Turcarum imperator eadem aestate, effusis vltra Euphratem ingentibus [note: Hariadeni Barbarussae fortuna.] copijs. aduersus Tamasum magni Hismaelis filium bellum suscepit, validaque simul instructa classe Africam inuasit, occupandae Melitae, Siciliae, et Italiae maxime opportunam. Conceperat enim ingenti spiritu totius orbis imperium. In vadendae vero Africae author Hariadenus Mytheleneus extitit, vetere Horucij fratris cognomento Barbarussa a nostris appellatus. Is in Numidia proxima Mauritaniae Algerij regnum a fratre antea partum, adeo frequentibus victorijs amplum clarumque reddiderat, vt nostri aeque ac finitimi Paenorum reguli et vagi Numidae eius opes et audaciam magnopere timerent, et Solymannus ad fortissimi viri famam frequenter excitaretur. Erant hi fratres patre Graeco, atque eo Mahometis sa cra secuto, in insula Lesbo geniti: quum inopiam ferre non possent, arrepta bireme spes suas omnes mari commiserunt, sese Camali archipiratae in disciplinam traden tes: sub hoc Herucius cum Hariadeno multis seruis et nauigijs adauctus praedabum dus in Mauritaniam peruenit. Eo tempore Algerij regulus cum fratre armis de im perio contendebat, hic quum Numidas equites (qui nunc Arabes dicuntur) precio sibi in auxilium asciuisset, alter opportune nouaegentis aduentu laetatus, pecunia cum Horucio transegit, vt se defendendum susciperet, paucisque diebus Horucius cum valida manu scleptariorum eo impetu confecit bellum, vt Turcarum nomen omni bus terribile esset. His rebus gestis, quum eo bello comperisset Mauros, per seiner mes ignarosque militiae. facile per partes opprimi posse, Numidas vero vagos et inter se dissidentes, improuiso fidem abrupit et repente hostis factus, breui Algerio regno potitus est. Nec multo post finitimum regulum Circello imperantem vi et dolis expulit. Inde mare vndique infestum reddidit, et in mediterraneis quoque locis cum expeditis cohortibus euagabatur, vt nihil terra marique pacatum relinqueretur. Ab eo rerum successu Bugeam inuasit, Hispanis qui in praesidio erant ad summas rerum difficultates redactis. Mox etiam Hispanorum exercitum Didaco Vera duce fusum deleuit. Ad extremum quum Tremisenij regem Caroli Caesaris amicum regno expulisset, Punica simul et Chtistiana arma aduersus se concitauit. eo bello su peratum et fuga in solitudinem euadentem Hispani consecuti cum paucis familia ribus interfecerunt. Horucij caput in Hispaniam transmissum, et in lancea circumlatum populis maritimis insignem attulit laetitiam.

[note: Hariadenus Algieram occupat.] Postea Hariadenus frater acclamantibus militib. imperium suscepit. Is regni haeres factus ad imperium totius Africae adspirare coepit. Itaque arma proferre, Mauris et Nu midis terrori esse, modo cum his pace ac inducijs vti, modo bellum gerere: porro aucta classic Hispaniae, Sardiniae, Siciliae, Melitae acaliarum insularum ora praedari, et formidolosus finitimis esse coepit. Haec audentem et molientem fortuna non destitit. Nam Hametem Numidam sibi infestum per insidias interfecerat, et Benchades mul tis praelijs superatus in solitudines abscesserat. Mari quoque ita res gessit, vt Hugo Moncata supra Sardiniam nocturno praelio victus amissis aliquot triremib. vix effu gerit. et Portundus Hispanicae classis praefectus, amissa classe, cum filio fuerit interfectus. Cum etiam aliquot Siciliae, Neapolitanae, et Venetae rostratae varijs interceptis casib. accessissient, terribilis omnib. esse coepit. Ipso quoque Andrea Auria ad Circellum repulso, famam eius auxit. Postremo arcem scopulo impolitam Algerio vrbi imminentem defensamque peraliquot annos ab Hispanis, summa vi adortus deleuit, ruinis profum do mersis et iacta mole, vt regiae vrbi percommodus portus adderetur. Quum hac rerum gestarum fama floreret, Solymannus e Pannonia reuersus ad eum legatos misit, qui eum euo carent, summosque honores et maris praefecturam Byzantium venienti pollicerentur. Itaque Sinas et Mangalis Rhodi praefectus ad eum legati missi, qui a Hariadeno summo cum honore suscepti fuere: audita legatione incredibili laetitia afficitur, haud inani spe concepta totius Africae potiundae. Itaque reb, Algeriae constitutis, classe quadraginta tri remium instructa discessit: circa maris Thyrreni oram aliquot Lygusticas naues adeptus cruento praelio expugnat, et incendit. Inde conuersus ad Iluam insulam Rinum oppidum nocturno praelio capit, incolis in seruitutem abductis. Cum ingenti praeda onustus

[note: 1534] Bizantium venisset, ad Solymannum perducitur, et laeto vultu suscipitur, vel ob id quod dono dabat aliquot pueros decora facie, itemque lectissimas virgines, Eunuchos, leones, et pardos. Reliquis dieb. de gerendo bello et de tota ratione rerum Punucarum et Christianarum disserunt. Cum autem ob familiaritatem cum Solymanno sibi apud Aulae prooeres inuidiam conflasset, sacile intellexit quam importune abesset Habraymus, cuius ami citiam annuis munerib. colere erat solitus. Is eo tempore ad Persicum bellum profectus in Comagena ad Alepum pyemabat, Euphratem ad prima veris signa traiecturus.

[note: Hariadenus maris Imperium a Turcis nactus.] Solymannus tandem per Aiacem et Cassinum Bassas respondit, eius negotij sum mam ad Habraymi iudicium deferendum, quita eius praecipue hortatu e Mauritania esset euo catus. Proindesi quid impertratum vellet ad eum in Syriam proficisceretur. Eo modo in Syriam reiectus, quum repulsae nomine existimationis suae iacturam facere videretur, tamen dissimulanter tulit, et terrestri itinere eo peruolauit. Habraymus ipsum Alepi honorifice susceptum, et in colloquijs de ordine gerendi belli et Africa occupanda disserentem ita admiratus est, vt neminem eo peritius mari gesturum bellum arbitraretur, Solymannoque rescriberet, in Hariadeno ingenium vigere omni bellicae virtutis laude cu mulatum, propterea eum recte facturum si viro fidem adhibeat, inter Bassas adnume ret, et vniuersae classis imperium tradat. Eo modo Hariadenus commendatus Habray mi voluntate Byzantium redijt et propensissimis animis suscipitur. Aduexerat autem secum Algerio Roscetem Paeaenum Muleassis regis Tunetani fratrem, aliquot ante annis domo pulsum, spe proposita ut a Solymanno in paternum regnum reduceretur. Hoc Roscete in occasionem Africani belli purpuratis ostentato, ad Solymannum introducitur, vbi multa de Africis, Hispanicis, ac Italicis reb. et belli gerendi ratione disseruit. At Solymannus collaudato Hariadeni studio, tum consilium dimisit. Nec mul to post decretum factum, vt Hariadenus trib. Bassis quartus adderetur, essetque ei sum mum maris imperium, ita vt insulae, portus, vrbes, populique maritimi ei parerent, ius ei fasque esset vbi vellet remiges, nautas, milites conscribere et in naues compellere. His promulgatis Solymannus postridie idus Maias ei vexillum, sceptrum, gladiumque de manu tradidit, atque ad naualia deducere iussit, octiesque ei centena millia aureorum in bellicos sumptus ex aerario depromuntur, atque octingenti Ianizari ex ordine Prae torianorum adduntur. Itaque classe octoginta triremium armis, uiris et commeatu abunde [note: Italiae ora a Hariadeno uastata.] instructis Hellesponto egressus, in Italiam cursum intendit.

Quum improuiso aduentu Messanae fretum transiret, Mamertimi ad arma conclamantes, vrbi portuique magnopere timuerunt: sed praeteruectus Hipponiatem sinum, in Brutiorum ora S. Lucidij oppidum inuasit rupi impositum, et muro parum munitum. Sed is a terra Turcarum subeuntium impetus fuit, vt diu defendi nequierit. Inde ingenti rerum et hominum potitus praeda ad Citrarium contendit, vbi classem aedificari a captiuis audierat, id vti vacuum incolarum fuga statim est accensum. Vbi vero a Caoreis supra Neapolim classis in conspectum est data, adeo eam oram conterru it, vt plerique affirmarent si ostis expositis copijs ad moenia repente successisset, Nea politanos vix vrbem fuisse defensuros. Eo cursu ad Prochytam prouectus vrbem cepit, et quum in Caiatae portum noctu inueheretur, ita ad Speluncam superato promontorio [correction of the transcriber; in the print promonmontorio] cursum deflexit, vt occupandae Caietae occasionem praetermisisse crederetur: Speluncani inexpectato apulsu tantae classis territi, vix tentata defensione animos desponderunt, ingressusque hostis circiter mille ducentos homines coepit. Eadem quoque nocte ad duo millia turcarum e classe per asperos colles ad vrbem Fundos peruene runt. Ea vero aduolantium celeritas fuit, vt Iulia Gonzaga vixspacium sit nacta quo seminuda iumento imponeretur, atque inde se ad montes proriperet. Ferunt Barbarussam eam formae et virtutis fama florentem capere cupiuisse, vt Solymanno dono daret. Caeterum Fundani caeduntur et capiuntur. Alia quoque triremium manus Tarraimam diuertit, ibi populo ad montes fuga elapso in templa saeuitum, inualidique [note: Hariadenus in Africam deflectit.] senes et aegri aliquot in lectulis trucidati.

Is terror a Priuernatibus propere Romam delatus, ita omnium animos conster nauit, vt si hostis eo impetu ad Hostium esset deuectus, tota ciuitas sese in Sabinum

[note: 1534] Hetruscumqûe agrum effusura crederetur. Coiuere tamen in eo periculo Cardina les, et effractis aerarij repagulis Hyppolito Medici cardinali pecuniam deprompse runt, vt oram maritimam tueretur. Is alacriter cohortes conscripsit ex incondito hominum genere, qui per summam iniuriam Priuernatibus ex itinere direptis, in hostilem rabiem animos vertisse videbantur. Porro Barbarussa vetere suo consilio innixus, quum Melitenses sua classe appropinquare audiret summa celeritate vsus in africam traiecit. voluit autem ea diuersa nauigatione Muleassem fallere, vt im paratum opprimeret: vnde simulanter famam ediderat Melitae, Siciliae, et Italiae deuastandae. Veneti quoque Muleassi et Poenis timorem minuebant, quum validam classem instruxissent quinis decumis ex sacris redditibus sacerdotum ordini (vel inul to pontifici) impositis, vt remigibus stipendia praeberentur. Ad haec quoque Muleasses per speculatores didicerat Roscetem fratrem, quem maxime metuebat, Byzantij in libera custodia relictum, veluti aliena tum ab Africae rebus expeditione suscepta. Ea vero tempestate in Africa Tunetani et Fessani reges opibus et autho ritate caeteris praestabant: sed a tunetanis ab longa imperij potestate sacra et omnia iura petebantur. Imperium Tunetanum octingentis milibus passuum in ora ab occasu in orientem extendebatur. nam Bugea et Tripolis emporio et gymnasio clarae vrbes, quas Hispani prius in diuersis regni finibus bello ceperant Tunetanae ditioinis erant, quum et ea introrsus, ad aethiopum harenas vsque pertineant. Tum etiam Tripolis Melitensium forti praesidio tutebatur.

[note: Muleasses Tunetarum rex.] Lentigesia Muleassis mater, doracis reguli soror, virilis animi mulier effecit, vt Muleasses regnum arripuerit. Nam Mahometes, qui triginta duobus annis regna rat, quum sibi vitae finem adesse cerneret, Maimonem inter duos te viginti filios natu maximum, iure regni haeredem scripturus esse videbatur, nisi Lentigesia, corruptis precio regins satellitibus, maritum in supremis vitae angustijs precibus fatigatum praeuertisset, vt in filium regnum transferretur. Itaque Maimo patre expirante interficitur. Roscetes secundo natus, qui extra arcem cum vxoribus habitabat, compraehendi non potuit. Caeteri fratres partim iugulantur, partim candenti ferro oculis admoto Barbarico ritu lumine priuantur. Eo modo Muleasses paterno regno potitus desaeuij in paternos amicos, nouercas, et concubinas nefaria crudelitate, quum ipse in mares procliuior patrem effeminatum diceret, qui exhausto aerario ducentas simul foeminas ad libidinem in regijs hortis aluisset, e quibus tot suscepisset liberos qui in imperio aemuli forent, ob idque sibi in his occidendis plenum inuidiae negotium reliquisset. nec multo post Dorax aduersus Meschinem regulum Numidam peculiari nomine bellum suscepit. Sed Meschines praepotenti, hosti facile cessit vti imparatus, scilicet vt coactis auxilijs opportune reuerteretur. Ea contentio vtrinque vario belli euentu saepius agitata, ad extremum ipsum regem in id bellum traxit: Itaque Muleasse in doracis castra cum magno equitatu et Turcarum mercenarijs peditibus profecto, res eum habuit exitum, vt Meschines profligeretur. Haec iniuriae acerbitas adeo vehementer Meschinis animum permo uit, vt singulos Numidarum duces accesserit, ac fere totam africam ad bellum excitarit. Roscetes quique a Biscari in spem regni fuit euocatus. Hi castra fecerunt non longe a Bechia vrbe, quae itinere vnius diei a Tuneto distat. Ea aduentantium hostium fama Muleassem, ex scelerum conscientia sibi diffidentem, magnopere conterruit. Verum is non minus astu quam saeuitia insignis, adeo metum dissimu labat, vt compressis portarum custodia de Roscete rumoribus, festa hilaritate Amidae filij nuptias celebraret, et vniuerso populo solenne epulum praeberet.

[note: Roscetes fratrem Muleassem bello adortus.] Vbi Roscetis aduentus diutius occultari non potuit, vexilla, arma, tormenta ex arce per Doracem proferre, Numidas quot poterat mercede conducere, et Turcas praedones ad suas partes trahere iussit. Tum enim piratis ad Tunetum erat tutissimus receptus, cum quinta pars captiuorum et praedae ad fiscum pertineret. Quum Roscetes adpropinquaret, Dorax ante portam urbis in acie constitit, cum septem millibus equitum Numidarum magnaque Afrorum peditum multitudine,

[note: 1534] uderat et Caradinus Turca cum delecta cohorte sclopetariorum, et septem currulibus tormentis. his accesserat ala praetoriana Christianorum equitum, qui ex reliquijs veterum expeditionum in Africa remanserant, et ob virtutem in honore habiti vxores duxerant. Prouolauit antea lios Meschines cum quatuor milibus equitum, hunc Morhabitus cum ampliore agmine continenter est subsecutus: Roscetes postremam aciem tenuit. Restitere aliquandiu regij, Dorace primos impetus fortiter sustinente. Sed Morhabiti vim non tulerunt, ac multa caede praecipites acti in fugam conuersi sunt, defuuit etiam spacium Caradino ad dirigenda tormenta, dum puluere omnia miscerentur. Postea Roscetes vrbe exclusus, ad proximam regionem quam Martiam vocant deflexit, ea est circa magnae Carthaginis ruinas omnium rerum copia et fertilitate abundans. Ibi circiter viginti dies moratus, quum frustra expectando vrbanos motus nihil proficeret, vt Tunetanorum animos grauiore periculo aduer sus Muleassem concitaret, totum id Oliuetum immani crudelitate succendit, quod summa amoenitate atque vbertate ad Tuneti vsque moenia protenditur. Sed conturba tis ciuibus rex omnes solatur vt eam calamitatem aequissimis animis ferrent, se enim ea detrimenta singulis praesenti pecunia liberaliter exoluturum. Nec multo post quum Tunetani animos suos efferatos a Roscete penitus auertissent, Numidae dila bi ac roscetem vt longe secederet monere coeperunt. Itaque suadentibus amicis Al gerium ad Barbarossam confugit, vt illic vlteriores spes suas ad inuadendum pater num regnum securius agitaret. Eo modo apud Turcam in cultu prope regio permansit, vsque ad id tempus quo Byzantium (vti diximus) est deuectus.

[note: Hariadenus Tunetum occupat.] Is Punicarum rerum status erat quum Hariadenus Pontia profectus perpetuo cursu ad Bisertam improuisus classem appulit. Bisertani taedio Muleassis et sua mobi litate impulsi audito Roscetis nomine Turcas oppido recipiunt, praefectumque repu gnantem expellunt, postea copijs celeriter eductis praeteruectûsque Vticam et Cartha ginis promontonium, eius turris atque munitionis, quam Gulettam nostri vocant, in conspectum se dedit, ita vt eos displosis omnib. tormentis in amicitiae signum de more salutaret. Guletani custodes, quum salutem redderent, responderunt se in eius potestate statim futuros, qui Tunetanae vrbis imperio potiretur. Iam ab excelsa Tuneti arce conspecta classis ingentem in vrbe tumultum excitauerat: Erat enim ciuitas erecta in expectatione noui regis, cum ipsius roscetis amore, tum odio Muleassis, quem crudeliter imperantem per ipsius roscetis amore, tum odio Muleassis, quem crudeliter imperantem per aliquot annos pertulissent. Nam Tunetani ei erant vehementer irati, quod eorum inopiam priori bello acceptam non subleuasset. Itaque egressum arce et in fore concionantem deseruerunt. Monuerun quoque specie amicitiae, vt extemplo fortunae cederet et profugeret. Vnde a ciuibus destituius fuga sibi consulere statuit, idque ea celeritate vt et in arce aurum, gemmas, et regia or namenta relinqueret. Primi omnium duo Hispani a Muleasse ad Haria denum defeceruat. Abezes ex vrbe Granata, et Feniches Taraconensis, qui custodiae arcis erat praepositus. Hic roscetes vxorem et liberos, qui a Muleasse in custodia seruabantur, statim eduxit et regio cultu ornatos in Muleassis solio constituit: Nec mora Hariadenus expositis in terram copijs, conscenso equo cum quique millibus turcarum ad eam portam peruenit quae stagno et naualibus est coniuncta. At Tuneta ni quum Haeiadenum per mediam vrbem ad regiam contendentem magnis gratula tionib. excepissent, perturbari coeperunt, quod Roscetes nusquam compareret. Auxe re tumultum roscetis familiares, qui amicis submisse dicerent, ipsum frustra expectari, qui Turcarum et Hariadeni fraude in Asia, et in cathenis quidem esset relictus.

[note: Praelium in vrbe commissum.] Eo modo detecta fraude Tunetani frementes circa forum conglobanmr, quibus se Mesuar authoritate Poenorum facile princeps ducem praebuit. Is Muleassem reuocabat, et Turcas in arce obsidere et oppugnare stamebat. Itaque ad populum conuersus: Nefaria, inquit, fraude decepti sumus, Roscetes enim quem pro legitimo rege expectaris, Byzantij in cathenis suam calamitatem luget. Nec mora omnes ad arma conclamant, et repentino impetu Turcas inuadunt. Erat Tunetanorum ingens sed incondita multitudo, quae vix sustineri posset, nisi periti ducis imperio

[note: 1534] regeretur. Vnde concursu vndique facto ad arcem contendunt, et ad propugnaculum aduolant, quod ad oppidum suburbanum spectabat. In eo Turcae vexillum praefixerant, ac inde fortiter propugnabant. sed scandentibus Afris aegre sustinere, et sese in munitiorem locum recipere coeperunt, donec tormentum aeneum in arcis speculam eductum in confertissimos hostes emiserunt. eo ictu multorum strages edita, praesertim cum a tota muri corona sagittis peterentur, et sclopetorum ictibus sternerentur. Verum Muleasses cum suis reuersus oppugnationem bis intermissam renouarunt. In ea rerum asperitate haridenus statuit reuptione dimi candum, si arcem defendere et salutem omnium tueri cupiant. Itaque duobus portis erumpunt, et circumuentos ab diuerso latere trucidant. Tum tribus in locis edi tur pugna, et inter multos Paenos Mesuar glande traiectus cadit. Tum vero ab oppugnatione cessatum, ac in plateis cruento praeliio aliquot horis est decertatum. Ad extremum Tunetani superati et intra domos compulsi. Ferunt ea die supra tria millia tunetanorum desiderata, et ad triplum vulnerata. In eo statu Muleasses desperatis rebus cursu se proripuit, et protegente Doracis equitatu in pacata loca peruenit, vbi in Constantina vrbe ad Caroli Caesaris aduentum a Dorace liberaliter sustentatus fuit. Ea olim cyrtha Numidiae regia fuit.

[note: Tunctum aedificijs ornatum.] Caeterum ea nox quae praelium et regis fugam secuta est, Tunetanis pariter et Turcis insomnis fuit. Nam paeni caeso Mesuare pacem quam bellum malebant, praesertim quum rex ipse in solitudines effugisset, et id Haridenus impetrare cupiebat. Itaque impetratis et acceptis inducijs in Solymanni verba iurant, et Hariadeno eius praefecto obedire poliicentur. Postea Numidarum principes Hariadenus sibi foedere et beneuolentia iungit, atque Asanagum Eunuchum et Halum Leuanum cum Ianizeris et tormentis currulibus ad recipiendas Africae vrbes misit. Paucisque diebus nullo labore, aperientibus cunctis portas, mediterraneae pariter atque maritimae vrbes deditionem fecerunt, vna omnium vrbs Caruena aliquandiu restitit, sed victa excidij metu turcarum armis cedens praesidium accipit. Inde Hariadenus regiam nouis aedificijs exornare atque munire orsus, septum in Cauedio, in nquo turcarum more pro tribunali ius diceret, instituit. conatusque est multis seruilibus operis aperire nouas fauces, ac immittere per eas id mare quod a promontorio Carthaginis lunato flexu ad stagni munitiones extenditur. In eo littore geminae sunt turres ab aquae salisque nomine a nostris appellatae, vbi olim ille insignis Carthaginensium portus visebatur. Id opus ea ratione Hariadenus efficere contendebat, vt tuto et maxime expedito portu vteretur. nam vadosae admodum erant an gustiae, quibus Guletana turris ab ortu aduersae continenti ligneo ponte committitur, ita vt triremes aegre humeris seruorum in stagnum educantur: ab his faucibus Paeni leuib. nauiculis propter humida vada ad vrbem tunetum adnauigant. vide turque id stagnum centum fere stadiorum diametro in orbem veluti circino circum ductum, et id multo coeno passim uadosum. Caeterum id opus Aquilones facile disturbarunt, inuecta scilicet continuis fluctibus arema.

[note: Solymanni in Persiam expeditio.] Dum haec in Africa et circa Melitam insulam magno equitum Ioannitarum periculo fiunt, Sophusque, Hismael Persa nondum quatuoret quadraginta annos natus fatis concessisset, reliquit quatuor filios ex legitima vxore susceptos. eorum natu maximus erat Tammas totius imperij haeres, ea conditione vt reliquis fratribus regnorum praefecturas impartiretur. Is ergo paternum imperium nactus Tur cis resistere atque regni sui fines ampliare constituit, praesertim cum cognouisset Solymannum sibi totius orbis imperium proposuisse. His rebus nunciatis solymannus vehementer excitabatur viriumque suarum conscius elato animo Persarum bellum agitabat. indignabatur tamen sese a Christianis regnis, quibus inhiaret, importune reuocari. Eum itaque pari studio diuersa bella meditantem, Habraymus impellebat vt arma in orientem conuerteret, is enim inter purpuratos principes summa authoritate et gratia pollebat, qui tamen in Epyro a Christianis natus, et ad Turcarum religionem puer abductus fuerat. Nihilominus tamen Christianos

[note: 1534] nos diligebat, ac oblata occasione ipsorum causam egregie fouebat. Itaque Solymannus Habiaymi consilia complectitur, et vtrunque militiae Magistrum admonet vt Sangiachos ad signa vocent, Europeique omnes in Asiam traijciant, et ad Niceam inter se coniungantur. Lufftibeium autem in Peloponneso Coronem obsidere iubet, et aloisium Grittum in Pannoniam dimittit, vt ibi in regni procuratione Ioanni regi assistat. Ipse ex suae superstitionis ritu votis pro victorijs nuncupatis, in templo rite se ipsum lustrat, et Vlamene Persa itineris duce vsus, in Lycaoniam ad Iconium progreditur. Inde per Mesopotamiam Persarum ditionis fines quartis et quinquagesimis castris Coim peruenit in maiorem Armeniam, tanta Turcarum admiratione, vt veriti sint insidias subsistere, et castra munire cogerentur, cum nondum pro certo didicissent, vbi nam Tammas esset, et quid consilij pararet.

[note: Tempestas impedit consilia.] Sed Vlamane cum Alcanzarum equitatu praeeunte, et hostium consilia explorante reperiebat eam esse Tamasi mentem, vt nullo in loco diu consistere nec acie confligere statueret, sed Hiberorum et Albanorum auxilia expectare porposuerit, qui leuis armaturae operam praestare, et Persarum cathaphractos antecedere confueuissent, vt ex occasione Turcas fatigatos et sub alieno coelo aegro tantes adoriretur. His rebus solymannus exploratis castra mouit, recta in eam regionem profectus in qua Tamas copias cogebat. Postea Taurisium moenibus nudatum intrauit, et copijs tantum ostentatis ad vrbem Sulthaniam contendit. Cum ibi permultos dies castra haberet, atque Tammam expectaret, vt e montibus descenderet et in aciem prodiret, subito saeuissima tempestas exorta fuit, quam vnquam Persae antea per id anni tempus meminissent. nam circa aequinoctium aestiuum tanta copia imbrium et niuium decidebant, vt repentina hyems inuecta videretur. ea etiam ventorum inter se certantium erat rabies, vt Turcarum castra euersis tabernaculis sternerentur, magnusque camelorum numerus interiret. supra etiam procellae tantae detrimentumm, improuisi hostis aduentus maxime timebatur, nec deerant qui di cerent eam tempestatem a Persarum hostium Magis diro carmine et notis incantamentis coelo euocatam ad Turcarum exitium. Eo graui incommodo Solymannus permotus, castra sinistrorsum vertit, et in Assyiiam perrexit, multis de causis id sua dente Vlamine, qui Solymanno spem occupandae Babyloniae iniecerat, praesertim cum Machometes eius loci praefectus Vlaminis amicus esse videretur. Verum is muneribus et promissis incorruptus nunquam eo adduci potuit, vt fidem falleret. Itaque solymannus eundem subito opprimere, atque armis Babyloniam occupare statuit.

[note: Turcarum successus.] Non defuit fortuna Turcis. Nam Vlamene magnis itineribus cum Aleanzarum equitatu praecurrente, vbi non procul a Babylone abesse renunciaretur, Mahome tes qui nunquam ad se venturos hostes putarat, rebus omnibus imparatus animum despondit. et per Mesopotamiam ad Bethlim profugit, ita vt Solymannus non mul to post a Babylonijs propter odium in Mahometem susciperetur. In ea vrbe clarissima Caliphae sacrorum principis sedes est, qui a cunctis Machometani nominis regibus excolitur, veteremque obtinet praerogatiuam adoptandi et confirmandi Assy riae regis, sicuti etiam Sulthanos Memphiticos, qui per Saraconem Comanorum ducem ante trecentos annos Aegyptijs principatum eripuerant, vt ibi Mamaluchorum seruorum imperium conderent. Ab hoc Calypha Solymannus, veteris superstitionis instituta sequutus, insignia et ornamenta suscepit, ac multa larginone sibi populum conciliauit Vnde etiam in regia et antiqua illa vrbe hyemare staruit. Tanta vero propensione Mesopotamiae Assyrieque vrbes Solymanno deditionem fecerunt, vt ad eum vsque a Balsera emporio quod est ad ostium Euphratis in Persicum sinum erumpentis, legationes venirent, atque Mesopotamiae insigniores vrbes Caramida, Meredinum, Orfa, et Asancepha Turcarum praesidia acciperent, et per totius Babyloniae prouinciae oppida Turcae milites in hyberna constituerentur. Nam praeter copias ex Europa et Asia minore in eius belli expeditionem perductas, etiam

[note: 1534] tetrarchae cum Memphitico Bassa, qui sunt eius Sanzachi Alexandriae, Iudaeae, vtriusque Syriae, et Comagenae, ad Imperatorem peruenerant. Per totam quoque hyemem magnae celebritatis spectacula aedita sunt.

[note: Taurisium a Turcis occupatum.] Caeterum Solymannus recreatis per hyemem copijs nunquam instaurandi exet citus Persicique belli curam remiserat. Igitur adulto iam vere e Babylonia profectus, ductante Vlamene, per idoneas regiones ad Taurisium iter intendit. At Tammas qui interim Taurisium redierat. cognito eius aduentu, vti imparatus in Coraxeno iterum se recipere instituit, certas tantum suorum manus passim relinquens, quae se se persequentibus hostibus ostenderent, et montium valliumque notas angustias tuerentur, obseruarentque eorum itinera, nec nisi ex insidijs insequentium hostium agmina abruptis locis lacesserent. Eo modo recedentem Vlamenes frustra persecutus, ad Solymannum redijt suasitque ei vt Taurisium deflecteret, et confessione hostis retro per asperos montes fuga elabentis sese victorem ostenderet, ex vsuque victoriae eius regia potiretur. Itaque Solymannus indignante animo Taurisium hostili irruptio ne inuectus, incolas magnis detrimentis affecit, quanquam inermes essent, ideoque victoris imperium se paratos subire demisse profiterentur. ante omnia vero Solymanus Vssumcassanis atque Hismaelis ornamenta ex regia tolli iussit, ita vt et inte gras familias telae sericae opificijs celebres abducendas iuberet, magnumque iuiuentutis vtriusque sexus et serourum numerum compraehendi et abduci sineret. Postea circa aequinoctium autumnale motis castris in Mesopotamiam est reuersus. Vix Coim et Calderanos campos preaterierat, quum Persarum agmina abeuntes hostes la cessere, impedimenta diripere et fatigatos trucidare inciperent. Crebri quoque rumores totis castris permanarunt, Tamasum breui iustis copijs adfuturum. Ea hostium audacia Solymannus permotus singula agmina expeditis praesidijs confirma uit, et duo millia sclopetariorum in corona constituit, cum aliquot maioribus tormentis, vt e longinquo in persultantes hostes disploderentur. Vnde fiebat vt Persae minus audacter erumperent, et remissiorem quam antea impetum facerent.

[note: Turcarum clades.] Per hunc modum Tyrannus triparrito exercitu pergens cum primo agmine Amidae constitit, et ibi reliqua duo agmina aperiri statuit. Interea Tammas iustis copijs comparatis e Coraxenorum montibus erupit, et Taurisium repetijt, vt hostem vrbanis delicijs haerentem repentina irruptione opprimeret. Sed eo elapso, et inspectis eius vrbis incominodis vehementer indignatus, statuit eum persequi, et ad Coim vsque progressus est. Ibi vero mutauit consilium, et Delimenthem fortissimum satrapam, cum tertia parte equitum extremum Turcarum agmen carpere iussit. Is ea celeritare vsus perviarum compendia, vt hostes ad Tauri montis radices assecu tus fuerit, Ibi Bethlis oppidum in finibus Persici imperij Mesopotamiam tungit, habetque arcem Persarum praesidio custoditam. Turcarum praefecti, Vlamane duce, ibi idonec in loco consederant, rati cincta se pericula euasisse. Haec vbi Delementhes per incolas exploratores percepisset, obscura nocte et pluuijs impedita hostes fortiter aggressus est. Tanta autem et tam faelix fuit eius temeritas vt consopiti et nihil tale timentes turcae vndique opprimerentur, et ipsis pene Bassis ad equos ascendendos spacium eriperetur, nec in tenebris Ianizeri sclopetos expedirent, et currulia tormenta caperemtur/ {ersos aint sese montani agrestes aggregarunt qui prius Aladolo regi paruerunt et a Turcis detrimenta acceperant. His omnis castrensis apparatus et sarcinae camelorum in praedam cesserunt: incidit ea clades Turcis ad tertium idus octobris, qui dies ingenti Persarum laetitia postea semper celebratus fuit. Id cum Solymanno nunciatum fuit, adeo eius animum con cussit vt omnem renouandi contra Persas belli cogitationem abijceret, praesertim cum id vul nus mater ei praedixerat. Itque Habraymo consultori valde iratus Byzantium redeundum decreuit. Applicantem vero confectis itinerib. ad Bosphorum, vt Byzantium traijceret, Habraymus qui anteccesserat litus ei honoris causa triumphali serico strauit, atque ita bireme peculiariter adornata, sublatus in oppositos septase regiae hortos sese intulit.

[note: Habraymus vita priuatus] Tum vero multis de causis in Habraymum atrox inuidia sensim erupit, immodice eius potentiae saeua comes, sic vt in arcano apud principem tota eius gratia

[note: 1534] conuelleretur, ingenti conspiratione multorum procerum. Ea fatalis odij semina a foeminis marre scilicet ac vxore iacta fuisse constat, quae Imperatorem ad nutus Habraymi impoteniis serui circumagi indignum esse dictitabant, mater quidem quod filius contra auguria Persicibelli periculis obiectus fuerit. Roxolana vero, quod Mustapham priuignum vti ex liberis maximum impense colerent, ac imperatorios honores intem pestiue deferrent, cum tamen ipsa muliebri libidine accensa Baiaze them suum filium praeferri cupiebat. Praeterea Habraymi famam non obscure aggrauabat, quod Christianos adaperto studio complecti fouereque diceretur, vnde etiam turcica arma in orientem conuerterat, vt ea in re Carolo Caesari gratificaretur, qui tamen Tammae amicus censebatur. His ergo insidijs circumuentus Habraymus et conceptae perfidiae reus factus circa idus Martij in regiam pro consuetudine admissus postea nunquam comparuit. Ferunt eum seueritsime a Solymanno obiurgatum, quod summis honoribus auctus beneficia nefario scelere corrupisset, nec Tyrannum vllis iacentis ad pedes lachrymis ad misericordiam flecti potuisse. Eadem nocte in cubiculo in puluino dormitans a carnifice cultro adunco (quod Solymannus tradiderat) iugulatus est. Oborto sole quaestores supellectilem et omnem eius pecuniam in fiscum retulerunt, ita raptim et diligenter, vt nihil fere praeter dotem miserrimae vxori relinquerent. Hunc vitae potentiaeque suae exitum Habraymus tulit, quo nemo eorum vnquam antea, qui maximorum regum gratia potentes eua serunt (ad exemplum illudentis fortunae) ante obitum fortunatior atque faelicior fuit. Sed ideo minus dolendum quita ipsius consilio Solymannus antea Rhodum oppugna rat, ac tandem in suam potestatem, ablegatis Ioannitis, redegerat. In eius locum aiax Vesir cooptatus, et Barbarussa ob rei nanualis peritiam Amiras declaratus.

[note: Belli Tunetani occasio.] Dum Solymannus in Persia bellum gereret. Carolus imperator Africanam expeditionem animo agitabat, vt Hariadenae Barbarussae insolentiam compesceret, atque Christianorum fines defenderet et propagaret, praesertim cum Franciscus 2. Sfortia obijsset et Medio lanum cum toto ducatu 24 octobri anni 1535 in Carolipo testatem venisset Fama enim erat Barbarussam validissimis omnium praedonum coactis classibus, non modo vti superiore anno fecisset, Italiae litora praedaturum, sed etiam proxima aestate in Melitam ac Siclliam cum ingenti Turcarum, Afrorumque multitudine, vt ad reliquas spes proferendas (quibus arroganter Neapolitanum imperium concepisset) Italiae horreo potiretur Itaque Paulus pontifex collaudato Caesare ei statim in bellicos sumptus sacerdotiorum totius Hispaniae decumas concedit, ipseque pecunia sua nouem trremes Genuae exornari iubt has ad veteres ties qui in custodia Romani littoris esse cosueuissent adiungit, onnibus Virginium Vrsi num praeficit, etque Paulum Iustinianum Venetum consiliarium adiungit. Tum etiam Defiderius de Tolono ordinis Ionnitarum 45 princeps classem suam egregie arma uit, eamque armis et fortissimis viris, ex celebri Rhodiorum equitum numero delectis Georgio Schillingo Germano (qui postea alemanie prior constitutus fuit) rei bel licae peritissimo commendauit. Excitata quoque ad pium bellum vniuersa Hispania: Caesar e Carpentanis Barchinonem venit, atque terrestrium et naualium copiarum maximum apparatum instituit, quibus Mendocius praeerat. Andreas etiam auria, quem Caesar toti maritimo negocio praefecerat, multarum ingentium nauium ac triginta rostratarum classem instruxit, in quibus erat quadriremis vna, quae praetoriae loco Caesarem veheret. praeterea vim ingentem nautici commeatus, instrumenta nauilia noui operis, tormentorum omnis generis, ac telorum copiam vel maximo bel lo suffecturam, in naues distribuerat, quibus Liguriae iuuentutem imposuerat. Huic pontifex gladium de more consecratum dono miserat, cum villoso ducali pileo, vt nonimmerito strenuus senex ad petendam noui decoris laudem accenderetur. Deliguntur etiam viginti quatuor cohortes a tribus fortissimis praefectis Hieronymo Tutauilla Sarnensi comite, Friderico Carecto, et Augustino Spinula, quibus [note: Africani belli apparatus] Alfonsus Vastius, vt et caeteris pedestribus copijs, dux designatus.

[note: 1535] Germanorum in Lunensem agrum perduxit, in quibus fuêre plerique nobiles sine mercede Punici belli famam secuti. Hos Auria et Vastius humaniter liberaliterque Me diolano Genuam aduectos suscepit, et admonuit, vt patienter dum nauigarent ma ris taedia perferrent, ac vbi Africam attigissent, certam victoriam sperarent. Pugnaturos enim ipsos pro Deo et Caesare, qui nunquam pijs et fortib. defuissent. Ita sum ma alacritate cum Italis triginta octo onerarias naues ascenderunt, quarum praesidio Antonius Auria duas et viginti rostratas adducebat. Hi primum ad Centum cellas peruenientes ibidem apraesente pontifice benedictionem acceperunt, postea Neapolim cursam direxerunt. Ibi Petrus Toletanus prorex aliquot triremes adornarat, ac multis praeclaris militibus armarat, easdem quoque noxijs hominibus ad remum damnatis repleuerat, dum oram solueret, vniuersa prope Capaniae iuuen tus subsecuta est, arreptis vndique nauigijs, tanta omnium cupiditate vt pauci Neapoli relicti esse viderentur. Inde paucis diebus Panhormum in Siciliam est peruentum: postea in Sardiniam nauigant. In eum locum et Carolus Caesar ex Hispania cum ingenti classe peruenit, in nquibus octo millia peditum et mille equitum egregie armatorum inerant. Inter eos etiam Ferdinandus Toletanus Albae regulus fuit. Venerat etiam ab Oceano Ludouicus Lusitaniae regis frater, cuius soror Isabella Caesaris vxor erat, cum vigintiquinque nauium classe, eius generis quas Carauelas vocant Indicis nauigationibus asuetas, tormentis et bellico apparatu instrucitissimae. Ibi praeter nautas duo milia peditum recense bantur. Applicarun etiam ex Belgico oceano per Gaditanum fretum supra sexaginta onerariae naues, quae copias passim paratas, et omneatus singulis mediterranei maris portubus susciperent.

[note: Imperatoris in Africam aduentus.] Nec multo post Imperator in Africam triecit, et in Vticae portum vniuersam classem intulit. Ab Vtica mox discedens, classis circumuecta promontorium Carthagninis, totum eius regionis litus quam Mariam vocant appulit, contra turrim quam de subiecto fonte Aquariam vocant. Barbari qui ab imminentibus Vticae collib. aduentum et cursum explicatae classis conspeerant, Hariadeno renunciarunt, hostilem classem innumerabilibus omnis generis nauigijs constare. Erant enim septingentae naues, in quibus duae et octoginta rostratae triremes frequientib. exornatae vexillis conspiciebantur, quae speciem aequo maiorem hostium oculis praebebant. Verum id Hariadeni animum perturbauit, quod nuntiarent in classe procer to esse Caesarem Christianorum maximum Imperatorem. Non putarat enim Barbarus Caesarem inexplorati maris casibus (in ignota praesertim terra) dubio bello se commissurum, sed tantum per legatos non Tunetum, verum ignobilia eius orae oppida tentaturum. Itaque ad gerendi belli cogitatione se conuertit, primumque trie rarchis in consilium aduocatis, docuit uiris fortibus nihil de victoria dubitandum, praesertim cum Caesari omnia aduersa, atque ipsis viri, arma, commeatus, tormenta, vrbes, arces, propugnacula abunde sufficerent, cum vel vnica Guleta hostium vim sustinere queat. Trierarchi vno consensu respondurunt, se paratissimis animis cuncta facturos quae iuberet, nec commissuros vt dedecus pristina sua virtute indignum admitteretur, id quod et iuramento confirmarunt. Hos omnes Sinas Smyrneus dextro oculo captus anteibat, huic proximi erant Haidunus Cilix, Saletae situs est vt lateritia turris cum adiecta insigni munitione his faucibus immineat, per quas Carthaginensis sinus maris ad australe litus allidens sensim in stagnum se insinuat, quo paruis nauigijs ad vrbem Tunetum aditus patet. neque enim haec palus longior aut iatior est duobus miliaribus Germanicis. sed vtrinque ita humilia sunt vada vt nisi medio alueo pernauigari queat. Ingressum a mari turris prohibet. eam Barbarussa multis tormentis instruxerat, vt suam classem quam intra stagnum propulerat ab hostili iniuria tueretur.

[note: 1536] At Caesar tota classe ad anchora constituta pronuntiari iussit, vt milites expediti [note: Barbarorum primus conflictus.] in triremium magnarum nauium scaphas desilirent, et toto littore descensiones fa cerent. quod vsque adeo composite administratum est, vt tota vndique litora Barbarorum agminib. nudarentur. neque enim nostrorum clamorem et sclopetorum strepitum ferre potuerunt, quin in fugam nullo contracto certamine protinus se darent. Veteranos Hispanos Itali, et hos demum Germani subsecuti sunt. cunctosque munitis castris Vastius consistere nec temere vagari iussit, donec equites et reliquae oens copiae, totusque tormentorum apparatus in terram exponeretur. Descendit et Caesar ipse bonae spei et certae alacritatis plenus. Erexit autem praetorium idoneo in loco inter duas tur res, quarum alteram Aquariam, alteram Salinariam Barbari vocant. Interim variae militum manus emissae sunt, quae proxima loca explorarent, et cisternas puteosque quaeritarent, hostiumque simul casas et vicos mapalibus similes occuparent, vsque ad summos colles, vbi vetusti templi aedificia visebantur, quo in vertice duarum cohortium Italicarum vexilla praesidij causa constituta sunt. Afri pedites equitesque, praesertim Numidae, omnib. horis locisque nostris occurrebat, locorumque notitia confisi nostros saepe incautos circumsistebant, sagittis, iaculis, et lapidibus rem gerentes, tanta feritate vt nemini vel dedito parcerent. Ita Hieronymus Spinula Ligur Centurio, et Fridericus Carectus regulus succubuerunt. Sed ea hostium agilitas Caesarem minime retardabat, qui ipse cum paucis exploratum iret, et cuncta perlustraret. Iam Vastius non longe a Guleta legiones promouerat, crebris passim obliquis fossis et munitionibus constitutis, vt tuto milites commeare, in opere versari, et hostilium tormentorum ictus contemnere possent. Tantos siquidem spiritus Barbari sibi desumpserant, vt vltro erumpere, nostros prouocare, et munitiones subire auderent.

[note: Christianorum caedes.] In prima aggeris fronte Savnensis regulus praecipuum sibi locum poposcerat. Is cum fortehoste se in conspectum dedissent, contineri non potuit, quin in eos confe stim erumperet. Salecus emm ausu astuque pyratico insignis, cum delecta suorum manu ad eius munitionem aduolarat, magnumque tumultum excitarat, sic tamen ut sclopetorum glandib. repulsus se recipere videretur. Tum vero Sarnensis praefectis suis increpatis ira seruidus erupit, ac obuios quosque prostrauit. Cum autem Salecus vide ret nostros magno interuallo a reliquis seriunctos, suos hortatur, vt se conuertant, atque hos veluti indagine clausos excipiant. nec mora, conglobantium sese ea fuit impresio vt nostri pauciores non diu resisterent, sed tumultuose terga darent. Samensis ipse ante alios acerrime depugnans cum Belingerio affine suo cohortis praefecto trucidatur. reliqui eandem in fuga oppressi fortunam subeunt. Caeteros intra munitionem confugientes, irretitosque tabernaculi finibus Turcae audacter intrantes truci dant, a quibus etiam argentea supellex Sarnensis direpta est. Caput Sarnensis cum destra ad Barbarussam delatum est. At nostri, Barbaris laetititam tormentorum bombis celebrantibus, magno peretristes vix ignominiam sustinebant, quaerebanturque itidem ab Hispanis proximis non fuisse alacriter adiutos. Sed fortuna id Hispanis non indulsit, vt diu socios Italos ab inflicto hesterno vulnere contemnerent. par enim eius dedecus Tabacches atrulit sub auroram nanque erumpens, Hispanorumque munitiones adortus vsque adeo stationem perturbauit, vt conscenso aggere aliquot operis labore fessos, alios reposita arma repententes, in fossa oppresserit, clamoreque aedito reliquam custodiae manum operterritam terga dare coegerit. Atque ita Barbari fossorijs potiti ferramentis, et rapto Francisci sarmenti vexillo, interfectoque Mendesio cohortis praefecto, et multis improuiso caesis, prius se receperunt, quam auxi lia nostris superuenirent. Adcurrit et ipse Caesar armatus ad tumultum, seuere incre pitis ijs. qui commisusm stationis locum trepide deseruissent.

[note: Turcae fugati.] Sedato tumultu Vastius veteres Hispan orum praefectos primorumque ordinum centuriones in tabernaculum vocauit, atque diligenter admonuit, vt pristinae virtutis memores horum inermium praedonum insolentiam fortiter excipiant, atque acce ptam cladem insigni quodam facinore resarciant. Itaque si hostis denuo ad munitiones accedat fortiter erumpante, atque male; mulctatos intra gulatae portum repellant,

[note: 1534] ac strenue instent, vt immixti perturbato ordini munitiones simul intrent et occupent. Id quod Aluares et fortissimi quique ei sunt polliciri. Nec Barbari successu elati plus tridui mora conquieuerunt, meridianoque tempore Giasser cum Ianizaris Afrorumque iaculatorum manu superiores munitiones inuasit, ratus se ea hora nostros in stratione segnes aggressurum. Iam etiam Barbari inopiantibus nostris aggerem ascenderant, et certatim in subiectos vndique glandes, sagittas, et lapides conijciebant, quum extempolo nostri ad timpani sonitum duobus simul locis eruperunt. His Vastius subsidiariam manum ex galeatis thoracatisque militibus, qui Halebardis rem gererent, submisit. Phalanges autem intra munitiones ordine constituit, vt fugien tes forte reciperent, et ad pugnam parati castra tuerentur. Pugnatum est vtrique summa contentione. Sed Giafferre ipso glande traiecto, Ianizari ora conuertere, et fugere coeperunt. nostri tanto ardore per secuti sunt, vt Guletani primis receptis peri culum veriti quartam suorum partem excluserint. Verum hi versus stagnum deflecten tes postico aditu se intra munitionem receperunt. In eo tumultu nostris difficilis receptus datus, quoniam e tota munitione Barbari omnis generis tela et tormenta extra suorum periculum certatim in nostros contorquebant. Eo tamen die Barbarorum audacia repressa, et spes expugnandae munitionis nostris praebita, quod ex propinquo eius natura explorata, certam victoriam aggressuris promittere videretur.

[note: Guleta oppugnata.] At Caesar paucis dieb. in ipso rerum apparatu deliberationeque consumptis, statuit non esse terendum tempus, quin protinus Guletanis vim omnem et verum terrorem admoueret. Didicerat emm varia Numidarum agmina mercede conducta ad Tunetum appropinquare, contra suos aduersa tentari valetudine, vtpote qui interdiu immoderato solis feruore torrerentur, noctu vero largissimo caeli rore madefacti astrictis artubus rigerent, nec aqua dulci leuandae sitis desiderium explerent. Itaque ad Idus Iulias 1535 promotae sunt munitiones in conspectum hostium, prolatusque omnis tormentorum apparatus. haec omnia protegebat oblonga munitio ex vimineis corbibus confectis, et lingnei item vinarijs dolijs, quae arenis complebantur, quod Africae solum his in locis neque glebam neque cespitem ad opus faciendum praeberet. Auria cum Melitensibus a mari oppugnandae Guletae negotium susceperunt, ita totius classis diuisis ordinib. vt rostratae naues sibi per vices tripartito succederent, displosisque tormentis cendendo sequentibus locum darent: maiores vero onerariae que naues, idoneis in locis ad anchoras constitutae, ex castellis prorarum et puppium, et ab excelsis summi mali carchesiis iugiter operam nauarent. Aterra autem tribus in lo cis Vastius copias partiebatur, vt singulae acies ex aequo attributi laboris onus, et speratae laudis fructum sentirent. Nunquam ab vlla hominum memoria, postquam tormen ta ad excidium generis humani reperta sunt, vel acriorivi, vel maiori apparatu exactiprique diligentia munitus vsquam locus est oppugnatus. tanto emm crepitu adeoque horribili reboatu fragor, ingentis terraemotus instar, est editus, vt nonquati modo verum tota passim terra hiscere et mortales absorbere videretur. mare autem, quod modo tranquillitatem ostenderat, fluctuosius concitari in orbes, remotaque pelagi spacia spuma conturbari spectabatur, quum coelum superfusa caligine omnium oculis esset ereptum. Ab aurora ad meridiem mariorib. colubrinis nusquam est cessatum.

[note: Guleta a Christianis expugnata.] Itaque turris cum adiecto suo antemurali terebrata vndique et penitus diffracta ita concidit, vt tormenta suis apposita fenestris horumque libratores corruentium parietum et proscissae testudinis ruinna contegeret, munitionesque circum ones nudatis propugnaculis non difficilem nostrix ascensum praeberent. Nec mora cohortes, quib. singulis senae scalae erant attributae, ad signum tubarum hostiles munitiones inuaserunt. Neque diu Barbari, quanquam in subeuntes tela omnis generis conijcerent, vim nostrorum sustinere potuerunt: sed occupatam a scandentibus munitionem amissa spe defensionis deserere, praeicipitesque se infugam conijcere coacti sunt. Sinas ipse cum ducibus ponte ligneo in aduersam continentem Tunetum profugit. quo itinere magna pars suorum se proripiebat. Alij caesi pulsique in stagnum protrudebantur, quos sclopetarij venatoria arte passim opprimebant, vt tota palus Barbarorum cadaueribus

[note: 1536] constrata videretur. Nostri paucis amissis omni tormentorum apparatu to taque hostium classe sunt potiti, quo nihil iucundius Caesari, Hariadeno vero acerbius accidere potuit. Caeterum Barbarussa tanto accepto incommodo perturbatus venientem ad se Sinam Iudaeum ita infesto supercilio excepit, vt ignauiam ei et reliquis exprobraret, grauique admissi dedecoris contumelia prosequeretur. Ad ea tamen Sinas pro omnibus ita respondit, et in tormentorum vim fortunam suam reiecit, vt hariadenus compresso animi dolore verborum contentioni finem imposuerit. postea quoque eos vehementer est cohortatus, vt secum pro republica saluteque omnium aduersus hostes bellum sustinere vellent. praesertim cum Afrorum auxilia passim appropinquarent.

[note: Caesaris et Muleassis congressus.] Interea rex Muleasses ex vlteriore Numidia, cum modico propinquorum comi tatu, ad Caesarem in castra peruenit. Consederat Caesar in sella regia medio in praeto rio, in quod Muleasses admissus est, suo cultu mitratus, cui lintea fascia a mento demissa guttur grotegebat, et tibias talaris adornabat bestis, e serico viridi et cyaneo discolor. Erat is procera statura, subfusco vultu planeque virili, sed oculorum lumine ita peruerso, vt spectantes maligne contueri videretur. Postquam vero exosculatus est Caesaris dextram, tapete substrato humi collectis cruribus more patrio consedit, et per interpretem in hanc sententiam locutus est: Nullo meo officio, Imperator, prouocatus (quod ita diuersae religiones tulerunt) in hanc terram armatus venisti, instinctu Dei (quem et nos colimus) vlturus Tyrannum, de quo prope iam partam victoriam ita prouideo, vt te vindice propediem eum poenam daturum sperem. et eo quidem magis, quod victoriae tuae fructus ad me sit rediturus. me quidem in paternum regnum restitues, quod a summa tua virtute supplex sperauerim. Erit enim id tibi in primis vtile et decorum. Nec recuso vel tributum pendere, vel me beneficiarij iuris nomine Christiani Imperatoris clientem profiteri. Caesar ad ea respondit: se ideo in Afrecam traicecisse, vt multorum temporum iniurias, quas Barbarussa suis regnis intulisset, armis vindicaret, et pyratas excinderet. Huic suo voto Christum Deum successum dare, vt Tuneto capio victoria potiretur. Tum vero se cuncta ei quae ex vsu rerum forent concessurum, modo fidem non falleret. postea Muleasses sese comem ducibus ostendit, et equum ascendit in quo hasta longa perite quassata et conuoluta in aduersos aut auqersos ictus mirabiliter se exercuit, et serio praeliantibus nostris se admisceri cupiuit. per otium autem cum philosphis de natura vniuersi, de motu coeli, et potestate syderum ex Auerrois disciplina exacte disputabat. Ei Caesar tabernaculum tendi, et hospitalis munificentiae munera praeberi iussit. Proceres quoque eum humaniter susceperunt, et multa ab eo ad gerendum bellum opportuna didicerunt.

[note: Caroli Caesaris fortitudo] Haec suo ordine ad Caesarem perlata eum in sua spe non dubia; victoriae confirmarunt: itaque quam primum vniuersas copias Tuneto admouendas decreuit. Caeterum parandis his reb. cum impense Caesar vacaret, nostri quotid evaria praelia cum Numidis serebant. Barbari emm aeneis aliquot tormentis inter Oliueta dispositis pilas continenter in castra iaculabantur. Ea re cognita Caesar, omnib. Italis et veteranis compluribus Germanis et Hispanis aggeri et castris praesidio constitutis, reliquas copias et equitatum educit, quum paulo antea Montegium equitatui Hispanico praefectum contra hostes praemisisset. Cum Barbaris aliquandiu vario euentu certabatur, donec et ipse dux Montegius vel acerrime pugnans, solido thorace Numidica cuspide perforato grauiter sauciaretur, et idem vitae periculum vulnere accepto Garzias lassius adiret, non modo genere, sed etiam Poetico Lauro perillustris. In eo concursu Caesar ipse (vti ante agmen armatus constiterat) D. Iacobum pro tessara clara voce appel lauit, et in Barbaros ita inuectus est, vt non modo intrepidi ducis sed pugnacissemi etiam militis officium praestaret, coronaeque cuiucae honorem promereretur, quum andream Pontium equitem e Betica nobilem equo perfosso deiectum et grauiter in facie vulneratum, ideoque circumuentum ab hostibus, suo interuentu seruauisset. Vni eo die pauissimi equites Graedi duce Lazaro Coroneo Barbaros vsque

[note: 1536] adeo mirabili feriendi ac eludendi arte repellebant, vt saepe terga dare cogerent. Per eos quoque dies accidit vt triginta millia Barbarorum ad occupandam turrim in antiquae Carthaginis tumulo magno studio contenderent, in qua prius Caesar praesidium paucorum militum reliquerat. Hostium agmen magus quidam sacerdos Nu mida superstitioso vlulatu aedito praeibat, spargens circumquaque quasdam syngraphas, quib. Christianis militibus dirum exitium imprecabatur. iamque nostros in turri igne et fumo vehementer praemebant, quum Caesar ipse promotis ordinibus eos inuasit, atque Mago sacerdote ante alios interfecto, reliquos perculsos infugam coniecit.

[note: Christianorum ordines.] Postea Caesar praesidio Guletae imposito, dirutae munitionis aggerem restaurari captaque tormenta more nostro subditis rotis reconcinnari iussit. Indeque late explorata regione quae inter Oliueta et dextros stagni margines nudum et expeditum iter ad vrbem ostendebat, castra permouit, ita composito agminum ordine, vt parati ad pugnam instructa acie aduersus omnes insidias incursusque Barbarorum iter facerent. Ad laeuum Itali stagno proximi, Hispani ad dextram oliueta spectantes, mediam Ger manorum phalangem suo incedentem passu vtrinque tuebantur. Iuxta hanc erant tormenta, et secundum haec impedimenta totius exercitus. In principijs erat Vastius penes quem concessu Caesaris eo bello, eoque praesertim die militaris imperij potestas erat. Albanus valido equitatu delectisque cohortib. confirmatus in postremo agmi ne curabat. Caesari in medio apud vexilla locus fuerat attributus, cuius lateri cohaere bat Ludouicus regis Lusitaniae frater. Italis erat adhortator princeps Salernitanus Hispanis Alarco dux vetus, et Germanis Maximilianus Eberstenius. sed cunctis ordinibus adequitans armatus Caesar aderat alacri vultu, superiorum temporum victorias commemorans, atque cedentis arenae molestias, pulueris et solis aestum, ipsamque deinde sitim aliquantisper ferrent admonens, vt opulentam praedam nanciscerentur. Succlamatum est a cunctis ordinib. ne his difficultatibus angeretur, sed speraret suos milites cuncta incommoda aequissimis animis toleraturos, vt egregie pugnando veterem spectatae virtutis opinionem non fallerent, et ipsum non in Africa modo, sed et in Asia summae gloriae imperatorem constituerent. Subduxerat Vastius e dextra Hispanorum acie duas sclopetariorum manus, vt cum Barbaris dispersim extraordirio pugnae genere praeliarentur, qui postremum agmen vndique carpebant. Verum Alban. per eos sclopetarios et ad id aliquas equitum turmas institutas fortiter hostes repellebat.

[note: Sitis incommoda nostros turbat.] Iam ad cisternas quas Muleasses indicarat erat peruentum. hisque procul conspectis, nostri immodica siti fatiscentes, potandi desiderio abruptim ordines deserere et ad eas citato cursu deferri coepunt, frustra vetante Vastio, qui magno incommodo dissolui aciem in hostium propinquitate prouidebat. Quum ergo ille nihil proficeret eo Cesar de currit. vt aegre parentes in acie contineret: quosdam etiam properantius se demergentes vt potarent hasta percussit. Tum quoque Arpinas insignis centurio auide potabundus in cisterna perijt. Per hunc modum ordines sunt restituti. Vastius autem pridie pronun ciari iusserat, vt quisque miles vtriculum aquae aut uini lagunculam sibi ad zonam subliga ret, quod aliqui neglexerant. publica etiam diligentia per acies opportuna adversus sitim remedia pleniorib. vasis circumferebantur. nec defuêre, qui propemodum exanimati a proximo commilitone aquae semihaustum binis aureis aegre impetrarent. Mox postea signa aduersus hostes promota sunt. Barbarussa emm, magnis peditum et equitum explicatis agminib. in quib. Barbarorum consuetudine multa ad terrorem inanemque speciem vexilla spectabantur, ad tertium ab vrbe lapidem peruenerat, productisque aliquot currulib tormentis nostrorum aciem pturbare conabatur. Vastius crebro displodente Barbarussa, nec vllum Christianis detrimentum afferente, tormenta proferri in primam aciei frontem iussit, vt his aduersi hostes peterent. Ea vero cum in arena tardius adduci possent, consilium repente mutat, Caesaremque edocet, in ea occasione, qua milites pugnae desiderio flagrarent, rem militum dextris et fortunae committendam, ne Barbaris mora interposita augeatur animus, et nostris conceptus ardorfrigescat. Ad ea Caesar pugnae auidus respondit: Si tibi hoc probatur, quod disciplinae ratio mihi patiter ostendit, signa canere iubeto. Vastius subintulit: placet. sed volo cum me tanti exercitus

[note: 1536] ducem hodie esse volueris, vt hinc ad mediam aciem discedas vbi sunt vexilla, ne forte incidentis pilae casu communis salus vnius periculo discrimen subeat. Ad id Caesar subridens, et ne id timeret subdens, quando nullus Augustorum tor menti violentia vnquam concidisset, atque sese ad signa contulit.

[note: Barbarorum in vrbem recessus.] Pugnae signo multo tympanorum crepitu et tubarum clangore aedito, in hostes est procursum pleniore ordinum gradu, vt emissas ab hoste pilas celeriter euitarent. Erat in procurrentium fronte Ferdinandus Gonzaga, qui concitato equo insignem Afrorum ducem hasta transfixit, districtoque gladio ita proximos perturbauit, vt consequentibus nostris hostilem aciem facile perrumpendam praebuerit. Tanta autem extitit glandium procella, vt ante congressum trecenti amplius ex Barbaris sternerentur, ex reliquis peditibus consisteret nemo, sed agminatim desertis tormentis ad Barbarussae aciem confugerent. Is incumbentium nostrorum neque vim neque conspectum diu tulit, sed prae dolore atque ira dentibus infrendens equum conuertit, in vrbemque cum Turcis est reuectus. Postquam enim suscepti consilij initia aduerso conatu minime processerant, nequaquam vniuerso praelio decertandum rebatur, vt qui Caesatis copias intolerandi aestus incommoda non diu perferre posse crederet, speraretque ab his hostium difficultatibus praeberi sibi posse occasionem rei bene gerendae, si tantisper defensis vrbis moenibus cunctaretur. Numidarum autem et Afrorum agmina ad suburbana tecta diuerterunt. quidam ad Bardeos vsque hortos sese extenderunt. reliqui in Rabatinorum aedificia vrbi coniuncta recepti sunt. Caesar ea hostium fuga, quorum centum millium numerus esse ferebatur, magnopere laetatus, eodem in loco vbi hostis constiterat castrametatus est, inito statim consilio, vt sequenti die omnem tormentorum apparatum Tunetanis moenibus admoueret. Interim Barbarussa metu perculsus Christiani nominis seruos occidere statuit, circumposito et incenso tormentario puluere, vt omnes in ergastulis concremaret. verum Sinas Iudaeus facinus disuasit, testatus huiusmodi consilium viro forti indignum existimari. Itaque Tyrannus concessa miseris vita, arce est egressus, et in maximo vrbis templo, Tunetanorum primoribus euocatis, quae ad defensionem vrbis paranda essent edocuit.

[note: Seruorum memorabile facinus] Haec agente Barbarussa laetus dies miserrimis seruis illuxit. Id nanque Tyranni votum diu caelari non potuit. nam atrocis periculi rumor per arcem totam vsque ad ergastula permanarat, misericordia quorundam libertorum, qui domini truculentiam abominati, tactique religione, primates seruorum sibi notos ad libertatem exci tarant. In his fuerunt Franciscus e Medelino Hispaniae oppido, et Vincentius Catareus Dalmata Eunuchus. Hi memorabile facinus ausi patefacto carceris aditu, erectis in occasionem ad abrumpendas Cathenas instrumenta praebuerunt. Atque ita Dei miraculo circiter sex millia hominum varijs rebus saxisque praesertim dextras armantium, in Turcas eruperunt, atque aliquot tumultuarie interfectis arcem occuparunt. mox etiam armamentarium refringunt, atque omni regia gaza, commeatu, armisque potiti, ab excelsa parte arcis de sua victoria Caesarianis partim fumo partim flammis significant, expansoque demum vexillo, quod Sarmentinae cohorti prius ademptum fuerat. Haec tametsi nostri nequaquam clare perspicerent, crebris tamen Tunetanorum ad Caesarem transfugijs adducebantur, vt grauem apud hostes tumultum exortum crederent. mox etiam Caesar expeditam manum, quae seruis opem ferret, vrbi atque arci appropinquare iussit. Interea Hariadenus Iudaeo, qui consilium euertisset, iratus ad arcem reuertitur. Obseruata autem porta supplex seruos orat, vt se cunctis parcere integra fide paratum extemplo recipiant. At illi iusto exacerbati odio in eum certatim lapides conijciunt sic vt ille ira et dolore praepeditus et furens in conspectos sua manu sagittas dirigeret, et rebus plane perditis in deformem fugam verteretur, secuta sunt fugientem Turcarum agmina quorum numerus septem millium summam implebat, eo consilio vt ad vrbem Hipponam se conferrent. Ibi enim suas triremes conscendere, marique reliquos fortunae suae casus experiri volebat.

[note: 1536] Caesar vbi hostem desperatis rebus effugere, Bardeosque praetergressum hortos extentis itineribus properare certius didicit, Tuneti portis omnes copias admouit. Aduentanti praesto fuerunt ciuitatis magistratus, qui allatis portarum clauibus deditionem fecerunt, parati cuncta quae imperaret facere. Id vnum tamen petere, vt milites extra vrbem in castris continerentur, et ciuitatem inuiolatam susciperet: nihil enim milites ex vrbanis rerum copijs desideraturos. Pro suis quoque ciuib. depre cator aderat Muleasses. Sed Caesar quod de Punica fide non temere dubitabat, vt id polliceretur adduci non poterat, praesertim cum turbidas frequentium militum voces audiebat. Suspenso adhuc Caesare, Vastius cum parua manu ad arcis portam accessit, et a seruis cum insigni gratulatione receptus fuit. Inspectanti autem Barbaricas opes, et arcis apparatum, seruus Ligur absconditae pecuniae latebras indicauit. demerserat enim Barbarussa ad triginta millia coronatorum in culeis insutorum. Hos Vastius a Caesare donatiui nomine accepit. Verum arce in potestatem redacta et seruis cuncta diripientibus miles diutius contineri non potuit, quin agminatim intraret vrbem, et per cunctas regiones ad praedam discurreret, Tunetanis frustra Muleassis fidem implorantibus. Primus inhiantium praedae impetus promiscua caede cruentus fuit. Verum Caesar saeuitiae modum imposuit, pronunciarique iussit capitale fore, si quis Tunetanum ciuem violaret, aut in seruitutem abduceret. Caesar arcem ingressus, seruos collaudauit, diuisaque viritim pecunia liberos fore dixit, pollicitus nauigia et commeatum quibus in suam terram transportarentur. In ea arcis direptione tria detrimenta Muleasses deplorauit, inprimis vsum Arabicorum voluminum, quae direpta bibliotheca perierunt. deinde vnguentorum odo ratique Indici aromatis officinam, in quam prodigiosi sumptus inusitataeque luxuriae ortentis opes contulerat. postremo varia pigmentorum genera, quae ab ignaris militibus praetermissa et dissipata sunt. Ingens quoque balistarum et nostri moris telorum et armorum, thoracumque praesertim ex laminis, et galearum apparatus, est repertus, agnitaeque sunt in his cassides, ocreae, et femoralia Gallorum equitum, ab eo tempore quo S. Ludouicus rex Galliae Tunetum ante trecentos annos obsederat, a Poenis de Christiano hoste parta, quae ad eius belli memoriam custodita seruabantur.

[note: Barbarussa fuga.] Interea Hariadenus ad Bagradam amnem iter intendit, vadoque reperto transgressus est, nequicquam persequente Numidarum ala, quam Muleasses ad id parauerat. Eo nanque ordine Barbarussa iter habebat, vt postremo suorum agmine certis sclopetariorum et sagittariorum praesidijs confirmato facile eos contemneret, et Hipponam intactus euaderet. tamen in Bagradae amnis transitu Haydinum Smyr neum insignem pyratam desiderauit. Vbi Hipponam peruenit, recreandis copijs bidui quietem dedit, suosque consolatus vt incommodum benigne ferant, idque non hostium virtuti, sed seruorum perfidiae attribuant: sibi esse in animo classem educere, atque inde continuo Algerium proficisci, vbi maioribus praesidijs comparatis rem ipsorum votis parem, et sua existimatione non indignam sit ausurus. Cum autem illi incredibili studio suam operam pollicerentur, triremes quatuordecim in stagno demersas admirabili celeritate educit, suisque impositis armamentis protinus exornat. In margine etiam stagni aggerem erigit, productaque munitione in eam tormenta confert, non inani coniectura iudicans, non multo post nostrorum classem adfuturam, quae egressum impediret. In eo quoque consilio Caesar versabatur, vt hostem euadere parantem praeoccuparet. Ad eam rem conficiendam ab Auria Adamus centurio Genuensis deligitur, non magnopere rei naualis peritus, sed affinita te Auriae et multis diuitijs aeque fidus et potens. Is certum triremium numerum socijs imperat et sublato vexillo, cum quatuordecim tantum rostratis ad Hipponam venisset, Barbarussam summa celeritate classem eduxisse, et munitionem tormentis instruxisse didicit. Qua re vehementer perturbatus, certaminis aleam vitauit, proras obuerti iussit, ac velis remisque regreditur, vt maiorem partem classis accer sat. Itaque Barbarussa modico Turcarum praesidio arci imposito, oram soluit, et Al

[note: 1536] gieram nauigauit. Postea cum Sina Iudaeo Bizantium contendit, atque ad Iconium Solymanno redeunti ex bello Persico fortunam suam exposuit. Tyrannus eos clementi vultu accepit, atque ad pedes proiectos erexit. ipsum enim mature daturum operam vt sarciendi incommodi, spectataeque ipsorum virtutis latius extendendae locus daretur.

[note: Mulcasses Caesari subiectus.] Redeunte Adamo rebus infectis, principes aegerrime tulerunt quod exoptatae victoriae occasio elapsa esset. Itaque Auria et Melitenses sua classe Hipponam contendunt. Cognito autem Barbarussae discessu Auria vrbem caepit murosque diruit. arci uero, quam tormentis in potestatem redegit, praesidium imposuit, et cum suis ad Caesarem redijt. Cum autem arx illa nisi magno sumptu defendi non poterat, ea Caroli iussu funditus fuit euersa. Exinde consultatum est de Muleasse. Caesarque eum Tuneti regem constituit, binosque tantum falcones ad aucupium, et binos e Numidia Pernices equos tributi nomine quotannis imposuit, ea conditione vt Christiani nominis amicus. Turcarum vero gentis perpetuus hostis, Caesaris nomen coleret, et Guletano praesidio (quod ex Hispanis amplius mille imponebatur) stipendium persolueret. Cogitatum subinde est de vrbe Africa oppugnanda, quae olim Leptis fuit, et Turcarum valido praesidio tenebatur. sed aduersae tempestates Clupeae promontorium superare, seseque in sinum Adrimentinum inferre prohibuerunt, atque ita classis Siciliam tenuit. Ibi Caesar Iohannitarum classem ob praeclaram nauatam operam collaudauit, atque multa praeda ditatam liberaliter a se dimisit. In primis vero Georgium classis praefectum virum strenuum amplexus, summis honoribus ornauit, atque cum is post decem annos ad Alemanniae prioratum eueheretur, inter principes Romani Imperij cum omnibus successoribus assumpsit, vt suo loco dicetur. Propterea Melitenses equites opibus et honoribus aucti, domum Melitam reuersi sunt, vbi etiam a suo principe et fratribus ordinis magna gratulatione suscepti fuerunt. Caesar vero Panhormi et Messanae triumphali pompa ex ceptus, donatusque passim pecunia Rhegium traiecit, et per Brutiorum oppida Neapolim peruenit.

RERVM MEMORABILIVM, STRENVISSIMI ORDINIS IOANNITARVM, RHODIORVM, AVT MELITENSIVM EQVITVM, TERRA MArique fortiter gestarum, Liber nonus.

[note: 1536] SOLYMANNVS Turca ob Tunetanam victoriam [note: Lusitanorum in oriente cum Turcis bellum] Christianis omnibus, praesertim vero Carolo V. Imperatori, erat infensissimus, atque occasionem quaerebat vin dictae sumendae. odium vero illud augebatur quoque, quod Lusitanae classes Arabici sinus nauigationes interclusissent, quibus Memphim atque Alexandriam aromata et odores, Indiaeque omnis generis mercimonia aduehi in Europam solerent, magno quidem totius Aegypti vectigalium detrimento, quum ea mercium negociatio fere omnis per immensum Oceanum in Hispaniam auerteretur, dispensareturque inde per emporia Belgarum, Britannorumque, et extremae Germaniae, quarum regionum regna Venetorum aduectionibus repleri paulo ante solita constabat. Itaque Solymannus Anno 1537 adhortante

Aegypti praefecto ingentem triremium classem instituit, qua Lusitanos aggrederetur. Praeerat tum Aegypto Solymannus Eunuchus natione Epyrota, propter mi litaris ingenij solertiam inter Bassas receptus. Is singulari studio octoginta insignium nauigiorum classem per artifices effecit, atque omnis generis tormentis armauit. In ea fuere rostratae triremes viginti, biremes viginti septem, praealtae vero (quas Galeacias vocant) ad ferenda maxima onera, quatuor atque capaciores naues, quas Mahonas vocant, septem: reliqua porro nauigia iustae magnitudinis supradictam summam efficiebant. Hanc classem, per Arsinoes portam rubri maris in vastum pelagus deductam, Eunuchus conscendit, atque in India vario marte cum Hispanis bella gessit. Statuerat quoque Solymannus Habraymo sublato, cum classe in Italiam traijcere, atque Salentinorum regionem Epyro proximam occupare, vnde postea reliquas Christianorum prouincias inuadere posset.

[note: Solymannus Italiam inuadit.] Sub id quoque tempus Troilus Pignatellus Neapolitanus exul se ad Solymannum pro transfuga contulerat, propterea quod Petrus Toletanus prorex Andream eius fratrem, Rhodiae militiae equitem, aliquanto seuerius quam ipse putarat, capitali supplicio condemnasset. Is a Solymanno liberaliter susceptus, et inter Mutfaracas fuerat ascriptus, cuius ordinis equites e toto terrarum orbe lectissimi, quae velint numina colere permittuntur, peculiaremque tantum vni eunti ad bellum Imperatori operam praestant. Hunc Barbari idoneum fore iudicabant, quem ipsis inuadendae Apuliae consilijs adhiberent, tanquam multa de situ littorum atque oppidorum conditione opportuna traditurum, et cuncta ad id bellum secunda futurum pollicentem. Affirmabat enim Troilus eam esse Apulorum et Salentinorum voluntatem, vt oblata occasione a Caesarianis, a quibus immodicis tributis diu vexati essent, omnino deficerent, modo Galli aliqui conspicerentur, quibus se dederent. His persuasionibus Tyrannus adductus terra marique vno tempore Italiae arma inferre constituit. Classis autem numerosa in Ionium delata, a Cephalenijs et Zacinthijs pene prius spectata est, quam Veneti iustam classem ad tuendam ipsorum ditionis oram versus Corcyram nauigare, atque inde terrestres et maritimos Barbarorum motus obseruare possent. Caeterum Solymannus e Thracia profectus, emensusque totius Macedoniae latitudinem, ad Scardos montes perrexit, et per eorum valles ad mare descendit. Nec multo post Lustibeius et Barbarossa ab Hel lesponto Maleam superantes, ad Ficerium portum aquandae causa peruenerunt. indeque Acarnaniae et Epiri litora lambentes, praeteruectique Corcyram, vbi Veneta classis Hieronymo Pisaurio praefecto stationem habebat, mutua salutatione multis tormentorum bombis celebrata, per piscosas fauces ad Aulonem classis partem intulerunt.

[note: Salentini a Turcis vastati.] Tum vero Solymannus Italiam, quam habebat in conspectu, statim petendam ratus, vt si coepta prospere prouenirent, ipse etiam totis copijs traijceret, Lustibeium et Barbarussam transfretare, atque Salentinorum voluntates explorare iussit. Aderat eis Troilus exul nauandae operae cupidus. Is vti rerum peritus, quod insignes vrbes Brundusium et Hidruntem egregie munitas Caesarianorum praesidijs teneri intelligebat, ab Iapigio promontorio ad Castrum oppidum deflexit. distat id octo millibus passuum ab Hidrunte, habetque arcem collis dorso impositam. Id erat ditionis Mercurini Catinariae: qui improuiso Barbarorum aduentu territus ita deditionem fecit, vt illi ab omni maleficio se temperaturos pollicerentur, praesertim quod Forestium regis Galliae legatum adesse existimaret. qui tamen ad Aulonem substiterat, lethali morbo oppressus, vbi paucos post dies interijt. Itaque Barbari, naualesque praesertim turmae, praedae inhiantes, nulliusque imperio parentes oppidum sublato clamore diripuerunt, delectaeque aetatis captiuos cum Mercurino ad classem deduxerunt. Verum Lustibeius pudore abruptae fidei perfusus, Mercurinum incolumem dimisit. Eodem etiam tempore magnus omnis generis hominum, et maioris pecoris numerus, toto Salentino littore ab equitibus Turcis interceptus est, sic ut a Tarento Brundusium vsque Salentinus ager magno metu

[note: 1536] quateretur. Eodem tempore Andreas Auria Caesareanae classis praefectus apud Messanam certior factus est Solymannum ad Aulonem positis castris constitisse, classemque eius eodem peruenisse. Itaque Melitenses equites fortissimos cum sua classe ad se acciuit, et superato Spartiventi promontorio per Ionium vela dedit, atque ad Zacynthum et Cephaleniam vsque obuiam progressus est, sperans sese aliquibus hostium nauigijs occursurum.

[note: Triremes Turcicae occupatae.] Incidit tum forte Auria in aliquot eius generis nauigia, quae a Turcis Schiratia vocantur. Ea erant onusta varij generis commeatus copia, et lino Alexandrino, quae ad Solymannum contendebant. Cum ea procul Auriana vexilla conspexerant, Veneta et amica esse iudicabant. vbi vero suum errorem propius cognouissent, nihil tentata defensione sese irrumpenti Auriae dediderunt, qui omnibus Turcis vel Aegyptijs captis et ad transtra triremium traductis, translata continuo in triremes praeda, nauigia incendit. Tum etiam Solymanni alias duas biremes occupauit. His Iunusbeius supremae authoritatis interpres, quem Barbari Dragomanem vocant, a Solymanno ad praefectum classis pro legato missus, Corcyram aduehebatur. Cum enim Turcae insulae appropinquantes nullam honoris causa de more salutationis signum fecissent, Veneti aliquot trierarchi indignantes in eas hostilem impetum fecerunt, et in littus Turcas se eijcere coegerunt, ita vt magna pars Turcarum cum ipso Iunusbeio ab Acroceraunis caperentur. Iunusbeius tamen praesen ti precio se redimens ad Solymannum est deductus. eas triremes vacuas Auria nactus, vt semifractas incendit. Ex ea re Barbari in Venetos odij sui vim omnem intenderunt, ita vt pacis abrumpendae initia quaesita fuerint, eoque properantius, quod per eos dies Auria omnes portus explorando, nactus duodecim hostium triremes apud Merleias insulas nocturno et cruento praelio deleuerat. Erant ibi Ianizeri ex praetorianorum ordine atque delecti equites quos Spachos vocant, qui incredibili virtute propugnantes triginta quinque triremium impetum ita sustinuerunt, vt saucij fessique pugnando occumbere, quam se dedere maluerint. Ea autem victoria non multum Auriam laetatum fuisse constat, quum magnum numerum ex propugnatoribus suis amiserit et ipse Antonius Auria vehementer vulneratus discesse rit. Parta victoria Andreas ad Leucam promontorium orientale Corcyrae classem contulit, vt aliena suaque incommoda certius inspiceret. Nec mora, quod audiret Bar barussam a Solymanno cum 80 triremibus aduersum se proficisci, anteuertit iter, et abductis aliquot hostium triremibus captiuis, feliciter Ionium emensus ad Laci nium promontorium peruenit, atque inde Messanam ad repetendam classem traiecit.

[note: Solymannus bellum contra Venetos decernit.] Hoc insigni ab Auria et Rhodijs militibus detrimento affectum et a Venetis la cessitum Solymannum, vsque adeo acri iracundia exarsisse ferunt, vt Barbarussae maledicendo asperrime succenseret, quod per incuriam nusquam vtilem operam praestitisset. Venetis autem grauissime comminatus capitalis odij clades denuncia ret, a quibus se despectatum, et uana antiquae pacis specie deceptum disserebat, ita vt eos procul dubio cum Caesare ab occulta societate consensisse iudicaret. Eos propterea Aurianos consilio et commeatibus iuuisse, atque portubus recepisse. In hunc modum suapte natura inflammatum Iunisbeius, Barbarussa, et Aiax nouis additis facibus vt pacem abrumperet incitabant. Illi enim proximis insulis Corcyrae praesertim, Zacintho, et Cephaleniae inhiabant, postquam in Italia ad inuadendum expugnandumque omnia duriora spe ipsorum essent inuenturi. Itaque Solymannus ira percitus commutato consilio bellum aduersus Venetos decernit, et ab Aulone castra mouens ad Communitiam contendit. Quum eo in litore castra haberent, Acroceraunij agrestes ferique homines consilium susceperunt tabernaculi regij noctu inuadendi, vt incredibili praeda, atque inusitati facinoris gloria potirentur. sed illis ad id audendum facinus paratis fortuna defuit. nam dux ipse Damianus e notis rupibus delapsus ad explorandum praetorij situm, viriles non fefellit. conspectus enim in arbore ex fragore abruptae frondis, vti erat semipensilis a

[note: 1536] lanizeris est compraehensus, et per tormenta detectis insidijs beluae captae modo discerptus. Emissis postea Asappis et Acanzis, venationis modo, ad trucidandam et delendam horridae gentis stirpem. Ab hac enim genus ducunt Huscochi maritimi praedones Dalmatiae scopulis asueti, et Haydones qui Illyricis nemoribus inerrant, et cunctis mortalibus ex professo hostes, vsque ad interiores Pannonias latrocinia exercent.

Postea Solymannus Corcyram oppugnare constituit, et Barbarussam cum omni [note: Corcyra frustra oppugnata.] tormentorum apparatu in insulam transgredi iussit. Hisce Turcarum consilijs perspectis, Pisaurius vtramque arcem oppidi aucto praesidio communiuit, et se imparem mari Barbaris fore iudicans, cum vniuersa classe ab insula se subduxit, et in Hadriaticum sinum profectus est, vt cum socia altera Veneta classe, cui Ioannes Vetturius praeerat, se coniungetet, et littora tueretur, postquam et Auria et Melitenses sibi auxilio futuros confideret. In id quoque consilium, si pugnandum foret Alexandrum Buondelmerium, qui cum ingenti Galeone circa Zacynthum erat, admonuit vt in Dalmatiam ad se nauigaret. Interea Solymannus magnam copiarum suarum partem ad diripiendos Corcyreorum vicos transmisit, qui omnes pagos perscrutati infinitam miserae gentis multitudinem in seruitutem abduxerunt. Ad oppidum vero Aiax et Barbarussa accesserunt, singulis aduecti nauiculis, vt certius quae opportuna essent ad oppugnandum specularentur. sed ea visa est turriti oppidi et frequenti praesidio confirmati, portusque munitio, vt eam Solymanno inexpugnabilem esse dicerent. Aloysius etiam Ripa et Simon Leonius suburbana tecta magnifica vltro exciderant, et imbellem multitudinem oppido expulerant, vt certius et diutius hosti resistere possent. Tum etiam Angelocastrum ex omnibus Corcyreorum castellis in mediterraneis insulae, ad decimumquintum lapidem ab vrbe positum, frustra oppugnantibus Turcis oppidanorum virtute defensum fuit. Turcae quoque ad terrendos Corcyreos occupato monte multa tabernacula in ea constituerant, et e scopulo (qui Maripetrus vocatur) maiores pilas in oppidum contorserunt vt ple rosque in corona moenium certis ictibus vulnerarent, et circumuecti triremibus e proris maiora tormenta disploderent. Cum autem nihil proficerent Solymannus susceptae expeditionis pertaesus soluere obsidionem et Constantinopolim reuerti constituit, non sine pudore irriti conatus, quod in Salentinis et Corcyrae fortuna eius fefellisset vota.

Cum Tyrannus per Acarnaniam et Aetoliam cum sedecim millibus omnis [note: Venetarum et Turcarum varia fortuna.] sexus et aetatis hominibus domum esset reuersus, dedit operam vt Cassinus Bassa omnibus Veneti imperij vrbibus bellum inferretur. idem vt facerent Illyrici praefectis imperauit. Barbarussa quoque sua classe Butretum oppidum subito occupauit et deleuit. Econtra vero Pisaurius Scardonam vrbem, quam Aethiops Turca tuebatur (a fuscedine oris sic dictus) oppugnandam decreuit. decussis etiam toto muro, propugnaculis impetu facto in vrbem perruperunt, et caesis aut captis hostibus eam diripuerunt. et vetera moenia funditus euerterunt, ne Turcae repetita possessione opportunae vrbis castellum ibi aedificarent. Postea Obroatium oppidum Gabrielem Ripeum oppugnare iussit, qui inopinantes Turcas aggressus plurimos trucidauit. Sed quia muralibus tormentis carebant, et idcirco de expugnatione desperarent, superuentu Amurathis et Turcarum equitatu terrore perculsi in fugam coniecti, et profligati fuerunt, eo exitu vt vix Gabriel conscenso equo desertisque militibus caedi se eriperet: itaque ignauiae ignominia notatus in ipsa praetoriae prora capite plexus fuit. Hoc modo Amurathes ad Vstre fum totius Illyrij praefectum victor redijt, cum paulo ante quoque ad Clissam insignem cladem Christianis attulisset. Erat enim supra vrbem Salonam oppidum Clissa in edito colle permunitum, quod a Petro Crossicio tenebatur. id his in locis ad sustinendas

[note: 1537] Turcarum incursiones erat opportunum. Cum autem ipse viribus diffideret ad Ferdinandi regis et Pauli Pontificis auxilia confugit, vt eorum ope adiutus se atque oppidum tueretur. Huic itaque Pontifex aliquot cohortes Anconae conscriptas, cum instrumentis bellicis et commeatu, Ferdinandus vero Nicolaum Turria num cum duobus millibus Germanis transmisit, vt amicis, socijs in summa necessitate succurrerent.

[note: Clissa a Turcis occupata] Turcae per id tempus duo castella erexerant vt Clissam arctius obsiderent. Itaque Turrianus, et Lucas Anconitanus vtrumque castellum adorti eas munitiones diruere coeperunt. Ibi forte Amurathes cum trecentis equitibus et septingentis expeditis peditibus superuenit, ab illo Illyrici praefecto missus. Vnde terribili impetu facto clamoreque sublato nostros tanta vi inuasit, vt profligati terga verterent. Petrus quoque ipse quam incitato equo ad mare peruenisset, sese in nauigium contulit, vt ad salutem compendio paruae nauigationis vteretur, praesertim cum impius hostis summa festinatioue insequeretur. Caeterum id nauigium praegrauante insilientium multitudine propelli in altum mare e vado arenoso non potuit, sic vt Turcae superuenientes in nauem insilirent, trucidatisque omnibus ademptum Petri caput ad Amurathem referrent, quo capite Clissanis ostentato, oppidani desperatis rebus ausugerunt, et vacuum oppidum victori reliquerunt. Turrianus autem et Lucas cum media suorum parte euaserunt. Mox etiam Amurathes Nadinum castellum Iaderensis agri, quod est in edito monte pro specula positum, per proditionem auari custodis occupauit, magno eius prouinciae incommodo. Sed Veneti his exagitati iniurijs non multo post misso in Dalmatiam, qui Iaderae praeesset, Camillo Vrsino, paria fere hostibus detrimenta rependerunt. Nam ab Laurana oppide coactis copijs duo praefecti in Turcicos fines progressi, Ostrouizzam oppidum expugnarunt et incenderunt. Obroatium etiam, quod nuper amiserant, receperunt sed id quod non recte custodiri posse iudicabatur, ab Vrsino ex praescripto senatus dirutum, et solo aequatum fuit. Per idem tempus Melitenses quoque in omnem occasionem intenti sua classe Mediterraneum mare Graeciam versus peruagantes, Turcis magna damna intulerunt, et aliquot eorum nauigia interceperunt.

[note: Ferdinandus bellum Turcis mouet.] Eodem vero autumno quo Solymannus Byzantium ex Corcyra redierat, et de Dalmatiae castellis cum Venetis certabatur, grauissimum damnum Ferdinando regi ad Exechium a Turcis fuit illatum. Superiore enim bello Turcae a Mugaciano praelio victores eam citerioris Pannoniae regionem, quae Possega ab Hungaris appellatur, sibi vendicarant, eo decreto vt nequaquam Ioanni regi tradendam sed sibi retinendam existimarent, propter opportunitatem itineris, quo ipsi superato ad Belgradum Danubio peruasuri in Vngariam vti consueuissent. Possegam duo amnes Sauus et Drauus, longo cursu ab occasu in orien tem versi, aequali fere spacio totam praecingunt. Eo tempore praeerat Belgrado Mahometes Iahiaoglis, vir prudens et fortis, qui superiore anno supra triginta castel la regiae ditionis, quae ad Despotis Rasciae patrimonium pertinebant, in potestatem redegerat, et Illyricae praefecturae, quae Bosnensis dicitur, adiecerat. Vnum verum Exechium accurate muniuit, quod ad traiectum Draui in Pannoniam pertinere prouidebat. Eum etiam locum belli arcem fecit, vnde innumerabiles agebat praedas, ac arma nostris insidiosus inferebat. manebat tamen certa induciarum conditio, quae ibi minuta praelia et incursiones extraordinarias admittebat, nisi iustis copiis cum tormentorum muralium apparatu vis inferretur. His de causis Ferdinandus lacessitus, paranda arma iudicauit eo consilio, vt si Turcas Possega depelleret, inde mox superato Drauo Budam aduersus Iohannem proficisceretur. Non deerant tamen qui dicerent non temere bellum contra potentem hostem, nisi communi Europae principum consensu, suscipiendum. Verum Vngari usque adeo erectis animis in id maximum bellum ardebant, vt

[note: 1537] ac occasione neglecta se nunquam postea aduersus Turcas arma laturos confirmarent.

[note: Bellicus apparatus partium.] Itaque rex Ferdinandus vndique pios et fortissimos quosque milites ad sacrum bellum euocat breuique iustus exercitus efficitur, in quo phalanx erat Germanici peditatus, cui tanquam cornua aliquot Italicae cohortes aderant, quos Ludouicus Lodronius in Tridentinis alpibus et in Gallia cisalpina mox conscripserat. Hic peculiari imperio peditatum regebat. Coiuerant etiam ad regia vexilla Bohemi equites, et Silesij Morauique his coniuncti, qui fulgentibus armis tegebantur, quibus Ioannes Macer praeerat. Carinthios quoque et Styriae equites ductabat Ioannes Vnganotus. Hungari magna ex parte peltati, qui Vsarones appellantur a Paulo Bachitio ac Ludouico Pechrio regebantur. Horum omnium numerus octo millium equitum, et sedecim millium peditum censebatur, quibus omnis generis tormentorum apparatus aderat. Hisce omnibus imperabat Ioannes Cazzianer Croatus, qui defensae vrbis Viennae fama inclytus euaserat. erat autem is turbidae et praecipitis mentis, vt multis leuis armaturae equitum alae, quam totius exercitus praefectura dignior videretur. At Mahometes his rebus cognitis, e proximis Pannoniae praesidijs milites accersit. Budae etiam praesides ei auxilia transmit tunt. Bosnensis vero Vstrephus ante alios Amurathem alumnum suum, recenti Clissana victoria clarum, cum numerosa equitum manu ad ipsum direxit. Huic etiam pedites ex feris et montanis hominibus pecunia conductis adduntur. Eam turbam Ianizeri Praetoriani ex praesidijs deducti, et a Belgrado ac Samandria euo cati, regebant. Hos sequebantur multi ex Rascianis et Seruianis spe stipendiorum et praedae allecti. hisce omnibus coactis Machometes nostris obuiam processit, et ad Exechium hostes expectare constituit.

[note: Christiani ad Exechium veniunt.] Iam Cazzianer ad Caprunzam oppidum peruenerat, satis accurate antea constitutis rei frumentariae rationibus, si eius praecepis commeatus curatores celeritate et diligentia respondissent, vt Simon zagabriensis Episcopus promiserat. Verum nostrorum conuectiones Mahometes perturbabat, atque per alas equitum intercipiebat. Itaque Cazzianer a Caprunza eo ordine mouet, vt alternis diebus modo ipse modo Schlithius Bohemus praecederent, atque decimo die ad arcem Veruczae peruenirent. nam propter septem praegrandia tormenta tardius procedendum. Vnde et tum a peritis annonae penuria prouideri ceperat. Postea Paulus Bachitius cum ala mille Vsaronum praemittitur, et duabus cohortibus Italicorum sclopetariorum, qui ad zopiam arcem praecurrat, et ex captiuis hostium consilia cognoscat. Id cum Turcae ad zopiam sentirent statim auecto omni commeatu, et incensa arce ad naues confugerunt. Ex his tamen aliquot in fuga captis, Paulus cognouit Machometis esse consilium vt ad Exechium castris positis hostem expectaret. Eo biduo Saxonum equitum ala superuenit, et commeatus non procul abesse nunciabatur. disputatur in consilio an progredi, aut socios operiri expediret? Est mons qui Sclauoniam atque Possegam diuidit, qui in longum protenditur, a dextra eius montis radice per Possegam, a sinistra Sclauoniam iter ad Ezechium patet. Igitur statuunt omissa Possega per Sclauoniam iter faciundum. Antecessit vsque ad zopiam Ladislaus Moreus cum trecentis Vsaronibus, quibus cathaphracti Saxo num cum duobus vexillis praesidio succedunt. Illinc octo diebus ad Valponium arcem munitam Petri Perenij perueniunt. occurrebat progressuris Crastus fluuius. Ibi dum pons efficitur, ad traiectum septem dies immoris castris absumuntur. Postea extemplo procedendum esse statuunt, et copias recensent.

[note: Velitationes cum Turcis.] Censa sunt ad decem millia equitum vtriusque armaturae, sed peditatus vehementer erat imminutus, vtpote qui vix octo millium integrorum militum esset, alijs morbo languentibus, inter quos etiam Iulius Hardechus erat. Tertio die perueniunt in vallem, ad tertium ab Exechio lapidem, atque ibi castramentantur. Postridie Turcarum agmen conspicitur, et a nostris acies instruitur, verum id nullo certamine comminuis edito tormentis tantum maioribus egregie repellitur.

[note: 1537] Sequenti die effusis ab oppido hostibus leuia certamina conseruntur, et multis vtrinque interfectis aequo Marte disceditur. Eo die zagabriensis antistes cum suo equitatu aliquantaque annonae copia superuenit, cuius aduentu apud nostros timor de inedia minuitur, sed interdicuntur a ducibus leuia certamina, quod plures ex nostris vulnerarentur. Interim tamen in prodeuntes Turcas maiora tormenta diriguntur, quibus ea detrimenta sumebant, vti et ipsi leuia certamina vitare cuperent. Hoc periculo animaduerso Mahometes in proxima palude Nazadas multas sclopetarijs completas constituit, quae totius paludis margines obsiderent, et nostros aquatione prohiberent, castra etiam nostra minorum falconum globulis infestarent. Valli nostrorum imminebat collis, in quo erat pagus vbi Turcae constiterant leui praelio nostros excepturi. Ad eos deijciendos postero die ab omnibus ad arma conclamatur, instruiturque acies, ac in progredientes tormenta displodi iubentur, eo successu vt Turcae locum deserere cogerentur. Superato colle, Exechium in planicie ad Draui ripam positum conspicitur, ad duo millia passuum a colle.

[note: Christiani laborant inedia] Ibi Cazzianer loco idoneo castrametatur, sed cum pilae tormentorum Ezechium attingere non possent, castra in aeditam planiciem ipsa valle superiorem, atque ideo oppidi moenia aequantem transferunt, tormentisque murum adoriri constituunt. Tum vero Mahometes nostrorum consilio animaduerso, in saltum mille expeditos equites et Ianizarorum sclopetariorum manum praemittit, qui vltimum nostrorum agmen quod ex Italico et forti Bohemico pedite constabat carpant. Hisce laborantibus Carinthij equites subsidio aduolant, et hostes in fugam conijciunt. Postero die summo diluculo nostri castris egrediuntur, et post decoram armorum ostentationem hosti pugnandi copiam faciunt. Mahometes de nostra inedia certior factus suos pugnam flagitantes, et a Solymanno admonitus, obsidionem ferre statuerat. Cum hoc modo nostri pugnandi auidi distinerentur, absumptoque omni commeatu exercitus inedia permeretur, ita vt certissimus futurae cladis timor omnium mentes occuparet, Balthasar Pamphilus Hungarus in consilio admonuit, castra statim ad Hermandum castellum mouenda, vt eius expugnati loci commeatu vniuersus exercitus recrearetur. Aberat id ab Exechio decem milibus passuum, in quod plerique Turcarum vxores suas et liberos, atque item preciosiores sarcinas contulerant. Erat castello pagus coniunctus, intercedente non magna fossa, murus autem quadrati ambitus sine extantibus propugnaculis, vt nullo prope negotio expugnari posse videretur. Laudatur ab omnibus consilium, ipseque Pamphilus praemittitur ad explorandos castellanorum animos, et ad pagum occupandum. arridet coepto fortuna, sed in dedito pago tritici multo minus opinione sua inuenit, vini autem aliquot vegetes, cuius copia languentibus militibus opportuna erat. Ad eam famam castra ad Hermandum mouentur, secunda noctis vigilia mox etiam ex pago castellum tormentis oppugnari coeptum. protracto certamine ad meridiem, Turcae deditionem fecerunt. Aperto castello bina tantum farinae tritici, et totidem milij vasa reperta sunt.

[note: Ducum inter se dissensio.] uces id incommodum dissimilant, et stolidae suae credulitatis vitium incusant, pollicentur tamen exercitui amplissimam commeatus copiam, instaurato ponte subiecti fluminis. Siquidem Bodrogus amnis ab aduersa parte oppidi decurrit ita profundus et coenosus, vt vadari nequeat, propterea Turcae muniendi sui causa demptis asseribus pontem sustulerant. Sicque continenti trium dierum labori pons reficitur. Postea currus totius exercitus transuehuntur, cum minoribus tormentis. post haec et sex e maioribus transmissa sunt, sed sub septimo pons onere fatiscens est interruptus. septimo autem die cunctis rebus traductis pons iterum fuit intercisus. Superato Bodrogo disputatur in consilio an maiora tormenta ad expeditius iter sint confringenda, ne his potiantur hostes, et versus Valponium in locum opportunissimum redeundum, vbi copiae

[note: 1537] esculentarum rerum copijs recreari queant. At alij per. Possegam redeundum et oppidum Iuuancha ex itinere expugnandum, quum in eo magna frumenti et vini copia a Barbaris seruaretur. neque etiam tormenta diffringenda, quae essent totius prouinciae praesidium, sed si extremi casus necessitas ferret, stilis ferreis per spiramenta adactis esse configenda, praesertim cum nihil turpius sit, quam rebus infectis de receptu cogitare. In hanc sententiam Cazzianer et magna pars ducum trahitur. Itaque indicta profectione magna cum difficultate tria millia passuum conficiuntur, eoque modo vesperi nostri pariter et hostes Iuuancham perueniunt. Sub hoc castello erat oppidulum, cuius incolae nostris portas aperiunt, neque milites ingressi a praeda contineri potuerunt. Eadem nocte hostes oppidum incendunt, et cum vndique imminerent, ad arma conclamatur, inalbescente coelo diuersis in locis acri certamine dimicatur, sed vehementius ad Bohemorum turmas, vbi etiam Petrus Rascinius Mareschalckus fortissime dimicans cum multis suorum concidit. Tum vero nostri duces de profectione statuentes, quaternis curruum ordinibus latera claudunt, et fortissimos milites in fronte et fine collocant.

[note: Nostrorum perturbatio] Hac re Machometes animaduersa, expeditos Ianizeros et Martellosios praemisit et angustias occupare iussit, vt ibi nostros perturbarent, alas etiam equitum apertis in locis instare et agmina nostra distinere praecepit. Hac Barbarorum astuta velocitate nostri passim multa vulnera et incommoda retulerunt, ipseque Paulus Bachitius falconis globulo interfectus est, quum et plerique viri fortes ex Hungaris cecidissent. Iis incommodis et commeatuum inopia nostri milites afflicti, extremae calamitatis casum horrebant, praesertim cum Turcis noua auxilia aduentare dicerentur, simulque prospicerent ex Vsaronibus plures praesumpta fuga saluti suae consulere. Quum vero in campum oppido Garae subiectum esset peruentum, nunciabatur hostes proximas syluas decisis arboribus praesepsisse, ne per eas vel tormenta vel currus traduci, et equites nisi dissolutis turmis induci possent. Ea res nostris magnum moerorem attulit, praesertim quum Ladislaus Moreus diceret duas tantum euadendi vias superesse: alteram qua per syluas eas itinere decem millium passuum ad Valponium ibatur, alteram versus castellum Zentuerzebeth Ladislai ditionis, quae via si caperetur, hostes ob locorum angustias a nostris persequendis cessaturos. sed in consilio praefertur via quae Valponium ducebat, quod illic satis esset commeatuum, et pecunia a rege Ferdinando in stipendium missa. Itaque dimissis illis tormentis quae conuehi non poterant, atque corruptis instrumentis et sarcinis, quae equis imponi nequibant, properandum esse censent, siquidem obiectos arborum truncos paruo aurigarum labore disiici posse praedicabant. Profectionis vero signum futurum instrumentum Musicum, quo fistulato res e turribus auroram praenunciant, et a Germanis Schalmeyen vocatur: signi dam di cura Cazzianero data. Haec quum pugnantibus sententijs in consilio iactarentur, res eo deducta est, vt quisque ducum perturbato iudicio vnam spem salutis in fugam collocaret.

[note: Ducesaliqui fugam exercitum relinquunt.] Ex aduerso Mahometes per exploratores singulis horis de nostrorum incommodis certior factus, intentis excubijs et insessis longe lateque per equitum turmas itineribus, nostrorum motus obseruabat, vt nostros disiunctos ac dissipatos in locis opportunis inuaderent, ita vt equitatus et peditatus eius, magna lunati flexus indagine, nostros inclusisse viderentur. Erat iam prope exactum secundae vigiliae tempus insomnesque omnes exeundi signum expectabant, vt minimum quodque morae spacium singulis ingratum esset, ita vt aliquot duces vecordi instinctu discedere, et iniussu caeteros anteire properarent. Initium ab Vngaris ortum, qui tramitum notitia freti Valponium versus contenderunt. Hos Ladislaus Moreus imitatus, ad zentuerzebeth castellum suum contendit. Eos quoque Stiriaci omnes Ioanne Vnganotto duce properantibus turmis secuti sunt.

[note: 1537] Idem fugae consilium sibi quoque antistes zagabriensis praesumpserat, cuius ingens Lucerna per syluas errabunda noscebatur. Interim Cazzianero trepido nunciatur aliquos effugisse: itaque reliquos nihil expectato plane vecors equum ascendit, oblitusque signi dandi sese in fugam coniecit, deserto praetorio, quod erat argentea supellectile opulentum. In eo tumultu Ladronius excitatur, qui se a maxima copiarum equestrium parte desertum frustra proditum quaeritur, nihilominus tamen pedites hortatur, vt pristinae virtutis memores, iniquam rerum sortem vna fortitudine superent, sibi omnino constitutum ipsos repulsis hostibus in pacata loca reducere, aut vna secum egregie pugnando decoro exitu mortem oppetere. Mox etiam Carinthij Saxones, Austriaci, et Bohemi equites, qui ignominiosae fugae comites esse noluerant, ad Lodronnium concurrunt, obsecrantes vt pro desertore duce imperij munus susciperet ipsos enim quae iuberentur facere non recusaturos. Id quod tamen non suscepit, sed quam diu licuit, cum conditione fortiter exercuit.

[note: Christianorum strages.] Quum concionaretur ad milites, ac omnem fugae spem detestaretur, Veteranus Germanus miles subintulit. Neque vero Lodroni, dux optime, vsque adeo turpis fuga apud te videri potest, quum eam nobili equo euectus circumspectare existimari possis. Intellexit Lodronius argutiam ingentique animo in pedes descendens, stricto gladio equi suffragines detruncauit, exclamans: Hodie commilitones me ducem pariter et militem pedibus pari sorte vobiscum pugnantem habebitis, vos date operam ne opinionem meam fallatis. Reliquos suos equos languentibus notis militibus dono dedit. Vix primae legionum cohortes sublatis vexillis castrorum septis exierant, quum Barbari vndique truci vlulatu ingruentes sese circumfuderunt, et multa simul praelia ex itinere ab equitatu conseri coepta sunt. In his primo Carinthiorum dux ardentissime pugnans, cum viginti quatuor illustris nominis equitibus, capto eorum signifero, primo trucidati fuerunt. Alio in loco cruentissime pugnarum est cum Saxonibus, Misnijs, Thuringis, et Francis. horum enim vel eximia virtute depugnantium supra triginta sex splendidiores, aut praefecti, aut signiferi, aut alarum legati occubuerunt, Cuchenricho Saxonum primario duce capto, qui postea in vinculis apud Barbaros perijt. Eadem quoque irritae virtutis sorte Austriani, elabente Nicolao Turriano eorum praefecto, aliquandiu resistentes ad extremum deleti sunt. Verum longe maxima caedes aedita est in Bohemos equites, quum nemo circumuentis opem ferret, et dux ipse Slithius e media caede maturius quam opportebat se recepisset. Peditum vero phalangem a Ianizeris Asapisque, qui tantum eminus sclopetis et sagittis rem gerebant, magno detrimento affectam Amurathes cum Bosnensibus alis e diuersa parte inductis ita perfregit, vt conturbatis vexillis tota solueretur, ac concideretur. Lodronius ipse equitum incursu in palustrem locum adactus est. Ibi quum grauiter sauciatus supremae virtutis conatum aedidisset, adhortantibus Barbaris cum tribus cohortibus ita in deditionem est receptus, vt cum reliquis suis proiectis ad terram armis seruaretur. Iam enim Barbaros caedis satietas coeperat, praesertim cum ad praedam sese conuerterent.

[note: Turcarum proteruites.] Machometes victoria potitus et direptis nostrorum castris in pratulo cadaueribus repurgato consedit, epulatusque hilariter, nobiles captiuos, splendida spo lia et vexilla ad se deferri iussit, laudatisque palam omnibus praefectis, his qui detruncata capita, aut decisas nares, et annulatas dextras afferebant, statim pecuniae praemia tribuebat. Lodronius vero cum graui ex vulnere iactationem ferre nec viuus cum reliquis captiuis Byzantium perduci posse videretur, a custodibus est interfectus, et caput eo transmissum. Nam sicuti nonnulli viri nobiles, et in his Laurentius Streytbergus et Dietmarus Losenstenius retulerunt. quitandem ingenti redempti pecunia ad patriam, familiam charissimam, poenatesque

[note: 1537] suos post limino reuersi sunt: inter captiuos qui a Machomete cum vexillis conspicuisque aliquot castrensis apparatus instrumentis, splendidisque praesertim et inauratis thoracibus et galeis, per legatos Solymanno offerebantur, tria summorum ducum capita argentea in pelui conspecta agnitaque sunt. Ea fuêre Pauli Bachitij, Ioannis Macri, Ludouicique Lodronij. Ea Tyrannus obliquis oculis aspexit, et tam quam tabo fluentia auersatus fuit, mox autem atroci nutu iussit, vt captiui illico caederentur, sed deprecantibus Ianizeris, vt quos strenue pugnantes sub fide coepissent, tanquam viros fortes seruare vellet, qui in seruitute fortem operam ipsis praestare posse crederentur, remisit vultum, militibusque obtemperando, multi fuerunt humaniter in vita conseruati.

[note: Cazzianeri perfidia punita.] Ipse vero Cazzianer quum ad castellum suum profugisset, a cunctis proditionis exercitus accusabatur, et tanquam publicae cladis author maledictis incessabatur, quibus execrationibus perstrictus a Ferdinando postulauit, vt sibi tuto venire ad dicendam causam liceret. Concessit id rex, exceptusque est ambiguo vultu. sed cum eius cognitio aliquanto longius protraheretur, atque ipse interim honesta sub custodia seruaretur, Cazzianer morae impatiens et de salute sua dubitans, effugere quam iudicium expectare maluit. simulato nanque morbo, lateritium sub cubili pauimentum noctu sensim per commissuras cultello scalpens, vno atque altero later culo facile exempto, subiectam testudinem aperuit, atque inde ex linteis lodicibus effecto fune se dimisit et effugit, quum paratos extra arcem equos celeres ad fugam arripuisset. Nec multo post rebus desperatis ad Turcas transiuit, eum Machomete libenter suscipiente, pollicenteque praeter stipendia totius Croatiae praefecturam, si Solymanno syncera fide ad subigendas Austriacas vrbes operam praestaret. Tum vero constituta transitione, cum Nicolao Sdrinio eiusdem prouinciae procere fidentius agere coepit, vt vna secum transiret, in spem certissimi praemij, quando Solymam nus erga ambos beneficentissime acturus existimari deberet. Promisit tum Sdrinius, aut se promittere simulauit, in sententiam inuitantis concessurum, parataque transitione cum ala familiarium equitum ei transeunti comitem futurum. Verum Sdrinius amicum veterem nihil tale domi suae expectantem post epulas obtrunca uit, atque detruncatum caput ad Ferdinandum misit, a quo Cazzianeri castellum ac omnem eius substantiam, in praemij locum, dono accepit.

[note: Caesaris, Venetorum et Pontificis foedus.] Interea Veneri diuersis Turcarum iniurijs terra marique insolenter exagitati, quum Solymannus Corcyra vrbe impotenter oppugnata multoque immanius peruastata insula superbe pacem abrupisset, et tum in Peloponneso Epidaurum et Nauplium ipsorum ditionis vrbes per Cassinium Bassam continenter obsideret atque oppugnaret, nullam sibi moram attulerunt, quin aduersus Tyrannum nullas vel iustae satisfactionis vel demissae precationis rationes admittentem, bellum gerendum censerent, inuitantibus eos Caesarianis et Melitensibus, ac Paulo pontifice plurimum adhortante. Itaque per totam hyemem diligenter elaboratum est de numero genereque classium, de militibus imponendis, et de asciscendis socijs, vt quam validissima classis in proximam aestatem distributa in principes portione pararetur, et in Graeciam aduersus Barbarum tyrannum educeretur. In id consilium Paulus pontifex ad sextum idus februarij in Vaticano Romae senatum habuit, et cum Caesare ac Venetis foedus inijt, sub his conditionibus: vt Caesar cum Rhodijs octoginta duas triremes instituerent, totidem quoque Veneti, et pontifex triginta sex, vt ducentarum triremium numerus efficeretur. Renunciati quoque sunt classium duces: Caesarianae Andreas Auria: Venetae Vincentius Capellius: pontificiae autem Marcus Grimanus patriarcha Aquileiensis, quibus Paulus Iustinianus adiutor datus. Cautum vero est, vt si discedendum in hostile littus foret, Ferdinandus Gonzaga Siciliae praefectus cum imperio praeesset, et si quid de Barbaro hoste siue in Graecia, aut Dalmatia pararetur, id Veneto imperio toties a Barbaris lacerato adderetur. Caesar autem socijs tritici Siculi venalem copiam aequo precio praeberet, ac sine vectigali exportari sineret.

[note: 1537] Solymannus quum aduersus se maritima arma parari prospiceret Hariadenum [note: Creta frustra a Turcis oppugnata.] Barbarussam exornare classem iussit, vt mature Hellesponto egressus hostibus occurreret, et quanta posset detrimenta insulis Venetis inferret. Quo accepto imperio Barbarussa ingenti cura classem refecit, ac omni militari apparatu diligenter instruxit. Hellesponto Gallipolique profectus in Cretam insulam cum centum triginta nauibus cursum direxit, primumque omnium superato Cyamo promontorio Caneam vrbem adortus, magnam suorum partem temere exposuit. Nam Gritto praetore vrbem tuente, Turcarum impetus eum habuit successum, vt quum vndique e moenibus tormentis peterentur, atque aliquot cohortes eruptione facta hostes inuasissent, Barbarussa multis suorum amissis receptui canere cogeretur. Constat eum supra mille Turcas qui longius praedatum processerant deseruisse, qui ad vnum omnes postea a Cretensibus armatis interfecti sunt. Exinde Drepano promontorio superato, in Amphimaleum sinum classem intulit, quum Ioannem Morum totius Insulae praefectum Cydonijs opem allaturum didicisset. Inde ad Retimum processit, parique euentu ab ea vrbe repulsus fuit. Mox deflexit ad vrbem Candiam, quae olim Cytheum fuit, et hodie toti insulae nomen praebet. Hanc Barbarus munitissimam adoriri non est ausus, sed sese ad orientale insulae caput Salmonium conuertit, Cecilumque oppidulum ab incolis desertum incendit, atque ita a Cretensibus littoribus decessit. Nam Vincentium Capellium Venetae classis praefectum, qui iam Corcyram appulisset, Cretensibus rebus maturam opem allaturam intelligebat.

[note: Hispanorum seditio punita.] Per idem tempus circa Melitam insulam magnae turbae exortae sunt. nam Hispa norum cohortes stipendijs fraudatis ad Griletam seditionem excitarant. Propterea Bernardinus Mendocius Hispanicae classis praefectus Afrorum arma veritus, ea labe hominum Africam exonerare cogitauit, ac omnes in Siciliam transuexit. Cum eo venerant nec pecuniam a Gonzaga acceperant, Hispani ad sex millium numerum agros atque oppida impetu facto inuaserunt, et cura Messanam vicum Castanetum, Montefortem, et S. Luciam occuparunt et diripuerunt. His rebus cognitis Gonzaga Aluarem Sandeum Siculos armare, et seditiosos opprimere iussit. Nihil his minis Hispani territi, verum impetu facto omnem eam Siculorum turbam profligarunt, et in altos montes confugere coegerunt. Inde praefectorum et signiferorum loco, qui ab ipsis discesserant, tribunos crearunt, et hisce omnibus Herediam praeposuerunt, qui prius cucullatus sacerdos, et ob habitas sacras conciones facundus existimabatur. Is ad oppidum Randatium copias duxit et vi occupauit, vbi partiti inter se hospitia per tres menses hybernarunt. His tantis contumelijs Gonzaga affectus tametsi vera vi ac armis ea latrocinia coercenda existimaret, tamen quod veteranam militum manum nisi multo cum sanguine superari non posse prouideret, seditiosos primo pacare, et postea eorum insolentiam vlcisci statuit. Itaque per Aluarum Sandeum, Ioannem Vargam, Sancium Alerconum, et Alfonsum Viuem an tiquos eorum praefectos, impuritatem maleficij, et quatuor mensium stipendia praesenti pecunia promisit, si ad sanitatem redirent. Id si abnuerent, nemini eorum inquam ad penates reditum in Hispaniam fore, atque omnes simul vt perfidiae damnatos totius Siciliae arma aduersus se experturos. hocque modo ad officium redierunt. Postea tamen Heredias et huius seditionis authores diuersis locis intercepti, ac in crucem sublati fuerunt. quod quidem Gonzagae factum Caesar approbauit.

[note: Christianorum ingens classis.] Ea seditione composita Andreas Auria superato Messanae freto Melitenses socios suscepit, atque ad Corcyram insulam cursum intendit, eo enim et Venetorum classis conuenerat, cui sese coniunxit. Tum vero Barbarussa Ambracio sinu cum tota Ottomannica classe se continebat, et ibi nostros propter arctas fauces expectare videbatur, tanquam ex aequissimo loco dispositis vtrinque tormentis intrantes oppressurus. Paulo siquidem antea Grimanus Patriarcha cum pontificijs triremibus progressus e Corcyra, ad fauces eiusdem sinus Praeuesam oppidum in Actia co promontorio admotis triremium proris oppugnare adortus fuerat. Cum etiam milites cum tribus tormentis in terram exposuisset, et Praeuesae castellum ita concussisset

[note: 1537] vt expugnari posse videretur. Turcae ab Aetolia cum valida equitum et pe ditum manu obsessis auxilio venerunt. Itaque Patriarcha sublatis in naues tormentis Corcyram redijt, nihil eius consilij pertaesus, postquam eius sinus angustias explorasset, et hostium classem toto sinu ad anchoras stantem prospexisset. Concesserant tum classes nostrae in Comunitiae portum, ac consultabant quid primum tentandum foret. Tandem in eam sententiam itum, vt si hostis extra sinum ad pugnam eli ci non posset, superare Leucadem, ipsamque Netitum saxis asperam, et directo cursu in Naupactum sinum classem inferre, vbi et expugnari possit Naupactum oppidum, et multa alia quae ad intimum sinum Corinthiacumque. Isthmum pertinerent. sic etiam accidere posse vt Barbarussa suorum periculo permotus sinu egrederetur et conserendae pugnae facultatem ipsis praeberet. Exinde Auria constitutis classis ordinibus ad Praeuesam contendit, et ita omnes naues (quarum ducentae quinquaginta erant) extendit, vt ab hoste facile numerari potuerint. quo spectaculo magnus timor Barbarussae animum incessit, qui ingenti classis apparatu vehementissime permouebatur, ita vt quidam Eunuchus Barbarussae a Solymanno comes datus, eum cunctantem insolenter obiurgaret, quod in prouocantes Christianos non statim sinu erumperet, et eos adoriretur.

[note: Turcarum classis promota.] Eunucho adhuc sic vociferante, Barbarussa ad Salechum archipyratam conuer sus, inquit: nobis vt video vel iniqua conditione pugnae fortuna tentanda est, ne huius semiuiri latrantis delatione pereamus, atque ita classem educere coepit, quum iam Auria ad Leucadem vela flectere iuberet, ratus hostem his faucibus non egressurum. callido vero Barbarus consilio vsus, proris in hostes obuersis, terrae puppes applicauit, vt si a nostra classe vrgeretur, milites exponeret, ac saltem nauigiorum iacturam faceret. Caeterum Auria ea eruptione hostium commotus, animum egre gie componit, et classem ad ineundam pugnam comparare sese, et praetoriae suae signa sequi iubet. Iam tota Turcarum classis in apertum pelagus euaserat, eo ordine vt Hariadenus ipse mediam teneret aciem, vbi eius praetoria purpureis vexillis conspiciebatur. dextrum latus obtinebat Tabaches, sinistrum vero Salecus, pari prope triremium numero instructi, quarum erant centum et quinquaginta. Antecedebant classem triremes viginti velocissimae, quibus Dragutes archipyrata praeerat, multis postea in nostros maleficijs clarus. Capellius Venetus erat pugnae ineundae auidus, itaque ad Auriam accedens primam aciem deposcebat. Egit gratias Auria, laudatoque eius studio rogauit, vt se praeeunte subsequeretur: se enim quid fieri vellet opportune signum daturum.

[note: Classium velitationes.] Iam prima Turcarum biremium manus ad Galeonem appropinquabat, et aliquat triremes a Saleco missae id ingens nauigium oppugnabant, ita tamen vt non multum vtrinque proficeretur. Nam Bondelmerius eius nauis praefectus expectabat, vt propius accederetur, ex improuiso saeuam omnis generis tormentorum procellam in subeuntes effusurus. neque eum fefellit opinio: nam Turcae audacius accedentes adeo graui glandium et pilarum grandine perfusi sunt, vt inhibere remos et magno accepto detrimento trepide se recipere cogerentur. Auria interim reuocabat naues quae praecesserant, et triremium trierarchos hortabatur, vt se ad pugnam confirmarent, paratique essent ad imperia, quum tubae cantu atque explicato maximo vexillo signum daretur. In eo autem consilio erat Auria vt, nisi onerariarum nauium fretus praesidio, confligendum sibi non esse iudicaret. Idem astutus hostis prouidebat, qui pari vtrinque triremium concursu procul ab onerarijs, quae castellorum instar erant, dimicare cupiebat. Sed Auria crebro rotatu classem suam circumibat, vt ad se hostiles triremes pelliceret, et in prouectas e castellis certius tormenta dirigere iuberet, atque ipse demum in perturbatas directis proris inueheretur. Interim subsistente Barbarussa, et quorsum ea hostis flexuosa nauigatio recideret spectante, quod dolum aliquem suspectaret, cornuum suorum triremes iam vergente ad occasum sole diuersis in locis rem gerebant. pars enim in oppugnando Galeone frustra perseuerabat, pars aggressa onerarias duas ita grauiter coniectis in eas pilis afflixerat,

[note: 1538] vt periturae crederentur. duas etiam triremes sub ipsum crepusculum Salecus intercepit.

[note: Christianorum receptus.] Cum hac ratione ad omnem pugnae occasionem vtraque pars attenta esset, grauis imber cum tonitru et procella, flantibus Euris, exorta est. nec dubitauêre nostri cum vidissent Barbaros attollere dolones, quin et ipsi praeeunte Auria dolonibus simul et maioribus expansis velis se inde explicarent, et ad Corcyram vnde venerant verterentur, vsque adeo dissipatis agminibus, vt intento etiam remigio nequaquam se recipere sed effugere viderentur. Ferunt Barbarussam nostros eodem vento ad aliquantum spacium persecutum tandem substitisse, atque cum lumina in praetorijs extincta videret, dixisse: Ergo Auria lumen abijcit, vt certius fugam suam tenebris recondat. Nec multo post ad Paxum insulam prouocabundus ad pugnam peruenit, quae centum stadijs ab vltimo orientali Corcyrae promontorio distat. Quamobrem Gonzaga fremens singulos duces adijt, et rogauit, vt insolentis Barbari vi res retundere niterentur. resque eo deducta est, vt quaterna acie hostem inuadere decernerent. Verum haec consultatio tam diu prolata est, vt Barbarussa circa nonas octobris aduersam tempestatem metuens in sinum Ambracium reuerteretur. Ab ipso hostis discessu de expugnando Dyrrachio cogitatum est. sed quum eius litoris stationes nauigijs malefidae dicerentur, non multo post in Rizonicum sinum cursum direxerunt, vt Castronouum Turcicae ditionis oppidum expugnarent. oppidani partim Dalmatici partim Epirotici sunt generis. sed qui iam pridem immixti Turcis a Christiana religione defecerant, et mercaturae studerent. arx etiam ipsa a paucis Turcis custodiebatur. Itaque intrantibus in sinum classibus, magna vi tormentis admotis, oppidum expugnatum et occupatum fuit. Multa eius oppidi praeda fuit, et ingens incolarum multitudo vtriusque sexus in seruitutem abducta. Triduo post superius castellum Turcae praesidiarij, frustra pacti incolumen fore libertatem et vitam, dediderunt.

[note: Caesareanorum et Venetorum dissensio.] Quum autem id oppidum communibus viribus captum ex foedere Venetis debe retur, occupatum est a Hispanis, quos Auria et Gonzaga extra Italiam alere cupie bant. Itaque repugnante Capellio Franciscus Sarmentus cum quatuor millibus veteranorum militum, qui apud Insubres prius a scelerata secessione regionem ad Galeritum oppidum peruastarant, Castronouo praepositus est. Eam rem senatus Venetus molestissime tulit, praesertim dum considerarent gentem eam imperij aui dam et rapinis asuetam, Catarensibus facile vim allaturam. Vnde auerso a Caesareanis animo eius detrimentosae expeditionis poenitebat, ita vt in spem pacis inducias a Solymanno petendas esse decernerent, quae etiam opera Laurentij Gritti celeriter impetratae sunt, quoniam Antonius Rinco regis Galliae legatus Byzantij purpuratos docuerat, id foedus quod apud Neapolim cum Caesare initum fuerat, magnae parti senatus displicuisse. Quum haec agerentur Barbarussa classem eduxit vt Castrensibus opem ferret. sed quum ad Saxonem insulam peruenisset, aduersa tempestate oborta aliquot triremium iacturam fecit, quas atrox ventus Africo et Austro permixtus Acroceraunijs cautibus illiserat, id quod ex armamentis eiusque naufragijs fragmentis toto Dalmatico littore cernebatur. Ea re cognita Capellius censuit Barbarussam persequendum, cui consilio Gonzaga fauebat, qui amissum decus ad Leucadem nobili facinore redimendum esse disserebat. Sed Auria multis de causis consilium improbabat, ac sibi in Italiam redeundum statuebat, ita vt continuo vela uentis daret, plurimum indignante Capellio.

[note: Castronouum a Turcis obsessum.] Caeterum Castronouo capto et Hispanorum praesidio munito, Solymannus adeo grauiter tulit, vt magno apparatu id oppidum terra marique repetendum decerneret. Igitur ineunte vere Tyranni iussu Barbarussa classem refecit, atque omni genere apparatu egregie instruxit. decretus quoque est in id bellum dux alter, qui terrarem gereret Vlamenes Persa, qui in demortui Vstrephi locum in praefectura Illyrica suffectus fuerat. Hic operam dedit, vt septem Sanzachi cum eorum

[note: 1538] equitum asuetis turmis e proximis regionibus sibi adiungerentur, conduxit que agreste hominum genus in omne belli facinus paratum et expeditum. Itaque adulta aestate, quum Barbarussa educta Hellesponto classe in Rizonicum sinum peruenisset, Vlamines cum triginta millibus equitum et peditum sese in summis montibus ostendit. Sed Barbarussa prius quam fauces intrarat, Draguthem cum triginta validis biremibus ad explorandum praemisit, ita vt ad moenia accedentes sinu quodam a tormentis se protegerent, indeque aquatum ad proximum fontem in terram exirent. in hos extemplo Sarmentus aliquot pedites et equites emisit, commissoque certamine Turcae multis eorum interfectis et captis terga dare, et ad Galeotas adnatare coacti sunt. Exinde Barbarussa cum nonaginta triremibus applicuit, totumque triduum absumpsit in exponendis tormentis, exigendisque eorum munitionibus, quae nisi noctu perfici poterant propter perpetuam tormentorum procellam, quae ab Hispanis effundebatur, sic vt eo triduo amplius mille Turcarum tormentis interfecti sint, in quibus et Agis Hariadenus cecidit, qui in Africa ad Taioream iuxta Tripolim se regem effecerat, et Melitensibus multum sem per damni dederat, cuius morte Barbarussa non mediocri dolore affectus fuit.

[note: Hispanorum caedes.] Tandem Barbarussa operibus perfectis supra quinquaginta quatuor maioris generis tormenta promouit. ex hoc numero quartam partem Vlameni dedit, vt a Septen trione oppugnationem institueret. Ipse enim ab oriente e triplici loco murum qua tere coeperat. A mari quoque Salecus admotis triremium proris certum propugnaculi locum oppugnare iussus, nihil intermisit, quia ad oppidi expugnationem facere vide retur. Itaque quum Sarmentus totruinis vno tempore sese opponere conaretur, Turcae perampla turri potiti sunt, in qua Barbaricum vexillum statim erexerunt, atque tormentis Hispanos laeserunt. Mox etiam Sarmentus ad ima eius turris fundamenta cuniculum agi iussit, vt inopinantes hostes eius ruina opprimerentur. sed ea res aduersum habuit euentum. nam quum ignis subderetur, ea materia pulueris tarde flammam corripuit, ita vt frustra in hostes exitum quaereret, et flamma in nostros reuerberaretur, multosque igne correptos absumeret: accidit etiam vt eodem tempore Vlamenes aliquam muri partem prosterneret, et Barbari tanquam victores irrumperent. Quib. difficultatib. Sarmentus adductus edixit, vt milites sauciati sese in arcem reciperent, reliqui vero supremum bellicae virtutis conatum aedituri medio in foro se conglobarent. Nec mora cruentissimum irruentibus Turcis certamen est aeditum, sed nostris iniquius cum plenus imber sclopetarijs funiculorum ignes extinxisset, et non modo hastis sed et gladijs vterentur, cum interim Turcae innumerabiles sagittas in nostros spargerent. Hoc modo nostri ad vnum fere omnes fortissime repugnantes sunt trucidati. Cecidit ibi Cusanus Burgundus, atque Sarmentus tribus sagittis confixus, vna cum Ioanne Cantabro, Dominico Ariadeno, Seronio Tarraconensi, et Oliuerio Valentino. Qua suorum caede Aloysius Arius et octingenti qui cum eo in arcem confugerant, deterriti, vexillo expanso, deditionem fecerunt, et in seruitutem abducti sunt.

[note: Turcarum arma in Indiam prolata.] Ea victoria Tyrannus inflatus Cattaro vrbi inhiare coepit, praesertim cum Veneti custodes Rizanum castellum in propinquo positum, tot hostium conspectu perter riti dedidissent. vnde minacib. literis praetorem vrbis solicitabat ad vrbem dedendam. Erat is Matheus Ioannes Bembus patritij ordinis, insigni virtute et animi constantia praeditus. Is Barbarossae respondet, nullum ibi Turcis ius esse. propterea si vim inferret, eum recentium induciarum leges violaturum. quod si vero iniquo iudicio rem ad arma deducere cuperet, ipsum daturum operam vt vim illatam propulsaret. Ad ea Barbarus subiratus aliquot triremes promouit, displosisque tormentis oppugnaturi speciem praebuit. Cui Bembus totidem tormentorum suorum pilis respondit, et armatos in moenibus ostendit. Qua re animaduersa Barbarussa remos inhibuit, et ad Castronouum redijt. Eodem etiam anno 1538 Ottomanica arma ad oppugnandos Lusitanos in Indiam vsque prolata sunt. Aedificata eum ad Arsinoes portum rubri maris ingenti classe, Solymannus Eunuchus cum Moro Alexandrino sinus Arabici angustias egressus, praeteruectusque mare Persicum,

[note: 1538] ad Indum vsque amnem peruenerat, magnisque viribus Dium vrbem Lusitanorum portum, ad fluminis fauces positum, oppugnarat. sed cum Lusitanos indomitae virtutis esse reperisset, incoepto absistere et desertis maioribus tormentis ad Ademum regem redire coactus fuit. Ibi regem sub fide ad se euocatum in antenna praetoriae suspendit, et eius Gazam diripuit. pari saeuitia zibitimum regem interfecit, atque postea terrestri itinere Mecham vrbem Machometis sepulchri claram adijt, vt se apud pseudoprophetae fontem expiandis tot sceleribus ablueret, Moro cum classe ad Suetiam aut Arsinoes portum redire iusso.

[note: Venetorum pax cum Turcis.] Eodem fere tempore Carolus Imperator et Franciscus Galliae rex, qui diuturnum bellum magno Christianorum damno inter se gesserant, in Colloquium venerunt, et omnibus spem praebuerunt pacis conficiendae, praesertim cum Carolus per Galliam iter faceret, et Belgiam peteret. Ea enim confecta, communibus auxilijs Christianos Turcas aggredi atque Barbaros opprimere posse dicebatur. Itaque Alfonsus Daualus Caesaris in Italia dux summus, et Hanibaldus Gallicis copijs ad Taurinum praefectus, ab vtroque rege Carolo et Francisco Venetias Legati missi, vt patribus persuaderent, de communi bello contra Turcas suscipiendo. Ea res diu dubijs suffragijs in senatu fuit agitata, praesertim cum totum tempus induciarum fere effluxerat, et magna frumenti inopia inciderat, vt saeua fames in propinquo spectaretur. Cum autem nihil certi de Caesaris et Galli pace adferri posset, Veneti Aloysium Badoerium ad Solymannum ablegant, vt pacem conficeret. Eam etiam ea conditione obtinuit, vt Nauplium et Epidaurum in Peloponneso Venetae ditionis Turcis cederent. praeterea duo Dalmatiae castella Nadinum atque Labrana, idque graui totius senatus dolore qui iniquam eam transactionem vix admiserat. Hacque ratione Carsaris certa spes de nouo foedere cum Venetis ineundo, et de bello contra Turcas suscipiendo in nihilum abijt. nulla quoque firma pax inter Carolum et Franciscum subsecuta fuit, magno Reipublicae Christianae detrimento. Id quod Melitenses equites rerum experientia prudentes, et pontifici et Caesari certo futurum praedixerant.

[note: Ioannis regis Vngariae obitus.] Paulo post exortum est in Pannonia bellum repentina morte Ioannis regis, qui tum in Transyluana prouinciae praefectos minus dicto audientes armis persequebatur. Confecerat is antea cum Ferdinando pacem Hungaris exoptatam, quibus in partes diductis cauebatur, vt fortunae incolumes manerent, vrbes vero et arces, quae tum in potestate essent, suo quisque praesidio tueretur. Ioannem vero Ferdinandus regem appellaret. In foedere autem diserte fuerat appositum, si Ioannes vita decederet, Ferdinandus totius Pannoniae imperio potiretur. Ea quidam Solymanno detexit, et Ioanni magnum odium conflauit, quod tamen ille multo auro purpuratis dato diluit. Postea Ioannes Isabellam Sigismundi regis filiam vxo rem duxit, Hungaris idem petentibus. Cum autem noua nupta grauida esset, Ioan nes expeditionem contra Maylatum et Balassum Transyluaniae praefectos suscepit, qui ibidem regium nomen affectabant, atque a Solymanno auxilia postularant. Itaque Ioannes, qui id a Turca cognouerat, praemissis belli ducibus in Transyluaniam contendit, et vtrunque ad officium retrahere statuit. Ibi Maylatus uiribus impar in oppidum Fogarat se contulit, atque a regijs obsessus fuit. Interea regi aegrotanti nunciatum in castris fuit, reginam foelici partu puerum peperisse. Tum etiam rex Hungaris laetantibus adfuit, et febrim potando reuocauit, cuius vim diu sustinere non potuit. Quum vero finem vitae adesse sentiret, filium testamento reliquit haeredem, et paulo post obijt. Suppressa est tantisper mors eius, dum cum May lato de compositione transigeretur. Mox etiam legationem cum muneribus ad Solymannum decreuerunt, et ei puerum commendarunt. Postea regis cadauer apud Albam regalem in regum sepulchro conditum, et infans S. Stephani corona mox rex Vngariae coronatus, atque in Baptismate Stephanus dictus fuit. Georgio etiam Varadiensi Episcopo pueri tutela commissa.

[note: 1539] At Ferdinandus nunciata morte Ioannis, repetendae Vngariae cupidus, arma parauit. [note: Ferdinandi Turcica expeditio.] Inprimis vero Nicolaum Salmam Budam ad reginam legatum misit, qui tabulas nouissimi foederis protulit, et eam regno cedere iussit. Concessit tamen puero Sepusianam prouinciam reginaeque peramplos redditus. Laschus quoque a Ferdinando ad Solymannum missus, vt Tyranni animum munerib. placaret. Exceptus Budae Salma aegre impetrauit, vt ad reginam admitteretur. Tandem vero Salmae mandata explicanti ipse demisse respondit: Eam esse fortunam sexus et aetatis suae, vt orbata rege coniuge, et diuturnis corporis et animi dolorib. perturbata, neque suscipere neque terminare consilium queat, quum in re grauissima Sigismundum patrem consulendum existimet. Salma eo modo dimissus, quum ad Ferdinandum redijsset, reginam in potestate Georgij esse, nec eam effari quicquam, nisi prius ex ore illius acceptum retulit: propterea sibi videri spem omnem in armis esse positam. sed celeritate vtendum, vt imparati Buda pel lerentur. Nec mora Ferdinandus, Caesare pecuniam suppeditante, equites et pedites conscripsit, ac iustum exercitum secundo amne Danubio Strigonium demittit. Praeerat Aristrianis copijs Leonardus Velsius e Rhetia superiore. is multis de causis aperiendum iter ad Budam arbitrabatur. occurrebat enim medio fere itinere Vicegradum, quia in aedito monte conspicuum et munitam arcem habebat. Itaque eam arcem Velsius nouem diebus oppugnauit, et tandem tormentis ita concussit, vt in potestatem redegerit, amissis circiter ducentis suorum. Qui in praesidio erant omnes interfecti, aut cum suo duce Valentino literato capti fuerunt. Tum demum a Vicegrado prouectus, classe amnem transgreditur, Pestumque occupat ab hostib. defertum. Pari modo Vacciam sine vulnere suscepit. nec mora ad citeriorem ripam conuersa classe reuertitur, promotisque inde castris ad Budam est profectus, vt per colloquia Budensium animos tentaret, et reginae consilia exploraret. Mox etiam Perenus, Stephanus Rascaius, et Franci scus Francopanes Agriensis antistes nobilissimi Vngari, ad Ferdinandum defecerunt.

[note: Buda frustra obsessa.] Eo tempore Velsius obsessurus potius quam oppugnaturus vrbem ad aquas calidas castra locauerat, quae in occasum vergunt, et duodecim stadijs a moenibus distant. Agebant vndique praedas Germani, idque iniquo animo a socijs Hungaris ferebatur, quum plerique aut sua aut propinquorum pecora diripi, ac incendi pagos, et trahi uinctos imbelles agricolas viderent, ita vt saepe cum Germanis armis contendere cogerentur. Ex altera parte Budenses equitum alas emittebant, quib. Germanos egressos castris inuadebant, et finitimos vicos ab iniuria hostium tuebantur. Nam Valentinus Thuracus, qui militare imperium obtinebat, mirificum equitatum in vrbem acciuerat. Dum eo modo nostri ad Aquas calidas sederent, Balthasar Pamphilus Vngarus a castris ad portam vrbis euagatus, postulauit a custodib. cum Valentino colloquium. Itaque statim is cum turma suorum fuit receptus. aliquanto post in castra redijt, dicens se cum ducib. hilariter compotasse, collustrandoque vrbem inspe xisse praesidia, tormenta, aggeres, quibus Budam nisi ampliore apparatu, et commodiore anni tempore, ac maioribus copijs, expugnari non posse crederet. Ea res Velsium vehementer commouit, vsque adeo vt irate succensendo Pamphilum castris exce dere iuberet, quia iniussu Budam intrarit, ac insolenti priuataque libidine cum hostibus colloquendo, attingendoque eorum vires, totius exercitus animos fracta spe victoriae debilitarit. Itaque Velsius nihil tentata oppugnatione, discedens ad Albam Regalem contendit, ac per Perenum vrbem infidem Ferdinandi reduxit, et praesidium imposuit. His rebus gestis Velsius copias ad Strigonium reduxit, et in hybernas distribuit. Pestum quoque nouis munitionibus firmatum praesidio muniuit, propterea quod fama ferebatur Turcas vicinos arma parare.

[note: Turcarum in Vngariam aduentus.] Implorarat regina a finitimis Turcarum praefectis maturam opem. Illi erant Vstrephus Bosnensis, Mahometes Belgradensis, et Amurathes in Dalmatiae finibus consistens. Illi responderunt, se copias inconsulto Solymanno minime finibus educturos. His de causis regina diu frustra Turcas obtestata, ad legatos suos qui Byzam tij erant omnes difficultates perscripsit, vt per eos Solymannus imminentis periculi certior redderetur. Nondum peruenerat Laschus Byzantium, morbo praeuentus, sed

[note: 1541] praemiserat Ptolemeum Ariminensem Medicum ad purpuratos, Lustibeium praesertim, veterem amicum. sed eius aduentus frustra erat. Nam Solymannus ius et dignitatem suam defendere statuens, viduam et pupillam protegere voluit. Itaque aduocatis legatis, dixit, se eo animo Ioanni regnum dedisse vt ad liberos eius transmitteretur. proinde se arma sumpturum, daturumque operam ne Germani hostes illati belli exitu laetarentur. tradiditque demum legatis puero regi praeclara munera deferenda. exinde Vstrepho Mahometique praefectis perscripsit, vt extemplo eductis copijs reginae opem ferre maturarent, nec vlla aduersae hyemis excusatione vterentur. Paulo post et Laschus Budam peruenit. ibi cum de Carolo Caesare Germanorumque potentia multa diceret, commoto Solymanno custodiae fuit traditus. Interea Mahometes et Vstrephus dispersos in hybernis equites ad signa vocant, classemque Drauo et Sauo in Danubium deducunt. Mitescente etiam hyeme, Mahometes re miges supplet, et pedites Martelosios ex Illyricis montib. accersit. Idem facit Vstrephus, quib. Valentinus e Buda cum valida Vngarorum manu coniungitur. Regina commeatum suppeditat, et aenea tormenta attribuit. Illi inito consilio Danubium copias traducunt, et Vacciam vrbem incendunt. Inde Pestum oppugnatum ire per gunt, et ab occasu castra locant. Erant ibi Barcocius Vngarus, et Otto Fotiscus cum decem cohortibus Germanorum, a quibus oppidum egregie fuit defensum. Regina interim parcius commeatum praebente, vtpote quae sibi annonam ante messem defuturam timeret, multique equi interirent, Turcae re infecta, traiecto rursus Danubio, et tormentis restitutis intra fines redierunt. sed in receptu Vngari nouissimos cedendo persecuti sunt et multos trucidarunt, inter quos et Achomates fortis alarum dux erat.

[note: Austriacorum nouae copiae in Vngaria.] Eodem anno 1541. Carolus Caesar ad Ratisbonam religionis causa Imperij comitia celebrabat. Ibi Ferdinandus de rebus Pannonicis et Turcarum discessu certior factus, alacri animo ad eandem spem obtinendi regni redijt, Caroloque persuasit, incaepto non absistendum, postquam fortuna initijs arrideret. Itaque nouae copiae in supplementum Velsiani exercitus antea conscriptae e Norico in Pannoniam mittuntur, eisque praeficitur Vvilhelmus Rochendulphus regiae aulae magister, qui dudum vt Pestanis opem ferret Possonium descenderat. is viridi senecta, ore militari et constanti ingenio grauissimi ducis habitum praeferebat. cui etiam Velsius aetate et officij dignitate impar libenter cessit. Nec mora Rochendulphus trium mensium commeatu instituto, muralia tormenta a Viennensibus mutuatur, itemque a Bohemis et Slesiis atque Morauis auxilia accersit, vetereque exercitu accepto Budam obsidere et oppugnare constituit. Immutata autem erat vrbis facies, atque ingentia propugnacula passim erecta. Erat ex aduerso arci vrbique imminens mons praealtus, intercedente valle qui in medio arcis fastigium aequabat, sed summo cacumine regiones interioraque vrbis spectabantur. In eo erat templum D. Gerardo dicatum, a quo etiam nomen trahebat. In hunc Rochendulphus tormenta perduxit, adeoque nouam turrim quassauit, vt collapsura videretur. Verum nobilissimae regiae parcendum existimauit, qui vel a victore vix magno sumptu et tempore instaurari posset. Caeterum per praecones reginam hortabatur, vt seruitutis compedes abrumperet, quas Georgius Monachus et intestinus hostis ipsius et pueri cruribus innexisset. paratum enim esse liberalitate regis magnum principatum, in quo ipsa cum dignitate quiesceret, puerumque nutriret. quod si ea repudiaret, se daturum operam vt maioribus tormentis regia arx concuteretur. Ad ea Georgius respondit, reginam non esse adeo insulso ingenio vt Pannoniae regnum Sepusiano principatu permutare velit. Rochendulphum vero delirum et insanum sibi senem videri, quod quum antea in ijfdem fossis grauiter vapularit, id modo stolide quaerat, vt ad perniciem temeritatis poena mulcte tur. proinde viros fortes pro patria aduersus temulenta agmina sobrie pugnantes terrere desineret.

[note: Buda frustra oppugnata.] Postea Rochendulphus a monte Gerardo ad sepulchra Iudaeorum motis repente castris omnem tormentorum apparatum transtulit. Is locus a Iudaea porta inter Orientem

[note: 1541] et meridiem non iniquus, quanquam sensim accliuis, ad proxima vineta protenditur. Ibi Hungari Pereno duce cum Bohemorum cohortibus inter Horsacam munitionem et Sabatinam portam tormenta protulerunt. Ipse cum Germanis a Iudaea porta ad arcem, qua regij horti visuntur, tanta vi quassauit murum, vt pars concussa procideret, pars vero impellente interno subitario aggere in exteriora laberetur. quae quidem res propugnantes magnopere terruit. sed tantae occasioni Rochendolphus de fuit cunctando. nam moenia in longitudinem vnius stadij adaperta cernebantur, ad vnius hominis saltem altitudinem, quae breuibus scalis facile superari poterant. Iam vero nox aderat curandis corporib. quam rei gerendae multis aptior. Itaque aliquot scalae clam prolatae, et per tenebras iuxta ruinas appositae, vt sub auroram conferti milites subirent. Verum Budenses spacium nacti, nouum intus aggerem subito erexerunt, et scalas admotas ad se rapuerunt. Porro Germani sub auroram instructa acie per accliuia subeuntes, tanta vi munitiones sunt adorti, vt Otto in perruptam domum quae muro coniuncta erat penetrarit, caeteraeque cohortes in ruinis vexilla praefigere niterentur. Sed Budenses mira constantia irrumpentium impetum tulerunt, propugnante Georgio, qui deposita cuculla galeatus toto aggere volitabat. In eo tumultu Rochendulphus supra octingentos milites amisit. Pari quoque euentu Perinus ad Sabatinam portam repulsus fuit. Tentauêre demum Austri ani duces cuniculis murum subruere, quod plurimi milites adessent argentarijs fodinis asueti. sed Budensis illis astute occurrebant. Vrgebantur tamen intra vrbem variarum rerum inopia, vt nequaquam longiorem obsidionem pati posse viderentur, ita vt vrbana multitudo deditionem faciendam succlamaret, quos tamen Georgius sua authoritate facile compescuit.

[note: Proditio inauspicata.] Erat inter Budenses vir Hungarus, in iure dicendo praetoria functus potestate, Bor nemissa, qui Georgium vehementer oderat. Itaque liuoris plenus vindictaeque percupidus Francisco Reualio, qui in Austrianis castris ius dicebat, se daturum ad ingressum exoletam portulam promisit. ea erat in sepulchretis templi Mariae virginis, per quam pacis tempore per decliuia flumen petebatur. Rem per se ad Reualium perlatam Rochem dulphus approbauit, vt nihil tamen Hungaris comittendum arbitraretur, secus ac ipse Bornemissa deposcebat. is enim sine sanguine tot insontium ciuium rem patrare, et per Vngaros omnia expedire volebat, quibus erga parriam et propinquos clementiam minime defuturum speraret. Caeterum Rochendulphus, vt exclusis Hungaris solus conceptae victoriae famam vsurparet, vsurum se Vngarorum opera promisit, Reualiumque decepit, a quo etiam filium obsidem acceperat. Nam ad constitutam horam intempesta nocte, omnibus per castra conquiescere iussis, delectas quatuor Germanorum cohortes silentio ad portulam praemisit, filio suo cum ala Germanorum equitum in statione constituto, vt quum a receptis Germanis maior porta refringeretur, confestim cataphractos equites induceret. Nec Bornemissae in ipsa perfidia defuit fides. adaperta enim portula cohortes magna ex parte suspensis vestigijs sunt introductae. sed quum Bornemissa a singulis intrantibus Reualium submissa voce requireret, neque alio quam Germanico fremitu responderetur, improui sus obrepsit pauor, ita vt incertus consilij nec praeeuntibus dux esset, nec Germani in tenebris fraudem suspectantes alacriter procederent. Non fefellit Budensium excubias incedentium agmen. Itaque petito nec ab hoste reddito tesserae nomine, ad arma conclamatum. Vnde nostri territi tanta consternatione regredi portulamque repetere properarunt, vt in angustissima porta afflictarentur, impedireturque exitus hastarum strue, quam primi proiectis armis effecerant, vt expeditius in castra profugerent. hoc modo multi ex Germanis trucidantur et nonnulli capiuntur, et in his Bornemissae familiares, de quibus a Georgio quaestiones habitae, varijs cruciatibus est supplicium sumptum. Postea Rochendulphus, qui inconsultae superbiae ab omnibus accusabatur, reliquas belli conditiones ad obsidendos hostes conuertit.

[note: 1541] consilia et facultates expendit, atque diuisis copijs vno tempore multis locis hostib. [note: Solymanni exercitus diuerst.] occurrendum statuit. In primis Solymannus Eunuchus in Mesopotamiam mittitur, qui Babylone consistat, Tamasumque Persarum regem a Tigridis ripa deterreat. Mahometem vero Dardanum in Pannoniam proficisci, et obsessae reginae opem ferre iussit. deligitur et Vstrefus ex Illyrico, qui Mahometem subsequatur. Attribuitur et sua classis Hariadeno Barbarussae, vt daret operam, ne quid detrimenti in Graecia ac Epyro a Melitensibus aut Auriana classe reciperetur. Illi emm paulo antea, Siculis Neapolitanisque triremibus sibi adiunctis, Poenos Turcis fauentes Clupea, Neapoli, Adrumento, Ruspina, Tapsôque et denique tota ea Africae parte, quae Mahomedia dicitur, ad Moenicis vsque insulae syrtes depulerant, Muleassisque Tunetani regis imperio parere coegerant: eae vrbes hodie sunt Calibia, Susa, Mahometa, Monasterium, Sfaxia, et Africa. Tum enim Auria et Melitenses ingentem exornabant classem, vt ad expugnandum Algerium in Mauritaniam transfretarent. Et quoniam Solymannus Maylatum in Transyluania Ferdinandi rebus studere didicerat, aduersus eum Mustapham Nicopolitanum praefectum contendere praecepit, et Petro Moldauo Valachorum principi imperauit, vt ei bellum gerenti praesto esset. Ipse autem Solymannus Hadrianopolim profectus, tertium ex propinquo exerci tum parauit, vt duobus praeeuntibus, si opus foret, subsidio esset, retento secum Rostane genero, quem inter Bassas asciuerat, Lustibeio gradu pulso. Igitur rei gerendae cupiditate Mahometes accensus paulo post Solstitium in Pannoniam peruenit, adiuncto sibi ex itinere Belgradensi praefecto, accitisque Bosnensium copijs, quibus post Vstrephum fato functum Vlamenes Persa praeerat.

[note: Christianorum et Turca rum castra.] At Germani vbi de aduentu Turcarum certius cognoscunt, in consilio disputant, praestet ne obsidionem continuare aut hostibus obuiam procedere. Vicit tum Rochendulphi sententia, qui in obsidione perseuerare proposuerat. Mox etiam castra in aduersam vrbis partem ad montis Gerardi radices transferuntur, qua mons inter Budam et castra positus latam ab oriente planiciem relinquit. Hungari vero aeditiorem locum occuparant. parua quoque insula ponte constrato castris iungebatur, in ea erat lunatus agger maioribus tormentis egtegie munitus, quibus et subeuntia hostium nauigia, et lata planicies ex obliquo peterentur. Caeterum appropinquantibus Turcis, Valentinus cum duobus millibus equitum occurrit, et Mahometem de hostium consilijs instruit, ac loca castris opportuna ostendit. Sic Mahometes Bassa quinque tantum stadiorum spacio a nostris consedit, et per Asappos se ingenti fossa circumdedit, Belgradensis vero per colles aeditiorem locum Vngaris nostris vicinum occupauit. Tum etiam Legati Turcarum ad salutandam regi nam vrbem intrabant, et vicissim Budenses in Turcarum castra remeabant. Binis vtrinque eo modo castris constitutis, binae quoque classes accedebant. Turcae Cepelliam insulam e regione castrorum occuparant, et in superiore parte Danubij, vbi veluti rostro scinditur, munitionem erexerant. Cepellia quadraginta amplius millibus passuum in longitudinem extenditur, pagis aedificijsque referta, quae Turcis erat commodissima, ita vt inde nostros tormentis petere possent. Pugnabatur quotidie minutis praelijs circa planitiem ab equitatu, ac in monte ab extra ordinarijs peditibus. Sed in his exercitijs Germani saepius inferiores erant, quod praegrauibus equis et ob id statariae pugnae asuetis vterentur, quos si procurrere aut fugientem hostem consectari vellent, segnius incitarent, et tum facilime Turcae agiles eludendo breuem eorum impetum e manibus elaberentur. sed similes cum Turcis artes Hungari exules paribus armis edocti, plures Turcas facile sustinebant.

[note: Eckij Rayschachij casus.] Erat inter Germanos duces Eckius Rayschachius Sueuus: huius filius impiger adolescens quum ignaro patre in aciem prodijsset, strenueque decertans (spectante ante alios atque admirante virtutem patre) a cunctis vel ignotus effuse laudaretur, priusquam se explicaret a circumfusis hostibus est interfectus. Tum vero Eckius casu equitis vehementer commotus, ignarusque suae sortis conuersus ad alios duces, Omni, inquit, laude perornandus videtur hic quisquis sit equitum fortissimus, ac omnino publici

[note: 1541] funeris honore tumulandus. Id quum ab omnibus pari pietate probaretur, infelicis filij ad longe miserrimum patrem cadauer est relatum, verioresque tum omnibus obortae sunt lachrymae. sed in patre repentinus dolor profundius ad vitalia peruasit, atque ita ille paulo post, quum rigentibus oculis stetisset, nihil effatus interijt. Exinde Rochandulphus graui edicto quenquam pugnandi causa castris exire vetuit, adeo seuera lege vt vnum et alterum egredi pugnareque ausum furca suspenderit. continendos enim milites existimabat, donec nouae copiae superuenirent, quae res nostrorum animos imminuit, et Turcarum spes adauxit. sustentabant tamen animos Ferdinandi frequentes literae, peramplaque Caesaris existimatio, nequaquam fratri Germano in eo rerum discrimine defuturi. Eo modo cum res protraheretur, et tantum vtrinque quotidie maioribus tormentis certaretur, Turcae ab aeditioribus locis conspicatis segnes nostrorum in insula stationes, vno tempore diuersas eorum munitiones inuadere statuunt. Vnde inalbescente coelo in insulam cum expeditis nauigijs aduolarunt, adortique magno silentio semisopitos, priusquam captis armis se conglobarent, supra sexcentos milites trucidarunt. reliquis tantus pauor incidit, vt in castra statim perfugerent. Tumultuatum est vehementer totis castris, quum Turcae pluribus simul locis clamore aedito pugnam coepissent.

[note: Turcarum periculum.] Sed ad recuperandam insulam neque his Germanorum cohortibus, quae in extremo ad flumen aggere in statione erant, neque socijs naualibus aut expediti consilij celeritas, aut praesentis animi magnitudo defuit. Nam cohortante Herbestulpho castrorum magistro ne a Barbaris Christiana signa atque tormenta rapi paterentur, tanta vi Turcis cadauera spoliantibus, ac vt tormenta capta protinus aueherent ad naues propellentibus, incubuerunt, vt trucidati compulsique in naues, ac a terra simul et a circumfusis biremibus profligati, tormenta ac insulam victoribus aequata clade reliquerint. Ferunt ea die Barbarorum classem deleri potuisse, si nostri victoria vtentes, adiutique secundo cursu atque impetu tanti amnis, in puppes fugientium rostratas proras adigere, commixtique descendere voluissent. Turcarum tamen Nasadae quatuor demersae sunt, et tres captae, multique in eo tumultu aut tormentis discerpti, aut absorpti flumine perierunt. Sequentibus diebus Turcae paucitate nostrorum suorumque multitudine alacriores facti, prouocando infestabant castra, vt nullum fere quietis spacium succedentibus in stationem cohortibus relinquerent, et nostri diutius castra se tueri posse desperarent. Nam Bassa a Belgrado recentes quotidie milites, receptis ad se saucijs, suppeditabat, et Valentinus adiuncta sibi delecta Turcarum manu Ianizerisque sclopetarijs, e superioribus castris Perenianos equites depulerat. Sed praeter singularem Germanorum Bohemorumque in omni labore atque periculo perseuerantiam, magno vsui fuerunt Pestanorum tormenta, quibus Valentini copiae intercedente Danubio petebantur, sic vt plerosque equites libratis ad descensum maioribus colubrinis interficerent, et reliqui in tutum se recipere cogerentur.

[note: Christianorum metus.] Eo die Valentinus nihil Hungaris exulibus sed Germanis maxime infensus, certo iure priuatae humanitatis ac amicitiae, per fidum equitem Pereno suasit, vt se et Hungaros omnes festinanter imminenti cladi eriperet: quoniam belua ingens quae vniuersos vno hiatu deuoraret, aduentare nuntiaretur. Solymannus enim cognitis his rebus quae a Caesare et Ferdinando pararentur, ratus eos ad Budam magnis copijs descensuros, statuit tantae occasioni magnis itineribus occurrendum. Itaque Perenus apud Rochendulphum ducesque libere locutus, quae accepisset retulit, testatusque, nisi de receptu decerneretur, sibi atque Hungaris ad salutem esse consulturum. Quum sententiae variarent, sed omnes tamen Pestum noctu nauigandum putarent, vnus Rochendulphus fatali obstinatione pernegabat se iniussu Ferdinandi a Buda discessurum. Itaque Salma celeri myoparone Viennam mittitur, qui regij iudicij decretum referat. Interim ingente metu frementeque Pereno statuunt noctu silente Luna, quatuor commeatibus ad Pestum traijcere. In primo maiora tormenta et Hungaros, in secunda equites Germanos et Bohemos, in reliquis peditatum omnem cum castrensibus

impedimentis collocabant. Itaque primis et secundis transeuntibus fortuna non defuit. sed ea commeantium nauium frequentia intentos et diligenter speculantes nequaquam diu fefellit. Nam Vsarones duo perfugae ad Georgium Valentinumque institutae fugae consilium detulerunt. ab his extemplo certiores facti duo Machometes totis pene copijs ad oppugnanda castra contendunt, tormenta currilia producuntur, praeeuntibus Ianizeris caeterisque peditibus iuniores equites dimissis equis succedunt, terribilique vlulatu aedito stationes adoriuntur.

[note: Austriacorum ad Pestum clades.] Tum vero Austrianis detecta multorum fuga animus concidit, resistunt tamen acriter Bohemi et Germani, qui iuxta flumen ad insulae pontem excubabant. Tumultuatur totis castris et in ripa maxime, quum quisque pauore concepto naues conscendere nullo ordine per mutua vulnera properaret. cuncta enim nox intempesta et caelum nubilosum reddebant terribiliora. Rochendulphi etiam reboantibus vndique tormentis nullum erat imperium, praesertim cum supra animi aegritudinem ferrea pila in humero esset laesus. Caeteri peditum duces haerebant potius quam hostibus repugnabant. Itaque superiora primum castra Pereni occupantur, atque pedites toto Gerardi monte praecipiti fuga dispalantur. Budenses etiam per Aquariam portam erumpentes, stationes inferiores inuadunt, et tentoria incendere conantur. Georgius vero ad stabula regia struem succendit, tantaque inde late refulgens flamma emicuit, vt quum Danubius lucis splendorem exciperet, diffusumque ad Pesta nam ripam diurno lumini persimilem euibraret, tota ea fuga spectaretur. Tum vero tormenta vndique in fugientem classem directa. Cassonus etiam (qui Turcicae classi praeerat) expeditiora nauigia in latus hostilis classis incitauit. Sed Austrianae biremes maioresque Nasadae sese celeriter e manibus Turcarum explicantes, a puppibusque hostes tormentis submonentes ad Comoram ascenderunt. Terrestres vero copiae in castris eandem fortunam tulere, sed decoro maxime vitae exitu, dum aduersis vulneribus conciderunt. Sole oriente Cassonus classe ad Pestanam ripam delatus tantum terrorem his qui euaserant clamoribus et tormentorum bombis intulit, vt equitatus fugam arripuerit. Itaque Cassonus nemine vrbem defendente irrupit, et summa feritate sanos ac aegros trucidauit, vt nec foeminis castra sequi solitis parceretur. Hinc factum vt eo bello supra viginti millia Christianorum capita trucidata ferantur. Ipse autem Rochendulphus quum expugnata munitione medijs in castris pugnaretur et cladi superesse nollet, vel renitens et fremens a Medico, qui iacentem deserere nolebat, sublatus nauiculaeque impositus ad Comaram insulam ascendit, atque ibi paulo post vulneris dolore obijt.

[note: Solymannus dolo Budam occupat.] Cum Solymannus suorum victoriam cognouit, quintis castris magna superbia Budam peruenit. Victore exercitu ad se traducto, ac castris munitis vtrunque Mahometem laudauit, alijs vero praefecturas dedit, aut stipendia adauxit. Exinde ad octingentos captiuos produci iubet, qui praelongis vincti restibus ante instructos ordines ludibrij causa trahebantur, hos Barbarus imperator tyronibus trucidandos dedit. patrata ea ignobili et saeua caede Solymannus regi puero dona misit, et proceribus Hungaris talares togas et torques aureos. Legati etiam a regina postu larunt, vt puerum in castra mittere, et cuncta faelicia sperare vellet. Ad ea regina perplexe respondit, sed (monente Georgio) puerum regalibus crepundijs exornatum in castra misit, comitantibus cunctis fere proceribus. Exceperunt aduentantem progressae aliquantum turmae equitum: illatum in tabernaculum Solymannus huma niter inspexit, perblande cum nutrice locutus, ac liberos suos qui aderant vagientem exosculari iussit, quem beneficiarium essent habituri: Illi erant Selymus et Baiazethes Roxolana matre geniti. Dum autem Hungari proceres cum purpuratis pranderent, Solymannus certos duces, per simulationem visendae vrbis immissis cohorrib. Sabatinam portam occupare iussit. Eo modo plateis et foro occupatis, per regiones pronunciatum fuit, vt Budenses domi se continerent, si vitam et fortunas incolumes esse vellent, atque arma traderent. Paruêre imperio ciues, ac in fidem recepti Turcas hospitio susceperunt. Tum Solymannus, vbi renunciatum est pacato populo vrbem in sua manu

[note: 1541] esse, pucrum ad reginam remisit, retentis apud se proceribus. Erant illi Georgius Varadiensis antistes, Petrus Vichius regis propinquus et tutor, Valentinus copiarumdux, Stephanus Verbetius epistolarum Magister, et Bacranus custodiae vrbis praepositus.

[note: Regina Buda discessit.] Regina vbi vrbem dolo occupatam, et proceres in castris retentos videt, metu perturbata supplices libellos ad Solymannum perscribit, oratque vt fidei datae memor proceres remittat. Agit haec per Rostanem, atque eum muneribus explet. Exinde per quatuor dies de Pannoniae regno apud Solymannum diuersis sententijs disputatum. Erant enim qui Vngariam in prouinciae formam redigendam, proceres occidendos, et puerum Byzantium transferendum, ac Mahometanis legibus imbuendum censerent. At Solymannus prius quam de re tanta decemeret sacrifican dum ratus, tenio calend. septembris Budam cum liberis intrauit. delecto celebri templo D. Mariae, quod Sacerdotes Mahometano ritu prius expiarant. Nec multo post decretum aedidit. Budam Turcico praesidio custodiendam. reginam itaque monet, vt aequo animo vrbe et arce excedere velit. ipsam enim cum puero vltra Ty biscum in Lyppa regnaturam regione pacata et opulenta, donec Stephanus puer adolescat. Itaque regina cum Iachrimis et tacito gemitu Tyranni perfidiam detesta ta arce et vrbe excessit, mundumque muliebrem et regiam gazam secum auexit. tormenta tamen et instrumenta bellica cum commeatu ibidem relinquere iussa fuit. Proceres quoque vna profecti sunt, qui tametsi tristes incedebant, tamen recepta libertate et salute, de qua per triduum desperarant, effuse laetabantur. Valentinus autem antiquum odium sensit, et in castris sub custodia retentus fuit.

[note: Ferdinandi legati ad Turcam.] Dum haec Budae fiunt. Ferdinandus vbi suos profligatos, et Solymannum aduentare didicit, Leonardum Velsium in Comaram descendere, reliquias exercitus excipere, fugientes sistere, et spe auxiliorum et stipendiorum confirmare iussit. Le gatos etiam ad Tyrannum misit, qui oblatis nouis conditionibus pacem peterent. Illi fuere Nicolaus Salma et Sigismundus Liechtenstenius, tulere munera excelsum ex auro poculum, eruditaeque insuper argenteam machinam, in qua errantium siderum motus exacta ratione monstrabatur. Legati humaniter excepti, et cum purpuratis conuiuio adhibiti fuerunt. Remotis mensis ad Solymannum sunt introducti, ita vt singulos bini purpurati in medio arreptis brachijs, pro more ad dextrae osculum perducerent. Petebant legati vt Pannoniae regnum Ferdinando concederet, qui tributum quotannis vt Ioannes pendere polliceretur. adducturumque in eadem pacis foedera Carolum fratrem, vt in tergo ab omni bellico metu liber imperij fines ad Orientem extenderet. recentis quoque initae pacis tabulas cum Ioanne proferebant. Solymannus iucundo vultu laudatis muneribus biduo post per Rostanem respondit. Vltimam hanc esse pacis conditionem, vt Ferdinandus vrbes, oppida, arces quae in ditione regis Ludouici antea fuissent, continuo redderet, ac in posterum Vngariae finibus abstineret. se vero, qui graues bello sumptus fecerit, leui poena contentum fore, eam esse vt Austriae triburum imponeret. rum inita ami citia solenne foedus percuissurum. quod si ea conditione grauarentur, sese ipsis bellum denunciare. Tum legati tanta Barbarorum arrogantia permoti inducias postularunt. per quas Ferdinandus et Carolus Caesar consulerentur. verum eae negatae fuerunt Legatis muneribus donatis et dimissis Solymannus Belgradensem Austriae fines circa Danubium popularis, Cassonum vero equitatu in Morauos excur rere iussit. sed praedabundos plenis imbribus inflati amnes remorati sunt. Exinde vir Hungarus nomine Solymannus, qui ineunte aetate bello captus Mahometis sectam sequebatur, a Tyranno Budae cum imperio praeficitur. qui cum Verbetio ius diceret, et ciues famiharius alloquendo in spem diuturnae tranquillitatis adduceret. His rebus confectis, dies viginti Budae commoratus, in Thraciam redire consti [note: Transyluania puero regi cessit.] tuit. Ex itinere vero Laschum legatum e custodia dimisit.

Redeunti in Thraciam Solymanno ad Drauum amnem nunciatur Stephanum Maylatum, Ferdinandi secutum partem ac Turcarum hostem, dolo comprehensum,

[note: 1542] in Petri Moldaul potestatem deuenisse, pacatamque esse omnem fere Transyluania. Nam Moldauus, Solymanno in Pannoniam contendente, aduersus Maylatum euocatus, cum Achomate Nicopolis praefecto castra coniunxerat. Erant ibi praeter pedites supra quinquaginta milia equitum. Maylatus multirudine hostium circumuentus imparque viribus, iterum in oppidum Fogaras confugit. Itaque Achomates do lo agendum ratus, Legatos ad Maylam mittit, hortaturque vt se Solymanno dedat, appellatique ab eo amicus quam hostis iudicari malit. id si faceret ipsum praefecturam Transyluaniae accepturum. Ad ea Maylatus inclinabat, ac cum Achomate colloquium petebat. Eo concesso magno comitatu Griteas opes ostentans in hostium castra contendit. Comiter est exceptus, et collo quium in sequentem diem dilatum vt non incipi modo, sed eommode finiri possit, quo Moldauus notum sibi hospitem solenni epulo exceptum comprehenderet. Eo modo Maylatus feruente conuiuio in rixam dolis pertrahitur, ac insurgentibus conuiuis capitur. Nec multo post arx Fogaras deditur. Ita duo nobilissimi duces Hungarorum Valentinus et Maylatus perfidia decepti in potestatem Barbarorum deuenerunt. Occupatis autem Fogaris Transyluani fere omnes, concedente demum Solymanno, in Stephani pueri regis nomen iurauerunt, quod mite imperium Ioannis prius per triginta annos tulissent.

[note: Expeditio Caesaris in Africam.] Eisdem ferme diebus quibus Rochendulphus cum Turcis Budensibusque Hungaris bellum gerebat, et Solymannus aduentare dicebatur, Carolus Caesar Ratisbonae principum conuentum dissoluit, confestimque magnis itineribus in Italiam est profectus. Nam Caesar Hispanorum precibus adductus expeditionem susceperat aduersus Asanagam Tunetano bello illustrem, qui Algerij cum imperio a Barbarussa fuerat relictus. Apud eum enim praedones Turcae coibant, Hispaniae quelitora praedabantur, tanto otae maritimae damno metumque, vt Hispani a Gadibus ad Pyrenaeos montes dispositis in ora speculis atque praesidijs, ad incertos casus excubare sublata nauigatione cogerentur. Propterea Carolas classem parauerat, cohortesque in Germania, Hispania, Italia, et Sicilia conscripserat, totusque animo in Africam ferebatur, vtpote qui antea Solymannum minime in Vngariam venturum putasset, et satis virium ad expugnandam Budam in Rochendulphi diligentia et fratris faelicitate positum arbitrarecur. Cum Genuam venisset, ex Ferdinandi fratris literis de Austriacorum clade, Turcarum victoria, et Solymanni aduentu certius cognouit. quo nuncio adducti Auria et Vastius suadebant vt petendae Africae consilia in vernum tempus differret, et cum Italicis cohortibus et Germanorum legione in Italia moraretur, vt inde ad opem fratri ferendam, deterrendosque Barbaros reuersuri speciem praeberet. At Caesat stabili proposito in Africam transfretare constituit, vt Turcas in Pannonia bellum gerentes contempsisse potius quam timuisse videretur. Interea Paulus pontifex ad Caesaris petitionem Lucam peruenit, atque cum eo de futuro Christianorum concilio, et bello Barbaris inferendo, aliquot colloquia habuit. Ibi etiam de pace cum Francisco Galliae rege ineunda conditiones aliquot frustra fuere propositae. Itaque Pontifex Caesari omnia fausta praecatus per Bononiam iterum Romam contendit.

[note: Caesar cum Rhodijs Algieram peruenit.] Interea Caesar Italicis cohortibus, quas Camillus Columna et Augustinus Spinula subitario delectu conscripserant, atque item sex millibus Germanorum, quorum duces erant Georgius Ratisbonensis et Seisnecus Baro in onerarias naues distributis e Lucensi portu soluit cum triginta quinque rostratis nauibus, edixitque nauium Magistris vt ad Baleares insulas cursum intenderent. sed in altum profectus quum oborta tempestas in conspectum Corsicae detulisset, atque ita disiecisset, vt per biduum aberrarent, Caesar mitioribus demum ventis in Syracusanum portum classem intu lit. Collectis ibi nauibus et pacato mari ad Hypsitanas aquas flumine Thyrso portuque et Algarensi noua vrbe nobiles prouectus est. Inde quoque cum Baleares peteret, alteram ab Africo vento subijt procellam, prima quidem labore atque periculo saeuiorem, quum flractis quorundam antennis velisque discerptis per ad

[note: 1542] uersos fluctus longa vehementique remigum fatigatione in minoris insulae portum contendissent. Ab hac demum Caesar in maiorem Balearem totam classem traiecit. Erat eo tempore Ioannes de Homedes Hispanus ordinis Ioannitarum 46 princeps. Is cum a Barbaris vicinis singulis diebus pyraticam exercentibus plurima damna acciperet, classem suam armis atque equitibus instructissimam ad Caesarem in Baleares transmisit. Venerat etiam Ferdinandus Gonzaga Siciliae praefectus peropportune cum Siculis triremibus onerarijsque Italicis, ita vt centum quinquaginta naues magna Caesaris laetitia appulerint. Expectabatur autem ab Hi spania cumsua classe Mendocius. sed ille Cori flatibus coactus, felici compendio recta Algerium contenderat. Ita Caesar ratus id euenisse quod acciderat hortante Auria secundo vento vela dedit, biduique nauigatione Algerium peruenit. quum appropinquaret classis, admirabilique ordine in conspectu hostium constitisset, duae praedonum biremes a promontorio oram legentes imprudenter in sinum delatae sunt. earum maiorem nostri demersere, altera veloci remigio incitata intra por tus molem incolumis peruasit.

[note: Occasio neglecta nocet.] Mendocianae interim triremes promontorium Apollinis (quod hodie Cassineum vocant) superantes, magna laetitiae significatione displosis omnibus tormentis Caesarem salutarunt, et subsequentem Hispanicam classem non procul abesse nunciarunt. In ea erant Cantabricae. Belgicaeque naues magnae supra centum, sed multo plures minores, quos Hispani Scarzapinos dicunt, Nam plerique nobiles neque conscripti neque nominatim euocati sed priuato sumptu armis et equis liberaliter instructi, vt reipublicae operam praestarent, naues summa alacritate conscen derant His praeerat Ferdinandus Toletanus Albae dux. nam is Garziae patris mor tem singulari pietate vltum properabat, qui prius in Moenice insula ad Girapolim contra Poenos pugnans occubuerat. Caeterum haec omnia nauigia velis agebantur, neque ex malacia Promontorium superabant. Iam enim venti summa serenitate inuecti, perflare delierant. sed a recenti tempestate mare commorum et vehementer adhuc fluctuosum ita planis littoribus allidebat, vt nullo pacto milites exponi in siccum possent, nisi vmbilico tenus marinis vndis abluerentur. quo incom modo milites afficinolebat Caesar, ne per se taedio maris atque nausea confectos repentinis ac audacibus Barbaris etiam madidos et rigentes obijcerer. et Hispanos quoque duabus de causis expectandos iudicabat, vt vniuersis admotis copijs cum maiore vi tum maiore etiam spe victoriae vrbem inuaderet, et communicare integram rei gerendae laudem Hispanis vellet, quorum precibus studioque et insi gniliberalitate adductus bellum suscepisset. Sed ea vel bidui cantum fatali mora, non exploratam modo victoriam interpellauit, verum ingenti nostrorum incommodo saeuiturae fortunae occasionem aperuit.

[note: Caesaris legatio contempta] Interea Caesar idoneum hominem ad Asanagam cum mandatis misit. Is signifi catione facta, pariter a Mauris reddira, excusso linteolo, vt colloquendi causa tuto in portum descendi posset, humaniter admissus postulauit, vt vrbem vi et fraude ab Horrucio occupatam, et demum ab Hariadeno ad perniciem humani generis communitam extemplo dederet Carolo Caesari terratum domino, qui immanium praedonum vltor aduenisset. Id si faceret, et Turcis abeundi quo vellent, et Mauris incolis incolumi omnium fortuna suis legibus viuendi potestatem fore ipsum porro ingentia bello paceque praemia laturum, modo se in Sardinia natum et sacro ablutum Baptismate meminisset. Puleherrimam enim offerri occasionem, qua ad veri numinis cultum redire, maximique obiter Imperatoris fidem et liberalitarem complecti posset, vt de crudeli tyranno exectae virilitatis iniuriam vindicaret. Quod si cunctandum, et vim tanti apparatus expectandam arbitraretur, inclusos procul dubio eundem pertinaciae exitum laturos, quem funesto exemplo ad Tunetum pertulissent. Ad ea Asanagas respondit: insanum omnino cum sibi videri qui oblata ab hoste consilia sequeretur. Interrogauitque qua nam fiducia adductus Caesar vrbem expugnare posse confideret. quum ille extemplo, hoc (digito

[note: 1542] ostendens classem) quem videtis tormentorum apparatu, veteranorumque equitum et peditum virtute, respondisset: et nos quoque, in risum effusus, Asanagas subiecit pari praesidio atque artificio moenia defendemus, vt locum binis iam vestris cladibus nobilem, noua Caesaris calamitate clarissimum reddamus. Erat enim vulgatum Algerij anum grandaeuam magicis artibus et mirabili vaticinio maxime celebrem (quae antea Didaci Veriae et Hugonis Moneatae naufragia et clades praedixerat) Algerianis publice dixisse, ita vt oraculo tempus praescriberet, quo Christianus imperator oppugnare vrbem ausus ab infelici conatu magnam terra et mari calamitatem esset aditurus. Eius autem vaticinij famam in spem secundi euentus confirmandae multitudini opportunam ita alebat acexcitabat Asanagas, vt non modo suorum animos erigere, sed nostrorum quoque mentes, quum se importuoso in litore in hyemem coniectos perspicerent, terrere videretur.

[note: Turcarum in vrbe vires] Erant in praesidio Turcae tantum octingenti sed magna ex parte equites, summique roboris manus. Reliqua militum multitudo vix quinque millium numerum implebat. Constabant autem partim ex Mauris, partim e Granata Bethicae oriundis. Accedebant et multi ex Balearibus Insulis, qui superioribus temporibus coepta rebellione, ob idque poenam timentes, ad Mahometanos ritus confugerant. Sed Nu midarum duces magnum equitum et peditum numerum effecerant, qui extra vrbem vagi patentibus in locis noctu et interdiu lacescentes nostrorum agmina perturbabant. Hos diligenter Asanagas proposita mercede missisque muneribus ad opimae spem praedae, suopte ingenio nobis infensos, e proximis regio nibus euocarat. Neque cuiquam vel paruos liberos vel vxores ex vrbe in tutiora loca et remotas arces educere, aut vlla omnino signa timoris dare liberum fuit: indicta scilicet supplicij poena, si quis animo consternatus parum alacrem in periculo ostendisset vultum, aut minus virilis consilij vocem aedidisset. Caesar per Auriam exploratis litoribus ab occidentali parte, quae frequentibus scopulis erat incommoda, et superioris naufragij recordatione infausta videbatur, ad tutiorem ab oriente itationem classem applicuit Tanta autem fuit in obeundo munere omnium diligentia expeditaque celeritas, vt quum insilientium multitudini plures scafae inter se alacriter officijs certantes abvnde suppeterent, peditatus omnis, nihil praeter arma ferre iussus momento temporis in litus descenderit. Caesar quiete et cibo recreatis militibus, tres acies numero pares militum instituit. erant enim praeter equites et euocatos, ac officio et voluntate authoritatem et fortunam Caesaris secutos, circiter viginti millia descriptorum peditum. singulis autem aciebus terna currulia tormenta ad deterrendos procursantes Numidas attribuit, progressusque inde aliquot stadia non procul ab vrbe consedit, loco tuto atque opportuno.

[note: Christianorum castra.] Castra ea ratione erant locata vt binis vtrinque fossis natura munirentur, quas delapsi iugis torrentes adeo profunde excauarant, vt subter exesis marginibus neque equiti neque pediti commodus nisi per pontem transitus daretur. ad laeuam porro ita asturgebat collis, vt eductis in verticem tormentis, interiora vrbis a dificia dirui atque infestari posse viderentur. Caesar ergo tribus per nationes distinctis castris, ab ortente vrbem complexus, in maximam spem veniebat eius expugnandi, quod sibi ad eam partem tormenta producere, atque aenter oppugnare statuen ti, classem magno vsui esse iudicabat, quum a triremibus summisque malis magnarum nauium propugnantium hostium latera ex obliquo tormentis peti posse prospiceret. murus enim per accliuia perpetuo collis dorso erectus, vno extructo aggere, neque protegi neque defendi poterat. Hispani sub praealtis montibus aeditiora loca tenuerunt. circa medios colles Germani iuxta Praetorium consedere: Italiautem planioribus locis ad mare, ac ideo portae vrbis magis propinqui. Interim dum tormentorum apparatus nauibus educitur, et equi per trochieas moliendo suspensi demissique funibus exponuntur, Numidae in summis monubus supra Hispanos magno clamore aedito se ostenderant, omni telorum genere desuper subiectos facile ferientes. toto integro die certatum est, nullo quidem periculo, sed

[note: 1542] ionga Hispanorum defatigatione. Nam inductis etiam tenebris, Barbari alij alijs succedentes, neque a loco quem insederant, neque ab instituta iaculandi consuetu dine discesserunt. vbi enim excitati ignes visebantur, in eas continuo partes magna vis telorum lapidumque modo grandinis effundebatur, cui incommodo noitri extinctis repente ignibus occurrebant, silentio expectantes diem vt tandem collato pede certaretur.

[note: Numidarum cum nostris praelium.] Ita sub exortum solis, cohortante Aluaro Sandeo castrorum Magistro, Hispani per ardua atque impedita fortiter enitentes, deiectis pulsisque Numidis montium vertices occuparunt: nactique pastorales casas, ad quas in speciem mimitionis se reciperent, conglobati constiterant. Eo die tanta confluxit Numidarum multitudo, vt nostri pene circumuenti, quum duas acies fecissent, in orbem pugnare cogerentur. Sed Siciliensium cohortium virtute Numidarum audacia premebatur. Hastati enim fulgentibus galeis atque thoracibus muniti, iacula facile contemnebant, et sclopetarij a lateribus insultantes plumbeis emissis glandibus auertebant. Numidae pedites ex iuuentute deliguntur promissa caesarie, nihil praeter iacula gestantes, qui se equiribus permiscent, atque ita mutuo confisi praesidio rem gerunt tantaque pedum velocitate congressus nostrorum deuitant, ut a statarijs non facile vulnerentur. Equitum vero, praelongas et praefixo vtrinque ferro an cipites lanceas ad auersos etiam ictus arte mirabili quassantium, ea erat agilitas vt nemo nostrorum acie excederet, quin statim interceptus lethali cuspide figeretur: scutis ad effigiem cordis e corio oblongis et leuibus sese ac equum in occursurece ptuque adeo habiles protegunt, vt exiguo summi periculi precio ad condictum posito septena iacula intorquenti se offerant, singulaque vel hastae celeri commotione detorqueant, vel scuto in obliquum exporrecto certissime declinent. Interea vero dum Numidae ante castra volitarent, et cuncta apud nostros egregie prouisa viderentur, fortuna Christianis multo insestior quam vnquam antea optimi Caesaris spes interrupit. Ipso siquidem tormenta, equos et commeatus expectante, imber a primastatim vigilia gelidus adeo est effusus, vt totus exercitus perfunderetur, magnaque tempestas in mari orta classem iactatam fluctibus, compulsamque ventorum turbine miserabilis naufragij periculo in littus adigeret.

[note: Nostrorum clades.] Excubabant extra castrorum fossam tres Italicae cohortes, quas Camillus Columna ita collocarat, vt sensim per ardua collium extensis manipulis ad Germanos vsque pertinerem. In has inalbescente coelo Turcae equites Maurique pedites intermixti intellecta occasione celeriter eruperunt, tantaque vi vndique magno clamore aedito, sagittis, iaculis, et multo maxime lapidibus adorti sunt, vt quum iam a pluuia extinctis funiculorum ignibus, lagunculisque sulphurei pulueris madefactis, sclopetorum vsus penitus esset ereptus, pauci hastati ingruentium impetum sustinerent, et reliqui in fugam verterentur. Sed consistere ausos Turcae celeriter obtruncarunt, et fugientium tergis institerunt, tanta audacia perfequendo caedendoque, vt quum trepidos in castra propellerent, nonnulli hostium fossam superarint, et ad tabernacula peruenerint. Ex his praeferocem Maurum cominus congressum Lucidus Romanus quanquam sauciatus fortiter interfecit. Exaudito fugientium tumultu Camillus a Caesare missus protinus eo deuolarat, conglobatas que aliquot cohortes vltra pontem in hostes duxerat, Barbarique iam confirmatis nostrorum animis repulsi atque impetum remittentes, veri aut certe simulati timoris et tumultuarij receptus signa dabant. quum Ferdinandus Gonzaga iratus cohortibus loco pulsis superuenit, cohortatusque viros fortes vt fugae dedecus nobili conatu diluerent, in hostes impetum facere, atque acriter persequendo intra portas compellere iussit. Nec mora cohortes, duce Augustino Spinula magna alacritate et magno impetu hostes inuadunt, In fugam concitant, caedendoque terga intra portam compellunt, tanta vi celeritateque vt nostri obductas repente valuas in porta contingerent, et multi hostium exclusi notis itineribus ad aduersam portam et montes elaberentur.

[note: 1542] Tum vero Barbari ex ipsa muri corona in temere progressos omnis generis tela [note: Rhodiorum equitum fortitudo.] et tum maxime lapides iacere, sauciare, sternere, terrereque damoribus, et illi qui extrinsecus refugerant adpugnam teuerti: porro qui portam clauserant rursus erum pere, et haerentes nostros aut se recipientes adoriri. Neque Italis, quum calentibus animis aduenissent, vigoris constantia deerat, si tutam ad receptum viam fortuna feliquisset: missilibus enim obruti stratique tormentis, vti in ipso conatu spe deceptis fecile accidit, consilij inopes ora atque animos in fugam verterunt, non confertis quidem sed per diuersos calles dissipatis agminibus. Erant enim tyrones collectitij generis subitario delectu (festinante Caesare) coacti. Ita peropportune, erumpens Asanagas, qui ex oris habitu cultuque regio facile nosci poterat, immissis Turcarum turmis et Mauris peditibus, nostros in fugam praecipites egit. Vni fere omnium Rho dij equites, qui sub nauali vexillo pedibus pugnabant, egregie et fortiter repugnam do per sinuosas conualles constantissime se receperunt, atque plurimos Barbarorum insistentium trucidarunt. amiserunt tamen signiferum, atque aliquot fortissimos viros, qui Punicea in veste Candida cruce praetexta galeati thoracatique, in postremo agmine constiterant. Horum tamen mirifica virtus persequentium Barbaroru vim re tardauit, nam ad ligneum pontem, qui non longe a porta distabat, intrepide con sistetes excepta thoracibus iacula in hostes remittendo, hastisque maioribus prouectos et inermes fodiendo, aliquot acceptis et illatis vulneribus spacium fugae, et ob id multis salutem pepererunt. sed ea inaequalis et lutulenti loci diuersitas inter cauas vias et tumulos ad mare decliues, vt Barbari regionis vsu periti vndique valide vrgerent, intermixtique nostris et a suis interclusi, vbique tumultuosissimo et nostris iniquissimo pugnae genete versarentur.

[note: Caroli Caesaris magnanimitas.] Eo modo nostri qui ab initio audadus procurrerant, quum nouissimi agminis in receptu facti essent, caedente terga hoste quinque stadiorum iter ignobili cadentes morte cadaueribus repleuerunt, atque hi ante alios qui ad mare ex fuga deflexepant. sed prima nostrorum agmina tanta trepidatione ad lapideum pontem et ad castra fugam intenderant, vt nemo ducum in tanta et repentina rerum iniquitate, publica salutis et militaris consilij orationem perturbato animo retineret, et cuncta ad summam cladem terra marique vno tempore delata crederentur. Verum ipse vnus omnium Caesar, aduersus omnem vrgentis fortunae contumeliam inuictus et intre pidus, sibi atque alijs eo die summus imperator fuit, quum perditis prope rebus opem ferens opportunissimo tempore cum Germanorum legione decurrisset, praemissis ex ijs tribus vexillis quibus fugam sisteret, et castra certo recentique praesidio vltra pontem firmarentur. sed tantus fugientium animos pauor occuparat, tantusque erat incumbentium Turcarum impetus, vt Germani non temere alias terga hosti dare soliti, tanquam linteata capita formidantes, neque aspectum oculis neque arma hostium firmis pectoribus sustinerent. Tum vero Caesar prouectus equo, districtum tenens gladium, et fugam increpitans, phalangem promouit, oreque maxime celso et impauido, Germanica vtens lingua. Quando (inquit) commilitones insultanti hosti frontem ostenderis, si quum in vestigio pro dignitare Christiani nominis, Germanicaeque gentis gloria, et pro salute omnium sit dimicandum, praesente Caesare, paucos ne et inconditos inermesque Barbaros timetis? Maiores nostri contra saracenos, Turcas, et Arabes ad Christiani nominis gloriam propagandam saepius, profecti sunt, Hierosolymam et sanetam terram Christi saluatoris pedibus caleata ex Barbarorum manibus extorserunt, ac fortiter pugnando per mutos aunos retinu erunt. Nosautem obseaenos illos latrones formidabimus, quipatriam nostram aliquoties inuaserunt et depraedarunt? Ite ergo et pyratas sceleratos mecum fundite et prosternite, vt maiorum gloriam conseruemus et ad posteros extendamus. Nec moraquum haec diceret, ad non dubij pudoris motum exorto alacri fremitu, indignabunda legio, quod ad praestandam operam cohortatione indigere videretur, sese contra hostes effudit. Eius aduentu permoti Barbari, et quod iam nobilium ducum virtute Italica acies plane restituta spectabatur subsistere, pedemque

[note: 1542] referre coeperunt, seu verititormenta currulia, impressionemque nostrorum, seu se satis eruptione profecisse iudicantes, quum ad summam confecti belli victoriam horribia tempestate quassatam classem conspicerent, et multi (Maurique praesertim) ad spem certioris praedae, vbinullum omnino periculum ab hoste foret, ad subiecta littora properarent.

[note: Tempestas inaudita.] Nam inusitata et plane fatali diuersorum ventorum coniuratione ad ciendam atrocissimam tempestatem vsque adeo mare commotum intumuerat, et totis littoribus immani fluctuum repercussu frangebatur, vt iactatae naues et collisae demum et diffractae spectante exercitu mergerentur. Eiindem quoque tempestatis casum tulere Hispanicae naues, et ad vnum Scarzapini omnes, quae Cassineum superare nequiuerant, Ita vt totum id littus ab occasu ad Cercellum vsque oppidum, eiectarum nauium fragmentis, ac hominum et equorum caclaueribus sterneretur. Numidae enim alij atque alij pariter e montibus conspecta nostrae classis calamitate celeriter se dimiserant, neque inermibus eiectitijs neque foeminis parcentes, fecus ac Cercellani Turcae, qui enatantes velauare vel humaniter ad seruitutem conseruare quam interficere malebant: In ea repentina calamitate Schillingus Rhodiae classis praefectus constanti animo suos hortabatur, vt praesentem casum fortiter ferrent, atque remis contra maris fluctus, ac sclopetis contra Barbaros decertarent. Quin et Caesarem ipsum admonebat vt ea animi magnanimitate perseueraret, atque fessos milites egregie animaret. Nam Deum opt. max. foelici astro breui huic tempestati finem impositurum. Periere paucissimis horis circiter centum et quadraginta nauigia, quae sine remigio quadratis velis agerentur. Rostratae porro. quum a media ferme nocte in multam diem pertinaci remigum contentione et magistrorum diligentia in anchoris perstitissent, neque diutius tempestatis iniurias ferre possent obruique timerent, iacturam triremis facere ac sese in litus remis et velis vehementer incitare minime dubitabant: sed enatantes a Numidico equitatu totis discurrente littoribus, semiuiui et frustra se dedentes, in ipso salutis lumine cedebantur. In bis Lazarus Amareus Genuensis nobilis trierarchus est interfectus. Eratque spectaculum diuersis casibus valde atrox, et vbique maxime sunestum, quum quisque pro animi habitu natandique peritia, in ipso certe cladis ancipiti metu, dum genus mortis praeoptat aut refugit, vel mersus vndis, vel hostili lancea transfixus ad suum vitae finem destinante fato raperetur. Nemo tamen erat qui non maxime caedem et vulnera per horreret, nauisque discrimen et tempestatis euentum expectare, quam praeuenire vitae exitum maliet.

[note: Christianae classis naufragium.] Tum etiam rostrata insignis, qua Ianetinus Auria vehebatur, vti maxime propinqua littori, cohaerentiumque triremium pulsata ictibus propelli et arenis impingi conspecta est. sed non sustinuit Caesar vt spectatae virtutis iuuenis, et praefectura multarum triremium clarus, nullo ferente opem, inoculis ipsius auun culi Auriae a Barbaris trucidatus interiret, statimque Antonium Aragonium cumtribus Italorum cohortibus adlittus misit, quarum aduentu coniectis in fugam Numidis, ille quidem ita seruatus est, vt eius salutem aliquot triremium iactura sequeretur. Multi enim timore liberati confisique praesidio, vt se quoque maris periculo et tot tempestatis incommodis expedirent. proras in littus intulerunt: ac nisi aliquot intrepidi nauarchi, damni dolore ad acerbitatem ingenia vertentes, districtis gladijs discurrendo et mortem comminando, nisi remos inhiberent et se continerent, vectores et remiges deterruissent, maxima pars rostratarum exemplo superiorum perijssent. Ipse vero Auria non tam sibi quam Caesari iratus, quidisciplinae naualis rationem et certos inclinantes autumni dies nauigantium obseruatione praedamnatos neglexisse videretur, ineredibili animo contra tempestates indoniitus permansit, suadentiumque preces vt se conscruaret adeo fortiter reiecit, vt eos acerrimis verbis tanquam publicae salutis proditores ad imam carinam descendere iuberet. Pari quoque perseuerantia Virginij Vrsini quatuor triremes, et totidem Rhodiae vel Melitenses priorum aemulatione, vincente metum pudore, et Siculae

[note: 1542] aliquot, ac Neapolitanae, et Hispanicae cuncta tempestatis ineomoda foeliciter pertulerunt, Eo casu quindecim omnino triremes sunt desideratae, quarum detrimento supra tot nauium onerariam naufragia etiam tum saeuiente ventorum rabie, tantus cum luctu dolor, tantaque rerum desperatio in valde lugubri supremae cladis expectatione totum exercitum occupauit, vt ne dum tyrones et milites de sua tantum vita solliciti, sed longe forrissimi duces de publica salute cogitantes animos desponderent.

[note: Summa nostrorum calamitas.] Nunquam ab vila annalium memoria vllo bello copias grauiore calamitatum coneursu, vel se ipsa saeuior fortuna pertulerat. quum cibarijs omnibus eo triduo consumptis, nullus, quo tantisper inediam ferrent, commeatus adesset, tabernaculaque deessent, quibus in tanta perpetui imbris iniuria et lutulentae regionis foeditate ad quietem, labpre, inedia, frigore, vulneribus confecti milites tegerentur, in tantisque demum incommodis ingens cura, et praeterito metu quidem acerbior, omnium mentes magnopere conturbarat, reputatione immanis naufragij, quum tot amissis nauibus exoptatus in patriam reditus, in terram Africam proiectis et miseris fato Caesaris interceptus crederetur. Afflictorum tamen spes, quas apud mortales nulla sortis iniquitas penitus abrumpit, constantia Caesaris egregie sustentabat. Ipse enim mirabili alacritate cuncta munia prouidentiae militaris ac humanitatis officia, inuictus malis et conspectu maxime serenus adimple uit. nam postquam castra constitutis praesidijs atque vigilijs contra obstrepantes Barbaros firmata sunt, defatigatis ducibus vt sibi parcerent quietique se darent im perabat. solabatur saucios, ac in ea tabernacula, quae forte substiterant (nam curcta pene vis ventorum euerterat) referri fouerique curabat: vt quum sibi ipsi loricato madefactoque non parceret, pleniore cum laude voluntates inilitum promereri vi deretur. Desiderauit eo die hostili occisos manu milites circiter trecentos. In his cecidere praefecti aut noti Centuriones Ioannes Calaber, Paneratius a Neapoli, Cancinius Ligur, Mirabilis Insuber, et lacobque Strasolidus e Forouilio e numeroque Rhodiorum equestris ordinis Didacus Hispanus, Georgius Aruernus, et Guido Roscius Neapolitanus, viri fortissimi, qui Turcas cedendo tandem multitudine circumuenti occubuerunt. Vulnerati autem plures ducentis, et in bis Sulmonensis princeps Philippus, Caroli Lanoij filius.

[note: Caesaris ab Algiera discessus.] Maximum tamen in demersis nautis detrinentum acceptum esse censebatur, quorum iacturam innumerabilia tormenta aenea mari hausta plurimum augebant, et ob id cumulatore damno, quod in potestatem Barbarorum, quum pacatum mare vrinantes admitteret, ad publicam perniciem peruentura prouiderent. Nec multo post Andreas Auria dissisus loco ad Matafusium promontorium cum classese proripuit, quod tutiorem ibi stationem et sine crepidine littora ad conscensiones militum commodiora didicerat, commonefacto Caesare, vt illuc terrestri itinere contenderet. Ita Caesar comprobato consilio ab subleuandam inediam, equos, et primo iugales ab initio trahendis tormentis ante omnes classe eductos, ac demum militares interfici iussit, et cohortibus diuisit. nam ad excitandos ignes ex naufragijs ligna affatim suppetebant, fortuna veluti vno eo beneficio tot iniurias compensante. Postridie Caesar ab Algerio discedens, quum triplici agmine, et aegris ac saucijs in medium receptis, septem millia passuum confecistet, persequente et circumfuso vndique Barbarorum equitatu, ad tortentem Alearatz peruenit. Is imbribus valde inflatus retroque ad ostium ventis pariter et irati maris fluctibus compulsus, tantum excreuerat vt qui paulo ante humilem vel infirmo pediti vadum praebebat, propter aquae rapiditatem, et altitudinem nec a valido quidem equite transiretur. Multis tranare ausis cursuque amnis celeriter abreptis, Caesar ex reliquijs nauium malos ac antennas passim nactus, subirarij operis pontem perfecit, atque eo non omnino incommode Italos atque Germanos traduxit. Hispani enim in superioribus locis vix suras adaequantia profluentis vada repererant. Neque postea Turcae aut alij Barbari passim ex Atrica confluentes, qui inse querentur reperti sunt reuocarat enim

[note: 1542] eos Asanagas, persequendi et lacessendi negotium Mauris et Numidis relinquens, quin quum ab sclopetarijs currulibusque tormentis (quae vnicuique agmini gentique ad praesidium attributa fuisse diximus) egregie peterentur, integros maxime debilitatosque vulneribus a nostris destitutos atro cissime saeuiebant, Nulli erant qui inter angustas spes salutis proprio metu occupati, alienae calamitatis misericordia mouerentur.

[note: Equi omnes in mare praecipitati.] Sequenti die superato alio minore flumine, tribus tandem castris ad classem est peruentum. quae cum Matafusij promontorij modico flexu tegeretur, exercitus omnis in Tipasae antiquae vrbis ruinis iuxta mare consedit, loco sta opportuno vt cadentium murorum reliquiae, ad admirationem Romanorum operum, adhuc extantes aduersus Barbarorum audaciam non inutile monumentum praeberent. Iam mare remissioribus fluctibus agebatur ventique perflare desierant, ac ea erat consecuta tranquillitas, vt exercitus in naues imponi ac in Europam reportari commode posse videretur. Itaque Caesar omnibus edixit esse nauigandum. Sed tot nauibus naufragio absumptis, quum onerariae naues tantam militum multitudinem, vel anguste collocatam, minime capere posse censerentur, pronunciatum est gubernatoribus do minisque nauium, vt equos ad vnum omnes in mare proijcerent. quod pietate Caesaris indignum foret, vel generosos et incomparabiles equos gregariorum militum aut denique lixarum saluti praetulisse. Ea res procerum dominorumque praesertim animos vehementissime perstrinxit. Spectabantur itaque cum dolore acinani misericordia generosi et militares equi, toto pelago elatis ceruicibus ad proximas quasque naues irrita spe salutis tanquam ad littora contendentes, quum demum longa defatigatione superati, consumpto spiritumergerentur. Sed vix dum dimidia pars militum conscenderat, quod scapharum inopia vel cupide properantibus tarditatem attulisset, quum Vulturnus et Eurus, alijque mox venti in orbem conspirantes, secundam tempestatem pene prima vehementiorem excitarunt. Quo casu nihil expectatis imperijs, vna quaeque nauis sublato plenamilite, ne in scopulos adigeretur, eo direxerit cursum, quo vis ipsa ventorum plenis velis per alta maria rapiebat. Abiêre quidem celeriter e conspectu disiectae penitus in contrarias regiones. Eumque tempestas habuit euentum, vt aliquae naues iam plane quassatae, sensimque absorptae in conspectu aliarum perierint, ex alia autem promptiores scapham occupantes pereuntium sociorum testamenta supremasque preces ad vxores et propinquos retulerint.

[note: Rhodiae triremes cum Caesare domum reuersae.] Ipsis autem Germanis, ea terra marique accepta incommoda, contagiosam pe ne pestem attuleunt, quod et antea corruptis visceribus profluuio laborare coepissent, cum ex inedia toto triduo palmularum bulbosis radicibus, et caepis agrestibus vescerentur, quibus malis et aliquot demum naufragijs effectum est, vt ne tertia quidem eorum pars incolumis in Germaniam redierit. Caeterum Caesar, obtestante Auria, inualescentem procellam effugiens, cum Rhodijs equitibus et rostratarum classe praeteruectus Africae littora ad orientem in Holchaticem sinum se intulit, in quo sita est Buzia. Castellum tribus munitum turribus in ea parte vrbis quae mari alluitur paucorum Hispanorum praesidio tenebatur. Vrbs autem ipsa paulo ante gymnasio et nundinis ac Horrucij Barbarossae calamitate percelebris, pene tota perierat. Nec Hispani plus suburbani agri possidebant, quam quantum tormentis et armis aduersus obsidentes Numidas tuerentur. In praesidio autem perexiguus omnino commeatus est repertus. Quum vero Caesar in spem maximam commeatus deuenisset, quod Ligustica nauis in conspectu se dedisse tempestas inualuit, atque eadem ad littus naufragium passa eiecta est. Interea Caesar Rhodias et Siculas triremes ab se dimisit, atque ob egregiam nauatam operam gratias egit. quae etiam domi magna gratulatione susceptae fuerunt. Nec multo post a Cucchinno montanorum Paenorum principe legati ad Caesarem venerum, intra paueos dies commeatum affatim et magna item auxilia aduersus

[note: 1542] Turcas pollicentes. sed eos Caesar, Punicae fidei liberalitatique diffisus, amicae voluntatis et officij nomine pecuniam donatos remisit: quae legatio demum euulgata per Barbaros magno incommodo paucos post menses principi cessit: nam tanquam amicus Christianorum ab Asanaga ditione fuit expulsus.

[note: Bellum Gallicum.] Postca defatigatis plane ventis vsque adeo resederant tempestates, vt mare sedatum videretur, et periti nautae cum metu periculorum imminentium, tum praeteritorum taedio nauigationi se committere minime dubitarent. Tandem aspirantibus Euris Caesar ad Baleares cursum direxit, diuae etiam Catharinae maligno sidere tranquillam nactus tempestatem, atque inde demum ad nouae Carthaginis portum appulit. Festinabat autem Carolus Caesar eo libentius in Italiam, vt Francisco Gallorum regi suas copias obijceret, qui ob Rinconis et Fregosij Legatorum caedem magnum bellum excitarat in Belgia, atque a Solymanno Turcarum imperatore per Dexium, e Rhodia militia trierarchum, classem auxiliarem perierat. qui tamen Massiliam reuectus certum negatae classis nuncium eodem tempore retulit, ea tamen spe, vt Turca primo vere duplo maiorem quam peteret amico regi aduersus Carolum communem hostem transmittetet.

RERVM MEMORABILIVM, STRENVISSIMI ORDINIS IOANNITARVM, RHODIORVM, AVT MELITENSIVM EQVITVM, TERRA MArique fortiter gestarum, Liber decimus.

[note: Imperij expeditio in Vngariam.] SVB id tempus Ferdinandus rex cum Germaniae princi pibus, et Imperij ciuitatum legatis Norinbergae comitia celebrabat, vbi Catholici cum Euangelicis de Christiani dogmatis veritate contendebant, atque Ferdinandus obnixe petebat vt bellum communib. virib. contra Turcas susciperetur. Apparebat enim Turcas perpetuo bellandi studio, et consuetudine procedendi praedam et, quo lati imperij famam quaerentes, occupata Pannonia minime quieturos, breuique futurum vt Germani (nisi Hungaris diro bello obrutis opem ferrent) irrumpente victore Barbaro iniqua domi conditione pro focis et vxoribus ac liberis certare cogerentur. Itaque religionis controuersia in aliud tempus dilata, omnis Germania Ferdinandi regis precibus extitata, grauissimisque Hungarorum obtestationibus permota, aduersus Turcas bellum suscepit. nullus enim principum erat qui acceptum ad Exechium et Budam dedecus nobili ausu sarciendum, Budamque omnino repetendam

[note: 1542] esse non duceret. Caeterum decreto bello, imperata adductaque sunt a principibus et liberis ciuitatibus ad triginta millia peditum, et equitum armatorum septem millia Germania nominis. In his eminebat Mauritius dux Saxoniae: Legionibus magna bellicae virtutis opinione praeerat. Conradus a Bembelberg mior Hessius dictus, qui direpta vrbe Roma magnum sibi nomen compararat. praeterea Vvolffgangus Theodoricus ex Sueuia vir illustris. Supremi autem militaris imperij nomen delatum est Ioachimo Electori Brandenburgensi, qui Turcico praelio ad Viennam prius interfuerat, ita tamen vt summa consilij potestas ad octouiros pertineret. hos natu grandes, rerumque peritos in Concilio delegerant, qui imperatori non multum foris in militia versato adessent. Vbi Viennam est deuentum, accessêre regis Ferdinandi copiae. nam praeter Austriacos nominatim euocatos, Hunganotus Styriae praefectus circiter decem millia equitum effecerat. In his erat Illyricorum ala Bartholomaeo Croato duce impigro, et Nicoiaus Sdrinius caede Cazianeris laudarus. Hungaricus autem equtatus quindecim millium num erum efficere dicebatur.

[note: Christianorum copiae.] Caspar Seredius vir impiger cis Danubium multos Vsarones ad signa conuocarat. alia quoque validior manus Andreae Bathoris vexlla sequebatur, veteranas vero turmas, quae circa Agriam vltra Danubium hyemarant, ductabat Petrus Perenus authoritate et potentia Hungarorum nobilissimus. Nec ipse Georgius Varadiensis praesul, quitutelam regis pueri et reginae in Transyluania susceperat, tanto excitatus apparatu Christianoe causae defuturus credebatur: nullo tamen literarum testimonio fidem suam probabat, ne Turcis irrita consilia proderentur. Paulus quoque Pontifex tria millia delectorum peditum Viennam ad exercitum misit, hisque Alexandrum Virellium ducem attribuit, qui spectatis operibus pugnacis et egregijs ducis famam quaesierat. Italos enim mulites rex ipse vti maxime idoneos expugnandis vrbibus quaerebat. Nam paulo ante PhilippumTorniellum cum aliquot cohortibus mercede conduxerat, et lacobus Medices Danubianae classis praefectus alterum iam annum in Pannonia secunda nominis fama militabat. Eam sacram imperij expeditionem cum Melitenses equites intellexissent, et ipsi ex omnibus Christranorum prouincijs (praesertim vero qui aedes Ioannitarum in Germania administrabant) conuolarunt, atque egregiam operam regi et Imperio nauarunt. Sfortia quoque Palauicinus summae spei adolescens ornatissimam sex centorum equitum alam, circa Padum conscriptam, in Pan noniam adduxit.

[note: Exercitus ordo.] Descensum est secundum dextram praeterlabentis Danubij ripam, miro quidem ordine, sed adeo modicis acintermissis itineribus, vt multi ducum iam adultae aestatis meliorem partem gerendis rebus opportunam segni et inurili mora absumi testarentur. fremebarque ob id ante alios Medices, quimultum antea regem fuerat adhortatus, vt ad prima veris signa, priusquam Turcarum praesidia confirmari nouis miliribus possent, expeditas copias cum classe demitteret. futurum enim esse vt strenue inuadendo, non Pesto tantum verum et ipsa Buda potirentur, quod Solymannus Budae praefectus et Stephanus Verbetius Iudex peste mortui essent. Sed ea consilia Ferdinandus aulicorum suasu in eam maximi apparatus occasionem distulerat. Cum autem Ioachimus lentis itineribus Strigonium peruenerat, Ferdinandus Viennae substitit, atque commeatus secundo flumine in castra transmisit. In promouendis vero castris talis ordo seruabatur. Triginta turmae sub Hungarorum signis, moris hostium locorumque periti explorandis regionibus anteibant. Pontificae cohortes sequebantur, Vitellio Germanis du cibus gratias agente, quod sibi nobilem virtutis ostendendae locum dedissent. His Sfortium et Melitenses splendentis armaturae equites admutuam opem ferendam erant coniuncti. Succedebant continenti fere ordine tres distinctae maiores alae. Prima Pereni et Bathoris: secunda proregis Hunganoti: tertia Germanica grauis armaturae: deinde modico interuallo peditum robustae legiones

[note: 1542] quadratis agminibus. Apud has tormenta leuiora, falcones, et minores colubrinae ad campestres vsus supra quinquaginta equorum iugis trahebantur. Indextro latere legionum adequitabat exercitus Imperator, cum robore Germanorum equitum, qui fulgentibus protecti armis insuperabilis et longe pul cherrimi agmmis speciem praebebant. longa vero series Carrorum extra aciem ducebatur, ita vt irrupturis hostibus esset obiecta, intercedente duorum stadiorum spacio, quo explicari posset equitatus.

[note: Castrorum situs.] Inclinante sole castra ponebantur, ea instituta ratione vt lunato circuitu connexis curribus et pluribus simul tormentis Germanici nominis copias circumuallarent, reliqui omnes Itali ac Hungari cum vna Germanorum equitum manu extra munimenta pernoctarem. Ideo Vitellius. vt contra hostium subitas incursiones tutior foret, editos colles et nemorosa loca quaerebat. E singulis autem legionibus singulae cohortes, quae circa rhedas in statione consisterent, sorte ducebantur. et si quis hostium incursus tumultum excitabat duo millia equitum descripta erant, qui demissis equis pedestri ordine cohortibus opem ferrent, vallumque defenderent, ad laeuam reliquum castrorum latus alluebat amnis, aquationibus et in omnes commitantis classis commo ditates opportunus. Nunquam enim a Danubij ripa discedendum esse didicerant superiorum ducum exemplo, qui in Pannonia militassent, et recenti monitu Ioannis Tarnouij Poloni, qui Moldauica victoria clarus scientiae militaris sibi magnum nomen compararat. Is etiam de euentu belli interrogatus. respondit, vix magnam de Turcis victoriam sperandam, nisi Dei beneficio parta concordia omnes totius Christiani nominis equites et opes in vnam aciem cogerentur. Erat enim fama edita Solymannum cum ingentibus copijs, amittendae Bu dae periculo, excitum in Pannoniam rediturum: aut si ipse subsisteret, missurum auxilio Europaei equitatus Magistrum, qui suo more commoueri minime posset, nisi equitum sexaginta millia ducerentur. Sed certi demum speculatores e Samandria reuetsi, omnes de Turcis falsos rumores exrinxerunt, ac tanti dedecoris tarditatem sustulerunt. In dicarunt illi mille lanizeros pedites, et bis totidem equites Budam aduenisse, classemque Turcarum regia multa esse inferiorem, ita vt omnis mora profectionis sit tollenda.

[note: Consiliorum diuersitas.] His de causis cum ommum militum animi ad profectionem erecti viderentur, et iam ipse Ioachimus abrumpendam moram putaret, Danubium transire constituit. Id non probabant Medices, qui cum Strigonij integrum animum in praesidio suisset, Turcasque saepius ad portas excurrere ausos multis interfectis et captis late repressisset, rebus Budensium diligenter exploratis, petendum regni caput disserebat, monstrabatque iter expeditum, quo facile in conspectum Budae peruenirent. Idem erat Pereni iudicium, eademque Hungarorum voluntas. Sed ducis et consultorum mens erat ante omnia Pestum expugnare, quod minore cum labore et periculo fieri posse videretur, atque inde demum perspectis hostium consilijs cogmtisque viribus ad veteris Budae ripas reuerti. tum enim milites multo alacrius expugnandae Budae pericula subituros. si Turcas in prima contentione deuicissent. Haec opinio magnopere probabat ipsi Barcocio, Othonique Fotisco, qui paulo ante Pestum contra Mahometem defenderant, locorumque naturam exacte noueram. Caeterum ea res aliam quoque moram attulit. Nam Danubius in insulam S. Andreae, et inde ad Vaccianam ripam traiecturis gemino ponte, et laborioso quidem opere iungendus erat. Vno demum atque altero ponte flumine constrato, petenda erat Vaccia vrbs antea nobilis, sed Mahometis bello incensa, et demum euastata a nostris copijs pene tota corruerat. nec erat quisquam qui ante alios adire et locum explorare vellet. In ea cunctatione (adhortante loachimo) Vitellius alacriter id munus suscepit, ea spe postero die Germanorum cohortes subsecuturas. Itaque Vitellia ni celeriter confecto itinere vrbem ab incolis defertam intrant, nec quenquam hostium qui se in conspectum daret inueniunt, ita vniuersus exercitus ab insula in vlteriorem ripam est traductus.

[note: 1542] Descendit eodem tempore Medices ornatissima classe, vt aliam minorem insulam [note: Turcarum in Vngaria vires.] D. Margarithae occuparet, nec obstitêre hostes, qui tota ripa sese diffuderant. e Budaque vetere minorib, tormentis classem transitu phibere conabantur. sed classis singulari militum alacritate, paucis acceptis vulneribus, apprehendit terram, classemque hostium subeuntem, coniectis in eam maioribus pilis, ad suburbanam Budae stationem compulit. Porro inter insulam et continentis ripam in spacio duorum stadiorum, erecta quadrata munitione, parua castra quae septem cohortium praesidium praesidium acciperent constituta sunt, vt onerariae naues duplici defensae praelidio nibil timerent, et qui sub sarcinis in castra contendebant fecure commearent. Nam et interdiu aliquot turmae equitum cohortibus addebantur. Quum postea magno circuitu, vitandis Budensium tormentis, ad Pestum ire pergerent, ex transfugis reperiebant Balim Epyrotam, qui vrbis Praefecturam exceperat, in praesidio habere duo millia equitum, tria vero millia ex Illyrico Vlamene Persam adduxisse. Ad hos ac cessisse mille equites, Amurathe Dalmata duce. Aduenisse autem Byzantio ex numero Praetorianorum Ianizeros pedites mille, quibus Segemenes praeerat. Reliquos pedites ex genere latronum agrestium Martelosios aut Mysos remiges esse, quos facundo operi idoneos mercede conduxissent. Classem vero constare paulo plus sexaginta Nasadis, decem biremibus, paucisque magnis lintribus, quos vndique educta sponda crassis asseribus contabulassent. Imperasse autem cunctis Solyman num, vt Budam et Pestum, caeteris oppidis neglectis, summa vi defenderent. si quid porro propugnantibus durius accideret, Achomatem Magistrum equtum (quem Bellerbeyum vocant) e Triballis accerserent, consedisse enim eum ad Sophiam vt bem vt mature opem ferret, monuisseque Sanzachos vt parati profectionis Imperium expectarent.

[note: Pestum a nostris obsessum.] His rebus explanatis castra ad vrbem Pestum promouentur. Turcae conspectis nostris Vacciana porta erumpunt, simulque Hungari singulari alacritate equos incitant, tumultuario praelio concurritur. sed paucis vtrinque cadentibus pari successu vires experri, Turcae in vrbem, Hungari in castra reuertuntur. Vitellius a Septentrione, qua vna in parte vrbs turo oppugnari posse videbatur, propinquam muro locum, coepit. Germani vallatis castris paulo remotius considerunt. Vrbis moenia quadratam figuram efficiunt, et a meridie profluente Danubio, et per angustam ri pae marginem relinquente opportune muniuntur. Vtrunque autem latus ab orien te pariter et occidente tormenta maiora, hinc ab arce Buda. illinc a Gerardo monte ad certos ictus constituta ita detergebant, vt sine certo exitio neminem nisi imperitum et insanum, vique adeo inlocis infestis, castra metari posse perspicerent. Bu da enim editis collibus imposita, dirimente Danubio, Pestum in plano situm contra respicit, dominaturque late campis longo prospectu. Postero die quum Vitellius, vt statuendis tormentis locum exploraret, cum tribus cohortibus et duabus Sfortianis turmis ad moenia processisset, nec quisquam hostium conspiceretur, Turcae repentina eruptione e duabus portis nostros inuaserunt. initumque est certamen paribus primo animis ac viribus: sed postquam noua manus peditum et equitum subsidio suis aduenit. nostri pedites primo, mox et equites perturbati, vim lanizarorum ferre non poterant. Illi enim summa agilitate suspensa ad vtruhque latus an teriore tunica, peritissime longioribus sclopetis vtebantur, celeritateque mirabili, vbi aliquis e nostris concideret, aut occiso equo sterneretur, iacentibus capita detrum cabant. nec lato scuto protectus eques, longioreque hasta praeualidus, et graui gladio aut claua ferrea galeas pertundens, armatum nostrum equitem timebat.

[note: Christanorum et Turcarum pugna.] In ea pugnae iniquitate perterritis militibus, Vitellius conglobata cohorte vna accensisque pudore suorum animis insolenter ingentes lanizeros graui impetu submouit et disiecit. quibus pulsis, peropportune seruati sunt Vistarinus equitum prae fectus, et Ludouicus Sfortianae alae vexilifer, qui vulneratis et cadentibus equis, sub multo armorum pondere, in manibus hostium fere perierant. Viri tamen aliquot fortissimi ibidem vtrinque interiete. Vitellius ad sarciendum incommodum

[note: 1542] dolore incitatus, cognita iam natura hostium, illis insidias parare constiruit, ac ante alios Perenum, et Rhodios equites admonuit, vt occasioni gerendae rei intenti et parati esse velint. Considebat Vitellius in hortis regijs muro praecinctis, qui aequali mille passuum spacio a maioribus castris et ab vrbe distabant. ex his hortis duodecim cohortes sub signis educit, reliquas intra septa consistere iubet, progrediturque magno circuitu ad inferiorem fluminis ripam. Nec hesterno successu elati hostes quicquam morae sibi afferunt, quin conspecto nostrorum agmine orientali porta Fulmentanaque pariter erumpant, et ad nostros magna alacritate deferantur. At Vitellius suo periculo cautior Turcarum impetum densatis ordinibus excipit, sclopetarios ab hastatis protectos et sese in dextrum genu proclinantes displodere iubet vehementi strepitu praelium miscetur, multi cadunt, et Tureae perrinaci au dacia inuecti, cuneis nostrorum aciem effringere conantur. sed cohortes fortissime resistunt. Interim quum iam Tureae equites atque Ianizeri frequenti multitudine por tis exiuissent, et multi pariter a Buda contemplati certantium agmina, vt victoriae interessent, transuecti nauigijs citeriorem ripamcompleuissent, Vitellius timorem simulat, et sensim conferta acie se recipit.

[note: Turcarum caedes.] Tum vero hostes clamorem attollunt, et vehementius ex omni tatere nostros perurgent, ac equites ad caedenda terga discurrunt. Id Perenus et socij attente con spicati, vbi iam iatis magno spacio Turcas insequendi cupiditate abductos a portis discessisse videt, expeditas turmas inter vrbem et auersos hostes inducit, celeriter turmae locum occupant, et regressurum hostem portis intercludunt. Adcurrit cum reliquis Perenus, validaque Germanorum equitum manus, duce Mauritio Saxone, Hungaros consequitur. Tum demum Tureae animaduerso periculo pedemreferre, indagine se clausos intueri, in fugam ora atque animos conuertere. Nec consilio votoque Vitelliani desunt. promoto enim hastatorum agmine, et vtrinque sclopetarijs in cornua expansis Barbaros inuadunt, eos vndique circumfusae Hungarorum curmae et occurrentes Germani equites in medio trucidant. Tantus erat conuersis et fugientibus illatus terror, vt plerique praecipiti cursu ad portam delati intentis bastis suorum terga configerent, illisique in ancrustijs et mox cadentes sequentibus ingressum obstruerent. Multi quoque quum eripa propellente equitatu in flumen praecipites agerentur, et naues in tanta pertur batione ascendere nequirent, aut interfecti aut abrepti flumine perierunt, Nasadaque vna nudata remigibus in littore capta demersaque est. Eo die Segemenes supra ducentos Ianizeros, et ex reliquis ad trecentos desiderauit. In hac pugna spectata est singularis virtus in duce Mauritio, qui inuectus acriter in hostes, et ab his circumuentus equo que deiectus, tanto periculo sese fortiter eripuit. Ab hac victoria nostris adeo creuerunt animi, vt Ioachimus princeps proferri tormenta, et continuo quatimurum iuberet.

[note: Christianorum copiae.] Itaque erectis vimineis corbibus, quos multa gleba ad altitudinem staturae ho minis replebant, vt pluteorum more tormenta protegerent, productus est omnis tonnentorum appafatus. sed longius quam oporteret constituta murum languidissime feriebant quod si paulo dimissius aut aequo altius librata essent, facile accidebat vt pilae vanis ictibus solo inciderent, aut trans Pestum Budam vsque iacerentur. Animaduerso vitio propius admota fuerunt. Eo modo quum murus quadraginta maioribus tormentis assidue quateretur, magno hiatu ad ingressum patefacto, repente corruit. Nec dubitauit Vitellius se primum periculi locum cum suis subiturum, si Germani cum expedita legione ascendentes Italicas cohortes a latere sequerentur. Annuerunt Germani, atque sublata manu (pro more) id se facturos promiserunt Ab alio autem latere Hungari pedites agreste hominum genus, et caeteris audacior equitum iuuentus, quae ad aequandum pari virtute bellicum decus pedibus pugnare volebat, locum desumpserunt, trucique vlulatu aedito Italos tumultuario procursu ad subeundum murum inuitarunt. Expectantibus cunctis pugnae signum, Vitellius suos paucis cohortatus, vt pro dignitate Christiani nominis cum foeda gente fortiter dimicarent, similimodo Medices delectos veteranos, quos e nauibus eduxerat, accendebat. Perenus Hungaris et Hessius

[note: 1542] Germanis animose aderant. Mauritius Saxo et Rhodij equites cum magno peditum et equitum manu in statione constiterarit, vt si hostes moresuo erumperent, munimenta tuerentur. Erat mirum apud hostes silentium, vt nonnulli traiecisse flumen, et Budam effugisse crederent. Segemenes enim cuncta tacite administrabat. Is nouum ab Vlamene praesidium acceperat, fossamque intra murum praealtum decliui vtrimque margine perduxerat. interiore autem in labro vimineos corbes et dolia vinaria cespite et arena repleta collocarat. Post eam munitionem Ianizeti considebant, secundum eos sagittarij, et demum equites qui pedibus pugnare iussi erant. Ad vtrunque fossae caput fenestratum aggerem erexerat, vt qui e nostris conscenso per ruinas muro in fossam se demitterent, non maioribus tantum tormen tis abvtroque latere emissis discerpti, sed flamma etiam ex pulucre sulphureo aridisque virgultis repente excitata, omnes correpti delerentur.

[note: Austriacorum clades.] Signo dato quatuor signiferi sequentibus cohortibus audaci cursu in murum per ruinas cuolarunt. Sed dum vexilla defigunt, et fossam munitionesque hostium mirantur, et parispe metuque ad descensum animos parant, repentina grandine sagittarum et glandium obruuntur. u Nihilo secius alij atque alij intrepide succedunt. In his eminet Carolus Melites nobilis adolescens, et cum eo aliquot praefecti et centuriones. Caeterum Germani conferta legione sub moenibus constiterunt. Hungari quoque qui alacriter procurrerant, a moenibus recedunt. Ita fortuna Italis infesta promptissimos quosque sustulit. praefecti enim cohortium sternuntur, occisisque signiferis vexilla deseruntur. Nec Tureae occasioni desunt, sed tota muri corona diffunduntur, spirantibus spolia detrahunt, et capita detruncant. mox etiam glandibus, sagittis, et lapidibus nostros deiectos nec se recipientes incessunt. Eadem quoque telorum vis legioni Germanorum incumbebat. Illi enim suum locum retinebant, et occasionem irrumpendi expectabant. Tandem vero Hessius pertinacia multis vulneribus expugnata legionem reduxit, et cohortes Italicae se receperunt, adeo dissipatis omnium ordinibus vt multorum opinione constaret, si Tureae omnibus portis erupissent, magno detrimento nostros affici posse viderentur. Eo conatu potius quam praelio septingenti ex nostris desiderati, et aliquanto plures vulnerati. Medices quoque dum ad cohortandos milites discurreret immanis tormenti afflatu, humi cum equo prostratus summum vitae periculum adijt. Sed nostris repulsis Barbari nihil se commouerunt. ita in castris sublatus est omnis tumultus, et curandis vulneribus militi quies data.

[note: Singularia certamina admissa.] Die sequenti Ioachimus duces in consilium vocauit, disputatumque est grauibus sententijs, an abscedere incoepto, quam expugnandae vrbis discrimen iterum subire satius foret? quum a plerisque Germanis tutissima, vti longe optima probaretur, Vitellius contrarium sensit, atque simul triplici constanti acie hostes inuadendos consuluit. Introductus tum fuit speculator, qui Achomatem superato ad Belgradum Sauo, iam ad Drauum peruenisse referebat. Itaque Maior pars, Germani praesertim, castra inde mouenda et Viennam redeundum decreuerunt, quod praecipiti autumno matura liyems suberat, et multi milicum vulgatis morbis deperibant. quin etiam diuturna serenitas timendos imbres praenunciabat, et maxime quod fossa vrbis interior ante spem conceptae victoriae nostrorum cadaueribus implendavidebatur, nec tutus demum receptus foret, si Achometes expedita suorum agminade more praemissurus, ad Tolnam Danubio traiecto haerentibus in oppugnatione vrbis superueniret. Sequenti tamen die in speciem renouandi certaminis tormentis iterum moenia concusserunt, et milites sub signis in statione nullo tumultu edito constiterunt. quo susceptae profectionis consilium tegi posset, et hostis distineri, qui nullam ad insequendum moram facturus esse videbatur. At Segemenes prima luce equitatum omnem et validam peditum manum emittit. Illi pluribus inlocis cum Vngaris pugnarunt, nec virtute auteludendi arte nostri hostibus cedunt. resque eo deducta erat vt in conspectu Germanorum et Italorum, quasi indictis indueijs, singulari certamine ex vtraque

[note: 1542] acie conspicui, quique infeltis hastis concurrerent, vsque adeo fide integra, vt vtrinque Barbari Hungaris, et Hungari Barbaris miscerentur, nostrique duces tanquam ludicro spectaculo virtutis et ignauiae iudices Interessent. Eo die supra quingentos equites concurrisse constat, non nullis vtrinque interfectis et vulneratis. Sequenti porro nocte reducto omni tormentorum apparatu, exercitus ad classem ripamque Danubij seruatis ordinibus iter intendit.

[note: Iacobi Trucksessij interitus.] Tum vero Barbari nostros discessesse conspicati, sese omnes effuderunt, clamoreque sublato postremis agminibua institerunt. Traiecerat et ipse Vlamenes, premebanturque vsque adeo nostri, vt nisi magno accepto incommodo sese explicare et agmen consequi posse viderentur, nisi Vitellius vexilla sisti, conuertique ordines suos iubens monuisset Hungaros, et secundum eos Germanorum cathaphractos, vt impetu facto et densatis turmis vrgentem hostem impeterent. Ita armatus equitatus intentis hastis inuectus, non modo hostem submouit, sed per turbatum et frustra terga dantem late cecidit. Durauit ea tumultuosissima hostium fuga pugnaque in multam noctem, quum clausis portis exclusi hostes ad Danubium vsque secundum moenia cursum intenderent, nostrique auide persequerentur, et cuncta tormentis vndique emissis in communi periculo perstreperent. Enostris autem ducibus suprema insignis virtutis opera egregie nauata interijt lacobus Trucksessius Baro Valdburgensis, qui Sueuorum equitatui praeerat. Isquum equo vulnere procumbente oblatum alterum conscendere conaretur, interfectus est, caputque eius hastae praefixum miles ad Vlamenem tulit. trunco autem nostri potiti sunt, qui demum Vacciae omni funeris honore collato tumulatus est, hoc ipso publicae pietatis officio dignissimus, quod eius sacri suscepti belli praecipuus adhortator extitisset. Eo accepto incommodo multisque desideratis, Vlamenes equitatum continuit, patuitque inde expeditum iter nostris Germaniam repetentibus, quibus magno vsui classis fuit. Medicis enim praefecti diligentia tormenta omnia in naues sublata sunt. aegrorum tamen perampla manus segniter extremum agmen subsecuta, classem conscendere nequiuit, ita vt superuentu Barbarorum septingenti fere semianimes crudelissime obtruncarentur.

[note: Christianorum ex Vngaria [correction of the transcriber; in the print Vnria] discessus.] Postea nostri duces exercitum Viennam reduxerunt, atque praesidio seruato maiorem partem solutis stipendijs dimiserunt, cum iam tertio infoelici conatu Tur carum vim experti Pannonicum regnum relinquere, et pro salute Germaniae con silia capienda faterentur, praesertim cum summi Christianorum Monarchie Caesaret Gallus obliti veri decoris priuatis odijs decertarent, ac rempublicam Barbarorum commodo eneruandam perdendamque summa animorum obstinatione suscepissent. Italis tum a Ferdinando dimissis, praesertim vero Vitellio atque Angelo Medices praefecti classis fratre cum multa virtutis commendatione aurea pocula arege dono data sed eas copias, per Villacum et Carnicas alpes domum iter habentes. Ientus morbus vehementer afflixit, vt fere dimidia pars militum desiderata sit. Sfortiani quoque equites cunctis fere equis macie enectis pedibus in patriam sunt reuersi. Sed Rhodij equites quibus lauta fortuna et cumulatae opes passim in suis pronuncijs et aedibus attributis supererant, valedicto rege et reliquis belli peracti ducibus, magna laude ad suos incolumes domum profecti sunt. Ex ducibus vero Petrus Perenus Vngarus ob affectatiregni Pannonici magnam suspicionem in arce Strigoniensi a Liscano Hispano Ferdinandi regis iussu capitur, traditurque extemplo Medici praefecto classis Viennam deducendus. Id factum adeo Hungarorum animos offendit, vt supra duodecim millia equitum sublatis continuo signis domum redierint. Nec multo post Perenus, quum in dicenda causa vt palam audiretur impetrare nequiuisset, in Noua ciuitate custodiae traditur, nouae perfidiae et antiquae leuitatis diuturno carcere poenas laturus. Accidit haec [note: Turcarum classis Galliam tendit.] Imperij expeditio inannum Christi 1542.

[note: 1542] Hadrianopoli Solymannum, appetenteque vere in Pannoniam graue bellum parantem secutus, accuratis tandem precibus impetrauit, vt Ottomannica classis Hariadeno Barbarussa praefecto Massiliam mitteretur, quae inimicis littoribus infesta distraheret opes Caesaris, valida belli mole Galliae finibus incumbentis, interclusoque Tyrrheno mari insularum ac Hispaniae nauigationes impediret. Itaque Polinus, qui inter tot curarum aestus desperata classe animum desponderat, nuncio decretae classis exhilaratus Solymanno gratias egit. Biduo post Rostanes Tyranni gener Polinum honoris causa solennibus epulis excepit, amicitiam et gratiam eo classis munere adauctangratulatus. Discessuro autem Solymannus classem vt inco lumem praestaret atque reduceret magnopere commendauit, eique literas in eandem sententiam ad Franciscum regem deferendas dedit. Id cum Melitenses equites per exploratores cognouissent, tantae classis apparatum veriti, arma, annonam, et auxilia compararunt, et sui ordinis equites hinc inde ad principis sedem conuocarunt, vt si opus foret potenti hostiresisterent, aut quacunque ratione fieri posset Bar baris incommodarent. At Polinus Byzantium reuersus classem ab Hariadeno egregie refectam instructamque remigibus reperit, tanta adhibita celeritate vt ad quartum calendas Maias conscenderint. Petita primo Euboea ad Caristium Promontorium, ad Maleam contenderunt. Superata autem Malea tota classis reflantibus Etesijs in Laconicum sinum coniecta Matapanum caput superare non potuit. His aduersis ventis allata mora est nouem dierum. Sed secunda demum tempestate Hariadenus Methonem adijt, atque inde cum classe centum et decem triremium, biremium vero quadraginta, quas praedones adduxerant, Ionium praeteruectus, ad Messanae fretum peruenit. Conspecto Rhegio praedones descenderunt, ac harbarussa ad idoneam stationem classem promouit. Rhegini deserta vrbe profugerant, sed Didacus Gaetauus arcem obtinebat. Is Polino colloquium petenti nihil respondit, et tres Turcas tormentis interfecit.

[note: Rhegium a Barbaris direptum.] Eo sociorum casu accensi praedones vrbem irruperunt, et quod inanes essent domus incenderunt, aegre id ferente Polino, et Barbarussa incendiarios ad poenam a trierarchis deposcente. inde quoque tormenta muralia in aduersum arci tumulum comportata. ea paucis ictibus ita Hispanum, lachrymante vxore, terruerunt, vt se atque emnia dedens muro dimiserit. Ei Barbarussa (orante Polino (vxorique et liberis concessit libertatem, reliquis autem in templo ab iniurijs custoditis, arcem militi diripiendam dedit. In his fuerunt circiter septuaginta Hispani milices, et multo plures Rhegini ciues, qui in seruitutem abductisunt. Didaci tamen filiam Mahometanis sacris statim initiatam Barbarussa senex legitimae vxoris loco habuit. Postea a Pontijs insulis ad Tarracinensium littora delatus Ostiam peruenir, tanto terrore hominum ab ora inmontes refugientium, vt populus Romanus, subitometu concitatus in fugam, vrbem omnino deferturus esse videretur, nisi a Polino literae Romam perlatae tumultum magna ex parte compressissent. Tum enim Paulus pontifex aberat, atque ad Buxetum oppidum (inter Cremonam et Placentiam situm) cum Carolo Caesare frustra colloquium de pace cum Gallis incunda habebat. Asserebat enim Polinus classem illam Turcicam sibi commissam non Romanis, sed tantum regis Galliae hostibus nocituram, Eadem quoque diligentia Polinus Neptunianos et Ostienses confirmauit, vt expetentibus Turcis venale pecus et reliqui commeatus copiam adducerent. Barbarussa autem ad ostium Tiberis aquationem longe optimam nactus, triduo post inde discessit, Hetruriaeque oram atque Liguriae sine maleficio praeteruectus, Massiliam recta contendit.

[note: Paulus Simeon Rhodius eques Niceae arcis praefectus.] Ibi cum Barbarus aliquandiu perseueraret, atque Franciscus rex agitata toties consilia ad gerendum bellum terminare nesciret, et maritimae expeditionis rempus opportunum efflueret, fremebat acriter, quod per tantum maris spacium frustra venisse existimari posset. Itaque Polmus ad regem contendit,

[note: 1543] atque eiusdem decretum ad classem retulit, quo Niceam prouinciae vrbem aggredi ac oppugnari terra marique iubebantur. Eam enim vrbem amaioribus suis du ci Sabaudiae oppignoratam fuisse constabat, quam oblata eadem pecunia sibi reddi frustra postularat. Praefecerat rex Gallicae classi Anghianum adolescentem e Borbonia familia regiae stirpis. constabat ea viginti duabus rostratis. et decem ac octo nauibus onerarijs, quibus octo millia peditum imposita, praeter commeatus in multos dies sussecturos. Classis e Massiliensi portu lambendo oram in Monaeci Herculis portum se intulit, biduoque post eodem cutsu Barbarussa cum centum quinquaginta nauibus, quae remis agerentur, subsecutus est. Sed primum omnium Polinus iussu regis Genuensibus scripsit, vt nihil timerent: Turcarum enim classem nemini praeterquam Nicensibus (nise dederent) in commodaturam. Nicenses post humaniter est adhortatus, vt veterem et iustum eorum principem Gallum recipiant, atque belli asperam fortunam deuitent. Verum illi responderunt: sese Carolum sabaudum principem verum agnoscere. seque omnes eos, qui in conspectum armati venirent, pro hostibus habituros. Itaque Galli et Turcae expositis copijs, trinisque promotis castris vrbem oppugnare coeperunt. Moenia vrbis ciues paulo ante nouis propugnaculis adauxerant, docente atque omnia administrante Paulo Simeone arcis praefecto. Is magnum habebat militiae vsum, et vti erat Rhodiae militiae eques, a praedonibus olim captus Barbarussae aliquandiu seruierat. propterea hortabatur ciues, vt Turcarum vim constantissimis animis contemnerent. Hoc vt. alacrius et pertinacius facerent, vxores eorum et liberos imbellemque turbam in arcem receperat, et quicquid militaris instrumenti praesens periculum deposceret, studiose, suppeditabat.

[note: Nicea obsessa.] Polinus ab ea muri parte, quae vergit ad Septentrionem, portamque habet ad Villarrancham perducentem oppugnabat. Anghianus intercedente amniculo sub, ductus in accliuem locum tormenta contulerat. Turcae vero non longe a Polini castris admirabili celeritate productis operibus constitutisque tormentis moenium coronam decusserant. Gallorum interea classis circumuecta Promontorium in vrbem ita tormenta dirigebat, vt nonnunquam praeteruolantes pilae in aduersa Turcarum castra deciderent. quo animaduerso periculo Turcae ad eam partem quam Leo Strozza iuxta Polinum verberabat se applicarunt. Id erat propugnaculum nequaquam durata calce confirmatum, vti paulo ante aedificatum. Itaque tantum muri et propugnaculi a Turcis prostratum est, vt praelatis vexillis conscendere auderent, parique audacia Etrusca Leonis cohors aemulatione virtutis Barbaros aequare conaretur. Verum Nicenses magno praesentique animo propugnantes, multis interfectis et vulneratis, Turcas simul et cohortem per ruinas depulerunt. Eo die captum est Turcarum vexillum interfecto signifero, alterum vero Leonis discerptum, quum id tamen vulneratus vexiliser egregie pugnans seruasset. Periere ex Turcis centum, ex cohorte viginti duo. Sed mox Barbarussa vim omnem conferri iussit ad diruendam eam turrim quae portae imminebat, maximeque emissis inde tormentis oppugnantibus nocebat, qua non diu quassata et lacerata, prostratisque non vno loco moenibus, Nicenses desperatis auxilijs, praesidioque militari magna ex parte sagittis conuulnerato, de deditione e muro proloqui coeperunt. eaque conditione Anghianus cos in fidem recepit, vt iureiurando confirmaret, eos eisdem legibus sub rege futuros, quibus hactenus sub Sabaudij impevio fuissent. Veritus autem Polinusne Barbari transactae deditionis pactiones impedirent, oloreque amissorum commilitonum et spe praedae irritati, in vrbem irrumpe rent, ab Hariadeno impetrauit, vt milites reuocaret, et ad classem redigi curaret. Qua de causa lanizerinon multo post, vti fraudati sua spe, Polinum et Leonem u colloquio Barbarussae redeuntes, interficere conati sunt.

[note: Arx Niceae frustra oppugnata.] Vrbe in porestatem redacta consultatum est de arce expugnanda. cuius consilij duae rationes a Barbarussa proponebantur: quatum altera in custodia vrbis posita

[note: 1542] videbatur, ne eam ab arce improuisus hostis inuaderet, et intutandis suburbanis campis, ne alicunde hostes in oppugnatione occupatis superuenirent: altera erat posita in administratione tormentorum, ipsoque quassandae arcis negotio. Barbarus explorato in loco et celerrime suis aggeribus permunito, tormenta septem collocari iussit, in quibus fuere duo eximiae magnitudinis. His summa arcis propu gnacula idoneaque adexcubias aedificia celerrime perfregit, sic vt propugnatorum nemo in corona consistere auderet, et imbellem turbam (vel impauido Simeone Rhodio) magnus pauor inuaderet. Galli etiam partiti inter se munera, ab alijs vehe menter oppupnabant locis, atque Turcarum peritiam in dirigendis tormentis admi rabantur. Verum tot ictibus ad tantam deuentum erat tormentarij pulueris et pilarum inopiam, vt haec Polinus aut mutuo aut pretio a Barbarussa petere cogeretur: fremente atque obiurgante Barbaro, quod in Gallia alieno apparatu indigerent, qui Massiliae multis vini dolijs, quam rebus ad bellum necessarijs, nauigia onerare maluissent. Quibus de causis Gallis iratus de reditu ad Orientem maturaque pro reife ione se decreturum dicebat, postquam apud imperitos rerum secus ac polliciti fuissent cuncta imparata reperisset. Promissis tamen et precibus non aegre est a sene irato impetratum, vt indictae profectionis consilium abijceretur, nec ab instituta arcis oppugnatione discederetur. Sed vix dum pacato Barbarussa, interceptae sunt literae Altonsi Vastij ad Paulum Simeonem Rhodium arcis praefectum scriptae, quibus eum prolixe hortabatur, vt tantisper hostium vim sustineret, donec ipse praemissis iam expeditorum militum cohortibus, cum toto robote grauis arma turae superueniret. se enim per maritimarum alpiam tramites iter facere, affuturumque biduo, vt cum Turcarum caede ipsum atque arcem omni periculo liberet.

[note: Turcarum a Nicea discessus.] Qua emanante fama adeo grauis et repentinus timor Turcarum animos incessit, vt quum forte eanocte ad consternendos nouo incommodo milites procellosus imber ingruisset, cucti per arduos colles superato dorsi iugo praecipiti fuga descenderent, et ad classem confugerent. Sed dies qui mox perterritis illuxit animos restituit. Nec multo post, quum arx ipsa omnium iudicio aegerrime totmentis quati, neque cuniculis subterrupem dubio euentu capi posse videretur, reduci tormenta communi consilio caepta sunt. In eo discessus decre to Barbari imperio contineri nequiuerunt, quin in vrbem celeriter irrumpentes cuncta diriperent, et in tectis saeua incendia excitarent. Discessum autem est a Nicea, quum iam Galli aliquot oppida regionis ad deditionem compulissent. Atque eo modo Barbatussa ad Antipolim cum vniuersa classe concessit, vbi quum stationem haberet ad insulam Lerinam, cognitum est Vadium cum Auriana classe in Villafranche portum peruenisse. cuius in ingressu vis subitae procellae quatuor triremes Aurianas sese in apertum mare eripere conantes, in rupes exesi promontorij transuersas egit, vsque adeo violentis fluctibus, vtsetuis ad exuendas compedes spacium defuerit, atque ita submersi omnes interirent, et tormenta profundo mergerentur. Eo hostium periculo cognito Polinus Petrum Angelum Poetam ad Barbarussam legatum misit, qui insignem facinoris occasionem demon (traret, eumque hortaretur, vt eximiae laudis educta in hostem classe fructum percipere maturaret. Annuit consilio Barbarussa, sibique minime defuturum promisit. sed quo minus id audacter tentaret, per flantes Euri prohibere visi sunt, ita vt contra consuetudinem segnius proucheretur, admitantibus et mox ridentibus trierarchis atque Sanzachis, vt per ironiam dicerent, sequum esse vt Hariadenus Auriae tanquam fratri nihil officeret, parque illi officium redderet, quod aliquot ante annis ad Hipponam se liberaliter accepisset. Nec diu post Barbarussa versus Massiliam ad Tolonis portum est reuectus.

[note: Turcae regio nes diripiunt.] Paulo post Vastius cum Sabaudio Nicaeam reuisit, et Simeonem Rhodium equitem et eius collegas mirum in modum laudauit, quod Turcarum vim represserit, atque Christianis eam arcem incolumen conseruarit. miseros etiam ciues consolatus est, et inspectis Turcarum operibus eorum solertiam in

[note: 1542] construendis aggeribus miratus fuit. At Barbarussa Telone susceptus inspecta classe viginti quinque triremes elegit, quas praedatum ad Hispaniae oram emitteret, attribuitque eas Salecho et Assani Celebo arcta affinitate sibi coniuncto. Illi praeteruecti Narbonensem sinum, praedabundi caput Illeberis, oppidum praeterea Cadechesium, et Rosam hostiliter inuaserunt. superatoque promontorio Veneris circa veteres Emporias magna praeda potiti sunt. nactique onerariam nauem Algerium ad deponendam praedam traiecerunt, vt primo vere ad Barbarussam in prouinciam traijcerent. Cum autem interea Barbarussa vndique praedas ageret, rex Franciscus eum dimittendum ex Gallia censuit, atque in supplementum demortuorum Turcarum Punici nominis seruos omnes condonauit, qui essent Gallicis in triremibus damnati, ipsoque instruente omni genere commeatus, multaque munera in Barbarussam conge rente Ottomannica classis oram soluit, tenuitque recta cursum ad vada Sabatia. ibi ab Genuensi senatu benigne muneribus donatus, ad Iluam insulam descendit: eo loco Sinae Iudaei filium Tunetano bello captum liberauit, et Insulae pacem concessit. Inde Telamonem delatus oppidum vi caepit, et diripuit, Eadem vi et celeritate Monteanum oppidum noctu peruenerunt, et occuparunt. His nuntijs territi Sennenses Ioannem Lunam vrbis praefectum cum manu Hispanorum et ciuium cohortibus ad mare descendere iusserunt. Sed Barbari eductis in praealtam ri pam tormentis suppositam arcem et oppidum ita diuerberarunt, vt summae cladis periculo ciues territi, sese in seruitutem dederent. oppidumque incenderetur. Postea Barbarussa se ad Igilium insulam conuertit, atque oppido expugnato magnum numerum omnis sexus et aetatis hominum in seruitutem abduxit. Deinde Puteolana moenia frustra tentauit, atque superato Atheneo promontorio, vrbem Salernum inuadere statuit. Verum aborta tempestas classem eius disiecit, et vltra Palinmum raptam Brutijs littoribus Carreato praesertim oppido admouit. Inde multa praeda onustus Liparas peruenit, ac eius insulae vrbem tormentis ita concussit, vt incolas ad deditionem coegerit, atque in seruitutem abduxerit, qui septem millium humanorum capitum summam adimpleuerunt. Hac ratione Barbarussa multa mortalium praeda inglorius Byzantium redijt. Nam Melitenses tota ea expeditione nihil intermi serant, quod adeius classis interitum, et Christianorum salutem facere videretur.

[note: Turcarum in Pannoniam aduentus.] Eodem anno 1543 Solymannus Turcarum imperator magnis copijs in Pannoniam contendit, atque Christsanos, summa vi adoriri constituit. Itaque Sauo flumine ponte traiecto Amirathem Dalmatam Persamque Vlamenem ad expugnandum Valponium praemittit, hos quoque Achomatem Europae, equitatus magistrum subsequi iussit. Erat id oppidum ad Draui fluminis ripam positum, non longe ab Exechio. Tuebatur locum cum praesidio Petri Pereni vxor. sed defensores quanquam egregie munitum erat vim Turcarum non tulerunt. Amurathes enim Hungaros clemeter in deditionem accepit, et libertate proposita agros colere iussit. Inde ad Soclos oppidum exercitus ductus, vbi aliquandiu acerrime Turcis repugnatum, quod no biles Hungari incolarum multitudinem concitarant vt pericula contemnerent, et Turcarum audaciam propulsarent sed vbi multis datis et acceptis vulneribus territa, it rumpentium hostium impetum ferre non postent, in arcem confugerunt, vt inde deditione facta salutem et libertatem quoque impetrarent. sed his iratus Amurathes nulla pactione, sed arbitrio se dedentes egredi passurum respondit. atque ita ex euntes porta ad vnum omnes interfecit, vt ea crudelitate reliqui, qui spem in armis habebant, terrerentur. His rebus cognitis Solymannus capta oppida Amurathi dono dedit, et paratis omnibus e Buda ad expugnandum Strigonium contendit, Erant in praesidio Liscanus et Salamanea Hispani non admodum belliperiti, et ante peri culum hostium vani contemptores: Illi praeter paucos Hispanos Italicas duas cohor tes effecerant, quae in Pannonia remanserant. ad hos accesserunt vexilla duo Germanorum, ita vt militum numerus mille et trecentorum tantum numerum efficiebat. Paulus autem eorum Episcopus in pacatam regionem abierat, quod a Ioanne rege prius propter necessarias quasdam causas ad Ferdinandum defecerat, et certum

[note: 1543] cruciatum a Turca expectabat. Strigonium in praealta ripa arcem habet, indeque Da nubium praeterlabentem late prospicit. ex aduerso habet editum collem, qui portae vrbis imminet. moenibus autem extantia propugnacula desunt, per quae emissis tormentis subeuntium hostium latera feriuntur. Is structurae mos antiquis erat, quum nondum repertis bombardis, arietibus, balistis, et turribus ligneis vrbes caperentur. Propterea Rhodij equites superiore anno ad inspiciendam loci naturam a rege missi, retulerant, aegerrime defendi vrbem posse a maximis oppugnatam copijs hisce difficultatibus periti milites, qui ibi hybernarant, nouis operibus oecurrebant, et Solymannum expectabant.

[note: Strigonium obsessum.] Sed vbi Barbarus hostis late campos promotis castris occupasset, classemque aduerso flumine subeuntem ostendisset, omnes magnopere de salute dubitarant. Adauxit quoque metum legatorum aduentus. Nam Tyrannus tres Ianizeros e gente Christiana, iam pridem ad Machometis sacra traductos, Italum, Hispanum, et Germanum ad vrbem miserat, vt quisque sine interprete suae nationis homines alloqueret. Hi admissi perampla praemia dedentib. promiserunt, et abnuentibus extrema supplicia denunciarunt. Ad ea quum signiferi praeclara voce responderent, milites fide praestantes neque praemijs turpiter capi, neque minis terreri solitos, Turcae in castra redierunt, et eodem die tormenta in collem subuecta sunt. Tum Salamanea diffisus subur banis munitionibus in vrbem se recepit, quae Castelli nomen habet. Itaque Achomates eam muri partem ad oppugnandum accepit, quae episcopalibus hortis annectit. Vlameni autem Persae data est ea turris quassanda, quae portae Budanae imminet. Asappi a sinijlis ducib. ad perducendas fossas ducebant. Incredibile dictu quanta vi tormenta displodi coepta sint, adeo vt, proximus extantis coronae murus omnis prorueret, et continuo terraemotu cuncta quati videret. nec consistendi propugnantib. facultas in muro erat. Nam Ianizeri sclopetarij certissimis ictibus apparentium capita feriebant, et multi interius in statione perseuerantes, incidentibus ab alto sagittis, vulnerabam tur. sed multo grauiorem cladem fragmenta lapidum nostris inferebant, dum disrupta minutim tormentis euitari non possent, illisaque membris militum mutlies redderent. quibus malis adducti milites, deserta quoque exteriore corona interiores munitiones celeriter erexêre, vt minore cum periculo in defensione versarentur.

[note: Turcarum cades.] Nec animus tum Barbaris defuit quin audacter subirent. ter enim instaurata pu gna in vrbem irrumpere conati, ad nostrorum congressum peruenerunt: sed densatam phalangis aciem leuibus hastis perrumpere non potuerunt, itaque loco detrusi multis accepris vulnerib. sereceperunt. In ea contentione Baltaces Selimbriae Sanzacus interfectus est. Subierat quoque ad ripam Turcarum classis, ac tormentorum instrumenta et commeatum affatim a Buda subuehebat, nostrisque occupatis, classiarij milites et remiges ad suburbanas domos ociose versabantur. Id nostri ab arce spectantes non tulerunt, conglobatisque aliquot exsua cohorte fortibus militibus, Michael Rauenspurgius Germanus et Nardeus Italus eruperunt. Tanta fuit eorum impetus vt Turcae perterriti aut intercepti cadetent, aut adnatantes rapti flumine mergerentur. sed qui in classe erant sagittis et glandibus in nostros coniectis ita incumbentium impetum retardabant, vt iam admotis vndique nauigijs turius suos exciperent. Periere e Barbaris circiter ducenti, et ipse Zirmar natione Persa cuius erat classis imperium. Dum haec ficrent et Barbari stratis moenibus validiore indies impetu expugnandae vrbi vires intenderent, et nostrorum animi multis acceptis incommodis et vna maxime auxilij desperatione frangerentur, senex Calaber artificio tormentorum asuetus ad Barbaros transfugit: eius nefarij facinoris causam praedicabat, quod rex plura sibi seni et inopi stipendia deberet, ac ideo liberalis militiae dominus adeundus esse videretur. Is benigne a Turcis susceptus et interrogatus, docebat si vrbe Strigonio mature potiri vellent, Aquariam turrim omnino esse expugnandam. Hanc Habraymus Eunuchus Asiatici equitatus Magister, frustra prius tormentis expugnandam susceperat.

[note: 1543] erat, in eam Vlamenes noctuscaphis traiecit, erectoque aggere, conuectisque eo tor [note: Calaber trans fuga vrbem prodit.] mentis nonnullos exdefensoribus interfecit, et eorum latera nudauit, ita vt Asiatici murum subire auderent, et scalas expedire properarent. Interea Tutcae a maio ribus castris maximis tormentis verberare, praegrandibusque globis per mortaria in sublime iactis, vt cum ruina tectis inciderent, interiora deuastare non cessabant. Accidittum vt aenea crux deaurata, ob idque percussa solis radijs late refulgens, assiduo Barbarorum studio reuulsa et deiecta frangeretur. qua cadente solymarinum exclamasse ferunt, expugnatum esse Strigonium, postquam signum a Christianis adoratum et emplo decidisset. neque id omen pro vano a nostris acceptum est. defessis enim militibus, quibus nulla gleba in solo saxeo ad extruendas munitiones suppetebat, Liscanus et Salamanca de rerum exitu timide deliberantes, secreto demum inter se collocuti sese seruare et deditionem facere decreuerunt. Caeterum eius occulti consilij fama contineri non potuit, quin ad milites emanaret, quorum tertia fere pars interierat aut debilitata decumbebat. vna tum omnium vox audiebatur. satis adhuc virium superesse, vt interiora defendi posse minime desperarent. Sed centuriones et signiferi praefectis adulari soliti deditionem praeferebant. Nec multo post noctu deminus e muro signifer accepta per interpretem fide Salamancam exciuit, vt is deditione transsigeret. Nec mora occulte exiens ad Achometem contendit, admonitis prius Aquariae turris defensoribus, vt in de se ad salutem in vrbem reciperent. sed eo nuncio nostris territis et cum tumultu euadentibus, Turcae fuga animaduersa protinus irruperunt, interfectis quibusdam qui sarcinis efferendis tardius discesserant. At Salamanca nihil minus, impetrauit, quam vt mature se dedentes, cuncta ex Solymanni Imperatoris voluntate expectarent. Itaque Hispanus cum redire vetaretur, Liscano quaeretulerat perscribit, et monet si saluus esse velit extemplo sese et vrbem dedat.

[note: Strigonium Turcis deditum.] Acceptis literis Liscanus ad milites prodiens, deditionis necessitatem et propo sitam spem vitae et libeitatis exponit. nec mora ambiguo et fremente adhuc milite. Halis aperiri sibi portam ex deditione in castris facta, laeto potius quam ferori vultu postulat, eaque statim patefacta a Liscano introducitur, clauesque tractuntur. lanizeri pacato agmine ingressi munitionem totamque muri coronam occupant, milites nostros secedere, hastas deponere, et sclopetos in vnum aceruum proijcere iubent. Nemo est qui recuset aut edicto non pareat. Improuiso nanque et contra spem lanizerorum introitu terrefacti, se ipsos demissis pudore oculis intuentes, nihil nisi valde saeuum a Barbaris expectabant. Tum vero Halis per interpretes pronunciari iussit, paratafore per ampla stipendia his qui ad Solymannum transire vellent, nec plures quam septuaginta ex omni natione milites conditionem acceperunt. Hos Halis Budam deuehi cum delectis impuberibus iussit et reliquos ad repurgandam arcem cum Turcis delegauit. Postea Liscanus opibus suis spoliatus, milites quoque armis exuti ac ad naues deducti, traiectoque in vlteriorem Danubij ripam, Posonium contenderunt. Ibi Comes Salmensis regis iussu Liscanum et Salamancam proditionis accusatos custodiae tradidit, vt iudicio sistarentur. At Solymannus expiato Strigonij templo et ad suorum sacrorum ceremonias reducto, vrbem intrauit, et Mahometi grarias egit, quod eo die, qui erat Augusti decimus D. Lauren tioconsecratus, eam vrbem occupasset, in quo olim Baiazethes auus Methonem cepisset. Nec mora accitis Buda fabris admirabili structura et celeritate vrbem restituit, et commurniuit, vti in posterum Christianis spem recuperandae vrbis omnem adimere videretur. Inde Ossanium virum militarem Strigonij praefectum constituit, atque praesidio, armis, et comeatu confirmauit.

[note: Alba Regalis obsessa.] Hisce peractis Tyrannus emissis ad laeuam Tartaris Scythis, qui ad Alba regalem praedabundi excurrerent, ipse ad expugnandam Tattam oppidum contra Coma iam situm iterintendit. Verum praesidiarij octuaginta hostsum castris conspectis se extemplo dediderunt, et incolumes dimissi fuerunt. Tatta vero funditus euerta, vetere Ottomannorum instituto, quum raris sed validis omnino praesidijs

[note: 1543] partas bello prouincias, minoribus passim deletis arcibus, tuendasexiltiment. Tot niellus vero Hanibalem eius loci praefectum, frustra humani iuris aequitatem pro sa lute implorantem, capitali supplicio affecit. Aequata solo Tatta, Solymannus ad expugnandam Albam profectus, circa lacump aruum non pro cul ab vrbe castra locauit. Ea vrbs ob id Regalis dicta fuit, quod ibi solenni gentis ritu reges coronentur, ac in eodem templo priscorum regum sepulehra cum rerum gestarum titulis visantur. Carterum Buda, Strigonium, et Albaregni nobilissimae vrbes, paribus fere interuallis inter se distantes, trianguli figuram efficiunt, cuius ambitus miliaria circiter viginti Germanica compraehendit. Albam perpetua palus vndique praecingit, situ aduersus hostes mirabili, nisi per aestatem decrescente palude foret insalubris. Ab vrbe tres lati praealtique aggeres ad extremam paludis marginem porriguntur, quilongorum pontium similitudinem reddunt, habentque suburbanas domos, et vtrinque hortos, intercedente lata regione, qua viatores deferuntur. Vbi autem desinit palus atque inde aditus in vrbem datur, erecti firmi aggeres singulas portas communiunt, quas Albani bellis temporibus obseruari solent. Vrbs autem interior muro satis sumo, et praealta fossa quae paludem excipu, difficilem habet oppugnationem Quibus de causis aduentante Solymanno magna hominum multitudo prae se actis pecoribus in vrbem confugerat. Albanis praesidio erant duo vexilla Germanorum, et ducenti equires. Ad has copias accesserunt quingenti Hunga ri equites, quos Vsarones vocant. Torniellus vero, qui cum Italicis cohortibus lauarinum peruenerat. quatuor cohortes Albanis transmisie. Hos Barcocius cum ala equitum sequitur, apud quem iussu regis suprema belli potestas erat.

[note: Consilia mala obsunt.] Vbi Albam est peruentum, extemplo Solymannus non procul abesse nunciat. Itaque Barcocius praefectos et centuriones in consilium vocat, quibus etiam Birrous Albanorum praeter aderat, atque proponit, an suburbana aedificia relinquere, atque sincendere praestet quam tueri, vt tecta Barbaris desint. et vrbs interior minore imitum labore defendatur. Conclamant repente Albani: se non passuros vt suburbia, t te emplis et aedificijs exornata, deleantur. Hisce etiam Octauianus Insuber accessit, docebatque pari conditione periculi et vrbem et suburbia defendi posse. Haec eo dicente cuncti consurgunt, prudentes gnarique militiae imperiris et ferocibus paret Eo modo Barcocius repente factus alacer ad milites egreditur, et edocet cur suburbia defendenda susceperint, hortaturque vt virtutis operam parem praestare velint. Itaque promiscuo concursu studioque militum et ciuium suburbia muniuntur, instruunturque idonea loca maioribus tormentis, et custodiae diurnae nocturnaeque diuisis spacijs, certis ducibus attribuuntur. Sed Turcae appropinquantes Budanae tantum portae suburbijs incubuerunt. reperiebant enim ab ea parte paludem sicciorem, solumque ibi aggeri faciundo opportunum. Perspecto hostium consilio Barcocius Italos Germanosque omnes a reliquis portis ad Budanam traducit, et Hungaros agrestes, qui in vrbem confugerant, in deducti praesidij locum succedere iubet. Postea quum prima Turcarum agmina se in conspectum darent atque procurre rent, Vsarones et Germani equites, adiunctis peditibus Italis alacriter eruperunt, consertaque leui pugna, vtrique ad suos se receperunt. eodem modo per triduum nullo memorabili euentu est decertatum. Vbi vero Solymannus aduenit complexusque late vrbem spectantes stupenda castrorum specie conterruit, nostri obstructis repente portis omnes exitus sustulerunt. Id cum Vsarones excursionibus asueti vidissent, missionem petierunt, et frustra deprecante Barcocio nocturno syluestrique itinere prorinus abierunt.

[note: Vrbs frustra oppugnata.] Interea Turcae confectis pluribus vineis, perductisque sinuosis fossis intra sagit tae iactum processerunt: mox etiam summam aggeris coronam ita sagittis et glandibus petebant, vt nemo nostrorum conspici posset, quin binos ternosque simul gra ues ictus exciperet: eaque vis erat tormentorum vt totam munitionem pilae perforarent, materiaque dissipata milites vulneraret. Mox etiam Asappimultis virgultorum fascibus arenaque super iniecta fossam implerunt, vti serenae aestatis solibus valde siccatam,

[note: 1543] ita vt Ianizeri audacter subeuntes propugnaculum ab imo scalpere, suffodereque coeperint. Verum animaduerso hostium consilo, ita nostris pari cuniculo obuiam est itum, vt quum infaelici coepta ac exitu, praeparatus intro ad Barbarorum exitium sulphureus puluis fortuita flammam concepisset, multi exnostris perierint. Postea Turcae triplici acie instructa propugnaculo successerunt. Certatum est amplius tribus horis, pari spe et virtute. sed ad extremum Turcae multa iniquae pugnae vulnera perferentes, deiectis nostris, propugnaculum caeperunt, ac statim in eo tres paruos Falcones statuerunt, vt vtrinque nostros e tota munitione propugnantes et discurrentes deturbarent. Eodem quoque tempore ab irrumpentibus duo templa occupata sunt, per quorum hiantes ruinas nostri sagittis et glandibus petebantur. Verum munitiones cohortium Italicarum mira constantia, adiuuantibus etiam feominis et cucullatis sacerdotibus, eo die egregie sunt seruaae. Is erat D. Ioanni Baptistae decollato sacratus, quo Barbari Belgradum expugnatum, et Ludouicum regem in acie caesum meminerant. In eo certamine excelsae staturae Hungara mulier, conscenso inter milites aggere, praegrandi foenaria falce scandentibus duobus Barbaris vno ictu colla secuit. Sicque Turcae dierum sortibus dediti repulsi fuerunt.

[note: Suburbia a Turcis occupata.] Ferunt Solymannum ad se in praetorium vocatos Habraymum, Achomatem, et Halim grauissimis castigasse verbis, quod propugnaculo occupato nulla peracri facta impressione, nimisque celeri receptu, partae prope victoriae defuissent. iussisseque minaci vultu vt tridui spacio cuncta pararent, nec ad se nisi Alba capta reuerterentur. Itaque in vnum supremi certaminis conatum postridie calendas Septembris praelij signum dederunt, terribilique impetu munitiones adorti magnum terrorem stationibus nostris intulerunt. nacti enim matutinam nebulam, non prius conspecti sunt. quam ad congressum peruenerint. Pugnabatur maximo tumultu ad D. Francisci templum, sed vehementissime ad Deiparae virginis aedem. quoniam valida Ianizerorum manus in eum maxime locum incubuerat, qui ad tuendum Germanis erat attributus. Illi densata acie descensum Turcarum expectabant, et per accliuem aggerem inclinatas hastas ita continebant, vt extantes cuspides conspicerentur in summa munitione. Idcirco Barbari oblonga tigna capitibus ferentes, euadentesque in summum aggerem, transuersa ea supra hastarum seriem in subiectos Germanos prouoluerunt, casu adeo infesto, vt primorum ordinum milites contusis brachijs hastas deserere cogerentur. Tum vero Turcae clamore sublato praecipiti agmine saltuque proruerunt, nec quisquam fuit, qui ingruentium impetum sustineret. eodem quoque tempore Italicae cohortes multitudine hostium superatae, et aggere deiectae terga verterunt. sed paucis festinatus ad salutem receptus profuit, quum per angustam ianuam aditus pateret, et Albani nulla fugientium misericordia permoti muralis portae pontem sustulissent. Per totum itaque suburbanae regionis spacium caedendo terga sternendoque Barbarus processit. Cecidere in ea rerum perturbatione egregie propugnantes Carolus Siccus, et cum eo aliquot centuriones et signiferi. Octauianus quoque, qui vanitate consilij tantam cladem attulerat, trucidatus est. Ipse vero Barcocius, quum incitato equo ad portam se proripusset, nec ingressus per cancelli ianuam equiti daretur, Ianizerorum superuentu conciditur. Dominicus etiam Torniellus aurata casside insignis, in eadem desiliendi cunctatione ex equo deturbatus interijt. Reliqua autem multitudo quod portulam occisorum cadaueribus obstructam, ac Albanorum malignitate pontem sublatum videbat, in fossam praealtis aquis profundam se coniecit. ibi multi submersi, aliqui sagittis et glandibus petiti. Carolus tamen Rufus ad vrbem foeliciter enatuait..

[note: Alba regalis dedita.] Erant in vrbe Germanorum equitum praefectus et Vscasales Cremonensis. Hi confirmato animo reliquias militum colligentes, in muro praesidia posuerunt, tanta Albanorum trepidatione, vt nullibi publico consilio locus esset, et prompta cibaria quibus milites reficerentur, non reperirentur. Iam enim conspecta nostrorum strage Birrous praetor et senatores animos desponderant, nec ab armis aut praesidio, sed

[note: 1544] ab vna Solymanni clementia petendam salutem existimabant. Itaque Birrous de muro cum Turcis colloquitur, petitqûe vt tuto legatos mittere liceat, qui a Solymanno deditionis conditiones accipiant. id facile concedit Achomates. quo cognito nostri milites Rufum eligunt, qui vna cum legatis eat, et coram de salute et libertate praesidij paciscatur. Legati ad purpuratos deducti postularunt, vt in fidem sese dedentibus libertatis et ciuitatis iura seruarentur. Sed his ea data sunt responsa vt non omnibus venia dari videretur. tamen minuebat eorum metum, quod ad paucos poena pertineret. Rufus porro omnibus vitam et libertatem, et res incolumes, tutumque ad Viennam reditum impetrauit. eandem conditionem Germanorum equitum praefectus obtinuit, qui Rufo comes adhaeserat Legatis in vrbem reuersis, et omnia commode impetrata narrantibus ciuitas paulo ante metu perculsa ad spem salutis et veniae redijt. Nec multo post Achomates per interpretes in forum praemissos pronunciari iussit Germanis et Italis militibus, vt in crastinum diem ea quae profectioni opportuna viderentur collectis sarcinis expedirent, diligenterque cauerent, ne quisquam Hungarus ipsorum agmini misceretur. Albanis vero grauiter imperatur, vt limine se continerent, donec externi milites emittantur.

[note: Solymannus Byzantium reuersus.] Exiuere ad condictum Germani et Itali, Homare alae equitum praefecto deducente, qui porficiscentes ab iniuria tueretur, et reglos fines deduceret. nec quicquam nostris ademptum est praeter sclopetos paruos, quos nouo more hastati equites Germani ab ephippijs suspendunt. Hos maxime cupiebant Barbari, nouitate capti, quod ita mirum esset artificium, vt sine succenso funiculo quum liberet per machinae paruae rotulam, percusso pyrite lapide, ignem repente conciperent, et celerrime disploderentur. Barrocij quoque currus ab Homare retentus sine tumultu. Per totum id iter Tartarorum excursionibus infestum Homar nostros tutatus est. Sed postquam ad regios fines deuentum est, Homarque discessit, nostri in infestos Hungaros inciderunt, qui iusta prope pugna conserta lacessentes multis illatis vulneribus, nullam prope spem euadendi nostris reliquerunt, nisi regij equites e proximis castellis maturam opem circumuentis attulissent. Alia porro Albanorum erat conditio. Nam Solymannus emissis qui in vrbem confugerant et solitos agros colere iussis, aliquot Albanos ciues compraehendit, qui in magistratu fuerant, quum ciuitas a reginae et infantis regis fide defecisset, introducto Germanorum praeseidio. Ex eo numero aliqui interfecti, caeteri Budam vel Belgradum relegati. Caeterum Tyrannus Balibeio Albae praefecto munireque vrbem iusso, Bizantium redire constituit. Iam enim non dubia ingruentis hyemis signa maturandum omnino reditum indicabant. Nunciabatur quoque Torniellum in insula Comara Danubij sinistram partem, validis sublicijs in vado defixis et cratibus intertextis, subiturae classis aditum praesepsisse, eo consilio vt eius insulae maius oppidum tueretur. et iam Pontificiae cohortes, quae integtae legionis numerum implebant, Baptista Sabello, Iulio Vrsino et aliquot Rhodiae militiae equitibus ductoribus, Viennam peruennerant. Nec longe aberat Ferdinandus adductis Marcomannorum et Bohemorum auxilijs, vt ascensuro hosti terra et flumine obuiam iretur. Discedente autem Solymanno, Mahometes Iaoglis Belgradiensis praefectus delectus est, qui cum imperio toti Pannoniae praesideret. ab hoc praedabundis agminibus vehementer ea regio vexata et, quae ad lauerinum et Quinque ecclesiensium fines pertinet. cui malo cum a nostris occurri non posset, quodam genere induciarum impetrato, coactas copias rex dimisit, et Pontificiae cohortes cum Rhodijs in Italiam redierunt.

[note: Asoui mohis ad Tunetum] Eodem quoque tempore quo Solymannus in Vngaria, atque Carolus Caesar in Belgia contra Vvilhelmum Cliuiensem et Franciscum regem Galliae bella gererent, magne quoque turbae circa Melitensem insulam in regno Tunetano exortae sunt. Muleasses enim rex in Siciliam traiecit, vt a Caesare maiora praesidia aduersus Turcas impetraret. Nam Turcae Hariadenae clientes aliquot opportunas regni vrbes firmissimis viribus obtinebant. in hisque praesertim Constantinam,

[note: 1544] quae olim Cyrtha dicta fuerat, et Leptim paruam, quam Poeni Mahomediam, et nostri Africam appellant. atque item Adrumetim, quae Mahometa hodie vocatur. Eo autem ordine ex Africa discessit, vt in regni tutela sibi maxime fidos viros relinqueret. Is tum erat in summo apud Tunetanos magistratu, qui Maniphetes vocatur. In arce quoque constituit libertum genere Corsum. Copijs Amidam filium praefecit, qui suburbanos campos a Turcarum et Numidarum incursionibus tueretur. Afferebat autem Caesari munera preciosi operis tapetes, variaque ornamenta lectorum, atque item aliquot nobiles gemmas, et duos eximiae proceritatis Numidicos equos. Verum cum e Sicilia soluisset, recta cursum Genuam tenere non potuit, aduersis ventis Caietam primo, et mox Neapolim est reiectus. Ei pro rex Toletanus hospitalis munificentiae munera, domumque lautissima supellectile exornatam contulit, Neapolitanis nouum gentis cultum, vescendique morem et odoramenta omnis generis exquisitam luxuriam admirantibus. Cunctis nanque dapibus insani sumptus vnguenta infarciebant, constabatque pauonem cum duobus phasianis, in regia culina paratum, centum aureorum impensam excessisse. Exinde terrestri itinere ad Caesarem proficisci constituit: Dum omnia ad iter pararet certis ab Africa nuntijs didicit, Amidam filium ex repentina defectione regni Tunetani sedem inuasisse, interfectisque ipsius amicis et praefectis, ac gynecaeo incesta libidine profanato, arcem occupasse. Quibus rebus cognitis grauissime perturbatus in Africam statim traijcere, et rebus perditis opem ferre constituit. Itaque quanta potuit sestinatione, prolata pecunia, milites conscribit, probante Petro pro rege et veniam exulibus concedente, vt in Africam cum Muleasse traijcerent. ad huius edicti famam multi malefici et iudicijs damnati homines Neapolim confluxerunt. His ducem sese praebuit e patritiorum ordine Ioannes Baptista Lofredus. Is cum rege trimestre stipendium pactus cohortes conscripsit, et duo millia nauibus imposuit, mox etiam in Africam profectus, cum rege Melitam, et deinde Guletam applicuit.

[note: Amida patris regnum inuadit.] Apud Amidam erant summae authoritatis proceres, qui iuuenem pro libidine regebant, et ante alios Mahometes, eius Bohameris filius, qui olim Maniphetes fuerat. Huic Muleasses regno potius desectis virilibus contumeliosam necem intulerat, quod Rahamanam puellam, quam ipse deperibat, maturatis nuptijs praeripuisset. Deinde erat Adulzes ex Granata Maurus sclopetorum mirus artifex, quem Muleasses nequissimum seruorum appellarat, et ab se alienarat. Illi cum paucis coniurantes effingunt Muleassem apud Neapolim fato functum, et priusquam moreretur, ad Christiana sacra defecisse. Hac fama permotum Amidam hortantur, vt paternam sedem occupet, ne Mahometes frater, Christianis ad Guletam obses datus, studo Touarris ipsi praeferretur. Itaque Amida citato cursu e statiuis castris Tunetum contendit. Populus qui nihil de regis morte audierat, excipit eum ambiguis vultibus, eumque Maniphetes vehementer increpat, et suadet vt in castra reuertatur, restitantemque occursu multitudinis extra vrbem propellit. Amida sua spe deceptus ad Marsiam regionem deflexit, regiorum hortorum nobilitate celebrem. Postea Maniphetes celeri nauigio ad Touarrem se confert, vt si quid noui ex Sicilia allatum esset intelligat, et de Amidae temeritate conqueratur. Cum eo colloquutus Maniphetes, et Tunetum reuersus, in suspicionem venit perfidiosi initi consilij, quasi Mahometes obses paternum regnum affectaret. Nec diu post tumultus ille per quosdam ciues ad Amidam defertur. Is redintegrata spe fortunae rursus occur rendum statuit, et Tunetum reuertitur. primo ad Maniphetis domum decurrit. quo absente, eius familiam crudeliter interficit, et cum suo agmine ad arcem ascendit. Ibi etiam Fares custos ingressum prohibens occiditur, et repertus Maniphetes [note: Muleasses praelio victus.] iugulatur. per hunc modum vnius horae momento vrbe, arce, et regno potitur.

Harum terum Muleasses certior factus cum Touarre viro prudenti consilia inijt, vt filio occurrendum sit. Is regi suadere caepit, ne cum his copijs ire properaret,

[note: 1543] priusquam de rebus Tunetanis ciuiumque animis certius cognosceret. Eo autem apertius Lofredium monebat, ne ire pergeret, quod in mandatis, quae prorex discedenti dederat, aperte perscriptum erat, ne regi auide ituro pareret, nisi valida Numidarum manus (vti promiserat) auxilio aduenisset. Sed regem ac Lofredium incitabant aliquot Afrorum proceres, qui vrbe egressi praesto fuerant, eique soleni ceremonia gladijs iugulo admotis, more gentis, fidei militaris iuramentum praestiterant, testabanturque Amidam pudore et metu perterritum, vbi ipse se in conspectum daret, vrbe arceque arrepta fuga protinus excessurum. Nec mora Muleasses explicatis vexillis cum Lofredio ad Tunetum ire contendit. Tum vero e moenibus conspecto Muleasse Afrorum equitum valida manus hostili impetu porta erumpit, et magnis clamoribus aeditis pugna committitur. Ala regia familiarium erumpentes egregie sustinent. Erant dissidentes partes adeo inuicem exacerbati, vt plurimi ex vtraque parte trucidarentur, et multo plures misere in corpore vulnerarentur. Sed Muleasses impigre hastam quatiens, et obuios quosque saucians, in facie vulneratur, quae res suos magnopere perturbauit, et terga vertere coegit. Mox etiam ex Oliuetis frequentes equitum alae peditumque cohortes sese vndique Lofredianis circumdant, in quos nostri aliquot minora currulia tormenta emittunt. Verum his semel displosis ad iterandos ictus spacium nostris deest. Tanta enim incurrentium Barbarorum vis atque celeritas fuit, vt nostris animi conciderent, et abiectis armis in paludem se conijcerent, ac appraehendendo nauiculas, sese a Barbarorum gladijs eripere niterentur. Eae nauiculae profligatis magno vsui erant, quum instructae minoribus tormentis Barbaros displodendo terrerent, atque adnatantes exciperent. Lofredius quoque attonito similis equum Tracium natare solitum in paludem adegit, vbi a Barbaris confossus interijt, et cum eo Carolus Toccus illustri Graecorum sanguine prognatus. Solus fere omnium Cola Thomasius constanter pugnando occubuit, ad hortatus notos centuriones, vt secum potius decoram mortem oppetere, quam in paludis coeno perire mallent.

[note: Amidas a To uarre pacem srustra petijt.] Muleasses suo cruore et multo puluere foedatus, quum inter turbam terga vertentium profugeret, vnguentorum odore agnitus et captus est. Desiderati sunt ex ea caede mille trecenti. reliquos Touarres vestiendos recreandosque curauit, et non multo post in Siciliam transportari iussit. qui pedibus tandem Neapolim reuersi, eam cladem miserabilem fecerunt. At Amida victor patrem adempto oculorum lumine excaecauit, candenti scalpello proscissa vtriusque oculi pupilla. Eandem fraternae seuitiae iniuriam tulerunt, Nahasar et Abdalas cum Muleasse patre capti. Postea Touarri significauit apud se seruari paucos imberbes captiuos, quos ei tradere cuperet, et in his e Rabatinorum ordine circiter viginti equites Christianos, quos custodiae antea tradidisset, tanquam in fide patris perseuerantes. Promisit etiam se eandem amicitiam ijs conditionibus cum ipso, quam prius pater, seruaturum, aliquam etiam pecuniam repraesentauit, quae stipendij nomine praesidiarijs Hispanis soluerentur. Ad haec quoque restituta sunt cuncta Lofredij vexilla,, cadauerque eius ad sepulturam remissum est. Dedit etiam obsidem filium Sehitem annorum nouem. ea tamen conditiones, si ex his inducijs pax esse non posset, et inde bellum oriretur, vt Touarres Sehitem sibi incolumem redderet. Impetrata quoque sunt Lofrediana tormenta, ne Tunetanis hostibus aliquando prodessent. Eae induciae, etsi non iniquae, et a multis probarentur, tamen Touarres non ex dignitate Caesaris esse statuebat, vt is regno potiretur, qui immani perfidia nefarioque scelere, id contra Caesaris authoritatem occupasset. Itaque noua consilia agitat, accersendumque legitimae haerditatis [note: Abdemelech rex Tunetanus.] regem statuit, qui nutu Caesaris, Admidae iniuria offensi, apud Tunetum imperaret.

[note: 1544] confugisse diximus. Hunc quod esset Muleassis germanus frater, ad spem regni euocat, confisum Aneamsehae Numidarum principis opibus, qui Abdamalachum benigne hospitio susceperat. Nec oblatae occasioni deest ille, hortante praesertim Numida, et praedicentibus iam pridem Astrologis eum regem euasurum, et in regia Tuneti moriturum. Patrandae vero rei tempus opportunum aduenisse videbatur, quod tum Amida ad Bisertam profectus, vt ibi piscoli lacus vectigal exigeret. Itaque Touarres vt pactionis fidem seruet Sehitem puerum Tunetum remisit, excipiturque ab eo Abdemelech, qui noctu Guletam peruenerat. proximo die cum globo Numidarum ab vrbis portam peruolat, ingressusque statim ad arcem contendit. Nec eum portae custodes morantur, rati eum esse Amidam, qui a Biserta redijsset. Nam Abdemelech totam faciem linteis sudarijs inuoluerat (Paenorum more) vt ora a solibus puluereque defendat. Eo cognito attoniti custodes illico trucidantur. atque ita Abdemelech deterritis caeteris rex salutatur. Is ante omnia Sehitem puerum custodiae tradit, et in eandem formulam Touarri tributum pollicetur, qua Muleasses a Caesare regnum accepisset, eique in partem stipendij aureorum sex millia dinumerat. Nec multo post in lethalem morbum incidit, et trigesimo sexto die regni vita excedens rigio funere elatus est. Postea amici et Tunetani, monente Touarre, Mahometem eius filium annorum duodecim regem crearunt, eique statim adhaeserunt, qui aetatem eius regerent muneraque rerum publicarum ex arbitrio obirent, Abdalaget interfecti Maniphetis frater, Mesuar, Scyriffus, et Ioannes Perellus ex equitum Rabatinorum ordine, patria Tarentinus.

[note: Amidas regnum recepit.] His quatuor cuncta parebant. sed Mesuar intempestiuae prudentiae consilium coquens, quum diceret Tunetanae ciuitati non puero rege esse opus, exitium sibi cito peperit. nam praeoccupantibus collegis est interfectus, ea crudelitate vt nec propinquis nec clientibus eius parceretur. Eo sublato caeteri triumuiratum tyrannidis condiderunt. Perellus quoque gynaeceum inuasit, et Amidae omnes concubinas vitiauit. singulari cum dolore Amidae, qui Tuneto exclusus errabundus ad Leptim, ac inde nauigijs ad Sceccum Gyrapolitanum Moenicis peninsulae principem confugerat, passim ab omnibus opem implorans ad regnum repetendum, quod a nefarijs hominibus perfidia occupatum vastaretur, quum regi puero impotenter dominarentur. Haec eadem vera Tunetani sentiebant, querebanturque de Mesuar morte, qui pater patriae nefarie fuisset interfectus. Eodem tempore Muleasses paedore carceris miserabilis a fratris filio rege impetrauit, vti arce egredi templumque adire sibi liceret. Nec diu post quum Bernardinus Mendocius Hispanicae classis praefectus ad Guletam applicuisset, expetente Touarre e templo ad stagnum, atque inde nauigio ad Guletam est perductus, vt consultationibus interesset, quibus arma aduersus Amidam totiusque eius orae Turcas pararentur. Paulo ante Muleasses filiam Meluccam, Touarre auspice, puero regi vel improbantibus Tunetanis desponderat. Ea res ciuium animos ita exacerbauit, vt Amidam literis euocare maturarent. quibus ille confisus e Gyrapoli profectus, biremibus Turcae praedonis, qui Claudus dicebatur, Leptim aduehitur, atque inde coacta equitum manu Tunetum peruenit, tanta celeritate vt regi puero vix euandendi, et scapham ascendendi tempus relinqueretur, cunctaque ei paterent, nec quisquam arma corripere, aut hiscere auderet. Primum omnium Amida Perellum e latebra erutum abscissis virilibus in foro comburi iussit. nec tamen Perellus, oblato vitae munere, a Christiana religione deficere voluit. Nec multo post Maniphetem quaestione habita interficit, atque ita vrbis praetorem, et circiter quadraginta ex Rabatinorum ordine. Tanta quoque libido efferbuit, vt nec sorori parceret, et in omnem sexum crudeliter saeuiret.

[note: Muleasses in Siciliam relegatus.] Caeterum Muleasses non diu apud Guletam subsedit, Touarris auaritia offensus. querebatur enim ab initio depositam apud eum regiam Gazam, nequaquam integra fide tam inique a fortuna mulctato reddidisse, preciosaeque supellectilis partem, cum insignibus gemmis, certoque auri pondere sibi misero subreptam. quum autem

[note: 1543] Touarres eam contumeliae iniuriam multis argumentis diluere properaret, eo res est perducta vt Touarres ab rege peculatus apud Caesarem reus efficeretur, et vterque in Germaniam contenderet. Verum Caesar ad aequitatem facti controuer siam adducens, composita lite eo exitu vtrumque dimisit, vt Touarres ex Guletae praefectura detractus sit, Muleasses vero in Siciliam perduceretur, publico sumptu Siculorum alendus. Filius autem eius Mahometes, qui obses fuerat, ad vlteriores Numidas Lentigesiae auiae propinquos, vt fraterni imperij successum tutus ab insidijs expectaret, auijs itineribus confugit. Hacque ratione Tunetanum regnum iterum ad tempus pacatum fuit. Dum autem in vicinis Africae littoribus hoc modo bellum gereretur, Melitenses equites summa fortitudine res sibi commissas expediuerunt, atque Tripolim vrbem contra Barbaros egregie defenderunt. quin etiam saepius sua classe excurrentes Turcicos pyratas interceperunt, atque diligenter prospexerunt ne Respublica Christiana locis maritimis damno aliquo a Barbaris afficeretur.

[note: Caesar et Gallus pacem constituunt.] Cum hoc modo Barbari varijs in locis grauissima bella gererent, Christiani quoque infausto consilio infestis armis sese inuicem petebant. Caesar siquidem et Henricus Angliae rex, antiquis et recentibus odijs incitati, aduersus Franciscum Gallum ita consenserant, vt viribus consociatis, vno tempore diuersas regiones Galliae irrupturi, exuturique procul dubio eum magnae partis Galliae regno putarentur. Caesari militabant Mauritius Saxo, Albertus Brandenburgicus, Martinus Rossemius, Vvihelmus Fürstenbergius, Maximilianus Buranus, et Conradus Hessius ex Germanis. Ex Hispanis autem Aluarus Sandaeus, Aloysius Peretius, et Alfonsus Viuesius. Ex Italis Ferdinandus Gonzaga et Alfonsus Vastius. qui omnes maximis copijs equitum et peditum confluxerant. Gallus autem Petrum Strozzam Florentinum et Petrum Maciam Roscium ad suas partes traxerat. omnis tamen regis fortuna et salus in Heluetiorum phalange constabat. Itaque infestis animis vtriusque Monarchae exercitus concurrentes multa oppida et vrbes expugnarunt, atque aliquoties iustis copijs praelium commiserunt. Id quum Iohannitarum equitum ordo magno dolore perciperent, saepius per legatos Pontificem adierunt et petierunt, vt tandem funesto huic bello finis imponeretur, ne Turca occasionem adeptus Rempublicam Christianam pessundaret. Itaque tandem Pontificis et multorum principum intercessione apud Crepinium in Suessionibus castellum pax sancita, astipulantibus vtrinque veterum odiorum memoriam ex animis expellerent, et nouo affinitatis vinculo iungerentur. Promittebat Caesar se aut filiam, Philippi Hispaniae regis designati sororem, Carolo Aureliano nupui daturum, cui dotali nomine Belgarum regna obuenirent, aut si quid hanc affinitatem impediret, loco filiae, Ferdinandi regis filiam, quae dotali iure Mediolanensem principatum secum traheret. Contigit pax exoptata 14 calend. octobris anno partae saluris 1544.

[note: Georgius Schillingus princeps Imperij constitutus.] Constituta pace Ioannes de Homedes Hispanus 46 ordinis Iohannitarum princeps Maltam insulam aedificijs exornauit, atque aliquot munitionibus auxit. Ordinis etiam leges restaurauit, multis alijs insuper communi equitum consilio additis. In primis vero curauit, vt ordinis domus hinc inde in prouincijs per viros strenuos et honestos administrarentur. Accidit autem vt et Ioannes ab Hatstein prior Alemaniae, qui per 40 annos ibi praefuerat, paulo post centenarius moreretur. Susceperat is ordinem Rhodiorum cum alba cruce ante sep tuaginta sex annos Rhodi, atque suis virtutibus omnibus innotuerat, ita vt etiam sub mortem Maximiliani primi Caesaris Imperialis Camerae praeses ordinatus fuerit, ne motus aliquis maor in Germania vacante sede regia oriretur. Hinc etiam

[note: 1544] factum vt Rhodij ipsum in Melita insula ordinis principem eligere voluerint, nisi per legatos aetatem causatus liberationem obtinuisset. In eius locum hoc tempore Georgius Schillingus Carolo Caesari charissimus substitutus fuit, qui ante 52 annos quoque Rhodi equitum ordinem venerat, atque terra marique praeclara virtutis opera Christianis praestiterat. In primis vero in Tunetana expeditione Rhodiorum classi praefuerat, ac magna praeda onustus Melitam redierat. Hinc etiam Caroli voluntate Tripolim Africae multis annis gubernauit, et. Barbaris terrori fuit. Erat is linguae Arabicae et Turcicae peritus, vnde etiam Muleasses aliquot literas ei misit, atque se et regnum commendauit, cum adhuc arcem Tripolim gubernaret, atque Magnus Baliuus Germanicae prouinciae esset, harum formulam mihi transmissam et ex Arabica in Latinam linguam vtcunque versam huc subijcere placuit, vt Arabum scribendi ad nostros consuetudinem, et huius viri apud Barbaros authoritatem cognoscamus.

[note: Muleassis literae ad Schillingum.] In nomine Dei omnipotentis. Nos Muley et haczen. Rex Tuneti, Arabum, etc. Deo omnipotenti, cui in omnibus nos offerimus, giratia semper agimus. Vobis itaque strenuo, nobili et famoso, inter Christianos viro, priori Germaniae, in praesentiarum Castelli Tripolis gubernatori, salutem precamur, et denuo nos offerimus, ad ea omnia quae vobis grata fuerint, et ex nobis dependeant cum maximo amore et voluntate (prout semper fuimus) paratissimos. Et vos certos reddimus qualiter ad nos aduenit quidam ex hominibus ex Xerza, et nobis nunciauit, qualiter ferebat ad nos nonnullas vestras literas, quae sibi in itinere ablatae fuerunt: cuius relationi credentes, ipsum examinari fecimus, an de substantia et continentia literarum esset expers: qui subiunxit, praedictas literas, hoc continere, Quod homines ciuitatis Tasorae ad vestrum Castellum Tripolis venissent, offerentes et subijcientes se nostro dominio, dum tamen habeant ex vobis et nobis, securitatem et tutelam. ad quod, si sic est, sic ex parte nostra respondemus, quod nos praebemus eis securitatem, et volumus esse tutos, absque aliqua exceptionis clausula, remouentes a corde nostro omne odium et iram, si qua propter eorum rebellionem fuit. Et vos precamur, vt ex nostra parte, illis possitis polliceri, ad quod plenam authoritatem vobis praebemus, gratum et ratum habentes, quicquid super hoc feceritis pepigeritis, et tractaueritis cum ipsis. quod non folum ex nunc, prout ex tunc facimus et concedimus ipsis Tasorinis, sed etiam quibuscunque alijs personis, istius nostri regni Tuneti et Tripolis, in praesentiarum rebellibus et inobedientibus. Existimantes vos in dicto Tripolis regno, pro nostra persona, ad praemissa.

Insuper vos certiorem facimus, qualiter habemus a Caesarea Maiestate, saluum conductum, aut securitatem et tutelam, super omnibus illis quibus placet, ad nostra seruitia dominium et obedientiam venire quod ex ipsius et ex nostra parte omnibus huiusmodi concedimus, prout supra dictum est. Praeterea vos certioramus, qualiter non sumus obliti istius nostri regni Tripolis, quando quidem, Deo dante breui prouidebimus de antiquo nostro duce aut Castellano, cum tot copijs exercitus, quot in praesentiarum facultas concedit, vt possint, vindictam sumere ex nostris et vestris inimicis: et erit talis persona, quae et vobis, et nobis grata sit. Et quia perspecta nobis iamdiu integritas vestra, nos inducit ad credendum, quod ibi vos estis, est persona nostra, circa indemnitatem et conseruationem istius nostri regni, aliud ad praesens scribendum non restat. Id solum vos precamur, vt vxorem et filios, nostri et amici et familiaris Nariff habeatis in protectione, et vos illis propicium prebeatis. Et si quid sibi necesse fuerit, aut ipsi indigeant, omnia ad computum nostrum date, quia bene data erunt. Et quod hactenus pro eis fecistis, gratum nobis fecistis. Non aliud vltra. agimus gratias omnipotenti Deo, qui nos manuteneat et conseruet. prout semper fecit. Et vobis felicem vitam et honores precamur. De la nostra Ciuidad de Tunez ab 22. de Septembre anni 1546. To et Rey. Ego Rex.

Pari ratione Georgius postea in Algerano periculo Caesari adfuit, atque magnam partem classium in summa tempestate conseruauit. Itaque Carolus eundem

[note: 1545] amauit, eius virtutes passim praedicauit, et Haistenio succedentem inter principes Imperij Romani suscepit, cum omnibus eius successoribus, atque regalia concessit aliquandiu ab antecessoribus neglecta, quo sua iura per Germaniam conseruaret, et a nullo alio principe aut Republica impediretur. Id quod etiam Pontifex Romanus approbauit. Habet Ioannitarum ordo in Germanica natione (cui et Bohemica et Vngarica ascribitur) quinquaginta domos, et in his media pars ab equitibus strenuis huius ordinis gubernatae, qui omnes huius principis. iussa amplectuntur. ipse vero princeps sedem Heytershemij obtinet, arce elegantissima in plano loco. medio fere itinere inter Basileam et Friburgum Brisgaudiae sita. circa eandem etiam princeps octo pagos cum suprema iurisdictione possidet, atque subditis per viros doctos ius administrat.

[note: Bellum Smalkaldicum.] Eodem tempore Carolus imperator nihil prius habuit quam vt religionis controuersia inter Christianos (praesertim in Romano Imperio) componeretur, itaque cum Paulo pontifice conuenerat vt concilium Tridenti celebraretur. Cum autem Germani, qui Euangelici dicebantur, locum suspectum haberent, et iudices respuerent, Caesar primo Vvormatiae, post etiam Ratisbonae Imperij comitia indixit, in quib. tamen pauciores principes comparuerunt. Itaque Carolus minus obedientes armis cogere, atque eam controuersiam bello finire statuit. Tum etiam Gerardum Velduichium virum prudentem ad Solymannum Turcam ablegauit, vt ab eodem inducias aliquot annorum ipsi et imperio impetraret. Paulus Pontifex ad hoc bellum Caesari pecuniam, arma, et copias instructas suppeditabat ex Italia. Aderant quoque Hispani, et Belgae. praeterea Iohannes et Albertus Brandenburgici, atque Austriae et Bauariae principes, qui instructos equites et pedites adduxerunt. Nec etiam Germaniae imperiales vrbes cum foederis Smalkaldici principibus desunt, qui Ioannem Fridericum Saxoniae electorem, atque Philippum Hassiae Landgrauium sibi duces constituerant. Itaque in Iulio anni 1546 tota fere Germania in armis fuit, atque ad Ingolstadium Bauariae omnes exercitus diuersarum partium conuenerunt. Nullibi tamen iusto praelio per totam aestatem decertatum, Deo nimirum prohibente, ne tantum innocentis sanguinis funderetur. Cum autem tandem Mauritius Saxoniae dux cum rege Ferdinando Saxoniam electoris ditionem inuasisset, ac elector domum repeteret, Smalkaldicorum exercitus dissolutus fuit, et in hyberna concessit. Hac ratione factum vt Carolus victor vtrunque ducem Saxonem et Hassum in captiuitatem redegerit, atque alijs principibus et ciuitatibus mulctatis sequenti anno in gratiam receperit.

[note: Augustana comitia.] Interea magnae mutationes in Republica Christiana acciderunt. Franciscus enim rex Galliae cum Francorum regnum per annos 32 fortiter administrasset, obijt, atque Heinricus filius successit. Carolus enim Aurelianus frater ante biennium pestifero morbo decesserat. Hunc etiam Sigismundus rex Poloniae subsecutus est anno aetatis 81. cum Sarmatarum imperium per 41 annos iuste et sapienter gubernasset. Is regnum filio Sigismundo Augusto tradidit, qui ex Iagellonis Lithuani stirpe fuit vltimus. Fuerat lagello ad regnum Poloniae suscipiendum olim accitus, ita vt cum religione nomen mutarit nam in Baptismate Vladislaus erat dictus. Eo tempore Caesar Augustae Anno 1548 comitia celebrabat, atque religionis controuersiam frustra compone re satagebat, composita formula quadam religionis, per viros aliquot doctos, qua interim Euangelici in suis Ecclesijs vterentur, donec in Tridentino concilio aliquid certi definiretur. Eo Muleasses expulsus et excaecatus rex Tunetanus ad Carolum ex Africa venit, atque miserabilem suum statum exposuit. hunc enim ante decimum tertium annum Caesar in regnum reduxerat. Neque multo post etiam alter filius eo peruenit. Tum etiam Maximilianus Ferdinandi regis filius natu maximus, multisque Heroicis virtutibus conspicuus, Augusta profectus in Hispaniam contendit, vt natu maiorem Caesaris filiam Mariam in matrimonium ducat.

[note: Motus in Africa.] Sequenti anno iterum grauissimi motus in Africa Melitensibus vicina extiterunt: Itaque Ioannitae equites summa diligentia classem suam instruxerunt, et nequid

[note: 1548] Christiana respublica detrimenti a Barbaris acciperet prouiderunt. Erat ibi zeriphius quidam, qui a paruis initijs et latrocinijs auctus, et regnum adeptus, vicinum regem Ecsanum finibus expulit, et eius ditionem vi occupauit. is postea exul ad Caesarem Augustam venit, de sua fortuna conquerens, et opem implorans. id quod Caesar ei liberaliter est pollicitus. Cum autem Augustae nihil certi in religione statui posset, multique principum praesertim Mauritius Saxoniae elector discessisset, Carolus Caesar quoque abijt, atque in Belgiam profectus Bruxellis substitit, vbi Philippus filius Hispaniarum rex amplissima pompa ad patrem peruenit. Eum Caesar per Flandriam, Hannoniam, et Atrebates circumduxit, in eiusque sidem populum per iusiurandum adigit. Post Antuerpiam simul ambo redeunt, vbi etiam Melitenses equites Philippo protectori suo per legatos gratulati sunt. Paulo post quarto idus Nouembris Paulus 3 pontifex, anno aetatis 82 obijt, atque Ioannes Maria Montanus Gallicarum partium in eius locum electus fuit, qui prius Tridentino et Bononiensi concilio praefectus fuerat. Is se Iulium tertium appellauit. Ne itaque maiores motus per Europam fierent, denuo Caesar Imperij comitia Augustae indixit, atque ipse ad exitum Maij vna cum filio Bruxella discedens eo contendit, adducto secum Saxoniae duce captiuo, Landgrauio autem Mechliniae relicto. In eo Caesar proponit de continuando Concilio, et de mulctandis contumacibus, inter quos Magdeburgenses nominabantur. Verum principes aliqui se Concilium non aliter probare dicunt, nisi Augustanae confessionis Theologi non solum audiantur, sed decidendi quoque potestatem habeant, vt pontifex Concilio se submittat, neque praesidis locum obtineat, et iusiurandum Episcopis remittat, quo libere suam sententiam dicant.

[note: Dragutus per Melitenses Africa expulsus.] Dum haec Augustae fierent, Dragutus nobilis pyrata Turcis confoederatus pacem in Africa et in mari mediterraneo turbauit, atque vrbem Africam dolo occupauit, quae olim parua Leptis aut Aphrodisium dicebatur: postea quoque sese Solymanno Turcae coniunxit, atque auxilia ab eo impetrauit. Itaque Caesar Siciliae proregem admonuit, vt exercitum conscribat, atque hosti in tempore occurrat, ne Christianorum maritima ora a Barbaris latius vastentur et occupentur. Itaque is instructam classem parauit, atque Melitenses equites vt idem facerent adhortatus est. Id cum gnauiter fecissent, viribus coniunctis in Africam traiecerunt, atque vrbem prius a Draguto occupatam obsiderunt, et tormentis acriter oppugnarunt, ita vt turres et moenia ea fulminatione corruerent. Cum autem aliquandiu ibi per seuerarent, ac Dragutum imminere, et nouas copias adducere audiuerunt, accelerandum sibi esse viderunt, Itaque quarto idus Septembris anni 1550 terra marique milites immittunt, et aliquot horarum spacio vi capiunt, multis hostium interfectis et captis. Septem millia incolarum in captiuitatem abducta, atque tormenta bellica cum maxima praeda a nostris inde auecta. Postea Aphrodisium solo aequatum, ne Christiani magnis sumptibus eam vrbem contra Barbaros tueri cogerentur. Dragutus vero vrbe et opibus exutus ad Turcam confugit, et Byzantium cum paucis suorum peruenit. Ea res noui belli occasionem dedit, quod Turca non in Caesarem modo sed in Ferdinandum quoque regem suscepit. Nam Solymannus Dragutum humaniter susceptum consolatus est, atque statim naues, arma, et milites parare iussit, vt denuo in Africam reuertatur, atque amissam vrbem recuperet, et in primis Crucigeris Ioannitis noceat, qui vbique sibi et socijs nocere, atque propositum impedire sint soliti.

[note: Melita frustra a Turcis tentata.] Hoc modo Dragutus ingenti classe instructus Melitam recta contendit, atque arcem vi aut dolo occupare conatur. Id autem cum Iohannes ordinis princeps per exploratores intellexisset, subito equites suos in stationes disposuit, classem exornauit, atque insulae incolas adesse iussit, vt Barbaro irrupturo tempestiue occurrerent. Paulo post Turcica classis comparet, atque arcis praesidiarios per legatum ad deditionem hortatur. Verum illi gnauiter respondent, atque tormentis Barbaros infestare incipiunt. Id cum Dragutus percepisset, classem propius admouit,

[note: 1548] atque magnis bombardis turres arcis destruere incipit. Cum hoc modo per aliquot dies frustra arcem oppugnasset, atque Melitenses tanta vi et animi magnitudine pilis ferreis eius naues concuterent, incepto destitit, atque recta fugienti similis in Africam deflexit. Melite adiacent aliquot paruae insulae, in his est praecipua Gaulos, quae triginta millibus passuum ambitu patet. Haec occasum versus quinque millibus passuum a Melita distat freto intercurrente. Itaque Barbari Melita repulsi eam insusam capiunt et vastant, sex millibus inde mortalium in miseram serui tutem abductis. Eo tempore Tripolis insula Melitensium studo et labore contra Barbaros defendebatur, quae olim Leptis magna dicebatur. itaque eandem vrbem oppugnare, et in suam potestatem redigere statuit. Iudicabat enim id quod erat, nimirum fortissimos equitum Melitam prius euocatos, vt insulam eam principis et ordinis primariam sedem tuerentur. Hinc vrbem terra marique grauiter oppugnat, recentes milites fessis et vulneratis submittens, ita vt praesidiarij non virtute, sed multitudine victi de deditione cogitarent. Barbarus quoque eosdem incolumes cum sarcinis dimisit, et Tripolim arcem et oppidum, quod saepius infestarat, occupauit. Cum enim Melitenses longius distarent, neque Caesaris classis ad manum esset, insidias veritis, sese continuerunt, et meliora tempora expectarunt, praesertim cum Turcica classis mare Africum longe lateque occupasset.

[note: Magdenburgum obsessum.] Eodem tempore ex Hispania Augustam venit Maximilianus gener Caesaris, et rex Bohemiae designatus, per absentiam a patre Ferdinando rege euocatus, que inter atque Caesarem actio tunc erat ardua, de imperij successione. Caesar enim, qui sciret quanti esset momenti Germaniae coniunctio, filium haeredem, qui tam latis et diuersis finibus esset regnaturus, hoc veluti firmamento stabiliri cupiebat. Ferdinandus autem rex qui spectaret idem, neque suam neque sane filiorum expectactionem atque commoda diminui oportere iudicabat. Porro Maximilianus qui egregiam indolem prae se ferret, et multas calleret linguas, Germanicam in primis, et morum elegantia polleret, admodum erat gratiosus et popularis. Tum etiam bellum ab Imperio contra Magdenburgicos decretum. Mauritius quoque elector publico nomine belli summae praeficitur. In bellum vero decernitur aureorum sexaginta millia menstrua, proque sumptibus iam factis persolui iubentur millia centum. Propterea is continuo magnis viribus rem gerit, et constructis aliquot castellis, vt in ijs mlites hyemarent, in nouembri vrbem aggreditur. Fuit vrbs per integrum annum obsessa, et aliquoties frustra oppugnata. Tandem vero fortiter resistem tibus pax restituta. Tum etiam militi praesidiario fide publica fuit cautum, vt tuto abire liceat, atque ciuibus Euangelica doctrina permissa. Ad hunc modum liberati Magdenburgici praeter multorum expectationem summam nominis gloriam apud exteras nationes adepti sunt, quod prope soli per omnem Germaniam, exemplo suo docuissent, quid constantia posset. Eo etiam modo patres in Tridentino concilio, qui vndique Euangelicorum Theologos euocarant, atque in controuersis fidei articulis cum eis disceptarant, decreta sua minus expedire, atque hinc inde Ecclesijs docendi formulas praescribere potuerunt, dum illae Magdenburgicorum exemplo, saltem vtriusque Testamenti et primorum conciliorum doctrinam amplectendam, et publice docendam statuerent.

[note: Georgius Monachus occisus.] Sub finem huius anni Georgius Episcopus Varadiensis, nuper factus Cardinalis, e medio tollitur, ob societatis Turcicae suspicionem, domi suae confossus. Eius caedis author fuit Ioannes Baptista Castallius Italus, quem Caesar iam ante in Vngariam miserat, vt Ferdinandum regem ope consilioque iuuaret. Nam vxor vidua Ioannis regis Isabella, quum Transyluaniam aegre se posse tueri videret, pacta cum Ferdinando rege, summam administrationis ei permiserat, et traditis ornamentis insignibusque regni in Poloniam redierat. Hac ergo ratione totam pene Transyluaniam Ferdinandus occuparat, adiutore Varadinensi praesule. Sed quia post ille noua consilia moliri visus est, et dominatum affectare, vitae discrimen adijt. Sequenti 1552 anno Heinricus Galliae rex bellum cum Caesare restaurauit. Cui se etiam Augustae

[note: 1549] Saxoniae dux, Vvilhelmus Hassiae Landgrauius, atque Albertus Brandenburgius conunxerunt, propterea quod neque Saxoniae duci neque Philippo Hassio a diuturna captiuitate liberationem impetrare potuerant. Atque principes Germani cum ijs militibus, qui prius Magdenburgam oppugnarant et defenderant, per Rotenburgum, et Norlingam Donauertum petunt, recta Caesarem Oeniponti existem tem inuasuri. quacumque transirent, suam in potestatem oppidanos redigunt, et ijs quos antea Caesar delegarat abrogatis, nouum magistratum instituant, simul pecuniam eis et tormenta imperant. Hac ratione etiam Augustam Vindelicorum occuparunt. Vlmam tamen frustra tentarunt. Postea principes alpes petunt, et circa Fiesam Caesarianas copias praelio superant, et Erebergum arcem per deditonem in potestatem redigunt. Itaque Caesar cum Ferdinando fratre noctu maxima celeritate Oeniponte tumultuarie discedunt, atque Villacum sese recipiunt. Sic Mauritius Oenipontem in gressus Caesaris et Hispanorum bona diripuit.

[note: Gallus Metim occupat] Eodem etiam tempore Heinricus Galliae rex astu Metim vrbem Imperij occupauit, et per Lotharingiae fines cum maximo exercitu Tabernas quinto nonas Maij quatuor ab Argentorato milliaribus ditionis episcopi oppidum venit. postulauerat antea ab Argentinensibus vti rebus necessarijs exercitui subuenirent. Ea de causa Sarburgum ad eum legati missi, qui certum frumenti modum atque vini deferrent. Argentinenses in hac Galli expeditione ad quinque millia militum illico conscripse rant praesidij causa, deinde multa tum publica tum priuata aedificia circa vrbem, et quicquid prospectum impediebat, vel hosti poterat commoda re, demoliebantur, et qua parte cum primis necesse erat nouam vrbis munitionem instituebant. Qua re animaduersa, Galli Nonis Maij promotis castris Hagenoam, inde Vvissenburgum petebant. Huc ad regem venerunt legati, a Palatino principe, Moguntino et Treuerensi episcopis, et a Cliuensi ac Vvirtenbergico ducibus petentes, vt rex ab agrorum vastatione abstineret, et miserae multitudini parceret, cum profiteatur se libertatis Germaniae causa belligerari. Interea Caesar per Ferdinandum cum Mauritio et socijs de pace Lintij agebat, quae etiam tandem sub finem Iulij Passauij conci liata fuit. Itaque Gallus relicta Germania denuo per Lotharinglam domum redijt. Albertus tamen Brandenburgicus pacem exosus, Norinbergenses et Moguntinum electorem inuasit, et passim in Rhenensi tractu plurimas turbas dedit, atque Vorma ciam et Spiram in potestatem redegit, postea quoque Franco furtum obsedit. In ea autem cum Caesare transactione Ioannes Fridericus Saxo, et Philippus Landgrauius libertatem receperunt, et in suas prouincias remissi fuerunt.

[note: Turcarum strages.] Dum Christiani hoc modo ciuilia bella exercent, Turcae munitiora Vngariae loca contra pacis rationes occupare conantur, praesertim cum Ferdinandici multis iniurijs lacessiti Temesuarum et Zolnockum arces in suam potestatem redegissent. Itaque Barbari primo Temesuarum recipiunt, et praesidiarios contra datam fidem obtruncant. mox etiam Zolnockum a nostris relictum occupant. Nostri enim sese in arcem Agriam receperant, atque ibidem Turcis resistere statuerant. Vnde Stephanus Zoltai, Casparus Peteu, et Georgius Bornemissa cum duobus millibus fortium militum se eo contulerant. Id cum Halibassa cognouisset, triginta quinque millibus Turcarum arcem inuadere, et summis viribus oppugnare constituit. Cum etiam 10 die Septemb. Anno 1552 eo peruenisset, arcem obsidione cinxit, et murum vndique tormentis concutere coepit. At re minus succedente cuniculis egit et nihil intentatum reliquit vt vi in arcem irrumperet. Verum omnia frustra. nam nostri duce Stephano Dobo oppugna tiones fortiter ferebant, atque hostes sua virtute egregie repellebant. Cum hoc modo Turcae nihil efficerent, tandem in festo S. Michaelis viginti octo signis delectis Agriam denuo oppugnarunt, et a nostris victi turpiter recesserunt. Accidit autem forte vt 24 cadi pulueris bombardici igne correpti plurimum damni in arce darent, atque aliquot duces auferrent. At nostri illico accurrentes, laesos consolati sunt, et loca disrupta resarciuerunt. Tandem Turcae 12 octobris per integrum diem arcem oppugnarunt, atque spe praedae nihil intentatum reliquerunt vt loco potirentur.

[note: 1554] Verum nostrorum virtute maxima caede repulsi sunt. Postea promissis agere coeperunt, ac vt se dederent nostros hortati sunt. cum autem nihil efficerent, atque suas literas exustas audiuissent, ad vltimum praelium sese instruxerunt. sed denuo effectum vt magna sanguinis effusione vincerentur. Itaque tandem post sesqui mensem vasis collectis obsidionem soluerunt, et sese Pestum receperunt. Duodecim millia globorum inuenta quibus murum concusserunt. Perierunt ad sex millia Turcarum in ea oppugnatione, cum ex nostris tantum trecenti desiderarentur. Ea victoria Ferdinandus rex plurimum laetatus est, atque Stephanum Dobonum Vayuodam, et praefectum Transyluaniae constituit, alios vero milites officijs militaribus honorauit, aut pecunia liberaliter donauit.

[note: Christianorum ciuilia bella.] Pace confecta Carolus Caesar maximis copijs Metim vrbem mense Octobri obsidere coepit, atque Albertum Brandenburgicum cum 50 signis ad suas partes traduxit. Eam vrbem Gallus egregie munierat, atque forti praesidio defendebat, qui etiam crebras eruptiones fecerunt. Erat tum hyems asperrima et niuiosa, itaque Caesar licet numerosissimum haberet exercitum, ab oppugnatione tamen abstinebat, et cuniculis demum rem tentabat. sed frustra, quum et anni tempus impediret, et hostis per indicium id accepisset. Hyemis ergo intemperie Caesar coactus sub exitum Decembris obsidionem soluit. ex contagione autem atque frigore prope tertia pars exercitus misere perijt, magno Turcarum commodo, et Christianorum damno. Nec tamen id sufficiebat, verum passim ciuilia bella inter Christianos recruduerunt. Nam Gallus maximum bellum in Belgia contra Caesarem suscepit, et aliquandiu vario Marte gessit. In Italia quoque in Taurinis et Hetruria peracre bellum gerebatur. Conabatur enim Caesar Senas, quae eiectis Hispanis Gallorum opera sese in libertatem asseruerant, recuperare. Vnde etiam Neapolitanas copias in Hetruriam misit, et vna cum Florentinis Senas obsidere iussit. Ibi etiam regis exercitus mense Augusto, cui Strozza praeerat, a Caesarianis magna clade profligatus fuit. Quin et in interiore Germania Albertus Brandenburgicus cum Mauritio electore Saxoniae ingens bellum suscipit, atque tandem praelio inito penes Mauritium (qui vinceret equitatu) victoria fuit, sed ipse sclopeto traiectus ilia, biduo post vitam finiuit, magno Germaniae incommodo, cum egregius ille princeps Turcis obijci potuisset. Nam Barbara gens Anno 1553 ingenti classe mare Siculum in festum reddebant, atque Melitenses, Calabros, Corcyreos, et Siculos plurimum molestabant, quibus tamen illi fortiter occurrebant, et sua littora a Barbaris defendebant. Interim tamen Deus Solymannum Tyrannum grauiter domi afflixit atque ad eam insaniam rede git vt proprium filium Mustapham laqueo sustulerit, suspicans eundem cum Sophy Persarum rege clancularia consilia suscepisse.

[note: Philippus Angliae reginam vxorem duxit.] Cum haec hinc inde magna Christianorum sanguinis effusione fierent, Philippus Caesaris filius ex Hispania classe in Angliam appulit, et quarto post die Vintoniam vbi regina eum expectabat venit. Postridie reginam adijt, et altera die D. Iacobo sacrata Anno 1554 regio apparatu cum eadem nuptias celebrauit. Aderat Albanus et alter Caesaris legatus, qui inter solennia festa palam dixerat, a Caesare regnum Neapolitanum regi filio, nuptiarum causa offerri. Non multo post Caesar filio quoque Mediolanensem ducatum haereditario iure possidendum concessit. eius etiam nomine Melitenses equites Philippo regi per legatos gratulati sunt, atque se et suum ordinem commendarunt. Obijt aurem eodem anno M. Antonius Triuisanus Venetorum princeps, atque Franciscus Venerius in eius Iocum suffectus est. Sequenti vero anno Iulius tertius pontifex quoque decessit, in cuius sedem Marcellus secundus a patribus collocatus fuit. sed tamen non diu sedem tenuit, atque Ioannes Petrus Caraffa Neapolitanus, qui se Paulum 4 nominauit, successit. cuius pontificatus magnorum in Italia motuum causa extitit. Nam cum pontificij principatus clientes vocari iussisset, et in his M. Antonium Columnam, is ad inimicum veterem ire recusauit, et Neapolim contendit. Itaque pontifex eum proscripsit, et simul copias in eius ditionem quae in Equicolis est mittit, Tagliacozzium et Palianum caeteraque castella

[note: 1554] occupat. ibique fratris filium Fredericum Caraffam solenni ceremonia Palia ni principem constituit.

[note: Carolus Caesar Germania excedit.] Postquam Caesariani et Galli multis in locis, praesertim in Belgia et Pedemontana regione, diuturnum bellum gessissent, tandem cum in hybernis essent inter eos de inducijs agi coeptum, quae etiam in quinque annos sancitae sunt, dum ad integras pacis conditiones peruenire possent, sed in inducijs contineretur. Itaque milites vtriusque partis dimissi sunt. Postea quoque Philippus Caesaris filius, iam Belgarum possessionem a patre adeptus, totius prouinciae praefecturam, quae antea Mariae Caesaris sororis fuerat, Philiberto Allobrogrum principi commisit. Caesar vero rebus ibi compositis maximis antea curis morbisque confectus, initio autumni Anni 1556 Bruxellas conuocatis magistratibus prouinciae, de corporis sui imbecillitate locutus, filium eis commendauit, et legitimum haeredem et dominum constituit, postea cum duabus sororibus Maria et Eleonora Gandauum profectus est, inde in Selandiam nauiga uit. vbi cum dies aliquot egisset commodam nactus tempestatem in Hispaniam foelici cursu peruenit. Est in Hispania Betica regio, quae Extremadura dicitur, non procul a Merida. Ibi in loco amoeno Collegium est Monachorum quod S. Iusti nomen accepit. Hunc locum sibi delegit Carolus Caesar, vbi vitam procul a negotijs et strepitu ageret instrumento mirabili oblectatus, in quo omnem coelestium orbium, siderum, et motuum (additae etiam octauae sphaerae motu perpetuo) rationes contem plabatur. Cum etiam per biennium ibi vixisset, atque Imperium fratri resignasset, foeliciter ex hac vita migrauit, anno aetatis 58, et Imperij 39, vir quidem vel maximis imperatoribus comparandus. Eodem etiam mense vtraque eius soror decessit, praeterea regina Angliae Maria Caesaris nurus. Postea Elizabetha eius soror regina electa, quae pontificis religionem abrogauit, et exules in Angliam summa clementia reuocauit.

[note: Sigethum frustra obsessum.] Cum Ferdinandus per legatos Agriam arcem fortiter defendisset, atque Turcae sese ad maximum bellum pararent, pius rex legationem Constantinopolim miserat atque de incucijs agebat, ne Vngaria misere a Barbaris pupularetur. Verum per aliquot annos legati ibidem perseuerantes nihil efficiebant. Interea praefecti in Vngaria et locis finitimis arma exercebant, ac Babozam arcem munitam dolo occuparant. Idem de Sigetio fieri posse sperabant. Cum autem res minus succederent Anno 1556 id aperto marte efficere tentabant. Erat tum Marcus Horbatus vir strenuus cum fortissimis militibus ibidem in praesidio. Itaque Turcae ingenti exercitu aduolarunt et 13 Iunij oppidum et arcem obsiderunt. mox etiam tormentis egerunt et horribili boatu muros concusserunt. Verum nostri aliquoties erumpentes plurimos hostium trucidarunt. Accidit tum 20 Iunij vt Turcae exteriori muro vrbis potirentur, atque sexta impressione facta arcem inuadere statuerent. Vnde nostri periculo animaduerso viriliter denuo eruperunt, et octingentis interfectis, alios ex oppido repulerunt. Nec tamen Turcae destiterunt. quin viginti millibus plaustris materiam aduehentes fossam arcis implere proposuerunt. At omnis materia a nostris artificioso igne absumpta fuit. Id cum saepius tentassent, omnis tamen eorum conatus fuit irritus, postea Halibassa admonuit vt se dederent. Cum nec sic aliquid efficeret 12 Iulij per quinque continuos dies oppugnauit, et recentes fessis semper submisit. At nostrorum virtute Sigetium egregie defensum fuit. Postea 21 Iulij decessit, ac ex vrbe Quinqueecclesiensi 27 Iulij redijt, ac denuo aliquoties ad murum praelium redintegrauit. Inuenta sunt decem millia globorum immissorum. Verum tandem magna suorum strage duobus millibus optimorum militum amissis obsidionem soluit, ac se in tutiora loca recepit. Ex nostris 120 desiderati tantum. Hacque ratione eo tempore Sigethum fortiter defensum fuit.

[note: 1556] Antequam Caesar e Belgia discesserat, Rex Ferdinandus castella quaedam in Vngaria [note: Ferdinandi in Vngariam expeditio.] praesidijs firmauerat, quasi aliquid a Turcis metuendum praesagiret. qua sane coniectura eum non fefellit. Nam paulo post Turca iter in Stiriam direxit, et in tractum Quinquecclesiensem, expugnauitque Coppam, et Babozam. Sigetium tamen arx Marci Horbati virtute est defensa. Huius ergo propugnandae causa et ad arcendas certas et quotidianas incursiones, Rex Viennae conuentum instituit ex quinque inferioribus et Austriacis nationibus. Praeterea alteram in Hungaria Presburgi, postulans vt auxilia ad illam expeditionem conferrent. Interea motus in Vngaria oritur, Bebecco Vngaro authore, propter Erlam in Transyluani et Zipsum. Id circo Theodericus Marcellus missus ad domandos rebelles cum trecentis equitibus leuis armaturae, additis totidem Pannonijs Husaronibus, qui primum quidem aliquot vrbes expugnarunt, demum vero in proditionem inciderunt. Postea aperiente se vere Turca Tragam ponte iunxit, et Halibassam cum mille et quadringentis militibus ad Sigetum expugnandum misit. Rex Ferdinandus quoeu duodecim peditum cohortes, Nicolao Poluillero duce, in Sueuia et Austria collectas, adiunctis praeterea grauis et leuis armaturae equitibus, misit ad Babozam (quae est inter Sciriam et Sigetium) recuperandam. Hi cum peruenissent Cauischam, et inde Babozam ire contenderent, Halibassa tentabat eos depellere, relictoque Sigetio ad aliquot menses graui obsidione presso, multa huc tormenta de nocte aduexit. quorum aduentu cognito nostri fortiter cum ipsis manus conseruerunt, inque fugam compulerunt. Interea Turcae machinas in eminentiora loca euexerunt, vnde nostris magna sunt illata detrimenta, adeo vt multi praestantes viri, praecipue ex equitibus, interierint. postea traiecerunt fluuium Rymuiam, sed magna cum suorum caede pulsi sunt. pugnatum est ferme totum diem, adeo vt iustum praelium fuisse videatur.

[note: Turcarum strages.] Maximas res hic gesserunt Poluillerus, Pucheius, Ruber, et Gylis, qui post cum muneribus sunt equites aurati a rege Ferdinando creati. Cum autem oppugnarent arcem praeter gregarios occubuerunt frater Poluilleri, atque Stainbrunnus Alsatus equitum praefectus. praeterea Sigerdorfius, qui peditum ordines ducebat. multi quoque capti fuerunt. Ex Turcis vero plures perijsse putantur, et praeter reliquos magni nominis praefectus Coppae. Quanquam vero nostri strenue Campo potiti fuerunt, tamen ob commeatus et pulueris inopiam obsidionem soluerunt, et ad duo milliaria Gorgum vsque instrumentum omne et impedimenta salua reportarunt, ibidem regis consilium expectaturi. His rebus cognitis rex filium Ferdinandum Austriae archiducem cum tormentis, equitibus et peditibus eo transmisit, adiuncto ipsi principe Plauicensi et Carolo Cherotino, qui expugnarunt Carothnam vbi circiter quadringenti Turcae et Hungari perierunt. Haec insperata res commo uit hostem, vt arces et munitiones Babozam, Sammartinum, Gerosgalum, Seliam, Sanlaurentium, et Caliangen incenderint, tormenta disiecerint, et ad Quinquecclesiam vrbem confugerint. Respirauit hac re Marcus Horbatus, et eum locum petiuit, multis villis et pagis incensis. incidit autem in turmam Turcarum, a quibus stipendia militi ferebantur, atque his prostratis ahud paruam consecutus est praedam. Adamus quoque praefectus, qui prius Albam regalem inuaserat, suburbium cremauerat, et multa pecorum millia abegerat, tunc oppidum Sian aggressus est. ibi ad quingentos Turcas et totidem tranfugas Christianos vicit, et magna praeda sine vlla suorum clade domum redijt. Iidem pagi a Turcis combusti et deserti sunt, quo via tuta esset, postquam a Sigetio pulsi fuerunt. Post haec in autumno circiter quatuor millia Turcarum ab Quinquecclesia profecti, vt aduersus Christianos castra metari velle viderentur. sed opere nihil tentarunt. Itaque cum frigus incesseret, Ferdinandi filius sub finem octobris Viennam redijt.

[note: Philippi et Galli in Italia bellum.] Interea Columna, qui se imparem Pontifici agnosceret, Philippi regis opem implorat. Itaque is Pontifici significauit vt clienti suo paternas possessiones relinqueret, esse enim alias honestiores rationes suos cognatos augendi. quod si ita pergat, sese suis nequaquam defuturum. verum pontifex nec precibus nec minis

[note: 1557] permoueri potuit. Vnde Philippus Albano proregi Neapolitano mandauit, daret operam, vt et Columna sua recuperaret, et pontificem ad officium reuocaret. Paruit Albanus, atque eo vsque progressus fuit, in Velitris Tibure et Hostia occupatis, vt Romam obsideret, quam etiam capere potuisset, nisi religione retentus pontifici parcendum esse duxisset. Interea pontifex Gallum solicitare, misso ad eum fratris filio Carolo Caraffa Cardinali, non cessabat. Annuit Gallus pontifici, et primum Aquitanorum cohortes aliquot nauibus impositas submisit, qui ei subsidio essent dum maiores copiae pararentur. Neque tamen contra inducias sa facere vel Gallus vel Philippus existimabant, quod non inter se et suis de rebus, sed vterque pro altero (cui deesse non posset) propugnaret. Sed postea Heinricus Guisanum cum viginti millibus peditum et quatuor millibus equitum Romam contendere iussit, vt pontificem liberaret. qui vbi superatis alpibus in Taurinos descendisset, et secundum Padum exercitus ageret, initio anni 1557 Valentiam peruenit. Quum autem ibi transitum negarent et rem sclopetis e muris gererent, Galli oppidum aggressi ceperunt, impositoque praesidio Romam contenderunt. Ibi aliquiot mensibus frustra contritis, Guisanus rege eum in Galliam reuocante, exercitum incolumen initio hyemis reduxit, et Pontifex paulo post restituto Columna Philippo regi est reconciliatus. Eo autem tempore Melitenses sedulo mare finitimum custodiebant, ne Barbari Christianis dissidentibus ex improuiso nocerent.

[note: Melitensium cum Turcis varij conflictus.] Petierat quidem Heinricus Galliae rex vt Solymannus sua classe Siciliam aut Neapolim inuaderet, ac regis Hispaniarum vires distraheret, id quod Turca ob multas causas negarat: nihilominus tamen Piratis, Mauris, et Turcis Africam littoralem incolentibus mandauit, vt maria versus Italiam infestarent, atque vbique praedas agerent, ita vt Siciliae prorex classem suam in portum Caietanum et Neapolitanum reducere cogeretur. Interea Guisius ordinis Ioannitarum per Franciam prior, atque Cardinalis Guisij, ac Heinrici copiarum Gallicarum praefecti frater, cui Melitensis classis commendata erat, quatuor triremibus optime instructis orientem versus excurrit, atque hosti insidias struere optauit. occurrebant tum ei naues duae onerariae varijs mercibus onustae. eas aggressus deuicit, et in potestatem redegit. Mox etiam quatuor Turcicas triremes offendit, atque horribili clamore vtrinque aedito certamen cum ijs inijt. Tandem Melitenses egregie vicerunt, ita vt vnam triremem hostium incenderint, secundam submerserint, atque tertiam et quartam vi coeperint. Cum hoc modo victor pro more Melitam rediret, vt classem suam reficeret, atque vulneratos equites chirurgis curandos traderet, ecce aliae quatuor Turcarum magnae naues occurrunt, atque praelio decernere gestiunt, vt de occisis socijs vindictam sumerent. Cum autem Prior videret sese praelij aleam vitare non posse, proram fortiter in hostem vertit, et pugnandi potestatem fecit. Quia vero 72 equites grauiter vulnerati, atque aliquot etiam duobus praelijs superioribus interfecti essent, consilio centurionum paulatim decedere ac Meliam versus properare decreuit. Verum in reditu triremis vna a Barbaris intercepta, in qua 52 equites depraehensi sunt. Ipse vero cum reliquis praeda onustus Melitam redijt, atque proxima hyeme quieuit. Sequenti autem vere in Franciam ad aedes suas rediit. Eodem tempore ingentes motus apud Turcas excitati. Nam Bayazethes Solymanni filius ad Sophim perfugerat, vt paterno regno poteretur. At Selimus a patre adiutus fratrem persecutus est, et circa Licaoniam ingenti praelio superauit 40000 Turcarum vtrinque interemptis. Hacque ratione motus ad tempus fuit sopitus.

[note: Galli ad S. Quintinum victi.] Post captam Valentiam renouatum est inter duos potentissimos et Melitensibus gratissimos reges atrox bellum, cuius maturandi occasionem praebuit quod Gallicae classis praefectus Douacum Belgarum oppidum ex improuiso capere ten tasset. vbi etiam magnam pecoris multitudinem abegerunt. Tum vero Philippus sibi in Gallicum bellum incumbendum ratus Aprili mense in Angliam traiecit, et Anglos excitauit vt eorum pecunia et milite ad id bellum iuuaretur, quod et reginae

[note: 1558] vxoris authoritate obtinuit. Itaque de communi Angliae procerum consilio missus est fecialis qui Heinrico bellum denunciaret. Ex eo tempore vterque rex delectibus in Germania et alijs in locis habendis operam dedit: Et ad Gallum Ringrauius et Rifenbergus ad quindecim millia peditum et quatuor equitum adduxerunt. Ericus vero dux Brunsuicensis magnas copias equitum et peditum in Belgiam Philippo adduxit. Gallus ergo aliquot oppidis et castellis occupatis, et in his Lentium ad Atrebates, ad Ambianum castra posuit. Philippus vero Philibertum Sabaudiae ducem affinem suum praemittit, et summam belli administrandi potestatem attribut. Is in hostium terram irruens Marienburgum et Guisium oppida munita praetergressus de improuiso Fanum Quintim obsidere cepit. Qua de re Gallus certior factus suos laborantes nouo praesidio et commeatu confirmare statuit. Re autem non semel frustra tentata, postremo Anneum Momorantium Galliae equitum Magistrum, peditatu et equitatu alijsque rebus egregie instructum, eo transmittit. Profectus igitur Momorantius suos iubet hostem leuibus praelijs distineri, interea ipse in oppidum quae voluit immisit. Cum autem in regia castra redirent, neque longius ab hostium castris abessent, quam quo glandes tormentis emissae peruenire possent, tormentis dispositis in tentoria Philippeorum magno impetu displodere caeperunt. Itaque Philibertus equitatum suum in hostes concitat, et in fugam conijcit. Mox etiam pedites aggressus magnam stragem aedidit, et ad tria milia coepit: inter quos Momorantius ipse cum filio, et Ludouicus Gonzaga fuit praeterea Ringrauius Germanorum cohortium praefectus. Aliquot etiam post diebus vrbs ipsa quum deditionem facere nollet expugnata est, et magna caede passim foedata. Incidit haec victoria in 4 idus Augusti. Atque haec causa fuit quod Heinricus Guisium ex Italia cum cipijs domum reuocarit.

[note: Caletum a Gallis occupatum.] Hac clade Heinricus territus nouos delectus in Germania, duce Iohanne Vvilhelmo Saxone habuit. Nec Heluetij in tam graui casu regi amico et socio defuerunt. Vbi omnes copiae in vnum conuenerunt, rex Guisanum omnibus praefecit, eique Termeum Strozzam adiunxit, cuius consilio vteretur. Is igitur mense Decembri rigenteque hyeme educto exercitu, ea specie quasi ad S. Quintinum recuperandum tenderet, statim Caletum versus vrbem Anglorum maritimam iter arripuit. quamobrem obseruata aestus maris reciprocatione, terra marique oppugnationem instituit, ac primum arcem obiectam portui quam Risbanum vocant expugnauit, et portum armatis nauibus impleuit, atque milites exposuit, qui ad vrbis portas penetrarunt. Hac ratione irrumpentes milites altero die vrbem munitissimam, et per ducento annos ab Anglis possessam capiunt et diripiunt, tertio nonas Ianuarij Anno 1558. mox etiam praesidio imposito Guisius Guiennam oppidum firmissimum occupat, et incendit, sicque ipsis brumae diebus Galliae ob celebrem victoriam contra omnium expectationem recreata fuit. Postea quoque conuersis signis Lucemburgum tendit, et Theodonis villam forti praesidio munitam magna vi tandem expugnauit, non tamen sine multorum militum et ducum suorum iactura. Nam ibi Petrus Strozza reginae Galliae propinquus belli dux peritus pila percussus occubuit.

[note: Caesarianorum ad Grauelingam victoria.] Cum haec ad Theodonis villam gererentur Termeus Caleti et Senarpo Bononiae praefecti vltra Grauelingam Dancherquum maris portum oppidanis diffugientibus de improuiso coeperunt. verum cum id se retinere non posse viderent, praeda onusti magnisque gregibus abactis, adornabant abitum, quum ecce magnae adesse equitum et peditum copiae nunciantur, duce Egmondano comite, cui Philippus rex Benicurtium et Renciacum cum suis pariter copijs adiunxerat. nam ibpartito pro fecti sunt vt hostem interciperent. pedites ducebat Lazatus Suuendius homo fortis et prudens. Hi nacti hostem non procul a Grauelinga, in patenti planicie acie instructa, ei pugn potestatem fecerunt. Sed Gallia qui se numero inferiores esse cernerent intra vallum se toto eo die continuerunt. sequenti die agmine quadrato progressi se Caletum recipere conabantur. Verum Egmondanus eos sic

[note: 1559] abire non est passus. Nam illico miro impetu hostes aggressus est. Sustinuerunt primo Gallorum equites egregie hostium equitatus impetum. conseruerunt, et peditum cohortes acriter manum. Sed cum Galli vincerentur, eorum acies ceperunt languescere, ac paulatim pedem referre: acrius deinde vrgente hostes, terga vertere. sit magna caedes. permulti in fuga acriter insequente hoste conficiuntur. sed multo plures interclusi capiuntur. Termeus quoque et Senarpo in manus hostium deuenerunt. Philippus hac potitus victoria hostium terras cum validissimo exercitu ingressus tandem non procul a Dorlano oppido castra metatus est. Hoc nuncio accepto Guisanus, imposito Theonuillae praesidio, castra inde mouens ad Mosam am nem accessit, intente quid hostis moliretur obseruans, qui et ipse Namurum ad idem flumen accesserat.

[note: Melitenses pacem regibus suadent.] Hac ratione cum multum Christiani sanguinis effunderetur, Melitenses equites qui neutrarum partium essent, atque Turcarum et Barbarorum conatum obseruarent, magno dolore afficiebantur, praesertim cum intelligerent munita quaedam loca in Africa occupata, adeo vt oblata occasione magnum malum a Turcis nobis esset expectandum. Itaque Iohannes de Homedes, veneranda canicie conspicuus ordinis princeps, Paulum quartum pontificem per literas et legatos diligenter admonuit, vt tandem inter Christianorum summos principes pax constitueretur. Orarunt quoque Philippum et Heinricum regem, vt ciuilia illa bella tollerent, atque mutuis auxilijs arma contra Barbaros maiorum exemplo sumerent. Itaque crebris admonitionibus factum, vt de pace aliquot tractationes haberi inciperentur, praesertim per captiuos Momorantium atque Termeum, intercedente quoque Christierna Caroli Lotharingi ducis matre. Hinc tandem pax tot annos frustra optata, tam saepe tentata, inter duos potentissimos reges, ac Philipertum Allobrogum ducem facta est. sed occultata diu, ne forte milites, quibus pacis nomen erat odiosum, aliquid noui inceptarent. qua etiam de causa diutius in castris retenti fuerunt, atque sic tandem dimissi quasi de pace conuenire nequiuissent, et sequenti anno bellum redintegrandum foret. Erant enim in vtriusque castris vltra centum et triginta millia militum, quorum maxima pars e Germanico peditatu et equitatu constabat. Rumor tamen confectae pacis sensim erumpens apud omnes inualescebat, et bellis iam prorsus defessas nationes magno pere recreabat. Interea Philippo regi nuncia de patris Caroli morte allata, et paulo post etiam de obitu vxoris Mariae reginae Angliae. Itaque sese Buxellas ad suorum funera lugenda receipit, dum pacis prodendae tempus veniret. At in locum Mariae soror eius Elizabetha regina Angliae 6 die Nouembris electa fuit.

[note: Melitenses pacem regibus suadent.] Antequam Caesar moreretur, per Aurantium principem Ferdinando fratri regi Romanorum imperij insignia Francofurtum miserat, atque ipse sese quieti dederat. quo etiam vt moris est electores septem imperij conuenerant. Itaque 16 calend. Aprilis in eiusdem vrbis templo, quod D. Bartho omaeo sacrum est, Ferdinandus Imperator Augustus est renunciatus, princeps omni genere virtutum laudatissimus, et in primis pacis studiosissimus. Philippus vero et Heinricus eam hyemem pacis confectae conscientiae quieuerunt. ineunte autem vere Anno 1559 pacem promulgarunt. eius autem praecipua erant capita, vt superiora foedera omnia rata essent: vt reconciliati principum animi mutua praestent officia, et reipublicae Christianae commoda vterque promoueat: vt eo incumbant quo generale Concilium celebretur: vt eis qui alteri parti contra alteram militarunt venia detur, et bona restituantur: Vt Philippus Gallo S. Quintinum, Castelletum, et Haonum restituat, Heinricus vero Philippo Theonuillam, Marieburgum, et Iuodium: Vt Terouanam Gallo (vt tum erat) restituatur neque muniatur: Vt Hesdinum Hispano permaneat: Quicquid vterque rex in Montisferrati principatu tenet, illud duci Mantuano reddat: Vt Gallus Valentiam restituat, Genuensibus veor Corsicam insulam: Cedat item Gallus oppidis quae in Hetruria occupauit: praeterea Sabaudo omnia quae cis et vltra alpes cepit restituat, praeter Taurinum vrbem, Pinarolium,

[note: 1559] et Clausium (quae cis padum sunt) item Cherim et Cherim et Villanorum vltra Padum, quo intra triennium quid iuris sit decernatur: Sabaudus neutri parti adhaereat: Contra Imperium Germanicum rex neuter aliquid moliatur. Vt etiam firmiore vinculo foedus teneretur, conuentum est vt Philippus Heinrici filiam Elisabertham, et Philibertus Margaritam, Heinrici sororem uxores ducant. Philippus dotis nomine acciperet quadringenta coronatorum millia, et Philibertus trecenta millia. pacem sanciuit iuramento Philippus Bruxellis nonis Aprilis, Heinricus vero Lutetiae 14. Calend. Iulij. Facta praeterea potestas omnibus Christianis sese ad hoc foedus adiungendi, modo a foederis promulgatione intra sex menses, obsignatis literis id contestentur. Hoc modo factum vt Respublica Christiana, atque in primis militaris Ioannitarum ordo plurimum exhilaratus fuerit, et passim supplicationibus institutis Deo gratias egerit.

RERVM MEMORABILIVM, STRENVISSIMI ORDINIS IOANNITARVM, RHODIORVM, AVT MELITENSIVM EQVITVM, TERRA MArique fortiter gestarum, Liber vndecimus.

[note: 1559] VT connubia ex foedere rite celebrarentur, misit Philippus [note: Nuptiae Lutetiae celebratae.] rex Albanum ducem Lutetiam, qui regis sui nomine sponsae fidem daret et acciperet. Itaque cum decimo calendas Iulij Philibertus Sabaudus et ipse Lutetiam peruenisset, eodem die filiae regis sponsalia sunt celebrata, Lotharingo Cardinali verba faciente, ac solendi ritu Albano regiam sponsam tradente. Per sex deinde dies nullum hilaritatis genus tum conuiuijs tum ludis regio apparatu exhibendis praetermissum fuit. Adfuerunt etiam ex vniuersa Gallia et Hispania plurimi Iohannitarum equites, vtrique regi grarulantes. Septimo vero die (qui fuit tertius calendarum Iulij) Margarita regis Heinrici soror Philiberto desponsata est, et ludi equestres habiti, in quibus rex ipse Heinricus extitit prouocator, vna cum tribus alijs principibus, Ferrariensi, Guisano, atque Nemurio. Prodijt autem

[note: 1559] rursus in pugnam postridie rex armatus. atque vbi summa cum omnium admiratione conflixisset, et aliquot hastas fortiter fregisset, admounuit eum Momorantius, vt quoniam ingens aestus esset, et ipse iam satis certando laborasset, deinceps quiesceret. cui rex respondit, se iam strenue quatuor decursionibus esse defunctum, quintam velle in Philiberti propinqui sui gratiam obire, idque statim vt ipsi Philiberto significaret, Momorantij filium ad eum misit. Mox cum Largeo satellitum suorum praefecto, iuuene forti et strenuo, tanto impetu concurrit vt Largei hasta in regis pectus frangeretur, et fragmentum per galeam non recte clausam, inter duos oculos adactum, regi alterum oculum perfoderet, et fragmenti pars intra ipsum frontis cranium alte infixa occultaretur. Illico accurit Momorantius cum aliquot principibus, qui regem in sella collocarunt, apertaque casside eam plenam cruore cernentes, eum in regiam vt curaretur portarunt. quod vbi vidit Largeus ingenti dolore metuque perculsus, ad regis accidit pedes, eius facti a quo omni culpa abesset, veniam petens, cui rex prompte ignouit.

[note: Heinricus rex interijt.] Ibi statim ei regina adfuit cum Delphino pene exanimata. at rex cum potum petiuisset, dixit se semper operam dedisse, vt pro Gallici nominis gloria fortiter in hostem pugnans mortem oppeteret. Iam vero quando alio mortis genere occumbendum sit, sese Deo commendare. Ex eo vulnere febris molestissima orta, quo factum vt per decem dies acerbissimos cruciatus senserit, adeo vt ei visum hebetaret et loquendi facultatem adimeret. Itaque vndecimo die vulneris dolore est consumptus. In eo tamen foelix, quod pacatum regnum filio reliquerit, qui paulo post de more regum Galliae inauguratus, Franciscus secundus appellatur. Filia deinde in Hispaniam ad Philippum, qui classe post soceri casum in Hispaniam se contulerat, adducta est, magnaque totius Hispaniae laetitia accepta, vt pote quae tam exoptatam pacem attulisset. Philippus autem a Belgia discedens Margaritam sororem suam, Octauj Farnesii vxorem, toti Belgarum Flandrorumque prouinciae praefecit. Regem est secutus Paulus quartus pontifex. nam decimoquinto calendas decembris Romae vitam cum morte commutauit. In eius locum Cardinales, post quatuor mensium de nouo pontifice eligendo certamen, tandem quarto nonas Ianuarij anni sequentis Ioannem Angelum Medicem Mediolanensem suffecerunt, qui se Pium quartum appellauit. Eadem etiam aestate qua rex Galliae est mortuus Hercules quoque Estensis Ferrariensium dux, cum iter in Galliam adornaret, ardenti febre absumptus est, relicto haerede filio Alphonso. Huis in matrimonio erat Cosmi Hetruriae magni principis flia. Autumno sequenti etiam Isabella regina Vngariae obijt, Stephano filio Transyluano relicto. Eodem fere tempore etiam Ioannes Homedes Melitensium princeps decessit, atque Claudius de Sengle 47 princeps ab ordinis equitibus magna gratulatione substitutus fuit.

[note: Melitensium in Africam expeditio.] Cum hoc modo Christianis pax constitura esset, Melitenses apud Pontificem et Philippum regem diligenter egerunt, vt expeditio in Africam susciperetur, ad Tripolim portum et oppidum, diu a Ioannitis defensum, recuperandum. Illud enim Dragutus Turca ante nouem annos Christianis eripuerat. quin et Meningen insulam (quae et Gerbi dicitur) quae Carnano Maurorum regi pertinebat magna nostrorum iactura in suam potestatem redegerat. Itaque Philippus mense septembri Anni 1559 ingentem classem illico iussit, vt eodem mense in Sicilia conuenirent, et recta per Melitam in hostes proficiscerentur. Illis sese quoque Romani pontificis, Hetruriae principis, atque ordinis Melitensis, auxilia cum multis alijs ex varijs Christianorum prouincijs uiris fortissimis coniunxerunt, ita vt circiter centum tri remes et nauigia conuenirent, Andrea Gonzaga duce existente primario. Cum autem naues tardius conuenirent, princeps de medinacoeli cum parte copiarum Melitam antecessit. atque in portu eo deuenirent. Dum autem ibidem vernales ventos expectarent, multi militum morbo consumpti sunt. Tnadem tempestate commoda orta belli duces deliberant, vtrum recta Tripolis aut Meninge

[note: 1560] insula perenda? Melitenses censebant Tripolim obsidendam, idque celerrime antequam Dragutus eo peruenire atque milite et commeatu munire posset. Alij vero Meningem Insulam inuadendam, quae omnium rerum copia exercitum alere, atque tutum receptum a Barbaris in omni periculo dare possit. Indeque opportuno tempore Tripolim petendam. Id quod maiori parte in faelici consilio placuit. Itaque in februario sequentis anni Melita soluerunt et recta Meningam versus cursum intenderunt. Interea Dragutus octingentis Turcis lanizeris Tripolim peruenit, atque vrbem propugnaculis, commeatu, et milite egregse muniuit. Byzantium etiam nuntios ablegauit, atque Solymanno de Christiana classe in Africa nuntiauit. Nostri vero Meningem appulsi cum Barbaris Mauris decertarunt, atque hoste fugato in insulam descenderunt. Insula illa non procul a littore distat, atque paludibus passim repleta est, caret autem alijs fluminibus, atque in medio montosa existit. Habitant ibi adtriginta millia hominum vili vestitu in humilimis casis. Est autem satis fructifera, ita vt Dactylos, oliuas, hordeum, milium et eiusmodi proferat. omnes Barbari existunt auari et libidinosi, qui multasum mulierum conuersatione delectantur.

[note: Meninges insula a nostris oppugnata.] Eam insulam cum Christiani intrassent Caruanum regem ad se vocarunt, vt cum eo de belli summa deliberarent. Interim arcem eius Insulae munitam octo millibus peditum obsidere, et tormentis maioribus muros concutere statuerunt. Praeibant Hispani, secundo loco Germani, et Itali sequebantur. Illi in itinere Maurorum decem millia nostris insidias tendentia intra syluam depraehenderunt. Eos ergo aggressi ad septingentos occiderunt, alios in fugam conuerterunt. Postea pergentes ad arcem venerunt; atque arcta obsidione cinxerunt. Praefectus eius loci cum videret se hosti resistere non posse, cum Turcis aufugit, et arcem Mauris defendendam reliquit. Verum illi deditionem fecerunt, incolumitatem pacti. hacque ratione locus ille munitus in Philippi regis Hispaniae potestatem peruenit. vbi etiam Varona et Hieronymus dellacerda cum suis cohortibus praelidij causa permanserunt. Dum haec fierent Rex Caruanus in nostrorum castra peruenit atque cum belli duce colloquium habuit. Erat veneranda canitie conspicuus et Maurorum habitu alba linea indutus. Aderat quoque Tunetani regis filius. Sedebat rex in terra atque disserebat qua ratione Turcae ex Africa pellerentur. Cum autem eorum sermones protraherentur nauicula illico aduenit, atque significauit Bassam Piali ingenti classe octoginta quinque triremium aduentare, atque hinc inde plures ad illum accedere. Id quod nostros merito in tanta militum penuria terruit. Nihilomi nus tamen nouam arcem propugnaculis instruebant, atque cum Insulae primario conueniebant. Is Draguti signa deiecerat et in eorum locum Hispani substituerat. Promiserat quoque sese quotannis sex millia coronatorum, Camelum, quatuor struthiones, quatuor accipitres minores, quos Nisos vocant, et quatuor caeruleos falcones tributi nomine (sicut prius Draguto) regi Hispaniarum persoluturum.

[note: Christianorum clades.] Nono die Maij ordinis Iohannitarum Magister alia nauicula significauit Turcicam classem in propinquo esse et iam ex Gozo insula recessisse, cum aliquot millibus Ianizaris et Asappis optime instructis. Itaque vela colligerent atque sese ad tutiora loca, aut ad se Melitam reciperent, ne Christiani ex improuiso damnum aliquod paterentur. Itaque Iohannes Andreas Auria Ghimeranum ad ducem misit, eumque orauit, vt illico se in naues conferret, quo ante Turcarum aduentum retrocederent. Verum is ad arcem perseuerabat. Nam Christiani ibi quatuor propugnacula prius erexerant, atque vnam Auriam, secundam Gonzagam, tertiam Viceregem, et quar eam Ordinem Ioannitarum denominarant, cum arx ipsa Philippalcazer diceretur. Praeterea puteos et cisternas effoderant, pro aqua tempore necessitatis colligenda. Itaque dux sperabat et classem et arcem conseruari posse. Cum autem Turcarum ingentem classem sequenti die conspiceret, cum Auria discedere statuit. Verum bis ventorum occursu ad portum redire cogebantur, ita vt vterque vix tandem in arcem incolumes peruenirent. Turcis autem erat ventus secundus,

[note: 1560] qui illos celeriter ad insulam impellebat. priori tamen nocte maior pars nauium cum quatuordecim triremibus discesserant. In mense quoque Aprili lohannitarum princeps suas triremes auocarat, quibus prorex Siciliae etiam alias decem addiderat, vt maritima loca Siciliae defenderent. Interea Turcae ap propinquant, ac tormenta in nostros exonerant. Mox etiam decemnaues immobiles ad littus sub arce existentes in potestatem redigunt, deinde etiam alias naues, licet nostri aliquandiu fortiter resisterent. Sequenti nocte Vicerex et Auria duabus nauiculis ex insula Melitam effugerunt. Rex quoque Caruanus cum principe Tunetano ad tutiora Africae loca se receperant. Inde Vicerex in Siciliam redijt, et Insulam contra hostes muniuit. Aurias autem dissipatas naues hinc inde in mari collegit. Ea tamen expeditione nostris septendecim triremes et magna pars nauium interierunt.

[note: Turcae insula Meninge potiti.] Erat in arce Aluarus cum quinque millibus peditum ex Germanis, Italis, et Hispanis, praeterea mille alij belli penitus expertes. Itaque cum Turcae arcem 17 Maij obsiderent, Aluarus egregie restitit, atque aliquoties Turcarum impetus repressit. Postea quoque Dragutus accessit, atque quindecim maioribus tormenus munitiones concussit, quae Tripoli secum aduexerat. Habebant nostri in arce quadraginta tormenta minora et mediocria, quibus plurimos Turcarum et Maurorum prostrarunt. Aliquoties etiam eruptione facta cum hoste decertarunt, ac multis occisis et vulneratis in arcem redierunt. Cum hoc modo per duosmenses obsidionem pertu lissent, Turcae omnes fontes, puteos, et cisternas sustulerunt, atqueterra replerunt ita vt in summa aestate siti mihies deficerent. Barbari etiam subinde cuniculos agebant, atque propinquius ad arcem aggeres erigebant. Nostri aliquandiu marinas aquas distillarant. Atque eius salsedinem aufferentes dulces reddiderant. Verum lignorum materia deficiente, etiam id eis ereptum fuit. Eam necessitatem cum Alurus sensisset, cum quibusdam alijs triremem ad arcem consistentem noctu ascendit, atque effugere tentauit. Verum a Turcis intercepti fuerunt. Hac ratione factum vt milites qui vel morbis vel gladio supererant deditionem fecerint, qui vita donati in miseram seruitutem abducti sunt. In hoc bello circiter octodecim millia hominum, morbis absumpti, aut aquis submersi, aut armis et tormentis occisi fuerunt, quorum multi etiam aegroti et vulnerati ab eius loci incolis trucidati sunt. Illi tamen omnes pro Christianae fidei defensione fortiter occubuetunt, praesertim cum ante tres menses pontifex ipsis literas indulgentiae ac peccatorum remissionem transmisisset. Eodem etiam Anno 1560 Andreas Auria classis praefectus 25 Nouemb. obijt aetatis suae 94. Cum hanc insignem cladem Christiani accepissent, Sariffus rex Marocus Africae quoque Christianos inuadere atque regni fines dilatare proposuit. Itaque filium suum ingenti exercitu in regionem Mazausgensem misit vt eam occuparet. Sita est regio illa in littore Africano versus Oceanum orientalem, atque Lusitaniae aut Portugaliae regem suum principem agnoscit. Cum autem munitiora regionis loca a Lulitanis fortiter defenderentur, atque Barbari nihil efficerent, tandem multorum caede in die Ascensionis domini Anno 1561 a nostris praelio victi ad propria loca redire coacti fuerunt.

[note: Maximilianus Caesar electus.] Ab ea expeditione Christiani aliquandiu quieuerunt, et a tot diuturnis bellis animum recrearunt. Verum paulo post Anno 61 Franciscus Galliae rex obijt. Et Carolusus eius frater successit, sub quo ciuilia bella diuturna religionis causa excitata fuerunt, id quod Melitensium ordini in Barbaris profligendis plurimum obfuit. praesertim cum in Maio eiusdem anni Turcae litora Italiae et Melitensium inuaserint, et aliquot homines secum abduxerint. Cum etiam Philippus aliam classem contra Barbaros instruxisset 18 Nouemb. Anno 1562 Naufragium passa est ita vt 25 triremes cum Mendoza praefecto submersae fuerint. Ferdinandus quoque Caesar inducijs cum Turca pactis Germanorum principes inuicem reconciliauit, ac ab omnib. instar patris cultus et obseruatus fuit. Cum autem is laborib. Et aetate confectus esset, circumspicere coepit de rege Romanorum eligendo, qui post eius obitum absque Germaniae tumultu Imperator constitueretur. Itaque cum Germaniae electoribus ea de re agere

[note: 1563] coepit, atque Maximilianum filium Bohemiae regem, pacis et iustitiae amantissimum principem, proposuit. Hac ratione factum vt Franckofurti Comitia instituerit electorum principum, vt aliquid certi ea de restatueretur. Illi cum frequentes ibidem comparuissent, atque res indeliberationem venisset, tandem vnanimi consensu propter plurimas et grauissimas causas Maximilianus Imperatoris filius 24 nouembris Anni 1563 rex Romanorum electus, et magna solennitate coronatus fuit. Sequenti etiam anno 8 septemb. Possonij rex Vngariae inauguratus.

[note: Turcarum legati Francofurti.] In illis Comitijs Franckforti 23 octob. Ebraimus Stroschenius Solymanni legatus 29 equis et 6 camelis comparuit, et pacem cum Ferdinando Imperatore ad aliquot annos confirmauit. Is in consessum post aliquot dies admissus Sclauonica lingua longam orationem habuit, atque Christianis pacem suasit. Conditiones erant vt captiui Christiani et Turcae vtrinque liberarentur: vt Ferdinandus annuatim triginta millia ducatorum Vngaricorum Turcae penderet: vtque Stephanus Ioannis regis filius cum suis in hac pace compraehenderetur. Solymannus eam pacem Iuramento scripto affirmabat. Postea legatus Imperatori nostro sui domini munera offerebat, duo pocula Christallina cum gemmis decorata, praeterea quatuor camelos, et equum Turcicum auro et margaritis egregie exornatum. Tandem Ebra imus Ferdinando et Maximiliano eius filio gratulatus ac optima quaeque precatus est. Verum pax illa non fuit diuturna. nam statim post biennium mortuo Ferdinando praefecti Vngarici turbas excitarunt, atque loca quaedam munita contra pacis formulam occuparunt. Rebus foelicitergactis Ferdinandus Imperator per Rhenum ascendens octauo die Ianuarij Basileam peruenit, atque a Magistratu summa liberalitate et hilaritate exceptus fuit. Eodem tempore Huldricus Vveinbergerus Imperatoris consiliarius atque Camerae Austriacae secrearius per biduum apud me diuertit, atque primo ad Imperatorem aditum patefecit. id quod mihi in proximis Augustanis comitijs apud Maximilianum plurimum profuit. Postea Imperator in Sueuiam et Rhetiam peruenit, ac tandem per Bauariam descendens Viennam redijt. Habebant tum Dani cum Suecis bellum grauissimum, ita vt Dani hostesus die Nouembr. insigni praelio ad Helmstadium superarint, magna Imperatoris perturbatione. Cum autem sequenti 1564 anno aetaris 60 in festo S. Iacobi ex hac vita migraret, Maximilianus Caesar successit, atque merito Imperator Augustus salutatus ab Imperij Electoribus fuit, magna oranium principum et ciuitatum Germaniae gratulatione.

[note: Transyluanicum bellum.] Eodem tempore Hispani ac Melitenses Africam inuaserunt, et ad oram arcem munitam Peuold Vrletz die 6 septembris summa fortitudine occuparunt multis Barbarorum trucidatis, ita vt praeda onusti domum victores reuersi fuerint. Maximilianus quoque Imperator praeter expectationem cum Turca in Transyluania bellum habuit. Nam Melchior Balassus eius praefectus aliquot oppida in finibus eius prouinciae occuparat. Hac iniuria rex eius loci commotus, Sackmarum obsedit Caesarianae ditionis, quod tamen Balassus ex Imperatoris beneficentia potiebatur. Id etiam oppidum Vayuodani ex improuiso adorti vna cum eius vxore et liberis interceperunt. Balassus vt contumeliam vlcisceretur, Debrezinnum celebre Pannoniae oppidum eius ditionis diripuit et incendit. Mox etiam Transyluani expugnarunt oppidum Hadad, eorumque copiae augebantur. nam Solymannus supra quatuor millia Turcarum, et Moldaui tria millia ad eos miserant, ita vt Vngaris adiunctis plurima damna Caesarianis inferebant. Inde oppidum Vngar obsederunt et oppugnarunt, cui Burgstalerus cum Germanis prae erat. Illi ita moenia tutati sunt, vt ex hostibus 400 ceciderint, ex Caesarianis vero 40. Eo peracto Caesar duo millia peditum conscripsit, et Cassouiam petere iussit. Hos duo peditum signa sclopetariorum subsecuta, atque quadringenti Silesii equites. Hisce omnibus Lazarus Suendius vir strenuus dux assignatus, quem peditum duae cohortes cum octo aeneis tormentis in castra deduxerunt. Cum hac ratione plures coirent, atque Suendius supra octo millia instructorum militum in promptu haberet, Tokayum munitum

[note: 1564] castellum in finibus Vngatiae obsidere statuit, atque Anno 1565 nonis Februarij oppugnauit. opportune autem tunc accidit, vt magna glacie Bodrogus et Tybiscuflumina quibus alluitur fortiter rigerent. Itaque impetu facto Ducem glande traiecerunt, atque praesidiarios ad deditionem compulerunt. Postea quoque nostri oppidum Erdeud ditissimum expugnarunt. Statuerant quidem Barbari Transyluanis succurrere, atque eorum magna manus ad Budam conuenerat. sed quia post hyemem magnae aquarum inundationes erant, ad eosdem celeriter peruenire non poterant.

[note: Lazari Suendij successus.] Proposuerat Solymannus Transyluanum iuuare, et in Pannoniam primo vere proficisci. nihilominus vt Caesarem falleret, et in proposito impediret Marcum Cibiniensem Transyluanum, qui ad Mahometis sacra defecerat, legatum ad eum misit, vt ad pacem hortaretur. Idem Vayuodus et rex Poloniae fecerant. Verum Suendius Caesarem per internuntios admonuit, pacem verbis, et re bellum denunciari, eaque astu fieri, quo postea imparatus armis opprimeretur. Nihilominus Caesar ne a transigendae pacis negotio alienus esse videretur artium praefectis iniunxit, ne quisquam eorum hostem iniuria afficeret, quod tamen ab ipso non seruabatur. dum enim Viennae de pace ageretur, iuxta Iulam plurimae incursiones fiebant, ita vt Tesmaruensis praefectus et sex millia militum cum tormentis eo deuenerit. Ad Transyluaniam quoque in dies maior numerus Turcarum confluxit, vt iustus exercitus esse videretur. Dum haec fierent nostri prope Sigethum eruptione facta ducentos Rascianos interfecerunt. sed in reditu Turcae superuenêre, et magna strage nostros affecerunt, vt ex sexcentis pauci euaserint. Erat tum Nicolaus Strinius praefectus apud Caesarem. Suendius vero interea Sackmarum a Transyluanis accensum omni studio ob loci situm reficiebat. Cum etiam Turcae munimenti restaurationem impedire conarentur, Germani summa celeritate illos adorti in fugam compulerunt, et septem signis ademptis in castra retulerunt. Postea praesidio ibi relicto Suendius Cassouiam contendit, vt quae ad bellum sustinendum necessaria essent compararet. Ibi etiam Caesarem admonuit, nouis praesidijs opus esse. Itaque breui quinque cohortes peditum, Ioanne Vvernhero a Reytnauu duce, ad eum transmissi, cum aliquot maximis tormentis muralibus.

Sub Calend. Iunij Transyluanici oppidum Erdeum, prius a Caesarianis occupatum [note: Erdeum a Turcis occupatam.] et munitum, grauster obsederunt, prolatisque tormentis, et scalis admotis iam sibi aditum sperabant. At loci propugnatores ita aduersarios reiecerunt, vt praeter vulneratos diuersis vicibus ad octingentos trucidarint, atque oppido egressi duo maiora tormenta interceperint. Hostis tamen die noctuque nihil intermittebat vt loco eo potiretur. praeerat arci Lauenbergus alarum centurio, cui Suendius secundo trecentos equites in auxilium miserat. Vnde plurimi conflictus vtrinque habiti, in quibus et Lauenbergus ictu tormenti grauiter vulneratus, paulo post interijt. Cum hoc modo pertinacius pergerent, atque oppidani et milites conspicerent, ob penuriam commeatus et militum, atque ob graueolentia cadauera, nullam spem relictam qua se tueri possent, pridie nonis Augusti communi consensu deditionem fecerunt. In oppido quoque Sakmaro miles plurimis contagiosis morbis absumi ceperat. vnde Suendius relicto ibi quinque militum signis, iuxta Tibiscum castra posuit. Caeterum non multo post et ipse graui febre laborare coepit, qua etiam per multos menses conflictatus est. Per idem quoque tempus Cernouichius Byzantio redijt, a Caesare missus vt de pacis conditionibus cum Solymanno ageret. Is retulit Turcas atrocissimum bellum parare, et prius nihil minus quam pacem expetiuisse. Itaque etiam Caesar totus in eo versabatur vt bellici apparatus hinc inde in sua ditione fierent. Mox quoque Theschini in Silesia equitum et peditum delectus fuit habitus, dein de in Laetipurgo quinque signa peditum Germanorum delegit, quibus Posonij trecenti milires additi, ac in pago iuxta Iauarinum trecenti equites Vngari, qui omnes [note: Bellum in Vngaria redintegratum.] in castra missi sunt.

Prae erat tum in Germania Ordinis Ioannitarum equitibus post Schillingum Georgius Hochenheimius Bombastus, vir belli et pacis temporibus clarissimus, qui

[note: 1565] ante 40 annos Viterbij Ioannitarum paulo ante Rhodo expulsorum ordinem susceperat, atque postea Melitae multa praeclare fecerat, et arcem S. Elmo contra Turca rum irruptionem aedificarat. Itaque et ipse Imperij princeps confirmatus, fratres sui ordinis adhortatus est vt Caesari in Vngaria succurrant, atque Turcam Tyrannum impediant, ne Germaniae patriae obesse queat. Itaque Romerus cum quibusdam fratribus Ioannitis, ac 40 equitibus Teuthonicis, et quinque cohortibus peditum, armis et rebus necessarijs optime instructi, in Vngariam penetrarunt. Aduenerunt quoque sexcenti alij ex Germania equites duce Hoschirero, ac mox alij quingenti, quibus copijs collectis Adamus Gallus natione Germanus praefectus fuit. Venerunt etiam illis diebus in Austriam Guntherus comes Schuuartzemburgius, Othingus, Mansfeldius, et Liechtenileinius, viri illustres et rei militaris gloria percelebres, quos plurimi nobiles viri comitati sunt, quo Caesari hoc in bello suam operam nauarent. Dum haec fierent et Suendius ad Tibiscum castra haberet, Turci eadem per insidias noctu aggredi statuerunt. At nostri dolum inesse conspicati, eorum consilia praeuerterunt. Itaque in quoddam nemus proximum, qua venturi putabantur, nonnullas turmas equitum et magnam partem cohortium arcane miserunt. Cum igitur Turcae ad hostros recto itinere properarent, hi extemplo ex insidijs properantes eis accurrerunt, remque ita strenue et faeliciter gesserunt, vt insigni eos clade afficerent. Plurimi tamen noctis benefido et equorum celeritate seruati sunt.

[note: Saxones contra Turcam pugnant.] Per idem tempus Grasseni equites cum centum Hungaris in mille hostes inciderunt, et inito praelio circiter ducentos ex eis conciderunt, inter quos et praefectus Lipensis fuit. Erant tum Saxones pugnae auidissimi et in castris fremebant, atque exeundi facultarem petebant. verum ob hostium insidias retenti fuerunt. Venerant il linuper ex Germania ducibus Gleyssenthalo et Sebottendorffio, armorum cultu ac equitum ornatu omnes conspicui. Ex his mille viginti sex Augusti electoris stipendio alebantur per spacium quinque mensium et amplius, quibus sese trecenti quinquaginta adiunxerant, vetere stirpe ac bellica virtute insignes, qui proprio sumptu Caesarem in ea militia secuti sunt. Turcarum castra mille tantum passibus a Caesarianis distabant, et in inferiori parte Tibisci locabantur, pontemque super flumen Samos construxerant. Nostra vero sita erant iuxta oppidum Kizar, ad ripam fluminis in quo erant nonnulla tuguriola, pro his qui praecipuum locum in castris habebant, eaque optimo et munitissimo vallo cingebantur. Interea quoque Carolus Archidux in Styria et locis finitimis multa praeclare et militariter peregit, suosque vigiles contra hostes habuit, qui plurimis dammis eas oras infestabant. semel autem contigit vt nostri valida manu Turcas aggressi magnam stragem ediderint, atque ad tria millia trucidarint. Alio in loco Turcarum quadringenti Thrinum oppidum adorti sunt. Verum praesidiarij erumpentes ex eis 60 interfecerunt, et 75 captiuos abduxerunt. Etsi autem vtrinque infensis animis certabatur, Viennae tam en adhuc pacis consilia, agitabantur, eoque multi Pannoniae proceres accersiti fuerant, qui de pacis conditionibus transigerent. Verum Suendius, cui omnia de pace suspecta erant, Caesarem subinde de nouis copijs reliquoque militari praesidio admonebat, eumque hortabatur, ne hosti fideret, cum certo constaret ipsum omnia dolo agere, et praeter bellum nihil meditari.

[note: Alba Regalis fere a nostris intercepta.] Accidit circa autumnum quod Eccius a Salma vir illustris et strenuus Iauarino (quod nostri Rabum vocant) cum suis cohortibus egressus, versus Albam Regalem proficisceretur, octo miliaribus distantem, haud modica spe vrbis potiundi. Ad eum etiam ex Possonio plurimi equites missi, cum maioribus tormentis et scalis. Tum vero vrbs praesidijs erat destituta, atque nostri cum ludice vrbis conuenerant, qui ipsis vxorem et liberos obsides dederant. Conuenerat inter illos, vt proxima luce, cum greges de more exigerentur, Salmensis per turmas dispositas ad portas vrbis armentis occurreret. At Caesaris mandatum haec consilia disiecit. Nuncius enim cum literis ad Salmam aduolarat. quibus ex ipsius praescripto quamprimum illinc suas copias abducere et Iauarinum reuerti iubebatur: Eccius Caesaris voluntate cognita paruit, ac reinfecta domum redijt, ingenti omnium moerore, qui se illi comites

[note: 1565] addiderant. Iudex autem cum nostros non ad oppidum aduentare conspiceret, illico sibi fuga consuluit. Turcae vero re cognita atrocibus poenis in eos saeuierunt, qui cum hoste conuenerant, atque qua draginta palis et ferreis vncis sustulerunt. Ideo hoc Caesar praeceperat, quia Viermae non sine magnaspe de pace agebatur, ipseque paulo ante Georgium Hossutotum virum prudentem ea dere ad Solymannum legarat. Ob id etiam edicto sanxerat, ne quis hostem noua iniuria lacesseret, sed tantum vim illatam repelleret. Dum haec fierent equites Saxonici ab electore domum reuocati, discesserunt ex Suendij castris, vt eorum opera in sua ditione vteretur. Caesar etiam plurimos alios centuriones et milites qui ex Germania venerant domum remisit, qui tamen in iuis partibus mox auidissime desiderabantur, cum denuo Mars saeuiret, et vires aduersariorum nouis copijs augerentur.

[note: Spes pacis in Vngaria sublata.] Paulo post Turcae Neostadium accesserunt, et statim oppugnarunt. Huic praeerat Gleyssmulnerus, qui cum se imparem videret, incolumitatem cum hoste pactus sese dedidit. Hunc locum postea nostri recuperarunt. Eodem quoque tempore Turca ad oppidum Sigethum captus fuit, qui eo venerat vt loci situm exploraret, et ante tredecim dies Byzantio discesserat: is ad Carolum principe perductus pro certo affirmabat, Turcarum rege in Pannoniam vemurum, ad Sigethum et Iulium obsidendum. inte grum exercitum dicebat supra quadringenta millia virorum futurum, praeter illos qui ad remiges comparabantur. Eccius etam Comes quosdam speculatores intercepit, et Solymanni aduentum ad proximum annum in hanc prouinciam certo intellexit. Inter illos erat Scaphir Vayda praesidis Budani consiliarius praecipuus. Quocirca ex his liquido patebat frustra amplius de pace aut inducijs cogitari, quin potius aperta futuri belli signa conspiciebantur. Tum etiam Agricolis, qui annuos census nostris ac Tureis persouebant, seuere iniunctum ne Caesarianis quicquam in postero praeberent. Iuxta oppidum quoque Pupa octoginta milites fuerunt abducti, qui Caesari inseruiebant. Prope Iauarinum quoque et alia loca Pannoniae Turcae populabundi excurrebant, et indigenas magnis detrimentis afficiebant, vt cuiuis appareret eorum odium ac saeuitiam indies in nostros augescere. Id cum Caesar multora literis percepit, Iauarinum praesidijs firmauit, et ibi militares copias recensuit, atque Sigethum auxilia transmisit. Caeterum cum videret haec contra Solymanni potentiam parum sufficere, more maiorum ad vires Imperij confugere, atque in proximum annuum Comida Augustae celebrare statuit.

[note: Solymanni apparatus contra Ioannitas.] Eodem etiam 1565 anno Solymannus statuit Ioannitarum sacrum ordinem in Melitensi insula oppugnare, et simditus delere. Illi emm, professioni suae satisfacientes omnib. Turcis nocebant, maria percurrebant, atque in omnib. bellis, quae varia Imperatores aut reges Christiani aduersus Turcas suscipiebant, suas vires coniungebant, ita vt passim Barbaris plurima damna darent. quibus rebus Solymannus animo angi, fremere, et Melitem ses equites intentus obseruare, molirique qua ratione eos toto mari pellere et exterminare penitus posset. Itaque quantam posset maximam classem exornare coepit, suisque maritimorum locorum praefectis idem facerent, imperauit. Mox etiam conuocatis Bassis et praefectis suis, quorum circiter sexaginta couencrant, sic eos allocutus est: Quod per hosce quadraginta annos semper optaui, vt mihi a caeteris bellis tantum ocij daretur, quo istos Cruciatos (qui se Christianorum propugnaculum esse gloriantur) e suis nidulis eij cerem, id mihi videor hoc tempore Dei et Mahometis erga nos fauore consecutus. Nam et Persarum conatus sic repressimus, vt nos impedire nequeant. Et in Pannonia, vnde aliqui motus metuendi ferebantur, ea nos ipsi breui agitabimus, quae hostem nostrum in intimam Germaniam sese alidere pacemque a nobis petere sint compulsura. Vos ipsi nostrorum hominum ac negociatorum quaerelas quotidie auditis, quos Melitenses illi Cruciferi rapiunt et spoliant. Quorum iniurias aliquando vlcisci nos omnia iura compellunt. neque mihi aliquid gratius atque ad nominis nostri gloriam aptius contingerepont, quam si haec duo ante obitum perficerem, vt Melitam capiam, et res in Pannonia constituam. Nisi forte quis existimet nobis difficilius esse Cruciatos hos ex Melitensi scopulo deturbare, quam vel maiorib. nostris Hierosolyma totaque Syria, vel nobis ipsis ex insula Rhodo depellere ac propulsare. At haec propior est Italiae, vnde auxilia submitti et classe defendi possit? Mihi credite, nunquam nobiscum mari confligere, qui

[note: 1565] toties se victos fuisse meminerint, audebunt, praesidia vero locus tam angustus magna nec capere nec alere queat. Ad hanc ergo expeditionem, classem potentissimam hoc vere mittere statuimus, et iam vniuersis Nauarchis vti instructi cum suis copiis adsint imperauimus. Aderit Algerij rex: Alexandrina praesidia in promptu sunt. Draguti quoque instructa nauigia. nostra vel me procurante exornantur. Huic clasti cunctas occidentis vires cessuras non dubitamus. id quod Dei et Mahometis magni ope, vestraque duces aota virtute freti dicimus. Iam illud modo reliquum, vt de belli gerendi ratione nobiscum singuli cogitetis, vestraque consilia ad me referatis. Quod vt melius facere possitis en vobis totius insulae situm, munitionumque designationem in hac tabula exhibeo, quam a certissimis et peritissimis accepimus. Audita Solymanni oratione, reque diligenter deliberata, decretum est vt primo quoque tempore nauigarent. Comeatibus igitur alijsque quae militibus vsui forent mature comparatis, ventos expectabant.

[note: Valetae principis ad suos oratio.] Erat tum Ioannes de Valleta Gallus 48 sacri ordinis princeps, qui superiori anno Claudio defuncto communibus suffragijs successerat. Is per homines idoneos (quos semper Bizantij habebat, qui ipsum de consilijs et actionibus Solymanni certiorem redderent) huiusmodi apparatum intelligens, nequaquam est territus, praesertim cum cogitaret victoriam a Deo pendere, itaque ad ea comparanda animum adiecit, quae forent tantis viribus repellendis necessaria. Ac primum suis ad Concilium vocatis, sic locutus est. Quid Solymannus paret, fortissimi fratres, quantum in nos bellum moliatur, vos ipsi mecum cognoscitis, ita vt non opus sit longiori ad vos oratione. Notus hostis, nota imperandi libido, notae vires, notum eius in nos Christianumque nomen odium sempiternum. In illud potius mihi quisque intendat animum, vt ante omnia Deum nobis conciliemus, dein quae ad bellum opportuna videntur omnia comparemus. Porro vt Deum conciliemus duo a nobis praestanda sunt. quorum vnum in vitae sanctimonia, alterum in eius cultu et firma spe praesidij, quae pietas dicicur, consistit. His maiores nostri innumeris aduersis Barbaros in oriente victorijs potiti sunt. nec dubium quin si nos pariter erimus comparati, huius tyranni vires conatumque simus illusuri. Verum quoniam Deus vigilantibus adesse solet, in ea praesidia adiungamus, quae et nostra professio et belli ratio postulat. ea partim in nobis, partim in Christianis principibus posita sunt. Nam commeatus, stipendia, arma, caeteraque quae belli vsus poscit sic parabimus, vt nemo nos sumptib. aut labori pepercisse queri possit. Omnia profundam, nec vitae cupiditate vllum periculum defugiam, Quod ad principes attinet, mihi persuadere nequeo illos, in tanta rei ge rendae occasione, tantoque omnium periculo esse cessaturos. Equidem singulos hortabor literis. Et nuncijs excitabo. In pontifice quidem maximo, in Caesare, ac Hispaniae rege abunde satis praesidij nos habituros esse non ambigo. Hi et caeteros commouebunt. Vos autem, Equites, certum habeo sic pro Christi religione, pro salute, fortunisque omnibus contra Tyrannum dimicaturos, vt nostrae gloriosae crucis acumina sit vel in ipsa vrbe Byzantij sensurus. Neque enim iam res in insula Rhodo procul anostrorum auxilijs, ab Asia, Europa, ab Aegypto terra marique hostibus septi, rem geremus, sed in Italiae et Hispaniae oculis, inlocis munitissimis, vnde hostis faci [note: Melitensium alacritas ad Turcas excipiendos.] lê circuueniri poterit. Quod vt fiat, Deum opt. max. precari et implorare debemus.

Haec vbi princeps dixisset, qui aderant equites omnes, se potius vitam, quam vt causae communi desint, aut in Solymanni potestatem veniant, amissuros, vno ore promiserunt. Post preces votaque ad omnia insulae templa decreta, ex Equitum ordi ne tres Tribuni delecti, vnus Italus cognomento Imperator, et Borneus natione Gallus, et Quatruis Tarraconensis, viri cauti et belli inprimis gnari, qui quae bello opportuna censerent, cuncta sedulo pararent. Ab his igitur aedificia suburbana, et arbores quae locis munitis impedimento esse possint deiecta, munitiones inspectae, confirmata praesidia, commeatuum omnis generis quanta maxima potuit copia distributa. A magno etiam Magistro literae ad pontificem et caeteros principes datae, nuncij in varia loca dimissi, qui cum alios, tum equites Melitenses de toto negocio

certiores facerent. Per eos dies Garzias Toletanus qui pro Hispaniae rege Philippo Siciliam administrabat, regiaeque classi praeerat, veritus ne Solymanni classis per speciem Melitensis expeditionis Guletam arcem, in Tunetani stagni faucib. sitam, peteret, ad eam praesidio atque alijs rebus necessarijs confirmandam traiecit, et initinere Melitam accessit, vt cum ordinis Magistro de ratione belli ageret. Sed cum accepissent Solymanni classem iam Byzantio soluisse, non tam diu simul, quam rei grauitas postulasset, esse potuerunt. Itaque Garzias ad Guletam profectus, et ea confirmata, mature se in Siciliam recepit, vbi classi et ipse exornandae operam dedit.

[note: Turcarum ingens classis Melitam venit.] Solymanni classis 23 die Martij Constantino poli e portu profecta, Peloponnesum versus cursum direxit, Methonemque puenit. Ibi Mustapha annos 75 natus terrestrium copiarum ductor exercitum recensuit. Censa autem ex Asia minore equitum, qui Spachi dicuntur, septem millia, quibus praeerat eiusdem prouinciae praefectus, cum duobus legatis: ex Cilicia quingenti: ex Lesbo insula quadringenti. Habuit praeterea praetorianorum, quos Ianizeros appellant, quatuor millia quingentos, quos bini ab ipso Solymanno tribuni electi ductabant. nam horum praefectus, qui Aga vocatur, ab vt be nun quam discedit. Ad hoc, est genus hominum apud Turcas, qui e templorum fructibus viuunt, quorum tredecim millia in exercitu fuerunt. qui se Byzantij pro lege patria deuouerant. Conuenerant ex Thracia et Peloponneso praefecti duo et legatus vnus cum mille ducentis equitibus, cumque tribus millibus et quingentis ex varijs locis voluntarijs. Ibidem quoque Pial rei maritimae praefectus censum nauium habuit, reperitque triremes centum et triginta, naues minores onerarias vndecim, et totidem maiores, praeter eam quae prope Methonem fracta est, in qua fuere pulueris sulphurei cadorum sex millia, pilarum tredecim millia, et spachi sexcenti, ex quibus vix ducenti euaserunt Decem praeterea ex Rhodo triremes, sub Halisporti hominis septuagenarij imperio: binae Mitileneae Salacho Algerij regis recens mortui fratre praefecto. itemque biremes, aliaque piratica nauigia circiter septendecim. Hac valida classe Turcae 13 Maij Methone profecti, et 18 ad Melitam appulsi, portum cepere in ea insulae parte quae Orientem hybernum spectat, quem Marzasiroccum vocant. Sed cum ibi se non satis tutos cernerent, in alium locum qui Maiarus appella tur se receperunt. Nondum Draguta venerat, qui ad insulam Gerbas existens Tunetano regi aenea quatuor tormenta et alia quaedam dono miserat, ne se bello huic immisceret, sed ex pacto Turcas certo commeatu iuuaret.

[note: Ioannitarum in Insula copiae.] Interea Magister equitum vir acri ingenio consilia hostium et itinera explorare, et in omnes partes intentus vigilare. In equitibus autem et reliquis militibus summa erat constantia et alacritas. Erant in insula mille trecenti milites stipendia facientes. Mille item socij nauales ex Equitum classe, et quingenti in Angeli oppido. Incolarum vero ad quinque millia, qui se ex agris in vrbem receperant, rei bellicae haud imperiti. Quingenti praeterea sacrae militiae Equites, praeter sacerdotes et armigeros. nam tria haec genera sunt eorum, qui in hoc ordine Fratres dicuntur. Hi arces et oppida S. Elmi, Angeli, et Michaelis tuebantur. In vrbe autem Melita ducenti milites erant impositi, ac totidem ciues, et quadringenti ex tota insula delecti. equis merentes trecenti. Hisce Ioannes Vagno a Moncalerio praeerat. Aderant quoque affatim commeatus, arma, tela, et omnia quae diuturnae obsidioni, belloque multarum rerum egenti vsui esse solent. atque quod in his est maximum Inuictus animus, qui ex victis saepe victores efficit. His rebus paratis Gyon Ioannitarum classis praefectus, vir impiger et fortis, cum sclopetarijs quinquaginta hosti in littus descendenti obuiam procedit, quo eum in aperta loca eliceret. Verum illi se illico ad naues receperunt. Ab altera autem parte, vbi classis maior erat, ducenti e nauibus emissi, obuiam habuerunt Riueriam Gallum, cum octo aliis equuibus. qui interfecto equo, et vno ex socijs amisso, viuus in manus hostium peruenit, reliqui ad vrbem retrocesserunt.

[note: Consilia Turcarum nostris detecta.] Dum haec geruntur nauta quidam Illyricus Christianus e portu Marzasirocco in vrbem Melitam profugit, qui hostium consilia patefecit. aiebat enim Mustapham

[note: 1565] decreuisse plures in terram copias cum aeneis tormentis exponere, locaque munita obsidione cingere. verum ei rei Pialem reclamare, querique se in apertum exitium missum, cum vix octo Ianizerorum millia, et decem Spachorum haberet. reliquos praeter socios nauales imbellem turbam esse. se quidem nihil incepturum donec Dragutus, qui in horas expectabatur, aduenisset. Tunc arcem S. Elmi oppugnandam. Iusserat enim Solymannus ne quid Draguto inconsulto agitarent. Nihilominus tamen cum vniuersa classis ad eum portum applicuisset, egressa sunt ad viginti hominum millia, atque quinque campestria tormenta e nauibus extracta. castra quoque aggere et fossa permunita. locus ille Azorbar eorum lingua dicebatur. Hoc facto Pialipse cum septem millibus Michaelis castellum speculatum procedit. qua parte Catharinae fanum est situm. quanquam propius accedere non est ausus, quod tormentis ex oppido peteretur. Certatum nihilominus satis acriter a Melitensibus, qua in pugna Curfelinius Prada vno Hispano comitatus tanta se virtute in hostem immisit, vt signum vnum aufferret, et Sangiacum quendam cum aliquot occideret. Itaque Turcae in castra redierunt, et deliberarunt S. Elmi ne arcem an op pidum Michaelis oppugnare praestaret? decretumque S. Elmi arcem totis viribus oppugnandam esse. sed cum prius in montem vnde arcem speculari possent ascendissent, leue praelium commissum, in quo vtrinque pauci desiderati.

[note: S. Elusi arx obsideri cepta.] Rebus sic paulatim procedentibus, ogitauit Valetta de ijs quae gererentur Toletanum Siciliae proregem, quo maturius classem pararet, esse certiorem faciendum. Itaque triremem vnam noctu eportu soluere iubet, atque in Siciliam contendere, quae Saluagum equitem cum mandatis veheret. Interea Turcae vallum ad S. Elmi arcem tormentis verberandam extruunt, vtque naues affligerent, quae in portu maiore stabant,

[note: 1565] sicque suis in portum prorumpendi aditum patefacerent. At non diu ea munitione vti potuerunt. nam vix opus perfecerant, cum crebris ab arce fulminibus corrupta ac deiecta fuit. Quae res Barbarorum audaciam nonnihil repressit. Eo tempore Ochial cum sex nauibus e praesidio Alexandrino deductis, in quibus nongenti milites erant, ad Turcarum copias accesserunt. Itaque Turcae vallum alcerum loco eminentiore construere, eo tria magna tormenta comportare, quibus non modo portum in quo Melitensium naues erant, sed et ipsam Angeli arcem principis sedem infestam reddebant. atque in hunc modum propius arcem S. Elmi fossa et aggere acto accedere. quanquam primo id frustra conati, quod ab ijs qui in arce erant impe direntur. Tamen post summis laboribus et industria perfecerunt. Quamobrem breui in cum locum tormenta, vnde arcem et Michaelis castellum percutere instituerant, collo cauerunt. Erat Hispanus quidam nobili genere in Turcarum castris seruus. is cum consilia quaedam hostium cognouisset, de ijs per quendam Christianum perfugam Valetam certiorem fecit. Eo audito princeps binas cohortes Hispanorum in S. Elmi arcem ire illico iubet, quas Cerda et Miranda duxerunt. Hi magno arci praesidio et hosti detrimento fuerunt. Venit et Draguta Leptitanorum praefectus cum nauibus tredecim, et militibus mille sexcentis. Hunc sequutae biremes decem, Hippone et Meninge militum binas cohortes deportantes.

[note: Saluagi equitis industria.] Interea Saluagus Genuensis militiae sacrae eques Messanam peruenit. is vbi de rebus Melitensium Toletanum certiorem fecit, celoce Melitam redire iussus est, quem praesidij gratia binae triremes haud procul Melita comitatae, mox in Siciliam redierunt. Is autem non sine praesenti periculo per medios hostes in oppidum sese tertia noctis vigilia immisit. Iam Turcae mutato consilio ad aquam Marsae castra fecerant, quaeres difficiliorem ingressum Saluago fecit. Expositis quae a Toletano haberet mandatis, eadem nocte in Siciliam a Valeto est remissus, vt ei nunciaret maioribus copijs opus esse. Proinde vnam aut alteram cohortem delectorum militum quamprimum mitteret, quo se aduersus tanti hostis vim tueri posset. Saluagus ergo propere se mari committit, et breui in Syracusanum portum delatus binas priores triremes nactus, Melitam cum quadringentis militibus, in quibus non pauci sacri equites erant, mittit. Addit et maiorum tormentorum peritos aliquot. ac occiduam Melite partem, vbi ab hoste conspici possent, vitarent, orientalem vero tenerent docuit. inde in Austrum flectentes ad littus quod Miliare dicitur naues appellerent. inde militem per depressos insulae locos noctu Melitam vrbem (quae inde quater mille passus abest) ducere propetarent. vnde in Michaelis castellum facile transire possent. His dictis ipse Messanam contendit. Ibi Toletano belli grauitatem, et defensorum pauci tatem exponit. mille saltem pedites petit, quibus existimaret obsidionem tantisper posse sustineri, donec is tota dasse laborantibus subueniret.

[note: Cruenta pugna ad S. Elmum.] Dum haec parantur, Turcae repente arcem S. Elmi die 3 Iunij expugnare sunt aggressi, rati se eam partem, quae aggeri arcis vicina erat, breuioribus scalis posse superare. Atnostri in fossa munimento antea destituta, per quod hostem a latere propel lerent lignorum fascib. ac terra vallum satis firmum construxerum, e quo arce quoque iuuante acriter resistere, fossam hostium cadaueribus replere. Barbari multitudine vrgere, donecvi vallum obtinuerunt. quo facto tota illa parte fossae potiti sunt, quae portum Musetum spectat. quo in loco mira celeritate sese aggere muniuerant, qua in re plurimum iuuabantur, tormentis in altera Marramuseti fronte collocatis. eis enim tota illa pars defensorib. nudabatur, angulus propugnaculi deprimebatur, ipsiusque aggeris frons concutiebatur, cuius altitudo hosti molesta, nostris quoque parum commoda erat, quod latera caua quibus defenderetur non haberet. Quoniam vero nox imminebat, quinque millia Barbarorum ibi permansere. Vnde Christiani sese in arcem recipere, locumque eum hostibus relinquere coacti sunt. In ea oppugnatione ex Barbaris octingenti caesi, partim Ianizeri partim Spachi, praeter saucios non paucos, quorum bona pars in fossis semianimis remansit. E nostris in primo cogrestu circiter 45 sunt desiderati, inter quos sacri equites Guardampes Aruernus, Masius Nar

[note: 1565] bonensis, Contilius Hispanus, Somaia Florentinus, et Neinecus Germanus. Vulnerati etiam aliquot, in quibus Motta centurio, qui post in arce ex eo vulnere est mortuus. Eadem nocte Magister equitum ducentos milites, et centum equites in arcem submisit, vt locum fortiter defenderent, vna cum quadringentis qui prius in arce fuerant.

[note: Valetae cura ob militum inopiam.] Interea Valeta, quimilitum inopia laborabat, vehementer mirabatur auxilia sibinulla submitti, binas praesertim triremes, quas Saluagus propere antea miserat. Verum illae, nauicularij culpa, cursum suum vti erant iussae non tenuerant. nam cum vitare occasum, et in ortum inflectere deberent, in occasum peruenerunt. quo factum vt princeps Melitensis tam necessario subsidio caruerit, quae quidemres cum Toletano tum Saluago molestissime accidit. Vidwbant enim fore si Barbari S. Elmi arcem occuparent, vti reliqua loca in magnum discrimen adducerentur, omnisque ad subueniendum aditus intercluderetur. Romae tamen tum milites scribebantur Pij 4 pontificis iussu, qui Melitam mitterentur. Nam Cambiano Ioannitarum legaro centum aurilibras, puluerem sulphureum, atque alia in belli vsum necessaria obtulerat, vt sui exemplo reliquos etiam principes ad ferendam opem Ioannitis excitaret. Militibus qui sexcenti erant Pompeius Columnam praeficit. Hanc cohor tem multi voluntarij secuti sunt tanto ardore, vt quaeuis parua mora annusvideretur. Neapolim igitur profecti ibi Ioannem Andream Auriam cum nauibus longis vndecim, Populohiae Dominum cum nouem, Lainicium Sabaudum cum tribus, totidemque priuatorum quorundam sumptibus exornatas, nacti sunt. In has naues pedites Roma venientes recepti sunt, atque Messanam vbi regia classis parabatur transuecti fuerunt. Ea autem Turcae per exploratores statim perceperunt, itaque ante omnia experiri, quam Christianorum vires augerentur, constituunt. nam arce S. Elmi capta reliqua sibi faciliora promittere. primum portum Musetum in suam potestatem venturam, vbi classem tuto habere possent. locum vero inter duo maria, tum ad Michaelis oppidum oppugnandum, tum ad prohibendum ne quis in portum maiorem intraret, neue ex eo emitteretur, valde opportunum.

[note: S. Elim arx grauiter oppugnata.] Haec Turcae secum perpendentes arcem quasi fulminib. crebris verberare incipiunt, quia per quatuor dies facere non destiterunt. Nocte insequente repente magna vi murum aggrediuntur, et iam scalis aggressi prope summa cepant cum nostri tanta virtute cos deij ciunt, vt nunquam post (nisi extremo congressu) scalas admouere sint ausi. Dum haec in hac parte geruntur. Draguti milites ad Martianam scalam superbia elati se contulerant. Id nostri vtdentes ex Angeli oppido egressi ita eos exceperunt, vt eorum non paucis caesis, reliquos extemplo in fugam coniecerint. Ex nostris Bonnemius Gallus sacrae militiae eques cum septem alijs deliderati sunt. Eodem tempore Monserratus in arcem est missus, vt Broliae loco ibi prae esset. Is enim ex vigilijs et labore in morbum inciderat. Idem Brolia ante saepius principi scripserat S. Elmi arcem adeo munitam et instructam esse, vt nullo modo fieri posse censeret, quia in hostium potestatem veniret. Itaque equiatib. Et alijs qui ibi erant tantum suis verbis animi addiderat, vt supra humanas vires dimicarent. Nec Turcae tanta clade reiecti animos demittere, caeterum maiore que antea conatu arcem tormentis dies aliquot quatere: mox omni genese telorum et machinarum muros aggredi. nam et pontem e nauium antennis, ea latitudine vt decem viros pariter incedentes caperet, supra fossam iecerant. quaterque mille sclopetarios circa fossam disposuerant, et classem omnem ad Georgij litus haud procul ab arce appulerant. cumque eam dies octodecim aeneis tormentis tredecim millib. contortis globis lacerassent, ac iam iam sese arce potituros sperarent, ecce Baragamus Cantaber eques Melitensis Medranusque centurio Hispanus, cum aliquot alijs fortissimis viris, ad pontem accurrunt, ac summa admiratione Turcis se opponunt. Res cominus magna vi vtrinque geritur. et iam hostis signum Turcicum in propugnaculum extulerat quem dum Medranus compraehensum tenet, isque sese explicare nititur, vterque glande concidit.

[note: Turcarum ingens strages] Eo rempore milites paulo ante eo transmissi magno adiumento fuêre. cum enim viderent rem in tantum discrimen adductum, pars cadis puluere incendiario plenis ponti subijcere, alij picem sulphure et taeda mixtam ardenti in pontem mittere,

[note: 1565] alij in proximos saxa voluere, omnis generis tela innerere, pars eminus sclopetis hostem propellere. ita pons exustus, cuius ruina ad octingentos Turcas oppressit, caeteri vulneribus confecti quoquo modo potuerunt recedunt. tum vero nostri duo vexilla iam in ipsis murorum pinnis infixa, quorum alterum Mustaphae, alterum Draguti erat, refixerunt. At in altera parte iam Turcarum manipulus aggeris aeditioris summa occuparat. quos vbi qui in Angelica arce erant vident, illico tormento se eos deiecturos rati, septem e nostris propugnatoribus in eodem aggere interfecêre. postea errorem corrigentes quatuor Turcarum praefectos, cum duodecim audacissimis militibus, maiore pila contorta discerpsere. Dum hic summis viribus pugnatur, iam Barbari fossas ad eam Elmi partem quae Angeli arcem spectat egerant. sed nostri tectis sulphure et pice accensis, eos cito discedere coegerunt. In hunc modum Barbari ab omni parte fortiter repulsi in castra redierunt, Ex Barbaris in hac pugna ceciderunt duo millia, ex nostris fere centum, ac totidem vulnerati fuerunt.

[note: Valetta scribit pontifici.] Eodem die Valetta, cum portum Musetum a Barbaris non tam atcte custo dia cerneret, propere celocem ex portu ad Martiam scalam transferri per terram iubet, quo illinc in Siciliam traijciat. nam quanto in periculo S. Elmi arx esset, Pontificem et Toletanum per literas certiores facit, eosque ad auxilia maturanda hortatur. quas ad pontificem dedit tales erant: Beatissime pater, Est ita periculo propinquum, ne veniant ij in potestatem hostium quibus do literas, vt mihi rarius scribere omnino necesse sit. Veruntamen id sanctitati vestrae significandum fuit, quod optimus Deus suum hunc religionis ordinem in Melitae oppugnationibus tuetur, quod in arce Elmi defendenda praecipue apparet. nam cum intra viginti dierum spacium arxilla tredecim millia ictuum globorum ferreorum sustinuerit, facile apparuit quanti sit aduersus hostes Sanctum hoc crucis insigne. Iidem cum sub crepusculum arcem acerrime inuasissent, atque quater recentiores pugnatores renouassent, quod praelium ad quinque horas durauerit, tanta cum suorum claderepulsi sunt, vt plures sexcentis fuerint desiderati, veluti ex captiuis perceptum est, vulnerati multo et tam plures. Illud opus fuit sane non humanarum virium, sed diuinae potentie, quae nobis hanc tam insignem victoriam comparauit, vt demonstraret quanti nostram religlonem faceret, atque vt hoc exemplo Christiani principes alacriores fierent mittendis auxilijs, quod sanctitatem vestram pro sua singulari benignitate facturam esse non diffidimus. Nos interim pro viribus hostes a moenibus repellere et propugnacula defendere, diuino adiuuante auxilio, non cessabimus, vitam etiam ipsam pro Christiana religione, si res ita tulerit, effundentes. Atque hac vna spe in tantis molestijs confirmamur, quod Sanctitatem vestram procuraturam scimus certo, non solum vt hic religionis ordo, sed etiam vniuersa regio Christiani nominis, ab his communibus omnium bonorum omnisque tranquillitatis hostibus sit libera. Quod vt fiat Deum optimum suppliciter rogamus, et vt sanctitari vestrae ad hoc tantum negocium accommodatae vires suppeditentur. Melita 12. Calend. Quintil. Anno 1565. Huiusmodi etiam literas ad Toletanum misit, atque obnixe rogauit, vt auxilio ferendo festinaret.

[note: Dragutus ad arcem S. Elmi occisus.] Toletanus his literis acceptis cognitoque obsessae arcis periculo, vehementer est commotus, seque classem vniuersam in Barbaros educendi cupidine teneri osten debat. Verum quod ab Liguria et Hispania nondum supplementa nauium venissent, nec sine illis praelij fortunam periclitari consilium esset, placuit Ioannem Cardonam cum quatuor nauibus longis, in quibus duae Melitensium equitum, propere mittere. Cardonae Roblesem castrorum magistrum cum delecta Hispanorum militum cohorte adiunxit Vna quoque equites Melitenses ad octoginta, qui Messanae traijciendi occasionem expectabant profecti sunt, qui etsi tempestate alijsque rebus impediti sero in Melitam peruenerunt, magno tamen adiumento fuerunt. Hae 4 naues soluerunt Messana 12 die Iunij. At Barbari haud pluris tot suorum stragem facientes quam pecudum, obstinatis animis pugnam redintegrare, extremaque

[note: 1565] omnia experiri constituunt. Ac primum aeneis machinis horrenda in arcem fulmina noctes atque dies iaculari. Post vndique qua muri deiecti fuerant impetum facere, tanta multitudine et vi oppugnantium, vtni omnem iam terrorem vera propugnatorum virtus e pectoribus excussisset, res ipsa fugam aut deditionem extorsisset. Grauis fuit illa vtrinque pugna. quinque horas pugnatum est acerrime, ac tandem Turcae virtute nostrorum repulsi pedem reserunt. nec tamen secutam noctem quietam agunt, sed tormentis ita arcem defensoribus nudari satagunt, vt nostri vix impedire possent quo minusscalis ascensum tentarent. quod ne facere tunc auderent, a nostris summo conatu prospectum est. Ex nostris ducenti eo conflictu desiderati, ex Barbaris innumerabiles. Ipse Dragutus dum et ducis et militis fortissimi munera obit. saxo caput percussus, biduo post vitam amisit. corpus eius Leptim honorifice delatum.

[note: Equitum in arce obsessorum constantia.] Hac nostrorum virtute ac facinoribus suorumque clade Turcarum duces magis efferati, classe vniuersa in vnum collecta, S. Elmi arcem corona circumuenire iubent, ibique consistere, eo consilio vt eam terra marique totis copijs extremum oppugnarent, nec nouos subinde milites alios alijs submittere desisterent, donec arce potirentur. Itaque pontes, scalae, Machinae, arma, tela et alia quae expugnationi vsui essent magno studio comparantur. Haec cum Valeta ex arce Angelica cerneret, veritus (vt par erat) ne arx diutius ferre tantum furorem posset, biduo quam Barbari extremum impetum facerent Concilium cogit, et quanto in periculo sint qui Elmi arcem defendunt ostendit, atque consilium dent hortatur, quid ad illorum salutem faciendum sit, ita tamen vt nihil a solita sanctae militiae virtute alienum staruatur. His auditis breues sententiae dictae, decretumque quoniam arx teneri vltra non posset, vti eorum qui in ea erant saluti consulatur. ad quod quidem efficiendum duodecim nauiculae missae, quibus nostri exportari possent. Itaque tres equites sunt delecti qui eo nocte insequente maturarent, et arcem diligenter inspicerent. Quod si propugnatores existimarent arcem esse deserendam, aquam veneno corrumperent, et tormenta clauis configerent. Eo igitur delecti viri profecti Medina Hispanus, Rocca Gallus, et Constantinus Castriotus Italus, nec sine praesenti periculo vitae cum sclopetis a Barbaris peterentur, militibus praesidiarijs Ordinis sententiam exposuerunt. Illi primum Magistro et reliquis gratias agunt, quod de sua salute sint soliciti. quod ad arcem attinet, eam quidem si eius angustiam, defensorum paucitatem, et hostium multitudinem spectare velint, in periculo magno versari, siquidem Turcae saepius pugnam iterare statuant. sed quia adhuc Dei opem praesentem senserint, sevelle eam ad extremum vsque spiritum tueri. Vitae huius breuem esse cursum, gloriae sempiternum. Haec Magistro renunciarent, hortarenturque securo esset animo, sibique de ipsis ea promitteret quae fortium virorum essent, eorum praesertim qui sacrae equitum militiae nomen dedissent. Responso eo accepto, tres equi tes ad Magistrum rediere. Is Concilio aduocato. quid legati censerent audire voluit. Castriotus censebat locum defendi posseat Rocca Gallus conttarium statuebat. Cum autem Hispanus Castrioto accederet, maior pars voluit vt per dies aliquot arx retineretur. Ne hostis insolentia augeretur et ne ordini dedecus aliquot inureretur.

[note: S. Elmi arx a Turcis expugnata.] At Barbari in id quod statuerant intenti, 23 Iunij cunctis circa arcem terrestribus maritimisque copijs coactis, media nocte scalas ab omni parte admouerunt, pontes vineasque agere, duobus et triginta aeneis catapultis ingentes pilas contorquere: quod reliquum erat munimentorum demoliri. Nostri contra alios deturbare, alios repellere, caedere, auidius vulnerare quam semet tegere. vbi maior ab hoste vis fieret, ibi maxime virtutem ostendere. clamor vtrinque permixtus hortatione, laetitia, gemitu: totius praelij facies varia, incerta, foeda, et miserabilis. Et iam ventum erat ad horam diei tertiam cum anceps esset victoria. ac ni tanta fuisset aeneorum fulminum vis, qua iam muros omnes ad saxum vsque in quo arx stabat deiecerant, potuissent nostri Barbarorum impetum aliquot dies sustinere. Verum nudato muris ac defensoribus saxo, et plus quadringentis interfectis

[note: 1565] vix iam se aliquis ostendere poterat, quin statim discerperetur. et iam arcis praefectus Monserratus, Euboeaeque praetor Garas vno totmenti ictu conciderant: Reliqui tamen qui pro arce stabant tanta clade non territi, quin potius maiore vi niti, Barbarorum signa iam in arcefixa refellere, discerpere: signiferos, centuriones, praefectos, alios que confodere: nihil iam spectare, quam vt vitam pro religione ponerent, gloriam immortalem tenerent. Iam sol ad medium coelum ascenderat, aestus ingens, lassitudo, crebri ictus, hostium tanta multitudo, vt subinde recentes fessis submitterentur. nostrorum contra paucitas, eaque labore, vigilijs, siti vulneribus debilitata fecerunt, vt barbari tandem vi arce potirentur. sed tanta suorum clade vt permirum sit, tam multos a tampaucis occidi potuisse. Nostri omnes ad vnum fortiter pugnandoc si. Inter quos fuere centum et triginta equites ordinis.

[note: Turcarum erga equites furor.] Maxima tum crudelitas Turcarum in ordinis equites apparuit. nam cum arce capta aliquot equites semiuiuos inuenissent, corde prius e pectore eorum exempto capiteque amputato, rubris sagis cum alba cruce indutos, pedibus in Angeli Michaelisque castellorum conspectu ad triginta suspenderunt. Caeterum cum hoc non satis Mustaphae videretur, eos simul iunctos in mare abijci iussit. Commoto autem mari sequenti die, ventus eos in maiorem portum eiecit: quos a nostris cognitos Valeta pie, et honeste cum magno dolore humari mandauit. Sed ea hostis Barbarie adeo ipse exacerbatus fuit, ut ediceret, ne quis deinceps Turcam vllum caperet, sed omnes ferro trucidarentur. Itaque quotquot capti antea fuerant, omnes illico obtruncati, eorumque capita, qua parte hostis erat extra muros proiecta. Interierunt ex nostris, ab initio obsidionis ibidem vsque adarcem captam, mille tre centi milites. Etsi autem Valeta amissa arce summo dolore premeretur, prae se tamen aliud ferebat. Ne suorum militum animos turbaret dicebat enim sibi nihil improuisum accidisse. hanc esse belli fortunam, vt modo hi, modo illi vincantur. neque esse ob eam rem hostem formidandum, qui tantam stragem acceperit, vt victus magis quam victor dici posse videatur. His dictis e conspectu abijt. Deinde ad praesidij Melitae vrbis praefectum Petrum Mesquitam literas dedit, quibus eum atque sacros milites qui Messanae erant, vnaque Toletanum de arce S. Elmi iactura certiorem fecit, quae tales erant.

[note: Valetae literae ad praefectum vrbis Melitae.] Religiose frater, nuper infelix arcis S. Elmi iactura grauissima nobis accidit, quae et si animum nostrum (vt debuit) dolore singulari affecit, tamen vt in mentem venit haec omnia de manu domini proficisci, aequo animo perferre conati sumus. Speramus enim fore vt diuina clementianos protegat in reliquis certaminibus, quae etiam diu defendit. Nam S. Elmi arx eo iam erat redacta vt humanis viribus amplius defendi non posset, cum nostri tot tamque acres hostium oppugnationes fortiter sustinuissent, nullo nostrorum adiuti subsidio, quod et maxime mittere debebant, et facile in tanto temporis spacio potuissent. sed pro rebus omnibus Deo gratias agere oportet, a quo solo vt hactenus beneficia accepimus, ita in posterum obtinebimus. neque humanis viribus confidere opus est, nisi quae diuina ope exci tantur: quando neque literae nostrae, neque diligentia, ne que admonitiones, neque mandata vel illos excitare potuerunt, qui nobis parere debebant. Non patitur angustia temporis vt infortunij calamitatisque nostrae magnitudinem Toletano explicemus. tu facile nostro nomine ad illum perscribere poteris, omnesque amicos nostros certiores facere, quod si fecissent, quae per literas nostras monebantur, et si vel parua auxilia misissent, fortasse arcem illam non amisissemus. atque quod etiam magis esset Italiae finibus calamitosum, vereor ne, nisi Toletanus decreuerit cito ab hac obsidione nos soluere, non opportunus postea accedat. idque praesertim si ante obsideamur, quam parua illa militum auxilia nobis accesserint, quae tanquam in somnis apparuerunt. Non diffidimus sane Domini dei nostri benignitati, quem nobis et auxilia breui missurum, et optimam Toletani mentem omniumque Christianorum salutis cupidam, cum summa foelicitate incitaturum speramus, vt ad nos liberandos veniat, cum totius vis negotij in celeritate collocata sit. Hostes cum totam classem

[note: 1565] in portu Marsamusetto collocarint, expurgandis locis intenti sunt quae tormentis infestabantur, vt nos etiam pro viribus infestent. Continuo lectis his literis mittito ad nos Sanctae Catharinae, Belcalcarae, Belmesti, et Zoriri centuriones cum suis cohortibus. Vt eorum militum opera vti possimus, quoniam sine illis maxima sumus in rerum omnium perturbatione. Imperamus igitur illis per has literas, vt statim ad nos iter arripiant, quorum auxilia maxime sunt nobis necessaria. Supphiciter diuinam clementiam rogamus, vt aliquem bonum mutuum ad nos mittatis, vosque Deus protegat et forrunet. E burgo Angelico die 24 Iunij.

[note: Turca ab Equitibus petit vt se dedant.] Lectis Magistri literis Mesquita propere nauiculam in mare iaci iubet, in idque Masium equitem cognomento Colonellum ingredi. cui et Magistri ad se literas, et suas etiam eiusdem fere sententiae ad ordinis Equites qui Messanae agebant tradit, oratque vt in Siciliam velis remisque traijciat. Interea Mustapha hominem ad Valetam mittit, et cum eo senem quendam Hispanum captiuum, cui libertatem (modo ad oppidum vsque cum suo nuncio eat) promittit. eisque mandat vt cum Valeta de deditione agant, videantque ecqua ratione pacisci velit. Qui ad oppidum profecti, Turca foris expectante, Christianus intro ad prcincipem admittitur, eique Mustaphae mam data exponit. At Valeta vbi pactionis ac deditionis vocem audiuit, sic exarsit, vt nifuisset Christianus e vestigio eum suspendi imperasset. Itaque ei optionem facit. vt aut cum ipsis maneat, aut illico discedat, dicatque comiti suo, ni confestim abeat, sese tormentis eum ab arce repulsurum: Hoc accepto nuntio Turca repente in castra rediit. Qua Mustapha in tantam rabiem est coniectus, vt palam ediceret, se nullum crudelitatis genus in Christianos dein ceps praetermissurum. Erat tum apud Mustapham Philippus e Lascarorum nobili Graecorum familia, qui a Turcis Pattas in Achaia occupantibus puer in ea vrbe captus est. Is cum Mustaphae consiliorum multorum particeps esset, diuino quodam instinctu cogitauit se non parum Christianis commodare posse, si ad eos transiret Itaque ad Michaelis castellum transire constituit. que cum saepius tentasset tandem primo die Iulij sese in mare coniecit, atque ad castellum magno vitae discrimine enatauit. nam a Turcis glandibus et sagittis petebatur. Hic ad Magistrum deductus, ei non solum multa hostium consilia patefecit, verum etiam quid ad Michaelis angulum faciendum esset edocuit. Post etiam strenue contra Turcas pugnauit. Obsidione soluta cum Magistri commendatione Romam ad Pontificem venit, vbi Turcicam sectam detestatus, in Hispaniam ad regem Philippum se contulit, quo ei pariter Solymanni consilia indicaret.

[note: Melitenses frustra auxilia petunt.] Interea Colonellus incolumis Messanam peruenit, atque comperit Christianam classem nondum esse instructam, vt rebus Melitensium afflictis statim possic succurrere. nam nec dum ex Hispanianaues venerant, et Ioannes Andreas Auria cum viginti octo longis nauibus reditum parabat, vt quatuor millia peditum, qui in Etruria scribebantur, acciperet. Quam tarditatem secum reputantes sacri milites, re interse deliberata, opem suis ferre quocunque modo decernunt. Huic expeditioni duos esuo coetu praeficiunt, Messanensis et Barolita nae domus Commendatores. Hi propere Toletanum conueniunt, et commemorant, quae sacri milites non modo pro Hispaniae rege, verum etiam pro tota republica Christiana gesserint: quantos sumptus etiam superiore anno cum Pionias oppidum expugnasset, fecerint. vbi nec commeatui, nec machinis, nec nauibus, nec vitae propriae pepercissent, quo regi prodessent. Ad hoc reputaret Melitae iacturam non ad sacros equites tantum, sed ad Italiam omnem, praesertim vero ad Siciliam ob hostis vicinitatem pertinere. His atque alijs de causis se ab eo quatuor millia peditum flagitare, cum quibus sacri equites, qui illic essent, itemque alij voluntarij complures Melitensibus opem laturi properarent. His copijs sperare se si minus hostem repellere, at eius progressum remorari posse, donec ipse vniuersa classe producta Turcicam inuadatac dissipet. Cum secum Toletanus quid agendum sit deliberat, nundus ab Hispania aduenit, et regis animum dedarauit. Itaque respondit se quod peterent facere non posse, quod ea ratione se

[note: 1565] suis nauibus priuaret. Quod si vero equites cum Pontificiorum militum parte in insulam portari placeat, posse eos id duabus illis longis nauibus quas haberent facere, se quoque vnam e suis additurum. Hoc responso accepto, cum aliud extorquere non possent, quod deferebatur acceperunt.

[note: Subsidia nostrorum mari impedita.] Dum hae naues instruuntur, quatuor illae quarum supra mentionem fecimus, quae sexcentos milites et octoginta sacros equites vehebant, varijs difficultatibus per. viginti dies conflictatae, nondum Melitam attingere potuerant. Quoniam autem Toletanus praeceperat ne descensionem facerent, ni prius an Elmi arx a nostris teneretur scirent, nauiculam speculatoriam in terram emiserunt, seque illum et sequen tem diem in mari opperituros promiserunt. Interea graui exorta tempestate factum est, vt ea ad diem dictam redire nequiuerit. Propterea qui expectarant veriti ne aut tempestate amissa, aut ab hostibus intercepta esset, Pozalum Siculae orae locum Melitae proximum se recipiunt. cum eo peruenerunt, Elmi arcem etiam tum defendi cognouerunt, simulque reuertuntur vt descenderent, Verum vbi ad sex millia passuum loco appropinquant, vbi descendendum erat, ignem conspiciunt. quae res fecit vt et Catascopium ab hollibus captum, et hostem ibidem in insidijs esse suspicarentur. Vnde Pozalum redeunt, vbi ab Equite Gallo qui e Melita venerat accipiunt, eam facem suo iussu accensam, vt eo signo admoniti sine metu procederent. qua re cognita magna celeritate ad eum locum contendunt, ac tandem ad saxa nigra quae Lybiam spectant, die 29 Iunij nocte intempesta descensionem faciunt, propereque ad vrbem se conferunt. Ibi magna laetitia accepti principis imperium expectabant. Interim nebula (quod ibi rarissime, fit) exorta est vt prospectum fere omnem tolleret. Erat tum in arce puer 12 annorum qui de fenestra prospiciens territus, se Turcam versus Michaelis castellum euntem videre clamat. Quo audito aliquot equites ordinisin eam partem excurrunt, atque Graeculum e Melita vrbe inueniunt. Qui retractus et quaestioni subiectus confessus est, se hostem de nostrorum militum aduentu certiorem facere voluisse, vt ex insidijs ad Magistrum euntem interciperentur. Ergo equites eum in quatuor partes dissecari praeceperunt.

[note: Praesidium ad principem venit.] Triduo post milites praesidiarij, qui e Sicilia venerant, noctis initio incolumes ad principem peruenerunt. Horum aduentu incredibile est, quantum animi obsessis accesserit, et in primis Valetae, qui Equitum suorum florem sibi diuino numine accessisse perspiceret, ac lachrymans Deo gratias ageret. Qui recentes venerant a principe id vnum ceu honorarium petebant, vti Michaelis praesidio imponerentur. Id quod Valetta eis permisit, nec tamen ob id vetus praesidium remouit. Hi ergo quibus cupido ingens esset cum Barbaris manus conserere, sequenti die validam eruptionem fecerunt, hostemque ad Margaritam nactisupra ducentos occi derunt, totque sauciauere, vt nullus incruento gladio in castellum redierit, nemine suorum amisso. Id cum Turcarum praefectus cerneret, cognouit eos esse quinuper in Castellum venerant. Idcirco cum suis expostulauit, quasi per eorum socordiam illi ingressi essent. Illi autem maxime in suspicionem venire, quorum custodiae extima insulae loca demandata erant. eam suspicionem augere, quod tres Algerianae triremes sese subduxerant. qua re factum vt nec illis, nec Christianis Turcae sectam professis, fideret. Itaque edixit ne horum quisquam extra naues cubaret: qui facerent palo confixi atque exusti poenas darent. Et custodijs mutatis Salachi biremes ad insulae custodiam admouit. Ne quid autem vel ipsorum aliqui vel Christiani tentare possent, naues complures in Museti portu catenis simul iunctae, caeteraeque inter se minus disiunctae haberi coeptae.

[note: Morbi in Turcarum castris.] Cum autem ea tempestate in Turcarum exercitu dyssenteria atque alijs morborum generibus innumeri milites laborabant, tria valetudinaria constituta sunt: vulneratorum vnum adaquam Marsiam, ad cuius custodiam duo Turcarum millia addita: alterum in puppibus nauium, vbi Turcae voluntarij: tertium inter ipsa nauium transtra, vbi Christiani coacti curabantur, Eodem tempore Bassa praefectus, Leptitanis in Dragutae demortui locum Ochialem praefecit, qui cum nauibus lon

[note: 1565] gis quinque eo profectus, rebus ibi compositis in castra reuersus est, binasque frumento onustas naues Bassa Leptim ire iusserat, vt ibi nauticus panis pararetur. Ad Solymannum quoque Zolochum militum praefectum miserat, qui de S. Elmi arcis expugnatione illum doceret, ferretque Melitae insulae qualem inuenerant designationem, addebatque se Melitenses paratiores et firmiores quam initio credisset inuenisse. quod si vltro bellum trahere placeat, viris, commeatu alijsque ad bellum necessarijs opus esse. quod si haberet, se loca reliqua munita (sed non tam cito) occupaturum. Interim dum responsum praestolatur, nullum tempus ab oppugnatione vacuum passus est. nam septuaginta muralibus machinis, in quibus tres maximi Basilisci, quatuordecim elocis oppugnatio coepta. A furcarum enim promon torio ad aquam Marsiam, indeque ad Elmi arcem, in qua trecentos Ianizaros collocarat, totum illum ambitum multiplici aggere valloque et castellis sepiuerat. vn de dies noctesque Angeli et Michaelis oppida tormentorum fulminibus quassare. muros demoliri, propugnacula deijcere, domos frangere, sic vt in eis vix quisquam tutus esset. qua ex remulieres puerique magnis detrimentis affecti. Ipsi vero Barbari intra suas munitiones inclusi tutiores esse, nec saepe excurrere nisi multitudine freti, quod ab Equitibus a tergo instantibus eorum non pauci semper trucidarentur.

[note: Fama de Melitensium periculo sparsa] Vbi Romae de S. Elmi arce amissa compertum est, moerore et metu ciuitas repleta. pars enim dolere pro gloria Latini nominis, pars timere ne ad se quoque Melitensium calamitas redundaret. Fuit etiam genus hominum inuidum, maledicum, et belli ignarum, quod culpam arcis amissae in Valettam transferret, quem tamen sua ipsius virtus, et viri fortissimi qui cum ipso fuerunt a calumnia satis vindicabunt. Sed prius diximus tres longas naues Messanae comparari, qui tanta diligentia vsi sunt, vt 7 die Iulij e portu discederent. Erant in eis praeter Equites sacros Hispani sexcenti, et pontificij trecenti Pompeio Columna duce. Remiges partim voluntarij partim coacti. His libertas promissa, si modo suo munere nauiter fungerentur, vt in portum se immitterent, fore vt eodem quo reliqui milites haberentur loco. ac vt non modo viris verum et commeatu obsessis subuenirent, nauibus ducentos quinqua ginta medimnos frumenti, cum puluere sulphureo, nitro, et plumbo ad tormentorum vsum imposuerunt. Et quanquam factu difficilimum videbatur, vti per portum in insulam intrarent, nihilominus tamen tantus erat in equitibus suis subueniendi ardor, vt omnia sibi et alijs facilia et tuta promitterent. Cum autem Insulae appropinquare coepissent, speculatoriam nauiculam praemiserunt, vt signis ex Angeli arce perspectis agnoscerent, procedendum ne aut retrocedendum esset. quae cum eo processisset, depraehensum est recedendum esse. Quod vbi Turcae depraehenderunt illico vt signa obscurarent, aeneis tormentis explosis, coelum fumo tanquam nebula replere. verum quod iam a nostris visa essent, id frustra fuit. Sic tres illae naues in Siciliam redierunt. Neque enim Valetae optimo principi visum fuit tot equites sacros, tot claros viros et milites in apertum discrimen vocare. Videbat enim in Museto portus faucibus aliquot Barbarorum naues ad locum qui Arenul. vocatur noctu subsidere, vt portus maioris ingressum et exitum prohiberent.

[note: Turcarum strages.] Per cosdem dies, qui in vrbe erant, cognita nostrorum valida eruptione. et ipsi audaciores facti. Nam cum Barbari praedabundi aliquot pecora abigerent, equites nostri eos insecuti. atque aliquot ex Barbaris interfectis praedam abstulerunt, nec eo contenti, ad naues usque persecuti sunt. At Turcae videntes fugam ad se versum fieri, arma conclamare, ad Imperatoris tabernaculum accurrere, et a muris verberandis cessare. Haec res fecit vt Valeta putaret eos ad Michaelis castellum inuadendum se comparare. Idcirco ratus sua praesentia praesidio vires, atque animum accessurum, in eam partem per pontem qui ratibus constratus vtranque peninsulam coniungebat, transire proposuit. sed re propere cognita in arcem reuersus est. Sunt qui hoc factum audax, sed plenum periculi existiment, quod non corporis sed animi virib. res magnae gerantur, quibus princeps etiam absens suis adesse possit. Verum Valeta laude

[note: 1565] fuit dignissimus, cum veterum Imperatorum exempla secutus in praelio praesens esse, atque ex occasione suis consulere aut praecipere statuisset. Eodem tempore Algerij rex cum triremibus septem et decem biremibus, in quibus duo millia ducenti milites erant, Turcis auxilio venit. Cui cum ab initio non adfuisse molestum esset, cuperetque aliquot illustre facinus patrare, simul militum suorum virtutem experiri, ab Imperatore postulauit, vti sibi principem locum in Michaelis oppugnatio ne permitteret. Id quod non modo permisit, verum etiam duo millia lectissimorum militum e suis ei adiunxit. quo impetrato e Museti portu ad aquam Marsiam circiter nonaginta nauigia minora machinis celeritertransferri iubet. quod ex ea parte regi castellum mari oppugnare consilium esset. At Valetta cum is conspectis, tum a perfuga eius rei antea admonitus, hostis consilium cognouit, et duos Melitenses naucleros industrios illico accersit, reque cum eis communicata sciscitatur, quid illi faciendum censerent, quo Barbaris ad muri pedem descensionem facere parantib. Obuiam iretur. Hi respondent, se existimare si exnauium antennis tignisue ferreis annulis simul contextis cathena fiat, eaque ab angulo Angelicae arcis ad eum locum ad quem hostis nauigia appellere cogitabat, ducta, eorum cogitata impediri posse. Placuit consilium, sic vt sequente nocte et perfecta catena fuerit, et suo loco posita.

[note: Arx S. Michaelis frustra oppugnata.] Barbari vbi diluxit hoc impedimento conspecto suspensi haerere, ignari quo nam modo suos milites exponerent. Dum sic cogitabundi haerent, ad regem perfuga Christianus accedit, polliceturque se catenam illam fracturum, simulque sumpta fecuri sese in mare abiecit, quem tres (quo illum iuuarent) secuti sunt, ad quam simul ac nando peruenerunt perfuga in eam insilijt, securimque impingere coepit. Id nostri videntes, repente sex Melitenses cum nudis gladijs eo enatant, ac duobus interfectis caeteros fugant. Post nemo tam audax inuentus, qui idem tentare vellet, nec ob id tamen rex coepto destitit, sed mira diligentia se ad oppugnationem parauit. Itaque die 15 Iulij inalbescente coelo, terra marique oppugnationem aggreditur. Verum cum obsessi omnia tormenta in eam partem direxissent, unde naues veniebant, tanta fuit eorum vis vt trium horarum spacio quo perseuerauit oppugnatio, Turcarum duo millia discerpta submersaque fuerint, et naues duodedm depreflae, Maior nairigiorum parsad catenam appulsa, cum descensum in terram facere nequirent, ad caitelliangulumproras obuerterunt. caeterum reinfecta retrocedere suntcoacti. Praeliatum est in terra horis quinque. Turcae complures, e nostris ducentidefiderati, in quibus Fridericus GarziaeToletanipraefectisiriltae filiuspila ferrea difeerptus. itemque Gordius nationc Gallus, Franciscus Sanoghera eius que nepos Iohannes Hispani, omnessacriequites. Medinaquoque vulneratus, quipostexep vulnere est mortuus.

[note: Valeta ex Si cilia auxilium petit.] At Valeta qui videret quanto in discrimine res Melitensis futura esset, si huiusmodi praelijs Saepius esset decertandum, vbifessi dies et noctes cum nouis com mit terentur, die 17 Iulij hominem in Siciliam mifit, qui i castello ad aquam Marfia ena taustet illinc ad vrbem per medios hostes euafit, vnde nauigioloMessanam peruo lauu. Huicliterasad Toletanumdat. etpostulat adsebinassuastriremescum rjs equiubus qui tumMeflanae erantetcummilitibus, mitti. monetque vbi ad insulam accessissent ante portum consisterent, paratae figno dato fek in portum inferre. Eodem tempore quo is Meflanam peruenit, dassis ab Hispania. quae multosvariarum gentium equites sacros vehebat, venerat. Cum autem Toletanus duas illas naues longas velletad Valetam mittere, prius ad eum literas oecultis notis exaratas binis nauiculis mifit. hisce triremes missurum significabat, caeterum signa petebat, quibus illae cognoscerent intrandum ne aut retrocedendum esset, quae cum diuersae proficiscerentur, alteram medicamentis onussam ab hostibus ihtereeptam esse postintellectumest. etquanquam altera incolumis ad Melitensesperuenitjtamen quoniam aliquot dies ante inter Michaelis castellum Melitamque vrbem omnia itinerainterclusa, tresquevltrocitroque commeare consueri capti ab hostibus fuerant, atque acerbissime necati, ad hoc portus vigilantissime custodiretur, Equites

[note: 1565] qui Messanae erant de binis triremibus mittendis consilij inopes erant. Nihilominus tamen quod eas Magister postularet, visum eas esse fortunae committendas, hac tamen cautione vti ne omnes illi equites periculo exponerentur, sed ex omnibus quadraginta modo cum satis magno militum auxiliariorum numero mitterentur. Cum his Salazar Hispanus centurio a Toletano missus in scapha remulco a triremibus in Gaulon vsque trahenda, profectus est, qui post illinc in Melitam insulam vrbemque hostium copias speculatum iret.

[note: Turacum ad S. Michaelem strages.] Interim Turcae cladis in oppugnatione Michaelis acceptae memores, vindictae cupiditate ardere. idcirco tanto impetu castellum tormentis verberare, vt quantum noctu reficiebant tantum mane illi deijcerent et comminuerent. Dumque tormentis res ageretur pontem ipsi construxerant, quem die 20. Iulij ante solis ortum in fossa posuerant quo exaequatis locis praelium cum nostris manu facerent. Qui ab eis visus, Parisotus Valetae nepos et Agleria equites cum militum mercenariorum satis magna manu extra munitiones excurrunt, vt pontem igni corrumperent. qui a Barbaris excepti re infecta omnes fere, vna cum Parisoto et Agleria interierunt. Barbari tormentis muros quatere vsque ad 28. Iulij nunquam intermiserunt, quo post meridiem castellum multis locis inuadunt, ter fessis aut deiectis re centes submittunt, tantaque vi agunt vt nihil dubitent se eo die castello potituros. At nostri haud minori vi resistere, telis, tormentis, igni, manu hostem propellere, et tandem vti a muris discedat, suorum magna iactura cogere. Hac victoria obsessis animus creuit, sic vt iam hostem parui facerent Quoniam vero a nostris extra praelium tormenta silerent, neque iam eruptiones fierent, putabant Barbari paucos esse in praesidio milites, et tormentorum materia fomentoque destitui. At id Valetae consilio potius quam inopia fieri. qui cum nihil de auxilijs acciperet, videretque Barbaros ad inuadendum indies ferociores, nolebat in ocio praesidia consumi. Sed Turcae cum viderent frequentibus praelijs rem parum procedere, omnem industriam ac laborem cuniculis agendis impendere statuunt. etiam pene vnum ante perfecerant, quam id nostri perciperent. Quo autem minus id animaduerterent binas triremes accedere, eoque ex loco tormentorum globis domos pulsare iubent, rati nostros, dum quid hostis facturus sit spectant, muros remissius custodituros, se vero occultius per cuniculum in castellum irrepturos.

[note: Turcae cuniculis frustra agunt.] At obsessi vbi eorum artes senserunt contrario cuniculo eas irritas facere, cum aliorum tum maxime vnius signiferi virtute hostes propellere. nam is cum prius in cuniculum testas pice accensas coniecisset, ipse secutus hastam Phalaricam praeferens Turcas omnes e cuniculo eiecit. hanc ob rem torque aureo quinque librarum a Magistro equitum donatus est. Postera quoque die quae prima Augusti fuit eruptione ab aliquot facta, pons ille qui fossae impositus erat, facibus et puluere in iectis exustus est. quod quidem opportune factum. Nam postridie Turcae sole in occasum inclinante denuo castellum, vbi Carolus Ruffus curabat, aggressi, a nostris fortiter repulsi sunt. praeliatum tribus horis, Turcae trecenti caesi, ex equitibus ipse Ruffus atque Baresus cum aliquot mercenarijs militibus occubuerunt. Hoc tempore nostri multitudine tormentorum adeo inclusi ab hoste tenebantur, vt ne in fossam despicere, aut sese vllo modo ostendere, nedum eruptionem facere possent, quin illico peterentur. nec tamen ob id, vbi se occasio praeclari facinoris dabat vitae suae parcere. Id quod in Calderonio Hispano patuit. qui cum animaduertet eam muri partem, quam hostis ad castellae munitionem percusserat, speculandam esse exiuit, et mox glande percussis concidit. hic casus, cum reliquos terrere debuisse videretur, incendit. Nam cum cernerent hostes in fossae replendae operam dare, noctu exire constituunt, eorumque conatui obuiam ire. Itaque centum, pars Equites sacri, pars stipendiarij, impetu in hostes facto, eos fossam deserere, fugamque capesce re compellunt. ex eis circiter octuaginta caesi, e nostris decem, in quibus duo equites Ioannes Cantaber atque Macrinus, quorum capita hastis praefixa in vallo Seruaioris, quo a nostris videri possent, extulerunt.

[note: 1565] Eodem die vesperi, qui erant in vrbe Melita, simul plures ignes excitarunt, et [note: Transfuga addit Turcis animum.] sclopetorum plausum aediderunt. id tam obsessi quam Turcae fieri existimarunt quod classis nostra appro pinquaret, vel auxiliares in insula copiae profligandis hoflibus pares adessent. sed neutrum fuit, idque eo tantum factum, vt et alacritatem ostenderent, et Barbaros suspensos rei nouitate terrerent. At Turcae fossam ad Castellae propugnaculum terra repleuerunt, quae res effecit vt neque ab depressis illis casis, neque ab Aruerniae angulis qui ad hostes tormentis petendos porrigi solent, laedi Barbari possent et ipsi ad murum tormentis deiectum transirent. A vallo igitur aeditiore, quod ad Seruatoris latus extruxerant, duobus tormentis grandioribus iaculari coeperunt. primoque ictu fenestram, qua pilae emitti in hostem solent. cut Franciscus Castilia praeerat, attigerunt. Ioannes Beruardus Godinetius eques Hispanus vir strenuus plumbea glande traiectus occubuit. Eodem die Franciscus Aquilates Hispanus praesidiarius miles, qui Gauli vxorem cum liberis habebat, ex oppido Michaelis metu ac spe persuasus ad hostes perfugit, estque praefectos ad impetum faciendum rursus adhortatus, oppido sine dubio potituros, quod vix quadringenti viri in eo essent, laboribus et vulneribus pene confecti, reliquos perijsse. Itaque Barbari vbi vident tormentis per nouae vrbis et Michaelis muros vel plaustris aditum patefactum, vtrunque totis viribus inuadere constituunt, et experiri, tantum ne esset obsessis virium, vt ab eis toties repelli ab oppugnatione possent.

[note: Horrendum, cum Turcis praelium.] Ergo septimo die Augusti eadem hora Nouam vrbem ad Castellae propugnaculum et Michaelis castellum adoriuntur, tanta vi et multitudine vt terra circa omnis tegeretur. Tormentorum tonitrua, sclopetorum cum crepitu grando, armorum fragor, tubarum et tympanorum clangor, virorum vtrinque clamores, tot tantaque erant vt coelum cum terra permisceri videretur. Haec cum Equites qui in vrbis praesidio erant audirent, coelumque fumo obduci cernerent, veriti ne Barbari (vt ad Elinum) nunquam ab oppugnatione desisterent, donec oppido potirentur, illico vni uersus se equitatus ex vrbe effundit, atque vt ab oppugnatione Turcas auerterent in eos qui Aquae Marsiae praesidio impositi erant impressionem faciunt. qui omnes trepidi improuiso metu fugere, nostri insequi, caedere, fundere, illi horrendum stridere: quo qui apud Michaelem certabant exciti, praelium relin quere sunt coacti, vt suis laborantibus maturarent opem ferre. sic a nostris vtrinque magna cum strage repulsi vltra mille et quingentos desiderarunt, praeter eos qui a Melitensi equitatu, priusquam sui ad essent, interfecti fuerant. E nostris vtriusque oppidi plus centum sunt desi derati et totidem fere vulnerati. nam praelium vltra quinque horas productum. Hic Valeta illo et alijs proximis diebus e tanto periculo liberatus, Deo supplicationem indixit, et ad templum cum ciuium multitudine ad orandum accessit.

[note: Bassa Solymanno scribit de equitum virtute.] Dum haec geruntur Garzias Toletanus indicio a Calabria allato accepit, naues quasdam militibus, commeatu, alijsque ad belli vsum necessarijs onustas Byzantio Melitam contendere. quamobrem extemplo quinque longas naues eis obuiam misit. cumque hi ad triginta miliaria appro pinquassent eas naues non repererunt, sed Myoparonem vnum, vnamque Liburnicambiremem. Myoparonem capiunt, biremis Melitam ad hostes profugit. Sed Mustapha ratus neminem adeo fortem qui non tandem fatigetur, nullam obsessis requiem dandam esse censuit. Itaque suos qua parte aditus tormentis patefactus erat, Michaelis castellum inuadere iubet. At no strorum virtute cito magna clade reiecti sunt. Neque enim tam crebras oppugnationes Bassa instituebat, quod eis locis potiri sperabat, sed vt strenui ducis munere fungeretur et Solymanni voluntate satisfaceret, qui aut ibi cuncti vitam amitterent, aut ea loca caperent imperauit. quin etiam ad Solymannum Lyburnicam cum literis per volare iussit, quibus eum de classis conditione docebat, quibus difficultatibus con flictaretur exercitus, quam exigua esset spes ea loca capiendi, ac quantus Christianorum apparatus. Interea binae illae Melitensium triremes Messana profectae Syracusas venerant, vbidiem vnum manserunt, vt Salazari celocem ad cursus celeritatem

[note: 1565] inungerent, ac Pachynum promontorium cito praeterueherentur. Itaque postridie e portu exeuntibus obvius fit Melitensis quidam e Pozalo nauibus vectus, et grauiter saucius. is rogatus quid ei contigisset? respondit se cum noctu iuxta portum vno cum comite nauiculam appulisset, a duobus Siculis inuitatum vt secum ea nocte maneret, nocte autem intempesta adsunt Turcae quinque, a quibus duo siculi capti, comes occisus, ipse vulneratus noctu euaserit. ad hoc Siculos Turcis indicasse, in eum portum binas triremes sacris militibus venisse, quae in Melitam proficiscantur. Hac re audita Equites intellexerunt suam profectionem hosti notam esse. quodque cogitarant in portum Melitensem se immittere, periculosum fore, aut fieri non posse. nihilominus asuscepto itinere non sunt territi. Dum sic procedunt, binas triremes et vnam Libumicam haud longe praeterire cognoscunt Melitam versus. nec fuit dubium quin illae essent a quibus quinque Turc emissi ea patrassent, quae saucius retulisset. Suum tamen iter Pozalum vsque tenuerunt.

[note: Exploratores vtiles.] Ex eo loco literis ad Toletanum datis de ijs quae acciderant eum certiorem faciunt. cumque se mari committere nollent Vultumo austroqûe reflandbus. Syracu sas redierunt, vt ex Toletani sententia caeterum cursum instituerent. Visum igitur ei ne vltra procederent, sed classem vniuersam opperirentur, quae breui in Melitam esset traiectura. At Salazar Pozalum deductus, nauicula cursum suum tenere statuit, et breui in vrbem Melitam incolumis peruenit. ibi Turcico ornatu et comite (qui et ipse Turcicam linguam norat) assumpto, noctu in hostium castra speculandi gratia se contulerunt. Ibi cognouere militum vix quatuor millia super esse, et eorum plerosque saucios et morbis confectos. reliquos inutilem turbam esse. vbi autem castrorum formam et modum inspexissent, in vrbem sunt reueisi. Hinc proxima nocte cum Petro Pacio audaci Hispano ad locum Malecae speculae proximum se conserunt, eoque aecurate obseruato Petrus ibi relinquitur, vt Toletanum de omnibus rebus certiorem faceret. Caeterum Salazar ipse sua nauicula foeliciter est Messa nam reuectus, et Toletano quae vidisset omnia exposuit. inter caetera affirmabat classem Turcicam debilem, mancam, et longe imparem esse, quae cum Christianorum decem millibus congrederentur. Red erat et per eos dies vna ex illis duabus nauiculis, quas supra missas speculatum diximus, ad hoc quatuor illae triremes Messana ante profectae, turcas quatuordecim circa Melitam captos ferentes, qui omnes idem quod Salazar affirmabant. Haec atque alia effecerunt, vt Toletanus aliquanto citius de educenda classe cogitaret.

[note: S. Michaelis oppidum frustra oppugnatum.] Interim obsessi omni industria et viribus sese tueri satagunt. Erat ibi Franciscus guiara primipili centurio, qui ab oppidi muro, quem hostes tormentis deiecerant, decem pedum interuallo munimentum eduxit, longum passus quinquaginta. pedes latum quinque, cum suis vtrinque angulis, quod binis noctibus est perfectum, postque obsessis magno adiumento fuit. Hostis subter angulum fossae, vbi Boninsegna Hispanus eques curabat, cuniculum agere coepit. sed obsessi id sentientes contrario cuniculo irritum fecere. Factum tum erat vt perfuga, dum ad oppidum nataret, ab hoste caperetur quod nostris molestissimum erat, qui aliquid de hostium consilio cognoscere potuissent. Vbi hoc parum procedit, pars Turcarum turrim Michaelis occupare conantur, pars ad Magistri et Castellae propugnaculum aliquot pulueris incendiarij sacculos inijcere. sed nostrorum vigilantia effectum, vt omnis eorum conatus frustra esset. nam eorum multis in cuniculo caesis, etiam pulueris aliquot cados abstulerunt. His difficultatibus Mustapha et Pial frustratisua spe, cum prioribus deliberant manendum nediutius aut discedendum? Plerique domum redeundum putant. At Mustapha manendum, dum biremis quam Byzantium miserat cum Solymanni mandatis rediret: interea vi aut dolo casum victoriae quaerendum. Itaque modo tormentis pulsare, modo pontes parare, modo cuniculos aut aggeres facere, aut fossas implere, aut praelium inire. Propterea cum noctur Robles castrorum Magister ad muri ruinam inspidendam accestisset, tormenti glande ictus occubuit, magno nostrorum dolore. is enim suis artibus obsessis multum profuerat.

[note: 1565] Eam ob rem Valeta Tribunum militum, virum strenuum misit, vt Michaelis arci praeesset, qui etiam vigilando et prouidendo sic eam prouinciam, administrauit, vt Barbari quoties locum sunt aggressi, toties cum detrimento repellerentur et in fugam conijcerentur.

[note: Praelium ad arcem Angeli quinque horarum.] Eo tempore turcarum speculatoriae triremes Piali maris praefecto nunciant, classem Christianorum in promptu esse: qui improuisum eius aduentum veritus, naues longas septuaginta instrui iubet. reliquerat autem in portu Museti quadraginta inermes, quod nequeviros nec armamenta haberent. Igitur Pial per dies aliquot in Maiaro ad littus se continebat, noctu vero in altum progressus nostros expectabat. Vbi neminem apparere videt, socios nauales rursum in terram exponit, deinde maiore quam vnquam antea impetu vtriusque oppidi muros quassant, eis praesertim tormentis qui Basilisci appellantur, quorum pilae ducenûm pondo, septem palmorum orbe constabant. His arcis Michaelis muri plane deiecti. tum etiam Bassa Turcarum ad Angeli vrbem Castellae propugnaculum sic crebris tormentorum ictibus percussit, vt totum pene prostrauerit. Itaque cum barbari viderent vtrunque oppidum muris omnique munimento nudatum, sic vt nihil iam mutuum conspectum impediret, die is Aumisti in meridiet otis copijs vtrunque oppidum aggressi, ter reiecti, terque regressi, tandem ingenticum strage et pudore ab omni parte deturbati, receptui canere coacti sunt. pugnatum fuit ad horas quinque. In eo praelio Valetta armatus contoque formidabilis ante alios fortissime pugnans conspiciebatur, cuius praesentia non modo milites, sed et pueros et mulieres ad fortiter agendum excitauit. Ex ingenti autem Turcarum numero pars in vrbis fossa constiterat, vt muros suffodere ac subire possent: ne etiam ab Castellae vallo tormentis laederentur, munimentum e terra, fasciculis, et alia materia celeriter perfecerant. Id obsessi cum obseruassent, directis in eam partem tormentis plurea interfecerunt, et flammis iniectis egregie corruperunt, ita vt nostris nihil obesse possent.

[note: Nocturna pugna.] Postero die ab hoste praelium ad eadem loca redintegratum est. nam ex copia militum pro fessis recentes adducebantur. Ac primum tormentis ad noctem vsque, vtrunque oppidum pulsarunt. deinde media nocte lucente Luna praelium atrox horrendo cum stridore et impetu incoeptum. Ea res nostros initio terruit. Verum virtutis memores, omni genere telorum et piceis ignibus effecerunt, vt hostes mulctati post trium horarum certamen in sua castra redierint. Eodem die a nostris cuniculus ad castellae propugnaculum est depraehensus, in quo Turcae centum inuenti et trucidati, ipseque cuniculus corruptus. Nec tamen sequenti die hostes quiescere, sed septies recentibus submissis eadem loca inuadere, non modo armis verum et sacculis puluere igneo refertis pugnare, quibus Boninsegna ambusta facie oculum amisit. tum etiam Barbari ad Speronem vehementer adnitebantur, vt in arcem irrumperent. Ibi Centius Aquitanus eques in vallum ascendit, contoque pugnans vno confosso alios terruit. Ipse vero glande brachio vulneratus fuit, nihilominus victor vallum conseruauit. Vnde Turcae vbique ingenti strage pulsi, atque ex nostris circiter centum desiderati, hique pletique tormentorum pilis. In his fortissimi Equites erant Fragus, Pratus, Soderinus, Bonipottus, Fagianus Rufinus, et aliquot alij longiori vita dignissimi. Subterraneum quoque aditum ad S. Michaelis castellum egerunt Turcae, quisimul arte solita depraehensus et impeditus fuit. Hoc modo factum, vt strenuus Ioannitarum Ordo cum Barbaris non modo armis cominus, et tormentis eminus, sed etiam arte et dolo singulis horis decertare cogerentur, vt habitationem suam conseruare possent.

[note: Valetae principis mirabilis constantia.] His tot tantisque periculis quidam inter Equites veriti, ne quod saepius tentatur tandem procedat, Valetae principi dixerunt: Sibi videri omnia literarum monumenta, omnes tabulas et Diuorum reliquias ex oppido in Angelicam arcem transferenda, vtpote locum munitiorem et tutiorem. Valeta etsi intelligebat

[note: 1565] eos haec bono animo dicere, nihilominus ea oratione nonnihil commotus eis respondit: Hoc aliud nihil esse, quam non solum Melitensium, qui strenue se gererent, plusque praestarent quam quisquam sperare potuisset, animos debilitare atque infringere, verum etiam militum mercenariorum, si hoc illi persentiscerent. Itaque se omnia conseruare au t amittere statuiffe. atque ne quis deinceps spem in Angeli arce reponeret, velle omne arcis praesidium in oppidum deducere, vt vna cum aliis cum hoste pugnarent. solos tormentorum Magistros in arce relinquere, qui si opus foret, pilas in hostes contorquerent. Responsum tali principe dignum, et posteritaris memoriae commendandum. Cum hoc modo Magister equitum labantes animos ad virtutem erigit, Turcae primo diluculo eadem loca maiore quam antea vi adoriuntur, praesertim ad Casteliae ruinam, vbi Sanromanus, qui in ea parte curabat, breuem hanc vitam amisit, ac immortalem ac quisiuit. Ad Michaelem quoque Adumius eques ac Fagio. cum alijs aliquot grauitervulnerati, nam hostis se cito e pugna retraxir, et simul tantis tormentorum fulminibus saculari, vt omnis insula tremere, coelum ardere, subtexique fumo videretur.

[note: Ioannitaris ingens periculum.] Valetta tum e praelio matutino satis fessus, secesserat paulisper sui recolligendi causa: cum ecce sacerdos quidam Hispanus manibus in coelum sublatis ad principem accurrit, clamans et vociferans, actum de re Melitensi esse. Iam enim tria quatuorue signa hostium per Castelli ruinam in oppidum irruisse. Quo audito repente Valetta capiti casside imposita sumptaque hasta: en vobis fratres, inquit, venit hora qua nos fortissimos Christianae religionis defensores ostendamus. Quod si eandem virtutem quam prius retinemus, non est quod desperemus. Idem hostis. idem Deus. Ite mecum illustres viri: Haec fatus, simul ipse vbi periculum maius properare, et cum eo milites omnes, item ciues mares et foeminae, pucri senesque cuncti in hostem vadunt. Ibi praelium atrox et periculosum. alij hostem ab ingressu arcere, alij ingressum occidere, fugientem insequi, sauciare et pellere. Illi fortiter resistere, ita vt maxima vi certaretur. intus, foris, omnia constrata telis, armis, cadaueribus, et sanguine. Magister omnia prouidere, adesse, laudare, hortari, pugnare, strenui militis et boni imperatoris officia simul exequebatur. Ita cum solis occasu caedentibus Barbaris praelium finitur. Valetta hanc victoriam multo suorum sanguine comparauit, et plus quam ducentos fortissimos viros amisit. Hostium vero ad duo millia occubuerunt, praeter eos qui ingressi erant, quorum nullus euasit. Haec sunt quatuor illa praelia cum obsessis continenter facta, tanta Equitum ordinis fort tudine et constantia, vt Turcarum duces et centuriones mirarentur, ac faterentur, tales strenuos ac bellicosos propugnatores inter Christianosse hactenus non inuenisse.

[note: Stephanitarum equitum ordo.] Interea Garzias Toletanus vt in Melitam exercitum deportaret, solum Iohannem Cardonam Panhormum cum duodecim nauibus profectum expectabat, vt inde naues quatuor commeatibus onustas traheret. Is cum aduenisset, cum classe septuaginta duarum triremium vigesimo die Augusti Messana Syracusas profectus est. Ferebat delectorum militum decem millia, in quibus ducenti et amplius sacrae Ioannitarum militiae equites, et circiter quadraginta Stephanitae. Hic est equitum ordo quem ante quatuor annos Cosmus Medices Florentinorum dux ad Melitensis militiae exemplum instituit. Differt in eo ab ioannitis, quod pro candida rubram crucem gestant auro circumscriptam deinde quod milites ipsi semel esse mariti possunt, quod Iohannitis permissum non est. Ilua Ligustici maris insula est eorum propria sedes. Verum dum in ea Cosmopolis vrbs noua a Cosmo condebatur, Pisis habitarunt. Ordinis Magister idem est qui et author, eiusque successores. Nomen illud non a stephano protomartyre habent, sed a Stephano pontifice Florentinae ciuitatis patrono, in diuorum numerum relato. Praeter equites sacros in ea classe fuerunt viri illustres, fortissimi, Ascanius Corina, Piscarij fratres, Hannibal Estensis,

[note: 1566] Hercules Varanus, Aeneas Pius, Capinus Vincentiusque Vitellij, alij praeterea genere et militia clari. Classe igitur in portum Syracusanum appulsa, Toletanus Auriam cum vna triremi et Scapha Melitam praemisit, qui hominem in terram exponeret, vt is a Petro Paccio (qui ad Malecam speculator relictus fuerat) quid vidisset cognosceret. A quo intellectum, in mari nullum nauigium visum, praeter vnam Liburnicam. sedecim etiam vela 21 Angusti aquatum ad Salinas venisse quo autem post abierint, per noctem non fuisse obseruatum.

[note: Pluteorum in pugna vsus.] Nostri interim ad Castellae ruinam se egregie munierant, tormentaque bellica pluribus in locis collocarant, quibus hostis latera pulsabant, et eorum aggeres diruebant, quos ad Boninsegnae propugnaculum fecerant, vt inde Castellae aream sclopetis peterent. At Turcae cum vtrunque oppidum denuo aggredi statuissent, pluteum tignis asseribusque contextum, triginta militum capacem, sub Michaelis prostratum murum agunt, ideo fiebat vt nemo nostrorum in ea parte se ostendere auderet. Quod cum nostri ferre nequirent, eruptione facta, ijs qui erant sub pluteo fugatis, pluteum igni iniecto corruperunt. Eodem modo qui nouam vrbem oppugnabant, altero pluteo ad Castellae ruinam combusto, reiecti sunt. Insequente nocte Castellae custodes eruperunt, et corruptis Turcarum munimentis, et praesidiarijs ibi obtruncatis, cuncti incolumes in vrbem redierunt. At cum illo et alijs diebus hostis non quiesceret, sed vineis, pluteis, et aggeribus reparatis nostros subinde a muris submouere contenderent, omnis illorum labor nostrorum virtute fuit irritus. Egerant obsessi ad Castelli ruinam cuniculum, in eoque octo sulphurei pulueris cados intulerant, vt si hostes denuo inuaderent, iniecto igne dissiparentur. Dum autem Barbari circa eandem fossam fodiunt, in eum cuniculum incurrunt, et ablatis cadis corrumpunt, suumque munimentum absoluunt. His in hunc modum vltro citroque agitatis, Mustapha terrestrium copiarum duxiam praecipiti aestate non esse cunctandum ratus, statuit Michaelis arcem totis viribus oppugnare.

[note: Turcarum conatus irritus.] Itaque producto Imperatoris Solymanni augustiore vexillo, cuius in cuspide aureus globus eminebat, per ruinas in oppidum perrumpereiubet. Subeunt hi: resistunt nostri: ingens atque anceps praelium geritir. cumque bis iam reiecti essent, ipse Mustapha ad suorum munitiones progressus, orare et hortari milites, ne deficerent. illum diem superiores labores et victorias confirmaturum: ne hostes victos vincere paterentur. nullum iam hostium munimentum esse, quo se tegant, omnia deiecta. superesse modo aliquot defessa et mutilata corpora, quae aciem suorum gladiorum ferre non possint: tali pertinacia ipsos arcem S. Elmi obtinuisse. Postremo pro cuiusque ingenio pecuniam, honores pollicendo, minitando, obtestando alium alio modo excitare. Hi ergo praelium redintegrarunt. Pugnatur vtrinque magna vi. sed Barbari nostris caedere coacti sunt. Nostri enim fossam quandam egerant, in ea duo mediocria tormenta collocarant, quibus pluteum firmiorem (corio etiam per latus munitum contra ignes) per latus peterent. Is primo tormentorum iactu comminutus, et quadraginta milites sub eo lacerati. Quin et eadem nocte, qui in altero oppido ad Castellae propugnaculum stabant, eruptione facta omnes hostis munitiones corrumpunt, barbarosque ex aggere deiectos fundunt. in eo loco hostium fuêre trecenti, nostrorum tantum vigintiquinque, cum quibus tamen illi congredi noluerunt. Alterum cuniculum nostri ad castellae vallum egerant, eadem de causa. sed cum viderent, quod facile ab hoste suas munitiones reficiente deprehenderetur, ipsi ignem apposuêre, cuius impetu repente sexaginta Turcae, qui ibi erant, in aerem sunt dissipati.

[note: Toletanus prorex Siciliae Melitensibus succurrit.] Dum haec fierent Garzias Toletanus cum classe Syracusis profectus, Pachynum versus secundis ventis iter dirigebat. Ibi nauis oneraria in mari conspicitur, tempestate in eum locum delata, ea ex Meninge insula commeatum, puluerem sulphureum, et globos in Turcarum castra deuehebat. Haec nostris conspectis deditionem fecit, quam Toletanus (socijs naualibus permutaris) Syracusas misit

[note: 1565] cumque secundo cursu Melitam versus classis procederet, tanta repente exorta est visventorum, vt ad Aegusam insulam ducentis et viginti millibus passuum a Melita versus occasum distantem, reijcerentur. Iamque primus dies septembris erat, cum literae a Toletano ad Valettam adferuntur, quibus se breui ad insulam cum classe adsuturum significabat. Eodemque die Christianus e Turcarum nauibus, vbi captiuus erat, in Angeli oppidum fuga elapsus, affirmabat, in Turcarum castris paucos esse ad pugnam idoneos. Illud etiam addebat, eos de Melita vrbe obsidenda cogitare, iamque murales machinas quinque ad id in promptu esse, nam et superioribus dieb. duodecim equos, et proxime quatuordecim ex praesidio Melitensi captos. Interea classis iam tranquilliori marise drepanum receperat, vnde Gaulon versus nauigauit. In itinere autem binae Ioannitarum triremes Liburnicas duas Turcarum conspicatae, in eas impetu facto ceperunt, et vna cum classe abduxerunt. sunt autem Liburnicae leuiores biremes quae ob celeritatem et leuitatem non medio criter ad praedandum accommodatae, quae vulgo Bergantini dicuntur. sic quinta septembris die ad Gaulon insulam peruenerunt. Caeterum cum toletanus e Melita nulla signa videret, quibus fretus descensionem faceret, Pozallum est reuersus, quo Auria eum secutus est se signa vidisse affirmans. vnde Garzias postero die prima noctis vigilia ad Gaulon insulam redijt.

[note: Mustapha suis praemi proponit.] Die eodem quidam perfuga Christianus a Turcis ad nostros transieratis Valetae principi dixit se id circo effugisse, vt ei laetum nuncium afferret, scilicet Turcas postremo fortunam in Michaelis castello oppugnando tentare statuisse, id quod in sequenti die essent facturi. quod si ex sententia ipsorum procederet, mansuros, sin minus, prorsus abituros. Vt autem id maiore animo facerent, Mustapham signiferis qui primi signa in moenibus fixissent auri talenta quinque praemium proposuisse, eosque ad superiores militiae ordines promoturum, reliquos pecunia aut honore remuneraturum. Valetta ratus haec sibi Dei nutu significari, ei gratias agere, deinde quae vsui essent ad hostes repellendos diligenter apparare. Turcae totum eum diem Nouae vrbis domos nauesque in portu stantes tormentis percutere, quibus etiam nauis magna depressa est. At Toletanns mane ad Melitam classe appulsa, copias in insulam propere diluculo exponit. Dumque naues eius ad Gaulon aquantur, is cum exercitu ad quatuor stadia progressus, praefectos militum quid factu opus sit docet monetque vt omnia edicta ergis Hispaniarum nomine fiant, donec ad Magnum ordinis Magistrum perueniant, tum ei sicuti regi omnes pareant. Ita paucis cohorratus eos Melitam proficiscentes reliquit, et circa meridiem ipse se ad naues recepit, ac vniuersa cum classe ad Orientem versus nauigans, in Melitae vrbis conspectum venit, quae tribus millibus passuum a Meridiano littore abest. qua conspecta Melitenses omni genere tormentorum laetitia signum dedêre. quibus et ipse bis tormentis explosis respondit. Deinde in siciliam redijt, vt Vrbinatis principis cohortes quae Messanae erant; acciperet, et mox Melitam versus rediret, quo abeuntem Turcarum classem a tergo insequeretur.

[note: Turcarum trepidatio.] Turcae vero, qui an Michaelis oppido potiri possent postremo experiri in animo habebant, iam aliquot dies ante classis aduentum vasa colligere coeperant. Caeterum vbi de classis aduentu et copijs expositis audiuerunt, repente alij ad arma, alij ad vasa conclamant, et simul trepidi sibi quisque consulit. alij fugere, alij arma capere, pars ad munitiones et tormenta accedere, et impedimenta ad naues trahere. Id cum illi qui in Angeli oppido erant cernerent, non expectato Magistri imperio, eruptione facta ad Burmolam, vbi Turcarum aliquot cohortes tormentum ingens custodiebant, magno impetu procurrunt. Caeterum Barbari relicto tormento se in fugam concitarunt, nostri tormentum in oppidum traxerunt. Quod si eo die recentes nostrae coipiae hostium tergo, dum ad naues concurrunt, institissent, aut victoriam impetrassent. aut pleraque machuiarum bellicarum parte potiti essent. Sed illi vetus rei militaris

[note: 1565] dictum secuti sunt, quo monemur, Hosti abeunti viam stemendam, pontemque vel argenteum faciendum. Quo factum vt Barbari pleraque impedimenta et machinas bellicas nauibus imponerent.

[note: Turcae praelio victi.] Dum Turcica classis e portu Museto educitur, die vndecima septembris perfuga natione Ligur ad Valettam propere venit, eique significauit Turcarum ad decem millia Melitam versus tendere, vt nostris copijs occurrerent. Ea re audita Magister magnam militum manum ad S. Elmi arcem ire iussit, qui in ea sacrae militiae vexillum figerent. Profecti viginti quatuor tormenta ibi inuenêre, quae Turcae inde tam cito extrahere non potuerant. Turcarum autem classis ad s. Pauli portum transiuit, ibique septem millia militum vna cum Mustapha in terram exposuit. Audierant enim nostros trium millium numerum non excedere. Inde auda ciores facti vrbem versus procedunt. sed nostri ad pugnam iam parati Barbaris obuiam tendunt. Vbi vtrique in collem quendam venissent, clamor ingens exoritur, ac praelium inter primos incipit, et multi vtrinque cadunt. At nostris numero et robore inualescentibus, Turcae terga vertere, nostri insequi, caedere, fundere, donec illi in naues compellerentur. in eas dum certatim sese immittunt, circiter quadringenti in mari perierunt. caesi autem ad duo millia. In naues igitur compulsi, in sequentem diem et noctem in eo portu constiterunt. mox autem luce ineunte ad tormenti bombum (quod erat abeundi signum) Graeciam versus vela direxerunt, Melita insula vastata et inope relicta, oppidorum etiam muris solo aequatis. nam ictuum muralium tormentorum septuaginta octo millia, quibus loca insulae concussa sunt, fuisse memorantur.

[note: Melita a Turcis liberata.] Pulsis e tota insula ingenti cum clade Turcis, Valetta princeps magna gloria victor praecationes Deo opt. max. decernit, fortibus viris praemia distribuit, ac vniuersis laudatis gratias egit. saucios etiam ac morbis affectos summa cura refecit. Cum autem tot nobilium equitum sui ordinis interitum cognouisset, illovum fatum deplorauit, ac hinc inde conquisitos honorifice sepulturae mandauit Eorum fuerunt ducenti quadraginta, viri sempiterna laude ex varijs nationibus dignissimi. ex alijs autem nostris, ad quinque millia desiderati. ET urcis vero ceciderunt in omnibus praelijs ad viginti quatuor millia, et inter hos quos Solymannus habuit omnium praestantissim. Quare si quis difficultates nostrorum, quas per quinque menses fortiter sustinuerunt, diligentius consideret, si perpetuos labores in tam diuturnis et crebris oppugnationibus et praelijs, vix vllam militarem virtutem multis seculis clarius enituisse intelliget, quae possit cum magnitudine Valettae et huius ordinis equitibus comparari. dum pertinaciam hostis vicerint, et turpi quasi fuga recedere coegerint. Postea quoque Valetta deruinis instaurandis consilium capit, atque in his omnibus itinera et consilia hostium explorauit, nihilque in victoria remissum patitur. In primis vero ad ordinis sui priores in varias prouincias scripsit, huius belli pericula exposuit, atque admonuit, vt quicquid rerum superesset colligant et Melitam transmittant, quo celeriter omnia restaurari, atque commeatu, armis, viris refici possint, ne Turca fortassis futuro anno cum classe reuersus Ordinem sacrum imparatum opprimat. Praecipue vero Georgium Alemanniae priorem eius rei per literas admonuit, quarum exemplum mihi princeps liberalis ostendit, atque vt aliquando in historias sui ordinis (de qua mecum agere incoeperat) referrem, humaniter petijt: quae sic sonant:

[note: Valetae literae ad Georgium Bombastum.] Frater Ioannes Valetta Magister Hospitalis Hierosolymitani, Venerando et religioso in Christo nobis charissimo fratri, Georgio de Hohenheim dicto Bombasto, prioratus nostri Alemanniae priori, Salutem dicit. Et si non dubitamus, quin ex multorum literis et relatu iam intellexeris aduentum classis Turcicae ad has insulas, imo ordinem nostrum inuadendum et penitus delendum, foelicemque et diuinitus de ea a nobis habitam victoriam: tamen illa ipsa, si nostris etiam literis ad te perferrent

[note: 1566] multo tibi iucundiora futura putauimus. Nam cum certo nobis persuasum sit, te in hoc tam foelici quam salutari successu Deo opt. max gratias esse acturum, fructumque huius beneficij ad te, propter digmtatem quam in nostro ordine geris, maxime peruenturum, libenter tecum commune hoc gaudium pariter gaudere constituimus, planeque ac palam testificari, hanc tam insignem tamque admirabilem victoriam nos Domino Iesu Christo summo regum Regi, ac bonorum omnium auctori, referre acceptam. Quod vt merito et libentius facere possis, rem omnem, non longisverbis (id enim esset historiam scribere) sed summatim et paucis explicabimus. suitanus Solymannus Christiani nominis et praesertim Ordinis nostri acerrimus hostis, non contentus nos clarissima insula Rhodo, arceque Tripolitana, fortunisque pene omnibus iam expoliasse, non aliud cogitans. nisi qua ratione nos ante alios penitus delere atque extinguere posset, classem instructissimam et numerosissimam aduersus nos parari iussit, quae Byzantio vndecimo calendas Aprilis soluens, decimo quinto calendas Iunij appulsa est: constabat ea classis ex triremibus, biremibus, alijsque nauigijs ferme ducentis quinquaginta. Hostium numerus pugnatorum veritati propior fuit plus minusue quadraginta millium. Praefectus exercitus terrestris Mustapha Bassa, classis vero Pyalibassa, qui paucis diebus transactis, in exonerandis in littus commeatibus, et speculandis locis, figendis tentorijs, alijsque (vt fieri solet) ordinandis arcem sancti Elmi (quae in faucibus portus sita est) magno impetu, maximaque tormentorum vi inprimis oppugnare coeperunt. Idque cum plures dies labore non intermisso fecissent, ac magnam murovum partem aperuissent, omnique missilium telorum genere impugnassent, virtute tamen et industria nostrorum Equitum aliorumque militum, triginta quinque dies propugnata et defensa est, magna cum clade et caede hostium, licet arx ipsa iudicio multorum uix ad paucos dies contra tantam vim defendi posse videretur. Tandem octauo calendas Iulij, cum nostri multimdinem et impetum inimicorum sustinere non possent, terra marique circumdata ac interclusa, omnique auxilio destituta, paucis nostris qui supererant trucidatis, a Turcis arx ipsa capta est.

[note: Actorum commemoratio.] Qua victoria elati arcem et oppidum S. Michaelis, et hanc nouam ciuitatem, praesertim ad propugnaculum Castellae et Lusitaniae, oppugnare incoeperunt. pluribusque locis magna diligentia, maiorique machinarum et tormentorum bellicorum impetu et numero (more suo) moenia quatere atque deijcere aggressi sunt. Quam oppugnationem horrendam et stupendam effecerunt in primis Turcarum exercitus, terra marique apprime tremendus. mox ingentia, nullibique locorum tam horrendae molis furibundique impetus tormenta, globos ferreos saxeosque quinque septemque palmorum rotunditatis, interdiu noctuque iacentia, quibus non modo crassissima moenia dirui, sed etiam montes subuerti possent. quorum vi moenia ipsa plurimis in locis adeo correrunt, vt facile, plano pede ascendi possent. Quae cum Barbari ipsi saepius magno impetu ingredi tentassent, toties magna cum strage et ignominia, permultis eorum occilis ac vulneratis, repulsi et reiecti sunt. Praefecti autem tam maris quam terrae, postquam tot locis omnibus copijs obsidione oppugnationeque ferme quadrimestri, summa vi frustra oppugnassent, et maiorem partem suorum veteranorum militum amisissent, hyeme praesertim iam instante, quo omnia bella iure gentium conquiescere debent, nihil aliud praeter recessum seu potius sugam meditati sunt, quam maturare coegit Garziae a Toledo Siciliae proregis ac praefecti classis regis Hispaniarum cum subsidio et auxilio decem millium militum et selectorum virorum auxilia, inter quos erant ad minus ducenti et quatuordecim equites nostri, ac plures alij nobiles et generosi viri, qui sola Christiana pietate commoti, voluntarie ex diuersis mundi partibus concurrerunt, opem et auxilium nobis allaturi. Habes summatim et paucis progressium ac fugam turcicae classis, victoriamque de ea diuinitus a nobis obtentam. tuum erit considerare

[note: 1566] et conijcere, quo in statu Ordo ac insula haec in praesentiarum sit et reperiatur, in quam paupertatem redacti simus, quantis rebus indigeamus, quibus nisi ope et auxilio fratrum nostrorum, praesertim tui similium, vt speramus et credimus adiuuemur, actum crit de rebus nostris. Bene vale. Melitae septimo idus Octob. anno 1565.

[note: Melitenses se ad bellum denuo parant.] Interea Valetta vbi se hostili obsidione liberatum vidit, nullum totius hyemis tempus intermisit, quin semper de futuro bello cogitaret. Quia vero arces et loca diruta instaurari oportebat, plurimisque rebus indigebat, quas sibi ad reprimendos Turcicos cosconatus necessarias esse intelligebat, misit quoque literas et nuntios ad Pontificem Romanum, Caesarem. Regem Hispaniarum, et reliquos Christianos principes, quibus eos hortabatur, vt communem causam adiuuarent. sibique opportuna subsidia mitterent, alioqui relicto militari praesidio in propugnaculis Melitensibus, inde cum reliquis Equi ibus qui supererant se in Siciliam commigraturum, et hac ratione sibi et suaereligionis hominibus prospecturum, antequam denuo Bizantinam oppugnationem experiri cogeretur. Pomifex et Hispanus, audita legatione, statim decreuerunt illi auxilium ferre. Itaque Papa curauit in promptu haberi tria millia peditum armatorum, duce Prospero Columna. misitque interim ad Melitensem principem aliquam summam numeratae pecuniae. Hispanus quoque illum pecunia adiuuit, et Imperatori Augustae Vindelicorum Comitia celebranti per legatos significauit. vt liceret sibi quatuor Legiones Germanicas conscribi, quae quadraginta signa peditum constituebant. Id que ei Maximilianus liberaliter concessit. Delectu igitur habito Ladronij fratres, et Ioannes Baptista ab Arch, ac Hannibal Altempusis exercitum in Italiam deduxerunt. Ex his decem signa Guletam transmissa, decem in praesidia oppidorum Galliae Cisalpinae collocata, decem Neapolim perducta. et decem Melitam transuecta. Lusitaniae quoque rex aliquot aureorum millia ordini equitum in subsidium misit. Caeterum vbi auditum est classem Othoman nicam ineunte aestate non reuersuram, collecti milites dimissi fuerunt, maius que studium et diligentia est adhibita in propugnaculis, totaque insula restauranda et munienda, potissimum ea parte quae hosti opportunior esset, quaque facilius capiposse ex praeteritis periculis videbatur.

[note: Chius insula dolo a Turcis occupata.] Diximus autem prius classem turcicam relicta Melitensi obsidione Byzantium versus recessisse. Haec igitur, et si antea semper in itinere per insulam Chium transiret, tamen alio nunc diuertit. sciebant enim praefecti Solymannum contra eius loci incolas maxime indignatum, quod toto eo tempore, quo durauit Melitensis, obsidio, praefectus Chius quicquid apud Turcas gereretur Valetae significarat, atque duorum annorum tributum solymanno persoluere neglexerat. Illud erat quotannis decem millium aureorum. Nec etiam consueta munera purpuratis mittebantur, qui ideo magis Tyrannum incendebant. Itaque solymannus Piali Bassae negocium dat, vt quam primum classe parata insulam inuadat, eamque vel arte vel vi expugnet, omnique libertate exutam totam in suam potestatem redigat. Is protinus dicto obtemperans cum classe octoginta triremium, 15 Aprilis anno 1566, ad insulam Chium appulit, quo quidem Christiani festum Paschatis celebrabant. Insulae primares classe conspecta illico legatos cum commeatu ad Bassam misere, et portum pro nauigijs et quicquid opportunum esset benigne obtulerunt. Eos Pial comiter excepit, ac extemplo in tribus locis portum occupari iussit. ibi postea descensione faciens vrbis praesidem et duo decim viros primarios ad se in castra euocauit. sibi enim ex Imperatoris sui senteniia quaedam cum illis conferenda esse, antequam exercitum Melitam aut in Apuliam transferat. Ergo habita deliberatione, magno metu ad ipsum profectisunt. Is mox ingressos capi et compedibus alligari iussit. Milites postea recta in praetorium pergentes facilê occuparunt, et nemine repugnante oppidi vexillo (in quo erat insigne D. Georgij cum rubra cruce) sublato Turcicum crexerunt. idemque factum per totam insulam magna Turcarum laetitia. Postea templa diruerunt, eaque suo ritu consecraunt. Incolis quoque ibi commorandi aut recedendi facultas data. Mox etiam praefectus vrbis et Senatores cum eorum familia

[note: 1566] quinque nauigijs Byzantium transmissi, nouusque magistratus ex Turcis constitutus, et Mahumetana sacra inducta. Tandem Pial praesidio ibi relicto inde soluit, et cum suis recta Iapygiam versus contendit. Ibidem Turcae praedabundi vicos ac aedificia incenderunt, multosque mortales captiuos secum abduxerunt. Cum enim Hispanus arces et oppida illic praesidijs ante muniuisset, Barbari re infecta discedere cogebantur. Eodem tempore Pius 4 pontifex discessit et Pius eius nominis quintus in die Decembris successit.

[note: Maximiliani Augustana comitis.] Dum haec circa Melitam insulam fierent, Maximilianus Imperator cum Imperij principibus Augustae Comitia celebrabat, vt Turcas in Pannonia inuaderet atque eorum impetum a Melitensibus auerteret. Cum itaque principes frequentes tandem ibidem comparuissent, septimo calend. April. omnes Imperij ordines conuocauit, et necessitatem proposuit, qua cogeretur se contra Solymannum armare, quem certo constabat maximis cum equestribus tum pedestribus copijs paratis in Pannoniam venturum eo consilio, vt mox Viennam inuaderet. Itaque plurimis cohortationibus contendebat, vt caeteris controuersiis post positis, tantum praesenti negocio animum intenderent, atque rem de auxilio praestando citra moram exequerentur, vt viribus coniunctis Imperij maiestas et amplitudo illaesa permaneret. quod si pristinam virtutem, quam prius patruo Carolo et Ferdinando patri declararant, erga se quoque ostenderent, se daturum operam ne tantibeneficij memoriam exanimo vnquam obliteraret. petebat autem per octo menses octo millia equitum et quadraginta millia peditum: postea per tres annos continuos partem mediam. idque totum in signata pecunia, quae (pro vt se bellioccasio offerret) militibus distribueretur. Principes re deliberata imerunt, se Caesari perocto menses tria Romana auxilia, id est duodecim millia equitum, et peditum viginti millia, et per biennium et anni dimidium quatuor equitum millia concessuros. Cum autem Maximilianus vrgeret et maiora auxilia peteret, principes non modo liberaliter concesserunt, sed etiam multi in hanc militiam sesponte ituros pollicebantur. Erat enim Imperator pius, eloquens, et humanissimus, id quod ipse tum Augustae praesens satis superque intellexi, cum tertio ad ipsum admissus opus meum de Illustribus viris Germaniae offerrem, atque regalia munera cum Comitis Palatini dignitate praeter expectationem ab eius Maiestate summa liberalitate acciperem. Loquebatur Imperator Latine atque inter alia de Republica Basiliensi mecum cor ferebat, idque tam ornate, vt eam eruditionem, prudentiam et humanitatem in tanto principe admirater.

[note: Bellum Inperij contra Turcas decretum.] Illis quoque diebus Carolus archidux Austriae Caesaris frater Posonij conuentum Vngarorum indixerat, in quibus Vngariae proceres affuerunt, quos tam benignos et faciles inuenit, vt omnibus eius postulatis assentuetur, seque vna in eara expeditionem profecturos dicerent, si aut Caesar aut aliquis ex fratribus Germanis huic bello interessent. His confectis recta in vrbem Viennam iter tenuit, ibique hoc idem ab austriacis proceribus impetrauit. Dum haec fierent Ioannes Vayuoda subinde maiores copias instruebat, et viribus augebatur. scripsit etiam literas ad vrbes et proceres Hungariae, quibus eorum animos ad sui studium pertraheret, idque ex Solymanni Turcae sententia, qui mox ipse cum exercitu ventutus esset. Hortabatur quoque eos vt sexto Idus Martij Thordae omnes conuenirent, atque secum de rebus statuerent. Id cum Lazarus Suendius cognouisset, qui tum iuxta oppidum Vngariae cum suis copijs morabatur, alias protinus literas conscripsit, atque Hungariae proceribus dissuasit, ne vel Vayuodae vel Turcae consilia sequerentur, qui eorum interitum potissimum respicerent, sed potius Maximiliano Augusto Imperacori obtemperarent, qui Christianorum communi subsidio ipsos defendere, ac in pace conseruare statuisset. Hacque ratione factum, vt partes inuicem sese inuadere et opprimere inciperent. idque praesertim in Turcis spectabatur, qui varijs incursionibus Pannoniam infestabant, et Caesarianis damna inferre cupiebant. Hinc accidit cum praefectus oppidi Ainatschi cum praecipuis militibus Agriam negociorum

[note: 1566] causa profectus esset, ipsi die S. Georgio sacrato scalis admotis oppidum vi occuparint et omnes ibi deprehensos occiderint. Mox etiam Segithum oppidum oppugnare statuerant. Verum Nicolaus Serinus eius arcis praefectus, protinus hoste cum suis aggressus, praelio decertauit. Erat conflictus vtrinque arcer, horribili cum clamore et impetu, qui vario euentu ad quatuor horas productus. sed tandem hostes in fugam versi, plurimis eorum caesis atque vulneratis. Postea quoque prope Iulam, lauarinum, et reliqua loca praedabundi excurrebant, et plurimis damnis nostros subinde afficiebant.

Ob has causas Caesar quae ad bellum opportuna essent sedulo parabat, et miliaribus praesidijs a Germaniae principib. impetratis circa finem Maij Comitia dissoluit, [note: Solymaenni in Vngariam aduentus.] atque copiarum praefectis vt milites passim conscriberent iniunxit. Horum praecipui erant Philibertus Marchio Badensis, Georgius Comes ab Helffenstein, Guntherus come a Schvuartzenburg, Christophorus Liechtensteinius, Nicolaus ab hatsatt, Vvilhelmus Vvellerthunus, Ludouicus Vngenadius, Burchardus Barbus, lacobus Schellenbergus, Georgius Praunus, Christophorus Schellendorfus Bernhardus Hardecus, et Zacharias grumbergus. Discedentibus hisce cunctis ad sua munia, Caesar quoque Augusta discessit, et ad Viennam iter intendit. Audiuerat enim solymannum cum maximo exercitu Byzantio egressum, per Moesiam et Bulgariam Belgradum recta peruenisse, vbi etiam Iohannes rex cum conuenit, ciusque dextram deosculatus, se et suos ei commendauit. Eo

[note: 1566] tempore Suendius oppidum Hust in finibus Transyluaniae dira obsidione premebat. Praetor autem Budanus Palotam oppidum, quod octauo lapide Iauarino distabat, per octiduum frustra oppugnauit. Nam Georgius Thutigerus vir fortis ibi praeerat, atque Barbaris egregie resistebat, donec spes noui subsidij affulgeret. Idibus enim Iunij duodecim signa pedirum Iauarinum venerant, duce Georgio Helffensteinio. Id cum Barbari cognouissent obsidionem soluerunt, ac fugientibus similes instrumenta quaedam bellica ibidem reliquerunt. Itaque a nostris auxilia in oppidum intromissa. Turcae vero qui recesserant prope Albam regalem castra locarunt. Hacque ratione in diuersis partibus Hungariae grauissimum bellum inchoatum.

[note: Imperatoris exercitus.] Primo conuenerunt quatuor Legiones germanici peditatus, Remero, Balderduno, Helfensteinio, et Polvuilero ducibus. Equitum nigrorum erant supra viginti millia, et quatuor millia Hungarorum. Sabaudiae dux quadringentos equites sclopetarios misit. accesserunt quoque plurimi alij equites ac nobiles ex diuersis Europae locis, qui suis sumptibus Caesari egregiam operam nauare volebant. In primis vero Georgius Bombastus Imperij princeps aliquot sui ordinis Rhodiorum equites in Vngariam destinauit, atque contra Barbaros fortiter pugnare iussit. Multi quoque principes ac vrbes Italiae studium suum erga Caesarem dedararunt. Siquidem Gozaga, Genua, et Luca ipsum pecunia numerata iuuarunt. Cosmas Hetruriae princeps tria millia peditum suis impensis aluit, atque Alphonsus Ferrariae dux huic bello, cum splendido nobilium et fortissimorum virorum comitatu, interesse voluit. Ordinarat Caesar super Danubium duodecim triremes ac triginta naues onerarias, quae sic aptabantur, vt nulla sagittarum vi laedi possent, ac etiam insuper imposita fuerant plurima diuersi generis totmenta. aderant ibi tria millia peditum maiore parte ex Italica natione, quibus praeerat strenuus miles Philippus Flachius Germanus Rhodiae militiae eques. que postea inter principes recepus. Reliqua pars exercitus varias machinas militares curribus dererebant Iauarinum, vbi omnes copiae debebant conuenire. In Austria quoque edicto Caesaris nobilitati iniunctum, vt singuli proprio sumptu se ad eam militiam accingerent, praesertim cum certo constaret, Solymannum senem huic expeditioni interfuturum.

[note: Vesprinium Turcis ademptum.] Turcarum vero exercitus in plures partes diuidebatur. pars erat ad Albam Regalem, pars ad Sigethum, vbi etiam Bellerbechus Asiae minoris praefectus cum in genti exercitu expectabatur, vt oppidum expugnaret. Interim Eccius a Salma cum i parte suarum copiarum Iauarino egressus Palotam venit, ac inde ad Vesperinum, quaeduo millia pasiuum aberat, accessit. Eam vrbem scalis admotis illico oppugna uit, hostem ex muro deiecit, portas combussit, vigiles trucidauit, ac vi in potestatem redegit, omnibus Turcis ad internecionem caesis. Ipsi enim ante aliquot dies omnes captiuos Christianos crudeliter quoque trucidarant. Salmensis relicto Vesperini Georgio Thurigero protinus inde Iauarinum redijt. Palotam vero Germani milites defendebant. Postea Salmensis oppidum Tartam inter Iauarinum et Comaram 28 die Iulij oppugnauit, atque ad deditionem praesidiarios adhortatus est. Id cum facere recusarent sex bellicis tormentis tanta vi ac impetu oppidi moenia diuerberare coepit, vt magnam eorum partem disiiceret, ac tanta impressione instaret, vt portis fractis oppido potiretur. omnibus Turcis praeter quinquaginta truci datis, qui sese in quadam turri includentes pactionibus dedidere. Inter hos erat praefectus Vesprinij, et huius loci, cum praesidis Budani affine, qui Viennam illio transmissi sunt. Mox etiam nostri vlterius progressi oppidum Gesterum oppugnare decreuerant. sed Turcae prospecto primo agmine, relicto commeatu et machinis militaribus ex altera parte inde aufugerunt. Idem etiam fecerunt, qui in castellis Vitha, Tschokiku, et Sambok fuerant, qui bellica praesidia incenderunt, et se in vrbem Strigonium receperunt. Hunc suorum successum cum caesar audiret, Deo gratias in omnibus templis dixit, ac certis horis publicas preces instituit.

[note: Turcaram strages.] Eo tempore Nicolaus Serinus Sigethi praefectus per speculatores cognouit Solymannum Drauo flumine ponte contrato exercitum traiecisse, et copias aliquot

[note: 1566] militares duce Mechmetbego praemisisse, vt eum ad vrbem Quinque ecclesiarum expectarent. Itaque statim mille pedites et aliquot equites, Casparo Alapiano et Nicolao Cobacho praefectis, in eos misit, qui aliquam rei benegerendae occasionem nacti, eos quamprimum inuaderent, Hi ergo cum ad Turcarum castra venissent, proximo die sub ipsum crepusculum hostes palantes nihilque insidiarum metuente aggressi sunt, et repentino metu perculsos alios ad fugam adigunt, alios vulnerant, pleros que interfi ciunt. Turcarum dux dum grauiter sauciatus fuga sibi salutem pararat, in locis palustribus occubuit. Huius filius cum nonnullis insignioribus captus et Sigethum perductus, praeda ingens a nostris habita. Nam praeter camelos et alia huius generis multa quoque vasa argentea, multumque auri et argenti signati secum detulerunt. Id cum Caesar cognouisset, copijs in vnum coactis totius militiae praefecturam Ferdinando fratri traciidit, quo absente Comitem Schvuartzenburgum ei substituit. Tormentis vero et machinis militaribus Paulum Iaderensem praefecit. Ipse vero pridie Idus Augusti cum maximo apparatu discedens Duci Pomeraniae Imperatorium vexillum dedit, atque per Altenburgum et Posonium Iauarinumperuenit, vt ibi exercitus omnis lustraretur. Classis quoque Caesariana duce Philippo Flachio equite Melitensi per Danubium eodem delatum est. Mox etiam ex Italia Prosper Columna et Angelus Caesius, atque ex Gallia Guisius, Brissacus, Zansacus, Stroza et alij splendido armorum cultu apparuerunt. Hi paulo ante ad insulam Melitam profecti erant, eo animo si Othomannica classis denuo ad eius loci oppugnationem redijsset, suam operam Rhodiae militiae Equitibus in eo bello nauarent. At cum res aliter succederent, recta in Pannoniam concesserunt, cum aliquot sacri ordinis viris fortissimis: Venerant et Vvolffgangus et Richardus Palatini Rheni, et ducis Bauariae filius cum mille equitibus in castra Caesaris.

[note: Sigethum a Turcis obsessum.] Interea Mustapha Bosnensis et Catambeius Turcarum praefecti Drauo traiecto 13 calend. Augusti Quinquecclesias peruenerunt. indeque solymanni iussu ad Albam Regalem profecti sunt, vt praefecto Budensi praesidio essent. quos etiam Hasambegus cum multis militum cohortibus secutus est. Mox etiam Solymannus superato Drauo Sigethum versus recta contendit, et Nonis Augusti primo lapide ab arce Sigethi castra metatus est versus aedem S. Lautentij. Erat ibi Nicolaus Serinus Hungarus vir militaris cum duobus millibus bellatorum. Est id oppidum in finibus Paenoniae loco palustri natura et arte munitissiinum. Id Barbari admotis machinis muratibus arcta obsidione cingunt, nihilque intermittunt, quod ad expugnationem facere videretur. In ea obsidione ab vtrisque multum et fortiter pugnatum, et varij conflictus habiri, hostesque saepius repulsi, etiam ante Solymanni aduentum. Cum autem Imperator adesset, Turcae summo diluculo nouam vrbem tribus locis adorti sunt, pugnatumque ad vesperam, et fere per totam noctem sequentem. indeque accidit vt Serinus conspecta suorum caede prima luce nouam ciuitatem incendi et veteris portas occludi iussit. Hanc Turcae 4 Idus Augusti varijs tormentis inuadunt, pluteisque tecti eo rem deduxerunt, vt 14. cal sept. vetus oppidum expugnarint, et nostris priusquam ad pontem receptus daretur plurima damna intulerint. Proximo die etiam arcem aggressi, et magna strage inde reiecti sunt. Grauissimam autem oppugnationem 4. cal. sept. instiruerunt die S. Iohannis decollationi sacrato, quo olim Belgradum, Rhodum, et Budam occupara. t. Verum omnis eorum conatus fuit irritus. Sed nequa quam animo consternati ad oppugnationem saepius tedeunt, atque cuniculis agere incipiunt, ita vt Nonis septemb. coelo inalbescente maioris arcis propugnaculum accenderint, atque ignis sua vi in arcem vsque flammas emiserit. Turcae hoc successu elati, protinus et alteram munitionem acri certamine inuaserunt, quae a Serino adeo Strenue defensa est, vt Barbari eo conflictu insigni strage afficerentur.

[note: Sigethum vi expuguatum.] At cum fere omnia igne et incendijs conflagratent, nostri continuo sese in arcem interiorem recipere stamerunt. eamque ingressi portas occluserunt, et sese fortirer contra Turcas armarunt. Sed hostis 6 septemb. die, et sequenti etiam ignem in oens

[note: 1566] domos coniecit, vt omnia loca flagrare inciperent. Cum itaque Serinus arcem vndiquaque incendi, iamque nullum propugnationi locum relinqui animaduerteret, statim correpto gladio foras egressus in plateam interioris arcis venit, ibique suos armatos ad praelium cohortatus est. praestare enim fortiter pugnando vitam amittere, quam in efferas Barbarorum manus deuenire, praesertim cum pro fide et patria certantes vitam aeternam sint ingressuri. Itaque vexillo praeeunte, primus omnium districtum ensem dextra et altera clypeum circumferens, foras exiuit, eumque statim omnes que supererant ingenti animorum alacritate sequebantur, et in ipso ponte cum hoste pugnam ineunt. Ibi Serinus post aliquot turcarum caedes bis aenea glande vulneratur, moxque alterius tormenti pila in capite percussus humi decidit, et repente animam Deo reddidit. Nostri etiam amisso duce fortiter dimicabant, ac in arcem redire statuebant. sed plerique ab hoste praeuenti trucidantur, et qui in arcem venerant ad vnum omnes crudeliter occiduntur. Serni caput a Mechmeto, cuius authoritate omnia gerebantur. Mustaphae Budano praesidi cognato suo transmissum, qui statim serico inuolutum per agricolam ad Caesarem in castra ad Iauarinum ablegauit. Is eo viso indoluit, et Balthasaro Serini filio humandum tradidit, qui in paterna arce Tschacaturna honortfice in maiorum monumento sepeliuit. Sicque Sigethum Christianorum propugnaculum in Barbarorum manus deuenit.

[note: Solymannus in Vngaria obijt.] Illis diebus Turca quidem magni nominis fuit captus et ad Caesarem perductus qui supplex libertatem petebat et pro huius rei beneficio sancte iurabat suum regem fato extinctum. Verum nec Caesar nec principes qui aderant fidem adhibebant, quia ipsis videbatur castra Solymanni, si eius mors interuenisset, in ea quiete ac militari disciplina eonsistere non posse. Verum Mechmetus singulari prdentia Solymanni obitum suppressit, ac omnes in officio retinuit, ac si Imperator inter viuos ageret. Venerat Solymannus ex Thracia in Pannoniam cum ingentibus copijs, et eas in plures partes distribuerat. Magnam enim partem in Transyluaniam misit, duceFeratho purpurato, ad expugnandam Iulam. alteram ad Sigethum secum retinuerat. vt illic rebene gesta recta Viennam contenderet. Caeterum cum is senio conficerent, et diuturnni tineris labore defatigatus esset, ac anxius videret suos milites in crebra et acri Sigethana oppugnatione multoties nostrorum virtute reiectos, in dysenteriam decidit, qua 3 non. septemb. est mortuus, anno aetatis 76. statura fuit supra mediocrem, habitu graciliore, ceruice oblonga, ore candido et exangui, osseo fere naso eoque adunco. In seruanda fide erat constans, liberalis, et magnificus, ita vt multi affirmarint. ipso ranto imperio dignum, nisi Christianae fidei cognitio in eo desiderata fuisset. Caeterum Mechmetus ideo eius mortem occultauit, ne miles suo principe orbatus, signa et ordines desereret ac res ad defectionem inclinaret, militesque a ducum impio deficerent, praesertim cum dubio adhuc Marte ad Sigethum decertaretur. Statim etiam fideles nuntios Byzantium ablegauit, atque Selymum de patris obitu certiorem fecit, ad monens vt summa celeritate ad se in castra Pannonica aduolaret, ac Impium suscipet.

[note: Iula Turcis dedita.] Eodem tempore quo Sigethum obsessum etiam Iula a Turcis grauiter oppugnata, arx in confinio Pannoniae versus Transyluaniam super Lacu Sarcad sita. miserat eo Solymannus quadraginta millia virorum, qui Turcica et Scythica natione constabant, duce Parthau. Dum hostis eam obsidere inciperet, aquarum inundatione impeditus illinc paulatim recedere statuit. Nostri autem eo cognito statim postremum agmen insecuti sunt, et vtrinque multi interierunt. Caeterum haud multo post reuersi oppidum aretissima oppugnatione presterunt, eiusque muros plurimis tormentis concusserunt, vt obsessi in magno periculo esse viderentur. Paucis post diebus, cum illi remissius agerent, nostri noctu eruptione facta in eorum castra excurrerunt, multisque occissis aut profligatis, bellicas aliquot machinas abduxerunt, alias vero stilis ferreis per spiramenta adactis confixerunt. Praeerat ibi Ladislaus kerets chenius. Is pertaesus diutinae grauisque oppugriationis, motusque inopia rerum et auxilij desperatione, vel amplis promissis (vt quidam censent) allectus 4 non. septemb. deditionem Tuicis fecit. Conditiones erant, vt praesidiarij incolumes, saluisque rebus dimitterentur,

[note: 1566] ac vt sibi currus, arma, et reliqua impedimenta secum deferri liceret. Rebus sic transactis arcem et oppidum Turcis tradiderunt. Keretschenius in regium praetorium adductus, et reliqui discessêre. Vix autem mille passus ab vrbe distabant, cum Barbari nostros duabus turmis inuaserunt. Illi cum se peti insidijs viderent, connexis curribus armisque correptis acriter hostilem impetum sustinuerunt, praesertim Germani, qui globorum procellis plerosque vulnerarunt aut interfecerunt. sed tandem hostium numero deuicti perpauci eorum manus effugerunt, qui in propinquo arundineto seruati sunt. Quidam postea ad Caesarem venerunt, et Keretschenium vt perfidum accusarunt, quasi omnes ab eo fuerint proditi.

[note: Georgij Thurigeri virtus.] Cum Caesareana Castra ad lauarinum consedissent, Turcae quorum triginta millia ad Albam Regalem erant, crebris velitationibus nostros ad praelium lacessebat. Nonis autem septembris magnus eorum numerus castris egressus suos speculatores miserunt, vt viderent quid Caesar moliretur. Inciderunt illi in vigiles, quos haud munitos inuenerunt. Itaque ad suos reuersi, rem vt viderant indicarunt. statimque communi consilio in eos irruentes plerosque in fugam verterunt, et aliquot aurigas occiderunt, qui pabulatum exierant. Repente in castris tumultu orto, Hungari, Burgundi, et Austriaci exierunt, et fugientes hostes insecuti multos truridarunt et ceperunt Georgius Thurigerus tum agnoscebat Albae praefectum. qui erat Solymanno a consilijs. itaque in medias hostium turbas insiliens, tandiu perfecutus est, donec viuum apprehenderet. Hunc vbi ad Caesarem adduxisset aureo torque est donatus, equesque auratus constitutus. aderat tum forte Hispanus qui Byzantij ex eo audiuerat, se solum velle et posse Germanicum regem debellare, tumque illi haec verba coram Caesare exprobrauit: tum alter respondit: Hanc esse belli fortunam, se iam seruum et nihil posse. Inde est viennam ad cultodiam missus. Postea nostrorum aliquicum Thurigero albam versus profecti vt specularentur, quid holies agerent. Cum prope ad vrbem accessissent, inuenerunt Turcas se quoque aggeribus et vallo muniuisse, vt nostri ad Iauarinum. In reditu vero haud parua Turcarum manus obuiam facta, a nostris profligatur, ita vt magna praeda potiti sint.

[note: Turcarum variae excusiones.] Illis etiam diebus Carolus Archidux Austriae in Balbotia Illyrica cum hoste leuiora piaelia gerebat, multisque incursionibus vtrinque certabatur. In conflictu etia aliquo celebrem Turcarum praefectum ad flumen Sleuna cum quatuor millibus equitum superauit, et in fugam coniecit, eumque procul dubio intercepisset, nisi vicinitas maximi exercitus (qui tum ad Sigethum erat) ipsum reuo casset. Nam in oppido Coturno inter Drauam et Muram sito se ipsum vallo et fossis contra Barbarorum vim et insidias communire cogebatur, praesertim cum Turcae qui in obsidiones Sigethana fuerant omnia loca finitima caede, rapina, ac incendijs immaniter vastarent, multosque captiuos abducerent. ita vt ad Sabariam oppidum vsque excurrerent, quod quidem a Caesarianis castris duum tantum millium spacio aberat. At ex huiusmodi populationibus rerum periti colligebant Solymannum cum suis Byzart tium reuersurum, praesertim quod audirent inTurcarum castris esse rei frumentariae ac pabuli penuriam. plurimi etiam suspicari coeperant Solymannum iam fato functum, ideoque Turcas post agros de more vastatos Byzantium recessuros. Verum certus Tyranni obitus Maximiliano Caesari admodum sero innotuit, quod et ipsi et alarum praefectis admirationi fuit, cum animaduerrissent, quanta sagacitate Mehemetus eius mortem tam alto silentio inuoluerit, vt in tanto exercitu ne vni quidem ex pretorianis, Ianizeris, Asappis, aut reliquis militibus innotuerit. Hoc enim si accidisset, facile illorumanimos excitasset, vt armis correptis regium thesaurum praedati essent, atque ab ordine recessissent, id quod Maximiliano ad singularem victoriam magnum aditium procul dubio praebuisset.

[note: Selymus Turcarum Imperator.] Selymus erat eo tempore Chietfeli trium dierum itinere a Byzantio. Vt primum is Mehemetiliteras legit, et a lanizerorum praefecto (Capi Aga vulgo dicto) et a Prothomedico obsignatas vidit, Byzantium versus properauit, ac splendido comitatu vrbem Intrauic. Huc vt peruenit statim Gyneceum ingressus est, moxque Bostanges manu

[note: 1566] appraehendens, illum in regium cubiculum solis Turcicis Imperatorib. assignatum perduxit, quod auro et gemmis erat praestantissimum. His mature perfectis sexto Cal. Octob. vrbe est egressus, factisque magnis itinerib. ad castra propere contendit. Interea Mehemet vastata Vngaria exercitus reliquias Byzantium reducere, atque regno Selymo tradito omnia disponere constituit. Amiserat Tyrannus in hoc bello supra centena hominum millia, ex quib. sub sola Sigethi oppugnatione viginti millia perijsse dicuntur, cum sex millibus Ianizeris, et tribus purpuratis Miserkio, Alyborto, et Capitschio. sub inde tamen suas copias recenti milite ex varijs prouincijs restaurauit, et semper ad centum et quinquaginta millia hominum in castris habuit. Cum haud procul Selymus ab vrbe Belgrado esset, exercitus Turcicus obuiam venit erectis vexillis, tubis, ac tympanis, ouanti similis. Solymanni vero cadauer in lectica ferebatur, quem oens viuere existimabant. Ibi Selymus atra penula indutus corpus paternum inspexit, fleuit, ac equo descendit. id quod etiam oens purputati fecerunt. Vt autem tum demum Solymanni mors omnibus innotesceret, omnia vexilla cuspide ad terram submissa, ac silentium cunctis indictum. Paulo post Selymus princeps sonora voce acclamatus, ac noui Impatoris alia vexilla erecta. qui etiam dignita te excellebant gradatim eius manus exosculati sunt. Postea Byzantium pgressi cada uer in Mausoleo pretioso magna pompa collo carunt, que Solymannus viuus sibi faciendum curarat. Fuit eius mors Christianis vtilissima, vt que in Pannonia hybernare. et futuro anno terra marique Pannoniam supiorem et Melitam insulam summis virib. aggredi statuerat.

[note: Maximilianus copias dimittit.] Dum Turcarum copiae ex Vngaria recesserant, coci cuiusdam in curia Iauarinum oppidum (vbi Caesaris castra erant) fere totum exustum fuit, magno prouincialium in commodo, qui suas opes et variam supellectilem eo contulerant. Paulo post cum brumale tempus appeteret Maximilianus castra soluere instituit, et Salmensem cum praesidio firmo Iauarini reliquit, qui oppidum instaurandam curaret. Itaque ipse Viennam, et Ferdinandus Pragam se contulit. Ibi Caesar Germanicas legiones dimisit, ac quatuor signa Comariam insulam custodire iussit. Paulo post et principes et, proceres variarum nationum discesserunt, quibus Caesar pro liberali animo gratias egit. Inde in Austria, Morauia, Bohemia et Vngaria conuentus egit, atque contra Turcarum insolentiam subsidia impetrauit, quibus imperij fines custodirentur, atque in primis Suendio contra Transyluanum bella gerenti succurreretur. Is enim Tockai oppidi iacturam aegerrime ferens, omnem animi cogitationem ad illud recuperandum adiecit. Vnde cum suis copijs eo profectus locum arcta obsidione cinxit, ac maioribus tormentis moenia concutere coepit. Cum autem hic locus nostris magno momento esset, Suendius oppidanis succurrere statuit, et a Caesare maiora subsidia petijt, atque mille equites duce Heinrico Staupitio et sex signa peditum accepit, cum alijs rebus ad bellum necessarijs. Interea decem millia Scytharum Transyluaniam inuaserunt, qui pagos et aedificia incendentes Vayuodam ab obsidione domum retraxerunt, vt suis succurreret, et hostes profligaret. fortuna etiam eius conatibus adfuit. Postea Suendius arcem Zaduaram oppugnauit, et per deditionem in potestatem redegit pridie nonis Ianuarij anni 1567. Mox etiam Munkatschum paribus fortunae auspicijs occupauit. Nam obsesses bellicis tormentis noctur no diumoque tempore haud quatere cessauit, donec tandem ab eis vltronea deditio fieret. Deinde vero etiam Hust oppidum obsedit.

[note: Suendius ob virtutem ac cusatus.] Eo tempore praetor Budanus ex Purpuratis vnus duos equos insignes arcumque egregie ornatum ad Cesarem misit, atque petijt vt aliquos Pannonicos centuriones a limitib. amoueret, ne pacem de qua tum agebatur impedir ent. ipseque vicissim promittebat se capiris poena oens puniturum, qui interim vllas eruptiones facerent, ac nouos tumultus excitarent. scripsit etiam ad Salmensem, se valde mirari quid Maximilianus pacis consilia cum suo principe agitaret, cum interim Suendius in ditione transyluani grassaretur, cuius tutela et patrocinium ab eo penderet. Quod si ita pergeret selymum occasione sumpturum, vt oens suas vires in hostem conuerteret. Quod vero se attineret, daturum operam vt Impator suus potius pacis que belli studiosus foret. eumque vicissim admonebat,

[note: 1566] vt ipse quoque suum regem ad idem cohortaretur. Id cum Caesar intellexisset, Suen dium monuit vt ab oppidi Hust obsidione recederet, et sese suis locis contineret, donec quid Turca moliretur per legatos intelligere posset. Legati fuerunt Antonius Verantius Agriensis antistes, qui antea per integrum quinquennium apud Solymannum oratorio munere functus fuerat, et Tiffenbachus ambo Caesaris Consiliarij. viri eruditione, facundia, et linguarum cognitione ornati. Hi cum splendido apparatu sub finem Iunij Vienna Byzantium versus concesserunt. Secum illi praeter alia munera quaedam Horologia, miro artificio elaborata, Turcarum regi Caesaris nomine deferebant. quasdam etiam pateras ex auro et argento purpuratis donandas, quorum pretium quadraginta millia aureorum excedebat. Illi Budae perhu maniter suscepti, postea Calend. sept. Byzantium peruenerunt cum suis incolumes. Eodem anno Philiberti ducis Sabaudiae et Margarithae regis Galliae sororis filius Taurini 7 idus Maij magna pompa Baptizatus et Carolus Emanuel dictus fuit, cum ante sex annos natus fuisset. Huic solennitati etiam Melitenses legati interfuerunt, ac Duci plurimum gratulati sunt.

[note: Maximiliani induciae cum Turcis.] Rebus per dies aliquot ordinatis, adierunt Caesaris legati purpuratos quorum praecipui tum erant Mehemetus Selymi gener. Parthaus, Perhit, et Akmat a quibus hilari vultu sunt excepti. penultimo die Septembris in regia domo sunt cum eis pransi, ac ipsorum comites a Sanzachis conuiuio excepti. Mensis remotis legati ad Selymum introducti sunt, ita vt singulos bini purpurati in medio arreptis brachijs ad dextrae osculum perducerent. Neque enim Turcae extemos homines ad Tyran num aliter admittunt, quam vt sinum scrutentur an ferrum sub veste lateat, implica tisque eo modo brachijs commouendae manus potestatem dissimulanter eripiant. quanquam assidenti Tyranno in thoro circumpositus paratusque ad manus clypeus cum acinace clauaque ferrea, ac item arcus et sagittae conspiciantur. Legati munera allata reuerenter exhibuerunt, et quae in mandatis habebant paucis exposuerunt. Postridie purpuratos adierunt, et cum his plenius de omnibus rebus collocuti sunt. Selymus interim Adrianopolim profectus est, quo etiam legati aduenerunt, ac ibi dem cum ijsdem proceribus de pace et eius conditionibus transegere. Ea inita denuo Selymum conuenerunt manusque osculati, mox vbi abeundi facultatem petijssent amice dimissi fuerunt. Fuerunt autem Induciae ad spacium octo annorum initae. Conditiones erant vt quiuis regum possideret, quod sibi postremo bello acquisierat. Vt in huiusmodi inducijs etiam Vayuoda contineretur: Item vt agricolae, qui annuum censum Turcis iuxta et Caesareanis annumerare consueuerant, solis Turcis in posterum soluerent, et eis solis seruirent. Legati impetrata recedendi venia a Solymanno et purpuratis, in Pannoniam reuersi sunt, et inde vltimo die Maij Viennam peruenerunt. His etiam se comitem Ebraimus adiunxit, qui orator Selymi ad Caesarem mittebatur. Id cum Caesar intellexisset, Deo gratias egit, atque Suendij copias ex Transyluania reuocauit, limitibus saltem regni hinc inde contra Barbarorum excursiones certis praesidijs communitis. Acciderunt haec anno 1568.

RERVM MEMORABILIVM, STRENVISSIMI ORDINIS IOANNITARVM, RHODIORVM, AVT MELITENSIVM EQVITVM, TERRA MArique fortiter gestarum, Liber duodecimus.

[note: 1567] CVM hoc modo Maximilianus Caesar octennales in ducias [note: Melitensium recens periculum.] cum Selymo Turcarum tyranno constituisset, tantum abest vt sacer Ioannitarum ordo virium recreationem sperare posset, quod etiam Barbarorum vim et potentiam magis formidare cogeretur, praesertim cum is Aegyptum, Arabiam, et reliquas eius loci prouincias, quae initio sui regni ab eo defecerant, in pristinum obsequium redegisset. Persarum etiam rex per nuntios illi gratulatus erat, et priorem pacem cum ipso sancte sta biliuerat. Itaque certis coniecturis perspiciebant, Turcarum arma suam aut alia aliquam insulam Mediterranei maris petitura, vt liberum accesium in Italia aut Philippi regis Hispaniarum regna, que soli ei hostes superant, habere posset. Itaque ordinis princeps munitiones reparare, classem instruere, commeatus atque alia quae in hello requiruntur comparare. Vndique etiam Equites sui ordinis ex varijs puincijs Melitam vocare, et celeriter iter maturare iussit, vt irruenti hosti paratius occurrere et resistere possent. Videbat enim fortissimus Heros in alijs principibus parum

[note: 1567] subsidij sperandum, dum Gallia sub nouo rege Carolo eius nominis nono ob religionis dissidium in varias partes traheretur, atque intestino bello misere conficeretur, ita vt praelio commisso Admiraldici ad oppidum Moncontur 3 octobris Anni 1569 insigni clade a Regijs afficerentur. quin etiam in Belgia grauissimi motus ob fidei controuersiam exorti, quibus status eius regionis implicati grauissimas dissensiones cum Philippo rege habuerunt, et per multos annos sese armis contra pontificios defendere statuerunt. Nec etiam Valetam opinio fefellit: Selymus enim Insulas maris inuadere, atque maximam classem contra Christianos exomare decreuit. Dum hoc modo pius princeps curis angeretur, ex hac vita in coelum migrauit, et Petrum de Monte natione italum, virum strenuum et prudentem, successorem habuit. Is ergo 49 ordinis princeps constitutus, officium suscepit, et consilia antecessoris ad foelicem finem perducere statuit.

[note: Turca a Venetis Cyprumpetijt.] Dum rumor increbuit de Turcico belli apparatu, Veneti in suspicionem venerunt, ne Selymus foedus, quod sibi cum patre intercedebat, violaret, bellumque aliqua ex parte inferret. Sciebant enim hunc esse morem Regum domus Ottoman nicae, vt patemum solium adepti semper aliquid insigne moliantur, quo maiorum facta belli gloria exaequent aut antecedant. Vnus supererat Hispanus, ad quem belli huius apparatus pertinere posset, praesertim cum iam antea motus in Boetica pro uincia, per Mauros exestati essent, ad quos Selymus militaria praesidia transmittere cogirarat. Verum Ioannes Meches, quorundam promissis corruptus, Selymum contra Venetos incitarat, ac a Cyprijs rebus inchoandum suaserat, cum regnum illud ad Byzantinum Imperium spectaret, et facilime Turcarum armis occupari possit, quod Veneti multos annos iniuste possederint. Selymus eius consilio audito, nonmodo Cyprum sed et Cretam, Melitam, et Siciliam sibi destinabat. Mox etiam Legatos ad Venetos misit, ac Cyprum sibi iure debitam reddi postulauit. si facerent fidem et amicitiam cum senatu seruamrum, sin minus protinus a se bellum et omnia extrema expectarent. Veneti legatione audita literisque Selymi perlectis excelso animo respondent, sibi regnum Cyprium haereditario iure ante centum annos obtigisse. quocirca si ambitione ac regnandi cupidine adductus, foedus cum Solymanno patre initum violare ac armis rem aggredi velit, se quoque suos defensuros, atque sperare quod ipse periurij ac violatae fidei breuisit poenas daturus, datisque literis Turcicum legatum quam primum abire iubent. Mox etiam maiora praesidia in Cyprum miserunt et loca maritima communiri iusserunt, praesertim vrbes insulae primarias Nicosiam et Famagustam. In primis autem vrbis Venetae armamentum omnibus modis restaurarunt, quod ante biennium tormentario puluere subito incenso horribili ruina intempesta nocte conciderat, adeo vt tota vrbs tremeret, atque vltimum Iudicium adesse omnes putarent.

[note: Venetorum belli apparatus.] Postea Veneti e vestigio militum delectum habere et classem instruere coeperunt, quam bellico apparatu optime instructam Hierohymo Ziano commendarunt, et 7 Calendar. Iunij Anno 1570 solenni pompa vexillum de more tradiderunt, et ei mandarunt, vt se quamprimum ad expeditionem accingeret. E vestigio quoque regem Hispaniarum atque Melitensium equitum principem admonuerunt, vt classem pararent, atque contra communem hostem secum arma sumerent. Id quod ipsi summa liberalitate sunt polliciti, quo assodatis viribus bellum tanto foelicius gereretur. Sed intetim Ottomannica classis nostram praeueniens recta Cyprum versus contendit, et Calendis Iulij iuxta Paphum conspecta fuit. Proximo etiam die omnes copiae in Salinis sunt expositae, nemine nostrorum impediente. Astor Baleonus vir bellica gloria insignis volebat, vt equitatu et sclopetarijs illis obuiam iretur, viribusque tentatis hostis impediretur, nemilites in terram exponerent. At Nicolaus Dandalus et Horocas Comes disuadebant, ne arces et munimenta praesidijs denudarentur, pratsertim cum locus ille triginta millia passuum distaret. Classe turcarum Salinas appulsa, equitatus ibi

[note: 1570] constitit ad finem Iulij. sed pedestres copiae ad vrbis Nicosiae muros accesserunt. Mox etiam copijs in vnum collectis non procul ab vrbe castra posuerunt, et quingenti equites Fam agustam missi, vt itinera occupantes impedirent, ne quid praesidij in vrbem afferretur. Deinde nostros per velites, ad pugnam prouocarunt. at militum prae fecti suos intra vrbem continuerunt. Itaque turcae munimenta construere coeperunt.

[note: Nicosta vrbs a Turcis occupata.] Cum hoc modo ad Nicosiam omnia essent turbata Rex Hispaniarum classem prae parauit, atque aliquot Liguricas et Melitenses triremes suis coniunxit, vt Venetis in auxilium mitterentur. At Barbari interea Nicosiam saepius oppugnarunt, atque noctesque diesque institerunt, ea vrbe vt potirentur. Pestis etiam tabifica ea aestate intra vrbem orta plurimos militum sustulit itaque factum vt in quindecim inuasionib. quadraginta quinque dierum spacio plerique in oppugnauone fortiter dimicando interempti, aut vulnerati, aut morbo sublati essent. Hinc etiam factum vt pugnam di facultas extra vrbem nostris negaretur. Attamen idibus Augusti in meridie, cum se Turcae quieti darent ac in vmbra corpus relaxarent, mille pedites vrbe egressi, ad hostium castra penetrarunt, et duo eorum propugnacula occuparunt, ita vt passim hostium fuga oriretur. quod si etiam equites nostri fessis praesidio fuissent, funesto bello finem imponere potuissent. sed cum illi exire prohiberentur, nostri passim cuircumuenti ac dissi pati magna clade affecti fuerunt, reliqui se ad suos receperunt, minora tormenta ac arcus hostium pictos secum ferentes. Cum hoc modo vrgeten tur Famagustam literas miserunt, vt inde aliquo praesidio adiuuarentur. at literae incognitis characteribus descriptae ab hostibus interceptae fuerunt. In ijs necessitatibus cum Nicosiani essent nona die Septembris vltima oppugnatio summo mane coepta. Ingenti militum frequentia tum res agebatur, ac quatuor in locis praelium in choatum. Podocattarum oppugnabat Cilicus Bassa: Constandum Musafer: Auilum et Tripolum Mustapha ac Haly ambo purpurati. Ex nostris qui tribus locis praeerant, fortissime dimicando impressionem hostium alacriter sustinuerunt. sed qui arcem Podocatarum protegebant obstare non potuerunt, quin hostis ingrederetur. Et aream occuparet, vbi etiam omnes nostrorum interfecti sunt. Qui reliquas munitiones tuebantur se diu summa virtute defenderunt, donec Thracibus ingressis a tergo vndique caederentur. Sic factum vt per sex horas per vrbis vicos et plateas magna humani sanguinis effusione decertaretur, ac tandem nostris victis vrbs in Barbarorum manus deueniret. Mustapha autem interueniente, dedentibus nostris vita concessa.

[note: Famagust obsessa.] Nicosia expugnata Haly extemplo cum suis copijs ad classem redijt, eaque recta ad Famagustam contendit, quo etiam terrestres copiae perductae fuerant, vt eam vrbem expugnarent. Ibi permanserunt donec audirent Venetam classem ad Castrum Ruzzum peruenisse, eo animo vi Byzantinam inuaderet. Itaque obsidione soluta nostris obuiam ire statuerunt. Cum autem intellexerunt nostros ob certas causas iterum Cretam retrocedere et domum cogitare, Pial cum suis die sexta octobris Byzantium et Haly Rhodum versus naues direxerunt. Maiorem partem captiuorum cum ingenti praeda Turcae in nauem onerariam iniecerunt, vt Mahemete dono darent, at nohilis foemina captiua ignem in sulphureum puluerem abiecit, atque ea nauigia exussit, maluit enim ita extingui quam in manus Barbarorum impias cum suis deuenire. Turcae tum in vrbe Nicosia reliquerunt quatuor millia peditum et mille equitum, quibus Mustapher purpuratus est praepositus. Mustapha autem terrestrium copiarum praefectus circa Famagustam castra in eo loco posuit, cui a Pomo Adami nomen erat. Ibi etiam Nicolai Dandali praesidis Nicosiae caput hastae cuspidi infixum ciuibus ostendit, vt tam diro spectaculo illos facilius ad vitroneam deditionem impelieret. Dum haec aguntur classis Veneta re parum prospere administrata se ex Creta [note: Hispanicae classis Venetis auxilio venit.] Corcytam recepit, vt ibi nouis apparatibus redintegratis hosti commodius resisteret, et Famagustam obsidione liberaret.

Interea classis Hispanica sexaginta triremium adornata, quam bellico apparatu optime instructam, duce Ioanne Auria in Venetosum auxilium Philippus

[note: 1570] rex transmisit. Romanus etiam pontifex aliquot trireme armari iussit, quibus se Hetruriae principis rostratae naues coniunxerant, M. Antonio Columna praefecto existente. Aderat etiam Melitensium equitum classis, viris, armis, et commeatu insignis, vt Turcis perpetuis hostibus resisterent. In hoc exercitu erant plurimi non modo generis prosapia sed etiam bellica laudis gloria viri praestantissimi, inprimis Aluarus Batranus, Ioannes Cardonus, et Ascanius Comius cui Hispaniae rex plurimum fidebat. Cum tota classis Christianorum conuenisset, deliberarunt inuicem, vtrum expediret vt hostilis classis, quae tunc in Cypro erat, his viribus inuaderetur, aut alia occasio belli expediretur. Cornius interrogatus censuit, vt regia et sociorum classis vlterius progrederetur, et Venetae coniungeretur, quo inde recta versus hostem in Cyprum nauigarent. Idque quam fieri posset celerrime, antequam commodum tempus laberetur. Quae quidem sententia ab omnibus approbata fuit. Petebat vero Auria sibi primum agmen dari. Itaque omnes 17 Septembris prima vigilia cum tota classe Creta soluerunt. Haec in vniuersum centum et octoginta triremibus, vndecim grandioribus nauibus, et quinque onerarijs constabat. Praemiserant autem duas triremes vt ad Cyprum specularentur quid hostes agerent. Proxima luce inter Carpathum et Rhodum insulas peruenerunt. Ibi autem cum maiores triremes nondum adessent, in sequentem diemvsque substiterunt. his appulsis progressi sunt. Et si autem ventus initio maxime fauebat, nauesque semper plenis velis iter faciebant, nihil tamen cum rostratis nauibus agi poterat, ne ab eis inuiti seiungerentur, nisi remulco eductae, idque parum Veneti curare videbantur. Cum hoc modo per tridui spacium adnauigassent, iamque a castro Ruzzum viginti millia passuum distarent, venti varie perflare et prorsus aduersari coeperunt, vt eo loco quem Aquas frigidas vocant, descensionem facere cogerentur.

[note: Diuersa belli consilia.] Cum columna ibi subsisteret et pernoctaret, Auria tamen (cum eam stationem minus opportunam iudicaret) sublatis anchoris inde recessit, et in mari perseuerauit. admonuit etiam Columnam, vt mane cum caeteris adesset, quo noua consilia inirent. Nam pro certo audiuerat Nicosiam vrbem in Barbarorum potestatem deuenisse quinto idus Septembris, atque Otomannam classem instructam ibidem nostros expectare. Cum conuenissent, Auria et Columna Venetae classis praefectum interrogarunt, quid in ea rerum mutatione agendum censeretur: quibus responsum fuit, anni tempus eo processisse, vt Cypria oppugnatio nullo praesidio subleuari possit. Idcirco deliberandum an Euboica expeditio suscipi deberet. Auria sententiam rogatus, dicebat, si Venetorum nauigia rebus necessarijs essent communita, nihil praeclarius agi posse, quam vt hostis illico inuaderetur. Nam quod ad Euboeam attinet sibi videri eam expeditionem nequaquam suscipiendam, cum locus ille in praecordijs Turcicarum virium consisteret. periculum enim esse ne ipsi mari Aegeo includerentur, vt nullo pacto exeundi potestas daretur. quod si etiam omnia feliciter succederent, non tamen fieri posse vt in locis expugnatis eiusmodi praesidia relinquerentur, quo certi essent ea loca non iterum per hyemem ab hoste recuperanda. Ita et temporis amissio, et multorum interitus citra vllum commodum existeret. Ideo praestari vt in Peloponneso versus Apolloniam, Castronouum, Dyrrachium et alia loca his finitima, quae a Turcica vi longius abessent, expeditio susciperetur. Haec cum Auria sapienter dixisset, vnanimi consensu decretum vt classis retrocederet, atque Carpathum rediret, mari mirum in modum ob tempestates autumnales saeuiente, ita vt Veneta triremis scopulis illisa naufragio perierit.

[note: Christiana classis ad Hyemem domum reuersa.] Vbi Auria vidisset potiorem temporis partem praeterlapsam sibiqûe indies maiorem difficultatem praeberi vt classem in columem in Siciliam reduceret, Marcellum Auriam ad Columnam et Venerium misit, ac petijt vt sibi liceret classem

[note: 1570] suae fidei concreditam per Aegeum pelagus Zazinthum et Cephaleniam versus traducere. Ei vero responsum, omnes cupere vt ipse illorum classem in Cretam vsque, indeque Zazinthum comitaretur, atque ibi postea discedendi facultatem integram futuram, vt quocunque vellet suo arbitratu traijceret. Verum ipse propositum vrgebat, atque praesentiam suam nec vtilem nec necessariam asserebat. Cum autem inde dissensiones orirentur, sententiam mutauit, ac 27 Septemb. omnes Cretam vesus iter susciperunt. Tum autem venti rursus magnoperre aduersari, adeo vt varijs turbinibus hac illac impellerentur postque multas iactationes tandem ad littus (quod Vndam vocant) peruenerunt, ibique duae triremes pontificiae perierunt. Postea Auria ad vrbem Candiam appulit, et ibi reliquam classem expectauit. Cum autem videret, nihil aliud agendum superesse, cum Aluaro et Cardono ad Columnam accessit, eique indicauit quoniam september praeterijsset, nihilque aliud in Venetae Reipub. beneficium a se agi oproteret, se quamprimum Siciliam cogitare, vt illac regiam classem reduceret. Columna his tandem rationibus permotus eum fraterne am plexus est, eique abeunti omnia fausta et faelicia precabatur. His peractis et Vene rium adijt, et cum eo de ijsdem rebus sermonem contulit, qui Auriam complexus, et suo et Veneti senatus nomine gratias egit, ac singulari beneuolentia et humanitate a se dimisit. mox ergo alijs quoque proceribus valedixit, et ex Creta Messanam versus profectionem instituit, eoque tandem incolumis cum classe peruenit. Eum Meliteses equites sequuti, quoque suis triremibus magna gloria domum ad suum principem reuersi sunt. Paulo ante tamen inciderant Melitenses aliquot naues ex improuiso ad Cretam in magnam Turcarum classem, itaque duabus triremibus amissis, reliquae 26 octob. incolumes ad Christianos reuersae erant. Postea quoque Veneta classis morbis confecta Corcyram redijt, cum multa millia fortium virorum, coeli inclementia et mutatione victus, in calidissimo clymate essent absumpta, inter quos etiam Hieronymus Martinengus comes fuerat. Hunc senatus Venetus cum tribus millibus pugnatorum Famagustam transmiserat. Vt primum vero classis Corcyram redijt ex senatus consulto augustino Barbadico iniunctum, vt Hieronymum zianum rei naualis praefectum omni imperio exueret, ac etiam captiuum Venetias ab duci praeciperet: in eius vero locum Sebastianum Venerium eius insulae praetorem substitueret.

[note: Comitia Imperij Spirae.] Interea dum haec in mari mediterraneo fierent, Caesar hac aestate Spirae Imperij Comitia magna principum frequentia celebrauit, partim vt Turcae conatibus qui Cyprum inuaserat obuiam iretur, et priora subsidia Turcica persoluerentur, vt mu nitiones erigi et praesidia in Pannonia conseruari possent, partim vero vt Religionis controuersia tandem componeretur, praesertim cum Gallia multis praelijs et vrbium expugnationibus (magno Christianae reipublicae incommodo) fere per decennium grauiter conflictaretur. In Iulio certo loco propositio fiebat, ac aliquot sal tem principum aut ciuitatum legati admittebantur. Cum autem ipse principis cuiusdam humanitate conclaue ingressus sim, et huic solennitati interfuerim, paucis eam recensebo. Imperator in altiori loco medius sedebat: ad dextram erant Elecotres, ad sinistram alij principes: legati vero statuum stabant, et Caesarem respiciebant. Ibi primum Marquardus praesul Spirensis Imperatoris nomine principes sapraecipuus Caesaris paternum affectum, maximos sumptus et labores, quos semper Imperij gratia susciperet, summa eloquentia declearauit, ac tandem ex scripto propositiones legit, de quibus imperij statibus deliberandum esset, praecipuae vero erant de Religionis controuersia pacanda, de subsidio contra Turcas ferendo, de Camera Imperij constituenda, et de iusta moneta per Imperium cudenda. Oratione illa finita, Ipse Imperator elegantrem sermonem patria lingua habuit, et principes sum ma humanitate ad concordiam hortatus, petijt, vt in npropositis articulis primo aliquid decerneretur, vt postea et aliae quorundam principum controuersiae componerentur, ad quod suam operam benigne est pollicitus. Postea principes electores,

[note: 1570] atque alij principes in diuersis locis parum collocuti, tandem Carolus Badensis Marchio Caesarem accessit, atque submisse petijt, vt principibus ad electores accedere, et cum ijs aliquid conferre liceret: id quod Maximilianus in suo loco sedens liberaliter conceilit. Reinter principes paucis deliberata, quisque inlocum suum redijt. Inde Daniel Elector Moguntinus princeps doctissimus omnium nomine Caesari respondit, atque statuum imperij nomine pro paterno erga suos animo gratias egit. Postea petijt, vt sequenti die Secretarius omnium principum et statuum scribis in certum locum conuocatis, ea quae prius exscripto recitasset ordine dictaret, illique calamo exciperent, ac suis principibus offerrent, vt rebus omnibus intellectis maturius conuenire, et sua consilia conferre possent. Id quod pius Imperator quoque concessit. Vltimo princeps Spirensis Caesaris nomine iterum verba fecit, coepta negotia commendauit, et omnibus post sextam horam conuentus discedendi potestatem fecit.

[note: Pax in Gallia constituta.] Deliberarunt principes per duos menses, et subinde aliorum principum aduentum expectabant. Tandem vero Imperator fere omnia quae petijt impetrauit. Interea tamen Caesar et principes Legatos in Galliam ad regem et principes miserunt, atque multis causis pacem suaserunt, quae etiam tandem subsecuta, atque 11 die augusti Lutetiae publicata fuit, magno omnium Christianorum gaudio. Mox etiam Imperatoris filiae venstissimae Spiram adductae, quarum vna Maria regi Hispaniarum, Elisabetha vero Carolo Gallo desponsatae, quarum vna Maria regi Hispaniarum, Elisabetha vero Carolo Gallo desponsatae, et quaelibet magna pompa ad principe suam fuerunt ablegatae. Dum principes deliberaret, Generosi et nobiles viri ludicra et militaria exercitia peragebant, atque sese mira animorum propensione inuicem delectabant. Aderat etiam Elephantus terrestrium animalim maximum, Caesari ex Africa dono datus. Aderant Aquila, Leones, Leopardi, atque serae omnis generis, raro in hisce finibus Germaniae antea uisae, quae et ipsae manendi taedium auserebant. Aliquando imperator Rheda, altiori loco sedens extra vrbem ambulauit, atque ad dextram bigae loco inferiori Archiepiscopum Moguntinum, et ad sinistram Fridericum Electorem palatinum secum habuit, quibus cum familiariter colloquia miscuit, atque omnes principes inuicem conciliare constituit. Sicut etiam inuictissimus Caesar antea me Augustae humannimen alios hac dignitate exornare possem, summa liberalitate concessit. Rebus tandem omnibus foeliciter abosolutis, Maximilianus Comitia absoluit, atque ipse cum alijs principibus quisque ad suam ditionem sub auteumnum Anni 1570. redijt.

[note: Epyrotae fauent Christianis.] Dum Venerius cum Veneta classe ad Corcyram essent, Acroceraunij montis incolae qui Epyrum respidunt fidos nuntios miserunt, atque arcem Chymeram munitissimam in qua trecenti praesidiarij erant sunt polliciti, si ipsemet cum pedestribus copijs adesse t, et aliquas triremes, ea parte quae sinu Ambracio alluitur, ad se mittendas curaret. eius etiam rei nonnullos obsides illi destinarunt. Is conditione accepta illico aduenit cum aliqua cohorte et turma equitum, adueniens repulerunt. Itaque obsessi et omnispe destituti noctuse in proximam vallem demisêre, nostrisque insequentibus pars interfecti alij capti fuerunt. atque ita breui spacio arce illa munita potiti sunt, ac abeuntes firmum praesidium imposuerunt. Interea Turcae qui Nouocastrum inhabitant dolo egressi, duas triremes ex notris occuparunt, et septem nauigia quae ad Acruenses pro arcis defensione mittebantur. Sed hac victoria non diu exultarunt. nam Quirinus legatus viginti quatuor triremibus Peloponnesum ingressus iuxta sinum Mainum, arcem munitissimam, ante biennium ibi conditam, terra et aquis inuasit, et infra quinque horas expugnauit, quadringentis praesidiarijs ibi interfectis. postea arcem diruit, et 24. tormenta inuenta Zazinthum perduxit. Deinde Veneti classe denuo instructa sine mora Famagustam praesidio leuandam decreuerunt. Itaque Quirinus eo missus,

[note: 1571] qui commeatu et milite obsessos adiuuaret. Illuc autem adnauigauit cum quatuor magnis nauibus et tredecim triremibus, in quibus ad duo millia electorum milirum vehebantur. Vbi nono die eo peruenit, allatum praesidium in terram emisit, et ab Astore Baleono quaesiuit, in quo statu res ciuitatis essent? Hic se continua obsidione teneri dixit, hostemque ad octo triremes in portu Constantia habere, et iuxta munimentum erexisse, quo minus exmonte quicquam commeatus peruenite queat. Si hostem aggrediatur, ipsum quoque vrbe egressurum ad turrim illam expugnandam. Eo statuto Quirinus Turcas dormientes subito est adortus, vnam triremem cepit, tres suppressit, et reliquis in fugam coniecit. Baleonus vero munitionem aggressus expugnauit, et ibi quadringentos hostes interfecit, arceque deiecta duo tormenta maiora in vrbem aduexit. His peractis, Antonius omnes merces et ers pertiosas cum puerulis in suas naues comportari iussit, et in Cretam reuerti statuit. Cum soluisset haud procul Famagusta, quaedam nauigia illuc properantia conspexit, acque adortus expugnauit et cepit. Erant quatuor millia aureorum cuosque cados plenos, ea moneta qua Aspro vocant, in eorum auxillium qui brbe obsidebant.

[note: Foedus sacrum inter Hispanum, Pontificem et Venetos.] Etsi autem Venetijs in senatu aduentante hyeme nihil agi poterat, ipsi tamen noctesque diesque cogitabant qua nam ratione tantum bellum a se propulsarent, et quibus praesidijs tam dirum hostem euitarent. itaque suis rationibus maxime consen taneum fore iudicabant, si cum aliquo rege foedus ac societatem inirent. Ex omnibus autem rex Hispaniarum aptissimus visus, cuius regna finitima quoque hostilib. eruptionibus erant obnoxia. interea quoque Pius 5 Romanus pontifex sedulo cogi tabat, vt Venetos Hispano iungeret, ac se ipsum eodem quoque foedere deuinciret. Itaque Marcus Antonius Columna Venetias missus est, qui Romani pontificis ac Philippi Hispani nomine apud Venetum senatum de foedere et eius conditionibus ageret. Philippus autem Antonium Peronotum Granuelium, Franciscum Paceum, et Ioannem Zunigum suos legatos Romam ordinarat, et Veneti Michaeli Suriano ac Ioanni Supperantio eius negotij peragendi curam tradiderant. Cum ergo ea de re per aliquot dies Romae et Venetijs ageretur, tandem 25 Maij anni 1571 ex communi consensu foedus initum et certis conditionibus inter pontificem Roma num, Hispanum, et Venetos transactum fuit. Foedus autem voluerunt esse perpetuum, non modo ad sui contra Turcas defensionem, sed etiam ad ipsius gentis ab om ni terrae marisque parte inuasionem, algerio, Tuneto, at Tripoli etiam compraehensis. Ad eius foederis executionem inter eos conuenit, vt tam maritimae quam terrestres copiae ducentis triremibus, centum onerarijs nauibus peditibus Germanis, Hispanis, et Italis quinquaginta millibus, equitibus autem quatuor millibus et quin gentis constarent, adiuncto idoneo tormentorum bellicorum numero, vna cum commetibus reliquisque rebus opportunis. vtque singulis annis mense Martio praedictae copiae in mari orientali conuenirent, ac praefecti per occasionem de belli ineundi ratione deliberarent.

[note: Conditiones foederis.] Cum de impensatum faciendarum collatione conuenissent, etiam de commeatu egerunt, ex eo sociorum loco sumendo vbi copiae existerent, idque ferendo pretio, nec etiam alicui fas erat commeatum ex eo loco alienare: id quia tamen Hispanus ea lege suscepit, vt sibi liberum foret ex regnis Neapolis et Siciliae commeatu prius Guletam, Melitam, ac suam classem prouidere. Quod si etiam Hispanus a Turcis et nominatim ab Algerio, Tuneto, et Tripoli inuaderetur, Venetus quinquaginta trire mes instructas illi ministraret: idem Hispano agendum, quoties Veneti inuaderen tur, praaesertim eo tempore quo nulla communis cofoederatorum expeditio fieret. Si etiam contigeret loca Romana inuadi, praedicti principes tenerentur omnib. viribus ea loca et ipsum pontificem iuuare. Inbelli administraitone tres praecipui duces confoederatorum conuenirent, quodque horum trium marior pars approbasset, omnium sententia censeretur. sed Dux praecipuus classis et copiarum terrestrium

[note: 1571] esset Ioannes Austrius, ipsius Caroli quinti Imperatorisnaturalis filius. Eius vicarius Columna Paliani princeps constitutus. Vexillo autem non proprio sed foederis communi vterentur. Huius foederis ineundi honorificus locus et Maximiliano Augusto, ac Francorum, et Lusitaniae regibus relinqueretur, quos etiam vt etalios principes pontifex ad id concitare deberet: Iocorum etiam partitio quae huius foederis armis acquirerentur inter socios diuideretur, Tuneto, Algerio, et Tripoli excepto, quae ad solum Hispanum pertinerent: Ragusium quoque a socijs nullo damno afficeretur. Controuersia omnis inter belli duces a pontifice componeretur. Ex confoederatis nulli liceret cum hoste de pace aut inducijs agere, sine aliorum consensu. Haeque conditiones Romae a pontifice atque Hispani et Venetorum legatis iuramento confirmatae, ac postea postridie Calend. Iulij venetijs magna pompa et laetitia omnium ordinum publicatae fuerunt, vbique etiam per Italiam perces indictae, et Deo gratiae actae.

[note: Christianorum belli apparatus.] Foedere confirmato Hispanus statim militum delectus haberi, praesidia vndique accersiri, diuersique generis arma, et caetera militiae instrumenta et commeatus diligenti studiio conquiri iussit. In Gallia Cisalpina octo millia Italorum, sex millia Germanorum, et mille ac amplius Hispani conuenerunt. Idem et pontifex facieba?, vt singuli mature ad Messanam conuenirent. Cum Venerius, Columnius, et Meliten ses idem praestitissent, Ioanis Austriaci aduentum auide praestolabantur, qui 7. Cal. Augusti vna cum duobus Maximiliani Caesaris filijs Barcinone Genuam peruene rat. Inde Austriaci in Bauariam contenderunt, vbi 6. Cal. Sept. Carolus Caesaris frater cum filia ducis Bauariae nuptias celebrauit. Postae quoque Ioannes classium praefectus 9. Calend. Septemb. Messanam 12 triremibus peruenit, ac summo honore a ducibus susceptus fuit. sub finem Augusti etiam Ioannes Auria cum 12 triremibus accessit, atque Marcus Quirinus et Antonius Canalis cum sexaginta nauibus rostratis. praetera Sarnus Comes vndecim nauibus militaria tormenta, et duo millia peditum adduxit. Tandem Aluarus Bacianus cum triginta triremibus Neapoli aduenit, atque die albescente 12 Panhormitanae. Eo tempore Pius 5 pontifex Ionni Austrio vexillum caerulei coloris, quod prius Romae solenni caeremonia consecrarat, atque sociorum signa habebat, dono misit. Is ergo classe in vnum coacta belli duces conuocare, et quid communi consensu fieri oporteret ma ture exequi statuit.

[note: Creta a Turcis oppugnata.] Antea vero Idibus Aprilis Turcae ex faucibus Hellespontiacis cum ducentis et triginta nauibus rostratis, ducibus Parthau et Haly purpuratis, egressi ad Castrumrufum appulerunt. indeque in Euboeam profecti, classem commeatu reliquisque rebus ad bellum opportunis refecerunt. Huc paulo ante quam soluissent accesserunt, proreges Iuliae Caesareae et Teuthraniae, cum octo triremibus et duodecim Lyburnicis. Inde omnes Mysiam, Ioniam, et Cariam versus profecti sunt, seque illis in itinere triginta trirem es pyraticae adiunxerunt, rectoque itinere Rhodum, deinde Cretam versus nauigatione suscepta in amphimaleum sinum, qui Suda dicitur, classem intulerunt. Cretam hodie Candiam uocant, quae maior est Cypro, sed minor Sicilia aut Sardinia. At fertilitate par omnibus in eo mari insulis. olim erat clara centum vrbibus, ac hodie tribus tantum insignitur, Candia, Canea, et Rhetimo. Insulae ambitus quingentorum viginti millium passuum. Vbique montosa, ob idque incolae venationibus addicti. Nullus ibi nauigabilius, neque noxium animal gignitur. Vinum Creticum, quod Maluasiam vocant, toto orbe terrarum insulam nobilitat. Cupressorum etiam arborum ad naues fabricandas ibi maxima copia. Ea hodie Venetis paret. Quam rorum in continentem exposuerunt. Venerat forte eodem tempore Franciscus Iustinianus cum mille militibus. hic adiunctis quibusdam insularibus hostem aggressus est, et post cladem illatam ad classem redire compulit. Proximaluce crudeles Turcae adaucto numero redierunt, ac incensis quibusdam vicis

[note: 1571] ingentem praedam et multos insulares captiuos abduxerunt. Interea praesidiarij mi lites hostes adorti, ad duo millia trucidarunt, captos liberarunt, et reliquos ad classem fugere compulêre.

[note: Vlcinium Turcis [correction of the transcriber; in the print Tucis] deditum.] Hinc postea Turcae soluentes Cytheram, Zazinthum, et Cephaleniam insulas petierunt, et omnia misere vastarunt, ad sex millibus hominum in seruiturem abductis. Inde abeuntes loca versus Acroteraunios adnauigarunt, eo dem fere tempo requo terrestres Turcarum copiae Vlcinium paulo ante obsidere inceperant. Nam praesides huius et Antiuaris oppidi cum trecentis Epyrotis foedus contraxerant, quorum opera indigenae a Turcis deficerent, et Venetis iungerentur. Petebant autem ab illis sibi dari sex millia virorum, quod illi se facturos pollicebantur, modo ipsi quoque commeatu, tormentis, et militari praesidio iuuarentur. His peractis trecenti illi statim armis correptis reliquos Epyrotas ad defectionem incitarunt. Initio missus ad eos est ex oppido ascruiensi Centurio cum centum peditibus italis. At cum promissa auxilia frustra expectarent, ac se hostili acie vndique circumsessos viderent, de sua salute desperantes ad turcarum ducis clementiam confuge runt. Sicque pulcherrima occasio amissa, qua reliqui Epyrotae spe libertatis erecti se illorum castris adiunxissent, suoque exemplo vniuersam Graeciam ad libertatem recuperandam excitassent. Propterea Epyrotae se ita deceptos conquere bantur, suamque miseriam deplorabant, quod fereti Veneta fide se suasque fortunas in manifestum discrimen obiecissent. Turcicus enim exercitus ideo venerat, vt de his vl tionem caperet et seditiosoos puniret, ne horum opera et Scodram vi aut proditione amitteret. Erant Turcarum octoginta millia virorum, duce Akmata purpurato et Bellerbecho Graeciae. Illi primo occuparunt Suppotum oppidum maritimum, postae vlcindium oppidum arcta obsidione cinxerunt, quo etiam classis Turcica peruenit. Cum se propugnatores viderent mari terraque circumuentos, ad parthaum miserunt, ac incolumitatem pacti oppidum dediderunt. Sicque Sara Martinengus cum praesidiarijs quatuor nauibus Epidaurum perducti. Mox etiam Turcae Antiuarum oppidum in potestatem redegerunt. His confectis Parthaus cum classe in Rizonicum sinum nauigauit, atque oppidum Ascruiense (quod nunc Catharum vocant) obsederunt, duoque munimenta erexerunt, quibus nouem maiorib. tormen tis arcem et oppidum diuerberarent. At obsessi erumpentes tormenta abstulerunt, et Turcas ad clasem fugarunt.

[note: Venetorum insulae vastatae.] Dum haec fierent Ochial et Carcosius decem dierum spacium a praefecto classis impetrarunt, vt cum sexaginta triremibus Venetas insulas praedabundi inuade rent. Illi Curzolam insulam, quae octoginta millia passuum versus orientem Epidauro distat, dira obsidione oppugnarunt Antonius Contarenus eius loci praefectus periculo viso metu ac ignauia perculsus catascopium ascendit, et primus omnium aufugit. idem et oppidani fecerunt, ac Epidaurum venerunt, trantum viginti quinque viris et octoginta mulieribus in oppido relictis. Hae autem virorum habitum et arma indutae moenia conscendere, et potius mortem oppetere quam patriam deserere statuerunt. Cum etiam hostis classe admota oppidum inuaderet, et mulieres sese armis, lapidibus ac facibus defenderent, coelesti bonitate Boreas magno impetu perflare incoepit, adeo que naues concussit, vt Ochial ab oppugnatione recesserit. Postea iuxta continentem adnauigans, in itinere Lysnam, Braciam, et Lissam insulas Dalmatiae diripuit, ac mille sexcentos homines in seruitutem abduxit. Dum ita Pyratae grassantur, nostrorum nauis, quae Messana in Corcyram tendebat, ab ipsis intercepta, ac literae ad corcyrae praefectum inuentae, quibus de Christianorum foedere admonebatur. Id cum Turcae cognouissent e vestigio nuntium ad Selymum ablegarunt, et eum de omnibus certiorem fecerunt. Deinde classe coniuncta parthaus 6. Calend. Septemb. Aulona soluit et Corcyram versus contendit. eo cum venisset octingentos Equites et mille pedites in terram exposuit, qui varijs discursionibus insulam vastarent. atque suburbana tecta incenderent. At vrbis propugnatores mille equigibus et quingentis peditibus

[note: 1571] egvessi aliquos trucidarunt, et Baphum Rays interceperunt. Itaque Turcae discesse runt, et in sinum Corinthiacum se contulerunt.

[note: Confoederatorum deliberatio.] Interea Veneti diligenter in hoc incumbebant vt Christiana classis vndique iungeretur. et res vrbanae recte constituerentur. Ex Sicilia quoque frumentum aduexerunt, ne in vrbe aliquando commeatus deesset. Quin etiam duodecim millia militum pro vrbis custodia conscripserunt, atque nouis praesidijs loca maritima muniuerunt. Eodem tempore foederati principes Messanae rebus rite paratis de summa belli consilia inibant, ac se ad expeditionem accingebant. In consilium tantum admittebantur Ioannes Austrius eiusque legatus Aloysius Rechezonius, Sebastianus Venerius, et Augustinus Barbadicus cum vno qui ipsis erat ab epistolis, deinde Marcus Antonius Columna et Pompeius eiusdem familiae. Deliberabant illi, si hostis Byzantium redijsset, prius quam illi mature aduenissent, vtrum Nouum castrum obsidendum, aut Tunetum expugnandum? Si autem hostes expectarent, et praelium desiderarent, num fortuna belli tentanda esset? Cum per triduum de ea re disputassent, etiam eorum iudidum audierunt, qui rei militaris scientia praestabant. Tandem etiam Ascanius Cornius auditus, qui Corcyram progrediendum suasit, atque occasione oblata praelij fortunam tentandam quamprimum consuluit. Eius que sententia omnium voce approbata. Hoc vbi pronuntiatum maxima laetitia omnes gestiebant, atque peccata confitentes sacrosanctam coenam sumebant, vt hoc instructi viatico in spem vitae aeternae contra Barbaros fortius pugnarent. Postea 16 Calend. Octob. die Dominico prima aurora e portu Mamertino soluerunt, cum ducentis octo triremibus, sed maioribus nauibus, viginti quinque onerarijs et quadraginta biremibus, in quibus ad triginta millia instructorum militum ferebantur, omnes paratissimis animis vt hostilem classem adorirentur.

[note: Famagusta grauiter obsessa.] Eadem aestate, qui Famagustae obsidebantur in graui periculo erant. I taque Veneti Creta soluentes illis subsidia ferebant, et ad constantiam incitabam. Erant quatuor millia peditum, octingenti equitum, et ex incolis tria millia cum ducentis Epyrotis, qui vrbem summo studio defendebant, nihilque omittebant quod ad loci propugnationem facere videretur. Nec hostes pigri aut timidi, sed vigiles prospicere, vt quod animo instimerant perficerent. tormenta etiam omnis generis ex Cilicia et Syria afferebantur. octoginta quoque hostium triremes rebus bellicis instructae in Insulam appulerunt. Mustapha quoque quindecim magna tormenta Nicosia aduexit, et septimo Calendis Maij iuxta vrbem aliquot propugnacula struere coepit, in quibus murales machinae disponerentur. erant enim in Turcarum castris ad quadraginta millia fossorum, qui aggeribus et vallis erigendis studebant. In vrbe erant Marcus Antonius Bracaden us et Astor Baleonus praecipui duces, qui crebris diurnis noctumisque eruptionibus hostem vndique leuioribus praelijs adorti non mediocri clade afficiebant. Cum autem ex nostris aliqui caderent aut vulnerarentur, statuerunt rarius exire, et se intra vrbis munimenta continere. Die deciminona Maij Turcae nostros ex decem propugnaculis aggressi sunt, in quibus 74 murales machinae erant, et mox quinque impressionibus vrbem inuaserunt. Verum nostri fortiter resistebant, atque multa millia Turcarum interficiebant, ita vt se subducere et in castra redire cogerentur. Cum autem nostris commeatus et tormentorum materia deficere inciperent, aducibus copiarum modus praescriptus, et quid singulis diebus absumi deberet, vt oppugnationes diutius ferre, et Christianorum classem expectare possent.

[note: Obsessorum mirabilis virtus.] Paulo post hostes nostrorum munimentum Contrascarpam magna vtriusque partis clade occuparunt, atque terram in fossam proijcere coeperunt. At vniuersum illud solum, quod vi tormentorum ex muro disiecto fiebat, nostri in oppidum comportabant, donec ab hoste nonnullae fenestrae in pariete fierent, quibus sclopetarij totum vallum per vtraque latera impeterent, et Ioannes Marmorius insignis architectus qui nostris plurimum profuerat interficeretur. Postea

[note: 1571] nostri cuppas ardentes ac tela ignita ad Barbaros proiecerunt, quibus haud me diocre damnum accipiebant. Inde Turcae cuniculis egerunt, ac 11 calend. Iulij ad turrim naualem ignem subiecerunt. mox cruenta pugna subsecuta, ita vt hostis super ruinas ascenderet, et cum signis ad superiora loca penetraret, Cum autem Nestor Martinengus praesidio accurreret, hostis repente loco pulsus fuit. Quamuis autem Turcae quinquies aut sexies nouo et recenti milite pugnam reditegrassent, tamen recedere et ad suos reuerti compulsi fuerunt. Huic praelio Baleonus interfuit, ac strenue pugnauit. certamen ad quinque horas productum, fuitque varium et importunum. E Turcis multi, ex nostris centum desiderati, interquos Franciscus Gorus Comes, Bernardus Augubius centurio, et Hercules Malatesta fuerunt. Postea 3 cal. Iulij Turcae iterum ignem in cuntculum intulerunt, qui munimenta disiecit. atque occasionem dedit loca superiora inuadendi. In hoc praelio Mustapha interfuit, et suos admonuit vt alacri animo in hostem dimicarent, et hoc die superiores labores finirent. Hercules Martinengus cum sua cohorte hostes summa vittute su stinuit, moxque alij praesidio accurerunt ac in locis apertis decertarunt, ita vt hostem mira fortitudine repellerent. Sex horas continua contentione dimicatum, pugnaque fuit anceps, periculosa, et horribilis. nam tormentorum tonitrua, sclopetorum cum crepitu grando, armorum fragor, tubarum et tympanorum clangor, virorum vtrinque clamores tot tantaque eratn, vt coelum cum terra permisceri videretur. In primis vero ad naualem arcem nostri egregie pugnarunt, vbi Curij praesul crucem in manu gestans interfuit, et dimicantium animos cohortatione varia confirmauit, ita vt Barbari magna strage reijceretntur.

[note: Conflictus acerrimi.] Cum Turcae viderent quantum detrimenti ex hac duplici pugna accepissent, alia ratione nostros aggredi coeperunt, ac mira celeritate alia septem munimenta iuxta vrbem extruxerunt. Inde octauo Idus Iulij ita tormentis muros verberarunt, vt quique millia globorum numerarentur, quibus nostrorum pluteos et munimenta ita deiecerunt, vt locus consistendi amplius non daretur. proxima luce Barbari pugnam restaurant, atque munimentum Nappeum, Andrutium, et Loricam, cum arce nauali expugnare gestiunt. Nostri contra hostem ferire, loco pellere, et omnia agere, vt superiores eua derent. sex horas et amplius pertinaci ac diro certamine ab vtrisque praeliatum, et Turcae ex quatuor locis repulsi sunt. At munimentum Reuelinum nostri haud sine maxima vtriusque partis clade amiserunt. Ibi enim ex aduersarijs mille ex nostris quingenti ceciderunt, inter quos Robertus Maluetius, Marchettus Firmius, et Dauid Nucius viri fortissimi fuerunt. His actis pridie Idus Iulij Barbari castra propius admouerunt, et summis viribus denuo vrbem omnibus locis oppugnare statuerunt. At Baleonus et Martinengus valida eruptione facta in eos irruerunt, et ignem in cuniculos proiecerunt, vt Turcarum quadringenti ibidem absumerentur, ac Baleonus vexillo potiretur, quod hosti animose manibus praeri puerat. Postea Turcae modum inauditum hactenus excogitarunt: Collegerunt enim haud mediocrem copiam taedae, quod genus ligni facilime ardet, sed intolerabili odore. tanta protinus flamma excitatur vt nulla ratione extingui possit, licet subinde plena dolia aquis superne a nostri inijcerentur. Ignis ille quadriduum exarsit, eoque incendio factum, vt obsessi se in oppidum reciperent.

[note: Nostrorum alimenta deficiunt.] In ea rerum conditioneis erat ciuitatis status. vt extrem a fortuna laboraretur, ni hilque praeter militum fortitudinem superesset. Vinum erat absumptum, nihil carnis recentis aut salitae, nihil denique casei haberi poterat. Vitae alimentum per dies aliquot praebuerant equi, asini, feles, et alia huius generis animantia, quae tamen omnia iam desierant. Pane duntaxat et fabis alebantur. Potus erat acetum aqua immixtum, quod etiam paulo postitidem erat absumptum, adeo vtiam omnium rerum inopia premerentur. Cum itaque primores vrbis haec omnia secum perpenderent, decimoterrio calend. Augusti Bracadenum obnixe precari et obsecrare, vt mallent aequis conditionibus pacisci, quam cum hoste bellum producere. Hic autem visis eorum postulatis ingemuit, atque omnes incolas graui oratione consolatus est,

[note: 1571] seque minime vereri dixit, quin mox recenti subsidio subleuandi essent, eaque de cau sa statim Liburnicam Cretam versus aduolare iussit. Per idem tempus hostes coeptos cuniculos absoluerunt, et vltimo die Iulij succenderunt, qui insignem stragem aediderunt, et duo tantum munimina nostris salua reliquerunt, quae hostis omni co natu disiicere tentauit. Hoc praelium ad uesperam vsque summis vttinque viribus productum est, eiusque facies varia, foeda, et formidabilis cernebatur. In hac pugna ingens fuit numerus occisorum, sed multo maior ex aduersa parte. Proxima luce clamore sublato vndiquaque nostros inuaserunt, et vltra sex horas dimicarunt. sed nostri hunc impetum pari constantia propulsarunt.

Posthanc oppugnationem cum omnia incommoda indies augerentur, ac in vrbe [note: Famagusta Turcis dedita.] puluis tormentarius et commeatus deficere inciperet, nullumque subsidium appare ret, e communi consilio sancitum est, vt tandem aequis conditionibus se hosti traderent. Itaque sub finem Iulij legatos ad Mustapham miserunt, et sub meridiem i die Augusti induciae peractae sunt. Conditiones erant vt omnes incolumes dimitterentur, vt nostris arma, vexilla, et facultates traderentur, et quinque ex maioribus tormetis. Postremo vt Graecis domi esse liceret, suisque bonis frui, nullaque vis cuiquam religionis causa fieret. Verum Turcae perfidia vsi, cum nostri egressi essent in vincula coniecerunt, et in atrium ante Mustaphae papilionem productos crudeliter interfecerunt, Bracadenus etiam religione Christiana exprobrata constanti animo inte rijt. Verum Hercules Martinengus a Mustaphae Eunucho absconditus, et in vita conseruatus fuit, vt Tyranni mancipium foret. Mustapha etiam proximo die cum purpuratis vrbem ingressus Teupalum arcis praefectum suspendi iussit. Sed Nestor Martinengus Graeco piscatore vsus Leptim aufugit, ac inde Cretam, et postea Ve netias peruenit, ac Aloisio Mocenico principi omnia vt acta sunt bona fide retulit. Referebat is Barbaros vndique ad Cypri praedam concurrisse, ac vltra ducenta millia virorum fuisse, qui ex Cilicia, Syria, et minori Asia Turcis auxilio venerant. Quod ad pilas ferreas atrinet septuaginta dierum spacio (quibus ea vrbs oppugnata fuic) supra centum et quadraginta millia conspectae dicuntur. Perierunt ibi praefecti Arabiae, Asiat minoris, Tripolis, Fergatus et Framburarus. Exnostris Antonius Bra cadenus, Astor Baleonus, et Martinengus. Multi etiam viri nobiles et centuriones a Barbaris in captiuitatem abducti.

[note: Classis Christianae ordo.] Christiana classis interea animis ad certandum paratissimis ex freto Mamertino Messapiam versus nauigarunt, ac ordinem instituerunt quo quisque militariter incederet, quemque in tota nauigatione et conflictus tempore obseruaret. Ioannes Cardonius Siculae classis praefectus veluti praecursor viginti milium passumn interuallo cum octo triremibus antecederet, secumque pentos remiges ac excubatores in carchesiis haberet, ipseque singulis diebus vesperi ad octo millia passum a classe recederet, ac si quid sentiret alijs significaret. Austriacus, Venerius, et Colum na cum sexaginta quatuor triremibus mediam aciem regerent: Auria cum quinquaginta quatuor dextrum cornu, et Barbadicus cum tribus et quinquaginta laeuum teneret. Postremo agmini Aluarus Bacianus cum triginta praresset Centuriones ac trierarchi suos milites ad diuini numinis religionem cohortarentur, ac ostenderent hoc bellum iustum, Deoque gratissimum esse. Praesecti nauigia sua sic apte connecterent vt inter illa nihil spacij esset relictum, vnde hosti aditus pateret. Inter dextrum cornu, mediam aciem et sirustrum cornu interuallum esset, quod trium vel quatuor triremium capax foret, vt quoduis agmen absque impedimento hac et illac moueri posset, pro vt occasio daretur. Paulatim in hostem irruerent, maximeque cauerent ne qua triremis implicata in alteram impingeret, idque ad trierarchum spectaret: Vt sex naues grandiores milliare quodque agmen praecederent, vt partem aciei priorem contegerent, si hostis pro more lunari forma aduentaret. nec tamen vlla earum latius procederet, bellica tormenta non disploderent, nisi cum ratio exigeret. Bacianus in praelio parti imbecilliori cum maturo praesidio adesset. Rebus sic dispositis et ordinatis iter intendebant. Tum etiam Au

[note: 1571] striacus singulis agminibus tessaram ab alijs diuersam dedit, vt dignoscerentur. Horum qui mediam aciem tenebat erat ex ceruleo colore, qui dextrum cornu ex viridi, qui sinistrum ex flauo, qui nouissimum ex albo.

[note: Classis nostra Corcyram venit.] Classis instructa primo ad Spartiuenti promontorium, et postea ad Lacinium peruenit. Die 19 septemb. primo diluculo flante Aquilone vela explicuerunt et vsque ad Heracleum promontorium nauigarunt. Ibi decretum vt quatuor nauigia versus Zacinthum et Cephaleniam mitterentur, qui hostium itinera explorarent. Proxima luce sub noctem rursus abire rentarunt, sed compulsi sunt ob ventum aduersum ibi commorari et anchoras figere, donec secundior ventus afflaret. Interim accidit vt Praetoria Melitensis sabulo illisa non parum incommodi acciperet, eaque tandem opera Quirini et Ioannis Lauretani cum magna difficultate in terram educta, et restaurata fuit. Postea communi consensu Corcyram versus nauigationem dirigere statuerunt. cum autem vix duobus millibus passuum perexerant, Noto refragante iterum per biduum consistere coacti sunt, et tandem soluentes in Corcyram peruenerunt. Ibi intellexerunt Othomannicam classem illinc 7 Idus septemb. abijsse. et 15 calend. oct. se ad Praeuesam oppidum in Actiaco promontorio recepisse. Videbant tum omnia suburbia a Turcis incensa, et Vniuersam insulam foede et misere vastatam. ingens quoque commeatus penuria et aliarum rerum, quarum alimento humana vita indiget. In eoloco naues ventis prius dissipatas collegerunt, et de belli summa deliberarunt. Rebus constitutis discesserunt, et circa solis occasum ad Leucunam insignem portum peruenerunt 24 miliaribus Corcyra distantem. Illis diebus nunciatum est Selymanam classem Corynthiacum sinum iuxta Naupactum ingressam esse, ac misisse Coronem nonnulla nauigia in quibus erant plurimi aegroti, vt inde recentes milites adueherentur. Dum ita res geruntur Auria classem petlustrauit, atque omnium aciem disposuit.

[note: Cypri amissio nostris significata.] Cum interea varijs tormentorum bombis sese laetabundi inuicem salutabant, Ve neti Austrium monuerunt vt hoc fieri prohiberet, ne aliquando cum belli ratio id, exposceret, maxima huius rei inopia laborarent. Orabant etiam cum vt maturius, progrederetur. Itaque iniunctum fuit, vt quiuis ab ea displosione abstineret donec in hostem illis vti oporteret. Interea Lyburnica ex ortu a Zazyntho Venerio significauit, centum et quinquaginta Turcarum triremes 12 calend. octob. in sinu Corin thiaco visas, et Occhialum antea cum quinquaginta triremibus inde discessisse. Eo die ad Caputalbum peruentum, semperque ordine militari incedebatur. Austrius tum de Venerio parum honorificel Ioquebatur. idem et Columna factitabat. Interea Cretam literae aduenerunt significantes Famagustam a Turcis occupatam nona die Augusti: praeterea Turcas nemini fidem seruasse, ac in omnes immanitatem diro ex emplo exercuisse. Prarterea Cretensibus magnum periculum instare, nisi matura ope insulanis succurreretur. Mox postea Barbadicus ad Columnam missus, qui sua authoritate Austriacum cum Vonerio conciliaret: Qui etiam totam controuersiam ducum composuit. Sed Austriacus post omnia cum Barbadico contulit. Ea nocte peracta quarta vigilia surrexerunt, et 5 die vento refragante ad vallem Alexan driae quadraginta tantum milliaribus versus littus Samos distantem, vnanimes peruenerunt. Ibi decretum vt in Petalam iretur, indeque aliquot triremes ad proximas arces inuadendas mitterentur, ac hostibus decertandi potestas fieret. At si ipse pugnam detrectarent, statim retrocederent, et communitis prius Zazyntho ac Cephalene, misso que Cretensibus praesidio, se tandem ad hyberna reciperent. In eo etiam loco certius intellexerunt Famagustam Cypri vrbem cum tota Insula in hostium potestatem deuenisse. Dictu incredibile quam Barbari passim exultarint, quantaque bellici tormentis et crebris ignibus per vicos turresque accensis immoderatae laetitiae et gratulationis signa ediderint, idque etiam in Pannonia: quamprimum quoque ea res innotesceret Budanus praetor Comiti a Salmis ac ipso Caesari per certos homines significauit. Veneti tamen id difficulter credebant, donec eorum lesatus. qui apud Selymum erat, omnem huius rei dubitationem eximeret.

[note: 1571] Interim Turcica classis quae tum iuxta Naupacticum sinum adnauigabat, de nostrorum [note: Ioannis Austriaci virtus in acie ordinanda.] aduentu certior facta est per suos exploratores, quos hac illac praemiserat, qui nostrorum itinera mature explorarent. sed inter alios Caracosius classium praefecto suam in ea re operam est pollicitus, idque solo myoparone tanta solertia perfecit, vt licet nostrae classi maxime vicinus foret, nihil tamen incommodi acciperet. Verum nostrorum numerum longe minorem quam reuera erat affirmauit. Propte rea Nauarchus sibi penitus in animum induxerat nostros inuadere, dicenti haec sibi a Selymo Imperatore iniuncta, seque minime vereri quin infra paucas horas certa victoria potirentur. Dum haec fierent Nonis octobris post meridiem duae naues quae nostri praemiserant propere redierunt, indicantes Othomannam classem sinum Nau pacticum ingressam esse rectaque ad nostram contendere, iamque haud procul ab esse. Hoc vbi auditum est, Austrius continuo vexillum quod erat signum futuri praelij erigi iussit, moxque maximum ex tormentis eua cuari, vt classis in vnum cogetetur. Eo peracto actuarium nauigium conscendit, totusque niueis armis vndiquaque praefulgens, classem laetissimo vultu circumiuit, et praecepit vt quisque suum signum sequeretur et ordinem seruaret: moxque milites orauit vt strenue dimicarent, seque scirent eo die diuitias, decus, gloriam, patriae libertatem, fidem, ac religionem in dextris portare. Illum diem si vicissent perpetuo sibi suisque foelicitatem allaturum. Contra vero si turpiter egissent, omnis calamitatis initium fore. Vix autem illo conspecto singuli exclamare coeperunt, Victoria, Victoria. His confectis denuo in suum locum redijt, cum vtraque acies vix vnius ictu teli inuicem distabat. Mediam aciem in qua erant 62 triremes tres praetoriae tutabantur, et locum medium Austrius, dextrum Columna, et sinistrum Venerius tenebat. breui spacio interiecto hanc sequebantur praetoriae Chatarini Maripetri, et Ioannis Lauretani: pone aderat praetoria Ligurica, in qua erat princeps Parmae, ac praetoria Sabaudiensis, cuius trierarcho erat Li gnius, eaque Vrbini princeps aduehebatur. Sed alam mediae aciei Melitensis praetoria cum fortissimis sacris equitibus defendendam susceperant, quibus Petrus Iustinianus eques, vir strenuus et impiger praeerat. alteram vero Lumilina, in qua Paulus Iordanus egregia virtute insignis erat. Illi ergo breui ientaculo sumpto, et Deo inuocato, recta ad hostem pergunt, atque duae maiores naues mediam aciem praecedebant: Auria in dextra acie habebat 64 rostratas naues, et duas quoque maiores, quae antecedebant: sinistram aciem Barbadicus curabat, cum 53 triremibus, cui quoque maiora duo nauigia praesidio dabantur. Bacianus vero a quo nouissimum agmen ducebatur semimilliari ab alia acie consistebat cum trigintaocto triremibus. Diuina autem clementia contigit, vt ventus qui initio Turcis maxime fauebat paulatim remitieret, tantaque tranquillitas subsecuta vt eorum nauigia remis propellerentur, nostrisque interim plus spacij darum ad aciem instruendam.

[note: Turcae aciem instruunt.] Turcarum dux post Caracosium duos alios praemiserat, qui olim capti ad Mahometis sacra defecerant, hique celoce aduecti nostram classem accurate obser uarunt, et subito reuersi nuntiarunt, eam omnino validissimam, optimeque signis erectis ad praelium instructam esse. id quod Ducem mirum in modum terruit, qui putarat nostros ad eorum aduentum recessuros. Percunctatus quoque dicitur, vtrum prima nauigia sint Adriaca aut Occidua? cumque diecretur esse commixta, indoluisse fertur, qui id vix fieri potuisse sperarat. Nihilominus tamen mira celeritare suam quoque classem explicarunt, ac certam victoriam conceperunt, quod ventus initio eorum coeptis esset secundus. Quoniam autem solis radij (qui eo die lucidissimi erant) illorum oculos a fronte feriebant, sua nauigia non ita apte disponere potuerunt, Partaus et Haly mediam aciem ducebant. dextro lateri praefecerunt Mahumetium Bey cum quinquagintaquinque triremibus, ac cum illo erant Sitocus praeses Alexandriae, Cauolaus, Asiscaus Dragan, Agadelus Bassa, et Vstresaga. Sinistro cornu praeerat Occhial cum 90 nauigijs, quem Caracciolus et Arabeus filij eiusdem Occhialis cum exercitatis militibus et pyratis

[note: 1571] comitabantur, qui recta in Aurianos ferebatur. Duces copiarum Haly et Partauum sequebantur Agan Naualium praefectus. Mustapha Celibi quaestor, Tramontana, Amath Bey cum eius fratre, et Haly filio, Amath Aga Eparchus Teuthraniae, Assis Caiga praetor Gallipolis, Caracosius, Cambeus Ariadei filius. Malamur praeses Mi tileneus, Deli Solymannus, Gider Chij praefectus, Cassambeus Rhodi Eparchus, Prouius Aga Nauplius praefes, Giapar Calibi praetor, Dardaganus, Dondomenius, Beribeuolus et Osmanus Reul, Agada Gasafer, Dramus Rays alijsque complures cum opibus et audioritate tum rei militaris peritia conspicui. Hi omnes cum nostros ad strenue confligendum expeditos viderant, statim se ipsos instar lunaris formae ad certame ninstruxerunt, et suos admonuerunt, vt fortiter contra toties victos [note: Naualis pugna coepta.] pugnarent aut atrocem poenam ab Imperatore expectarent.

Iam fere dimidium diei processerat, cum acies vtrinque ad certamen parabatur: ho stilis eodem fere ordine instructa nauigabat, nam et acies media in nostram mediam contendebat, et cornua cornibus opposita agebantur. Nostram classem sex maiores triremes praecedebant, hae dum in aduersi agminis duces impetum facerent, bel licis machinis hostem vndique verberare, ac horribili strage afficere. At Turcae admi rabili pertina cia illas praetergressi se illico ad signa recipiebant. Itaque mox ad pugnam ventum, ac praetoriae vtriusque aciei vsae maxima nautarum et remigium alacritate, vtrinque tanta vi concutrerunt, vtrostra ex vtraque parte discussa et fracta conciderent. Ad integram horam pugnatum, vt neutram in partem victoria inclinaretur, iamque non amplius tormentis aut telis sed districtis gladijs cominus agebatur. Cum vero nostri bis ad malum vsque in regiam nauem irruissent, bis quoque magna clade inde a nouo accurrente praesidio repulsi sunt. Dum res ita gereretur, Cardonus conspicatus Lopem Figaroam plurimos vulneratos ac interfectos in prora habere, statim ei subsidio venit. Is vero dum ad proram dimicans hostem ferit, sclopeto ictus concidit. Tandem nostri acri certamine instantes post horam ac dimidiam hostem qui erat in media acte profligarunt, et regiam deuicerunt, in qua quingenti ex proceribus interfecti, et plures capti. Classis etiam praefectus Haly Bassa, dum optimi ducis et strenui militis personam exequitur, minoris tormenti ictu in capite sauciatus concidit, moxque illius caputa collo abscissum ad Austrium delatum fuit. Hoc vbi aspexit protinus in hostili cuspide affigi iussit, hastamque ipsemet aliquandiu instar trophei sua dextra tenuit, vt Turcis terrorem incuteret, moxque signa Turcica sublata, eorumque loco vexillum saluriferae crucis erectum fuit. Quamuis autem quaedam hostilis praetoria in ipso certamine iam in regsam nostram victricem accurrisset, eundem tamen euentum vt reliquae sortita est.

[note: Atrox vbique praelium.] Dum regiae inter se quam acerrime praeliamur, Partaus et Columna vtrinque comi nus congrediuntur, singulaeque triremes cum duobus aut tribus nauigijs decertabant. Conflictus initio multi occubueruni, sed plures ab hostili parte, cum nostri in quouis nauigio ad trecentos sclopetarios exercitatos haberent. Verum interim et re miges missilib. in hostem iaciendis haud mediocre adiumentum ad victoriam affere bant. Id nostris erat molestissimum, quod hostes telis veneno infectis laethalia semper vulnera inferebant. Cum classium duces tam dira et atroci pugna confligerent, iam totis classibus simul ab omni parte cruentum praelium committi coeperat. Aurias et Occhial inter, se quoque concurrebant. sed ibi pugna difficilior, ob hostem veteranum et callidum, qui subinde tergiuersabat, et commodam vincendi occasionem quaseritabat, ita vt eius consilia tegerentur. Ast vbi tandem serio ad arma ventum, Aurias cum Octauio Gonzaga et Vincentio Vitellio egregie restiterunt, et Turcas ad se confertim tendentes repellere contendebant. Dum haec fierent aloysius Re chezenius cum Austrio egit, vt quamprimum dextro cornu praesidio adueniret. Itaque Regia superueniente asperum feroxque praelium vtrinquej commissum est. et licet initio paucae ex rostratis nauibus regiam sequerentur, quae tamen huic a latere erant Melitenses trieremes nunquam deseruerunt. Cum autem forete accideret vt praetoria Hispana quadam triremem conspicata esset, in qua liberi nauarchi iam interfecti

[note: 1571] vehebantur, qui parentem hac ac illac anxie quaerebant, protinus eis accurrit, atque ibi acerrime dimicatum fuit, cum in ea essent plurimi egregia virtute milites, in altera vero Ioannes Velascus, Alexander Torelliuis, et plerique alij equites Cathelani.

[note: Ioannitarum equitum ingens periculum.] Per idem quoque tempus Melitenses equites fortiter contra Barbaros pugnabant, atque impressione facta hostem procul arcebant. Petrus quoque Iustinianus Ioannitarum triremium praefectus, vir fortissimi animi et virturis, tametsi tribus rostraris nauibus impetebatur, sua tamen praetoria hostem aggressus duas illi ademit, iamque ferme tertia potitus videbatur, nisi vexillo (in quo erat insigne Diui Ioannis) agnito, statim tres aliae Turcicae naues hanc vndique adortae essent, haeque simul iunctae, omnes fere illius propugnatores, inter quos erant quinquaginta ordinis equites, qui hostilem impetum admirabili quadam virtute diu multumque sustinuerant, occidissent aut vulnerassent. Cum autem de illa penitus actum putabatur, tum ecce de improuiso nec sine coelesti numine duae ex socijs triremibus, quae cum alijs tri bus tam strenue certauerant, vt iam omnes fere coepissent, hanc laborantem et in maximo discrimine constitutam intuitae, conferstim praesidio occurrerunt, nauique ex omni periculo erepta, Iustinianum trierechum adhuc vitali aura vescentem, licet tribus confixum sagittis, et cum paucis militibus qui superstites remanserant in puppi glomeratis, intrepido animo dimicantem inuenerunt. Occhial interim cum suis Aurianum latus vndiquaque duriter infestabat, iamque ad decem nauigia ex no stris interceperat. Id cum Austrius et Melitenses vidissent, recta eam partem versus quae magis ab hoste praemebatur suas vires intendebant. Hoc vbi Occhial animaduerteret, illico relictis nauigijs, quae prius abripuerat, versus mediam suorum aciem magis ac magis ad mouebatur. Sed vt hanc expugnatam cognouit, et Austrius cum suis etiam eodem contendissent, illico de ineunda fuga cogitare incoepit. At nostri vt eum excluderent quendam locum praeoccuparunt, qua illi transeundum existimarent. Is autem vt periculum euitaret iuxta continentem admoueri coepit, ibique triginta triremes exposuit, ita vt maior pars natando seruati sint. Austrius quoque, Bacianus, et Aurias Occhialim celeri cursu ad diei inclinationem sequuti sunt. At ipse noctu triginta nauigijs, remis velisque aufugiens, incolumis euasit.

[note: Barbadici interitus.] Interea Barbadicus et Mahometus Bey inter se acriter sumnusque conatibus confligebant. Etsi vero ex nostris quilibet suo munere fungebatur, prarsertim Barbadicus, Antonius Canalis, et Marcus Quirinus legati, tamen plurimum incommodi ab hoste accipiebatur, fuissentque in maximo periculo, nisi nouissimum agmen mox cum suis praesidio accurrisset. Huius interuentu certamen multo acrius renouatum, hostesque tanta vi et impetu nostri adorti sunt, praesertim cum ventum secun dum haberent, vt plurimos trucidarint et vulnerarint. At dum Barbadicus contra hostem acerrime pugnaret, sagitta in oculo transfixus est. Id cum legati vidissent eius vices susceperunt, ac talem operam praestiterunt, vt nihil ab eis desiderari potuerit. Ipse vero Barbadicus omnium bonorum gemitu et moerore vesperi obijt. Priusquam e viuis decederet. percunctatus dicitur, vtra pars vicisset? cumque nostros audiret superiores fuisse, ac Solymannam classem partim captam partim depressam atque incensam, illum immortales diuinae bonitati gratias egisse, moxque laetissimum ex hac vita in coelestem emigrasse. Cum casus ille ad aliorum procerum aures peruenisset, Austtius militari spiritu hostes aggressus se omnibus conspicuum et admirabilem reddidit, dignus qui patrem Carolum quintum Caesarem, et fratrem Philippum Hispaniarum regem haberet. Venerius quoque licet grandaeuus sextum et septuagesimum aetatis annum agens, totus niueis armis vndiquaque conspicuus cly peoque et ense insignis nihil intetmisit, quod ad victoriam pertinere videretur. Idem et de Marco Columna principe fortissimo, idem de Aluaro Baciano, Ioanne Cardono, et Andrea Auria ipsisque ordinis Ioannitarum equitibus sentiendum. Hinc factum vt hostibus occisis, aut interceptis, aut fugatis, sub vesperam pulcherrimam et a multis seculis inauditam naualem victoriam Christiani de Barbaris hostibus nacti fuerint, die 7 octob. anno salutis 1571.

[note: 1571] Re nauali foelicissime gesta, classium ductores manibus in coelum expansis et genibus [note: Christianorum memorabilis victoria.] flexis, diuinae clementiae et bonitati immensas gratias egerunt. Venerius quoque Austrium accessit, et mutua gratulatione alter alterum complexus est, omnisque praeteriti dissidij memoria ex vtroque obliterata. Trierarchi quoque et centuriones laeta inter se agere, hos ac illos amplecti, fidemque ac virtutem collaudare, inprimis vero illos qui pro religione et patria honestissima morte occubuerant, quorum circiter octo millia fuerunt, et totidem vulnerati. Ex his praecipui fuerunt Ioannes et Bernhardinus Hispani ex illustri Cardonorum familia, Virginius et Horatius Romani, ex veteri Vrsinorum prosapia prognati. Ex Veneta nobilitate andreas Barbadicus, Benedictus Superantius, Catarinus Maripetrus, Vincentius Quirinus, Hieronymus Contarenus, Ioannes Lauretanus, Franciscus Bonus, Marcus Landus, et Antonius Pasqualigus omnes ex Patritio genere. Praeterea Ioannes Baptista, Venedictus Cyprius, Iacobus Chersonesius, Antonius Eudemonicus, Iacobus Vincentinus, Hieronymus Ascruniensis, Andreas Calergus, et Malatesta Ariminensis. In primis vero plures ordinis Ioannitarum succubuerunt, inter quos Ioachim Sparr Commendator Moguntinensis et Francfortensis, Ropertus a hamberck Commendator ex Hemmendorff, et Franciscus Drost Germanicae nationis fuerunt. Cum etiam prius in obsidione Melitensi Ioannes a Neuneck, Ioannes ab Hassenburg, Florianus Stazala Bohemus, Georgius ab Hasenburg, Tylmannus sacerdos, Dauid ab Angeloch, ac Ioannes a Dachsenhausen. Ex vulneratis erat Austrius princeps, Paulus Iordanus, Troilus Sauellus, et Marcus Molinus Melitensis triremis praefectus. Item Thomas Mediceus, Martellus, REnerius Guicciardinus, Spina et Mazzingus equites Florentini, cum multis alijs generosis, nobilibus, et clarissimis viris.

[note: Turcarum clades.] Hostium vero numerus vix certus resciri potuit, cum plurimi eorum somt sint submersi. fama tamen est ad quindecim millia interfectos, ac quinque millia captos et innume ros vulneribus affectos. Ex celebrioribus autem fuerunt Haly Bassa totius exercitus Imperator, Amatus Bey quilanizeris imperabat, Assamus Bey, Mehemetus Bay Metilenae praefectus, Giderus Bey, Casanus Bey Rhodius praeses, Prouis Aga praeses Lepitanus, Mustapha primarius quaestor, Afis Caiga praeses Gallipolis, Tramontana regiae nauis gubernator, et Caracosius. Ex captiuis erant Mahemetus Bey, Samus Bey, Euboeae praefectus, et Sirochus Bey, vna cum vxore. Ex fuga seruatis erant Partaus et Occhiali, qui viginti quinque triremibus, et decem liburnicis Naupactum peruenerunt. Ex hostili classe triremes centum sexaginta et vna in nostrorum potestatem peruenerunt, depressae et perforatae quadraginta, ex liburnicis et alijs nauigijs sexaginta capta. Erant in Turcarum classe 14000 Christianorum capta, magnaque pars ad remos damnata, qui omnes libertati restituti sunt. Regia vero nauis quae cum reliquis capta est erat mirabilis formae et pulchritudinis, vt vix vllum in Oceano vniuerso huic comparari potuerit. Pars enim interior ditissimis aulaeis ex aureo filo contextis, et variarum gemmarum nitore vndique fulgebat. Adhaec ibi plurimae vestes et indumenta preciosa reperta, acu, bracteisque argenteis depicta, tam specioso et diuite opere, vt vel Selymus imperator vix magis regia et opulenta induere potuisset.

[note: Venetorum ingens laetitia.] Vbi primum classis Turcarum deuicta est, Austrius dux varias legationes instituit, misitque Ferdinandum Mendozam ad Maximilianum Caesarem, Lopam Figaroam ad Philippum Hispanum, Petrum Sapatam ad Venetos, et Conradum Pliegium ad Pium 5 pontificem. omnes aduecti sunt in Ioannis Contareni triremi, quae 5 Idus octob. a classe discesserat. Illi primo Hydrum appulerunt, ibique descensionem fecerunt, indeque pars Romam, alij Adriam petierunt. Miserat etiam Venerius biduum a nauali conflictu Vnfreum Iustinianum Venetias cum literis, quibus foelix et optatum num cium afferret. Is 19 die octob. sub meridiem Adriaticum portum ingressus, vnum ex maioribus tormentis displodi iussit, moxque recta ad D. Marci praetorium cum quatuor signis Turcicis festinauit, quae ex rubro et albo colore constabant. Cumque remigies

[note: 1571] victoriam acclamarunt, et aduersam classem profligatam dicerent, Deum immortalem, omnes incolae gestientes hac illac bachantium more excurrebant, et laeti nuntij vocem ingeminabant. Mox patres sibi mutuo gratulantes templum adierunt, et publicis hymnis deo gratias egerunt. postea omnia campanis aeris sonitu et bellicorum tormentorum fragore intonabant, ac passim ignes facesque accendebantur. Captiui quoque omnes liberati ac aes alienum persolutum, quorum summa non vltra 25 coronatos extenderetur. Idem in omni quoque ditione Veneta fiebat, multi etiam principes Venetias legatos miserunt et senatui gratula tisunt, in primis Allobrogus, Ferrariensis, Florentinus, Parmensis, Mantuanus, Vrbinas, et Melitensis principes. In tanta vero ordinum laetitia nemo lugubrem vestem induebat, licet plurimi suos cognatos et affines amiserant. Idem etiam Romae a pontifice, ac in regnis Hispanicis ipsaque Melitensi insula fiebat, vbi nullum genus laetitiae intermissum fuit, praesertim cum vndique legati aduenirent, et ob foelicem eam victoriam confoederatis gratularentur.

[note: Selymi luctus.] At Turcis tam opulentae classis iactura acerbissima fuit, eiusque recordatio sem per pergrauis et luctuosa extitit. Ipse quidem Selymus tum temporis Adrianopoli agebat, quum octauo dierum spacio ab accepta clade ad eum nuncius citato cur su aduenit, qui suam classem a nostris deuictam et expugnatam indicaret. Vt primum hoc audiuit grauissime indoluit, eoque die neminem in collo quium admisit Cum vero is rumor increbuit, protinus omnia meru, lachrimis et ululatu repleri, dum alij parentes, alij liberos, aliae maritos, amicos, et affines amissos deflerent. Inprimis ve ro imperatorem cruciabat, quod tot egregios duces ac trierarchos, tot bello viros insignes, tot praetorianos milites amiserat, qui reb. maritimis a puero asueti, nullis hominibus in ea re cedebant. insidebat etiam menti ignominia quam sibi et toti domui Othomanicae perpetuo inustam videbat. Sequentibus diebus purpuratis et proceribus conuocatis, eorum animos consternatos erigere et confirmare, et callida simu lanone multas causas adducere, quibus angore deposito ad vltionem eorum animos incitaret. His peractis Venetum oratorem atque alios eius ditionis homines, quique Philippo vel pontificio imperio subijcerentur, custodiae demandari iussit, atque armorum et nauium praefectis praecepit, vt noctesque diesque noua nauigia construerent Deinde omnibus prouinciarum praefectis seucrissime iniunxit, vt singuli initio veris vnam atque alteram triremem instruerent, quo arces et loca maritima tuerentur, et acceptam calamitatem vlciscerentur.

Caeterum nostri principes a nauali pugna inter se deliberabant quid potissimum [note: Classis Christianorum domum reuersa.] agi conueniret, exque communi sententia decretum, vt ex captiuis praecipuis cognosceretur, quonam in statu arces Naupacti et Neritis essent. Cum indicarent has firmo praesidio teneri. Gabriel Sorbolonus eo missus, qui singillatim vniuersa obseruaret. Interim constitutum, fieri non posse, vt aliqua oppugnatio susciperetur, nisi prius classe nouo praesidio instaurato. id vero quo minus commode fieret, instans hyems obstabat. Itaque Austrius et Columna statuerunt sese cum classibus Messanam recipere, quo etiam in Nouembri incolumes peruenerunt. Dum per Naupacticum sinum nauigareat, in toto itinere iuxra continentem nihil aliud quam occisorum cadauera visebantur, quae vndarum fructibus huc illuc iactabantur. Eo tempore Melitenses equites, ducibus valedictis, quoque domum versus Melitam cum sua classe profecti, a principe et fratribus magna inuicem gratulatione suscepti fuerunt. At Veneti qui ob amissum Cypri regnum varijs curis afficiebantur, bellum non intermiserunt, sed per Venerium classem refecerunt, ac triginta nauibus rostratis (in quibus sex millia virorum crant) Margaritam arcem in Epyro sitam obsiderunt, quam etiam pridie Idus Nouembr. deditione occuparunt. Creticae etiam biremes duce Canali in Peloponneso nonnulla Turcica nauigia interceperunt, quae onusta captiuis et exuuijs Famagusta soluerant, et Byzantium versus nauigabant. Postea in varijs locis Veneti

[note: 1571] elassem instruebant vt vere proximo sua tecuperarent, et Turcas in alijs locis inuaderent. ne etiam vlla occasio simultatis ducibus daretur, Venerium senem officio liberarunt, et Iacobum Foscarinum virum singulari virtute classi ea lege suffecerunt, vt inconsulto Venerio nihil ageret.

[note: Confoederatorum nouus belli apparatus.] Dum Veneti hac ratione suarum rerum satagunt, etiam Hispaniae rex ac Melitenses equites per hyemem omnia nauigia restaurarunt, atque milite, armis, et commea tu instruxerunt Itaque cum se tempus anni aperire coeperat, socrj principes no uainter se consilia inire, quidque factu opus esset mature prospicere, vt Barbaros inuaderent, ac oppressos passim Christianos in libertatem vindicarent. Etsi vero Pius 5 Pontifex sub finem Aprilis natura concesserat, tamen nouus pontifex Gregorius eius nominis 13 (qui 7 Idus Maij anno 1572 electus fuit) ne suo muneri deesset, idem foedus confirmatum esse voluit, seque statim ijsdem conditionibus, quibus eius praecessor, coram patribus obstrinxit. Igitur ex communi consilio et viribus belli praesidia parabantur, et quisque ex foederatis principibus ea seorsim agere, quae sui muneris esse iudicabat. Paucis post diebus Veneti suam classem Corcyrae instruxerunt, ibique socios expectare constituerunt. Interim Sara Marrinengus cum quibusdam Venetis cohortibus Castrum nouum obsedit, atque suburbia occupauit. sed cum praefectus Epyri cum magna militum manu oppidanis praesidio appropinquaret, ne hostili acie vndique circumueniretur, ab inchoata oppugna tione se in tutum recepit.

[note: Confoederatorum nouus belli apparatus.] Eadem hyeme in regnis Philippi regis Hispaniarum passim omnis generis spectacula exhibita partim propter Victoriam insignem a Turas habitam, partim quod Maria Maximiliani Carsaris filia regi marito die quarto decembris filium Fer dinandum in lucem aediderat, qui in spem multorum regnorum alendus erat. Hyeme autem peracta passim milites conscripti et elassibus impositi, vt confoederatis alijs ad Corcyram iungerentur. Ibidem etiam Pontificij et Melitenses equites instructa classe comparuerunt. Veneti prius Catharum vrbem obsidione cinxerant, et 15 Ianuarij anno 1572 summa vi expugnarant, Turcico praesidio deleto. Cum hoc modo Barbari varijs calamitatibus afficerentur, etiam Constantinopoli magna ho minum strages facta. Nam tempestatem horrendam etiam terraemotus subsecutus, qui plurimas aedes quinto die Martij subuertit, ac multa millia hominum sustulit. Ferunt rum Selymum dixisse, Deum has calamitates suis inferre, quod Mustapha deditis Christianis in vrbe Famagusta nullam fidem seruarit, atque omnes summa crudelitate trucidarit. Itaque eidem infenso animo eam perfidiam exprobrauit, et loco mouit. Postea vocatis suis purpuratis classem parare, atque Christianis summis viribus obuiam procedere iussit. id quod ipsi impigre effecerunt, Partau et Occhiali chiali ducibus existentibus. Cum autem prioris classis essent memores, sese in portu continebant, atque subinde occasionem expectabant vt admissam labem insigni aliquo facinore extinguerent. Verum Christiani animosê agebant, atque late per maria hinc inde victores vagabantur. quod si etiam aliquot Turcarum naues in apertum pelagus prodirent, a nostris intercipiebantur, atque Barbaris occisis diripiebantur. Id quod Turcas mirum in modum perturbabat, atque in munitis locis continebat.

[note: Hispanorum ludicra spectacula.] Cum Christiani confoederati terra marique in Oriente cum Turcis vario Marte per aestatem bella gererent, Gallia intestinis dissidijs misere lacerabatur. At cum rex Nauarrae partium Euangelicarum primarius dux Caroli 9 regis sororem vxorem duceret, omnium animi ad firmissimam pacem erecti fuerunt. Vetum multo aliter accidit. Cum enim reformatae (vt vocant) religionis proceres Lutetiam ad nuptias vocati comparerent, ea nocte quae D. Iacobi festum praecedebat a regijs mi litibus misere trucidati et sublati fuerunt, inter quos Casparus Colignius Admiralius praecipuus extitit. Mox etiam eadem ratione per totam Galliam contra Euan gelicos saeuitum, multis millibus vtriusque sexus horribili dade submersis et interfectis. Itaque factum vt superstites sese denuo coniungerent, ac externo milite vocato

[note: 1573] se defenderent, ita vt atrox bellum pertotam Galliam denuo fuerit restauratum. Paulo post noua stella magna omnium admiratione in coelo visa. Erat illa in Cassiopeae sideris lymbo circiter septimam tauri partem, quae fere per biennium ad polum arcticum apparuit, et futuros casus insolitos portendit. Fuêre tamen aliqui qui Cometam fuisse dicerent, qui sub stella accensus motu eiusdem stellae agita tus fuerit, donectota exhalationis materia tandem absumeretur.

[note: Belgiae miserabilis status] At non tantum hoc tempore Gallia intestinis bellis laborabat, verumetiam tota Belgia misere in varias partes scindebatur. Cum enim Carolus 5 Imperator fato functus esset, Philippus Margaritam sororem Parmae et Placentiae ducissam ibidem suo nomine prae esse iusserat. Cum autem ea natio certis legibus principi subijceretur, grauiter ferebat quod Hispanica inquisitio religionis causa ibidem introduceretur. Itaque per supplices libellos proceres regionis a Margarita et rege petierunt, vt eadem seuera incolarum poena tolleretur. At cum minus res procederet, Tornacij, Valentiae, et Antuerpij magni motus excitati fuerunt, ita vt mutata religione res in apertum bellum erumperet. Id cum Philippus intellexisset, loco Margaritae sororis Ferdinandum Toletanum Albae principem Belgiae praesecit, atque octo mill. bus Hispanis ad eas regiones celeriter transmisit, vt armis tandem res componeretur. Is plurimos nobiles in captiuitatem redegit, atque Bruxellis capite trun cari iussit, inter quos etiam Egmondanus princeps, atque Memorantius Hornensis comes, vterque Velleris aurei equites, extiterunt. Hac re proceres regionis moti Albano restiterunt, ac per Flandriam, Brabantiam, Holandiam, Selandiam, Hannoniam, et Frisiam maximum bellum excitarunt. plurimae etiam vrbes a rege defecerunt, ac Euangelica religione prosessa, foedus inter se inserunt. Itaque Albanus Mechliniam vrbem obsidione cinxit, atque 2 octob, anni 1572 in potestatem redegit. ac militibus diripiendam concessit. Postea quoque Harlemium obsedit, et multoties frustra oppugnatam 13 Iulij insequentis anni vi occupauit, At Euangelici (quos Geusios vocabant) Auraicum principem suae partis propugnatorem constituerunt, ac pro religione et libertate cum Albanicis foruter dimicarunt. In primis vero 20 septemb. anni 1573 Albanicos ad Ambstero damum praelio vicerunt. Cum autem Hispani Martis aleam denuo tentarent, noctob. iterum succubuerunt.

[note: Philippus Flach Rhodiorum per Germaniam princeps.] Interea dum confoederati contraTurcas in Epyro decertarent, atque Galli et Belgae intestinis bellis se inuicem consumerent, Adamus a Schvualbach 24. Ioannitarum equitum per Alemanniam prior 4 die Iulij anno 1573 obijt, atque in eius locum Philippus Flachius a Schvuartzenburg princeps constitutus fuit, vir omni genere virtutum clarissimus. Natus is suerat in Franconia anno 1525. Cum autem is religionem Christianam intimis affectibus amaret, ac Turcas odio prosequeretur, anno aetatis 21 Ioannitarum or dinem prosessus Melitam venit, ac per 33 annos contra Barbaros fortiter pugnauit, ita vt etiam aliquando circa Siciliam a Turcis caperetur, et vix post sex menses magna pecunia oblata liberaretur. In Tripoli quoque aliquandiu cum imperio praefuit, et hostium consilia multoties irrita reddidit. Quin etiam saepius ordinis Triremibus praefectus contra Barbaros duxit, et versus orientem excurrens pyratas auertit et magna gloria Melitam redijt. Eam enim dignitatem Germani equites per 30 circiter annos magna laude administrarant. Vidi praetorij eius vexillum rubeum, alba cruce pulcherrime in medio distinctum in arce ipsius Haytersen, quod ad rei memoriam Melita secum aduexit. longitudo erat 35 cubitorum, ac latitudo in parte superiori 15. At in parte inferiori erat acuminatum et duabus alis conspicum. Cum hoc modo pergeret Ordinis per Alemanniam prior decessit, atque in eius locum Philippus electus inter Romani imperij principes annumeratus fuit, anno aetatis 48 salutis vero 1573. Itaque Melitam relinquens in Germaniam patriam redijt, atque in antecessorum arce Haytersen loco amoeno regnis Brisgaudiae, Militaris ordinis negotia prudenter hactenus administrauit.

Eodem anno septimo die octobris Ioannes Austriacus 105 triremibus et 40 nauibus.

[note: 1573] Drepano discessit atque Guletam circa Tunetum peruenit. Ibi etiam Melitenses [note: Tunetum a nostris occupatum.] instructa classe comparuerunt. praeterea Andreas Auria 29, et pontificij 14 triremibus optime in structis. Rebus ibi ordinatis, nouam quoque arcem praesidijs munierunt, atque Tunetum occupare proposuerunt. Intellexerunt enim Turcas mecu tanti exercitus vrbem reliquisse, atque sese in tutiora loca recepisse. Itaque vrbem petentes eam receperunt, atque Mauros arce expulerunt. Cum autem Turcae Bisertam peruenissent, ab incolis exclusi circumiacentem ditionem populati sunt. id cum nostri intellexissent partem copiarum eo miserunt, atque Turcas 13 octob. acie vicerunt, et eam vrbem in suam quoque potestatem redegerunt. Postea Amida regem, qui Tuneti multas turbas excitarat, captiuum in Siciliam ablegarunt et Muleassem iunioreni regem constituerunt, qui etiam sase clientem et tributarium Philippi Hispani prosessus est. Paulo post quoque mille quingenti Turcae cum tribus imilibus Arabum omnia itinera circa Tunetum infesta reddiderunt. Verum nostri illis obuiam progressi praelio superarunt, atque 150 Christianos captiuos liberarunt. Hisce rebus perpetratis ingenti gloria domum reuersi sunt. Cupiebat enim Philippus etiam ciuilia bella quae in Belgia exarserunt restinguere, vt eo commodius viribus iunctis Turcis resistere posset.

[note: Venetorum pax cum Turcis.] Cum hoc modo Galli et Belgae ob religionis controuersiam infestis inuicem animis essent. Veneti, Hispanus, pontisex maximis sumptibus bellum terra marique contra Turcas continuabant, atque dubio Marte aliquoties confligebant, ita, vt praeter arma dissidentes partes nihil cogitarent. At cum Hispanus in Belgia quoque exercitum alere, ac subditos in officio continere cogeretur, Venetus senatus de pace aut inducijs deliberare coepit, praesertim cum merces eorum per orientem cessa rent, atque Selymus Tuca Cretam insulam inuadere statueret. Itaque legatos insignes Constantinopolim miserunt, quicum purpuratis de ea re conferrent, ac mature patrum consilia ad optatum finem perducerent. Cum itaque illi diu ibi perseuerarent, et omnis generis munera Turcarum proceribus offerrent, Selymus tandem pacis conditiones proposuit, easdem fere quas antea aliquoties cum ea republica habuerat. Cyprum tamen sibi retinendam decreuit cum omnibus locis quae proximis tribus annis occuparat. Idem et Venetis concessum Tamen Veneti Turcis Sa potum, et Turcae Venetis Zaram cum circumiacentiregione restituere cogebantur. Epyrotae quidem Turcis parere recusabant et ad 300 interfecerant. Verum Venetorum annis coacti tandem Turcis iurarunt. Ideo autem pacis conditiones libentius Selymus cum Venetis admittebat, vt eo commodius Hispano et ordini Melitensi resisteret, qui Tunetanum regnum et Tripolim vrbem in Africa summis viribus repetendam armis duxerant. Hinc factum vt die 11 seb. anni 1574. paxinter Turcam et Venetos Constantinopoli tandem sancita, et postea 13 die Martij Venetiis magna ciuium laetitia solenniter publicata fuerit, confoe deratis alijs plurimum admirantibus.

[note: Moldauia Turcis cessit.] Ea pace confecta Turca maximum bellum contra Ioannem Valachiae principem suscepit, ac tandem totam ea regionem suo imperio adiecit, Valachia olim Mysia et Dacia dicta fuit. ab ortu habet mare Euxinum, a meridie Danubium, ab occasu Transyluaniam, a septentione Russiam. Habet autem duas partes, scilicet Transalpinam, et Moldauiam quae a flumine Moldauo mediam regionem secante dicta est. Transalpinam Machometes Turcarum princeps sibi subiecit, qui et Constantinopolim vrbem expugnauit. is Moldauiam liberam esse voluit, ac tantum duo millia florenorum annuum tributum imposuit. Itaque ea regio sese partim Vngaris partim Polonis coniunxit, et subinde ab ijs subsidia contra Barbaros habuit. Accidii autem vt Bogdanus eius regionis princeps Polonos plurimum amaret. atque saepius in Prussia habitaret. Id cum Selymo suspectum esset, tandem Bogdanum ducatu exelusit atque Ioannem (qui ab ipsis Iuonia dicebatur) magnis copijs Valachiae Vayuodam constituit. Erat is Stephani Vayuodae ex concubina filius, qui patria expulsus ad Turcas confugit, et abnegato Christianismo Machometi

[note: 1574] sectam assumpsit. Is tamen ducatum adeptus ad Christianismum redijt, sed crudeli dominatione erga subditos vsus fuit: in primis vero Turcas odio habuit, et illorum successibus restitit, ita vt Selymi purpuratis suspectus esset. Id cum Transalpinae Valachiae Palatinus intellexisset a Turcarum Bassis petijt, vt Petro fratri ea regio a Selymo concederetur, atque simul triplo maiorem tributum annuum promisit, nempe centum viginti milua florenorum. Hac ratione factum vt Selymus a pur puratis persuasus Iuoniam hortaretur vt officio discedat, aut tale tributum pendeat. Verum Iuonia se id facturum negauit, atque re cum proceribus deliberata bellum contra Turcas decreuit. Petebat autem a Polonis auxilia: id quod ipsi ob diuturnam cum Turcis pacem publice ab Hemrico denegatum fuit. Erant autem tum mille ducenti equites Poloni qui Kosaci dicuntur et in fimbus Scythicis praedam exercebant, hi inscio suo rege ab Iuonia vocati et liberali stipendio pellecti, ei suam operam sunt polliciti. Armauit etiam ad viginti millia subditorum, atque sese contra Turcarum Tyrannidem defendere proposuit.

[note: Proditio Turcis grata.] Selymus cum ea cognouisset centum nullia Turcatum armauit, atque Iuoniam viuum aut mortuum ad se perducere, et Petrum principem constitui praecepit, Cum exercitus ille in Podoliam venisset atque sese quieti tradidisset, Iuonia cum Suercenio Polonorum duce illos noctu ex inopinato aggressi vicerunt, et plurimis trucidatis in foedam fugam coniecerunt. Postea Transalpinam Valachiam vastarunt, ac Petrum persecuti sunt. Inde etiam Brailousum vrbem ad Danubium sitam expugriarunt, et omnes incolas interfecerunt. Cum etiam nouus Turcarum exercitus superuenisset, eundem quoque superarunt, et tota Valachia eiecerunt. mox etiam ar cem et oppidum Temiensem expugnarunt, atque Selymum eo redegerunt, vt non modo de Podolia occupanda desperaret, sed etiam de tota Graecia retinenda timeret. Itaque solita arte non viribus sed dolo agendum esse decreuit. Erat in luoniae exet citu Ieremias Czarnauiecius Chozimensis arcis praefectus vir prudens et militaris cui princeps plurimum fidebat. atque exercitum suum commendarat, vt ipse interea dum Turcae redirent, in loco opportuno cum Polonis quiesceret. Cum eo Turca per Petrum egit, atque triginta millibus aureorum oblatis, eo redegit, vt cum Turcis com spiraret, ac ducenta millia hostium Danubium transire permitteret. Interim ipse retrocessit, atque Iuoniae significauit vt illico adesset, atque secum hostem timidum prostigaret, quorum numerus vix viginti milium existeret. Erat tum Czarnauieci fides Polonis suspecta. sed Iuonia victorijs asuetus illico profectus, 9 die Iunij anno 1574 ad hostem peruenit, et pugnam inire decreuit. Ibi Czarnauiecus cum tredecim millbus militum statim ad Turcas transiit, ac dominum suum prodidit. superuenit quoque ingens pluuia, quae Christianorum tormenta humectando inutilia reddidit, Itaque Iuonia retrocessit, et in tumulo illico castra firmauit. Cum autem ibidem penuria aquarum laboraret, tertio die sese dedidit, ea lege vt Polonis tutus daretur in patriam reditus, vt Valachis fides Christiana relinqueretur, et vt ipse viuus ad Selymum perduceretur. sperabat enim se ob antiquam familiaritatem gratiam apud eum inuenturum. Verum Turcae persidiavsi luoniam ad se venientem per medium secuerunt, atque pari immanitate Polonos trucidarunt, paucissimis in captiuitatem redactis. Postea Petro Podoliam attribuerunt, et maximum tributum imposuerunt.

[note: Guleta arx a Turcis occupata.] Paulo antea Cosmas Medices potens Hetruriae dux 21 die Aprilis vitam cum morte commutauit, princeps clarissimus, qui subinde magna subsidia contra Barbaros administrauit, et Christianam rempub. cum alijs fortiter defendit. in eius locum Petrus filius successit Pari ratione Carolas nonus Galliae rex, post varias et horrendas suorum clades, 30 die Maij sato fungitur. Erat Hemricus eius frater iam antea a Sarmatiae proceribus rex Poloniae post Sigismundum Augustum eius familiae vltimum designatus. Verum is audita fratris morte Poloniam reliquit, et summa celeritate in Galliam redijt. vbi etiam Francorum rex eius nominis terrius constitutum fuit. Is etiam paulo post Vadamontij Lotharingiae principis siliam vxorem duxit, et magna pompa nuptias celebrauit. Inde quoque subditorum calamita

[note: 1574] te misertus, religionis dissidium in Gallia composuit, atque exules hinc inde reuocauit, certis legibus aeditis, quas transire partes illas nesas esset. Cum huiusmodi mutationes passim per Europam fierent, atque Poloni nouum quoque regem Stephanum Batori principem fortissimum elegissent, Selymus Turca Christianos denuo inuadere, atque insigni quadam clade afficere constituit. In primis vero Guletam arcem ad Tunerum sitam in suam potestatem redigere statuit, quam ante 40 fere annos Carolo 5 Caesare Hispani interceperant. Videbat enim Tyrannus plurimum referre cui arx illa in finibus Africae subijceretur. Erant quidem in partibus illis plurimi Pyratae, qui rapto viuere consueuerant, atque semper tutum refugium in eum locum habuerant. Quodsi etiam in illis regionibus non esset occasio vt aliquos depraedarentur, illi versus Melitam aut vicinas Ioannitarum insulas, imo ad Siciliam, Italiam, et Hispaniam praedabundi excurrebant, atque magnam copiam annonae, pecorum, et hominum secum abducebant. Itaque plurimi ex Barbaris eo confluebant, atque in Christianorum prouincias excurrere cupiebant. Impedimento autem illis erat Guleta, et eius loci propugnatores qui instar propugnaculi subinde Mauris et Turcis resistebant, atque excurrentes cum opimis spolijs intercipiebant. Itaque Turcae omnem operam impendebant, vt loca illa munita a Christianis abalienarentur, et in Turcarum potestatem deuenirent, id quod hactenus hominum aetate fieri nunquam potuerat, praesertim cum Melitensis ordinis equites omnibus viribus resisterent, atque locum illum, vna cum Hispanis instar propugnaculi suae insulae obseruarent. Erant ibi semper in praesidio mille Hispani tormentis et commeatu instructissimi, qui regnum Tune tanum in officio continebant, ac saepius excurrentes pyratas et alios praedones tollebant. Itaque Selymus id negocij Occhiali regi Algierae et Piali Bassae dedit, ac summa vi Guletam occupare iussit.

[note: 1574] Illi ergo ingenti classe 300 nauium comparata 13 Iulij primo circa Guletam visi [note: Tunetum Tuccis cessit.] strerunt: ibi statim aquarum turrim magna vi oppugnarunt et occupare statuerunt. Erant ibi 800 nostrorum tormentis et armis optime instructi. Verum cum maiori ex parte occisi aut vulnerati essent, Gabrielis Serbelloni praefecti Guletani iussu sese in arcem receperunt. Perierunt ibi Turcarum tria millia. Postea Barbari Guletam obsidione cinxerunt, et plurima propugnacula erexerunt, ac taudem post varias oppugnationes 9 die Augusti Canalem Iacus occuparunt. Cum autem Turcae timerent ne obsessis auxilia quaedam mitterentur, noctesque diesque in oppugna tione perseuerarunt, et ingentem tumulum circa arcem erexerunt, in quo plurima rormenta collo earunt. Cum autem ex noua arce aliquot signa Hispanorum subsidio venissent, 20 August: Turcas magna clade repulerunt. Tum etiam cuniculis ex arce actis aliquot millia Turcarum interierunt. Verum cum subinde recentes Turcae fessis submitterentur, tandem 23 Augusti duas horas post solis occasum Guleta expugnata, cum vix 200 milites ibidem supersuissent, qui omnes cum imbellimul titudine discerpti fuerunt. Ibidem ad 400 tormenta in hostium potestatem venere. Mox etiam nouam arcem obsidione cinxerunt, vbi Salazar cum 3000 fortissimis viris praeerat. Cum etiam Turcae eandem saepius frustra oppugnassent, tandem 13 Septembris post horam sextam pugnae expugnarunt, omnibus propugnatoribus trucidatis. Inde quoque Tuuetum profecti vrbem territam occuparunt, atque propugnaculis nudatis diruerunt, ne in posterum deficere possent. Ea tamen victoria Turcis fuit cruentissima. ferunt enim quod in tribus mensibus ad triginta sex millia Barbarorum a nostris occisa aut grauiter vulnerata fuerint, quibus abductis semper ex Algiera et Tripoli recentes aduecti. Hacque ratione Tunetum in Turcarum potessatem redijt. Postea quoque die 4. octobris Turcica classis 400 nauium Melitam appro pinquauit. Sed cum omnia loca optime communita cernerent statim discessit et Constantinopolim versus iter tenuit.

[note: Ioannitarum principum nomina.] Cum Melitenses equites Guletae arcis amissionem grauiter ferrent, atque certo cogitarent Occhialem cum sua classe recta Melitam inuasurum, illico arma et tormena pararunt, atque Barbarum hostem forti animo excipere statuerunt. Verum illi huius strenuissimi ordinis virtutem eognoscentes, quiescere domique se continere, quam Christianos vltetius lacessere proposuerunt. Idque maximo ordinis emolumento. Erat tunc post Petru Melitensem principem (qui 28 Ianuarij anni 1572 decesserat) Ioannes Leuesque della Cassiera Gallus, vir fortissimus et veneranda canicie conspicuus, magnus Ioan nitarum Magister et princeps. Is eam dignitatem ordinis supremam suscipiens hactenus magna gloria conseruauit, atque Melitensium equitum statum egregie contra Barbaros defendit, et auxit. Vt autem Magistrorum omnium memoria extet, eos paucis hoc loco ordine enumerare placuit. Primus erat Gerardus, antequam Hierosolyma duce Gothefredo in Christianorum potestatem deuenisset: Secundus Raymundus de Podio Florentinus, qui post captam Hierosolymam sacris militibus certas viuendi regulas praescripsit: Tertius Augerius de Balben: 4. Arnoldus de Comps: 5 Gylberrus Assalus: 6. Castus: 7 Iobertus: 8 Rogerius de Molins: 9 Garnerius de Neapoli Syriae: 10 Ermengardus Daps: 11 Gothfridus de Dnysson: 12 Alphonsus de Portugalia: 13 Gotthfridus dele Rat: 14. Guarimis de monte acuro: 15 Geruius: 16 Bertrandus de Comps: 17 Petrus de Villebride: 18 Guilhelmus de Castelno: 19 Hugo Reuel: 20 Nicolaus Lorgur: 21 Ioannes de Villers: 22 Odo de Pinibus: 23 Vvilhelmus de Villaret: 24 Fulco de Villaret, qui insulam Rhodum ex pugnauit anno 1309. Eamque postea egregie contra Soldanum auxilio ducis Sabaudiae defendit.

[note: 1574] Vnde etiam Sabaudo concessum vt ordinis insigne albam crucem in rubeo clypeo armorum loco habere possit. 25 Mauritius de Pagnac: Is viuente adhuc Fulcone sene a conuentu electus fuit: 26 Elionus de Villa noua: 27 Deodatus de Gozono: 28 Petrus de Corueliano: 29 Rogerius de Pinibus: 30 Remondus Berengarius: 31 Robertus de Iulus: 32 Ferdinandus de Heredia: 33 Philibertus de Nilliac: 34 Antonius Fluuianus: 35 Ioannes de Lastic: 36 Iacobus de Milly: 37 Petrus Remondus Zacosta: 38 Ioannes Baptista de Vrsinis: 39 Petrus Dambusson. sub hoc Rhodus frustra a Turcis obsessa Anno 1480: 40 Emericus de Dam box se: 41 Guido de Blanchefort: 42 Fabritius de Carreto: 43 Philippus de Villers Lisseadam. sub eo Rhodus amissa 1522. Ea tamen calamitate equites Germanicae nationis libros suos, priuilegia, atque monumenta antiqua eaque illaesa secum abstulerunt et hactenus magna laude conseruarunt 44 Perinus de ponte: 45 Desiderius de Tolono sancta Ialla: 46 Ioannes de Homedes Hispanus: 47 Claudius de la Sengle. Is ordinis statuta renouauit et Romae inlucem aedidit: 48 Ioannes de Valeta. sub eo frustra Melita e Turcis oppugnata anno 1565. Is etiam nouam ciuitatem Valetam a se dictam in Melita aedificauit et egregie muniuit, idque tanta festinatione vt singillis diebus ad tria millia hominum passim confluentium ibidem laborarent, Haec nostro tempore merito propugnaculum Christianorum contra Barbaros dici potest. 49. Petrus de Monte, Italus: 50 Ioannes Leuesque della Cassiera Gallus, qui hodie magna laude ordini praeest.

[note: Belgarum intestina bella.] Etsi vero eodem tempore Turca Christianis Africana litora incolentibus mirum in modum insidiabatur, nihilominus tamen in Belgia partes dissidebant et infesto animo concurrebant, ac multa sanguinis effusione plurima damna inuicem inferebant, dum Albanus dux regis Philippi iura defendere, atque Auraicus princeps Euangelicam religionem sibi et Belgicis statibus conseruare proposuisset. Itaque varijs in locis bellum excitatum, multaeque vrbes expugnatae et direptae fue runt. Cum etiam Traiectum inferius Ionga obsidione cinctum esset, tandem 20. Octob. anni 1574. ab Hispanis occupatum fuit. In primis vero Antuerpiae plurimi motus extiterunt, cum maior pars religione mutata Euangelicorum partes defendendas suscepissent. Itaque Albanici totius belli molem eo transtulerunt, atque vrbem occupare statuerunt. Tandem etiam totius Germaniae nobilissimum emporium ab Hispanis captum et direptum fuit, multis vtrinque occisis et interceptis.

[note: Amurathes 3 Turcarum Imperator.] Eodem tempore Selymus Turcarum imperator 9 die Decembris crapula et ebrietate perijt anno 1574. Eius mortem antiquo more Memant Bassa per quatuordecim dies astute occultauit, ne tumultus aliquis oriretur, donec Amurathe senior filius aduocaretur. Is adueniens belli ducibus et militibus plurima munera distribuit, et quinque fratres strangulari iussit, quos etiam cum patre magna pompa sepeleuit, Inde 5 die Ianuarij maxima sacrificia petfecit et in Imperio confirmatus fuit. Erat tum triginta annorum princeps iusta statura, macilentus et pallidus, naso curuo et barba tenui subflaua. Postea Mehemetem interpretem suum ad Maximilianum misit 100 equis comitatum, et paternas inducias confirmauit et produxit. Pari ratione legatos in Polonia habuit, et regnum turbulentum frustra ad se pellicere tentauit. Vt etiam sese de Polonis vlcisceretur Scythas Praecopenses adhortatus est vt eorum regiones popularentur, qui etiam anno 1575 in Poloniam ex improuiso irrumpentes, regionem per quadraginta milliaria vastarunt, et magnum numerum hominum in miserabilem captiuitatem abduxerunt.

[note: Maximilianus Ratisbonae moritur.] Cum haec passim fierent Maximilianus Imperator Ratisbonae comitia imperij celebrauit, atque Gallorum et Belgarum motus compescere statuit, ibi cum principes aut eorum legati frequentes conuenissent, vicinorum calamitates proposuit atque obtinuit vt ad partes dissidentes Imperij nomine nuntij mitterentur, qui eorum animos coniungerent, et belli fomenta tollerent. Postea quoque deliberatum, qua ratione in Pannonia inducijs fere finitis Turcis resistendum foret,

[note: 1575] si illi iusto cum exercitu eas partes more solito inuaderet. Cum autem Maximilianus saepius pedum dolore et varijs morbis periclitaretur, apud principes electores egit de nouo Romanorum rege (quem Caesarem vocant) eligendo, ne Christiana respublica se morbis derento aliquod detrimentum caperet, aut ne post eius mortem grauior quaedam dissensio in noua electione oriretur. Id quod etiam Electoribus placuit. Re itaque maturo consilio deliberata, Rodolphus Imperatoris filius Caesar electus, ea ratione vt etiam post patris obitum Imperator Augustus existeret, qua quidem in re Maximilianus plurimum delectatus fuit. Cum autem morbus indies augeretur, atque mulier quaedam Medicam artem temere professa Imperatori certam sanitatem promitteret ac Medicamenta adhiberet, factum est vt 12. Octob. prudentissimus princeps omnium bonorum luctu ex hac vita decederet, anno Imperij 14, aetatis 50 atque salutis 1576. Itaque principes magna lamentatione Ratisbona inuicem discesserunt, atque Rodolpho Imperij habenas commendarunt.

[note: Rodolphus 2 Imperator.] Iustis parenti magna solennitate peractis, Rodolphus Caesar Imperij dignitatem suscepit, atque quae maxime necessaria erant summa dexteritate persecit. In primis vero legationem honestam ad Gregorium pontificem Romam destinauit, vt in eius electionem consentiret, atque suis auspicijs imperatoriam dignita tem consfirmaret. Ad eam prouinciam vero subeundam Philippus equitum Melitensium per Germaniam princeps maxime idoneus visus, vt eam subiret. Itaque Rodolphus Caesar cum eodem sedulo egit vt oblatam prouinciam susciperet, atque apud pontificem omnia expediret. Philippus ergo honesto comitatu Romam adijt, atque apud Cardinales et Gregorium pontificem Caesaris causam summa prudentia proposuit. erat enim ei consuetudo pontificij senatus notissima. Re etiam deliberata id quod voluit obtinuit, atque Rhodolphus Imperator Augustus eius nominis secundus denominatus fuit. id quod etiam Pontificia bulla confirma tum est. Hisce peractis Philippus princeps magnis sumptibus in Germaniam redijt, atque Rodolpho imperatori gratulatus Gregorij pontificis bullam obtulit. Hoc modo factum vt non modo Philippus, sed quoque totus equitum Ioannitarum ordo apud nouum Imperatorem magnam gratiam inierit.

[note: Rodolphus 2 Imperator.] Eodem anno Stephanus Batorius in Septembri rex Polonorum post Heinriciregis Galliae discessum (vt prius dictum) electus fuit, princeps multis virtutibus insignis. Is turbulentum regnum pacauit, atque pacem regni antiquam cum Turcis restaurauit. Cum autem Gedanenses imperium eius detrectarent, atque magis Imperium Romanum respicerent, ingens bellum ijs in locis exarsit, atque vrbs illa munita aliquandiu obsessa fuit. Verum cum aliquoties rex Comstia regnihaberet, ac nihil efficeretur, tandem Gedanenses iustis copijs vrbem egressi hostem inuadere ac armis libertarem tueri proposuerunt. Aderat tum Polonis Procopius a Pieniazeck eques Melitensis vir belli peritissimus cum quibusdam socijs. Itaque praelio inito Poloni vicerunt, atque ciues aliquot millibus militum amissis in vrbem redierunt. Contigit haec victoria Polonis decimoseptimo die aprilis anno 1577. Postea Germanorum principum quorundam inueruentu bellum fuit compositum, atque Gedanum certis conditionibus cum rege Stephano in gratiam redijt.

[note: Noua terra.] Sequenti Maio Martinus Foreberus ab Elisabetha Angliae regina impetrauit, vt cum aliquot nauigijs versus Septentrionem progrederetur, ad nouas et incognitas insulas inuestigandas. Itaque assumptis 140 socijs ex Anglia soluit, atque Seotiam et Orchades insulas praeteruectus, audaci consilio ad remotissima Septentronis loca peruenit. Quamuis autem illis in locis ob perpetuum frigus maria ingentem aceruum glaciei deferrent, tamen Martinus perrupit, ac ad incognitam terram peruenit, quae ex vna parte Americae erat aduersa, ex altera vero Asiae contermina. Erant ibi syluestres homines pellibus et ferarum exuuijs contecti,

[note: 1578] qui passim ad littora speluncas et casas inhabitabant. Hi nulla ratione eo redigi poterant, vt aliquam cum nostris conuersationem admitterent, verum insidias struebant. aut, ad interiores montes sugiebant. Viuebant illi ex piscium aut ferarum carne cruda, quorum sanguine pro potu vtebantur. Ibidem Martinus aurime tallum nauibus imposuit, atque vito et mulieri eius loci interceptis, in septembri magna laude in Angliam redijt, omnibusque ostendit quod remotissima et frigidissima etiam sub vrsa loca a hominibus licet feris (si ad nostros conferantur) inhabitentur.

[note: Rex Portugaliae acie victus.] Eodem tempore Sebastianus rex Portugaliae maximum bellum contra Mauros et Turcas incepit. Rex enim Fessanus et Marocus Scheriffiu expulerat et alium substituerat. Expulsus in Portugaliam venit, atque regem eo redegit, vt ipse cum instrueta classe in Asricam traiecerit ad eum restituendum. Verum Turcae et Mauri dolo egerunt, et nostris insidias struxerunt, cum maior eorum exercitus intra montes absconderetur. Pugnatum est ad Alcazar sex milliaribus a mari sicum oppidum. Itaque nostri succubuerunt, et fere omnes externi cum rege caesi, quorum octo millia fuerunt, et in his 2300 Germanorum. Portugalenses 13000 sese Barbaris didederunt, et in miseram seruitutem abducti sunt. Accidit haec pugna 4 die Augusti, anno 1578. Cum autem Barbati cruentam victoriam obtinuissent atque etiam eorum rex, cum vetere et nouo Scheriffio, eo praelio occubuissent quieuerunt, atque cum nostris pacem restaurarunt, ea conditione, vt vtraque pars loca prius occupata retinerent, et ab omni iniuria inuicem abstinerent.

[note: Melitenses Turcis resistunt.] Cum hoc modo Austria et superior Germania quodammodo sub nouo Caesare per inducias Turcicas respiraret, tantum abest vt Melitenses ea pace fruerentur, quod et insestius a Turcarum pyratis impeterentur, qui viribus ad maris mediterranei insulas diripiendas coniunctis, nihil intermittebant, quod ad res suas augen das, et Christianorum diminuendas facere videretur. Id cum princeps ordinis intellexisset, intentiori quoque cura classem instruxit, atque passim Christianorum littora defendere staruit. In primis vero Melitae insulae arces praesidio communiuit, atque armis milite, et annona ita instruxit, vt Turcae rarius appropinquare ausi sue rint. Quin etiam saepius Barbaros insecuti profligarunt, ac longe latemque in Africam fugarunt, praesertim cum saepius intellexissent nouos Turcarum imperatores, libidine dominandi aliorum fortunas et possessiones impetere, vt suam ditionem dilatare, ac magnam sibi nominis famam apud posteros comparare possent. Hinc etiam factum vt Amurathes nouus Turcarum Tyrannus Ioannitarum equitum fortitudine permotus, suos domi continere, atque potius pacis studia sequi, quam sinitimos bello lacessere voluerit, donec tandem Christianorum dissidijs occasionem arripiat aliquid magni in nostros committendi. Idque licet ex rebus anteactis sit certissimum, pauci tamen idem considerare, atque ex periculis alienis cautio res fieri statuunt.

[note: Belgarum bella ciuilia.] Quanquam enim in Gallia sub Heintico 3 regepax exoptata indigenis esset re stituta, atque exules reuocati, in Belgia tamen subinde noui motus exuscita sunt. Adeo enim omnium animi inuicem erant exacerbati vt nullas fere pacis conditiones admiterent, sed in belli rationibus perseuerarent. Conuenerant quidem prudentes aliquot viri, atque tandem 17 die Feb. Anni 1577. capita quaedam pacis proposuerant quae tamen paulo post in nihilum abierunt. Plurimi enim incolarum Euangelij doctrinam ex animo desiderabant, plurimi quoque maiorum immunitates conseruare, atque antiquas consuetudines patriae retinere proposuerant. Hinc factum vt plurimae seditiones, tumultus, et plusquam ciuilia bella ibidem excitarentur. Miserat quidem Philippus plurimos illustres homines in Belgiam vtres componerentur, inter quos etiam Ioannes Austriacus Turcarum victor extitit, qui etiam ibidem immatura morte obijt, sed omnia frustra instituebantur. Aderat etiam Mathias Archidux Austriae Caesaris frater, qui et ipse parum efficere potuit. Hinc factum vt tandem Traiectum superius a Hispanis obsestum ac 29 die Iunij Anni

[note: 1578] 1579 expugnatum et misere direptum fuerit, multa humani sanguinis effusione.

[note: Pax Coloniae proposita.] Erant eodem tempore Caesaris atque multorum principum legati Coloniae qui tanquam arbitri rem diligentius considerarent. ac tandem diuturnam pacem constituerent. Hi cum Belgarum excidium praesentirent, certa pacis capita inuenerunt, ac 18 Iulij eodem anno statibus exhibuerunt, vt ijs inspectis pax tandem confirmaretur. Praecipua autem capita erant vt transactio Gandauensis ante triennium facta firma hab eatur: vt Religio Catholica Romana vbique celebretur: vt arcium destructiones, ac variae partium actiones tempore belli commissae aboleantur: vt ea quae Matthias Archidux statibus concessitrata sint: vt milites externi Hispani, Itali et Burgundi, Item Angli, Galli, et Scoti intra sex septimanas tota Belgia excedant: illi tamen omnes machinas bellicas cum commeatu in Belgia relinquant, et tormenta maiora in sua loca restituant: vt commercia libere per omnes prouincias exerceantur: vt captiui vtrinque absque precio liberentur: vt possessiones immobiles antiquis possessoribus restituantur: vt Gubernator Generalis de regio sangune existat, et primusParmensis princeps constituatur: vt priuilegia regionum et ciuitatum inuiolata seruentur, sicut sub Carolo 5 Imperatore extiterunt: vt omnia alia foedera resi gnentur: vt vectigalia inusitata tollantur: vt indigenis omhia publica officia administranda committantur, atque expulsi restituantur: vtque regina Angliae et princeps Andium regis Galliae frater hac pace compraehendantur. Erant etiam huiusmodi pacis conditiones ante duos menses Atrebati a Mattheo eius loci Episcopo populis Ardiesiae, Hannoniae, Insularum. Duaci et Orchiarum propoitae et susceptae. verum ob religiorus dissensionem, Holandia, Selandia, Brabantia, Frisia et multae aliae prouinciae consentire noluerunt. Itaque factum vt paulo post bellum inter partes iterum incruduerit.

[note: Polozko et Polonis occupata.] Initio huius anni Moscouitae in Liuoniam et Lithuaniam irruperunt ac magna Tyrannide plurimos mortales interfecerunt aut inmiserabilem seruitutem abduxerunt. Id cum Stephanus rex Poloniae percepisset, proceres regni conuocauit, et deliberatione habita bellum contra Moscum decreuit omnibus ergo rebus instructus vltra centum millia hominum armauit, atque Vilna discedens recta ad Polozko arcem et oppidum munitissimum contendit, in quo Moscouitae firmissimum praesi dium collocarant, atque ex eodem septentrionales Christianorum prouincias misere vastabant. Itaque Poloni eandem vrbem obsidione cinxerunt. atque bellicis machinis fortiter oppugnarunt. Erant ibidem sex millia Moscouitarum armis, tormentis, et commeatu optime instructi. Illi Polonis fortiter restiterunt, et summa pertinacia arcem et oppidum defendere proposuerunt. Cum autem Poloni, Lithuani, Vngari et Germani acriter instarent, ac omnia hostium munimenta tormentis sublata essent, tandem Barbari necessitate adacti die vltimo Augusti anno 1579 deditionem fecerunt, atque hac ratione sibi vitam conseruarunt. Polozko occupato Stephanus rex suorum praesidium imposuit, atque eodem victoriae cursu plures arces hinc inde in Moscouitarum finibus occupauit. Aliquot etiam vicos et oppida in Liuonia recu perauit, plurimos Barbarorum proceres in captiuitatem redegit, atque magno Moscorum [note: Bellum in Portugalia.] principi ingentem terrorem incussit, ita vt per legatos a rege pacem expeteret.

Cum hoc modo in extremis finibus Christianorum ad septentrionem Poloni cum Moscouitis grauissme decertarent, etiam in altera orbis Christiani parte versus Meridiem ingens bellum exarsit. Cum enim rex Portugaliae absque legitimo filio et haerede esset mortuus Philippus rex Hispaniarum ex Isabella Portugaliae regina natus sese proximum haeredem agnoscens, regnum illud per legatos sibi tradi petijt, atque ius suum proposuit. Verum Lusitani illius petitionem reiecerunt atque ex sua gente Don Antonium nouum regem eligere decreuerunt. Id cum Philippus cognouisset ingenti exercitu comparato terra marique regnum illud inuadere statuit. Multi etiam equitum Melitensium ei subsidio aduenerunt. Cum autem Lusitani potentissimi huius regis vires expenderent, et ipsi a vicinis Mauris auxilia petierunt et impettarum. Hoc modo factum vt infestis armis aliquoties concurrerent, ac dubio

[note: 1580] Marte saepius confligerent. Cum etiam Amurathes Turcarum imperator Philippi maximu, hostis esset ac Lusitanis faueret, classem instruxit, et maritima Christianorum praesertim regis Philippi et Melitensium loca, circa Siciliam, Neapolim et Hispamam depraedari iussit, vt Philippi vires distraheret, atque Lusitanis animum ad resistendum adderet. Verum Philippus certis praesidijs omnia ea loca munierat, atque Barbaris fortiter passim resistebat, ita vt a Christianorum finibus repellerentur. Accidit tum vt Melirenses onerariam nauem Turcicam rebus preciosissimis omnique genere aromatum onustam interciperent, ac Melitam adducerent. Postea cum Siciliae prorege in Sardiniam profecti, ibidem quoque omnia optime disposuerunt.

[note: Persarum de Turcis victoria.] Eodem fere tempore Persarum rex Turcarum prouincias vastabat, atque ex Armenia, Capadocia et Citicia ingentem praedam abigebat. Id cum Amurathes Intellexisset ingentem exercitum conscripsit, atque per Bassas Persam aperto bello aggre distatuit: idque eo promptius quod cognorat Philippum Hispaniae regem perpetuuns suum hostem, cum Lusitanis et Belgis occupatum esse. Cum autem Venetorum quoque potentiam formidaret, ad senatum perscripsit, vt sese rebus Persicis nequaquam im miscerent, sed pacis conditiones obseruarent. Idem quoque per Budensem Balsam Rodolpho Caesari significauit. Rebus ad occidentem hoc modo compositis, arma versus Oriente conuertit. Id cum Persaper exploratores suos cognouisset, magna celeritate vires Imperij sui collegit, atque Turcis obuiam ire statuit. Hoc modo accidit vt Barbari ingentib. copijs concurrerent, atque cruentum praelium inirent. In eo tandem Persae victores extiterunt, atque Turcas memorabili pugna suparunt, ita vt retrocedere et praesidijs arces et oppida tueri cogerentur. ne a Persis eodem impetu occuparent. Postea ad rempus induciae factae, atque Turcarum copiae concise in Thraciam reuersae sunt. Eam belli cladem cum Amurathes in oriente accepisset. seipsum recreare atque aliquadiu quiescere, proposuit, magno Melitensium commodo, qui proximi Barbaris essent expositi.

[note: Poloni Moscouiam vastant.] Interea Polonus contra Moscouitas bellum gerebat, atque iustis copijs illorum fines intrauerat, ia vt ferro et igne omnia vastaret. Cum enim prius Barbara gens Liuoniam et Lichuaniam populata esset, Stephanus rex eam contumeliam vindicare, atque in partes Moscouitarum interiores, propgredi statuit. Id cum Moscus cognouisset innumerabilem exereitum illico collegit, atque Polonis occurrere proposuit. Verum Poloni procedentes in Plescouiensem ducatum penetrarunt, atque totam eam regionem fortiter occuparunt. Cum etiam Moscouitae appropinquassent atque ex inopinato Polonos inuasissent, nostri for titer restiterunt et acerrimum praelium cum hoste inierunt. pugnatum est ali quandiu ancipiti marte, ita vt ex vtraque parte fortissimi quique interierint, atque rex ipse Stepha nus in quintum equum ascenderit. Tandem inn Poloni hostes superarunt et in fugam coniecerunt. Haec victoria cruenta ipsis 4 die. Octob. contigit. Quoniam autem Moscouia multis paludibus tempore aestaris sere sit inuia, atque in hyeme commo dissimum itet ob aquas gelu constrictas exercitibus praebeat, Poloni sequenti hyeme vlterius, progressi plunmos vicos et oppida occuparunt, atque Barbatum sua virtute eo redegerunt, vt retrocedere atque sese in remotiores partes recipere cogeretur, ita vt sperandum eam gentem veram Christianam religionem mox suscepturam, aut aliquandiu hac clade territa horribiles suas in Christianos eruptiones intermissuram.

[note: Motus Gallorum et Belgarum.] Eodem tempore quo Poloni ad septentrionem contra Barbaros egregie depugnarent Turcae Valachiae timentes 40000 hominum arm arant, et in oem euentum Polonis resistere statuerant. Verum cum nihil hostile sentirent discesserunt, et mediam partem exercitus Polonis contra Moscos obtulerunt. Verum rex ea auxilia suscipere recusauit. Tum etiam denuo in Gallia et Belgia antiquum religio nis odium inter partes dissidentes recruduit, ita vt iterum arma respicere viderent, magno reipublicae Christian incommodo. Hinc inde enim munitiones erexerunt, praesidia confirmarunt, atque insestis inulcem animis mutua damna inferre coeperunt. Erant quide. n principes aliquot vicini qui hanc partium contentionem componere, ac pacem restituere constituerant. Verum tanta erat animorum pertinacia vt nihil efficerent. Itaque Rhodolphus Caesar Norinbergae ad initium septembris Imperij Comitia celebrare, atque huiusmadi simultates, ac alia ardua

[note: 1580] negotia foeliciter finire proposuerat. Idquia oens prj ex animo optabant. Verum alijs negotijs interuenientibus Comitia ad aliud tempus dilata fuerunt. Contigit autem sub hyemem vt partes toedio diuturni belli quiescerent, atque omnia sua sponte ad pacem inclinare viderentur.

[note: Transyluaniae motus.] Cum haec alibi fierent motus etiam aliquis in Transyluaniae finibus contigit. Illis inlocis perpetua praesidia Caesareanorum et Turcarum sunt constituta, quae sese inuicem lacessere, atque commeatum aut alia intercipere solent, idque absque induciarum violatione. Accidit autem vt Ramigerus eius regionis Caesareanorum praefectus, Vsaronum auxilio, Turcis puellam aliquam cum pretiosa quadam supellectile interciperent, atque secum auserendo liberarent. Ferebatur enim eam ad Amurathem sponsam adduci. Id cum Barbarus intellexisset, Bassis suis in illis regionibus praece pit, vt eam iniuriam armis vindicarent, atque exercitu conscripto Christianorum fines vastarent. Itaque Bassae celeriter copijs collectis nostrorum vicos et oppida igne et ferro aggrediuntur et obuia quaeque prosternunt. Cum autem nostris nullus exercitus adesset, sese intra suas munitiones continuerunt. hac ratione factum vt Turcae libere in miseram turbam grassati sint, omniaque hostilia exercuerint, nisi quod maioribus tormentis cessarent, ne contra pacem fecisse viderentur. Tandem etiam tria millia hominum vtriusque sexus et aetatis secum abduxerunt, ac octo milliaria progressi in patenti campo magna crudelitate conciderunt, atque palis affixerunt. Hoc modo sese vlciscentes domum sunt reuersi magna praeda onusti, Accidit ea calamitas Christianis circa Saccmarum, Moncatum, et Tokai, die nono septembris, anno 1580.

[note: Philippus Vlixbona potitur.] Philippus interea ius suum persecuturus bellum contra Lusitanos continuabat, praesertim cum Don Antonius a quibusdam rex dictus magno animo resistebat, atque plurimos procerum ad suas partes pertraxerat. Erant autem multi inter alios authoritate et potentia conspicui, qui ei Philippum Hispaniae regem legitimum haeredem praeferrent, atque eundem in spem regni aduocarent. Itaque is statuit iustis copijs, accedere, atque aemulo sublato, vi regnum occupare. In primis vero Vlixbonam sedem regsam et totius regni metropolim inuadere proposuit Erat vrbs illa mercimonijs diues, propugnaculis firma, et portu maris conspicua. Vnde terra marique eandem obsedit, et forti impressione facta suburbia expugnauit. Id cum ciues vidissent atque extrema quaeque metuerent, certis conditionibus deditionem fecerunt, ac regem susceperunt. Eam Philippi fortunam cum reliquae vrbes et regniproceres cognouerunt, maiori exparte sententiam mutarunt, et suum regem susceperunt. Hacque ratione Philippo potentissimum Lusitanorum regnum, cum varrjs insulis et prouincijs Noui orbis accesserunt, vt non immerito potentissimus Christianorum princeps dici et haberi possit Nihilominus tamen aliqui procerum in regno supererant, qui Antonio adhaerentes, eundem armis et opibus iuuarunt, vt aliquot vrbes et arces conseruare, atque sese contra Philippum Hispaniae regem tueri posset.

[note: Ioannitarum apparatus.] Cum Ioannes Melitensis ordinis princeps huiusmodi Christianorum in Gallia, Belgia, et Lusitania contentiones intellexisset, non dubitabat Amurathem Turcam in sinu gaudere, ac ob nostrorum simultates plurimum delectari, vtpote qui hac ratione commodius Christianis nocere, atque facilius eorum prouincias finita hyeme inuadere posset. Itaque maturo consilio habito, praesenti 1581 anno, Melitam insulam armis et annona optime instruxit, atque classem suam restaurauit, vt ad omnes Barbarorum motus illis occurrere, forociam compescere, atque Christianorum fines defendere queat. Sui etiam ordinis equites in diuersis nationibus Domos sibi com missas custo dientes, per literas ad pietatem et constatiam adhortatus est, vt opportuno tempore Turcis et alijs Barbaris gentibus resistere, atque eos maiorum more longe lateque persequi possint, quo Christiani pacifice viuere, ac Dei gloriam in parte Europae, imo terrarum angulo, celebrare ad seculi consumationem intrepide queant.